শ্ৰীযু ত হেমপ্ৰভা োজৰিকা

এধান বাইদেউলৈ
শ্ৰদ্ধাদি
ন. কা. ব.
 আগকথা
ৰভক্ষুণী পটাচািাি কাৰেনীদটা হমাক প্ৰথদম শ্ৰীশাসনবংশ ৰভক্ষুদে ককৰিৈ। ৰপিত
হথিীগাাঁথাত পাওাঁ পটাচািাি গাাঁথাদকইটা, আৰু তাদি অট্থ কথাত (অথথকথা)
পটাচািাি জীেনীি আভাস। হথিীগাাঁথাি আৈমত হৈখা হমাি অনয এখন
উপনযাৰসকা ‘মানু ে আটাইদবাি দ্বীপ’ত মই পটাচািি চৰিত্ৰদটা অৈপ চুই কগদিাাঁ।
ৰকন্তু েু খি প্ৰৰতমূ ৰতথ স্বৰূপ পটাচািাি কাৰেনীদটাি ৰয কাৰুণয ৰস হযন গ্ৰীক
হেদজৰিক অৰতক্ৰম নকৰিদৈও তাি ওচদি-পাাঁজদি থাদক। হবৌদ্ধ সাৰেতযত েু খি
বণথনা আদি, হেৰজক ধািণা নাই। চাৰিটা আযথসতযি চতুথথদটাত সকদৈা হেৰজক
ধািণা ৈীন যায়। েু খ হযদেতু উৎপৰিশীৈ, তাি ৰবনাশ আদি।
ৰকন্তু মই এই কাৰেনীদটা ক’ব খুৰজৰিদৈা অনয এটা কািণত। বুদ্ধি মাজত
মই আচৰিত ভাদে ৰকিু মান আধু ৰনক ধািণাি উৎস ৰবচাৰি পাওাঁ। জীেনি স্ব-কৃত
কমথজাত েু ৰ্থটনাসমূ দে উন্মাৰেনী কিা পটাচািাক স্বজ্ঞা োন কৰি তাইক এটা
উচ্চতি মানৰসক স্তিত প্ৰৰতস্থাৰপত কিাি প্ৰৰক্ৰয়াদটা হমাি হেদখান এটা
মনঃসমীক্ষণি প্ৰৰক্ৰয়া হযন ৈাদগ। হসইবাদব উপনযাসি হকাদনা পৰিদেশ সৃ ৰি
কিাি প্ৰয়াস নকৰি মই হকেৈ হসই প্ৰৰক্ৰয়াদটাি কথাদত গুৰুত্ব ৰে হকেৈ কাৰেনী
এটা ককদিাাঁ - যাি ৰভৰি হবৌদ্ধ সাৰেতযি কাৰেনীদটা। প্ৰচৰৈত অথথত মই উপনযাস
িচনা কৰিব হকৰতয়াও পিা নাই। ইয়াত হমাি বাদব হসইদটা সম্ভেপি হোো নাই।
মই েয়দতা উপনযাসকাি নেওাঁ - কথক মাত্ৰ। হসই কথা সু ধীসমাজি ৰবচাযথ। ৰকন্তু
পটাচািাি জীেন-কাৰেনী ৰয হকাদনা ভািতীয় হেৰজক ৰচদনমাতলক কৰুণ, ৰকন্তু
পটাচািাি উিিণ ঢুৰক হপাো আধু ৰনক কাৰেনী সেদজ হপাো টান। ই ে’ৈ মানৰসক
ৰূপান্তিি কাৰেনী, জীেনি বযথথতাি ৰপিত আধযাৰিকতাত বা কৈযাণকমথত হযাগ
ৰেয়াি কাৰেনী নেয়।
হমাি বাদব আটাইতলক জৰটৈ সমসযাদটা ে’ৈ পটাচািাি হশষ গাাঁথাদটা আৰু তাি
অথথকথা অথথাৎ পটভূ ৰম। হতৈভিা প্ৰেীপি মাজত জ্বৰৈ থকা শৰৈতািাৈ িুবাই
ৰেওাঁদত চাৰক নু মাই গ’ৈ... তাদতই হতওাঁ ৰনবথাণি সু খ পাইদি ! ইয়াি অথথ ৰক ?
ৰশখা-হতৈ-শৰৈতা ৰনঃদশষ হোোদটাদকই ৰনবথাণি ৈগত তুৈনা কিা
শুৰনদিাাঁ আৰু হেৰখদিাাঁ। ৰকন্তু হতৈভিা চাৰকত জ্বৈা শৰৈতা বুিাই ৰনবথাণ ?
হমাি ৰভক্ষু বন্ধু শ্ৰীযু ত শাসনবংশ ভদন্তক সু ৰধৰিদৈাাঁ। হতওাঁ হমাক ৰনবথাণ
আৰু পৰিৰনবথাণি তত্ত্বি ৰকবা এটা বুজাইৰিৈ। ৰকন্তু মই েিাচৈদত বুজা নাৰিদৈা,
এৰতয়াও বুজা নাই।
এই কাৰেনীদটা হৈখাি আগদত ইয়াক নাটক ৰূপত আকাশবাণীদয় প্ৰচাি
কৰিৰিৈ। ৰকন্তু তাত হশষি গাাঁথাদটাি সমসযাদটা হতওাঁদৈাদক বাে ৰে থ’হৈ। েয়দতা
সময়ি অভাে বা সম্পােনাি প্ৰদয়াজনত। তাি ৰপিদতই মই কাৰেনী আকািত
হৈৰখ উৰৈয়াদৈা আৰু ‘এৰে ৰভক্খুণী’ নাদমদি হসইদটা ‘আৰজি সময়’ি শািেীয়
সংখযাত (দচদেম্বি/১৯৮৭) প্ৰকাশ ে’ৈ। পটাচািা - এই সৰু পুৰথখন হসই
কাৰেনীদটাদেই। প্ৰদয়াজন অপ্ৰদয়াজন গুণাগুণি ৰবচাি পাঠকসকৈি সহৃেয়তাত।

নেকান্ত বৰুো
গুোোটী ২১ জানু োিী, ১৯৯০
 পটাচািা
‘এৰে’ কবৰেক ‘আয়াৰে’ শব্দি প্ৰাকৃত ৰূপ। অথথ ে’ৈ ‘আো’। আনু ষ্ঠাৰনকভাদে
আহ্বান কদিাাঁদত এই শব্দ বযেহৃত েয়। গায়ত্ৰী মন্ত্ৰত ৰযেদি আদি - “আয়াৰে
গায়ত্ৰী......”। ৰভক্ষু বা ৰভক্ষুণীক সংৰ্ত আনু ষ্ঠাৰনকভাদে গ্ৰেণ কদিাাঁদত বুদ্ধই
‘এৰে…’ বুৰৈ আহ্বান জনাইৰিৈ বুৰৈ কৰথত। ইংিাজী বাইদবৈত পাইদিাাঁ - যীচু
খ্ৰীিই ককৰিৈ - ‘ফদৈা ৰম’।... মামনু সব।।
 ॥ এক ॥
আৰজ হকইৰেনমানিপিা শ্ৰােস্তীত এজনী নঙঠা ৰতদিাতা ৰ্ূ ৰি ফুৰিদি। অসামানয
তাইি ৰূপ, অথচ হযন িােদি ঢাৰক ধিা ! চকুত তাইি শূ নয েৃ ৰি। তাই সকদৈা
ফাৈলৈদক চায়, ৰকন্তু এদকাদক হযন তাই হনদেদখ। সম্ভ্ৰান্ত বাটৰুোই তাইক
হেৰখদৈ চকু ৰ্ূ িাই ৈয়, ধূ তথই আদৈদঙ আদৈদঙ চাই হকাদনাবাই হেদখ বুৰৈ আদকৌ
আাঁতৰি যায়। ৈ’িা-হিাোৈীদয় ৰচঞদি.... ‘যৰখনী, যৰখনী’ ! েু ি ৈ’িাই এদকাটা
েৰৈ মাদি, হকাদনাবাই েু ি ৈ’িাক িৰবওোি চদৈদিই চাই ৈয় উৈংৰগনীক। এটা
কথা ৰঠক। তাই পাগৈী। উন্মাে নে’হৈ হতদনলক সম্পূ ণথ ৰববসনা কে ৰ্ূ ৰি ফুৰিব
পাদিদন? হকাদনাবাই কয় তাই হকাদনাবা কভিেী, েয়দতা বা জগজ্জননী মোমায়াই
িদ্মৰূদপদি এদনলক ৰ্ূ ৰি ফুৰিদি.... ৰবপৰন শািীি মাদজদি, উেযানৰবৈাকি কাদষদি,
িাজ আৰৈদয়ৰে...
হসই সময়ত ভগোন বুদ্ধ হজতবনত। ৰনদতৌ পুো আৰু গধূ ৰৈ ধমথদেশনা
কদি। ৰভক্ষু সংৰ্ আৰু গৃেী উপাসকসকৈ আদে হতওাঁি হেশনা অথথাৎ ধমথীয়
উপদেশ শুৰনবলৈ। ৰভক্ষুসকৈ আদিই, উপাসকসকৈ হগাট খাইদিৰে।
উপাসকসকৈি সকদৈাদবাদিই গৃেী, সংসািী। ৈগ পাদয়ই হতওাঁদৈাদক ইদটা ৰসদটা
কথা পাদত। বুদ্ধই হতওাঁদৈাকক গ্ৰাময কথা, হচৌি কথা ইতযাৰে আদৈাচনা
নকৰিবলৈ বাদি বাদি সাঁৰকয়াই ৰেয়া সদত্ত্বও হতওাঁদৈাদক এই উৈংৰগনীি কথাদটা
নপতালক থাৰকব পিা নাই। ‘এদকবাদি যু েতী’ - হকাদনাবাই ককদি। হকাদনাবাই
ককদি - “উন্মাৰেনীি আদকৌ ৰকেি ৰূপ ? তাই চালগ ৰূপি বাদবই বৰৈয়া ে’ৈ।”
‘নেয়, তাই ৰনশ্চয় ‘মাি’ি কবৈত পৰিদি’ - নতুনলক বুদ্ধি মুখত ‘মাি’
নামি অপদেেতাি কথা শুৰন ৰনজদক জ্ঞানী বুৰৈ পৰিচয় ৰেব হখাজা নতুন ৰভক্ষুদে
ক’হৈ।
হতদনকুোদত হেখা গ’ৈ ভগোন বুদ্ধ আনন্দ আৰু সাৰিপুত্ৰি ৈগত
মণ্ডৈমাৈি ফাদৈ আৰে আদি। এজন ৰভক্ষুদে িাঙিলকদয় ক’হৈ, “হতামাদৈাদক এই
গ্ৰাময কথা বন্ধ কিা। ভগোন তথাগত আৰেব ৈাৰগদি।”
সকদৈা সিম ে’ৈ। ভগোন বুদ্ধ আৰে পৰশ্চম ফাদৈ মুখ কৰি পূ বি
আসনত বৰেৈ। ৰভক্ষুসকদৈ যথািীৰত ৰতৰনবাি আবৃ ৰি কৰিদৈ : ‘নদমা তসস
ভগেদতা অিেদতা সন্মা সম্বুদ্ধশম্।’ উপাসকসকদৈও ৰভক্ষুসকৈি ৈদগ ৈদগ
আওাঁিাই গ’ৈ।
তথাগত অিেত সম্মা সম্বুদ্ধই অথথাৎ হগৌতম বুদ্ধই সকদৈাদি ফাদৈ চাদৈ।
হতওাঁ হযন সকদৈাদি মনত থকা কথাদবাি বুৰজদে পাদৈ - সকদৈাদি হতদন হযন
ৈাৰগৈ। বুদ্ধই গাাঁথা এৰট আিম্ভ কৰিদৈ :
‘ৰপয়দতা জায়দত হসাদকা ৰপয়দত জায়দত ভয়ং।
ৰপয়দতা ৰবপ্পমুিসস নৰি হসাদকা কুদতা ভয়ং।।’
[ৰপ্ৰয়িপিাই হশাকি জন্ম, ৰপ্ৰয়িপিাই উৎপন্ন েয় ভয়; ৰযজন ৰপ্ৰয়িপিা
মুক্ত হতওাঁি হশাক নাথাদক, ভদয়ই বা থাৰকব ক’ত ?]
বুদ্ধি গাাঁথা হশষ হোোি ৈদগ ৈদগ প্ৰথা অনু সৰি মণ্ডৈমাৈ প্ৰৰতধ্বৰনত
কৰি উচ্চাৰিত ে’ৈ – ‘সাধু ! সাধু ! সাধু !’ বুদ্ধ বা আন হকাদনাবাই ধমথদেশনা
কৰিদৈ সকদৈাদে এইেদি হশষত বা মাদজ মাদজ সাধু বাে ৰেয়াদটা এটা পিম্পিাই
কে পৰিৰিৈ।
বুদ্ধই আদকৌ এবাি সমাজখনলৈ চাদৈ, তাি ৰপিত গাাঁথা বযক্ত কৰিদৈ :
‘হপমদতা জয়দতা সাদকা হপ্ৰমদত জায়দত ভয়ং।
হপমদতা ৰবপ্পমুিসস নৰি হসাদকা কুদতা ভয়ং ।।’
[হপ্ৰদমই জন্ম ৰেদয় হশাকি, হপ্ৰমদতই জন্মৈাভ কদি ভদয়, ৰযজন মুক্ত েয়
হপ্ৰমি বন্ধনিপিা, হতওাঁি নাথাদক হশাক, ভদয়ই বা থাৰকব ক’ত ?]
আদকৌ সভাি হৈাকসমূ েি সাধু বাে ! ৰকন্তু হসই সাধু বাে চৰৈ থকা
সময়দত েূ িত এটা হকাৈােৈ শুনা গ’ৈ। উপাসক-উপাৰসকাসকৈি বহুদতই উমান
ধৰিব পাৰিদি হসই হকাৈােৈ ৰকেি ? ৰনশ্চয় হসই উন্মাৰেনী - “তাই মণ্ডৈমাৈি
ফাদৈই আৰেদি হনৰক ? হকাৈােৈিপিা হতদন হযদনই ৈাদগ, কািণ হসই
হকাৈােৈিপিা এদনদবাি বাকযি টুকুিা ভাৰে আৰেদি – ‘েূ ি কিা ! হখৰে ৰেয়া -
ক’ি এইজনী পাগৈী - মািা তাইক - ৰিঃ কটা ৰক ৰনৈাজ - হসৌো তাই
মণ্ডৈমাৈি ফাৈলৈদক আৰেব ৈাৰগদি।’
বুদ্ধি মুখ প্ৰশান্ত। ৰকন্তু ৰভক্ষুসকৈি, ৰ্াইলক আনন্দি মুখত উৰদ্বগ্নতা।
এইদবাি হেেেিি চাতুিী নেয়দতা ? হেেেিই বাৈযকাৈদিপিা হগৌতমি
ৰবদিাৰধতা কৰি আৰেদি। হগৌতমি এই সু নাম এই মেত্ব হেেেিই সেয কৰিব পিা
নাই। এবাি এদনলকদয় হগৌতদম অথথাৎ বুদ্ধই ধমথদেশনা কৰি থাদকাাঁদত তথাগতক
অপেস্থ কৰিবি বাদব হেেেিই এজনী বািাংগনা পৰঠয়াই ৰেৰিৈ। তাইি নাম
ৰচঞ্চা। কাঠ এটুকুিা হপটত বাৰন্ধ তাই আৰেৰিৈ এদনলকদয় ভগোদন ধমথদেশনা
কৰি থাদকাাঁদতই। আৰেদয়ই ককৰিৈ, ‘ব’ৈা, ইয়াত এদনলক থাৰকদৈই ে’বদন ?
হতামাি সন্তানি জন্ম ে’বি ে’ৈ, ৰ্ি-বািী এদিাখি ৰঠক কিালগ।’ ভগোন বুদ্ধই
তাইি ফাদৈ চাই এবাি মাদথান ককৰিৈ : ‘ভনী, তুৰম ৰয ককিা ৰস সাঁচাদন ৰমিা মই
জাদনা আৰু তুৰমও জানা।’ তাইি চকুলৈ চাই ‘তুৰমও জানা’ বুৰৈ হকাোি ৈদগ
ৈদগ ৰচঞ্চা কাঁৰপ কাঁৰপ গুৰি গ’ৈ আৰু তাইি হসই কাঠি উেি মাৰটত বাগৰি
পৰিৈ। ৰচঞ্চা হযাোি অৈপ পািদত পৃৰথেীদয় ফাাঁট হমৰৈ তাইক গ্ৰাস কৰিদৈ -
সম্ভেতঃ অনু দশাচনাত তাই আিেতযা কৰিদৈ।
এৰতয়া এই উন্মাৰেনীদকা ৰকবা চক্ৰান্ত কৰি হেেেিই পৰঠয়াই ৰেয়া
নাইদতা ! আনন্দ ৰচৰন্তত ে’ৈ।
এজন বয়স্ক ৰভক্ষুদে ক’হৈ, “ভগোন, তাই সাঁচাদয় মণ্ডৈমাৈি কাষ
পাদৈৰে। ৰকবা এটা কিক। আয়ু ষ্মান আনন্দ, ভদন্ত, ৰকবা এটা কিক।’
বুদ্ধ হতৰতয়া সমাৰধগ্ৰস্ত। হতওাঁ ৰনৰনথদমষ নয়দন চাই আদি। হতওাঁ ৰক
হেৰখদি হকাদনও ক’ব হনাোদি।
আনন্দই বুদ্ধক ৰকবা সু ৰধব খুৰজও হনাোৰিদৈ। হতওাঁ ৈিাৈৰিলক হকেৈ
ক’হৈ, ‘ৰভক্ষুসকৈ, তাইক এখন চীেি ৰেয়ক। ৈজ্জা ৰনবািণ েওক অন্ততঃ।
তাইি নগ্নতাই আমাি সকদৈাদক পীড়া ৰেদি।’
 এজন ৰভক্ষুদে উৰঠ কগ এখন চােি হসই উৈংৰগনীি গাি ফাদৈ েৰৈ মাৰি
ৰেদৈ। কাদপািখন তাইি গাত পৰি বাগৰি মাৰটদতই পৰি গ’ৈ। তাই হসইফাদৈ বা
হসইদবাি হকদিপদক নকৰিদৈ।
বয়স্ক ৰভক্ষুজন ৰবব্ৰত ে’ৈ, ‘ভদন্ত আনন্দ, তাইক ৰেয়া বস্ত্ৰি প্ৰৰত তাই
ভ্ৰুদক্ষপদক নকৰিদৈ। আৰম ক’ত থওাঁ আমাি ৈজ্জা, ক’ত থওাঁ আমাি সম্ভ্ৰম – ৰিঃ
!’
আনন্দ অৈপ উদিৰজত ে’ৈ, ক’হৈ - “তাই যৰে আমাি বস্ত্ৰ বন্ধ গ্ৰেণ
নকৰিদৈ, তাইি পথ ৰুদ্ধ কিা। তাইক আৰেবলৈ ৰনৰেবা।’
ৰভক্ষুসকদৈও সমদবত কদে তাদকই হোোৰিদৈ - ‘ৰনৰেবা, ৰনৰেবা
আৰেবলৈ এই উৈংৰগনীক - ৰিঃ ৰিঃ ৰক ৈজ্জা, ৰক ৰবড়ম্বনা।’
উপাসকসকৈি উদিজনা আৰু হবৰি, ‘তথাগতি মণ্ডৈমাৈত নৰগ্নকা ! ৰিঃ
ৰিঃ হখৰে ৰেয়া তাইক -’ এই বুৰৈ েু ই এজন উৰঠ হসই নািীি ফাদৈ আদগই
বাৰিদৈ। হতদনদত শুনা গ’ৈ বুদ্ধি কেস্বি।
‘আয়ু ষ্মান আনন্দ।’
সকদৈা ৰনজম পদি। আদকৌ হসই কেস্বি :
‘ৰভক্ষুসকৈ !’
ৰভক্ষুসকৈ সিম েয়। বুদ্ধই ক’হৈ :
‘বুদ্ধি েু োিত অগথৈ থাদকদন ? বুদ্ধি েু োি কাদিাবাি বাদব ৰুদ্ধ েয় হন
- ে’ব পাদিদন ?’
সকদৈাদে এদকবাদকয হকাোৰে ক’হৈ, ‘হনাোদি ভগোন’। আনন্দই কওাঁ
নকওাঁলক ক’হৈ, “ভগোন অিেত সম্মাসম্বুদ্ধি েু োি কাদিা বাদব ৰুদ্ধ নেয় সাঁচা -
ৰকন্তু এই নািীদয ৰববসনা, উৈংগ –’
বুদ্ধি মুখত এইবাি অদ্ভুত এটা োাঁৰে।
‘আমাি এই হবশ-ভূ ষাি তৈত, আমাি ৰত্ৰচীেি সংৰ্াৰটি তৈত আমাি
হেদো উৈংগ, আনন্দ ! আনন্দ, মনি চকুদি আৰু ৰভতিলৈ হচাো - চীেিি তৈত
আমাি চমথ, চমথি তৈত মাংস, তাি ৰভতিত হশাৰণত, হমে - তাদিা তৈত োড়ি
জুমুৰধ - তাি ৰভতিত আদকৌ মৈ-মূ ত্ৰ-’
আনন্দই তৈমূ ি কৰিদৈ। হেেি অৰনতযতাি ধযান এই অশুভ ভােধািাদিই
প্ৰৰতৰস্থত কৰিব ৈাদগ বুৰৈ হতওাঁ জাদন। তথাগতই আগদতও কয় – ‘এই হেে
োড়ি নগি, তাত মাংস-হশাৰণতি হৈপন, চমথি আেিণ - তাি ৰভতিত বাস কদি
অজ্ঞতা আৰু অেংকাি। সকদৈা সাঁচা। তথাৰপ - !’
আনন্দই প্ৰায় েতাশ হোো ৰেদয়ই ক’হৈ, ‘ভগোন ! আদপানাি
ৰনদেথশমদতই ৰভক্ষুদে ধািণ কদি ৰত্ৰচীেি - শাৈীনতা আৰু শীতাতপ ৰনবািণি
বাদব, উপাসদক বস্ত্ৰ। ৰনগন্থ নাথপুত্ৰই ৰেগম্বি কেও ধমথ পাৈন কৰিব পিা বুৰৈ
হকাো কথাি ৰবদিাৰধতা তথাগদত ৰনদজই কৰিদি। হতদন অেস্থাত - ভগোন, এই
নািী হয উৈংগ, অশাৈীন এই নৰগ্নকা ৰূপ। তাি উপৰিও আৰম ৰেয়া বস্ত্ৰও তাই
গ্ৰেণ নকৰিদৈ।’
বুদ্ধই হসই এদকটা ৰনৰবথকাি কদেদি কক গ’ৈ, ‘হতামাদৈাদক তাইক বস্ত্ৰ
ৰেব খুৰজৰিৈা হতামাদৈাকি প্ৰদয়াজনত, হতামাদৈাকি শাৈীনতাি বাদব - তাই
ৰনজি বাদব বস্ত্ৰ প্ৰদয়াজন হবাধ কিা নাই। তাই প্ৰদয়াজন হবাধ কৰিদৈ ৰনশ্চয় বস্ত্ৰ
গ্ৰেণ কৰিব।’
আনন্দই আগি েদিই ৰবব্ৰতভাদে ক’হৈ, ‘ভগোন, ৰঠক নু বুৰজদৈাাঁ.....।’
বুদ্ধই মৃেু োাঁৰেদি ক’হৈ, ‘এই নািীি এৰতয়া বস্ত্ৰি প্ৰদয়াজন নাই, কািণ তাইি
সংজ্ঞা নাই। তাইি নগ্নতাই হতামাদৈাকি অেৰমকা - যাক হতামাদৈাদক শাৈীনতা
বুৰৈিা - হসই অেৰমকাদকই কি ৰেদি। তাই ৰনদজ এদকা অনু ভে কিা নাই। তাই
প্ৰদয়াজন হবাধ কৰিদৈই বস্ত্ৰ পৰিধান কৰিব... েয়দতা হসই বস্ত্ৰ তাইি আগি বস্ত্ৰ
নে’ব..... ।’
আনন্দি বাদব বুদ্ধ অৰত ৰপ্ৰয়, আৰু অভ্ৰান্ত। তথাৰপ বুদ্ধক হযন হতওাঁ ৰঠক
বুৰজব হনাোদি মাদজ মাদজ। এবাি ভাৰবদৈ, বুদ্ধক ক’ব হনৰক হয হতওাঁ ইয়াত
হেেেিি চক্ৰান্ত আদি বুৰৈ ভাদব ! ওদো, হৈাকৰবেু সম্মাসম্বুদ্ধই হসইদবাি ৰনদজই
বুৰজব। গৰতদক হতওাঁ ক’হৈ, ‘েয় ভগোন, তাই উন্মাৰেনী..... মাদি তাইক উন্মাৰেনী
কৰিদি।’
বুদ্ধই োাঁৰেদৈ, অশুভ ৰকবা ে’হৈই ‘মাি’ি কথা ভবাদটা হতওাঁি এই ৰপ্ৰয়
ৰশষযি এটা অভযাদসই কেদি... েিাচৈদত মািি প্ৰভাে েদয়.... মাি তৃষ্ণাি ৰূপ...।
হতওাঁ আনন্দক ক’হৈ, ‘উন্মিতা এটা বযাৰধ, আনন্দ। মনত িাৰখব ৈাৰগব তাই নািী,
তাই মানু ে।’
হতদনদত মণ্ডৈমাৈত আদকৌ উদিজনা। ভুনভুনৰনদি প্ৰকাশ ে’ৈ ভীষণ
আপৰি... উন্মাৰেনীদয় মণ্ডৈমাৈত প্ৰদেশ কৰিদৈৰে...।
বুদ্ধি কেস্বি গম্ভীি কে হসই গুঞ্জনি উধথত ধ্বৰনত ে’ৈ, ‘বাধা ৰনৰেবা..
এওাঁ আেক...’ তাি ৰপিত হসই উন্মাৰেনীি ৰশৈ হযন থি চকুলৈ চাই ক’হৈ, ‘এ’ৰে
েৰেনী, - আো ভৰগনী।’
শব্দি হযন যােু আদি। বৰেনী... ভৰগনী... বুদ্ধি মুখি এই শব্দদটাত হসই
বৰৈয়া মানু েজনী হযন চক খাই উৰঠৈ ! তাইি মুখিপিা ওৈাৈ.... ‘েৰেনী..
ভৰগনী।’ তাি ৰপিত তাইি চকু বুদ্ধি চকুত পৰি থি কে গ’ৈ - ইয়াি আগদত
হযন তাইি চকুত েৃ ৰি আৰিৈ, ৰকন্তু হসই েৃ ৰিদয় হেখা সকদৈা বস্তু আৰিৈ
ৰনিথথক। এইবাি তাইি চকু বুদ্ধি চকুত কি গ’ৈ - তাই হযন হেৰখদৈ, ৰকবা
হেৰখদৈ।
‘তুৰম ? তুৰম হকান ? মই, মই হকান ?’ - তাই শান্তভাদে অথচ প্ৰশ্নি ভাে
হনাদোোলক এটা প্ৰশ্নদবাধক বাকয ক’হৈ, ‘তুৰম হকান ?’
ৰভক্ষুসকদৈ হযন সকাে পাদৈ, হতওাঁদৈাদক গেীন সু িত এইেদি ক’বলৈ
আিম্ভ কৰিদৈ, ‘পিম কাৰুৰণক হৈাকৰবদ্ ভগোন অিেত সম্মাসম্বুদ্ধই হতামাি
ৈগত কথা পাৰতদি, নািী।’
হসইদবাি কথা হযন তাইি কাণ মন এদকাদতই হনাদসামাৈ। তাইি
চাৰিওফাদৈ েিাচৈদত শূ নয, এদকা নাই। হকেৈ তাইি চকুদে চাই আদি আৰু েু টা
চকুলৈ - বুদ্ধি চকুলৈ। বুদ্ধই ক’হৈ, ‘তুৰম ৰয, মদয়া হসদয়ই ভৰগনী। তুৰম হকান
হসইদটা এবাি ভাবাদচান - হতামাক ৰচৰন পাদৈই হমাদকা ৰচৰন পাবা -’
হসই নািী ৰকিু পি থি কে থাৰকৈ। অসংৈগ্নভাদে - ৰকবা-ৰকৰব কথা
মুখিপিা ওৈাবলৈ ধৰিদৈ – ‘মই – তুৰম – মই - হমাি ৰপতা –’ এইবুৰৈ ৰচঞি
মাৰি তাই এবাি চাৰিওফাদৈ চাদৈ। এইবাি হযন শূ নযতা নাই। হধাাঁোি কুাঁেৈীি
মাদজদি ৰকিু মান আকৃৰত, ৰকিু মান ৰচনাৰক ৰূপ - মানু েি মুখ। এবাি তাই ৰনজি
ফাদৈ চাই তৎক্ষণাৎ মাৰটত কুৰচমুৰচ কে পৰিৈ আৰু োদতদি ৰনজি বাহু আৰু
বুকুখন ঢাৰকবলৈ যত্ন কৰিদৈ।
বুদ্ধই আনন্দি ফাদৈ চাই ক’হৈ, ‘আয়ু ষ্মন আনন্দ, এওাঁি এৰতয়া বস্ত্ৰি
প্ৰদয়াজন কেদি - আমাি বাদব নেয়, হতওাঁি ৰনজি বাদবই।’
হসই ধূ ৰৈ ধু সৰিত উৈংগ হেেত আনন্দই এখন কাদপাি ৰেদৈ। তাই
কাদপািখন গাত হমৰিয়াই কৈ কাৰন্দবলৈ ধৰিদৈ - তাি ৰপিত আদকৌ ৰকিু মান
অসংৈগ্ন কথা... ‘সাপ... সাপ, নেীি েদি সাপ.. হশন চিাই – হশন - সাঁজাি মইনা
- হমাি সন্তান হশন চিাই - িু ঃ িু ঃ –’
ৰভক্ষুসকদৈ হকাো-হমৈা কৰিদৈ, ‘তাইি হচতনা আৰেদি, সংজ্ঞা অো
নাই... ৰকবা বৈৰকদি তাই।’
বুদ্ধি কেস্বি আদকৌ শুনা গ’ৈ, ‘মই, বুদ্ধই ৰদ্বতীয়বাি ককদিাাঁ, ভৰগনী -
তুৰম সংজ্ঞাপ্ৰাে হোো।’
তাই আদকৌ বুদ্ধি মুখলৈ চাদৈ - হধাাঁোি মাজত এজন মানু ে - ৰক প্ৰশান্ত
মুখ ! ৰক গভীি কেস্বি ! তাি ৰপিত চাৰিওফাৈি মুখদবািলৈ চাদৈ - ৰক উদ্গ্ৰীে,
ৰক প্ৰশান্ত মুখদবাি... !
‘হকাো, হকাো, হকান হতামাদৈাক, হকান ?’
আনন্দই গম্ভীি সু দি ক’হৈ, “এয়া হৈাকৰবেু পিম কাৰুৰণক ভগোন
অিেত সম্মাসম্বুদ্ধ। আৰম তথাগতি অনু গামী ৰভক্ষুসংৰ্। হকাো তুৰম হকান ?’
তাই এইবাি ৰনজি চুৰৈদকািা কপাৈিপিা আাঁতিাদৈ। তাইি কথাদবাি
হযন আধা প্ৰৈাপ আধা সাংদকৰতক – ‘মই ? মই - - মই হকান ? মই ক’ত ? এয়া
অিণয, নেী, এয়া হধাাঁো, হগাোৰৈত গধূ ৰৈি হধাাঁো... ৰচতা - ৰচতা, এটা, েু টা,
ৰতৰনটা ৰচতাি হধাাঁো।’
বুদ্ধই হযন হতওাঁি কথাদি হসই নািীি মনলৈ অো িৰবদবাি হজাকাৰি ৰঠক
ঠাইদত খাপ খুোই ৰেব... বুদ্ধই ক’হৈ, ‘মই বুদ্ধই তৃতীয়বাি ককদিাাঁ - ভৰগনী, তুৰম
সংজ্ঞাপ্ৰাে হোো - স্মৃৰত জগাই হতাৈা - ভাবা, ভাবা -’
হসই ধূ ৰৈ ধূ সৰিতা নািীদয় আদকৌ এবাি বুদ্ধি চকুত চকু থ’হৈ। বুদ্ধি
চকুত কৰুণা, তাইি চকুত কাতিতা।
‘হে মানু ে। তুৰম ৰযদয়ই হনাদোো, তুৰম হমাক এই ধু াঁেৰৈ-কুাঁেৈীিপিা কৈ
হযাো....।’ তাি ৰপিত তাইি মুখত এটা যন্ত্ৰণাকাতি োাঁৰে ফুৰট উৰঠৈ – ‘তুৰম
হমাক কৈ কগিা - মই উভৰত কগদিাাঁ, মই উভৰত কগদিাাঁ।’
ৰভক্ষুসংৰ্ আৰু উপাসক বৃ ন্দি মুখত মৃেু আনন্দি গুঞ্জন : ‘এওাঁি স্মৃৰত
জাগ্ৰত কেদি ভগোন। এওাঁি বাকযি এৰতয়া অথথ আদি হযন ৈাৰগদি।
বুদ্ধই আনন্দি ফাদৈ চাই ক’হৈ, ‘আনন্দ, সংৰ্ স্থৰবিা মোপজাপতী
হগাতমীি োৰয়ত্বত এই ভৰগনীক কথ আোলগ - হেে আৰু মনি ৰবশ্ৰামতদে প্ৰৈাপ
স্মৃৰতলৈ ৰূপান্তৰিত েয় - আৰু স্মৃৰতি পদথই ৰনিাময়ি পথ। ৰবশ্ৰাম আৰু
আোিি অন্তত আৰম হতওাঁক জাৰনম, আৰু হতদোাঁ হতওাঁক আৰু েয়দতা আমাদকা
জাৰনব।’
আনন্দই সংৰ্ পৰিচাৈনা কৰিব ৈাদগ। গৰতদক হতওাঁ ৰকিু মান
ৰনয়ম-নীৰতি মাদজদি চৰৈব হখাদজ। তেু পৰি ভগোন বুদ্ধ হতওাঁি আিীয়। গৰতদক
আনন্দই োৰয়ত্বি কথা ভাৰবদয়ই হযন ক’হৈ :
‘এওাঁি পৰিচয়, ভগোন ?’
‘এওাঁ শ্ৰামদনিী ৰূদপই থাৰকব। এওাঁি অতীত হেিাই কগদি। নাই। এওাঁি
আশ্ৰয় বতথমান আৰু ভৰেষযত।’
আনন্দ হযন সন্তুি নে’ৈ।
‘নাম, ভগোন ?’
 ‘এওাঁি অতীত নাম ৰনষ্প্ৰদয়াজন। এওাঁ পটাচািা ৰূদপ খযাত ে’ব। পট্ট
আচিা - ভেযন্ত্ৰণাত যাি কাঁকাৈি বস্ত্ৰও খৰে পৰিৰিৈ।’
 ॥ েুই ॥
মোপজাপতী হগাতমীি শুশ্ৰুষাত পটাচািা হযন ক্ৰদম সু স্থ কে আৰেৈ। ৈাদে ৈাদে
হতওাঁি কথাদবাি এটা এটালক মনত পৰিবলৈ ধৰিদৈ - ৰকন্তু, হসইদবাি তথাৰপ
সংৈগ্ন, অথথবে স্মৃৰত হযন নেয়। এদকা এদকাখন িৰব আৰে হেিাই যায়, এখন
িৰবি ওপিলৈ আৰু এখন িৰব আৰে হখৰৈদমৰৈ ৈগাই ৰেদয়।
মোপজাপতী হগাতমীদয় ক’হৈ, ‘হকাো পটাচািা, হতামাি কাৰেনী হকাো।
হতামাি সম্পূ ণথ স্মৃৰত এবাি জগাই তুৰৈ এদকবাদি ৰবসজথন ৰেয়া। মাদথান এটা
কথা জাৰনব, তথাগতই কয়, ৰয হশাকত তুৰম কাতি হোো হসই হশাক আৰজি
নেয়। সকদৈা কাৈি। হতামাি নেয়, সবথমানেি।’
হসই নািী, ৰয এৰতয়া ৰনজক পটাচািা ৰূদপই ৰচৰন পাইদি - হতওাঁ
মোপজাপতী হগাতমীি ফাদৈ চাই ক’হৈ, ‘অদজ্জ – হমাি মনদটা এৰতয়াও িােদিদি
ঢকা - মাদজ মাদজ হযন এদকাটা সু ৰুঙাদি এদকাটা চমক মাদথান হেদখাাঁ - হমাি
এটা নাম আৰিৈ - হতামাদৈাদক ৰেয়া নামি আগদত আৰু এটা নাম।’ পটাচািাই
হেৰখদৈ :
এন্ধাি নাৰম আৰেদি। আকাশত িােি। বিষু ণ পৰিব এৰতয়াই। তাই
হকাৈাত হকাঁচুো এটা কৈ বৰে আদি এখন অিণযত, বিষু ণ আৰেব এৰতয়াই। তাই
ৰকয় বাৰু অিণযত বৰে আদি অকদৈ... তাই ৰকয় আৰেৈ এই অিণযলৈ। তাইি
মনত পৰিৈ - তাই আশা কৰিৰিৈ তাইি ৰদ্বতীয় সন্তানদটা অন্ততঃ ৰপতৃগৃেত ে’ব।
তাই তাইি স্বামীক ককৰিৈ, তাই ৰপতৃগৃেলৈ যাব, তাদত তাই মাক-হেউতাকি
কাষদত থাৰকব... স্বামীও থাৰকব।
‘ব’ৈক, আৰম ৰপতাি কাষলৈ ৰ্ূ ৰি যাওাঁলগ। এই ৰবদেশত অকদৈ
ৰ্ি-সংসাি চদৈাোদটা ৰকমান টান ! হেউতাই হমাক ক্ষমা কৰিবই.... আদয় ?
আদয়দতা কৰিবই - অকমাণ এই হপানাদটাক, ৰনজি নাৰতদয়কক হকাৈাত ৈ’বলৈ
পাদৈই আদয় সকদৈা পােৰি যাব।’
 ৰকন্তু তাইি স্বামী মাৰন্ত নে’ৈ। তাই এৰতয়াও হযন স্বামীি ৰবষন্ন মুখখন
হেৰখদৈ। তাইি স্বামীদয় শহুদিকি ৰ্িলৈ যাবলৈ সাে নকদি, তাই অকদৈই যাব
বুৰৈ ওৈাই আৰেৈ। স্বামীক এদকা নক’হৈ। মাত্ৰ ওচিি মানু েৰখৰনক কক আৰেৈ
তাই ৰপতৃগৃেলৈ গ’ৈ বুৰৈ, যাদত তাইি স্বামীক হকাো েয়।
তাই এৰতয়া অিণযখনত। অিণয পাি ে’হৈই নেী। নেীি ৰসপাদি পথ।
হসই পদথদি গ’হৈই শ্ৰােস্তী... তাইি ৰপতৃগৃে।
েঠাৎ বনিীয়া জন্তুি মাতত তাই চকখাই উদঠ। তাই ভাৰবৰিৈ ৰেনি
হপােি থাদকাাঁদতই অিণযখন পাি ে’ব। নেী এৰতয়া শুকান, সেদজই পাি কে যাব
পাৰিব।
ৰকন্তু, তাইি কাষত তাইি প্ৰথম সন্তান। গভথি ৰভতিত ৰদ্বতীয়
সন্তানদটাদে িট্ফটাইদি, তাদিা অোি সময় আসন্ন। স্বামীক এদনলক এদকা
হনাদকাোলক গুৰচ অোদটা ভুৈ ে’ৈ হনৰক ? তাইি প্ৰথম সন্তানদটা জন্ম কেৰিৈ এই
অিণযত। তাই এৰতয়াও ভাদব, আশা কদি তাইি স্বামী তাইক ৰবচাৰি অিণযলৈ
আৰেবই। হতওাঁ জাদন তাই হয কামনা কদি তাইি ৰদ্বতীয় সন্তান জন্ম েওাঁক
ৰপতৃগৃেত। তাইি েৃ ি আশা - তাইি স্বামী আৰে পাবই আৰু ৰসোঁত যাবলগ
শ্ৰােস্তীলৈ... মাক-হেউতাদক নাৰতি মুখ হেৰখব, হজাাঁোদয়কক গ্ৰেণ কৰিব।
অিণযি গভীি কে অো অন্ধকািদত তাই শুৰনদৈ – ‘হসাণা, হসাণা’ -
তাইি স্বামীি মাত।
েঠাৎ তাই হযন খক্মকলক সাি পাই উৰঠৈ ! হেৰখদৈ মোপজাপতী
হগাতমীদয় কৰুণা ভিা েৃ ৰিদি তাইলৈ চাই আদি।
‘হতামাি আধা সদপান আধা জাগিণত হকাো কথাদবািি পিাই মই
বুৰজদিা, হতামাি হৃেয় োৰুণ ভেযন্ত্ৰণাত কাতি ! তুৰম পািা যৰে শুই থাকা...
হতামাি ৰচিই শাৰন্ত পাওাঁক, হতামাি স্মৃৰত আৰু স্পিতি েওাঁক।’ এই বুৰৈ
মোপজাপতী হগাতমী ৰনজ কক্ষলৈ যাবলৈ ওৈাৈ।
পটাচািাই ক’হৈ, ‘অদজ্জ, হমাি অকদৈ ভয় ৈাদগ।’
 হগাতমীদয় ক’হৈ, ‘তথাগতই কয়, হপ্ৰমিপিাই হশাক জদন্ম, হপ্ৰমি পিাই
ভয় জদন্ম। হপ্ৰমিপিা মুক্ত ে’হৈই হশাদকা নাই, ভদয়া নাই।’
ভূ ৰম শযযাত শাৰয়তা শ্ৰামদনিীি হটাপৰন ভাৰঙ গ’ৈ, হন হটাপৰনদত এটা
সদপান হেৰখদৈ তাই ক’ব হনাোদি। তাই হেৰখদৈ তাই হসই অিণযত। ওচিত
হকাঁচুোদটা আৰু হপটত অসেয যন্ত্ৰণা.... নেজাত ৰশশু এৰটি আৰেবি বাদব ৰনকৰুণ
প্ৰদচিা।
তাইক তাইি স্বামীদয় মাৰতদিৰে, ‘হসাণা, হমাক হনাদকাোলক এদন অেস্থাত,
এদনলক গুৰচ আৰেৈা ৰকয় ?’ তাইি মনলৈ আৰেৈ, তাইি নাম হয হসাণা। তাই
ক’হৈ, ‘মই আদপানাক ককৰিদৈাাঁ, অন্তত হমাি ৰদ্বতীয় সন্তানদটা হমাি ৰপতৃগৃেত
জৰন্মব ৈাৰগব। আপুৰনদতা আৰজ-কাৰৈ কক ৰপিু োই থাৰকৈ।’
‘হসাণা, ৰপতািাি আেিি জীয়ািী তুৰম। হমাদিা ইচ্ছা যায়, তুৰম ৰপতািাি
ৰ্িলৈ এবাি হযাো... ৰকন্তু তুৰমদতা জানাই মই ৰকয় হতামাি হেউতািাি ৰ্িলৈ
যাব হনাোদিাাঁ -’
হসাণাই ক’হৈ, ‘ৰপতাই আদপানাক এদকা নকয় - এদকা নকদি। ৰকয় ৰচন্তা
কদি আপুৰন ?’
‘তুৰম হতামাি ৰপতািাি কনযা, হসইদটা হতজি সম্বন্ধ। তুৰম সোদয়ই কনযা
কে থাৰকবা - ৰকন্তু মই ?’
‘ৰকয়, আপুৰন জাদনা হতওাঁি হজাাঁোই নেয় ? জামাতা জাদনা পুত্ৰতুৈয নেয়
?’
‘তুৈয, ৰকন্তু পুত্ৰদতা নেয় – আৰু...’
‘আৰু ৰক ? নকয় ৰকয় ? কওাঁক - ৰসবাদিা হমাি প্ৰথম সন্তানি জন্মি
সময়দত আদপানাক ককৰিদৈাাঁ হমাক ৰপতাি তালৈ কৈ ব’ৈক। ৰকন্তু আপুৰন
ভাৰব-ৰচৰন্তদয়ই ৰেনদবাি কটাই ৰেদৈ।
‘আৰু তুৰমও এদনলকদয় ওৈাই আৰেৈা। মই হকাদনামদত আৰে পাই
তৃদণদি আচ্ছােন কৰি হতামাি সু ৰতকা গৃে সাৰজ ৰেদৈাাঁ অিণযদত। ইয়াদতই আমাি
হপানাৰটি জন্ম ে’ৈ। তাি ৰপিত আৰম আদকৌ আমাি কমথস্থৈী কুৰশনািালৈ উভৰত
গ’হৈা।’
‘এইবাি ৰকন্তু নে’ব। আমাি সন্তানি জন্ম ে’ব হমাি ৰপতৃগৃেত।
আদপানাক ৰপতাই গ্ৰেণ কৰিবই - মই জাদনা।’
হতদনদত েঠাৎ হমদৰ্ গাৰজদৈ। হসাণা সাি পাই উৰঠ আদকৌ পটাচািা কে
গ’ৈ। ৰভক্ষুণী সংৰ্ি এটা কক্ষত শুই আদি পটাচািা - হন হসাণা ?

বাৰেিত বিষু ণ পৰিদি !

তন্দ্ৰাি আদেশত পটাচাি আদকৌ হসাণা কে গ’ৈ। হসই অিণযত আদকৌ
হসাণাই শুৰনদৈ তাইি স্বামীি মাত :
‘আকাশত হমদৰ্ গাৰজদি - েয়দতা অৈপ পািদত বিষু ণ ৰেব।’
‘এৰতয়া ৰক কদিাাঁ ?’
হসাণাই ক’হৈ, ‘আপুৰন ইমান কমথী মানু ে। আপুৰন থাৰকদৈ হমাি এদকা
ৰচন্তা নাৈাদগ। হবৰৈ এৰতয়াও বো নাই। হসৌো হমৰ্ি ফাাঁদকৰে ি’ে – আৰম...’
‘এৰতয়া আৰু কুৰশনািালৈ উভৰত যাব হনাোৰিম।’
‘মই কুৰশনািালৈ উভৰত নাযাওাঁ। মই শ্ৰােস্তীলৈ যাম। শ্ৰােস্তীলৈ - ৰপতাি
তালৈ।’
‘তালৈদকা যাব হনাোৰিবা হসাণা, বাট বহুেূ ি।’
‘আৰজ হতদন্ত ইয়াদতই থাৰকম। হকদনলক থাৰকম, নাজাদনা। আপুৰন স্বামী,
আপুৰন উপায় কিক।’
হসাণাি স্বামীি মুখত উদদ্বগ, অৈপ পািদত বিষু ণ আৰেব। এই তৃণভূ ৰমত
ৈু কাব পাৰি, বিষু ণত আশ্ৰয় ৈ’ব হনাোৰি। তাি ৰপিত হকামৈ মাদতদি ক’হৈ,
‘বাৰু কাইলৈি কথা কাইলৈ ে’ব। আৰজ িাৰতদটা থকাি মই বযেস্থা কদিাাঁ।
আচ্ছােনি বাদব তৃণ আদিই - হসৌ বাাঁেৰনিপিা েু িাৈমান গিি িাৈ আৰন... হসই
পণথকুৰটিহত িাৰতদটা থাৰক....।’ হসাণাি আনৰন্দত কেস্বি : ‘...কাইলৈ প্ৰতুযষদত
শ্ৰােস্তীলৈ যাম – শ্ৰােস্তীলৈ। কুৰশনািালৈ নেয়।’ স্বামীি কেত হকৌতুক : ‘হসইদটা
বাৰু ে’ব, ৰপদি আগন্তুকি খবি ৰক ? ’
হসাণাদিা আনন্দসনা উিি : ‘আগন্তুক আদোাঁ আদোাঁলক আদি - মই ৰকন্তু
ৰপতাি ৰ্িতদে হতওাঁক আেিৰণ জনাম -’
হতদনদত আদকৌ হমদৰ্ গৰজথদৈ। অিণযত আৰু শ্ৰােস্তীত। অিণযত হসাণাি
স্বামী অিণযি মাজলৈ হসামাই গ’ৈ। আৰু শ্ৰােস্তীত হসাণা –
অৈপ ৰপিদত িােিি মাদজদি শ্ৰােস্তীত সূ যথ অস্ত গ’ৈ। িাৰতি অিণযখন
হসাণাি বুকুি মাজলৈ হযন হসামাই গ’ৈ।
 ॥ ৰতৰন ॥
মোপজাপতী হগাতমীদয় আনন্দলৈ বতিা পৰঠয়াদৈ। নতুন শ্ৰামদনিী এৰতয়া সু স্থ।
হতওাঁি ৰবষদয় ৰক কৰিব ৈাৰগব হসইদটা যাদত হগৌতমক সু ৰধ জাৰন আদে।
মোপজাপতী হগাতমীি স্তনযপুি ৰশশু আৰিৈ হগৌতম। হতওাঁ এৰতয়া বুদ্ধ ে’ৈ।
হগাতমী ৰভক্ষুণী সংৰ্ি মুখযা – স্থৰবিা। হগৌতদমদতা নািীক সংৰ্ত প্ৰদেশি
অনু মৰতদক ৰেয়া নাৰিৈ। আনন্দি হনিা-হনদপিা যত্নত ৰদ্বধাি ভাদেদিই বুদ্ধই
মােীমাকক েীক্ষা ৰেৰিৈ। ৰকন্তু এৰতয়াও মাদজ মাদজ হতওাঁি মাতৃত্বি ভাব জাৰগ
উৰঠব হখাদজ - ভগোনক হকৰতয়াবা হগৌতম নাদমদিও উদেখ কদি। আনন্দই
ৰভক্ষুণী সংৰ্িপিা অো বতিা বুদ্ধক ৰেদৈলগ। হকাদনা ৰভক্ষুণী উপযাৰচ ৰভক্ষুি
ওচিলৈ আৰেব হনাোদি। সংৰ্ স্থৰবি আৰু সংৰ্ স্থৰবিাি হযাদগৰেদে কথা-বতিা
ে’ব পাদি।
বুদ্ধই অেীৰক্ষতা শ্ৰামদনিী পটাচািাক গন্ধকুৰটত উপৰস্থত কিাবলৈ ৰনদেথশ
ৰেদৈ।
গন্ধকুৰট ে’ৈ বুদ্ধি বাসগৃে। তাদতই বুদ্ধদেদে শীৈ, সমাৰধ আৰে আচিণ
কদি। তাদতই হতওাঁি ধযান, ৰবশ্ৰাম। হসই গৃেত নাই হকাদনা অৈংকিণ, নাই
হকাদনা পুষ্পসজ্জা। পুষ্প উেযানত থাৰকব পাদি। গৃেত নেয়। গন্ধকুৰটত হকাদনা
গন্ধ নাই – সু গন্ধও নাই, েু গথন্ধও নাই। মাৈা-চন্দন-গন্ধ সকদৈা বজথনীয় বস্তুি
তাৰৈকাত। উেযানি মাজত বুদ্ধি বচথ গৃে। বচথগৃে ে’ৈ মৈ-মূ ত্ৰাৰে পৰিতযাগি
বযেস্থা থকা ৰ্ি। সম্ভেতঃ আধু ৰনক ‘Pit Latrine’ি েদি তাি ৰনমথাণ পদ্ধৰত।
হকাদনা হগান্ধ-ভাপ নাই। এবাি িাহুদৈ ৰপতাকক হেখা কৰিবলৈ আৰে ৰপতাকি
বচথগৃেদত িাৰত কটাইৰিৈ। বচথগৃেত হকৰতয়াবা মৰেকা ফুৈি হথাপা হকাদনা ৰভক্ষুদে
থয় সম্ভাবয েু গথন্ধ েূ ি কৰিবি বাদব।
মোপজাপতী হগাতমীদয় পটাচািা নামি অেীৰক্ষতা কনযাৰটক কৈ গন্ধকুৰট
পাদৈৰে। েু ৰেন আগি হসই উৈংৰগনী, উন্মাৰেনী এৰতয়া হযন শান্ত, সংেত।
মোপজাপতী হগাতমীদয় হযাো েু ৰেনি বণথনা ৰেদৈ - হযন আধু ৰনক যু গি অবি
ৰচৰকৎসদক প্ৰবি ৰচৰকৎসকক হিাগীি ৰবকািি বণথনাদে কৰিদি।
‘এৰতয়া হতওাঁ শান্ত। তথাগদত ৰয ইচ্ছা কদি হসইমদতই ে’ব।’ – এই বুৰৈ
হগাতমীদয় কথা হশষ কৰিদৈ। বুদ্ধই পটাচািাি চকুলৈ চাদৈ। বুদ্ধি মনলৈ আৰেৈ -
এই েৃ ৰি হেখাত শান্ত, ৰকন্তু ৰভতিত োৰুণ উদিজনা, হক্ষাভ, হবেনা। হযন
ৰনস্তিংগ ৰবশাৈ নেী, অন্তঃদৰাদতদি ৰবক্ষুব্ধ। বুদ্ধই বুৰজদৈ - হতওাঁি স্মৃৰত েয়দতা
আৰেদি, ৰকন্তু তাত এৰতয়াও বহুদতা িাাঁ হপােিি – হখৈা ! এদকবাদি ৰনকৰুণভাদে
হতওাঁি হৃেয় উন্মু ক্ত ে’ব ৈাৰগব - নে’হৈ আদকৌ মানৰসক ৰবশৃ ংখৈাি বৰৈ কে পুনি
উন্মাে কে যাব পাদি। বুদ্ধই শান্তভাদে ক’হৈ, ‘পটাচািা। হতামাি স্মৃৰতি োদপান
এৰতয়াও স্বচ্ছ হোো নাই। তুৰম কক হযাো, হতামাি ৰবষদয় তুৰম ৰক জানা কক
হযাো.... ’
আগৰনশা েু ঃস্বপ্নি েদি মনলৈ অো কথাদবাি কক পটাচািাই অৈপ
েীৰ্ৈলক উশাে এটা ৈ’হৈ।
মানু েি যন্ত্ৰণাময় জীেনি কল্পবযাপী অৰভজ্ঞতাদি পূ ণথ বুদ্ধি প্ৰজ্ঞা। কত
মানু েি কত যন্ত্ৰণা হতওাঁ অনু ভে কৰিদি, হসইদবাি ৰনজি যন্ত্ৰণা বুৰৈ হতওাঁ গ্ৰেণ
কৰি কগ আদি। এদন হকাদনা পাপ নাই যাি পিা মানু েি মুৰক্ত নাই। হকেৈ হকাদনা
বাৰেিা শৰক্তি েয়া-কৰুণাই হসইদবাি খণ্ডন কৰিব হনাোদি। আংগুৰৈমাৈ েসু য,
হতওাঁি হিামেষথক কাৰেনী সকদৈাদে জাদন। ৰকন্তু এদন ৰকিু মান পাপ আদি য’ত
বীিত্ব নাই, ধ্বংস নাই, হকেৈ গ্লাৰন।
এগিাকী ৰভক্ষুণী আদি ৰয ৰনজি কনযাি সৰতনী কেৰিৈ ৰনজি কাম
তৃষ্ণাত... তাদয় আৰজ হসাতাপন্ন। তাইি ৰনধথনি বাদব মাত্ৰ আৰু হকইটামান জন্ম।
পাপত নিক হভাগি প্ৰশ্ন নাই, বাদি বাদি জন্ম মিণি োতি পুতৈা কে থাৰক কি
পাব ৈাদগ।
বুদ্ধই পটাচািাি চকুলৈ চাই ক’হৈ, ‘কক হযাো ভৰগনী, হৃেয় পাতৈ
কিা.... এদনলক কক হযাো হযন তুৰম আনি কথাদে ককিা। কািণ যন্ত্ৰণা হভাগ
কিাত তুৰমদয়ই অকৈ নেয় - হতামাি যন্ত্ৰণা তৃষ্ণাকাতি মানু েি যন্ত্ৰণা।’ অৈপ
পি তভক মাৰি কি পটাচািাই কক গ’ৈ :
‘ভগোন, হমাক আৰু হপানাৰটক কথ স্বামী অিণযত হসামাৈ। আদকৌ এবাি
হমৰ্গজথন হোোি ৈদগ ৈদগ হমাি প্ৰসে হবেনা আিম্ভ ে’ৈ। অলধযথ কে মই
স্বামীলৈ বাট চাদৈাাঁ।.... হতওাঁ নাৰেৈ। অৈপ পািদত হমাি আৰু এৰট পুত্ৰি জন্ম
ে’ৈ। তীক্ষ্ণতৃণ আৰন হকাদনামদত নাৰভসংস্কাি কৰিদৈাাঁ। তাি ৰপিত আদকৌ
উদদ্বদগদি বাট চাই থাৰকদৈা। ৰপয়ােত হমাি অে-কে শুকাই গ’ৈ। তািৰপিত
আৰেৈ মুষৈধাদি বৃ ৰি ! মই ৰচঞৰিদৈা, ‘স্বামী, স্বামী ! অভয়, অভয় !’ হমাি স্বামী
হোোি আগদত হতওাঁক মই নাম কাৰিদয়ই মাৰতৰিদৈা, কািণ – কািণ..... ’
‘কক হযাো ভৰগনী, ৰদ্বধা নকৰিবা। তুৰম হমাক ক’ব নাৈাদগ, হতামাদকই
হকাো। হতামাক ক’হৈই মই শুৰনম।’
‘হসই কািণদটাদেই আৰিৈ হমাি যন্ত্ৰণাি মূ ৈ ’- পটাচািাই ক’হৈ। বুদ্ধই
ক’হৈ, ‘যন্ত্ৰণা হযদনলক আদি, যন্ত্ৰণাি উৎসও আদি, ভৰগনী। উৎস হযৰতয়া আদি
তাি সমাৰেও আদি, সমাৰে হযৰতয়া আদি উপাদয়া আদি - কক হযাো।’
‘আগ হযৌেনত মই হমাি স্বামীক নাম কাৰিদয়ই মাৰতৰিদৈাাঁ। আমাি ৰ্িি
সকদৈাদে মাৰতৰিৈ। কািণ হতওাঁ আমাি ৰ্িদত বন-বািী কৰিৰিৈ। োতত হকাি
কৈ হযৰতয়া অভদয় উেযানত কাম কৰি থাদক.... হতওাঁি সবৈ বাহুি মাংসদপশীদবাি
ি’েি হপােিত ৰজৰৈৰক এবাি উদঠ, এবাি নাদম - হমাি বুকুখন ৰকবা চট কদি
উদঠ ! কান্ধত শসযি ভাি কৈ হযৰতয়া হতওাঁ আমাি পথািিপিা আদে হতওাঁি
হখাজি িন্দত হমাি বুকুখদনা কাঁৰপ উদঠ। হমাি প্ৰৰতও হেখা পাইৰিদৈাাঁ হতওাঁি
অসীম আগ্ৰে - কাাঁইটীয়া োৰবিপিা হতওাঁ হমালৈ হকদতকী ফুৈ আদন - েয়দতা
হসই প্ৰীৰত প্ৰভু কনযাি প্ৰৰত ভৃতযি প্ৰীৰতদয়ই আৰিৈ। এৰেন মই ককৰিদৈা -’
পটাচািা ি’ৈ।
‘হকাো ভৰগনী।’
‘হতদনই তুচ্ছ কথা ভগোন। মই ককৰিদৈা - ‘অভয়, হমাক সাঁজা এটা ৈাদগ
- মইনা এটা পুৰেম।’
‘মইনাদটা ক’ত, আইদেউ ? ’
‘মইনা এৰতয়া নাই, ৰকন্তু সাঁজাদটা নে’হৈ মইনদটা ক’ত থ’ম ?’
‘মইনা নে’হৈ সাঁজাদটাত ৰক থ’বা ?’
‘হমাক মইনাও ৈাৰগব, সাঁজাও ৈাৰগব।’
‘অভদয় হমাক সু ন্দি এটা টুপৈগা সাঁজা সাৰজ ৰেদৈ। পবথতি ওপিি ওখ
গিিপিা মইনা এটাও আৰন ৰেদৈ।’
সিৈ ৰশশুি েদি হকাো কথাৰখৰনত বুদ্ধি মুখদতা োাঁৰে ৰবৰিৰঙৰিৈ। ৰকন্তু
পটাচািাই আদকৌ ৰদ্বধা কৰিদৈ। অন্তঃদৰাত চাকলনয়া কে তাইি মনত হতাৈপাি
ৈগাদৈ।
‘ৰশশুি সািৈয হযৌেদন মৰি ৰনদয়, মই জাদনাাঁ ভৰগনী।’
পটাচািাই অনু ভে কৰিদৈ তাইি মনি ৰভতিখন হযন বুদ্ধই হেখা পাদয়ই
আদি। তাই হযন এখন পিা ৰকতাপ, জনা কথা। হকেৈ এৰতয়া তাই ৰনজদকই
ক’ব ৈাদগ। পটাচািাই কক গ’ৈ। মন িাঠ কৰি তাই েু খৈগা কথা এটা সাধািণ
কথাি েদিই ক’ব খুৰজদৈ। েু খ হপাো ঠাইত সু িসু িাই ৰেও সকাে হপাো যায়।
‘এৰেন গধূ ৰৈ পিত মই ৰ্িি শাক-পাচৰৈি বাকৰৈদবাি গৰুি োনাি
ৈগত ৰেবলৈ হগাোৰৈলৈ কগদিাাঁ - জািকাৰৈ, হগাোৰৈত অভদয় জাগ ৰে আৰিৈ।
হধাাঁোদবাি পাক খাই েু োদিৰে আৰু হবিি ফাাঁদক ৰে আকাশলৈ উৰি কগৰিৈ।
হগাোৰৈ হপাোি ৈদগ-ৈদগ বিষু ণ আৰেৈ। মই হগাোৰৈদত হসামাদৈাাঁ। হতওাঁ জাগ
ৰে আৰিৈ। মই আধা ৰততা গাদি হসই হধাাঁোি ওচিদত বৰেদৈা। হতওাঁ উৰঠ যাব
খুৰজদৈ। হতওাঁি উেং গা। মই হতওাঁক োতখনত ধৰি বহুোই ৰেদৈাাঁ - জাি পাইদি
চাদগ হবদচিাই। জাগি জুইকুিাদক ভাৈলক জ্বৈাই ৰে জাি গুচাওাঁ বুৰৈ হখি
এদকািা আৰন জুইকুিা ফুোই জ্বৈাবলৈ হচিা কৰিদৈাাঁ। এইদবাি কাম হমাতলক
অভদয় ভাৈলক জাৰনৰিৈ। হতওাঁ জুইকুিা ফুাঁ মাৰি ভাৈলক জ্বৈাই ৰেব হখাদজাাঁদতই
হতওাঁি গাৈখন হমাি গাৈত ৈাৰগৈ। জ্বৰৈ থকা জুইকুিাতলকও প্ৰবৈ উিাপ এটা
হমাি হেেি ৰভতিপিা আৰে হমাক হমিাই ধৰিদৈ।’
‘অকপদট কক হযাো ভৰগনী, হতামাি স্মৃ ৰত সম্পূ ণথ জাগ্ৰত েওক’ - বুদ্ধই
ক’হৈ।
পটাচািাই ৈাদে ৈাদে ক’বলৈ ধৰিদৈ, ‘অভয় আৰু হমাি মাজি সকদৈা
েূ িত্ব হনাদোো কে গ’ৈ। তাি পািত, বিষু ণ এিাি পািত ধান-হখিি ে’মদটািপিা
উৰঠ মই ৰ্িলৈ গ’হৈা - ৰনশা োদপাণ চাব নাপায়, তথাৰপ মই োদপাণত হমাি
মুখখন চাদৈা। হমাি বুকুখন ঢপঢপাই আৰিৈ যৰেও পাপি হকাদনা ৰচন হযন হমাি
মুখত নাৰিৈ।’
তাি ৰপিত আৰম ক্ৰদম ৰ্ৰনষ্ঠ কে আৰেদৈাাঁ.... ।
‘ৰবয়াি বয়স কেদি বুৰৈ ৰপতাোঁদত অ’ত ত’ত খা-খবি ৈ’হৈ। হমাি ৰবয়া
প্ৰায় ৰঠদকই কিা ে’ৈ। মই অভয়ক ক’হৈা - ‘অভয়, বৈা তুৰমদয় মদয় ইয়ািপিা
গুৰচ যাওাঁ।’
‘ক’কৈ যাবা হসাণা ? আৰম এদনলক গুৰচ গ’হৈ ৰপতািাি অসম্মান ে’ব।
আৰু, ক’কৈ যাম আৰম ?’ - অভদয় ক’হৈ।
‘হতদনে’হৈ ব’ৈা, আৰম ৰপতাক কওাঁ, হমাি এই ৰবয়া বন্ধ কিক ?’
‘হসইদটা হকদনলক েব হসাণা। হতামাি ৰপতািা সম্ভ্ৰান্ত হৈাক, শ্ৰােস্তীি
এজন ধনাধযক্ষ হতওাঁ। হতামালৈ উপযু ক্ত পাত্ৰ ৰঠক কৰিদি, মাদন-মযথাোই সমান।’
‘হমাক মান-মযথাো নাৈাদগ’, মই ক’হৈা – ‘হমাক ৈাদগ হতামাক। তুৰম
নেদৈ মই... ।’
অভদয় তৈমূ িলক ক’হৈ, ‘হসইদটা ে’ব জাদনা, হসাণা ?’ তাি পািত হমাি
মুখলৈ চাই ক’হৈ, ‘মই বাৰু ইয়াি পিা গুৰচ যাম। তুৰম হতামাি নতুন সংসাি,
সু খি সংসাি আিম্ভ কৰিবা... এই েু ৰেনি হসাাঁেিৰণ েু ঃস্বপ্নি েদি আাঁতৰি যাব।
তুৰম নু বুজা ৰকয় হতামাদি হমাদি ৰমৈনি ইয়াদতই হশষ - ইয়াতলক হবৰি তুৰমও
পাব হনাোিা, মদয়া হনাোদিাাঁ।’
‘ৰকয়, ৰকয় হনাোৰিম ?’ মই উদিৰজত কে ক’হৈা।
 অভদয় ধীি কৰুণ আৰু ৰনভথিদযাগয মাদতদি ক’হৈ, ‘তুৰম অবুজ নেবা
হসাণা। সমাজি কথা ভাবা... তুৰম হমাি প্ৰভু কনযা - মই হতামাি ৰপতািাি আৰশ্ৰত,
মই গৃেপৰিচািক - ভৃতয -’
‘হতদনলক নক’বা অভয় - তুৰম হমাি সবথস্ব। এইখন সমাজি পিা আাঁতৰি
কগ েূ িত ক’িবাত অৰচনাকী ঠাইত ৰকয় গৰি ৈ’ব হনাোৰিম আমাি সংসাি -
আমাি নতুন জীেন ?’ মই উদিজনাত হফাাঁপাবলৈ ধৰিদৈাাঁ।
অভয় শান্ত। হতওাঁি কেস্বিত আশাভিা ৰবষন্নতা, ‘হমাি ভয় ৈাদগ হসাণা,
তুৰম ধনীি জীয়ািী, ৰপতা-মাতাি আেিি েু ৈাৈী - হমাি ৰ্ি-বািী নাই, ক’কৈ কৈ
যাম হতামাক ?’
‘হতামাি োত আদি, হতামাি শৰক্ত আদি - তুৰম কাম জানা। ৰকমান কাম
জানা ! তুৰম হমাি মইনাি বাদব ৰক ধু নীয়া সাঁজা সাৰজ ৰেৰিৈা ! হমাি বাদব এটা
ৰ্ি সাৰজ ৰেব হনাোৰিবাদন ? তুৰম হমাি বাদব বনি মইনা ধৰি আৰনৰিৈা, বনি
ফৈ আৰনব হনাোৰিবাদন ?’
পটাচািাই কক গ’ৈ :
‘ৰবয়াি মাঙ্গৰৈক বােযি মাজত সকদৈাদি চকুত ধূ ৰৈ ৰে মই আৰু অভয়
ওৈাই আৰেদৈাাঁ। তাি ৰপিত কুশীনািাি এটা সৰু চুবুিীত আিম্ভ কৰিদৈাাঁ আমাি
জীেন।’
‘অভয়ক পাবি কািদণ ৰ্ি-বািী এৰিদৈা। আদকৌ অভয়ি কসদত সংসাি
কৰি বাদি বাদি মনত পৰিবলৈ ধৰিদৈ মই এৰি অো ৰ্িখন - ৰপতা-মাতাি
ৰ্িখন।’
শান্ত স্বদিদি বুদ্ধই ক’হৈ, ‘তৃষ্ণাি স্বভাদেই হতদন, শ্ৰাৰেকা। হপাোদটা এৰি
আৰে হনাদপাোদটাি বাদব োবাথুৰি খায়; আদকৌ হপাোদটাত সন্তুি নলে এৰি কথ
অোদটাি বাদব গুমৰি মদি।’
পটাচািাই কব অো চকু পানীৰখৰন আাঁচদৈদি মৰচ ক’হৈ, ‘ৰনজি অতীতি
কথা ভাৰবদয়ই হয হমাি স্বামী, হমাি ৰপতাি ৰ্িলৈ যাব হনাদখাদজ হসই কথা মই
জাৰনৰিদৈাাঁ। ৰকন্তু স্পিলক হতওাঁ এদকা ক’বও হনাোদি, জাদনাচা মই আৰ্াত পাওাঁ !
ৰ্িলৈ মনত পৰিদৈ মই বৰৈয়া েওাঁ। হমাি প্ৰাদণ কাদন্দ হমাি আইলৈ, ৰপতালৈ,
হমাি ভাইদটালৈ।
হমাি প্ৰথম সন্তানি জন্মি পািদতা মই স্বামীক বুজাব হনাোৰি, মাৰন্ত
কিাব হনাোৰি অকদৈ ৰপতৃগৃেি ফাদৈ ওৈাই আৰেৰিদৈাাঁ। অিণযদত হমাি প্ৰসে
কেৰিৈ। স্বামীদয় হমাক আৰে হসই অিণযদত পাই কুশীনািাি হসই চুবুিীলৈ আদকৌ
ৰ্ূ িাই কৈ কগৰিৈ। আদকৌ বিি ৰ্ূ ৰিৈ, আদকৌ ৰদ্বতীয় বািি বাদব...’
পটাচািাই হুক-হুকাই কাৰন্দ হপৈাদৈ। ইমানপদি ক্ৰদম স্পি কে অো
ৰ্টনাদবাি আদকৌ হযন হখৰৈদমৰৈ কে গ’ৈ। হেিাই গ’ৈ ওচিদত থকা
শান্ত-সমাৰেত বুদ্ধ, হেিাই গ’ৈ শ্ৰােস্তী, হজতবন ৰবোি। ৰনৰমষদত পটাচািা
পৰিেৰতথত কে গ’ৈ হসাণালৈ। হসাণা এৰতয়া গভীি অিণযি মাজত - হকউফাদৈ
আেৰি ধিা এন্ধািি মাজত অভয়ি প্ৰতযাগমন আশা কৰি উৎকো কৈ বাট চাই
আদি। হসই হয কাঠ-বাাঁে আৰনবলৈ অিণযত হসামাৈ আৰু হতওাঁ উভৰত অো নাই।
আকাশত হমদৰ্ গাৰজদি। ৰবজুৈীদয় হযন আকাশখন ৰচিাৰচি কৰি ফাৰৈ হপৈাইদি।
তাি হপােিত হগাদটই অিণয মুেূতথি বাদব আদৈাৰকত কে উৰঠদি। ৰকন্তু অভয়ি
হকাদনা হেখা-হেৰখ নাই। অেূ িত ৰনশাচি জন্তুি আৰু সু েূিত ৰনশাচি পখীি বুকু
কাঁপাই ৰেয়া মাত। এদকাবাি বতােি হসাঁতি ৈগদত হসাণাইও যু ক্ত কৰিদি তাইি
কাতি মাত – ‘স্বামী, স্বামী তুৰম ক’ত ?’ ৰকন্তু বতােি হো-হোেৰনি বাৰেদি আন
হকাদনা উিি নাই। চাৈু কীয়া সন্তানদটা বুকুত সােৰট কৈ হসাণাই মদন মদন কজৰমনী
আওাঁিাইদি। সৰুদত শুৰনৰিৈ কজৰমনী মন্ত্ৰ জপ কৰিদৈ হেদনা হমৰ্ হেেতাই এদকা
োৰন কৰিব হনাোদি। বতাে বৰৈদি বিষু ণ আৰনদি, এটা প্ৰচণ্ড ধু মুোি কেৈত
হগাদটই অিণয। ৰনৰুপায় কে তাই হকাঁচুোদটা হকাৈাত কৈ এবাি ইফাদৈ এবাি
ৰসফাদৈ ৰ্ূ ৰি ফুৰিদি। তাি পািত ৰনৰুপায় কে হকাঁচুোদটা বুকুত কৈ ৰনজি গাদি
তাক ঢাৰক উবুৰি কে বৰে পৰিৈ ।
আদকৌ... তাি পািত, এয়া ৰক? ৰক অসেয যন্ত্ৰণা... প্ৰসে হবেনা ! তাইি
আৰেবৈগীয়া ৰশশুৰট আৰেব এই ধু মুো আৰু হমৰ্ি গাজৰনি মাজদত ! এই
অন্ধকাি িাৰত ৰস আৰেব পৃৰথেীি হপােি ৰবচাৰি।
তাি পািত এক নেজাত ৰশশুি ক্ৰন্দন আৰু হসাণাি অসংৈগ্ন প্ৰৈাপ :
‘তই আৰেৰৈ, আৰেৰৈ বািা ? এই েু দযথাগ পাি হোোলৈদক তই ি’ব
হনাোৰিৰৈ ? হতাি ৰপতৃদয় হতাি মূ িি ওপিত এখন আচ্ছােন ৰেয়ালৈদক তই
নি’ৰৈ ? ৰেনি হপােিি বাদবও তই নি’ৰৈ ? তই আৰেৰৈ, আৰেৰৈ !’ হসই
অসংৈগ্ন প্ৰৈাপ আদকৌ চৰৈ থাৰকৈ :
‘ৰবেু যৎ... আৰু এবাি ৰজৰৈৰক উঠা - আদকৌ ৰজৰৈৰক উঠা। হতামাি
হপােিত মই হসৌ তীক্ষ্ণ তৃণিাদৈদি হমাি সন্তানি নাৰভ সংস্কাি কদিাাঁ - আদকৌ
এবাি – ৰবজুৈী - আদকৌ এবাি - উস উস !’
েু ফাদৈ েু টা হকাঁচুো কৈ হসই প্ৰেৈ ধু মুোি মাজদতা হসাণাি হটাপৰন
আৰেৈ। ৈাদে ৈাদে ধু মুোি শব্দ শান্ত কে আৰেৈ।
অিণযত িাৰত পুোৈ। হজতবনি গন্ধকুৰটত সন্ধযা নাৰম আৰেৈ। ভগোন
বুদ্ধি কক্ষত এজন ৰভক্ষুদে প্ৰেীপ জ্বৈাই ৰে গ’ৈ। হসাণা আদকৌ ৰূপান্তৰিত ে’ৈ
পটাচািালৈ। মূ ৰচ্ছথতা পটাচািাি জ্ঞান ৰ্ূ ৰি নোলৈদক মোপজাপতী হগাতমীদয়
আাঁচদৈদি ৰবৰচ আৰু চকুদে মুদখ পানী িৰটয়াই থাৰকৈ।
 ॥ চাৰি॥
ৰভক্ষুণী সংস্থাি যত্ন আৰু শুশ্ৰুষাত পটাচাি আদকৌ ক্ৰদম সু স্থ ে’বলৈ ধৰিদৈ। তাই
এইবাি মনদটা হযন আৰু িাঠ কৰি ৈ’হৈ। তাই সকদৈা কথা মনত জুৰকয়াই
ৈ’ব। আৰু তাই মায়াৰচত্ৰি কেৈত নপদি, আৰু প্ৰৈাপ নেয় - স্পি কথাদি তাই
তাইি সকদৈা কথা এই মানু েজনি আগত মুকৰৈলক প্ৰকাশ কৰিব। মোপজাপৰত
হগাতমীক তাই ক’হৈ :
‘অদজ্জ, আদপানাদৈাদক ৰযজনক তথাগত হবাদৈ, ৰযজনি কৰুণাত মই
সংজ্ঞা ৈাভ কৰিদিাাঁ, হসই মানু েজনি কৰুণাদত হমাি সজ্ঞান স্মৃৰত ৈাভ ে’ব। হমাক
আদকৌ এবাি হতওাঁি ওচিলৈ কৈ যাবদন, অদজ্জ ?’
হগাতমীদয় ৰমঠা োাঁৰে এটা মাৰিদৈ। ক’হৈ ‘হৈাকৰবেু বুদ্ধই ৰবশ্বি সকদৈা
তত্ত্ব জাদন, মানু েি মনি সকদৈা িেসয হতওাঁ বুৰজ পায়। তুৰম হনাদকাোলকদয়
হতামাি সকদৈা কথাই হতওাঁ ৰনশ্চয় জাদন। কািণ, বাৰেিি ৰ্টনাপুঞ্জি আাঁিত ৰয
সতয ৈু কাই থাদক, হসই সতযসমূ ে হতওাঁ আৰেষ্কাি কৰিদি। তুৰম হতওাঁক ৰবচাৰিবই
নাৈাদগ, হতওাঁদেই হতামাক ৰবচাৰিব। হতামাি েয়দতা এৰতয়া মনত নাই, হতামাক
হেৰখদয়ই হতওাঁ ‘এ’ৰে েৰেনী’ বুৰৈ আহ্বান কৰিৰিৈ। এৰেন েয়দতা হতওাঁ হতামাক
‘এ’ৰে ৰভক্খুণী’ বুৰৈ আহ্বান কৰিব আৰু হসই ৰেনািপিাই তুৰম হসাতাপন্ন ে’বা।’
– পটাচািাই হগাতমীদয় হকাো সকদৈা কথা শুৰন গ’ৈ। হসাতাপন্ন বুৰৈদৈ ৰক
বুজায়, ‘এ’ৰে ৰভক্খুণী’ বুৰৈ হকাোি তাৎপযথদনা ৰক হসইদবাি তাই এদকা বুৰজ
নাপাদৈ। তাই মাদথান জাৰনদৈ এই এজন মানু ে আদি ৰয তাইক শাৰন্ত ৰেব পাদি,
ৰয তাইি হেদিাো সকদৈা সম্পে, সকদৈ আনন্দ ৰ্ূ িাই ৰেব পাদি। এই কথাদটাও
তাই অনু ভে কৰিদি হয এই মানু েজন হযন এজন ৰচৰকৎসক। বযাৰধি সকদৈা
ইৰতোস স্পিলক ক’ব পাৰিদৈ হতওাঁ বযাৰধ ৰনিাময় কৰি হেদিাো জীেন আদকৌ
ৰ্ূ িাই ৰেব পাৰিব।
 ॥ পাাঁচ ॥
পূ ৰণথমাি উদপাসিি পািত এৰেন বুদ্ধই আদকৌ পটাচািাক আহ্বান কৰিদৈ।
এইবাি গন্ধকুৰটলৈ নেয়, মণ্ডৈমাৈলৈ। সমদবত ৰভক্ষু আৰু উপাসক মণ্ডৈীি
সমুখত এই নোগতা শ্ৰাৰেকাই হতওাঁি স্মৃ ৰত কথা প্ৰকাশ কৰিব। মণ্ডৈমাৈত
হসইৰেনা ভগোন বুদ্ধই হতওাঁি হেশনা আগদত হগাো ধম্মপােি গাাঁথাদিই আিম্ভ
কৰিদৈ :
‘ৰপয়দতা জায়দত হসাদকা ৰপয়দতা জায়দত ভয়ং ।
ৰপয়দতা ৰেপ্পমুিসস নৰথ হসাদকা কুদতা ভয়ং ।।
[ৰপ্ৰয়ি পিাই হশাকি জন্ম েয়, ৰপ্ৰয়ি পিাই উৎপন্ন েয় ভয়, ৰপ্ৰয়ি পিা
ৰযজন মুক্ত, হতওাঁি হশাক নাথাদক, ভদয়ই বা থাৰকব ক’ত ?]
তাি ৰপিত বুদ্ধই কক গ’ৈ, ৰপ্ৰয় বস্তুি ৰবদয়াগত হকদনলক মানু েি হশাকি
উৎপৰি েয় আৰু ৰপ্ৰয় বস্তু হেৰুওোি ভয়ত হকদনলক ভয়ি উৎপৰি েয়, ভয়ি
পিা হকদনলক উৎপৰি েয় ভ্ৰাৰন্ত আৰু ৰবভ্ৰমি। তাি ৰপিত ক’হৈ, ‘ৰপ্ৰয় বস্তুি
আসৰক্তি পিা ৰযজন মুক্ত ে’ব পাদি হতওাঁি হশাক নাই, হতওাঁি ভয় নাই। ৰকন্তু
আসৰক্ত আৰু মুৰক্তি মাজত েু স্তি বাধা, েু ৈথংৰ্য প্ৰাচীি। হসই ৰসৰেনা আমাি
মণ্ডৈমাৈলৈ অো উৈংৰগনী, উন্মাৰেনী নািীি কথা েয়দতা সকদৈাদি মনত আদি।
হতওাঁ সংজ্ঞা, স্মৃৰত সকদৈা হেৰুোই হপৈাইৰিৈ। হতওাঁি অন্তিখন আবৃ ত কে
আৰিৈ তৃষ্ণাি জৰটৈ আৰু কুৰটৈ বদস্ত্ৰদি; আৰু হতওাঁি হেে আৰিৈ অনাবৃ ত,
সংজ্ঞােীন। বাৰেিি নগ্নতা েৃ ৰিকটু আৰু অসু ন্দি। ৰকন্তু অন্তিি নগ্নতা পৰবত্ৰ আৰু
সু ন্দি। ৰবশ্বি আগত নগ্ন ৰচি ৰনিাভিণ সিা কৈ ৰথয় ে’ব পাৰিদৈ ৰপ্ৰয় বন্ধন,
হমােি বন্ধন উন্মু ক্ত কে যায়। হসই নািীি
অন্তিি ক্ষুব্ধ আেিণ, হমােি জাৈ ক্ৰদম ক্ৰদম খৰে পৰিদি আৰু বুদ্ধই আশা
কৰিদিাাঁ – আৰজ হতওাঁি অন্তিি ৰচিনগ্ন আৰু পৰেত্ৰ ৰূপ ৰবশ্বই হেখা পাব আৰু
হতওাঁ ৰনদজও তাক হেখা পাই নতুন জীেন আিম্ভ কৰিব। এইবুৰৈ বুদ্ধই
হতৰতয়ালৈদক জনা পটাচািাি জীেন বৃ িান্ত সংৰ্ি আগত বযক্ত কৰিদৈ। ৰকেদি
হেেি তৃষ্ণাত অৰভভূ ত কে গৃেভৃতযি ৈগত তাই পৈাই গুৰচ গ’ৈ, ৰকেদি আদকৌ
ৰপতৃ-মাতৃি হেেি স্মৃৰতদয় তাইক ৰ্িমুো কৰিদৈ, ৰকেদি স্বামীি ৈগদত সন্তুি
নে’ৈ, অিণযি মাজত ৰকেদি হতওাঁ েু ৰট সন্তানি জন্ম ৰেদৈ হসই সকদৈাদবাি
বুদ্ধই বণথনা কৰি গ’ৈ।
উপৰস্থত ৰভক্ষু আৰু উপাসক মণ্ডৈীি মাজত এটা কৰুণ ভাে ৰবয়ৰপ
পৰিৈ। অস্ফুট স্বদি সকদৈাদে হযন কক উৰঠৈ, ‘ৰক যন্ত্ৰণা ৰক ৰবড়ম্বনা এই মানে
জীেন, ৰক প্ৰভাে সবথনাশকািী তৃষ্ণাি।’
বুদ্ধই আদকৌ শান্তস্বদি ক’হৈ, ‘েয়দতা ইয়াদতই হশষ নেয় ! স্বামী,
গৃেতযাগ কৰি ৰপতৃগৃেি অৰভমুদখ অো হসই নািীক আৰম হেখা পাইৰিদৈাাঁ
উৈংৰগনী, উন্মাৰেনী হবশত। তাি মাজি সময়ৰখৰন তাইি বাদব ৰনশ্চয় আৰিৈ আৰু
যন্ত্ৰণাময় আৰু হবেনাোয়ক। হসইৰখৰনি সংবাে তাই যৰে জাৰনব পাদি, তাই যৰে
ৰবশ্বক ক’ব পাদি হতৰতয়া ে’হৈ তাইি মনলৈ আৰেব শাৰন্ত। অন্তিি নগ্নতাই
আদপান হজযাৰতদি উদ্ভাৰসত কৰিব তাইি সকদৈা ৰচন্তা, সকদৈা কমথ।
এইবুৰৈ বুদ্ধই আনন্দি ফাদৈ চাদৈ আৰু ক’হৈ, ‘আয়ু ষ্মান আনন্দ, তুৰম
মোপজাপৰত হগাতমীক হকাোলগ - হতওাঁ হযন শ্ৰাৰেকা পটাচািাক মণ্ডৈমাৈলৈ কৈ
আদে। আৰজদয় হতওাঁি চিম পিীক্ষা। েয় হতওাঁ হতওাঁি পূ বথি নাম ‘হসাণা’ি ৰূপত
সু স্থ কে সংসািলৈ ওৈাই যাব, নেদৈবা আৰম ৰেয়া পটাচাি নাদমদি ৰভক্ষুণী সংৰ্ত
প্ৰদেশ কৰিব। অসু স্থ ৰচিক সু স্থ কিাদটাদেই তথাগতি কমথ। তাি ৰপিত ৰনজি
চাৰক জ্বৈাই, ৰনজি বাদটদি মানু ে আগবাৰি যাব। মানু ে আিেীপ ে’ব। আিশিণ
ে’ব।’
 ॥ িয় ॥
ৰকিু পিি পািদত পটাচািাক কৈ মোপজাপৰত হগাতমী মণ্ডৈমাৈত প্ৰদেশ কৰিদৈ।
বুদ্ধক প্ৰেৰক্ষণ কৰি েু দয়া একাষত বৰেৈ। বুদ্ধই হকাদনা ভৰণতা হনাোোলক
পটাচািাি মুখলৈ চাই ক’হৈ, ‘ভৰগনী, হতামাি জীেনি কাৰেনীি ৰকিু আভাস আৰম
পাইদিাাঁ। এৰতয়া তুৰম হতামাি বাকী থকা কথাৰখৰন হকাো। অিণযি মাজত ধু মুোি
অন্তত আৰম হতামাক হেখা পাইদিাাঁ এজনী অসোয়া নািীৰূদপ, যাি েু কাদষ েু টা
হকাঁচুো। তাদি এৰট সেযজাত। হসই নািীদয় আশা কৰি আদি স্বামীি আগমন। তুৰম
এৰতয়া হসই ৰেনদটালৈ ৰ্ূ ৰি হযাো, হকাো।’
পটাচািাি বুকুখন কাঁৰপ উৰঠৈ। তাই আৰু ‘হসাণা’ ে’ব হনাদখাদজ। হসাণাি
কথা ভাৰবদৈ তাইি অন্তিখন যন্ত্ৰণাত সংকুৰচত কে পদি। বুদ্ধই হযন তাইি মনি
ৰভতিখন সম্পূ ণথ কক হেখা পাদৈ। বুদ্ধই ক’হৈ, ‘হতামাি অন্তিত থকা হসাণাজনীক
তুৰম সম্পূ ণথৰূদপ প্ৰকাশ কিা। নে’হৈ হতামাি ভৰেষযত জীেনক তাই আদকৌ নতুন
যন্ত্ৰণাি মাজলৈ হঠৰৈ ৰেব পাদি।’
পটাচািা হপান কে বৰেৈ। তাি ৰপিত হতওাঁ ৈাদে ৈাদে কক গ’ৈ।
এইবাি হসই হসাণা নামি হিাোৈীজনী হযন তাই নেয় - তাইি হতদনকুো
ৈাৰগৈ। পটাচািাই এইবাি হযন হসাণাি কথা ক’হৈ, হকাদনাবা এজনী হসাণাি।
‘হসাণাি স্বামী উভৰত নাৰেৈ, আগ িাৰতি বিষু ণত হসাণা আৰু হকাঁচুো
েু ৰটি গা জুৰুৰৈ-জুপুৰি। িাঙি সন্তানদটা মাৰটত বাগৰি আদি, নেজাত সন্তানৰটও
এটুকুিা মাংসৰপণ্ডি েদি পৰি আদি। হসাণাই নতুন সন্তানৰটক বুকুত সােৰট
ৈ’হৈ।’
‘স্বামী বাৰু ৰকয় নাৰেৈ ? হতওাঁ তাইি ওপিত অৰভমান কৰিদয় নাৰেৈ
হনৰক ? ৰকয় হতওাঁ পােৰিব হনাোদি হয হতওাঁ োস আৰিৈ, হসাণাই ভাৰবদৈ !’
‘হতদনকুো হেোদি তাই েু টা হকাঁচুো কৈ ৰক কৰিব তাই ভাৰব নাপাদৈ।
তাই হকৰন যাব, ক’কৈ যাব ৰঠক কৰিব হনাোৰিদৈ। তাই এখুৰজ েু খুৰজলক তাইি
স্বামী ৰযফাদৈ কগৰিৈ হসইফাদৈ যাবলৈ ধৰিদৈ - ৰকিু েূ িি বাাঁে এদজাপা ৈক্ষয
কৰি। এইদটাদেই বাট, এইদটাদে োৰবি বাট। হযাো সৰন্ধয়া এই বাদটদিই স্বামী
কগৰিৈ। ৰকিু েূি কগ তাই োৰবি মাজত এটুকুিা অৰত পৰিষ্কাি ঠাই হেখা পাদৈ।
ঠাইৰখৰনত এটা শুকান পাদতা নাই। ৰকন্তু... তাি মাজদত শুই আদি... তাইি স্বামী।
ৰকন্তু স্বামীি হেে ইমান ক’ৈা ৰকয় ? হসাণা শুই থকা স্বামীি ফাদৈ আগ বাৰিৈ।
কাষ চপাি ৈদগ ৈদগই বুৰজদৈ হসয়া তাইি স্বামীি মৃতদেে ! েঠাৎ বাে গিি
ফাৈিপিা তাই এটা হফাাঁচ-হফাাঁচৰন শুৰনদৈ। ৰ্ূ ৰি চাই তাই হেৰখদৈ বাাঁেি
হজাপাদটাি কাষদত ওখলক হফাঁট হতাৈা এটা িাঙি সাপ - তিাোাঁেী সাপ। তাই
শুৰনৰিৈ - তিাোাঁেী সাদপ ৰসোঁতি বাাঁেি চাৰিওফাৈ পৰিষ্কাি কৰি িাদখ আৰু
িাজোাঁেি েদি মাদত। স্বামীি মৃতুযি কািণ বুৰজবলৈ তাইি আৰু বাকী নাথাৰকৈ !
ৰকন্তু প্ৰাণি ভয়ত, জীেনি ৈাৈসাত, স্বামীি মৃতদেে অিণযদত এৰি তাই ৈৰি
পৈাই আৰেৈ। হসই ৰুগ্ন, শীণথ হেেত পৈাবলৈ ক’িপিা শৰক্ত ে’ৈ তাই ক’ব
হনাোদি।’
েু টা হকাঁচুো কাষত কৈ বাদি বাদি বাট হেৰুোই তাই আৰে কন এখনি
পাি পাদৈৰে। তাই জাদন, এই কনখন পাি েদৈ ৰসপাদিৰে শ্ৰােস্তীলৈ হযাো বাট।
শ্ৰােস্তীিপিা স্বামীি ৈগত পৈাই আদোাঁদত হসই বাদটদি তাই আৰেৰিৈ আৰু কনখন
পাি কে োৰবতৈীয়া বাদটদি কুশীনািালৈ কগৰিৈ। হতৰতয়া নেীখন আৰিৈ শুকান।
বেৈ বাৰৈি মাদজদি ৰজি ৰজিলক এদসাাঁতা পানী মাত্ৰ কব আৰিৈ। অৰত সেদজ
হখাজকাৰি পাি কে আৰেৰিৈ ৰসোঁত। ৰকন্তু হযাো িাৰতি বিষু ণত নেীখন ওফৰন্দ
উৰঠৰিৈ। ে’ হবৰি নেয়, ৰকন্তু হসাাঁতি হবগ অৰত প্ৰবৈ। এই নেীখন পাি ে’ব
পাৰিদৈ তাই পাব শ্ৰােস্তীি পথ - আৰু তাইি কবধেয জীেন ৰপতা-মাতাি আশ্ৰয়দত
কটাই ৰেব পাৰিব। ৰনজি সন্তান েু ৰটি মাজদত তাই ৰবচাৰি পাব তাইি স্বামী,
তাইি ৰপ্ৰয়জনক, তাইি অভয়ক ।’
এৰতয়া তাই েু টা হকাঁচুো হকাৈাত কৈ হকদনলক পাি ে’ব এই খিদৰাতা
নেী। তাই ৰঠক কৰিদৈ, এটা এটালক েু দয়াটা সন্তানক েু বািত পাি কৰি ৰনব।
িাঙি ৈ’িাদটাক পািত বহুোই কথ, নেজাতকৰট হকাৈাত কৈ তাই পানীত নাৰমৈ।
যাওাঁদত িাঙিলক মিম কৰি কক গ’ৈ - “তুৰম ইয়াদত বৰে থাকা, মই ভাইৰটক
ৰসপািত কথ আদকৌ হতামাক কৈ যামৰে। ৰকিু েূি হখাজকাৰি, আধা সাঁতুৰি হসাণা
হকাঁচুোদটা কৈ নেীখন পাি ে’ৈ। পািি বেৈ এটা ৰশৈত হকাঁচুোদটা কথ িাঙি
ৈ’িাদটাক কৈ যাবলৈ আদকৌ পানীত নাৰমৈ। নেীি মাজিপিাই হসাণাই মন কৰিদৈ
আকাশত এটা হশন চিাদয় পাক কৈদি। হশন চিাইদটাদে হেদখান হকাঁচুোদটা থকাি
ৰপদন উৰি কগদি ! পানীি মাজত ৰক কৰিব ৰক নকৰিব ভাৰব নাপাই হসাণাই
এদকাবাি চুঃ চুঃ কক আৰু এদকাবাি োত চাপৰি মাৰি হশন চিাইদটাক হখোবলৈ
যত্ন কৰিদৈ। আনফাদৈ আদকৌ মাকি োত চাপৰি আৰু ৰচঞি-বাখি শুৰন িাঙি
ৈ’িাদটা ভয়দত মাকি ওচিলৈ আৰেবলৈ পানীত নাৰমৈ। হসাণাই এদকাবাি িাঙি
ৈ’িাদটাক কয়, ‘নাৰেবা বাচা, নাৰেবা’, আনফাদৈ আদকৌ েূ িিপিা হশন চিাইদটা
হখৰেবলৈ যত্ন কদি। হসই ৰবমূ ি অেস্থাদত তাই হেৰখদৈ হশন চিাইদটাদে এটুকুিা
মাংসৰপণ্ডি েদি তাইি নেজাত সন্তানদটা নদখদি খামুৰচ কৈ উৰি গুৰচ গ’ৈ আৰু
আনফাদৈ তাইি িাঙি সন্তানদটা পানীি তীব্ৰ হসাাঁতত উৰট গ’ৈ।
‘তথাৰপও তাই জীয়াই থাৰকৈ, তাই পািলৈ উৰঠৈ। আৰু শ্ৰাবস্তীি বাটি
ফাদৈ হখাজ ৈ’হৈ।’
পটাচািাি চকুি পিা চকুদৈা কব আৰেব খুৰজৰিৈ, তাই হসই অশ্ৰু সম্বিণ
কৰিবলৈ বাদি বাদি হচিা কৰিদৈ। ৰকন্তু অশ্ৰু প্লােন আৰে তাইি হগাদটই মুখ,
সমগ্ৰ সিা হযন বুিাই ৰেদৈ। অৈপ আগি ৰনৰবথকাি বণথনাি ঠাইত হথাকা-থুৰক
মাদতদি তাই ক’হৈ, ‘এইেদি ভগোন, হমাি স্বামীি মৃতুয ে’ৈ সপথ েংশনত। হমাি
েু ৰট পুত্ৰ অকাৈদত মৃতুযি মুখত পৰিৈ... তথাৰপ মই জীয়াই থাৰকদৈাাঁ... আৰে
থাৰকদৈাাঁ। এেৈ সাথথবােি ৈগত আৰে মই শ্ৰােস্তী পাদৈাাঁৰে। হমাক কথ
সাথথবােসকৈ হকাদনাবাফাদৈ গুৰচ গ’ৈ। শ্ৰােস্তী েয়দতা এইখন ? হমাি শিীি-মন
েু বথৈ, ধু েৰৈ-কুাঁেৈী। মই এজন বাটৰুোক সু ৰধদৈা :
‘মোশয়, এইখন ৰক ঠাই ? ’
 বাটৰুোজদন আচৰিত হোোি েদিই ক’হৈ, ‘ৰকয় ? এইখন শ্ৰােস্তী। তুৰম
শ্ৰােস্তীও ৰচৰন হনাদপাো হনৰক ?’
মই ক’হৈা, ‘পাওাঁ, মাদন পাইৰিদৈাাঁ। আৰম পুিনািীৰবৈাক বিলক ওৈাই
হসামাই নু ফুদিাাঁদতা ! আদপানাি ৰ্ি শ্ৰােস্তীদত হনৰক ?’
‘ওাঁ, ইয়াদত, ৰক ে’ৈ ?’
‘আপুৰন বাৰু হকাষাগাৰিক হসাণেণ্ডক ৰচৰন পায়দন ? হতদখতি ৰ্িলৈ
হযাো বাটদটা জাদনদন ?’
বাটৰুোজদন অদ্ভুতভাদে হমালৈ চাই ক’হৈ, ‘আই, তুৰম হকান মই
নাজাদনাাঁ। ৰকন্তু তুৰম হমাক হতওাঁদৈাকি কথা নু সুৰধবা। আন কথা হসাধা।’
মই ৰবব্ৰত ে’হৈাাঁ, ৰকয় হতদনলক কথা ককদি মানু েজদন ? মই ক’হৈাাঁ,
‘ৰকয়, মোশয় ? হমাক আন খবি নাৈাদগ... হকাষাগাৰিক হসাণেণ্ডি ৰ্িলৈ হযাো
বাটদটাদে মই জাৰনব খুৰজদিাাঁ।.... আপুৰন হসাণেণ্ডক হবয়া পায় হনৰক.... মই বুৰজব
পিা নাই।’
‘মদয়া বুৰজব পিা নাই, তুৰম ৰকয় বুৰজব পিা নাই। কাৰৈ িাৰতি
ধু মুো-বিষু ণি কথা তুৰম নাজানা হনৰক ?’
‘ৰকয় নাজাৰনম ?’ মই মনদত ক’হৈা, কাৰৈ হগাদটই িাৰত মই বিষু ণত
ৰতৰতদিাাঁ। তাি ৰপিত আদকৌ মুখ ফুটাই ক’হৈা :
‘মই বাৰু আদপানাক সকদৈা কথা ক’ম। আপুৰন হকেৈ হমাক
হকাষাগাৰিকি ৰ্িলৈ হযাো বাটদটা হেখুোই ৰেয়ক।’
বাটৰুোজদন আদকৌ হমাি ফাদৈ চাদৈ। তাি ৰপিত ক’হৈ, ‘ব’ৈা, আো
হমাি ৈগদত।’
এইবুৰৈ হতওাঁ আগবাৰিৈ। মই হতওাঁি ৰপদি ৰপদি কগ থাৰকদৈাাঁ। ভাৰবদৈাাঁ,
ৰপতৃগৃেত কগ... ৰকন্তু এয়া হতওাঁ হমাক হকানফাদৈ আৰনদি ? এয়া হেদখান
শ্মশানভূ ৰম ! এওাঁ কাপাৰৈক হনৰক ?
শ্মশানি প্ৰদেশ পথত কি হতওাঁ ক’হৈ, ‘হসৌো ৰতৰনটা ৰচতা জ্বৰৈব
ৈাৰগদি। তুৰম যাি খবি কৈিা হতওাঁি আৰু আন েু টা হতওাঁি পত্নী আৰু পুত্ৰি -
কাৰৈ িাৰত ধু মুোত হতওাঁদৈাকি ৰ্িদটা ভাৰগ পৰি ৰতৰনওজনদি মৃতুয কেদি।’
মই মন কৰিদৈাাঁ, হতওাঁ এবাদিা হসাণেণ্ড নামদটা উচ্চািণ নকৰিদৈ।
মৃতকি নাম উচ্চািণ কিা অৰবৰধ। মই আগদতই বুৰজব ৈাৰগৰিৈ।
েঠাৎ মই অনু ভে কৰিদৈাাঁ - হসই মুেূতথিপিাই হমাি কশশেলৈদক
হগাদটইদটা জীেন হযন চকৰিি েদি হমাি মনি ৰভতিত দ্ৰুত গৰতত পাক খাই
গ’ৈ - আদকৌ হযন ৰবপিীত গৰতদি হসই এদকই হবদগদি আৰে অতীতি পিা হসই
মুেূতথদটাত কি গ’ৈৰে - ।
ভগোন, তাি পািত আৰু মই এদকাদক ক’ব হনাোদিাাঁ - এদকা মনত নাই
- হকেৈ শূ নয - ।
‘তাি ৰপিত আদপানাি মাত শুৰনদৈা - সকদৈা শূ নযতাি ৰসপািি পিা,
সকদৈা শূ নযতাি ৰভতিিপিা ‘এৰে েৰেনী !’ হমাক িক্ষা কিক ভগোন। শুৰনদিাাঁ
আপুৰন বুদ্ধ - সবথশৰক্তমান, হগাদটই ৰবশ্বই আশ্ৰয় কৈদি আদপানাত। হমাক ৰ্ূ িাই
ৰেয়ক হমাি ৰপতাক, হমাি আইক, হমাি স্বামীক, হমাি সন্তানক - ৰ্ূ িাই ৰেয়ক
প্ৰভু।’
বুদ্ধ ৰকিু পি হমৌন কে ি’ৈ। তাি পািত শান্ত স্বদিদি ক’হৈ, ‘পটাচািা,
হতামাি হেদিাো ধন পুনৰুদ্ধাি হোো অসম্ভে। ৰপতা, মাতা, স্বামী, সন্তানি বাদব
এৰতয়া তুৰম হযদনলক চকুদৈা টুৰকিা ইয়াি আগদতও অগণয জন্মত হসই এদকেদিই
চকুদৈা টুৰকৰিৈা। হতামাি চকুদৈা চাৰিওখন মোসমুদ্ৰতলকও অৰধক। অকৈ
হতামাদিই নেয় পটাচািা, েু খী মানু েি অশ্ৰুিাৰশদয় সেৰ সমুদ্ৰ সৃ ৰি কৰি আৰেদি।
হশাকমগ্ন কে হসই অশ্ৰুি এটা ৰবন্দুও হকাদনও কমাব হনাোদি।’
‘পটাচািা, হৈাকান্তিত সন্তান-সন্তৰত, আিীয়-স্বজন হকাদনও কাদকা সোয়
কৰিব হনাোদি। মৃতুযি গ্ৰাসত পৰিদৈ িক্তি সম্বন্ধই, সমাজি সম্বন্ধই - এদকাদেই
আশ্ৰয় ৰনৰেদয়। পবথতত আশ্ৰয় ৰবচাৰিবা ? ৰকন্তু পবথদত কাক আশ্ৰয় কদি ? আশ্ৰয়
থাদক হকেৈ ৰনজত - ৰনজি কমথত। হসই কািদণই প্ৰাজ্ঞসকদৈ শীৈ পাৈন কৰি
ৰনবথাণি পথ পৰিষ্কাি কদি।’
‘পটাচাি, মই অনু ভে কৰিদিাাঁ জীেনি এই ৰতক্ততাই জীেনি ৰবষদয়
হতামাক প্ৰকৃত জ্ঞানি বতিা ৰেদি। েু খ... েু দখই ে’ৈ প্ৰথম সতয, তাি হসাোে
তুৰম পাইিাই ! েু খ হযৰতয়া আদি তাি উৎপৰিও আদি। উৎপৰি যৰে আদি তাি
কািদণা আদি। হসই কািণ ৰনমূ থৈ কিাি উপাদয়া আদি – পটাচািা !’
পটাচািাই উপৈৰব্ধ কৰিদৈ - তাই েু খি পানপাত্ৰ হযন তৰৈলৈদক উেঙাই
পান কৰিদৈ। তাি ৰপিত হসই েু খি কািণ ? উৎপৰি ? ৰক এইদবাি ?
বুদ্ধি কে আদকৌ শুনা গ’ৈ – ‘শীৈ...শীৈি মাদগথদি তুৰম উপনীত ে’ব
ৈাৰগব হসই জ্ঞান হৰাতত...। পটাচাি, তুৰম ধযান কিা - শীৈ সমাৰধ আচিণ কিা।
মই হেৰখদিাাঁ - তুৰম হসাতাপন্ন কেিা - ৰনবথাণি যাত্ৰাপথি হসাাঁতি মাজলৈ হতামাক
টাৰন কৈ আৰেদি হতামাি জীেনি ৰতক্ত অৰভজ্ঞতাই। পটাচািা, হসাতাপন্ন ভে,
সকোগামী ভে.... অনাগামী ভে - এদয়ই হতামাি হশষ জন্ম - হতামাি েু োি েৰৈত
ৰনবথাণ। ৰনৰ্ব্থাণং পিমং সু খম্।’
পটাচািাি মুখ ে’ৈ উদ্ভাৰসত। মন ে’ৈ আনৰন্দত। ৰকন্তু ধযান-সমাৰধ ! ৰক
ধযান কৰিব তাই ? তাই বুদ্ধক ক’হৈ, ‘ভগোন, মূ খথ নািী মই ! ৰক কথা, ৰক
ৰবষদয় মই ধযান কৰিম ? হমাক কক ৰেয়ক ভগোন !’ বুদ্ধই এইবাি এদকবাদি
সােধান কথা-বতিা হকাোি েদি ক’হৈ, ‘পটাচািা, তুৰম সংৰ্ািামলৈ হযাো। আৰজ
ৰনবথাণি কথা ভাৰব ভাৰব হটাপৰন হযাো। তাি পািত কাইলৈ পুো হতামাি প্ৰথম ৰয
অৰভজ্ঞতা েয় েওক – ৰস তুচ্ছ। হসদয়ই হতামাি ধযানি হযাগয ৰবষয় ে’ব।’ তাি
পািত অৈপ কি ক’হৈ, ‘এৰে ৰভক্খুণী।’
 উপসংোি
পটাচািাি কথা :
পিম কাৰুৰণক ভগোন বুদ্ধি কথামদত সংৰ্লৈ গ’হৈাাঁ। মই ভৰি হধাো
পানীৰখৰনলৈ মন কৰিদৈাাঁ। প্ৰথদম ঢৈা পানীৰখৰন অৈপ েূ ি কব কগদয়ই শুকান
মাৰটত শুকাই গ’ৈ। আৰু অৈপ পানী ঢাৰৈদৈা। পানীৰখৰন আগতলক আৰু অৈপ
েূ িলৈ কগ মাৰটত অেৃ শয ে’ৈ। আদকৌ এবাি ঢাৰৈদৈা - আৰু হবৰি েূ ি গ’ৈ জৈি
ধািা। ৰকন্তু তাদকা শুৰে ৰনদৈ শুকান মাৰটদয়। ইয়াদকই মই ৰচন্তাি ৰবষয় কৰি
ৈ’হৈা। ৰক ৰচন্তা কৰিম, হকদনলক ৰচন্তা কৰিম নাজাদনা। ৰচন্তা কিা হয বি োৰুণ
কাম !
েঠাৎ হমাি মনলৈ আৰেৈ – এদনেদিই জীেসমূ ে হকাদনাবাই প্ৰথম
পুোদত, কশশেদত, হকাদনাবাই মধযাহ্নত মাজ বয়সত, হকাদনাবাই সৰন্ধয়া বৃ দ্ধবয়সত
মৃতুযি মুখত পদি।
হমাি মনি চকুত ভাাঁৰে উৰঠৈ ভগোন বুদ্ধি মৰেমাময় ৰূপ - কাণত বৰষথত
ে’ৈ অপূ বথ বুদ্ধবাণী :
‘পটাচাি, ৰভক্ষুণী পটাচািা, সকদৈা প্ৰাণী মৃতুযি অধীন। হসইবাদব এদন
ভাদব জীেন-যাপন কৰিবা যাদত হেেি উৎপৰি আৰু ৰবনাশ তুৰম েশথন কৰিব
পািা। হসই েৃ ৰি ৈাভ নকিালক এশ বিি জীয়াই থাৰকও ৈাভ নাই। হসই েৃ ৰি
ৈাভ কৰি মাত্ৰ এটা মুেূতথ জীয়াই থকাও হশ্ৰয় !... আৰু বহুত অস্ফুট সতয ৈাদে
ৈাদে হমাি মনত ৰজৰৈৰক উৰঠৈ আৰু হমাি মনিপিা হসইদবাদি শব্দি হেে ধািণ
কৰি হেখা ৰেদৈৰে... ।
নাঙদৈদি োৈ বাই বীজ ৰসৰচ কৃষদক প্ৰৰতপাৈ কদি ৰনজি পৰিয়াৈ।
শীৈেতী আৰু বুদ্ধশাসনত তৎপি কে মই ৰনবথাণ ৈাভ নকৰিমদন ?
তাি ৰপিত মই োতত প্ৰেীপ কৈ হমাি কক্ষলৈ গ’হৈা। েীপ বৃ ক্ষত প্ৰেীপ
কথ শযযাত বৰেদৈাাঁ। েীৰ্ৈ হবজী এটা কৈ চাৰকদটাি শৰৈতািাৈ টাৰন হতৈি মাজত
ৰশখাদটা বুিাই ৰেদৈা। প্ৰেীপ নু মাই গ’ৈ। হমাি ৰচি ও হযন হপােি হশষ কে হযাো
প্ৰেীপি েদি মুক্ত ে’ৈ। মই অনু ভে কৰিদৈাাঁ - অনাগত ৰনবথাণি সু খ। ৰনৰ্ব্থাণং
পিমং সু খম্।

সমাে
 সমাৰে
ব্লগ অসম (blogasom.blogspot.com) ি দ্বািা প্ৰকাৰশত ।

প্ৰকাশ : ২৪-০৭-২০১৯

প্ৰচ্ছেি হসৌজনয : হপদেৈছ্।

ৰঠকনা : pexels.com/photo/adult-ancient-art-asia-345156

এই গ্ৰন্থখনি ৈগত জৰড়ত ৰযদকাদনা ৰবষয়ি বাদব নাইবা অসমীয়া ই-ৰকতাপ

সংক্ৰান্তীয় অনযানয ৰবষয়ি বাদব অনু গ্ৰে কৰি ‘’nibirborpuzari@gmail.com’’ ত
হযাগাদযাগ কিক। অসমীয়া ই-ৰকতাপি প্ৰসাি আৰু প্ৰচািত সোয় কিাি বাদব
ধনযবাে।