ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑΙ

Αρχαία Ελληνική Θεματογραφία

Γεωργαντζόγλου - Α’ Εξάμηνο
 ΙΣΤΟΡΙΩΝ Α
Παράγραφος 22
Η μέθοδος έρευνας

[1.22.1] Καὶ ὅσα μὲν λόγῳ εἶ πον ἕκαστοι ἢ
μέλλοντες πολεμήσειν ἢ ἐν αὐτῷ ἤδη ὄντες,
χαλεπὸν τὴν ἀκρί βειαν αὐτὴν τῶν
λεχθέντων διαμνημονεῦσαι ἦν ἐμοί τε ὧν
1 ακρίβεια όσων ειπώθηκαν και για μένα, γι’ αυτά όσα ο ίδιος
αὐτὸς ἤκουσα καὶ τοῖ ς ἄλλοθέν ποθεν ἐμοὶ
ἀπαγγέλλουσιν· ὡς δ’ ἂν ἐδόκουν ἐμοὶ
ἕκαστοι περὶ τῶν αἰ εὶ παρόντων τὰ δέοντα
μάλιστ’ εἰ πεῖ ν, ἐχομένῳ ὅτι ἐγγύτατα τῆς
ξυμπάσης γνώμης τῶν ἀληθῶς λεχθέντων,
οὕτως εἴ ρηται.2
[1.22.2] τὰ δ’ ἔργα τῶν πραχθέντων ἐν τῷ
πολέμῳ οὐκ ἐκ τοῦ παρατυχόντος
πυνθανόμενος ἠξί ωσα γράφειν, οὐδ’ ὡς
ἐμοὶ ἐδόκει, ἀλλ’ οἷ ς τε αὐτὸς παρῆν καὶ
παρὰ τῶν ἄλλων ὅσον δυνατὸν ἀκριβεί ᾳ περὶ
ἑκάστου ἐπεξελθών.3
[1.22.3] ἐπιπόνως δὲ ηὑρί σκετο, διότι οἱ
παρόντες τοῖ ς ἔργοις ἑκάστοις οὐ ταὐτὰ
περὶ τῶν αὐτῶν ἔλεγον, ἀλλ’ ὡς ἑκατέρων τις
εὐνοί ας ἢ μνήμης ἔχοι.
[1.22.4] καὶ ἐς μὲν ἀκρόασιν ἴ σως τὸ μὴ
μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον φανεῖ ται·
ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ
σαφὲς σκοπεῖ ν καὶ τῶν μελλόντων ποτὲ
αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ
παραπλησί ων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρί νειν
αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει4. κτῆμά τε ἐς αἰ εὶ
μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν
ξύγκειται.
Και όσα είπε καθένας μέσω λόγων, είτε όσοι επρόκειτο να
πολεμήσουν (Βνζ. κατὰ τὰς παραμονὰς τοῦ πολέμου), είτε
όσοι το έκαναν ήδη, είναι δύσκολο να απομνημονευθεί η
άκουσα, και για εκείνους που μου τα ανακοίνωσαν ἀπὸ τὰ
διάφορα μέρη ὅπου τοὺς ἤκουσαν. Γι’ αυτό έχουν γραφτεί
έτσι, όπως μου φαινόταν ότι καθε ομιλητής θα ήταν
περισσότερο πρέπον να μιλήσει στην εκάστοτε περίπτωση
και προσηλούμενος συγχρόνως όσο το δυνατό πιο πολύ
στην γενική ιδέα εκείνων που πράγματι ειπώθηκαν.
Τα γεγονότα, εξ άλλου, του πολέμου έκρινα καθήκον μου
να γράψω, όχι λαμβάνων τας πληροφορίας μου από τον
πρώτον τυχόντα, ούτε όπως τα εφανταζόμην, αλλ' αφού
υπέβαλα εις ακριβέστατον έλεγχον και εκείνα των οποίων
υπήρξα αυτόπτης μάρτυς και όσα έμαθα από άλλους.
Αλλ' η εξακρίβωσίς των ήτο έργον δύσκολον, διότι οι
αυτόπται μάρτυρες των διαφόρων γεγονότων δεν εξέθεταν
τα ίδια πράγματα κατά τον ίδιον τρόπον, αλλ' έκαστος
αναλόγως της μνήμης του ή της ευνοίας, την οποίαν είχε
προς τον ένα η τον άλλον αντίπαλον.
Ο αποκλεισμός του μυθώδους από την ιστορίαν μου ίσως
την καταστήση ολιγώτερον τερπνήν ως ακρόαμα, θα μου
είναι όμως αρκετόν, εάν το έργον μου κρίνουν ωφέλιμον
όσοι θελήσουν να έχουν ακριβή αντίληψιν των γεγονότων,
όσα έχουν ήδη λάβει χώραν, και εκείνων τα οποία κατά την
ανθρωπίνην φύσιν μέλλουν να συμβούν περίπου όμοια.
Διότι την ιστορίαν μου έγραψα ως θησαυρόν παντοτεινόν
και όχι ως έργον προωρισμένον να υποβληθή εις
διαγωνισμόν και ν' αναγνωσθή εις επήκοον των πολλών,
διά να λησμονηθή μετ' ολίγον.

ἔχομαι: προσηλώνομαι σε κάτι

ἐπεξέρχομαι: εξετάζω λεπτομερώς
εὑρίσκω: εξακριβώνω
εὔνοια: ευνοϊκή διάθεση (εδώ: προς τον έναν ή τον άλλον από τους αντιπάλους)
ἀτερπής: μη ευχάριστος
ἀρκούντως ἕχει: είναι αρκετό

1 χαλεπὸν ἦν ἐμοί τε καὶ τοῖς ἀπαγγέλουσι: δοτικές προσωπικές του κρίνοντος προσώπου ή του πάσχοντος)
2 ὅτι οὕτως εἵρηται, ἐγγύτατα τῆς ξυμπάσης γνώμης τῶν ἀληθῶς λεχθέντων: η σωστή συντακτική σειρά δηλώνει επεξήγηση
3 Ουδ’... ουδ’... ἀλλ’ οἷς τε αὐτὸς παρῆν καὶ οἷς παρὰ τῶν ἄλλων ἔμαθον ὅσον δυνατὸν ἀκριβείᾳ περὶ ἑκάστου ἐπεξελθών: οι δύο

δευτερεύουσες αναφορικές λειτουργούν επεξηγηματικά στο περὶ ἑκάστου (μτφρ. «για κάθε ένα, και για όσα ήμουν παρόν, και
για όσα έμαθα από άλλους»)
4 ἀρκούντως ἕξει αὐτὰ κρίνειν ὠφέλιμα, ὅσοι...: στο πρωτότυπο κείμενο οι δευτερεύουσες-υποκείμενα της απρόσωπης

έκφρασης προτάσσονται για έμφαση

παραχρῆμα: χρήση
ξύγκειται: συντάσσεται, δημιουργείται
Παράγραφος 70
Τί λογής πλάσματα είναι αυτοί οι Αθηναίοι;
Στο απόσπασμα, προερχόμενο από δημηγορία σε συνάντηση των συμμάχων της Σπάρτης, ανήκει στον λόγο των Κορινθίων,
οι οποίοι ανέβηκαν μάλιστα στο βήμα, αφού είχαν προηγηθεί πολλοί λόγοι και το κλίμα είχε οξυνθεί. Στον λόγο τους
καταλογίζουν στους Σπαρτιάτες πως δεν έχουν συνειδητοποιήσει ποιοί είναι οι Αθηναίοι, ούτε πόσο ριζικά διαφέρουν στα
πάντα από τους ίδιους. Συγκρίνοντας τους μεν με τους δε, δίνουν έναν εντυπωσιακό χαρακτηρισμό των Αθηναίων.
[1.70.1] «Καὶ ἅμα, εἴ περ τινὲς καὶ ἄλλοι,
ἄξιοι νομί ζομεν εἶ ναι τοῖ ς πέλας ψόγον
ἐπενεγκεῖ ν, ἄλλως τε καὶ μεγάλων τῶν
διαφερόντων καθεστώτων, περὶ ὧν οὐκ
αἰ σθάνεσθαι ἡμῖ ν γε δοκεῖ τε, οὐδ’
ἐκλογί σασθαι πώποτε πρὸς οἵ ους ὑμῖ ν
Ἀθηναί ους ὄντας καὶ ὅσον ὑμῶν καὶ ὡς πᾶν
διαφέροντας ὁ ἀγὼν ἔσται.
[1.70.2] οἱ μέν γε νεωτεροποιοὶ καὶ
ἐπινοῆσαι ὀξεῖ ς καὶ ἐπιτελέσαι ἔργῳ ἃ ἂν
γνῶσιν· ὑμεῖ ς δὲ τὰ ὑπάρχοντά τε σῴζειν καὶ
ἐπιγνῶναι μηδὲν καὶ ἔργῳ οὐδὲ τἀναγκαῖ α
ἐξικέσθαι.
[1.70.3] αὖθις δὲ οἱ μὲν καὶ παρὰ δύναμιν
τολμηταὶ καὶ παρὰ γνώμην κινδυνευταὶ
καὶ ἐν τοῖ ς δεινοῖ ς εὐέλπιδες· τὸ δὲ
ὑμέτερον τῆς τε δυνάμεως ἐνδεᾶ πρᾶξαι τῆς
τε γνώμης μηδὲ τοῖ ς βεβαί οις πιστεῦσαι τῶν
τε δεινῶν μηδέποτε οἴ εσθαι
ἀπολυθήσεσθαι.
[1.70.4] καὶ μὴν καὶ ἄοκνοι πρὸς ὑμᾶς
μελλητὰς καὶ ἀποδημηταὶ πρὸς
ἐνδημοτάτους· οἴ ονται γὰρ οἱ μὲν τῇ
ἀπουσί ᾳ ἄν τι κτᾶσθαι, ὑμεῖ ς δὲ τῷἐπελθεῖ ν
καὶ τὰ ἑτοῖ μα ἂν βλάψαι.
[1.70.5] κρατοῦντές τε τῶν ἐχθρῶν ἐπὶ
πλεῖ στον ἐξέρχονται καὶ νικώμενοι ἐπ’
ἐλάχιστον ἀναπί πτουσιν.
[1.70.6] ἔτι δὲ τοῖ ς μὲν σώμασιν
ἀλλοτριωτάτοις ὑπὲρ τῆς πόλεως χρῶνται, τῇ
δὲ γνώμῃ οἰ κειοτάτῃ ἐς τὸ πράσσειν τι ὑπὲρ
αὐτῆς.
[1.70.7] καὶ ἃ μὲν ἂν ἐπινοήσαντες μὴ
ἐπεξέλθωσιν, οἰ κεί ων στέρεσθαι ἡγοῦνται,
ἃ δ’ ἂν ἐπελθόντες κτήσωνται, ὀλί γα πρὸς τὰ
μέλλοντα τυχεῖ ν πράξαντες. ἢν δ’ ἄρα του
καὶ πεί ρᾳ σφαλῶσιν, ἀντελπί σαντες ἄλλα
ἐπλήρωσαν τὴν χρεί αν· μόνοι
Αλλά συγχρόνως, περισσότερο από κάθε άλλον, θεωρούμε πως
έχουμε το δικαίωμα να ψέγουμε τους γείτονες, καθώς άλλωστε
είναι και τα συμφέροντα μεγάλα, τα οποία δεν μας δίνετε την
εντύπωση ότι καταλαβαίνετε, ούτε ότι έχετε αναλογιστεί ποτέ ως
τώρα, προς τί είδους ανθρώπους, που είναι οι Αθηναίοι, θα
πολεμήσετε, και πόσο διαφέρουν από σας, ή καλύτερα, πως
διαφέρουν στα πάντα.
Πράγματι, εκείνοι είναι νεωτεριστές και έξυπνοι-ικανοί και να
σχεδιάσουν και να επιτελέσουν στην πράξη όσα τυχόν
αποφασίζουν. Εσείς, από την άλλη, αρκείστε στο να διατηρείτε τα
ήδη κεκτημένα και τίποτε παραπάνω να μην επινοείτε, ενώ ούτε τα
αναγκαία δεν εφαρμόζετε στην πράξη.
Εκείνοι πάλι είναι τολμηροί και πάνω από την δύναμή τους,
διακινδυνεύουν και παρά τα προστάγματα της λογικής τους και
ελπίζουν στις πιο δύσκολες καταστάσεις. Όσον αφορά εσάς, το
χαρακτηριστικό σας είναι να πράττετε κατώτερα από τις δυνάμεις
σας και ούτε σε όσα η λογική σας παρουσιάζει ως βέβαια να μην
πιστεύετε, και ακόμη να νομίζετε πως ποτέ δεν θα απαλλαγείτε από
τα δεινά.
Και ακόμη και ακούραστοι, σε σχέση με εσάς τους αναβλητικούς,
και μη φοβούμενοι να ταξιδέψουν, σε σχέση με εσάς που
περισσότεροι ενδημείτε· διότι εκείνοι μεν θεωρούν πως με την
απουσία τους κάτι μπορεί να κερδίσουν, ενώ εσείς πως με την
εκστράτευση θα χάσετε και τα ήδη υπάρχοντα.
Και όταν βγαίνουν νικητές κερδίζουν τα μέγιστα, και όταν ηττώνται
υποχωρούν στον ελάχιστο βαθμό.
Ακόμη, χρησιμοποιούν τα σώματά τους στον αγώνα για την πόλη
τους, σαν να τους ήταν εντελώς ξένα, αλλά είναι εντελώς
εξοικιωμένοι με τον να χρησιμοποιούν και την λογική τους, για να
πράττουν για την υπεράσπισή της.
Και αν τυχόν δεν επιτύχουν όσα σχεδίαζαν, θεωρούν πως έχασαν
κιόλας κάτι που είχαν, κι αν, από την άλλη, τυχόν κερδίσουν
κτήσεις με τις εκστρατείες τους, πως αυτά είναι λίγα, συγκριτικά με
όσα πρόκειται να επιτύχουν ακόμα με τις πράξεις τους. Αν, βέβαια,
τυχόν αποτύχουν σε κάτι που προσπάθησαν (καὶ πείρᾳ -- αν και το
προσπάθησαν), αντελπίζοντας άλλα αναπληρώνουν το έλλειμμα·
διότι μόνο αυτοί και αποκτούν και ελπίζουν όμοια, όσα
σχεδιάζουν, εξαιτίας του ότι εφαρμόζουν πολύ γρήγορα όσα
αποφασίζουν.
Και για όλα αυτά με δυσκολίες και κινδύνους μοχθούν σε όλη τους
την ζωή, και απολαμβάνουν ελάχιστα από όσα έχουν διότι συνεχώς
αποκτούν περισσότερα, και γιορτή δεν θεωρούν άλλο πράγμα από
το να πράξουν τα δέοντα, και θεωρούν ως μεγαλύτερη συμφορά την
«ἡσυχίαν τῆς ἀπραξίας», παρά «τὴν ἐπίπονον δρᾶσιν».
Επομένως, αν συγκεφαλαιώνοντας έλεγε κανείς πως είναι
γεννημένοι εκ φύσεως για να μην βρίσκουν ησυχία ούτε οι ίδιοι
ούτε τους άλλους ανθρώπους να αφήνουν ήσυχους, ορθά θα το
έλεγε.
γὰρ ἔχουσί τε ὁμοί ως καὶ ἐλπί ζουσιν ἃ ἂν
ἐπινοήσωσι διὰ τὸ ταχεῖ αν τὴν ἐπιχεί ρησιν
ποιεῖ σθαι ὧν ἂν γνῶσιν.

[1.70.8] καὶ ταῦτα μετὰ πόνων πάντα καὶ

κινδύνων δι’ ὅλου τοῦ αἰ ῶνος μοχθοῦσι,
καὶ ἀπολαύουσιν ἐλάχιστα τῶν ὑπαρχόντων
διὰτὸ αἰ εὶ κτᾶσθαι καὶ μήτε ἑορτὴν ἄλλο τι
ἡγεῖ σθαι ἢ τὸ τὰδέοντα πρᾶξαι ξυμφοράν τε
οὐχ ἧσσον ἡσυχί αν ἀπράγμονα ἢ ἀσχολί αν
ἐπί πονον·

[1.70.9] ὥστε εἴ τις αὐτοὺς ξυνελὼν φαί η

πεφυκέναι ἐπὶ τῷμήτε αὐτοὺς ἔχειν ἡσυχί αν
μήτε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ἐᾶν, ὀρθῶς ἂν
εἴ ποι.

οἱ πέλας: οι γείτονες
ἄξιός εἰμι: εδώ. έχω το δικαίωμα
εἴπερ τινὲς καὶ ἄλλοι: περισσότερο από κάθε άλλον
τὰ διαφέροντα: τα συμφέροντα
ἐξικέσθαι:
ἐνδεᾶ:
ἀπολύομαι:
ἄοκνοι: δραστήριοι μελλητάς: αναβλητικοί
ἀποδημηταί: ταξιδιάρηδες ἐνδημοτάτους: ενδημικοί
τῷ ἐπελθεῖν: μέσω εκστρατειών
ἐξέρχονται: βγαίνουν (πχ. καλύτεροι, πλουσιότεροι, βελτιωμένοι...)
ἀναπίπτουσι: υποχωρούν
ὀλίγα πρὸς τὰ μέλλοντα: λίγα, συγκριτικά με όσα πρόκειται να...
ξυνελών: συγκεφαλαιώνοντας
Παράγραφος 138.3
Ο Θεμιστοκλής
[1.138.3] Ἦν γὰρ ὁ Θεμιστοκλῆς
βεβαιώτατα δὴ φύσεως ἰ σχὺν δηλώσας και
διαφερόντως τι ἐς αὐτὸ μᾶλλον ἑτέρου
ἄξιος θαυμάσαι· οἰ κεί ᾳ γὰρ ξυνέσει καὶ
οὔτε προμαθὼν ἐς αὐτὴν οὐδὲν οὔτ’
ἐπιμαθών, τῶν τε παραχρῆμα δι’ ἐλαχί στης
βουλῆς κράτιστος γνώμων καὶ τῶν
μελλόντων ἐπὶ πλεῖ στον τοῦ γενησομένου
ἄριστος εἰ καστής· καὶ ἃ μὲν μετὰ χεῖ ρας
ἔχοι, καὶ ἐξηγήσασθαι οἷ ός τε, ὧν δ’
ἄπειρος εἴ η, κρῖ ναι ἱ κανῶς οὐκ
ἀπήλλακτο· τό τε ἄμεινον ἢ χεῖ ρον ἐν τῷ
ἀφανεῖ ἔτι προεώρα μάλιστα. καὶ το
ξύμπαν εἰ πεῖ ν φύσεως μεν δυνάμει,
μελέτης δὲ βραχύτητι κράτιστος δὴ οὗτος
αὐτοσχεδιάζειν τὰ δέοντα ἐγένετο.
Παράγραφοι 145-146
Η απόρριψη των προτάσεων της Σπάρτης
[1.145.1] Ὁμὲν Περικλῆς τοιαῦτα εἶ πεν, οἱ
δὲ Ἀθηναῖ οι νομίσαντες ἄριστα σφίσι
παραινεῖ ν αὐτὸν ἐψηφίσαντο ἃ ἐκέλευε,
καὶ τοῖ ς Λακεδαιμονίοις ἀπεκρίναντο τῇ
ἐκείνου γνώμῃ, καθ᾽ ἕκαστά τε ὡς ἔφρασε
καὶ τὸ ξύμπαν, οὐδὲν κελευόμενοι
ποιήσειν, δίκῃ δὲ κατὰ τὰς ξυνθήκας
ἑτοῖ μοι εἶ ναι διαλύεσθαι περὶ τῶν
ἐγκλημάτων ἐπὶ ἴ σῃ καὶ ὁμοίᾳ. καὶ οἱ μὲν
ἀπεχώρησαν ἐπ᾽ οἴ κου καὶ οὐκέτι
ὕστερον ἐπρεσβεύοντο·
[1.146.1] αἰ τίαι δὲ αὗται καὶ διαφοραὶ
ἐγένοντο ἀμφοτέροις πρὸ τοῦ πολέμου,
ἀρξάμεναι εὐθὺς ἀπὸ τῶν ἐν Ἐπιδάμνῳ καὶ
Κερκύρᾳ· ἐπεμείγνυντο δὲ ὅμως ἐν αὐταῖ ς
καὶ παρ᾽ ἀλλήλους ἐφοίτων ἀκηρύκτως
μέν, ἀνυπόπτως δὲ οὔ· σπονδῶν γὰρ
ξύγχυσις τὰ γιγνόμενα ἦν καὶ πρόφασις
τοῦ πολεμεῖ ν.
Διότι ο Θεμιστοκλής, έχοντας αποδείξει βέβαια την σωματική του
δύναμη και μάλιστα με ιδιαίτερη διάκριση σε αυτό, ήταν περισσότερο
από κάθε άλλον άξιος θαυμασμού. Με την έμφυτή του αντιληπτική
ικανότητα, την οποία ούτε διδάχτηκε ούτε μέσω της εμπειρίας
ανέπτυξε, και τα παρόντα εκτιμούσε οξύτατα χωρίς πολλή σκέψη, και
τα μέλλοντα να γίνουν ἐπὶ μακρὸν διάστημα χρόνου προείκαζεν
ἄριστα (Βνζ.). Και εκείνα με τα οποία ασχολείτο, ήταν ικανός και να
τα εξηγεί, όσα δε του ήταν άγνωστα, μπορούσε να τα κρίνει επαρκώς.
Καλύτερα από όλους προέβλεπε και το καλό και το κακό, που δεν
φαινόταν ακόμη (δλδ. που ήταν δύσκολο να φανεί πως έτσι θα
εκτυλιστούν τα πράγματα). Και συγκεφαλαιώνοντας με την φυσική
του δύναμη και με ελάχιστη προμελέτη αναδείχθηκε αυτός ο πιο
καλός να σχεδιάζει τις μελλοντικές κινήσεις της πόλης.
Έτσι μίλησε ο Περικλής, και οι Αθηναίοι θεωρώντας ότι αυτός τους
συμβουλεύει τα άριστα ψήφισαν όσα συνιστούσε, και αποκρίνονταν
στους Λακεδαιμονίους σύμφωνα με την γνώμη εκείνου, και καθ’
έκαστο ζήτημα και κατά το σύνολο, ότι δεν θα κάνουν τίποτε
διατασσόμενοι και ότι είναι έτοιμοι να αρθούν οι αιτιάσεις σύμφωνα
με τις συνθήκες, στην βάση της ισοτιμίας και της δικαιοσύνης.
Αυτές ήταν οι αιτίες και οι διαφορές και για τις δύο αντιμαχόμενες
παρατάξεις πριν τον πόλεμο, που άρχισαν ευθύς μετά τα γεγονότα
στην Επίδαμνο και την Κέρκυρα. Ωστόσο, συνέχιζαν να
επικοινωνούν μεταξύ τους και να μεταβαίνουν ο ένας στην χώρα του
άλλου, χωρίς κύρηκα αλλά όχι και χωρίς υποψία. Διότι τα γεγονότα
ήταν διάρρηξη των συνθηκών και μπορούσε να δώσει αφορμή για
πόλεμο.

Παράγραφοι 47-54
Ο λοιμός της Αθήνας
[2.47.1] Τοιόσδε μὲν ὁ τάφος ἐγένετο ἐν τῷ
χειμῶνι τούτῳ· καὶ διελθόντος αὐτοῦ
πρῶτον ἔτος τοῦ πολέμου τοῦδε ἐτελεύτα.
[2.47.2] τοῦ δὲ θέρους εὐθὺς ἀρχομένου
Πελοποννήσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι τὰ δύο
μέρη ὥσπερ καὶ τὸ πρῶτον ἐσέβαλον ἐς τὴν
Ἀττικήν (ἡγεῖ το δὲ Ἀρχίδαμος
Ζευξιδάμου Λακεδαιμονίων βασιλεύς),
καὶ καθεζόμενοι ἐδῄουν τὴν γῆν. [2.47.3]
καὶ ὄντων αὐτῶν οὐ πολλάς πω ἡμέρας ἐν
τῇ Ἀττικῇ ἡ νόσος πρῶτον ἤρξατο γενέσθαι
τοῖ ς Ἀθηναίοις, λεγόμενον μὲν καὶ
πρότερον πολλαχόσε ἐγκατασκῆψαι καὶ
περὶ Λῆμνον καὶ ἐν ἄλλοις χωρίοις, οὐ
μέντοι τοσοῦτός γε λοιμὸς οὐδὲ φθορὰ
οὕτως ἀνθρώπων οὐδαμοῦ ἐμνημονεύετο
γενέσθαι. [2.47.4] οὔτε γὰρ ἰ ατροὶ
ἤρκουν τὸ πρῶτον θεραπεύοντες ἀγνοίᾳ,
ἀλλ᾽ αὐτοὶ μάλιστα ἔθνῃσκον ὅσῳ καὶ
μάλιστα προσῇσαν, οὔτε ἄλλη ἀνθρωπεία
τέχνη οὐδεμία· ὅσα τε πρὸς ἱ εροῖ ς
ἱ κέτευσαν ἢ μαντείοις καὶ τοῖ ς τοιούτοις
ἐχρήσαντο, πάντα ἀνωφελῆ ἦν,
τελευτῶντές τε αὐτῶν ἀπέστησαν ὑπὸ τοῦ
κακοῦ νικώμενοι.
[2.48.1] ἤρξατο δὲ τὸ μὲν πρῶτον, ὡς
λέγεται, ἐξ Αἰ θιοπίας τῆς ὑπὲρ Αἰ γύπτου,
ἔπειτα δὲ καὶ ἐς Αἴ γυπτον καὶ Λιβύην
κατέβη καὶ ἐς τὴν βασιλέως γῆν τὴν
πολλήν. [2.48.2] ἐς δὲ τὴν Ἀθηναίων
πόλιν ἐξαπιναίως ἐσέπεσε, καὶ τὸ πρῶτον
ἐν τῷΠειραιεῖ ἥψατο τῶν ἀνθρώπων, ὥστε
καὶ ἐλέχθη ὑπ᾽ αὐτῶν ὡς οἱ Πελοποννήσιοι
φάρμακα ἐσβεβλήκοιεν ἐς τὰ φρέατα·
κρῆναι γὰρ οὔπω ἦσαν αὐτόθι. ὕστερον δὲ
καὶ ἐς τὴν ἄνω πόλιν ἀφίκετο, καὶ
ἔθνῃσκον πολλῷ μᾶλλον ἤδη. [2.48.3]
λεγέτω μὲν οὖν περὶ αὐτοῦ ὡς ἕκαστος
γιγνώσκει καὶ ἰ ατρὸς καὶ ἰ διώτης, ἀφ᾽
ὅτου εἰ κὸς ἦν γενέσθαι αὐτό, καὶ τὰς
αἰ τίας ἅστινας νομίζει τοσαύτης
μεταβολῆς ἱ κανὰς εἶ ναι δύναμιν ἐς τὸ
μεταστῆσαι σχεῖ ν· ἐγὼδὲ οἷ όν τε ἐγίγνετο
λέξω, καὶ ἀφ᾽ ὧν ἄν τις σκοπῶν, εἴ ποτε
καὶ αὖθις ἐπιπέσοι, μάλιστ᾽ ἂν ἔχοι τι
προειδὼς μὴ ἀγνοεῖ ν, ταῦτα δηλώσω αὐτός
τε νοσήσας καὶ αὐτὸς ἰ δὼν ἄλλους
πάσχοντας.
[2.49.1] τὸ μὲν γὰρ ἔτος, ὡς ὡμολογεῖ το, ἐκ
πάντων μάλιστα δὴ ἐκεῖ νο ἄνοσον ἐς τὰς
ἄλλας ἀσθενείας ἐτύγχανεν ὄν· εἰ δέ τις
καὶ προύκαμνέ τι, ἐς τοῦτο πάντα
ΙΣΤΟΡΙΩΝ Β
[47] Έτσι λοιπόν έγινε η ταφή αυτό τον χειμώνα, και αφού αυτός
πέρασε τέλειωσε και το πρώτο έτος τουπολέμου. Ευθύς δε με την
αρχήν του επομένου θέρους, οι Πελοποννήσιοι και λοιποί σύμμαχοι,
με τα δύο τρίτα των δυνάμεών των, όπως και την πρώτην φοράν, υπό
την αρχηγίαν του βασιλέως των Λακεδαιμονίων Αρχιδάμου, υιού του
Ζευξιδάμου, εισέβαλαν εις την Αττικήν, όπου στρατοπεδεύσαντες
ήρχισαν να ερημώνουν την γην. [3] Και πριν παρέλθουν πολλαί
ὁ ημέραι από της εισβολής, παρουσιάσθη διά πρώτην φοράν εις τας
Αθήνας ο λοιμός, ο οποίος ελέγετο μεν ότι είχεν ενσκήψει
προηγουμένως πολλαχού, και εις την Λήμνον και εις άλλας χώρας,
αλλά πουθενά δεν εμνημονεύετο λοιμώδης νόσος τοιαύτης
εκτάσεως, ούτε φθορά ανθρώπων τόσον μεγάλη. [4] Διότι ούτε
ιατροί, οι οποίοι, αγνοούντες την φύσιν της ασθενείας, επεχείρουν
διά πρώτην φοράν να την θεραπεύσουν, αλλ᾽ απέθνησκαν οι ίδιοι
μάλλον, καθόσον και περισσότερον ήρχοντο εις επαφήν με αυτήν,
ούτε άλλη καμία ανθρωπίνη τέχνη ηδύνατο να βοηθήση. Ό,τι αφορά
εξ άλλου τας προς τους θεούς παρακλήσεις ή τας προς τα μαντεία
επικλήσεις και τα τοιαύτα, τα πάντα ήσαν ανωφελή, και επί τέλους
οι άνθρωποι, καταβληθέντες από το κακόν, παρητήθησαν αυτών.
[48] Η νόσος ήρχισε το πρώτον, ως λέγεται, από την νοτίως της
Αιγύπτου κειμένην Αιθιοπίαν, από όπου κατέβη έπειτα εις την
Αίγυπτον και την Λιβύην και επεξετάθη εις το πλείστον μέρος της
Περσικής αυτοκρατορίας. [2] Εις δε την πόλιν των Αθηνών
ενέσκηψεν αιφνιδίως και προσέβαλε κατά πρώτον τους κατοίκους
του Πειραιώς, και διά τούτο ελέχθη από αυτούς ότι οι
Πελοποννήσιοι είχαν ρίψει δηλητήριον εις τας δεξαμενάς, διότι
κρήναι δεν υπήρχαν ακόμη εκεί. Αλλ᾽ ύστερον έφθασε και εις την
άνω πόλιν και από τότε ηύξησε μεγάλως η θνησιμότης. [3] Καθείς
δε, είτε ιατρός είτε άπειρος της ιατρικής, ημπορεί, αναλόγως της
ατομικής του κρίσεως, να ομιλή περί της πιθανής προελεύσεώς της
και περί των αιτίων, τα οποία νομίζει ικανά να επιφέρουν τοιαύτην
διατάραξιν των υγιεινών συνθηκών. Αλλ᾽ εγώ, που και ο ίδιος έπαθα
από την νόσον, και με τα ίδια τα μάτια μου είδα άλλους πάσχοντας,
θα εκθέσω την πραγματικήν της πορείαν και θα περιγράψω τα
συμπτώματά της, η ακριβής παρατήρησις των οποίων θα επιτρέψη
ασφαλέστερον εις τον καθένα που θα ήθελε να τα σπουδάση
επιμελώς να κάμη την διάγνωσίν της, εάν ποτέ ήθελε και πάλιν
ενσκήψει.
[49] Το έτος τωόντι εκείνο, κατά κοινήν ομολογίαν, έτυχε μέχρι της
στιγμής της εισβολής της νόσου να είναι κατ᾽ εξοχήν απηλλαγμένον
από άλλας ασθενείας. Εάν όμως κανείς υπέφερε τυχόν
προηγουμένως από καμίαν άλλην ασθένειαν, όλαι κατέληγαν εις
ἀπεκρίθη. [2.49.2] τοὺς δὲ ἄλλους ἀπ᾽
οὐδεμιᾶς προφάσεως, ἀλλ᾽ ἐξαίφνης
ὑγιεῖ ς ὄντας πρῶτον μὲν τῆς κεφαλῆς
θέρμαι ἰ σχυραὶ καὶ τῶν ὀφθαλμῶν
ἐρυθήματα καὶ φλόγωσις ἐλάμβανε, καὶ
τὰ ἐντός, ἥ τε φάρυγξ καὶ ἡ γλῶσσα, εὐθὺς
αἱ ματώδη ἦν καὶ πνεῦμα ἄτοπον καὶ
δυσῶδες ἠφίει· [2.49.3] ἔπειτα ἐξ αὐτῶν
πταρμὸς καὶ βράγχος ἐπεγίγνετο, καὶ ἐν
οὐ πολλῷ χρόνῳ κατέβαινεν ἐς τὰ στήθη ὁ
πόνος μετὰ βηχὸς ἰ σχυροῦ· καὶ ὁπότε ἐς
τὴν καρδίαν στηρίξειεν, ἀνέστρεφέ τε
αὐτὴν καὶ ἀποκαθάρσεις χολῆς πᾶσαι ὅσαι
ὑπὸ ἰ ατρῶν ὠνομασμέναι εἰ σὶ ν ἐπῇσαν,
καὶ αὗται μετὰ ταλαιπωρίας μεγάλης.
[2.49.4] λύγξ τε τοῖ ς πλέοσιν ἐνέπιπτε
κενή, σπασμὸν ἐνδιδοῦσα ἰ σχυρόν, τοῖ ς
μὲν μετὰ ταῦτα λωφήσαντα, τοῖ ς δὲ καὶ
πολλῷ ὕστερον. [2.49.5] καὶ τὸ μὲν
ἔξωθεν ἁπτομένῳ σῶμα οὔτ᾽ ἄγαν θερμὸν
ἦν οὔτε χλωρόν, ἀλλ᾽ ὑπέρυθρον,
πελιτνόν, φλυκταίναις μικραῖ ς καὶ
ἕλκεσιν ἐξηνθηκός· τὰ δὲ ἐντὸς οὕτως
ἐκάετο ὥστε μήτε τῶν πάνυ λεπτῶν
ἱ ματίων καὶ σινδόνων τὰς ἐπιβολὰς μηδ᾽
ἄλλο τι ἢ γυμνοὶ ἀνέχεσθαι, ἥδιστά τε ἂν
ἐς ὕδωρ ψυχρὸν σφᾶς αὐτοὺς ῥίπτειν. καὶ
πολλοὶ τοῦτο τῶν ἠμελημένων ἀνθρώπων
καὶ ἔδρασαν ἐς φρέατα, τῇ δίψῃ ἀπαύστῳ
ξυνεχόμενοι· καὶ ἐν τῷὁμοίῳκαθειστήκει
τό τε πλέον καὶ ἔλασσον ποτόν. [2.49.6]
καὶ ἡ ἀπορία τοῦ μὴ ἡσυχάζειν καὶ ἡ
ἀγρυπνία ἐπέκειτο διὰ παντός, καὶ τὸ
σῶμα, ὅσονπερ χρόνον καὶ ἡ νόσος
ἀκμάζοι, οὐκ ἐμαραίνετο, ἀλλ᾽ ἀντεῖ χε
παρὰ δόξαν τῇ ταλαιπωρίᾳ, ὥστε ἢ
διεφθείροντο οἱ πλεῖ στοι ἐναταῖ οι καὶ
ἑβδομαῖ οι ὑπὸ τοῦ ἐντὸς καύματος, ἔτι
ἔχοντές τι δυνάμεως, ἢ εἰ διαφύγοιεν,
ἐπικατιόντος τοῦ νοσήματος ἐς τὴν
κοιλίαν καὶ ἑλκώσεώς τε αὐτῇ ἰ σχυρᾶς
ἐγγιγνομένης καὶ διαρροίας ἅμα ἀκράτου
ἐπιπιπτούσης οἱ πολλοὶ ὕστερον δι᾽ αὐτὴν
ἀσθενείᾳ διεφθείροντο. [2.49.7] διεξῄει
γὰρ διὰ παντὸς τοῦ σώματος ἄνωθεν
ἀρξάμενον τὸ ἐν τῇ κεφαλῇ πρῶτον
ἱ δρυθὲν κακόν, καὶ εἴ τις ἐκ τῶν μεγίστων
περιγένοιτο, τῶν γε ἀκρωτηρίων
ἀντίληψις αὐτοῦ ἐπεσήμαινεν. [2.49.8]
κατέσκηπτε γὰρ ἐς αἰ δοῖ α καὶ ἐς ἄκρας
χεῖ ρας καὶ πόδας, καὶ πολλοὶ
στερισκόμενοι τούτων διέφευγον, εἰ σὶ δ᾽
οἳ καὶ τῶν ὀφθαλμῶν. τοὺς δὲ καὶ λήθη
ἐλάμβανε παραυτίκα ἀναστάντας τῶν
πάντων ὁμοίως, καὶ ἠγνόησαν σφᾶς τε
αὐτοὺς καὶ τοὺς ἐπιτηδείους.
αυτήν. [2] Όσοι εξ άλλου ήσαν ώς τότε υγιείς, χωρίς καμίαν φανεράν
αιτίαν, προσεβάλλοντο αιφνιδίως από πονοκέφαλον με ισχυρόν
πυρετόν και ερυθήματα και φλόγωσιν των οφθαλμών, και το
εσωτερικόν του στόματος, ο φάρυγξ και η γλώσσα εγίνοντο ευθύς
αιματώδη, και η εκπνοή ήτον αφύσικος και δυσώδης. [3] Κατόπιν
των φαινομένων αυτών, επηκολούθουν πτερνισμοί και βραχνάδα,
και μετ᾽ ολίγον το κακόν κατέβαινεν εις το στήθος, συνοδευόμενον
από ισχυρόν βήχα. Και όταν προσέβαλλε τον στόμαχον, επροκάλει
ναυτίαν, και ταύτην επηκολούθουν, με μεγάλην μάλιστα
ταλαιπωρίαν, εμετοί χολής, όσοι περιγράφονται υπό των ιατρών. [4]
Και εις άλλους μεν αμέσως, εις άλλους δε πολύ βραδύτερον,
παρουσιάζετο τάσις προς εμετόν ατελεσφόρητος, προκαλούσα
ισχυρόν σπασμόν, ο οποίος εις άλλους μεν κατέπαυεν, εις άλλους δε
εξηκολούθει επί πολύ. [5] Το σώμα εξωτερικώς δεν παρουσιάζετο
πολύ θερμόν εις την αφήν, ούτε ήτο ωχρόν, αλλ᾽ υπέρυθρον,
πελιδνόν, έχον εξανθήματα μικρών φλυκταινών και ελκών.
Εσωτερικώς όμως εθερμαίνετο τόσον πολύ, ώστε οι ασθενείς δεν
ηνείχοντο ούτε τα ελαφρότατα ενδύματα ή σινδόνια, και επέμεναν να
είναι γυμνοί, και μεγίστην ησθάνοντο ευχαρίστησιν, αν ημπορούσαν
να ριφθούν εντός ψυχρού ύδατος. Πολλοί δε πράγματι, οι οποίοι
είχαν μείνει ανεπιτήρητοι, ερρίφθησαν εις δεξαμενάς, διότι
κατετρύχοντο από δίψαν άσβεστον, αφού και το πολύ και το ολίγον
ποτόν εις ουδέν ωφέλει. [6] Και η αδυναμία τού ν᾽ αναπαυθούν,
καθώς και η αϋπνία, τους εβασάνιζαν διαρκώς. Και το σώμα,
εφόσον η νόσος ήτο εις την ακμήν της, δεν κατεβάλλετο, αλλ᾽ αντείχε
καταπληκτικώς εις την ταλαιπωρίαν, ώστε ή απέθνησκαν οι πλείστοι
την εβδόμην ή ενάτην ημέραν εκ του εσωτερικού πυρετού, πριν
εξαντληθούν εντελώς αι δυνάμεις των, ή, εάν διέφευγαν την κρίσιν,
η νόσος κατήρχετο περαιτέρω εις την κοιλίαν και επροκάλει ισχυράν
έλκωσιν, και συγχρόνως επήρχετο ισχυρά διάρροια, ούτως ώστε
κατά το μεταγενέστερον τούτον στάδιον οι πολλοί απέθνησκαν από
εξάντλησιν. [7] Διότι το νόσημα, αφού ήρχιζεν από την κεφαλήν,
όπου το πρώτον εγκαθίστατο, εξετείνετο βαθμηδόν εφ᾽ όλου του
σώματος, και αν κανείς ήθελε διαφύγει τον θάνατον, προσέβαλλε τα
άκρα, όπου άφηνε τα ίχνη του. [8] Καθόσον το νόσημα προσέβαλλε
και τα αιδοία και τα άκρα των χειρών και ποδών, και πολλοί
χάνοντες αυτά εσώζοντο, μερικοί μάλιστα έχαναν και τους
οφθαλμούς. Άλλοι πάλιν, ευθύς μετά την θεραπείαν, επάθαιναν
γενικήν αμνησίαν και δεν ανεγνώριζαν ούτε εαυτούς, ούτε τους
οικείους των.
[2.50.1] γενόμενον γὰρ κρεῖ σσον λόγου
τὸ εἶ δος τῆς νόσου τά τε ἄλλα
χαλεπωτέρως ἢ κατὰ τὴν ἀνθρωπείαν
φύσιν προσέπιπτεν ἑκάστῳ καὶ ἐν τῷδε
ἐδήλωσε μάλιστα ἄλλο τι ὂν ἢ τῶν
ξυντρόφων τι· τὰ γὰρ ὄρνεα καὶ
τετράποδα ὅσα ἀνθρώπων ἅπτεται,
πολλῶν ἀτάφων γιγνομένων ἢ οὐ προσῄει
ἢ γευσάμενα διεφθείρετο. [2.50.2]
τεκμήριον δέ· τῶν μὲν τοιούτων ὀρνίθων
ἐπίλειψις σαφὴς ἐγένετο, καὶ οὐχ ἑωρῶντο
οὔτε ἄλλως οὔτε περὶ τοιοῦτον οὐδέν· οἱ
δὲ κύνες μᾶλλον αἴ σθησιν παρεῖ χον τοῦ
ἀποβαίνοντος διὰ τὸ ξυνδιαιτᾶσθαι.
[2.51.1] τὸ μὲν οὖν νόσημα, πολλὰ καὶ
ἄλλα παραλιπόντι ἀτοπίας, ὡς ἑκάστῳ
ἐτύγχανέ τι διαφερόντως ἑτέρῳ πρὸς
ἕτερον γιγνόμενον, τοιοῦτον ἦν ἐπὶ πᾶν
τὴν ἰ δέαν. καὶ ἄλλο παρελύπει κατ᾽
ἐκεῖ νον τὸν χρόνον οὐδὲν τῶν εἰ ωθότων·
ὃ δὲ καὶ γένοιτο, ἐς τοῦτο ἐτελεύτα.
[2.51.2] ἔθνῃσκον δὲ οἱ μὲν ἀμελείᾳ, οἱ δὲ
καὶ πάνυ θεραπευόμενοι. ἕν τε οὐδὲ ἓν
κατέστη ἴ αμα ὡς εἰ πεῖ ν ὅ τι χρῆν
προσφέροντας ὠφελεῖ ν· [2.51.3] τὸ γάρ
τῳ ξυνενεγκὸν ἄλλον τοῦτο ἔβλαπτεν·
σῶμά τε αὔταρκες ὂν οὐδὲν διεφάνη πρὸς
αὐτὸ ἰ σχύος πέρι ἢ ἀσθενείας, ἀλλὰ πάντα
ξυνῄρει καὶ τὰ πάσῃ διαίτῃ
θεραπευόμενα. [2.51.4] δεινότατον δὲ
παντὸς ἦν τοῦ κακοῦ ἥ τε ἀθυμία ὁπότε τις
αἴ σθοιτο κάμνων (πρὸς γὰρ τὸ ἀνέλπιστον
εὐθὺς τραπόμενοι τῇ γνώμῃ πολλῷμᾶλλον
προΐ εντο σφᾶς αὐτοὺς καὶ οὐκ ἀντεῖ χον),
καὶ ὅτι ἕτερος ἀφ᾽ ἑτέρου θεραπείας
ἀναπιμπλάμενοι ὥσπερ τὰ πρόβατα
ἔθνῃσκον· καὶ τὸν πλεῖ στον φθόρον τοῦτο
ἐνεποίει. [2.51.5] εἴ τε γὰρ μὴ ᾽ θέλοιεν
δεδιότες ἀλλήλοις προσιέναι, ἀπώλλυντο
ἐρῆμοι, καὶ οἰ κίαι πολλαὶ ἐκενώθησαν
ἀπορίᾳ τοῦ θεραπεύσοντος· εἴ τε
προσίοιεν, διεφθείροντο, καὶ μάλιστα οἱ
ἀρετῆς τι μεταποιούμενοι· αἰ σχύνῃ γὰρ
ἠφείδουν σφῶν αὐτῶν ἐσιόντες παρὰ τοὺς
φίλους, ἐπεὶ καὶ τὰς ὀλοφύρσεις τῶν
ἀπογιγνομένων τελευτῶντες καὶ οἱ
οἰ κεῖ οι ἐξέκαμνον ὑπὸ τοῦ πολλοῦ κακοῦ
νικώμενοι. [2.51.6] ἐπὶ πλέον δ᾽ ὅμως οἱ
διαπεφευγότες τόν τε θνῄσκοντα καὶ τὸν
πονούμενον ᾠκτίζοντο διὰ τὸ προειδέναι
τε καὶ αὐτοὶ ἤδη ἐν τῷθαρσαλέῳεἶ ναι· δὶ ς
γὰρ τὸν αὐτόν, ὥστε καὶ κτείνειν, οὐκ
ἐπελάμβανεν. καὶ ἐμακαρίζοντό τε ὑπὸ
τῶν ἄλλων, καὶ αὐτοὶ τῷ παραχρῆμα
περιχαρεῖ καὶ ἐς τὸν ἔπειτα χρόνον
ἐλπίδος τι εἶ χον κούφης μηδ᾽ ἂν ὑπ᾽
ἄλλου νοσήματός ποτε ἔτι διαφθαρῆναι.
[50] Ο χαρακτήρ τωόντι της νόσου ήτο τοιούτος, ώστε δεν ημπορεί
να περιγραφή επαρκώς διά λόγων, και όχι μόνον η σφοδρότης της
προσβολής εκάστου κρούσματος υπερέβαινε γενικώς την
ανθρωπίνην αντοχήν, αλλά και κατά τούτο απεδείχθη σαφέστατα ότι
δεν επρόκειτο διά καμίαν από τας συνήθεις ανθρωπίνας ασθενείας,
καθόσον τα όρνεα και τα τετράποδα, όσα τρώγουν τα ανθρώπινα
πτώματα, μολονότι πολλοί νεκροί έμεναν άταφοι, ή δεν επλησίαζαν
αυτούς, ή αν έτρωγαν από τα πτώματα, εψοφούσαν. [2] Απόδειξις
τούτου είναι η αναμφισβήτητος εξαφάνισις των ορνέων τούτων, τα
οποία δεν έβλεπε κανείς ούτε πέριξ των πτωμάτων, ούτε αλλού
πουθενά. Ενώ προκειμένου περί των σκύλων, το αποτέλεσμα ήτον
ακόμη περισσότερον καταφανές, ως εκ του ότι συμβιούν με τους
ανθρώπους.
[51] Τοιούτος λοιπόν ήτον ο γενικός χαρακτήρ της ασθενείας, διότι
παραλείπω πολλά άλλα ασυνήθη συμπτώματα, κατά τα οποία τα
καθέκαστα κρούσματα διέφεραν τα μεν από τα δε. Και εφόσον
διήρκει η νόσος, καμία άλλη από τας συνήθεις ασθενείας δεν
παρηνώχλει τους κατοίκους, εάν δε τυχόν παρουσιάζετο κανέν
κρούσμα, απέληγεν εις αυτήν. [2] Και άλλοι μεν απέθνησκαν ένεκα
ανεπαρκούς νοσηλείας, άλλοι όμως μολονότι υπεβάλλοντο εις
επιμελεστάτην τοιαύτην. Αλλ᾽ ουδέ και κανέν φάρμακον, δύναμαι
σχεδόν να είπω, ευρέθη, του οποίου η χρήσις να είναι
αποτελεσματική, [3] διότι εκείνο που ωφέλει τον ένα, αυτό το ίδιον
έβλαπτε τον άλλον, και καμία ιδιοσυγκρασία, όπως απεδείχθη, δεν
ήτον αρκετά ισχυρά διά να αντισταθή, ή αρκετά ασθενής, όπως
αποφύγη την ασθένειαν, αλλά όλοι αδιακρίτως υπέκυπταν εις αυτήν,
και εκείνοι ακόμη που εθεραπεύοντο με πάσαν ιατρικήν επιμέλειαν.
[4] Και το φοβερώτερον εις όλην αυτήν την ασθένειαν ήτο όχι μόνον
η αποθάρρυνσις των θυμάτων, όταν αντελαμβάνοντο ότι
προσεβλήθησαν από την νόσον (διότι το πνεύμα των παρεδίδετο
αμέσως εις απελπισίαν και εγκατέλειπαν εαυτούς εις την τύχην και
δεν ανθίσταντο κατά της ασθενείας), αλλά και το γεγονός ότι,
νοσηλεύοντες ο εις τον άλλον, εμολύνοντο και απέθνησκαν ωσάν
πρόβατα. [5] Και τούτο προεκάλει τους περισσοτέρους θανάτους,
διότι ή απέφευγαν εκ φόβου να επικοινωνούν προς αλλήλους και οι
ασθενείς απέθνησκαν εγκατελελειμμένοι, εις τρόπον ώστε πολλαί
κατοικίαι ερημώθησαν δι᾽ έλλειψιν νοσηλείας, είτε επικοινωνούσαν
και απέθνησκαν εκ της μολύνσεως. Η τελευταία αύτη τύχη
επεφυλάσσετο ιδίως εις τους οπωσδήποτε αντιποιουμένους
ευγένειαν αισθημάτων, διότι, θεωρούντες τούτο καθήκον τιμής,
επεσκέπτοντο τους φίλους των, αψηφούντες τον προσωπικόν
κίνδυνον, ενώ αντιθέτως οι ίδιοι οι συγγενείς, καταβαλλόμενοι από
το μέγεθος της συμφοράς, εβαρύνοντο επί τέλους και παρήτουν και
αυτούς τους θρήνους υπέρ των αποθνησκόντων. [6] Ακόμη όμως
περισσότερον ευσπλαχνίζοντο τους θνήσκοντας και τους ασθενείς
όσοι είχαν θεραπευθή από την νόσον, διότι και εγνώριζαν αυτήν εξ
ιδίας πείρας και ήσαν του λοιπού οι ίδιοι πλήρεις θάρρους, καθόσον
η νόσος δεν προσέβαλλε δις τον ίδιον άνθρωπον, μετά κακής
τουλάχιστον εκβάσεως. Και όχι μόνον εμακαρίζοντο αυτοί από τους
άλλους, αλλά και οι ίδιοι, ένεκα της υπερβολής της παρούσης χαράς
των, είχαν ως προς το μέλλον κάποιαν επιπολαίαν ελπίδα ότι δεν θ᾽
απέθνησκαν πλέον ούτε από άλλην ασθένειαν.
[2.52.1] ἐπίεσε δ᾽ αὐτοὺς μᾶλλον πρὸς τῷ
ὑπάρχοντι πόνῳ καὶ ἡ ξυγκομιδὴ ἐκ τῶν
ἀγρῶν ἐς τὸ ἄστυ, καὶ οὐχ ἧσσον τοὺς
ἐπελθόντας. [2.52.2] οἰ κιῶν γὰρ οὐχ
ὑπαρχουσῶν, ἀλλ᾽ ἐν καλύβαις πνιγηραῖ ς
ὥρᾳ ἔτους διαιτωμένων ὁ φθόρος ἐγίγνετο
οὐδενὶ κόσμῳ, ἀλλὰ καὶ νεκροὶ ἐπ᾽
ἀλλήλοις ἀποθνῄσκοντες ἔκειντο καὶ ἐν
ταῖ ς ὁδοῖ ς ἐκαλινδοῦντο καὶ περὶ τὰς
κρήνας ἁπάσας ἡμιθνῆτες τοῦ ὕδατος
ἐπιθυμίᾳ. τά τε ἱ ερὰ ἐν οἷ ς ἐσκήνηντο
νεκρῶν πλέα ἦν, αὐτοῦ ἐναποθνῃσκόντων·
[2.52.3] ὑπερβιαζομένου γὰρ τοῦ κακοῦ
οἱ ἄνθρωποι, οὐκ ἔχοντες ὅ τι γένωνται,
ἐς ἀλιγωρίαν ἐτράποντο καὶ ἱ ερῶν καὶ
ὁσίων ὁμοίως. [2.52.4] νόμοι τε πάντες
ξυνεταράχθησαν οἷ ς ἐχρῶντο πρότερον
περὶ τὰς ταφάς, ἔθαπτον δὲ ὡς ἕκαστος
ἐδύνατο. καὶ πολλοὶ ἐς ἀναισχύντους
θήκας ἐτράποντο σπάνει τῶν ἐπιτηδείων
διὰ τὸ συχνοὺς ἤδη προτεθνάναι σφίσιν·
ἐπὶ πυρὰς γὰρ ἀλλοτρίας φθάσαντες τοὺς
νήσαντας οἱ μὲν ἐπιθέντες τὸν ἑαυτῶν
νεκρὸν ὑφῆπτον, οἱ δὲ καιομένου ἄλλου
ἐπιβαλόντες ἄνωθεν ὃν φέροιεν ἀπῇσαν.
[2.53.1] πρῶτόν τε ἦρξε καὶ ἐς τἆλλα τῇ
πόλει ἐπὶ πλέον ἀνομίας τὸ νόσημα. ῥᾷον
γὰρ ἐτόλμα τις ἃ πρότερον ἀπεκρύπτετο
μὴ καθ᾽ ἡδονὴν ποιεῖ ν, ἀγχίστροφον τὴν
μεταβολὴν ὁρῶντες τῶν τε εὐδαιμόνων καὶ
αἰ φνιδίως θνῃσκόντων καὶ τῶν οὐδὲν
πρότερον κεκτημένων, εὐθὺς δὲ τἀκείνων
ἐχόντων. [2.53.2] ὥστε ταχείας τὰς
ἐπαυρέσεις καὶ πρὸς τὸ τερπνὸν ἠξίουν
ποιεῖ σθαι, ἐφήμερα τά τε σώματα καὶ τὰ
χρήματα ὁμοίως ἡγούμενοι. [2.53.3] καὶ
τὸ μὲν προσταλαιπωρεῖ ν τῷ δόξαντι καλῷ
οὐδεὶ ς πρόθυμος ἦν, ἄδηλον νομίζων εἰ
πρὶ ν ἐπ᾽ αὐτὸ ἐλθεῖ ν διαφθαρήσεται· ὅτι
δὲ ἤδη τε ἡδὺ πανταχόθεν τε ἐς αὐτὸ
κερδαλέον, τοῦτο καὶ καλὸν καὶ
χρήσιμον κατέστη. [2.53.4] θεῶν δὲ
φόβος ἢ ἀνθρώπων νόμος οὐδεὶ ς ἀπεῖ ργε,
τὸ μὲν κρίνοντες ἐν ὁμοίῳ καὶ σέβειν καὶ
μὴ ἐκ τοῦ πάντας ὁρᾶν ἐν ἴ σῳ
ἀπολλυμένους, τῶν δὲ ἁμαρτημάτων
οὐδεὶ ς ἐλπίζων μέχρι τοῦ δίκην γενέσθαι
βιοὺς ἂν τὴν τιμωρίαν ἀντιδοῦναι, πολὺ δὲ
μείζω τὴν ἤδη κατεψηφισμένην σφῶν
ἐπικρεμασθῆναι, ἣν πρὶ ν ἐμπεσεῖ ν εἰ κὸς
εἶ ναι τοῦ βίου τι ἀπολαῦσαι.
[2.54.1] τοιούτῳ μὲν πάθει οἱ Ἀθηναῖ οι
περιπεσόντες ἐπιέζοντο, ἀνθρώπων τ᾽
ἔνδον θνῃσκόντων καὶ γῆς ἔξω
δῃουμένης. [2.54.2] ἐν δὲ τῷ κακῷ οἷ α
εἰ κὸς ἀνεμνήσθησαν καὶ τοῦδε τοῦ ἔπους,
φάσκοντες οἱ πρεσβύτεροι πάλαι
[52] Αλλά την εκ της νόσου ταλαιπωρίαν επηύξησεν η συγκέντρωσις
του πληθυσμού της υπαίθρου χώρας εντός της πόλεως.1 Οι νεωστί
ιδίως εισελθόντες υπέφεραν περισσότερον. [2] Διότι δια την έλλειψιν
οικιών ηναγκάζοντο να ζουν εντός παραπηγμάτων πνιγηρών ως εκ
του θέρους, και οι θάνατοι επήρχοντο εν τω μέσω μεγάλης αταξίας.
Νεκροί έκειντο οι μεν επί των δε, και ημιθανείς εκυλίοντο εντός των
δρόμων προς όλας τας κρήνας, ως εκ της ασβέστου δίψης, και οι
ιεροί περίβολοι, εντός των οποίων είχαν κατασκηνώσει, ήσαν
πλήρεις νεκρών, οι οποίοι απέθνησκαν εντός αυτών. [3] Διότι επειδή
το κακόν τους κατεβασάνιζεν, οι άνθρωποι μη γνωρίζοντες ποίον θα
είναι το τέλος των, ολιγώρως είχον προς πάντα θείον και
ανθρώπινον νόμον. [4] Ως εκ τούτου, τα έθιμα, προς τα οποία
συνεμορφώνοντο έως τότε, προκειμένου περί ενταφιασμού,
κατεπατήθησαν όλα, και καθείς έθαπτε τους νεκρούς του όπως
ημπορούσε. Πολλοί μάλιστα, ένεκα ελλείψεως των απαιτουμένων
δια την ταφήν υλικών, λόγω του ότι πολλοί εκ της οικογενείας των
είχαν ήδη προαποθάνει, προσέφευγαν εις μέσα ταφής βδελυρά. Διότι
άλλοι μεν απέθεταν πρώτον τον ιδικόν των νεκρόν επί ξένης πυράς
και την ήναπταν, προλαμβάνοντες εκείνους που την είχαν στήσει,
άλλοι δε, ενώ άλλοςνεκρός εκαίετο ήδη, έρριπταν επάνω εκείνον που
έφεραν και έφευγαν.
[53] Αλλ᾽ η νόσος εισήγαγε προσέτι και άλλας χειροτέρας μορφάς
ανομίας εις την πόλιν. Διότι πολλοί, οι οποίοι προηγουμένως
απέκρυπτον την επίδοσίν των εις αθεμίτους ηδονάς, παρεδίδοντο
ήδη εις αυτάς χωρίς καμίαν επιφύλαξιν, καθόσον έβλεπαν πόσον
αιφνιδία ήτον η μετάπτωσις, αφ᾽ ενός μεν των πλουσίων, οι οποίοι
εξαίφνης απέθνησκαν, αφ᾽ ετέρου δε των τέως εντελώς απόρων, οι
οποίοι εις μίαν στιγμήν υπεισήρχοντο εις τας περιουσίας εκείνων.
[2] Ως εκ τούτου, απεφάσιζαν να χαρούντην ζωήν των όσον
ημπορούσαν ταχύτερον, επιδιδόμενοι εις τας απολαύσεις, διότι
εθεώρουν και την ζωήν και τον πλούτον εξίσου εφήμερα. [3] Και
κανείς δεν ήτο διατεθειμένος να υποβάλλεται προκαταβολικώς εις
ταλαιπωρίας προς επιδίωξιν σκοπού, τον οποίον ενόμιζεν ενάρετον,
αφού εθεώρει αμφίβολον, αν θα επιζήση, διά να πραγματοποίηση
αυτόν, μόνον δε ό,τι παρείχεν άμεσον απόλαυσιν, και ό,τι καθ᾽
οιονδήποτε τρόπον ωδήγει εις τούτο, τούτο κατήντησε να θεωρήται
και ενάρετον και χρήσιμον. [4] Αλλά φόβος των θεών ή νόμος των
ανθρώπων κανείς δεν τους συνεκράτει, αφ᾽ ενός μεν διότι βλέποντες
ότι όλοι εξ ίσου απέθνησκαν, έκριναν ότι καμία δεν υπήρχε διαφορά
μεταξύ ευσεβείας και ασεβείας, εξ άλλου δε επειδή κανείς δεν
επίστευεν ότι θα επιζήση, διά να δώση λόγον των εγκλημάτων του
και τιμωρηθή δι᾽ αυτά. Τουναντίον, όλοι εθεώρουν ότι η ήδη
κατεψηφισμένη κατ᾽ αυτών και επί των κεφαλών των επικρεμαμένη
τιμωρία ήτο πολύ βαρυτέρα και ότι, πριν επιπέση κατ᾽ αυτών,
εύλογον ήτο να χαρούν οπωσδήποτε την ζωήν των.
[54] Εις τοιαύτην συμφοράν περιπεσόντες οι Αθηναίοι,
εταλαιπωρούντο, καθόσον και εντός της πόλεως η θνησιμότης ήτο
μεγάλη και εκτός αυτής τα κτήματά των ερημώνοντο. [2] Μερικοί
μάλιστα κατά την διάρκειαν της δυστυχίας ενθυμήθησαν, όπως ήτο
φυσικόν, τον επόμενον στίχον, περί του οποίου οι πρεσβύτεροι απ᾽
αυτούς εβεβαίωναν, ότι εψάλλετο εις παλαιοτέραν εποχήν·
«Θα έλθη δωρικός πόλεμος και λοιμός μαζί μ᾽ αυτόν.»
ᾄδεσθαι «ἥξει Δωριακὸς πόλεμος καὶ
λοιμὸς ἅμ᾽ αὐτῷ.» [2.54.3] ἐγένετο μὲν
οὖν ἔρις τοῖ ς ἀνθρώποις μὴ λοιμὸν
ὠνομάσθαι ἐν τῷἔπει ὑπὸ τῶν παλαιῶν, ἀλλὰ
λιμόν, ἐνίκησε δὲ ἐπὶ τοῦ παρόντος
εἰ κότως λοιμὸν εἰ ρῆσθαι· οἱ γὰρ
ἄνθρωποι πρὸς ἃ ἔπασχον τὴν μνήμην
ἐποιοῦντο. ἢν δέ γε οἶ μαί ποτε ἄλλος
πόλεμος καταλάβῃ Δωρικὸς τοῦδε ὕστερος
καὶ ξυμβῇ γενέσθαι λιμόν, κατὰ τὸ εἰ κὸς
οὕτως ᾄσονται. [2.54.4] μνήμη δὲ ἐγένετο
καὶ τοῦ Λακεδαιμονίων χρηστηρίου τοῖ ς
εἰ δόσιν, ὅτε ἐπερωτῶσιν αὐτοῖ ς τὸν θεὸν
εἰ χρὴ πολεμεῖ ν ἀνεῖ λε κατὰ κράτος
πολεμοῦσι νίκην ἔσεσθαι, καὶ αὐτὸς ἔφη
ξυλλήψεσθαι. [2.54.5] περὶ μὲν οὖν τοῦ
χρηστηρίου τὰ γιγνόμενα ᾔκαζον ὁμοῖ α
εἶ ναι· ἐσβεβληκότων δὲ τῶν
Πελοποννησίων ἡ νόσος ἤρξατο εὐθύς,
καὶ ἐς μὲν Πελοπόννησον οὐκ ἐσῆλθεν,
ὅτι καὶ ἄξιον εἰ πεῖ ν, ἐπενείματο δὲ
Ἀθήνας μὲν μάλιστα, ἔπειτα δὲ καὶ τῶν
ἄλλων χωρίων τὰ πολυανθρωπότατα.
ταῦτα μὲν τὰ κατὰ τὴν νόσον γενόμενα.
[3] Είναι αληθές ότι αντέτειναν μερικοί ότι ο παλαιός στίχος
ωμιλούσε περί λιμού και όχι λοιμού, αλλ᾽ επί του παρόντος
επεκράτησε φυσικά η γνώμη ότι η λέξις, της οποίας είχε γίνει χρήσις
εις το άσμα, ήτο λοιμός, καθόσον οι άνθρωποι εμνημόνευαν τον
στίχον σύμφωνα με τα παθήματά των. Αλλ᾽ εάν ποτέ επέλθη άλλος
δωρικός πόλεμος μετά τον σημερινόν, και συμπέση να επέλθη λιμός,
μου φαίνεται πιθανόν ότι τον στίχον θα ψάλλουν με την λέξιν αυτήν.
[4] Ενθυμήθησαν επίσης, όσοι τον εγνώριζαν, και τον προς τους
Λακεδαιμονίους χρησμόν, όταν εις ερώτησίν των προς τον θεόν, εάν
πρέπη να πολεμήσουν, ούτος απήντησεν ότι, εάν διεξαγάγουν τον
πόλεμον με όλας των τας δυνάμεις, θα νικήσουν, βεβαιών συνάμα
ότι και αυτός θα τους βοηθήση. [5] Όσον λοιπόν αφορά τον
χρησμόν, τα τότε συμβαίνοντα εθεώρουν σύμφωνα με τας
προβλέψεις του. Το βέβαιον είναι ότι η νόσος ήρχισεν ευθύς μετά την
εισβολήν των Πελοποννησίων, και εις μεν την Πελοπόννησον δεν
επεξετάθη, τουλάχιστον εις βαθμόν άξιον λόγου, αλλ᾽ εθέρισε προ
πάντων μεν τας Αθήνας, έπειτα δε και μερικούς πολυανθρωποτέρους
συνοικισμούς. Τοιαύτη υπήρξεν η πορεία της νόσου.
Παράγραφοι 59-60
Οι Αθηναίοι στρέφονται κατά του Περικλή και αυτός απολογείται
[59.1] Μετὰ δὲ τὴν δευτέραν ἐσβολὴν τῶν
Πελοποννησίων οἱ Ἀθηναῖ οι, ὡς ἥ τε γῆ
αὐτῶν ἐτέτμητο τὸ δεύτερον καὶ ἡ νόσος
ἐπέκειτο ἅμα καὶ ὁ πόλεμος, ἠλλοίωντο
τὰς γνώμας, [59.2] καὶ τὸν μὲν Περικλέα
ἐν αἰ τίᾳ εἶ χον ὡς πείσαντα σφᾶς πολεμεῖ ν
καὶ δι' ἐκεῖ νον ταῖ ς ξυμφοραῖ ς
περιπεπτωκότες, πρὸς δὲ τοὺς
Λακεδαιμονίους ὥρμηντο ξυγχωρεῖ ν· καὶ
πρέσβεις τινὰς πέμψαντες ὡς αὐτοὺς
ἄπρακτοι ἐγένοντο. πανταχόθεν τε τῇ
γνώμῃ ἄποροι καθεστηκότες ἐνέκειντο τῷ
Περικλεῖ . [59.3] ὁ δὲ ὁρῶν αὐτοὺς πρὸς τὰ
παρόντα χαλεπαίνοντας καὶ πάντα
ποιοῦντας ἅπερ αὐτὸς ἤλπιζε, ξύλλογον
ποιήσας (ἔτι δ' ἐστρατήγει) ἐβούλετο
θαρσῦναί τε καὶ ἀπαγαγὼν τὸ ὀργιζόμενον
τῆς γνώμης πρὸς τὸ ἠπιώτερον καὶ
ἀδεέστερον καταστῆσαι· παρελθὼν δὲ
ἔλεξε τοιάδε.
[60.1] «Καὶ προσδεχομένῳ μοι τὰ τῆς
ὀργῆς ὑμῶν ἔς με γεγένηται (αἰ σθάνομαι
γὰρ τὰς αἰ τίας) καὶ ἐκκλησίαν τούτου
ἕνεκα ξυνήγαγον, ὅπως ὑπομνήσω καὶ
μέμψωμαι εἴ τι μὴ ὀρθῶς ἢ ἐμοὶ
χαλεπαίνετε ἢ ταῖ ς ξυμφοραῖ ς εἴ κετε.
[60.2] ἐγὼ γὰρ ἡγοῦμαι πόλιν πλείω
ξύμπασαν ὀρθουμένην ὠφελεῖ ν τοὺς
ἰ διώτας ἢ καθ' ἕκαστον τῶν πολιτῶν
εὐπραγοῦσαν, ἁθρόαν δὲ σφαλλομένην.
[60.3] καλῶς μὲν γὰρ φερόμενος ἀνὴρ τὸ
καθ' ἑαυτὸν διαφθειρομένης τῆς
πατρίδος οὐδὲν ἧσσον ξυναπόλλυται,
κακοτυχῶν δὲ ἐν εὐτυχούσῃ πολλῷ μᾶλλον
διασῴζεται. [60.4] ὁπότε οὖν πόλις μὲν
τὰς ἰ δίας ξυμφορὰς οἵ α τε φέρειν, εἷ ς δ'
ἕκαστος τὰς ἐκείνης ἀδύνατος, πῶς οὐ χρὴ
πάντας ἀμύνειν αὐτῇ, καὶ μὴ ὃ νῦν ὑμεῖ ς
δρᾶτε· ταῖ ς κατ' οἶ κον κακοπραγίαις
ἐκπεπληγμένοι τοῦ κοινοῦ τῆς σωτηρίας
ἀφίεσθε, καὶ ἐμέ τε [60.5] τὸν
παραινέσαντα πολεμεῖ ν καὶ ὑμᾶς αὐτοὺς
οἳ ξυνέγνωτε δι' αἰ τίας ἔχετε. καίτοι ἐμοὶ
τοιούτῳἀνδρὶ ὀργίζεσθε ὃς οὐδενὸς ἥσσων
οἴ ομαι εἶ ναι γνῶναί τε τὰ δέοντα καὶ
ἑρμηνεῦσαι ταῦτα, φιλόπολίς τε καὶ
χρημάτων κρείσσων. [60.6] ὅ τε γὰρ
γνοὺς καὶ μὴ σαφῶς διδάξας ἐν ἴ σῳκαὶ εἰ
μὴ ἐνεθυμήθη· ὅ τε ἔχων ἀμφότερα, τῇ δὲ
πόλει δύσνους, οὐκ ἂν ὁμοίως τι οἰ κείως
φράζοι· προσόντος δὲ καὶ τοῦδε, χρήμασι
δὲ νικωμένου, τὰ ξύμπαντα τούτου ἑνὸς ἂν
πωλοῖ το. [60.7] ὥστ' εἴ μοι καὶ μέσως
ἡγούμενοι μᾶλλον ἑτέρων προσεῖ ναι αὐτὰ
Αλλά μετά την δεύτερη εισβολή των Πελοποννησίων οι Αθηναίοι,
επειδή και τα κτήματά τους είχαν τεμαχιστεί για δεύτερη φορά και η
νόσος τους βασάνιζε μαζί με τον πόλεμο, άλλαζαν γνώμη, και αφενός
θεωρούσαν τον Περικλή υπεύθυνο, διότι τάχα τους έπεισε να
πολεμούν και ότι εξαιτίας του έπεσαν στην συμφορά, αφετέρου είχαν
τάσεις ειρήνευσης με τους Λακεδαιμονίους. Αν και στείλαν πρεσβείες
σε αυτούς γύρναγαν άπραγες. Και από παντού, λοιπόν, μην
γνωρίζοντας τι πια να κάνουν, επετίθεντο διαρκώς εναντίουν του
Περικλή. Εκείνος βλέποντάς τους ερεθισμένους με την παρούσα
κατάσταση και να πράττουν όσα ακριβώς ο ίδιος είχε προβλέψει,
αφού συνεκάλεσε εκκλησία (ακόμη ήταν στρατηγός) επιθυμούσε να
τους ενθαρρύνει και διώχνοντας τα αισθήματα οργής τους να τους
καταπραΰνει και να τους κάνει αισιόδοξους. Προχώρησε λοιπόν στο
βήμα και είπε τα εξής:
Και τις εκδηλώσεις οργής εναντίον μου είχα προδεχτεί (διότι
καταλαβαίνω τις αιτίες) και εκκλησία εξαιτίας αυτού συνεκάλεσα,
για να απευθύνω ορισμένα υπόμνημα και παρατηρήσεις, εφόσον
αδίκως δυσφορείτε για μένα και δεν αντέχετε τις συμφορές. Γιατί εγώ
πιστεύω πως όταν ολόκληρη η πόλη ευδοκιμεί, ωφελούνται τότε οι
πολίτες, παρά όταν ο καθένας τους ευδοκιμεί, ενώ η πόλη ως σύνολο
αποτυγχάνει. Γιατί ένας άνδρας που ευδοκιμεί ο ίδιος σε μια
κατεστραμμένη πατρίδα χάνεται κι αυτός μαζί της όχι λιγότερο, ενώ
ο κακότυχος σε ευδοκιμούσα πόλη είναι πολύ περισσότερο πιθανό
να διασωθεί. Αφού λοιπόν η πόλη είναι ικανή να απαλύνει τις
συμφορές των πολιτών, ενώ ο καθένας μόνος του είναι αδύνατο να
τις αντέξει, πώς λοιπόν δεν είναι χρέος όλων να την υπερασπίζονται,
και να μην κάνουν αυτό που κάνετε εσείς τώρα; Πληγέντες δηλαδή
από τις προσωπικές σας συμφορές ξεχνάτε την σωτηρία του κοινού
καλού, και γίνεστε πολέμιοι και δικοί μου, που σας συμβούλευσα να
γίνει πόλεμος, και των ίδιων σας των εαυτών, που έχετε ευθύνη, διότι
το συναποφασίσατε. Και οργίζεστε με τέτοιον άνδρα σαν εμένα, που
είμαι, θεωρώ, πιο ικανός από όλους να γνωρίζω τα δέοντα και να τα
ερμηνεύω, ενώ είμαι και φιλόπατρις και δεν χρηματίζομαι. Διότι
εκείνος που διαγνώσκει τα δέοντα, αλλά δεν τα συμβουλεύει ορθά,
είναι σαν να μην τα διέγνωσε καν. Εκείνος που μπορεί να κάνει και
τα δύο, αλλά δεν είναι φιλόπατρις, δεν κοιτάει το συμφέρον της
πόλης, δεν μπορεί να μιλήσει το ίδιο γι’ αυτό. Κι αν κάποιος το ’χει
κι αυτό αλλά είναι φιλοχρήματος, όλα μπορούν να αγοραστούν.
Επομένως, αν πεισθήκατε από μένα να κάνετε τον πόλεμο,
θεωρώντας ότι έχω αυτά τα προσόντα περισσότερο από κάθε άλλον,
δεν νομίζω ότι είναι ορθό να κατηγορούμαι τώρα ως πταίστης.
 πολεμεῖ ν ἐπείσθητε, οὐκ ἂν εἰ κότως νῦν
τοῦ γε ἀδικεῖ ν αἰ τίαν φεροίμην.
Παράγραφος 65
Η απόφαση συνέχισης του πολέμου, θάνατος του Περικλή και χαρακτηρισμός του
[65.1] Τοιαῦτα ὁ Περικλῆς λέγων ἐπειρᾶτο
τοὺς Ἀθηναίους τῆς τε ἐς αὑτὸν ὀργῆς
παραλύειν καὶ ἀπὸ τῶν παρόντων δεινῶν
ἀπάγειν τὴν γνώμην. [65.2] οἱ δὲ δημοσίᾳ
μὲν τοῖ ς λόγοις ἀνεπείθοντο καὶ οὔτε
πρὸς τοὺς Λακεδαιμονίους ἔτι ἔπεμπον ἔς
τε τὸν πόλεμον μᾶλλον ὥρμηντο, ἰ δίᾳ δὲ
τοῖ ς παθήμασιν ἐλυποῦντο, ὁ μὲν δῆμος
ὅτι ἀπ' ἐλασσόνων ὁρμώμενος ἐστέρητο
καὶ τούτων, οἱ δὲ δυνατοὶ καλὰ κτήματα
κατὰ τὴν χώραν οἰ κοδομίαις τε καὶ
πολυτελέσι κατασκευαῖ ς ἀπολωλεκότες,
τὸ δὲ μέγιστον, πόλεμον ἀντ' εἰ ρήνης
ἔχοντες. [65.3] οὐ μέντοι πρότερόν γε οἱ
ξύμπαντες ἐπαύσαντο ἐν ὀργῇ ἔχοντες
αὐτὸν πρὶ ν ἐζημίωσαν χρήμασιν. [65.4]
ὕστερον δ' αὖθις οὐ πολλῷ, ὅπερ φιλεῖ
ὅμιλος ποιεῖ ν, στρατηγὸν εἵ λοντο καὶ
πάντα τὰ πράγματα ἐπέτρεψαν, ὧν μὲν
περὶ τὰ οἰ κεῖ α ἕκαστος ἤλγει ἀμβλύτεροι
ἤδη ὄντες, ὧν δὲ ἡ ξύμπασα πόλις
προσεδεῖ το πλείστου ἄξιον νομίζοντες
εἶ ναι. [65.5] ὅσον τε γὰρ χρόνον προύστη
τῆς πόλεως ἐν τῇ εἰ ρήνῃ, μετρίως ἐξηγεῖ το
καὶ ἀσφαλῶς διεφύλαξεν αὐτήν, καὶ
ἐγένετο ἐπ' ἐκείνου μεγίστη, ἐπειδή τε ὁ
πόλεμος κατέστη, ὁ δὲ φαίνεται καὶ ἐν
τούτῳ προγνοὺς τὴν δύναμιν. [65.6]
ἐπεβίω δὲ δύο ἔτη καὶ ἓξ μῆνας· καὶ
ἐπειδὴ ἀπέθανεν, ἐπὶ πλέον ἔτι ἐγνώσθη ἡ
πρόνοια αὐτοῦ ἡ ἐς τὸν πόλεμον. [65.7] ὁ
μὲν γὰρ ἡσυχάζοντάς τε καὶ τὸ ναυτικὸν
θεραπεύοντας καὶ ἀρχὴν μὴ
ἐπικτωμένους ἐν τῷπολέμῳμηδὲ τῇ πόλει
κινδυνεύοντας ἔφη περιέσεσθαι· οἱ δὲ
ταῦτά τε πάντα ἐς τοὐναντίον ἔπραξαν
καὶ ἄλλα ἔξω τοῦ πολέμου δοκοῦντα εἶ ναι
κατὰ τὰς ἰ δίας φιλοτιμίας καὶ ἴ δια κέρδη
κακῶς ἔς τε σφᾶς αὐτοὺς καὶ τοὺς
ξυμμάχους ἐπολίτευσαν, ἃ κατορθούμενα
μὲν τοῖ ς ἰ διώταις τιμὴ καὶ ὠφελία μᾶλλον
ἦν, σφαλέντα δὲ τῇ πόλει ἐς τὸν πόλεμον
βλάβη καθίστατο. [65.8] αἴ τιον δ' ἦν ὅτι
ἐκεῖ νος μὲν δυνατὸς ὢν τῷτε ἀξιώματι καὶ
τῇ γνώμῃ χρημάτων τε διαφανῶς
ἀδωρότατος γενόμενος κατεῖ χε τὸ πλῆθος
ἐλευθέρως, καὶ οὐκ ἤγετο μᾶλλον ὑπ'
αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε, διὰ τὸ μὴ κτώμενος ἐξ οὐ
προσηκόντων τὴν δύναμιν πρὸς ἡδονήν τι
λέγειν, ἀλλ' ἔχων ἐπ' ἀξιώσει καὶ πρὸς
ὀργήν τι ἀντειπεῖ ν. [65.9] ὁπότε γοῦν
Με τέτοια λόγια προσπαθούσε ο Περικλής να πάρει από τους
Αθηναίους την οργή για εκείνον και να τους αποτρέψει το μυαλό από
τα παρόντα δεινά. Κι εκείνοι δημόσια πείθονταν στα επιχειρήματά
του και ούτε έστελναν πρεσβείες πλέον προς τους Λακεδαιμονίους
και με περισσότερη ορμή πολεμούσαν, κατ’ ιδίαν όμως λυπούνταν με
όσα πάθαιναν, αφενός ο λαός διότι έχοντας τα ελάχιστα ακόμη και
τούτα έχανε, οι δε δυνατοί επειδή έχαναν και καλά κτήματα στην
περιοχή και στην μορφή οικοδομημάτων και πολυτελών κτηρίων και
κυρίως, επειδή είχαν πόλεμο αντί για ειρήνη. Και δεν σταμάτησαν να
είναι οργισμένοι με εκείνον πριν πρώτα του επιβάλλουν χρηματικό
πρόστιμο. Αλλά όχι πολύ αργότερα, όπως αρέσει στον «όχλο» να
κάνει, πάλι τον εξέλεξαν στρατηγό και του επέτρεψαν τα πάντα,
αφενός διότι ήδη για τα ιδιωτικά τους παθήματα αισθάνονταν
λιγότερο πονεμένοι, αφετέρου διότι για όσα ήταν αναγκαία για την
πόλη τον θεωρούσαν ανεκτίμητο. Κι αυτό διότι, καθ’ όσον χρόνον
κυβέρνησε την πόλη κατά την διάρκεια της ειρήνης, ακολουθούσε
σώφρονα πολιτική και την διαφύλαξε [την πόλη και την ειρήνη της],
και κατά την διάρκεια της εξουσίας του αυτή έγινε σπουδαιοτάτη, και
όταν ήρθε ο πόλεμος, φάνηκε πως και σε αυτό εκτίμησε σωστά την
δύναμή της. Έζησε ακόμη για δύο χρόνια και έξι μήνες. Και μόλις
πέθανε, ακόμη περισσότερο αναγνωρίστηκε η ορθότητα των
προβλέψεών του για τον πόλεμο. Διότι εκείνος υποστήριξε ότι θα
κυριαρχήσουν στον πόλεμο αν επεδίωκαν να καταστρέψουν τον
αντίπαλο ολοκληρωτικά και αν θεράπευαν τον στόλο και όχι
επιδιώκοντας νέες κατακτήσεις αλλά χωρίς να θέσουν την πόλη σε
κίνδυνο. Αλλά εκείνοι αυτά όλα τα έκαναν αντίθετα, και ακόμη και
για όσα θεωρούνται άσχετα με τον πόλεμο ακολούθησαν πολιτικές
προς ιδιωτικά τους συμφέροντα και κέρδη, με κακό τρόπο για τους
ίδιους και για τους συμμάχους, και όσα μεν κατάφεραν οφελούσαν
περισσότερο τους ιδιώτες, αλλά για την πόλη ήταν λανθασμένα και
έβλαψαν την εξέλιξη του πολέμου. Η αιτία ήταν ότι εκείνος, έχοντας
καταστεί ανώτερος όλων των αξιωμάτων και με την ισχυρή του
γνώμη και καταφανώς αδωροδόκητος με χρήματα εξουσίαζε το
πλήθος, διατηρώντας το ελεύθερο ταυτόχρνα, και δεν καθοδηγείτο
από αυτό, αλλά μάλλον ο ίδιος το καθοδηγούσε - και επειδή δεν
λάμβανε την εξουσία με αθέμιτα μέσα δεν μιλούσε για να τους
ευχαριστήσει, αλλά τους εναντιωνόταν, προκαλώντας την
αγανάκτηση και την οργή τους. Κάθε φορά λοιπόν που τους έβλεπε
αλαζόνες, με τους λόγους του τους ενέπνεε τον φόβο και τον
σεβασμό, όποτε δε τους έβλεπε να δειλιάζουν, τους επανέφερε το
θάρρος. Θεωρητικά υπήρχε λοιπόν δημοκρατία, στην ουσία όμως
τους εξουσίαζε ο πρώτος πολίτης. Ενώ οι διάδοχοί του, αν και ήταν
μάλλον ίσοι μεταξύ τους, ορεγόμενοι ο καθένας τους να γίνει πρώτος
κατευθύνονταν από τον δήμο και έπρατταν προς την ευχαρίστηση
εκείνου.
αἴ σθοιτό τι αὐτοὺς παρὰ καιρὸν ὕβρει
θαρσοῦντας, λέγων κατέπλησσεν ἐπὶ τὸ
φοβεῖ σθαι, καὶ δεδιότας αὖ ἀλόγως
ἀντικαθίστη πάλιν ἐπὶ τὸ θαρσεῖ ν.
ἐγίγνετό τε λόγῳμὲν δημοκρατία, ἔργῳδὲ
ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή. [65.10] οἱ δὲ
ὕστερον ἴ σοι μᾶλλον αὐτοὶ πρὸς ἀλλήλους
ὄντες καὶ ὀρεγόμενοι τοῦ πρῶτος ἕκαστος
γίγνεσθαι ἐτράποντο καθ' ἡδονὰς τῷδήμῳ
καὶ τὰ πράγματα ἐνδιδόναι.
 ΙΣΤΟΡΙΩΝ Γ
Παράγραφοι 79-82
Τα Κερκυραϊκά
Ἡ μὲν οὖν ναυμαχία τοιαύτη γενομένη
ἐτελεύτα ἐς ἡλίου δύσιν, [79.1] καὶ οἱ
Κερκυραῖ οι δείσαντες μὴ σφίσιν
ἐπιπλεύσαντες ἐπὶ τὴν πόλιν ὡς
κρατοῦντες οἱ πολέμιοι ἢ τοὺς ἐκ τῆς
νήσου ἀναλάβωσιν ἢ καὶ ἄλλο τι
νεωτερίσωσι, τούς τε ἐκ τῆς νήσου πάλιν
ἐς τὸ Ἥραιον διεκόμισαν καὶ τὴν πόλιν
ἐφύλασσον. [79.2] οἱ δ᾿ ἐπὶ μὲν τὴν πόλιν
οὐκ ἐτόλμησαν πλεῦσαι κρατοῦντες τῇ
ναυμαχίᾳ, τρεῖ ς δὲ καὶ δέκα ναῦς ἔχοντες
τῶν Κερκυραίων ἀπέπλευσαν ἐς τὴν
ἤπειρον, ὅθενπερ ἀνηγάγοντο. [79.3] τῇ
δ᾿ ὑστεραίᾳ ἐπὶ μὲν τὴν πόλιν οὐδὲν
μᾶλλον ἐπέπλεον, καίπερ ἐν πολλῇ ταραχῇ
καὶ φόβῳ ὄντας καὶ Βρασίδου
παραινοῦντος, ὡς λέγεται, Ἀλκίδᾳ,
ἰ σοψήφου δὲ οὐκ ὄντος· ἐπὶ δὲ τὴν
Λευκίμμην τὸ ἀκρωτήριον ἀποβάντες
ἐπόρθουν τοὺς ἀγρούς.
[80.1] ὁ δὲ δῆμος τῶν Κερκυραίων ἐν
τούτῳ περιδεὴς γενόμενος μὴ
ἐπιπλεύσωσιν αἱ νῆες, τοῖ ς τε ἱ κέταις
ᾖσαν ἐς λόγους καὶ τοῖ ς ἄλλοις, ὅπως
σωθήσεται ἡ πόλις, καί τινας αὐτῶν
ἔπεισαν ἐς τὰς ναῦς ἐσβῆναι· ἐπλήρωσαν
γὰρ ὅμως τριάκοντα προσδεχόμενοι τὸν
ἐπίπλουν. [80.2] οἱ δὲ Πελοποννήσιοι
μέχρι μέσου ἡμέρας δῃώσαντες τὴν γῆν
ἀπέπλευσαν, καὶ ὑπὸ νύκτα αὐτοῖ ς
ἐφρυκτωρήθησαν ἑξήκοντα νῆες
Ἀθηναίων προσπλέουσαι ἀπὸ Λευκάδος·
ἃς οἱ Ἀθηναῖ οι πυνθανόμενοι τὴν στάσιν
καὶ τὰς μετ᾿ Ἀλκίδου ναῦς ἐπὶ Κέρκυραν
μελλούσας πλεῖ ν ἀπέστειλαν καὶ
Εὐρυμέδοντα τὸν Θουκλέους στρατηγόν.
[81.1] οἱ μὲν οὖν Πελοποννήσιοι τῆς
νυκτὸς εὐθὺς κατὰ τάχος ἐκομίζοντο ἐπ᾿
οἴ κου παρὰ τὴν γῆν· καὶ ὑπερενεγκόντες
τὸν Λευκαδίων ἰ σθμὸν τὰς ναῦς, ὅπως μὴ
περιπλέοντες ὀφθῶσιν, ἀποκομίζονται.
[81.2] Κερκυραῖ οι δὲ αἰ σθόμενοι τάς τε
Ἀττικὰς ναῦς προσπλεούσας τάς τε τῶν
πολεμίων οἰ χομένας, λαβόντες τούς τε
Μεσσηνίους ἐς τὴν πόλιν ἤγαγον
πρότερον ἔξω ὄντας, καὶ τὰς ναῦς
περιπλεῦσαι κελεύσαντες ἃς ἐπλήρωσαν
ἐς τὸν Ὑλλαϊκὸν λιμένα, ἐν ὅσῳ
περιεκομίζοντο, τῶν ἐχθρῶν εἴ τινα
λάβοιεν, ἀπέκτεινον· καὶ ἐκ τῶν νεῶν
ὅσους ἔπεισαν ἐσβῆναι ἐκβιβάζοντες
ἀπεχρῶντο, ἐς τὸ Ἥ ραιόν τε ἐλθόντες τῶν
Αφού λοιπόν έτσι εξελίχθηκε η ναυμαχία τελείωσε με την δύση του
ηλίου. Και οι Κερκυραίοι, φοβούμενοι μήπως οι εχθροί,
ενθαρρυμένοι από την νίκη, πλεύσουν κατά της πόλης ή πάρουν τους
αιχμαλώτους από το νησί ή κάνουν καμιά άλλη εχθρική ενέργεια,
τους κρατούμενους από νησί μετέφεραν πάλι στον ναό της Ήρας και
οχύρωσαν την πόλη. Αλλά οι άλλοι δεν τόλμησαν να επιτεθούν στην
πόλη αν και επικράτησαν στην ναυμαχία, και έχοντας αιχμάλωτα
δεκατρία πλοία κερκυραϊκά απέπλευσαν στην κυρίως Ελλάδα, απ’
όπου και εξέπλεαν. Την επόμενη μέρα ούτε τότε έπλευσαν κατά της
πόλεως, αν και επικρατούσε πολλή σύχγυση και αυτό παρακινούσε ο
Βρασίδας, όπως λέγεται, τον Αλκίδα ο οποίος όμως δεν ήταν ίσος
στην ψήφο με εκείνον. Αποβιβαζόμενοι, λοιπόν, στο ακρωτήριο της
Λευκίμμης λεηλαττούσαν τους αγρούς.
Αλλά το μέρος των δημοκρατικών Κερκυραίων, φοβούμενοι μήπως
επιτεθεί ο στόλος, διαπραγματεύονταν με τους ικέτες και τους
λοιπούς ολιγαρχικούς, για το πώς θα σωθεί η πόλη, και έπεισαν
μερικούς από αυτούς να επιβιβαστούν στα πλοία. Κι όμως
κατάφεραν να επανδρώσουν τριάντα πλοία. Οι Πελοποννήσιοι, από
την άλλη, αφού λεηλάτησαν την γη μέχρι το μεσημέρι απέπλευσαν,
και την νύκτα έλαβαν σήμα ότι πλησίαζαν εξήντα Αθηναϊκά πλοία
από την Λευκάδα, τα οποία έστειλαν οι Αθηναίοι, πληροφορούμενοι
την στάση και ότι επρόκειτο να πλεύσουν κατά της Κέρκυρας τα
πλοία του Αλκίδα, και μαζί τους τον στρατηγό Ευρυμέδοντα, γιο του
Θουκλέους.
Οι Πελοποννήσιοι λοιπόν την νύκτα αμέσως έφευγαν γρήγορα προς
την πατρίδα, πλέοντα παράλληλα με την στεριά. Και περνώντας τον
ισθμό των Κυκλάδων, ώστε να μην γίνουν αντιληπτοί καθώς
περιπλέουν το νησί, συνέχισαν τον πλουν της επιστροφής. Οι
Κερκυραίοι, από την άλλη, μόλις κατάλαβαν τα Αττικά πλοία να
φτάνουν και ότι τα εχθρικά έφευγαν, αρχικά, αφού πήραν τους
Μεσσήνιους, που πρότερον ήταν στα περίχωρα της πόλης, τους
έφεραν στην πόλη, και διέταξαν να περιπλεύσουν όσα πλοία είχαν
γεμίσει, στον Υλλαϊκό λιμένα, και για όσο διαρκούσε αυτό να
σκοτώνουν από τους έχθρους, όποιον τυχόν συνελάμβαναν. Και
αποβιβάζοντας από τα πλοία όσους είχαν πείσει να επιβιβαστούν,
τους δολοφονούσαν, και αφού πήγαν στον ναό της Ήρας έπεισαν
περίπου πενήντα άνδρες να τους δικάσουν, και τους καταδίκασαν
όλους σε θάνατο. Και πολλοί από τους ικέτες, όσους δεν έπεισαν,
βλέποντας αυτά που γίνονταν, σκότωναν ο ένας τον άλλον επί τόπου
στο ιερό, και κάποιοι κρεμώνταν από τα δέντρα, και άλλοι
αυτοκτονούσαν με όποιον τρόπο μπορούσε καθένας. Για επτά
ἱ κετῶν ὡς πεντήκοντα ἄνδρας δίκην
ὑποσχεῖ ν ἔπεισαν καὶ κατέγνωσαν
πάντων θάνατον. [81.3] οἱ δὲ πολλοὶ τῶν
ἱ κετῶν, ὅσοι οὐκ ἐπείσθησαν, ὡς ἑώρων τὰ
γιγνόμενα, διέφθειρον αὐτοῦ ἐν τῷ ἱ ερῷ
ἀλλήλους, καὶ ἐκ τῶν δένδρων τινὲς
ἀπήγχοντο, οἱ δ᾿ ὡς ἕκαστοι ἐδύναντο
ἀνηλοῦντο. [81.4] ἡμέρας τε ἑπτά, ἃς
ἀφικόμενος ὁ Εὐρυμέδων ταῖ ς ἑξήκοντα
ναυσὶ παρέμεινε, Κερκυραῖ οι σφῶν αὐτῶν
τοὺς ἐχθροὺς δοκοῦντας εἶ ναι ἐφόνευον,
τὴν μὲν αἰ τίαν ἐπιφέροντες τοῖ ς τὸν
δῆμον καταλύουσιν, ἀπέθανον δέ τινες
καὶ ἰ δίας ἔχθρας ἕνεκα, καὶ ἄλλοι
χρημάτων σφίσιν ὀφειλομένων ὑπὸ τῶν
λαβόντων· [81.5] πᾶσά τε ἰ δέα κατέστη
θανάτου, καὶ οἷ ον φιλεῖ ἐν τῷ τοιούτῳ
γίγνεσθαι, οὐδὲν ὅτι οὐ ξυνέβη καὶ ἔτι
περαιτέρω. καὶ γὰρ πατὴρ παῖ δα
ἀπέκτεινε καὶ ἀπὸ τῶν ἱ ερῶν ἀπεσπῶντο
καὶ πρὸς αὐτοῖ ς ἐκτείνοντο, οἱ δέ τινες
καὶ περιοικοδομηθέντες ἐν τοῦ Διονύσου
τῷἱ ερῷἀπέθανον.
[82.1] Οὕτως ὠμὴ <ἡ> στάσις
προυχώρησε, καὶ ἔδοξε μᾶλλον, διότι ἐν
τοῖ ς πρώτη ἐγένετο, ἐπεὶ ὕστερόν γε καὶ
πᾶν ὡς εἰ πεῖ ν τὸ Ἑλληνικὸν ἐκινήθη,
διαφορῶν οὐσῶν ἑκασταχοῦ τοῖ ς τε τῶν
δήμων προστάταις τοὺς Ἀθηναίους
ἐπάγεσθαι καὶ τοῖ ς ὀλίγοις τοὺς
Λακεδαιμονίους. καὶ ἐν μὲν εἰ ρήνῃ οὐκ ἂν
ἐχόντων πρόφασιν οὐδ᾿ ἑτοίμων
παρακαλεῖ ν αὐτούς, πολεμουμένων δὲ
καὶ ξυμμαχίας ἅμα ἑκατέροις τῇ τῶν
ἐναντίων κακώσει καὶ σφίσιν αὐτοῖ ς ἐκ
τοῦ αὐτοῦ προσποιήσει ῥᾳδίως αἱ
ἐπαγωγαὶ τοῖ ς νεωτερίζειν τι
βουλομένοις ἐπορίζοντο. [82.2] καὶ
ἐπέπεσε πολλὰ καὶ χαλεπὰ κατὰ στάσιν
ταῖ ς πόλεσι, γιγνόμενα μὲν καὶ αἰ εὶ
ἐσόμενα, ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων
ᾖ, μᾶλλον δὲ καὶ ἡσυχαίτερα καὶ τοῖ ς
εἴ δεσι διηλλαγμένα, ὡς ἂν ἕκασται αἱ
μεταβολαὶ τῶν ξυντυχιῶν ἐφιστῶνται. ἐν
μὲν γὰρ εἰ ρήνῃ καὶ ἀγαθοῖ ς πράγμασιν αἵ
τε πόλεις καὶ οἱ ἰ διῶται ἀμείνους τὰς
γνώμας ἔχουσι διὰ τὸ μὴ ἐς ἀκουσίους
ἀνάγκας πίπτειν· ὁ δὲ πόλεμος ὑφελὼν τὴν
εὐπορίαν τοῦ καθ᾿ ἡμέραν βίαιος
διδάσκαλος καὶ πρὸς τὰ παρόντα τὰς
ὀργὰς τῶν πολλῶν ὁμοιοῖ . [82.3] ἐστασίαζέ
τε οὖν τὰ τῶν πόλεων, καὶ τὰ
ἐφυστερίζοντά που πύστει τῶν
προγενομένων πολὺ ἐπέφερε τὴν
ὑπερβολὴν τοῦ καινοῦσθαι τὰς διανοίας
τῶν τ᾿ ἐπιχειρήσεων περιτεχνήσει καὶ τῶν
τιμωριῶν ἀτοπίᾳ. [82.4] καὶ τὴν εἰ ωθυῖ αν
ημέρες, κατά τις οποίες παρέμεινε ο Ευρυμέδων με τα εξήντα πλοία,
οι Κερκυραίοι φόνευαν όσους από τους συμπολίτες τους θεωρούσαν
ότι είναι εχθροί, με τον πρόσχημα ότι σκότωναν τους καταλυτές της
δημοκρατίας, αλλά στην πραγματικότητα πέθαιναν και κάποιοι
εξαιτίας προσωπικών έχθρεων, και άλλοι που τους χρωστούσαν
χρήματα από τους οφειλέτες τους. Και εμφανίστηκε ο θάνατος σε
κάθε του μορφή, και από αυτά που συνήθως γίνονται σε τέτοιες
περιστάσεις, τίποτε δεν υπήρξε που να μην συνέβη, και μάλιστα
ακόμη περισσότερα. Γιατί και ο πατέρας σκότωνε το παιδί, και
κάποιοι τραβιώνταν από τα ιερά και δολοφονούνταν κοντά σε αυτά,
και μερικοί άλλοι, αφού τους έχτισαν μέσα στο ιερό του Διονύσου,
πέθαναν.
Τόσο ωμά συνεχίστηκε η στάση, και φάνηκε ακόμη περισσότερο
[ωμή], διότι ήταν η πρώτη που έγινε, επειδή ύστερα και το σύνολο
του Ελληνισμού, μπορούμε να πούμε, συνεταράχθη, και ως
αποτέλεσμα του ανταγωνισμού οι δημοκρατικοί καλούσαν σε
βοήθεια τους Αθηναίους και οι ολιγαρχικοί του Λακεδαιμονίους. Αν
και στην διάρκεια της ειρήνης δεν είχαν ούτε πρόφαση ούτε διάθεση
να τους καλούν, τώρα που ήταν πόλεμος και συμμαχίες έπρατταν, ο
καθένας για να κατατροπώσει τους εχθρούς και μέσω αυτού να
επιβληθούν οι ίδιοι, εκείνοι που επιθυμούσαν να ανατρέψουν βίαια
το καθεστώς. Και πολλά και θηριώδη επήλθαν στις πόλεις κατά τον
εμφύλιο, που πάντα γίνονταν και πάντα θα γίνονται, όσο η
ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια, περισσότερο ή λιγότερο και σε κάθε
περίπτωση διαφορετικά, ανάλογα με την μεταβολή της τύχης κάθε
φορά. Διότι αν και κατά την διάρκεια ειρήνης και ευημερίας
επικρατούν ευγενέστερα αισθήματα και για τις πόλεις και για τους
πολίτες, καθώς δεν πέφτουν άθελά τους στην ανάγκη. Αλλά ο
πόλεμος, αφαιρώντας μέρα με την μέρα την ευημερία γίνεται βίαιος
δάσκαλος και και αφομοιώνει τις διαθέσεις των πολλών προς την
παρούσα κατάσταση. Υπήρχε λοιπόν εμφύλιος στις πόλεις, και
εκείνες που είχαν καθυστερήσει, με το που πληροφορούνταν τα
προγενόμενα, κατάφερναν με νέες τεχνικές πολύ να ξεπεράσουν, και
με την περιτεχνία των επιχειρήσεων, και με το να εκδικούνται με
τρόπους πρωτάκουστους. Και την καθιερωμένη σημασία των λέξεων
στην πράξη την μετάλλαξαν, για να δικαιολογούν τις πράξεις τους. Η
τόλμη, δηλαδή, η παράλογη θεωρήθηκε ανδρεία προς τους
συντρόφους του κόμματος, η προνοητική αναβλητικότητα ευπρεπής
δειλία, το να είναι σώφρων κανείς πρόσχημα του ανάνδρου, και το
να συνετεί κανείς προς όλα ολοκληρωτική βραδυκινησία. Η τυφλή
παραφορά κρίθηκε ανδρική αρετή, ενώ το η επιδίωξη ασφάλειας
μέσω της περαιτέρω σκέψης λογική πρόφαση για υπεκφυγή. Και
όποιος παραπονιόταν για όλα θεωρείτο πιστός πάντοτε, ενώ εκείνος
που του έφερνε αντίρρηση ύποπτος. Αν κάποιος τύχαινε να
προσχεδιάζει να βλάψει κάποιον θεωρείτο συνετός, κι εκείνος που
πρώτος αντιλαμβανόταν τις προθέσεις του ακόμη ισχυρότερος -
εκείνος, από την άλλη, που προνοούσε, ώστε κανένα από τα δύο να
μη χρειαστεί, θεωρείτο καταλύτης του κόμματος και φοβισμένος από
τους αντιπάλους. Και με μια φράση, εκείνος που προλάμβανε τον
ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τὰ ἔργα άλλον στην διάπραξη κακού επαινείτο, το ίδιο και εκείνος που
ἀντήλλαξαν τῇ δικαιώσει. τόλμα μὲν γὰρ συμβούλευε έτσι όποιον δεν το είχε σκεφτεί. Ακόμη και οι συγγενικοί
ἀλόγιστος ἀνδρεία φιλέταιρος ἐνομίσθη, δεσμοί θεωρήθηκαν πιο ξένοι από τους δεσμούς μεταξύ των
μέλλησις δὲ προμηθὴς δειλία εὐπρεπής, κομματικών μελών, επειδή ήταν ετοιμότεροι να επιδείξουν τόλμη
τὸ δὲ σῶφρον τοῦ ἀνάνδρου πρόσχημα, χωρίς δισταγμούς. Γιατί αυτά τα κόμματα δεν συνιστούντο χάριν
αλληλοβοήθειας, και στην βάση των ισχύοντων νόμων, αλλά
καὶ τὸ πρὸς ἅπαν ξυνετὸν ἐπὶ πᾶν ἀργόν·
εξαιτίας της πλεονεξίας των ιδρυτών. Και η μεταξύ τους εμπιστοσύνη
τὸ δ᾿ ἐμπλήκτως ὀξὺ ἀνδρὸς μοίρᾳ δεν στηριζόταν στον θείο νόμο, παρά μάλλον στο ότι παρέβαιναν με
προσετέθη, ἀσφαλείᾳ δὲ τὸ κοινό τρόπο τον νόμο. Και ακόμη και όσα σωστά έλεγαν οι αντίπαλοι
ἐπιβουλεύσασθαι ἀποτροπῆς πρόφασις λαμβάνονταν με επιφυλακτικότητα, αν υπερτερούσαν [εκείνοι, προς
εὔλογος. [82.5] καὶ ὁ μὲν χαλεπαίνων του οποίους διετυπώνονταν οι προτάσεις], και όχι με
πιστὸς αἰ εί, ὁ δ᾿ ἀντιλέγων αὐτῷ ὕποπτος. γενναιοφροσύνη. Ήταν ανώτερο να αντεκδικηθεί κάποιος κάποιον,
ἐπιβουλεύσας δέ τις τυχὼν ξυνετὸς καὶ παρά ο ίδιος να μην πάθει εξ αρχής τίποτε.
ὑπονοήσας ἔτι δεινότερος· προβουλεύσας
δὲ ὅπως μηδὲν αὐτῶν δεήσει, τῆς τε
ἑταιρίας διαλυτὴς καὶ τοὺς ἐναντίους
ἐκπεπληγμένος. ἁπλῶς δὲ ὁ φθάσας τὸν
μέλλοντα κακόν τι δρᾶν ἐπῃνεῖ το, καὶ ὁ
ἐπικελεύσας τὸν μὴ διανοούμενον. [82.6]
καὶ μὴν καὶ τὸ ξυγγενὲς τοῦ ἑταιρικοῦ
ἀλλοτριώτερον ἐγένετο διὰ τὸ ἑτοιμότερον
εἶ ναι ἀπροφασίστως τολμᾶν· οὐ γὰρ μετὰ
τῶν κειμένων νόμων ὠφελίας αἱ τοιαῦται
ξύνοδοι, ἀλλὰ παρὰ τοὺς καθεστῶτας
πλεονεξίᾳ. καὶ τὰς ἐς σφᾶς αὐτοὺς πίστεις
οὐ τῷ θείῳ νόμῳ μᾶλλον ἐκρατύνοντο ἢ τῷ
κοινῇ τι παρανομῆσαι. [82.7] τά τε ἀπὸ τῶν
ἐναντίων καλῶς λεγόμενα ἐνεδέχοντο
ἔργων φυλακῇ, εἰ προύχοιεν, καὶ οὐ
γενναιότητι. ἀντιτιμωρήσασθαί τέ τινα
περὶ πλείονος ἦν ἢ αὐτὸν μὴ προπαθεῖ ν.
 ΙΣΤΟΡΙΩΝ Δ
Παράγραφοι 126
Τα Κερκυραϊκά
[126.1] ‘εἰ μὲν μὴ ὑπώπτευον, ἄνδρες
Πελοποννήσιοι, ὑμᾶς τῷ τε μεμονῶσθαι
καὶ ὅτι βάρβαροι οἱ ἐπιόντες καὶ πολλοὶ
ἔκπληξιν ἔχειν, οὐκ ἂν ὁμοίως διδαχὴν ἅμα
τῇ παρακελεύσει ἐποιούμην· νῦν δὲ πρὸς
μὲν τὴν ἀπόλειψιν τῶν ἡμετέρων καὶ τὸ
πλῆθος τῶν ἐναντίων βραχεῖ ὑπομνήματι
καὶ παραινέσει τὰ μέγιστα πειράσομαι
πείθειν. [126.2] ἀγαθοῖ ς γὰρ εἶ ναι ὑμῖ ν
προσήκει τὰ πολέμια οὐ διὰ ξυμμάχων
παρουσίαν ἑκάστοτε, ἀλλὰ δι' οἰ κείαν
ἀρετήν, καὶ μηδὲν πλῆθος πεφοβῆσθαι
ἑτέρων, οἵ γε μηδὲ ἀπὸ πολιτειῶν
τοιούτων ἥκετε, ἐν αἷ ς οὐ πολλοὶ ὀλίγων
ἄρχουσιν, ἀλλὰ πλεόνων μᾶλλον
ἐλάσσους, οὐκ ἄλλῳ τινὶ κτησάμενοι τὴν
δυναστείαν ἢ τῷ μαχόμενοι κρατεῖ ν.
[126.3] βαρβάρους δὲ οὓς νῦν ἀπειρίᾳ
δέδιτε μαθεῖ ν χρή, ἐξ ὧν τε προηγώνισθε
τοῖ ς Μακεδόσιν αὐτῶν καὶ ἀφ' ὧν ἐγὼ
εἰ κάζω τε καὶ ἄλλων ἀκοῇ ἐπίσταμαι, οὐ
δεινοὺς ἐσομένους. [126.4] καὶ γὰρ ὅσα
μὲν τῷ ὄντι ἀσθενῆ ὄντα τῶν πολεμίων
δόκησιν ἔχει ἰ σχύος, διδαχὴ ἀληθὴς
προσγενομένη περὶ αὐτῶν ἐθάρσυνε
μᾶλλον τοὺς ἀμυνομένους· οἷ ς δὲ βεβαίως
τι πρόσεστιν ἀγαθόν, μὴ προειδώς τις ἂν
αὐτοῖ ς τολμηρότερον προσφέροιτο.
[126.5] οὗτοι δὲ τὴν μέλλησιν μὲν ἔχουσι
τοῖ ς ἀπείροις φοβεράν· καὶ γὰρ πλήθει
ὄψεως δεινοὶ καὶ βοῆς μεγέθει ἀφόρητοι,
ἥ τε διὰ κενῆς ἐπανάσεισις τῶν ὅπλων ἔχει
τινὰ δήλωσιν ἀπειλῆς. προσμεῖ ξαι δὲ τοῖ ς
ὑπομένουσιν αὐτὰ οὐχ ὁμοῖ οι· οὔτε γὰρ
τάξιν ἔχοντες αἰ σχυνθεῖ εν ἂν λιπεῖ ν τινὰ
χώραν βιαζόμενοι ἥ τε φυγὴ καὶ ἡ ἔφοδος
αὐτῶν ἴ σην ἔχουσα δόξαν τοῦ καλοῦ
ἀνεξέλεγκτον καὶ τὸ ἀνδρεῖ ον ἔχει
(αὐτοκράτωρ δὲ μάχη μάλιστ' ἂν καὶ
πρόφασιν τοῦ σῴζεσθαί τινι πρεπόντως
πορίσειε), τοῦ τε ἐς χεῖ ρας ἐλθεῖ ν
πιστότερον τὸ ἐκφοβῆσαι ὑμᾶς ἀκινδύνως
ἡγοῦνται· ἐκείνῳ γὰρ ἂν πρὸ τούτου
ἐχρῶντο. [126.6] σαφῶς τε πᾶν τὸ
προϋπάρχον δεινὸν ἀπ' αὐτῶν ὁρᾶτε ἔργῳ
μὲν βραχὺ ὄν, ὄψει δὲ καὶ ἀκοῇ
κατασπέρχον.
Αν δεν σας έβλεπα, Πελοποννήσιοι άνδρες, ότι βρίσκεστε σε σύγχυση
εξαιτίας του ότι έχετε απομονωθεί και του ότι οι επιτιθέμενοι είναι
βάρβαροι και πολλοί, δεν θα επεδίωκα να σας συμβουλεύσω
παράλληλα με το να σας ενθαρρύνω. Τώρα όμως που είμαστε εμείς
μεν λίγοι και πολλοί οι εχθροί, με ένα σύντομο υπόμνημα και με
παρακίνηση θα επιχειρήσω να σας πείθω όσο πιο πολύ μπορώ. Γιατί
σας ταιριάζει να είστε γενναίοι στον πόλεμο, όχι στην εκάστοτε
παρουσία των συμμάχων, αλλά εξαιτίας της δικής σας γενναιότητος,
και κανέναν πλήθος άλλων να μην φοβάστε, εσείς που δεν
προέρχεστε από τέτοιες πολιτείες, στις οποίες δεν εξουσιάζουν οι
πολλοί πάνω στους λίγους, αλλά μάλλον οι περισσότεροι τους
λιγότερους, έχοντας αποκτήσει την δυναστεία όχι με άλλον τρόπο,
παρά κρατώντας την μαχόμενοι. Τους βαρβάρους που τώρα
φοβάστε, εξαιτίας της απειρίας πρέπει να μάθετε, απ’ εσάς που
αγωνιστήκατε εναντίον τους με τους Μακεδόνες και απ’ όσα εικάζω
εγώ και πληροφορούμαι και από άλλους, πως δεν θα είναι τρομεροί.
Γιατί στ’ αλήθεια μια ουσιαστικά αδύναμη εχθρική δύναμη που όμως
φαίνεται ισχυρή, όταν μαθευόταν γι’ αυτήν η αλήθεια, αυτό θα έδινε
περισσότερο θάρρος στους αμυνόμενους. Ενώ απέναντι σε μια
δύναμη ομολογουμένως ισχυρή, με περισσότερο ορμή θα μάχονταν
αν δεν γνώριζαν την πραγματική τους δύναμη. Αυτοί για εκείνους
που δεν γνωρίζουν φαίνονται να είναι πραγματικά φοβεροί. Γιατί και
στην θέα του πλήθους τους είναι τρομεροί, και με την ένταση των
κραυγών τους αφόρητοι, και η ανούσια επανάσειση των όπλων
ενέχει κάποιου είδους απειλητική πρόθεση. Στην σύγκρουσή τους
όμως με τους αντιπάλους δεν είναι έτσι: διότι ούτε θα ντρέπονταν να
εγκαταλείψουν την μάχη αν αναγκάζονταν, έτσι άτακτα που ορμούν,
ενώ η φυγή και η έφοδος είναι ισάξια, αν ο αντίπαλος διατηρήσει
ψυχραιμία και ανδρεία (καθώς όταν ο καθένας διευθύνει τον εαυτό
του στην διάρκεια της μάχης πολύ εύκολα για την σωτηρία του
βρίσκει εύσχημους προφάσεις), ενώ θεωρούν το να σας εκφοβήσουν
χωρίς κίνδυνο πιο έμπιστο από το να έρθουν στα χέρια· και γι’ αυτό
εξάλλου κάνουν χρήση εκφοβισμού. Βλέπετε επομένως καθαρά πως
ότι τρομερό προϋπάρχει σε αυτούς, στην ουσία είναι κάτι τιποτένιο,
και μόνο την όραση και την ακοή εντυπωσιάζει.