Παγκόσμια Ιστορία 4

Ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του – Μέρος Β’

Μαρία Ευθυμίου

© Mathesis
Το Προσωπικό
Στέφανος Τραχανάς
Διευθυντής
Ο Στέφανος Τραχανάς διδάσκει, μεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και
διαφορικές εξισώσεις στο τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης από
το 1983 έως σήμερα. Είναι συγγραφέας εννέα πανεπιστημιακών
συγγραμμάτων στα παραπάνω πεδία και ενός βιβλίου για το ευρύτερο
μορφωμένο κοινό με τίτλο Το φάντασμα της όπερας: Η επιστήμη στον πολιτισμό μας. Το
βιβλίο του, An Introduction to Quantum Physics, κυκλοφορεί σύντομα από τον εκδοτικό
οίκο Wiley. Το 2003 ανακηρύχτηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης ενώ το
2012 του απονεμήθηκε το Εθνικό βραβείο εξαίρετης πανεπιστημιακής διδασκαλίας, το οποίο
επιδίδεται από τον Πρόεδρο της ελληνικής δημοκρατίας. Για το σύνολο της προσφοράς του
τιμήθηκε το 2015 με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ως
ιδρυτικό μέλος και διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης μέχρι το 2013 είχε
τη βασική ευθύνη για τη δημιουργία του πρώτου πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου της χώρας.
Τα τελευταία χρόνια το όνειρό του είναι η διαδικτυακή εκπαίδευση και το νέο είδος
εκπαιδευτικού υλικού που θα χρειαστεί για να την στηρίξει. Πιστεύει ότι η χώρα δεν μπορεί
να μείνει έξω από τις επαναστατικές αλλαγές που συντελούνται αλλού σε αυτό το θέμα και γι'
αυτόν το σκοπό πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Mathesis — ενός ιδιαίτερου
τμήματος των ΠΕΚ— στο οποίο και προσφέρει εθελοντικά την εργασία του τόσο ως
διευθυντής του (πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης) όσο και ως δάσκαλος ή
συγγραφέας. Η επιτυχία του «πειράματος» είναι το προσωπικό του στοίχημα για τα επόμενα
χρόνια.

Νίκος Γκικόπουλος
Τεχνικός υπεύθυνος
Συνεργάζεται με τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης από το 2011 ως τεχνικός
πληροφορικής αρχικά για την κατασκευή ενός ειδικού διαδικτυακού και διαδραστικού βιβλίου
και την παραμετροποίηση του λογισμικού αυτοματοποιημένης εξέτασης των χρηστών του.
Ενώ από το 2014 και μετά είναι ο τεχνικός υπεύθυνος του Mathesis με τη βασική ευθύνη τόσο
για την παραμετροποίηση της πλατφόρμας OpenEdX, όσο και τη βιντεοσκόπηση των
μαθημάτων του.
Μετά τις σπουδές του στην Αγγλία ασχολήθηκε ενεργά με την διδασκαλία Η/Υ και την
ανάπτυξη (διαδικτυακών και μη) εφαρμογών πληροφορικής και πολυμέσων στο
Πανεπιστήμιο και το ΤΕΙ Κρήτης, και ως Διαχειριστής Συστημάτων και δικτύων στο
Υπολογιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου, καθώς και στις αθλητικές εγκαταστάσεις του Δήμου
Ηρακλείου. Παράλληλα συνεργάστηκε με το ΙΤΕ για τις ανάγκες του έργου D- Space στο
οποίο ανέπτυξε εφαρμογές αυτοματοποίησης και απομακρυσμένης διαχείρισης των
τηλεσκοπίων και άλλων αστρονομικών οργάνων για το Αστεροσκοπείο του Σκίνακα.

2
Επίσης εργάσθηκε ως ερευνητής πληροφορικής στο τμήμα Έρευνας και Ανάπτυξης της
FORTHnet A.E, καθώς και σε διάφορες επιχειρήσεις του Ιδιωτικού Τομέα για την
δημιουργία λογισμικού, κατασκευή ιστοσελίδων, ανάπτυξη και τεχνική υποστήριξη δικτύων,
σεμινάρια κ.ά.

Δημήτρης Αγγελάκης
Προγραμματισμός και τεχνική υποστήριξη πλατφόρμας, παραγωγή μαθημάτων του
Mathesis
Συνεργάζεται με τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις από το 2015 και ασχολείται με τον
προγραμματισμό και την τεχνική υποστήριξη της πλατφόρμας OpenEdX και την παραγωγή
μαθημάτων του Mathesis.
Μετά τις μεταπτυχιακές σπουδές του στην Αγγλία δούλεψε για 13 χρόνια ως
προγραμματιστής διαδικτυακών εφαρμογών στο τμήμα Έρευνας και Ανάπτυξης της εταιρεία
Forthnet SA όπου ασχολήθηκε κυρίως με την ανάπτυξη ευρωπαϊκών projects και εν συνεχεία
στο τμήμα μηχανογράφησης στο οποίο ασχολήθηκε με εσωτερικά projects της εταιρείας.
Από το 2013 έως το 2015 υπήρξε συνιδρυτής και core developer, server & database
administrator της διαδικτυακής πλατφόρμας citybeez.gr.
Στο παρελθόν έχει διδάξει πληροφορική σε διάφορους εκπαιδευτικούς φορείς.

Κατερίνα Λιγκοβανλή
Υπεύθυνη Επικοινωνίας
Συνεργάζεται με το Mathesis από το 2015 ως υπεύθυνη επικοινωνίας του προγράμματος.
Έχει σπουδάσει Ιστορία και Φιλοσοφία της Επιστήμης και έχει λάβει διδακτορικό
δίπλωμα στη Βασική και Εφαρμοσμένη Γνωσιακή Επιστήμη, με βασικό ερευνητικό της
ενδιαφέρον την αλληλεπίδραση νόησης και συγκίνησης.
Στο παρελθόν έχει υπάρξει συντονίστρια του Διεθνούς Φεστιβάλ Επιστημονικών
Ταινιών της Αθήνας (ISFFA).
Έχει διδάξει ψυχολογία των συγκινήσεων και μη λεκτική επικοινωνία σε μεταπτυχιακά
προγράμματα σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου,
ενώ έχει επίσης ασχοληθεί με τη μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια σχετικών
επιστημονικών άρθρων και βιβλίων.

3
Διδάσκουσα
Μαρία Ευθυμίου

Γεννήθηκε στην Λάρισα το 1955.

Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ).
Ολοκλήρωσε τους κύκλους των Μεταπτυχιακών της Σπουδών στο
Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, στο Παρίσι.
Από το 1981 ανήκει στο Διδακτικό και Ερευνητικό Προσωπικό του Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ. Στην τρέχουσα περίοδο κατέχει τον τίτλο της Αναπληρώτριας
Καθηγήτριας. Κατά τα τελευταία τρία έτη χρημάτισε Διευθύντρια του Τομέα Ιστορίας του
Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ.
Έχει εκπροσωπήσει την Ελλάδα σε Επιτροπές Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Έχει μετάσχει σε πολυάριθμα Διεθνή Συνέδρια Ιστορίας. Έχει συμμετάσχει σε δεκάδες
ατομικές και ομαδικές εκπαιδευτικές δράσεις σε επίπεδο Δευτεροβάθμιας και Τριτοβάθμιας
Εκπαίδευσης. Διδάσκει δωρεάν, σχεδόν καθημερινά, σε εσπερινή βάση, σε ολόκληρη την
Αττική και την Ελλάδα, κύκλους Παγκόσμιας και Ελληνικής Ιστορίας. Μέχρι στιγμής έχουν
παρακολουθήσει τα μαθήματα αυτά περί τα 30.000 άτομα.
Έχουν κυκλοφορήσει τρία βιβλία της. Έχουν δημοσιευθεί περισσότερα από πενήντα άρθρα
της σε Περιοδικά Ιστορίας, σε Πρακτικά Συνεδρίων Ιστορίας, σε ένθετα Ιστορίας. Έχουν
δημοσιευθεί πολυάριθμες παρεμβάσεις της και τοποθετήσεις της περί τα πανεπιστημιακά
στον Τύπο.
Κατά το έτος 2013 τιμήθηκε με το «Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας εις
μνήμην Β. Ξανθόπουλου – Στ. Πνευματικού».
Είναι μητέρα δύο ξεχωριστών νεαρών ανδρών και δύο υπέροχων νυφών. Είναι γιαγιά της
Μάγιας.
Έχει την τύχη να είναι φίλη δεκάδων άξιων, δημιουργικών, εργατικών, έντιμων και
φωτεινών ανθρώπων...

4
 Διδακτικό υλικό Παγκόσμιας Ιστορίας

 Overy, Richard, Άτλας της Παγκόσμιας Ιστορίας, εκδ. Καθημερινή, Αθήνα 2007.
 Braudel, Fernand, Η Γραμματική των Πολιτισμών, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής
Τραπέζης, Αθήνα 2002.
 Blainey, Geoffrey, Συνοπτική Ιστορία του Κόσμου, εκδ. Φυτράκη, Αθήνα 2004.
 Mc Neil, William, Ιστορία της Ανθρώπινης Κοινωνίας (πρόκειται για την ελληνική έκδοση του
κλασικού έργου του συγγραφέα με τίτλο: The Rise of the West. A History of the Human
Community, The University of Chicago Press, 1963).
 Stavrianos, L.S, A Global History. The Human Heritage, Prentice Hall, N.J. 1983.
 Asimov, Isaac, Το Χρονικό του Κόσμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013.
 Roberts, J.M., Παγκόσμια Ιστορία, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 2002.
 Harari, Yuval Noah, Sapiens. Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 2015.
 Μπαρρώ, Ζαν –Κλωντ - Μπιγκό, Γκιγιώμ, Η Ιστορία του κόσμου από τους προϊστορικούς
χρόνους ως τη σημερινή εποχή, εκδ. Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα 2009.

 Διαμαντής, Απ. – Καρδάσης, Βασ., Από το Σχίσμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κοινωνία, Οικονομία,
Πολιτισμός στη Δεύτερη Χιλιετία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2007
 Hobsbaum, Eric, Η Εποχή των Επαναστάσεων (1789 -1848) / Η Εποχή του Κεφαλαίου (1848 -
1875) / Η Εποχή των Αυτοκρατοριών (1875 -1914). Και τα τρία αυτά βιβλία έχουν εκδοθεί από
το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ)
 Hobsbaum, Eric, Η Εποχή των Άκρων (1914 -1991), εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2003
 Diamond, Jared, Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι. Οι τύχες των ανθρωπίνων κοινωνιών, εκδόσεις
Κάτοπτρο, Αθήνα 2006 (όπου και εκτεταμένη Βιβλιογραφία για θέματα Παγκόσμιας Ιστορίας)
 G. Iggers - Q. Edward Wang, Παγκόσμια Ιστορία της σύγχρονης ιστοριογραφίας, Νεφέλη 2015

Και, για να το διασκεδάσετε

 Standage, Tom, Η ιστορία του κόσμου σε έξι πιάτα, εκδόσεις Κέδρος

 Standage, Tom, Η ιστορία του κόσμου σε έξι ποτήρια, εκδόσεις Κέδρος

5
 Περιγραφή του μαθήματος

Στον τέταρτο και τελευταίο κύκλο της Παγκόσμιας Ιστορίας προσεγγίζουμε τα γεγονότα του
20ου αιώνα. Ενός αιώνα που σημαδεύτηκε από δύο αιματηρότατους Παγκοσμίους Πολέμους,
από την άνοδο και πτώση ολοκληρωτικών καθεστώτων, από επιτυχείς ή ανεπιτυχείς εξεγέρσεις
και επαναστάσεις, από τον Ψυχρό Πόλεμο αλλά και από την εκτίναξη των εφευρέσεων και της
τεχνολογίας με την εμφάνιση της πιο πρόσφατης Επανάστασης του ανθρώπου, της
Ηλεκτρονικής Επανάστασης. Στη διάρκεια του αιώνα αυτού η ηγεμονία του κόσμου πέρασε
από την Αγγλία στις ΗΠΑ, με την Κίνα να βρίσκει βηματισμό εκτίναξης στο παγκόσμιο
στερέωμα στα μέσα της δεκαετίας του 1980, ούτως ώστε να απειλεί την κυριαρχία της
τελευταίας. Για να κατανοήσουμε όμως τη διαδρομή υπεροχής της Δύσης, πιάνουμε πρώτα το
νήμα εξέλιξης της Δυτικής Ευρώπης μετά τον Μεσαίωνα και τα βήματα που αυτή κατέκτησε
σταδιακά μέσω της εμπορικής της αναδιοργάνωσης, της Αναγέννησης, της Θρησκευτικής
Μεταρρύθμισης, του Διαφωτισμού, του Εθνισμού, του Φιλελευθερισμού και του
Κομμουνισμού -για πολλά από τα οποία, καίρια σημεία έχουν ήδη θιγεί στους τρεις
προηγούμενους κύκλους του μαθήματος. Πρόκειται για κρίσιμες και σημαντικές στιγμές της
ζωής του ανθρώπου. Ένα πικρό αλλά και μεγαλειώδες έπος του.

6
Εβδομάδα 1: Η Ευρώπη ανασυντίθεται 11
1.1: Η Ευρώπη στον Ύστερο Μεσαίωνα: Η θάλασσα δίνει τη διέξοδο 11
V1.1.1 Μετά την καταιγίδα, η γαλήνη (10΄) 11
V1.1.2 Η ανάκαμψη των ιταλικών ναυτικών πόλεων (7΄) 13
V1.1.3 Η Χάνσα των Γερμανών (Τευτόνων) εμπόρων (9΄) 14
V1.1.4 Ο Βορράς και ο Νότος συντονίζονται (7΄) 16
1.2: Η Ευρώπη στους Πρώιμους Νεότερους Χρόνους: Αστοί και Αναγέννηση 19
V1.2.1 Οι έμποροι υπονομεύουν το φεουδαρχικό σύστημα (7΄) 19
V1.2.2 Η πανώλης και η θέση των αγροτών (9΄) 20
V1.2.3 Εξέγερση, κοινοκτημοσύνη, ισότητα (11΄) 22
V1.2.4 Συναλλαγές πάνω σ’ ένα τραπέζι (9΄) 25
V1.2.5 Η Αναγέννηση ανοίγει ορίζοντες (11΄) 26
V1.2.6 Τιμή στον καλλιτέχνη (11΄) 29
Εβδομάδα 2: 19ος αιώνας: Εθνικά κράτη, αποικίες και ιδεολογίες 31
2.1: Δημιουργία κρατών και βασιλείων 31
V2.1.1 Η Ένωση του Κάλμαρ (5΄) 31
V2.1.2 Βασιλικές δυναστείες (11΄) 32
V2.1.3 Ευρώπη: εναλλαγή πρωτοπορίας (7΄) 34
V2.1.4 Μία μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη. Η Γαλλία (9΄) 36
V2.1.5 Η Γαλλική Επανάσταση (7΄) 37
V2.1.6 Μια πολιτικά πρωτοπόρα χώρα: η Αγγλία (7΄) 39
V2.1.7 Οι Γερμανοί επεκτείνονται (11΄) 40
2.2: Ο 19ος: Ένας γόνιμος αιώνας 43
V2.2.1 Στον 19ον αιώνα αλλάζουν πολλά (6΄) 43
V2.2.2 Δυτική Ευρώπη. Τα βήματα των αλλαγών (13΄) 44
V2.2.3 Δυτική Ευρώπη. Οι επιστημονικές κατακτήσεις (10΄) 46
V2.2.4 Οι ΗΠΑ παίρνουν την επιστημονική σκυτάλη (7΄) 48
V2.2.5 Στον 19ον αιώνα οι ΗΠΑ επεκτείνονται (11΄) 49
V2.2.6 Στην Αμερική! Στην Αμερική! (13΄) 52
2.3: 19ος αιώνας: Αποικίες και ιδεολογίες 55
V2.3.1 Οι αποικίες της Αγγλίας (7΄) 55
V2.3.2 Οι αποικίες της Γαλλίας (9΄) 56
V2.3.3 Εθνισμός και Λατινική Αμερική (7΄) 58

7
 V2.3.4 Εθνισμός και Ευρώπη (7΄) 60
V2.3.5 Η Βιομηχανία και οι όροι και συνθήκες εργασίας (12΄) 61
V2.3.6 Φιλελευθερισμός και Κομμουνισμός (11΄) 65
V2.3.7 Η πρώτη κομμουνιστική εξέγερση είναι γεγονός (8΄) 67
Εβδομάδα 3: Από τη Ρωσική Αυτοκρατορία στην ΕΣΣΔ 69
3.1: Ρωσία: Η πορεία προς την Οκτωβριανή Επανάσταση 69
V3.1.1 Λένιν (7΄) 69
V3.1.2 1905: Η Ρωσία αλλάζει πολίτευμα (9΄) 70
V3.1.3 Οι Μπολσεβίκοι (7΄) 72
V3.1.4 Η δολοφονία του διαδόχου του αυστριακού θρόνου (9΄) 73
V3.1.5 Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκινά (12΄) 75
V3.1.6 Τώρα η Επανάσταση ή μετά; (11΄) 78
V3.1.7 Σε τεντωμένο σχοινί (10΄) 80
3.2: Η ώρα των ανατροπών 83
V3.2.1 Η Ρωσία στα χέρια της Δούμα (7΄) 83
V3.2.2 Οι ΗΠΑ μπαίνουν στον πόλεμο (6΄) 84
V3.2.3 Ο Λένιν επιστρέφει στη Ρωσία (8΄) 86
V3.2.4 Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι γεγονός (7΄) 87
V3.2.5 Η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (13΄) 88
V3.2.6 Η διαδοχή του Λένιν (7΄) 91
V3.2.7 Οι Κομμουνιστές διοικούν τη Ρωσία (13΄) 93
V3.2.8 Η τύχη των «αντιπάλων» (7΄) 95
Εβδομάδα 4: Φασισμός και ναζισμός στην Ευρώπη 97
4.1: Η περίοδος του Μεσοπολέμου 97
V4.1.1 Το τέλος των αυτοκρατοριών (8΄) 97
V4.1.2 Οι κυρώσεις πέφτουν στους ώμους της Γερμανίας (9΄) 98
V4.1.3 1919: Η Γερμανία θρηνεί «χαμένες πατρίδες» (8΄) 100
V4.1.4 Μονοκομματικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα (10΄) 102
V4.1.5 Το κραχ φέρνει οικονομικά, αλλά και πολιτικά, δεινά (5΄) 104
V4.1.6 Συνθήκες αμοιβαίας μη επιθέσεως (5΄) 105
4.2: Μουσολίνι και Χίτλερ 107
V4.2.1 Η Ιταλία σε μετάβαση (7΄) 107
V4.2.2 Ο Μπενίτο Μουσολίνι (4΄) 108

8
 V4.2.3 Η Ιταλία υπό τον Μουσολίνι (10΄) 109
V4.2.4 Mare Nostrum (7΄) 111
V4.2.5 Αδόλφος Χίτλερ (7΄) 112
V4.2.6 H Γερμανία υπό τον Χίτλερ (11΄) 114
V4.2.7 Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936 (5΄) 116
V4.2.8 Ο Ισπανικός Εμφύλιος (4΄) 117
Εβδομάδα 5: Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος 119
5.1: Πόλεμοι “άνθινοι”. Πόλεμοι αιματηροί 119
V5.1.1 "Άνθινος πόλεμος" (9΄) 119
V5.1.2 Μα, γιατί δεν αντιδρούν; (9΄) 120
V5.1.3 Συνθήκη Ρίμπεντροπ‐Μολότωφ (8΄) 122
V5.1.4 Ο πόλεμος ξεκινά (8΄) 124
V5.1.5 Κεραυνοβόλος πόλεμος (9΄) 125
V5.1.6 Ο Άξονας, ένας πανίσχυρος γίγαντας (7΄) 127
V5.1.7 Η εκκένωση στη Δουνκέρκη (4΄) 129
5.2: Η Αγγλία στέκεται όρθια 131
V5.2.1 Luftwaffe εναντίον RAF (8΄) 131
V5.2.2 Ουίνστον Τσώρτσιλ (8΄) 132
V5.2.3 Κοβεντρίρεν (9΄) 134
V5.2.4 H μάχη για τη Β. Αφρική (11΄) 136
5.3: Ο Χίτλερ εισβάλλει στη Ρωσία 139
V5.3.1 Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα (10΄) 139
V5.3.2 Κι όμως, το Λένινγκραντ αντέχει (6΄) 140
V5.3.3 Μπροστά στη Μόσχα, το σκηνικό ανατρέπεται (8΄) 142
V5.3.4 Αντοχή και παραγωγικότητα (6΄) 143
V5.3.5 Μπροστά στον στόχο, η ιδεολογία έρχεται δεύτερη (7΄) 144
V5.3.6 Η μάχη του Στάλινγκραντ (11΄) 146
Εβδομάδα 6: Ο μεταπολεμικός κόσμος 149
6.1: Ο πόλεμος τελειώνει… 149
V6.1.1 Οι Αμερικανοί δρουν στην Ευρώπη (13΄) 149
V6.1.2 Η απόβαση στη Νορμανδία (13΄) 151
V6.1.3 Η ώρα του Βερολίνου (9΄) 154
V6.1.4 Μια βιομηχανία εξόντωσης (4΄) 156

9
6.2: …αλλά όχι και το πολεμικό κλίμα 157
V6.2.1 Ο Ψυχρός Πόλεμος (6΄) 157
V6.2.2 Ο κύκλος του Ψυχρού Πολέμου (5΄) 158
V6.2.3 Το πιο καυτό σημείο: το Βερολίνο (7΄) 159
V6.2.4 Όλα είναι κύκλος (8΄) 161
V6.2.5 Καταρρεύσεις και ανασυνθέσεις (9΄) 162
V6.2.6 Μία ταραγμένη περιοχή: η Μέση Ανατολή (5΄) 164
V6.2.7 Κιμπούτζ (5΄) 165
V6.2.8 Απάρτχαϊντ (7΄) 167
Χρονολόγιο – Παγκόσμια Ιστορία 4: Ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του – Μέρος Β’ 170

10
 Εβδομάδα 1: Η Ευρώπη ανασυντίθεται
1.1: Η Ευρώπη στον Ύστερο Μεσαίωνα: Η θάλασσα δίνει τη διέξοδο

V1.1.1 Μετά την καταιγίδα, η γαλήνη (10΄)

https://www.youtube.com/watch?v=Rki4W5dkPXE
απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή kpasisi
Η Ρωσία στις αρχές του 20ού αιώνα θα βρεθεί μπροστά στην πρόκληση του εκσυγχρονισμού,
δηλαδή το να γίνει βιομηχανική χώρα δυτικού τύπου, και ταυτοχρόνως θα βρεθεί μπροστά
στην πρόκληση να υιοθετήσει τη θεωρία της κομμουνιστικής κοινοκτημοσύνης που είχαν
συλλάβει ο Μαρξ και ο Ένγκελς στον γερμανικό 19ο αιώνα. Τι συμβαίνει και αυτή η Δυτική
Ευρώπη ξανά παράγει όλες τις ιδεολογίες πάνω στις οποίες θα κεντηθεί η εξέλιξη; Και η
Βιομηχανική Επανάσταση, και η ελεύθερη οικονομία —αυτό που ονομάζεται “καπιταλισμός”—
, και αυτό που ονομάζεται “κομμουνισμός” και ο φιλελευθερισμός —όλες οι ιδεολογίες—, ο
Διαφωτισμός, προέκυψαν από την ίδια πηγή: τη Δυτική Ευρώπη. Η Ρωσία, δηλαδή, από όλες
τις πλευρές είναι αντιμέτωπη με τις εξελίξεις της Δυτικής Ευρώπης, που μέσα στη χώρα της θα
πάρουν τη μια ή την άλλη πορεία. Τι συμβαίνει μ’ αυτή τη Δυτική Ευρώπη; Τι συνέβη τελικά και
έγινε ο πλοηγός εξελίξεων για όλη τη Γη, ακόμη και γι’ αυτούς οι οποίοι αντιτίθενται στη
Δυτική Ευρώπη; Η Δυτική Ευρώπη ήταν ο κεντρικός πόλος όλων των ωριμάνσεων και των
συζητήσεων. Θα πάρουμε τώρα τη μηχανή του χρόνου να γυρίσουμε πίσω —με κάποια
βήματα— για να δούμε με έναν γρήγορο ρυθμό με ποιους ρυθμούς η δυτική Ευρώπη, και
αργότερα και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής που είναι παράρτημα των πολύ επιτυχημένων
χωρών της δυτικής Ευρώπης, δηλαδή της Αγγλίας κατά κύριο λόγο και δευτερευόντως της
Γαλλίας, η Βόρεια Αμερική [γενικά]. Τι συνέβη και σε αυτές εδώ τις περιοχές η ιστορία της
ανθρωπότητας τα τελευταία χίλια χρόνια οδήγησε έτσι τα πράγματα, ώστε να γίνουν αυτές οι
ατμομηχανές των εξελίξεων.
Είπαμε σε πολύ προηγούμενές μας ενότητες για τα όσα συνέβησαν στη Δυτική Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία, για τη διάλυση αυτής της αυτοκρατορίας, για το γερμανικό στοιχείο, το οποίο
έπαιξε ρόλο στη διάλυση αυτής της αυτοκρατορίας και για το γερμανικό στοιχείο, το οποίο
ξανάρχισε να στήνει τη διαλυμένη Δυτική Ευρώπη με τα μεγάλα γερμανικά κράτη και κυρίως
εκείνο του Καρλομάγνου κ.λπ. Στη διάρκεια αυτών των αιώνων, θυμίζω ότι, εκτός από τους
διάφορους βάρβαρους λαούς που χτύπησαν την Ευρώπη και τη διέλυσαν και άλλαξαν και τη
δημογραφία της, δημιουργήθηκε και ένα σύστημα εκμετάλλευσης της γης και πολιτικό
σύστημα που ονομάζεται “φεουδαρχικό σύστημα”. Αυτό το φεουδαρχικό σύστημα στηριζόταν
στην εκμετάλλευση της γης και στη δημιουργία ενός κάποιου κλίματος ασφάλειας και για τους
αγρότες και για τους φεουδάρχες, με κύριο μέσο τη χρήση των ενόπλων τους, που ήταν οι
ιππότες. Αυτό το σχήμα είναι ένα σχήμα μιας περιόδου η οποία έχει διαλυμένη ή πάρα πολύ
αδύναμη την αστική της οικονομία, καθώς τα χτυπήματα των Αράβων στη Μεσόγειο, οι
επιδρομές των Βίκινγκς στη Βαλτική και στη Βόρεια Θάλασσα και στον Ατλαντικό Ωκεανό, οι
επελάσεις των Τούρκων στα ανατολικά είχαν δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα στην κίνηση
του θαλασσίου εμπορίου. Όλα αυτά μαζί έπνιγαν την οικονομία της Δυτικής Ευρώπης μέχρι
περίπου το 1000-1100, που ακόμα συνεχίζονται οι δράσεις των Βίκινγκς και έχουμε και τα

11
τελευταία ξέφτια της δράσης των ανθρώπων της στέπας, τουλάχιστον ως προς τη δυτική
Ευρώπη.
Όμως μετά το 1100, δηλαδή μπαίνοντας πια στον 11ο αιώνα, και κυρίως στον 12ο και όσο
πάμε και στον 13ο και 14ο αιώνα, η Ευρώπη μπαίνει σε μια πορεία ηρεμίας —ιδίως η δυτική
Ευρώπη—, καθώς οι Βίκινγκς σταματούν να είναι τόσο πια επιθετικοί και σταδιακά σταματούν
πλέον τις δράσεις τους, εγκαθίστανται ξανά στις περιοχές από τις οποίες είχαν ξεκινήσει και
δημιουργούν περίπου τα κράτη που σήμερα γνωρίζουμε: τη Δανία, τη Σουηδία και τη
Νορβηγία. Από την άλλη πλευρά καθώς ηρεμούν οι θάλασσες, οι Βίκινγκς —όπως είπαμε—
αποχωρούν από αυτή την επιθετικότητα, η Μεσόγειος αποκτά ξανά ελευθερία δράσεως, διότι
οι Άραβες οι οποίοι είχαν κατακτήσει στο 800, στο 900 μ.Χ. την Κρήτη, την Κύπρο, όλα τα
μεγάλα νησιά της Μεσογείου (Σικελία, Κορσική κ.λπ.), απομακρύνονται και επομένως ανοίγει η
θάλασσα στο εμπόριο.
Ποιος θα επωφεληθεί από αυτές τις καινούριες δυνατότητες που δίδονται εκεί μετά το 1100;
Θα επωφεληθούν πρώτα πρώτα οι στεριανοί και οι ναυτικοί έμποροι (οι έμποροι της θάλασσας
και οι έμποροι της στεριάς). Οι έμποροι της ξηράς δεν είναι ακόμη κάτι σπουδαίο, αλλά καθώς
αρχίζει να γίνεται κατανοητό ότι έπαψε η μεγάλη ανασφάλεια, οι άνθρωποι στα διάφορα
φέουδα, που είχαν συνηθίσει να είναι συνεχώς τρομαγμένοι και να περιμένουν και πολλές
φορές να γίνονται επιδρομές κάποιων ληστών, κάποιων σφαγέων, κάποιων βιαστών που ήταν
μέσα στη ζωή τους, που τους είχαν ρημάξει τη ζωή τους για τόσους αιώνες, τώρα αρχίζουν να
καταλαβαίνουν ότι δεν είναι τόσο επικίνδυνα τα πράγματα. Δεν βλέπουνε συχνά επιδρομές
εναντίον τους και κάποιοι αρχίζουν και ξεθαρρεύουν να πουλήσουν λίγο παραπάνω, κάτι. Πού
θα πουλήσουν το κάτι που ίσως σκέφτονται ότι μπορεί να πουληθεί; Οι χώροι οι οποίοι
βοήθησαν την ανάκαμψη του εμπορίου στη δυτική Ευρώπη ήταν κυρίως οι εμποροπανηγύρεις,
οι θρησκευτικές εμποροπανηγύρεις, διότι υπήρχε η συνήθεια σε διάφορες γιορτές αγίων, εκεί
επειδή μαζεύονταν άνθρωποι για να τιμήσουν την τάδε ή τον τάδε άγιο, να μαζεύονται απέξω
από την εκκλησία, να γίνεται ένα μικρό παζαράκι από κάποια άτομα που σκέφτονταν ότι εδώ
μαζεύονται πιστοί, θα αγοράσουν και κάτι, να τους πουλήσω το κάτι.
Σταδιακά, λοιπόν, αυτές οι θρησκευτικές εμποροπανηγύρεις θα γίνουν ο μοχλός γύρω από τον
οποίον θα βελτιωθεί η οικονομία και θα αρχίσει να κινείται η οικονομία, η οποία στη στεριά
μπορεί πια να είναι πιο άνετη στο να κινηθεί, από το γεγονός ότι και οι δρόμοι γίνονται πιο
ασφαλείς. Δηλαδή, παλαιότερα δεν τολμούσες να βγεις και να πορευτείς στους δρόμους, διότι
εκεί ήσουν εκτεθειμένος σε κινδύνους και γι’ αυτό είχαν τα μονοπάτια αφεθεί. Τώρα, καθώς
αισθάνονται ότι υπάρχει βελτίωση της κατάστασης, οι άνθρωποι παίρνουν τα παλιά
μονοπάτια, αρχίζει να βελτιώνεται, να διορθώνεται το πεσμένο γεφύρι, να γίνονται τα έργα τα
οποία βοηθούν τη μικρή κινητικότητα σε τοπικό επίπεδο, που σταθερά το ένα μετά το άλλο
βοηθούν τον εμπορευόμενο να βγει στον δρόμο και κάτι να πουλήσει και βεβαίως να
στοχεύσει σε κάποια εμποροπανήγυρη.
Έτσι ανακάμπτει σιγά σιγά, χωρίς πολλά πολλά, το εμπόριο εκεί μετά τον 11ο αιώνα και τον
12ο αιώνα, αλλά η ζώνη στην οποία το εμπόριο ανακάμπτει δυναμικότερα —και αυτό είναι
φυσικό— είναι η θαλάσσια ζώνη, γιατί το εμπόριο της θάλασσας είναι πιο εύκολο από το
εμπόριο της στεριάς, καθώς στη στεριά υπάρχουν οι κίνδυνοι των ζώων, των ληστών, το
κακοτράχαλο του εδάφους, η πολιτική περιπλοκότητα. Κάθε τόσο, καθώς κινείσαι στην
ύπαιθρο, μπαίνεις από το ένα φέουδο στο άλλο, βρίσκεσαι μπροστά σε νέες καταστάσεις
μπροστά σε νέες καταστάσεις, σε εκπλήξεις θετικές [ή] αρνητικές, δεν ξέρεις ακριβώς τι θα σου

12
συμβεί. Η θάλασσα είναι πιο ενιαία και έτσι η ανάκαμψη της θάλασσας θα γίνει με πιο πλήρη
τρόπο και πιο αποφασιστικά και ολοκληρωμένα από εκείνη της στεριάς.

V1.1.2 Η ανάκαμψη των ιταλικών ναυτικών πόλεων (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=tByMzYqKw6Y
απομαγνητοφώνηση Olvia / αντιπαραβολή Lemonia9
Οι πλευρές της θάλασσας, όπως είπαμε, είναι πιο ευνοϊκές για το εμπόριο, και τούτο διότι η
θάλασσα είναι ενιαία· όχι ότι κι εκεί δεν υπάρχουν κίνδυνοι, φυσικά και υπάρχουν, δεν είναι
τόσο απλό. Και εκεί είναι τρικυμίες, υπάρχουν πειρατές, κουρσάροι· και εκεί υπάρχουν
κίνδυνοι, αλλά προσφέρεται [η θάλασσα] στη γρηγορότερη ανάκαμψη.
Ποια ζώνη θα επωφεληθεί πρώτη από αυτή την ανάκαμψη; Η ζώνη της Μεσογείου. Εδώ, στη
Μεσόγειο, πόλεις της Ιταλίας — η οποία Ιταλία βρίσκεται στο κέντρο της Μεσογείου και είναι
το σχήμα της τέτοιο που ακουμπά και προς τη νότιο… Η Ιταλία είναι μακρόστενη περιοχή. Οι
βόρειές της μασχάλες ακουμπούν σχεδόν στην κεντρική Ευρώπη και επομένως από εκεί
μπορούν να τροφοδοτούνται με εμπορεύματα που έρχονται από την κεντρική και βορειότερη
Ευρώπη, ενώ είναι εκτεθειμένη στο κέντρο της Μεσογείου, σε καλό σημείο, που επιτρέπει στην
Ιταλία να κυκλοφορεί και προς τα δυτικότερα της Μεσογείου και προς τα ανατολικότερα της
Μεσογείου.
Εκεί, γύρω στο 1100-1200 για το οποίο συζητούμε, η περιοχή της Μεσογείου η οποία ακόμη
κρατά δυνάμεις είναι η ανατολική πλευρά, με το Βυζάντιο —παρότι έχει μπει σε παρακμή— να
έχει ακόμη έκταση και παρουσία. Εκεί, γύρω στο 1100, οι υπόλοιπες ακτές της Μεσογείου
βρίσκονται υπό αραβικό έλεγχο, κάτι το οποίο δεν εμποδίζει όμως τις εμπορικές συναλλαγές,
γιατί στα εμπορεία της ανατολικής Μεσογείου έμποροι έρχονταν, έκαναν συναλλαγές και
ανταλλάσσονταν προϊόντα από τη μια και από την άλλη περιοχή.
Οι πόλεις, λοιπόν, της Ιταλίας είναι οι πρώτες οι οποίες επωφελούνται από τις εξελίξεις, με πιο
εντυπωσιακή στην ανάπτυξή της την πόλη της Βενετίας. Η Βενετία βρίσκεται στο βόρειο άκρο
της Αδριατικής, πολύ κοντά στην Ελβετία, κοντά στους δρόμους των Άλπεων. Είναι μία πόλη —
η οποία αρχικά βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Βυζαντίου, αργότερα έγινε ανεξάρτητη πόλη με
δική της διοίκηση— ασφαλής μέσα στα τενάγη της. Η Βενετία είναι κτισμένη μέσα σε μία πολύ
ρηχή θαλάσσια περιοχή —ένα τέναγος, μια λιμνοθάλασσα δηλαδή— και αυτό την καθιστά
αρκετά ασφαλή από επιθέσεις που εκείνες τις εποχές υπήρχαν. Λόγω του ότι είναι ασφαλής
και βρίσκεται σε αυτή την κομβική θέση, η Βενετία αναπτύσσει ένα ναυτικό που έμελλε να
γίνει θρυλικό στην ιστορία της Μεσογείου αλλά και της Ευρώπης.
Οι Βενετοί δεν είναι μόνοι· δίπλα τους αναπτύσσονται και η Ανκόνα, η περιοχή του Αμάλφι —
στον Νότο δηλαδή της Ιταλίας, πολύ δυναμική και αυτή— και σταδιακά η Γένοβα, η
Φλωρεντία. Δημιουργούνται, δηλαδή, κόμβοι εμπορίου που συνδέονται κυρίως με το ναυτικό
εμπόριο, που όμως το ναυτικό εμπόριο τροφοδοτείται από το στεριανό εμπόριο και, όπως
είπαμε, η ανάπτυξη των πόλεων της Ιταλίας στηριζόταν στο γεγονός ότι μπορούσαν να
κινηθούν στη θάλασσα και να τροφοδοτούνται και να τροφοδοτούν άλλα λιμάνια, αλλά και να
δέχονται προϊόντα και να εξάγουν προϊόντα από δρόμους της στεριάς. Η Βενετία από αυτή την

13
πλευρά ήταν σε εξαιρετική θέση τοποθετημένη, όπως και η Γένοβα. Οι δύο αυτές πόλεις είναι
αντικριστές: η μία προς τις πλευρές της κεντρικής Ευρώπης —Ελβετία, γερμανικό κόσμο— και η
άλλη προς τις πλευρές της δυτικής Ευρώπης — τη Γαλλία και τις περιοχές που σήμερα είναι
βόρεια Ιταλία.
Οι Βενετοί θα πάρουν προνόμια από το Βυζάντιο, καθώς η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στη
δεκαετία του 1070 είχε μεγάλα θέματα με τις επιδρομές των Βίκινγκς (των Νορμανδών).
Ζήτησε βοήθεια από τη Βενετία για να αντιμετωπίσει τους Νορμανδούς και ως αντάλλαγμα η
Βενετία ζήτησε από το Βυζάντιο —από τους Κομνηνούς— προνόμια προσέγγισης των πλοίων
της με τελείως ειδική μεταχείριση, όταν προσέγγιζαν για εμπόριο στα βυζαντινά λιμάνια. Το
αποτέλεσμα ήταν, ναι μεν να αντιμετωπίσουν τους Νορμανδούς για το Βυζάντιο, αλλά να
αποκτήσουν τελείως προνομιακή θέση στο εμπόριο του Βυζαντίου, το οποίο τελικά και πήραν
στα χέρια τους αυτές οι ιταλικές πόλεις, στα 1100, στα 1200. Βέβαια, η Βενετία έχει μεγάλη
παρουσία στα λιμάνια της Ανατολής, στην Αλεξάνδρεια, στην Κρήτη, σε όλες τις περιοχές του
Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου, με αποτέλεσμα να γίνει η ναυαρχίδα της ανάπτυξης
των ιταλικών πόλεων.
Η Βενετία θα λάμψει στον 12ο, 13ο, 14ο, 15ο, μέχρι και τον 17ο αιώνα. Στον 18ο αιώνα πλέον
θα βρεθεί σε παρακμή. Όμως είχε μια λαμπρή πορεία, στη διάρκεια της οποίας συγκρούστηκε
βαρύτατα με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όταν οι Τούρκοι έκαμψαν τη δύναμη του
Βυζαντίου και κυριάρχησαν στην ανατολική Μεσόγειο. Η Βενετία δηλαδή θα μεταμορφωθεί,
όχι μόνο στον μεγάλο παράγοντα εμπορίου και αναζωογόνησης της οικονομίας —όχι μόνο της
Ιταλίας, [αλλά] ολόκληρης της Μεσογείου με τη δράση της— αλλά θα εξελιχθεί και σε
προμαχώνα της Χριστιανοσύνης ενάντια στους Οθωμανούς, με τους οποίους θα πολεμήσει επί
300 έτη και τελικά θα ηττηθεί, αλλά θα έχει σταματήσει την επέλαση των Οθωμανών προς τα
δυτικότερα.

V1.1.3 Η Χάνσα των Γερμανών (Τευτόνων) εμπόρων (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=23dXmWdnBrU
απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Lemonia9
Σχεδόν παράλληλα —οι ιταλικές πόλεις προηγήθηκαν—, παρόμοιες δράσεις και παρόμοιες
εξελίξεις έχουμε στη βόρεια Ευρώπη. Την ώρα, δηλαδή, που οι ιταλικές πόλεις αναζωογονούν
το ναυτικό εμπόριο της Μεσογείου, δυτικό και ανατολικό, το εμπόριο της Βαλτικής Θάλασσας
και της Βόρειας Θάλασσας αναζωογονείται, εκεί μετά το 1200, από τους Γερμανούς, από τις
γερμανικές πόλεις.
Στον Βορρά —εδώ— της Ευρώπης το γερμανικό στοιχείο είναι κυρίαρχο και βρίσκεται σε πολλά
σημεία: και στη σημερινή Φλάνδρα και στη σημερινή Γερμανία και στα παράλια της σημερινής
Πολωνίας. Αποδεικνύεται ότι οι Γερμανοί έμποροι του Βορρά βρίσκουν έναν δρόμο εμπορικής
δράσης, εκμεταλλευόμενοι και αυτοί το γεγονός ότι η θάλασσα ηρέμησε μετά από τις
επιδρομές των Βίκινγκς, και δημιουργούν ένα σχήμα εμπορικής συνεργασίας και δράσης που
ονομάζεται Χάνσα (Ηansa): η Χάνσα των Τευτόνων εμπόρων. Η λέξη “χάνσα” είναι μία γενική
λέξη, που σημαίνει συνεργασία, συνασπισμό, συνεταιρισμό, και στην περίπτωση των Τευτόνων

14
εμπόρων είναι αυτό ακριβώς που λέει: η Χάνσα των Γερμανών εμπόρων, η οποία άνθισε και
λειτούργησε από το 1240 χοντρικά έως το 1660 χοντρικά —δηλαδή για τετρακόσια και
περισσότερο χρόνια— κάνοντας πραγματικά θαύματα, όπως και στη νότια πλευρά οι ιταλικές
πόλεις στις περιοχές που είπαμε.
Κεντρικές πόλεις δράσης της Χάνσα ήταν το Λούμπεκ (Lübeck) —στα Ελληνικά το λέμε
Λυμβέκη, το Λούμπεκ—, το Κίελο· το Λούμπεκ βρίσκεται εδώ κοντά στη βόρεια Γερμανία,
κοντά στο Σλέσβιχ-Χόλσταϊν (Schleswig-Holstein), δηλαδή στην περιοχή κατά την οποία η
Γερμανία αποκτά χερσόνησο που εξελίσσεται στη Δανία, και επίσης γύρω από αυτή την
περιοχή ήταν οι σπουδαιότερες πόλεις της Χάνσα. Κεντρική πόλη ήταν το Λούμπεκ, όπως
επίσης και το Αμβούργο (Hamburg). Κάνω μια παρένθεση: μέχρι σήμερα οι πινακίδες των
αυτοκινήτων στο Αμβούργο είναι HH, που θα πει Hansa Hamburg, δηλαδή το Αμβούργο, η
πόλη του Αμβούργου είναι περήφανη μέχρι σήμερα για το γεγονός ότι υπήρξε πόλη της Χάνσα
στις περιόδους που συζητούμε. Το Αμβούργο, λοιπόν, η Βρέμη (Bremen), το Λούμπεκ είναι
κοντινές σχετικά πόλεις και κέντρο δράσης της Χάνσα, η οποία στην ανάπτυξή της
περιελάμβανε και συντόνιζε ένα δίκτυο ενενήντα περίπου πόλεων, που δημιουργήθηκαν οι
περισσότερες από τη Χάνσα με τη δράση των εμπόρων της.
Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε το εξής: υπάρχει διαφορά μεγάλη μεταξύ του τρόπου
δράσης των ιταλικών πόλεων σε σχέση με τον τρόπο δράσης των γερμανικών πόλεων. Οι
πόλεις οι ιταλικές ήταν στην ουσία πόλεις-κράτη και η κάθε μία λειτουργούσε με δομές που
είχε οργανώσει στο εσωτερικό της. Μάλιστα, οι περισσότερες από αυτές τις ιταλικές πόλεις
ήταν εχθρικές μεταξύ τους και είχαν μέχρι και πολέμους μεταξύ τους, όπως παραδείγματος
χάριν η θρυλική εχθρότητα Γένοβας - Βενετίας. Αντιθέτως, οι πόλεις οι γερμανικές —στις
οποίες αναφερόμαστε— δεν είναι εχθρικές μεταξύ τους, αλλά συνεργαζόμενες, και οι έμποροι
όλων αυτών των πόλεων, ενώ δρουν ο καθένας ξεχωριστά έχοντας την ευθύνη του εντοπισμού
νέων πηγών πλούτου και εμπορίας και νέων περιοχών όπου θα ήταν καλό να στηθούν κάποιες
εγκαταστάσεις πρώτου εμπορίου, κάποιες πρώτες αποθήκες κ.τ.λ., όλοι μαζί έχουν βρει
μηχανισμούς συντονισμού. Και μάλιστα, σε τακτά διαστήματα, τα οποία έχουν συμφωνήσει,
βρίσκονται, συναντώνται στο Λούμπεκ —κατά κύριο λόγο στο Λούμπεκ— που ήταν η κεντρική
τους, η κομβική τους πόλη, όπου συζητούν, ανταλλάσσουν γνώμες, πληροφορίες, στήνονται
συνεργασίες δράσεων και παίρνονται κεντρικές αποφάσεις για το πώς θα δρουν, με ποιον
τρόπο· η Χάνσα, δηλαδή, είναι ένα ευρύ συνεργατικό κίνημα.
Το κρατούμε αυτό, διότι αυτός ο τρόπος δράσεως στον Βορρά των γερμανικών πόλεων θα
παίξει ρόλο και σε ιδεολογικές και θρησκευτικές ακόμη εξελίξεις, που θα έρθουν στο μέλλον
και δεν το κρατώ αυτό ως —τέλος πάντων— να αιωρείται, διότι πολλοί θεωρούν ότι η Χάνσα
με τον τρόπο της δράσης της, ο καθένας μόνος του, αλλά και όλοι μαζί, ατομική ευθύνη στα
πράγματα, αλλά και αγωνία για το συνολικό αποτέλεσμα, πειθαρχία δράσεως, οργάνωση
δράσεως, στόχευση δράσεως, συνεχής έλεγχος της δράσεως, επαναπροσδιορισμός της
δράσεως, αποταμίευση — ήταν ξακουστοί οι μετέχοντες στη Χάνσα για το πόσο αποταμίευαν
χρήματα από μη πολυτελείς δράσεις, για να τα χρησιμοποιήσουν στο εμπόριο και στην
επένδυση. Αυτό, λοιπόν, το σχήμα της Χάνσα οπωσδήποτε έπαιξε ρόλο στις νοοτροπίες που
δημιουργήθηκαν εκεί στον Βορρά της Ευρώπης, και κατά τους μελετητές πρέπει να έπαιξαν
ρόλο στις νοοτροπίες πάνω στις οποίες βασίστηκε η σύλληψη του προτεσταντισμού 1.

1
Εξάλλου, τον 16ον αι. ο προτεσταντισμός πρωτοαναπτύχθηκε σε περιοχές δράσης της Hansa.

15
Πάντως, η βόρεια Ευρώπη με τη δράση της Χάνσα μετά το 1200, 1300, 1400, 1500
γερμανοποιείται, διότι η Χάνσα δρα σε όλο τον κύκλο της Βαλτικής, της βόρειας Ευρώπης και
—όπως είπαμε— συνέβαλε στο να δημιουργηθούν ή στο να αναζωογονηθούν ενενήντα πόλεις.
Κάποιες δημιουργήθηκαν εκ του μηδενός, διότι η Χάνσα είχε δημιουργήσει εκεί μια μικρή
[εγκατάσταση], κάποιοι έμποροι της Χάνσα [είχαν δημιουργήσει] ένα μικρό εμπορείο για να
αξιοποιήσουν μια ξυλεία εδώ, κάποιες γούνες εκεί, κάποια δέρματα εδώ, οτιδήποτε. Και σιγά
σιγά, γύρω από αυτούς τους μικρούς πυρήνες —όπου έρχονται, φορτώνουν - ξεφορτώνουν
εμπορεύματα κάποιοι πρώτοι έμποροι— θα ‘ρθει και ο μαραγκός, θα ‘ρθει και ο σαμαρτζής για
τα ζώα, θα ‘ρθει και ο μουλαράς, θα ‘ρθει και ο φορτωτής, θα αρχίσει δηλαδή να
δημιουργείται κάποιος πυρήνας μιας μικρής αστικής εγκατάστασης και σταδιακά θα γίνει ο
πυρήνας πόλεων.
Η Χάνσα, δηλαδή, αναζωογόνησε και δημογραφικά τη Βαλτική και τη Βόρεια Θάλασσα, και
φυσικά συνέβαλε σε ένα φαινόμενο το οποίο είναι πολύ εντυπωσιακό μετά το 1100 στην
Ευρώπη, τον εκγερμανισμό ολόκληρων περιοχών: α) από τη δράση των Γερμανών εμπόρων και
β) από την επέκταση και τη διάχυση της παρουσίας Γερμανών γεωργών, όπως και Γερμανών
ιπποτών. Για έναν ακόμη γύρο, δηλαδή, μετά το 1100 στην Ευρώπη υπάρχει ένα κύμα
εκγερμανισμού, που αφορά κυρίως την κίνηση από το κέντρο προς τα ανατολικά.

V1.1.4 Ο Βορράς και ο Νότος συντονίζονται (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=csJxdpPvBbQ
απομαγνητοφώνηση Χρυσάνθη Μαρίτσα / αντιπαραβολή Lemonia9

Η Χάνσα των Τευτόνων, δηλαδή των Γερμανών εμπόρων, βρίσκεται πίσω από πολλές από τις
σημερινές σπουδαίες πόλεις της Βαλτικής. Παραδείγματος χάριν το Μπέργκεν, η δεύτερη
σημαντικότερη πόλη της Νορβηγίας, δημιουργήθηκε από τη Χάνσα, είναι πόλη της Χάνσα· το
ίδιο είναι και το Ταλίν στην Εσθονία, η Ρίγα στη Λετονία και περιοχές της Λιθουανίας. Και,
βέβαια, στη βόρεια γραμμή της σημερινής Πολωνίας δημιουργείται η περιοχή των Τευτόνων
ιπποτών — αναφερθήκαμε σ’ αυτούς τους ιππότες του Ξίφους2, οι οποίοι μετά το 1200 μ.Χ.
δημιουργούν εδώ ολόκληρο βασίλειο και διαδίδουν τον χριστιανισμό και επιβάλλουν τον
χριστιανισμό σ’ ολόκληρη την περιοχή· πάλι γερμανικές περιοχές.
Η Χάνσα κτίζει στην πραγματικότητα και γερμανικές πόλεις με τον δικό της τρόπο, έτσι
εξελίσσονται περίπου οι πόλεις που δημιουργούνται σταδιακά. Δεν έχουν στόχο οι έμποροι της
Χάνσα να δημιουργήσουν πόλεις, αλλά φυσικά τελικά δημιουργούνται, γιατί οι πόλεις —τι
άλλο είναι;— είναι περιοχές στις οποίες γίνεται εμπόριο, συναλλαγές, είναι περιοχές αστικών
δράσεων, όπως το λέει και το όνομά τους.

Εδώ είναι και τα πλοία… Τα πλοία της εποχής —πρέπει να πούμε— δεν είναι μεγάλα, αλλά
έχουν ένα κοίλο στο οποίο να μπορούν να φορτώνονται εμπορεύματα, ούτως ώστε να
μπορούν να αντέχουν στις κακοκαιρίες και στις κακές λιμενικές εγκαταστάσεις που δεν
μπορούσαν να δεχθούν και μεγάλα πλοία, ωστόσο τη δουλειά τους την έκαναν. Οι άνθρωποι

2
σημ. αντιπ.: ο τίτλος τους είναι Τάγμα των Αδελφών του Ξίφους.

16
της Χάνσα δεν είναι μόνο έμποροι της θάλασσας —κατά κύριο λόγο, βέβαια, έμποροι της
θάλασσας—, αλλά για να συγκεντρώνουν προϊόντα και να τα φέρουν στα πλοία τους, δεν
διστάζουν να μπουν και βαθύτερα και φυσικά να μπουν και μέσα σε ποτάμια και —καθώς
αυτά εκβάλλουν στις θάλασσες— έτσι να βρεθούν και εσωτερικότερα και να φορτώσουν και να
εντοπίσουν εμπορεύματα και να βάλουν μπροστά τη μηχανή της οικονομίας σ’ όλη αυτή την
περιοχή.

Όπως είπαμε, για περισσότερα από 400 χρόνια η Χάνσα λειτούργησε δημιουργικά και
συστηματικά σ’ αυτές εδώ τις περιοχές των βορείων θαλασσών της. Όπως λέγεται, η Βαλτική
είναι η Μεσόγειος του Βορρά· εξ αυτού και εκεί έχουμε φαινόμενα —έτσι— παρόμοια.

Τώρα ξαναγυρνούμε στη στεριά και σ’ αυτό το εμπόριο που ξεκίνησε στη στεριά. Όπως είναι
φανερό εδώ “το ένα χέρι νίβει το άλλο”: το γεγονός ότι το θαλάσσιο εμπόριο έχει δύο ζώνες, τη
βόρεια και τη νότια, βοηθά στη διάχυση των εμπορικών δρόμων και ανάμεσα, διότι η σχετική
ασφάλεια που έχει επιτευχθεί μετά το 1100, όπως είπαμε, δίνει το κουράγιο σε κάποιους
πρώτους κτηνοτρόφους, γεωργούς να προσπαθήσουν να πουλήσουν κάποια πράγματα σε
κάποιες εμποροπανηγύρεις. Η πρώτη τους επιτυχία τους παρωθεί να το συνεχίσουν, και το
πράγμα παίρνει καλή τροπή, ιδιαίτερα από τα ορεινά, στα οποία το φεουδαρχικό σύστημα δεν
ήταν τόσο αναπτυγμένο. Εκεί οι άνθρωποι των ορεινών είχαν ζήσει σε σχετικές ελευθερίες και
έτσι πιο εύκολα αυτοί μπαίνουν στη διαδικασία των εμπορικών δράσεων, που δεν μπορούν να
είναι μεγαλειώδεις στην αρχή.
Πάντως, η βελτίωση της ασφάλειας στους δρόμους, όπως είπαμε, η σταδιακή βελτίωση και
επαναλειτουργία μονοπατιών και δρόμων, βοηθά στο να διοχετεύονται τα προϊόντα των
ιταλικών πόλεων στα διάφορα εμπορεία που αρχίζουν και δημιουργούνται θέσεις εμπορίου σε
διάφορες περιοχές της δυτικής Ευρώπης —μέσα στο πλαίσιο του φεουδαρχικού συστήματος
δημιουργούνται αυτά και θα τα εξηγήσουμε— και βέβαια να φθάνουν προϊόντα του Νότου
προς τον Βορρά στις πόλεις της Χάνσα και η Χάνσα με τα πλοία της να τα μεταφέρει σε όλη την
περιοχή της Βαλτικής και της Βόρειας Θάλασσας και αντιστρόφως, προϊόντα της Βαλτικής και
της Βόρειας Θάλασσας να βρίσκονται σε διάφορα σημεία εμπορίου στην ενδοχώρα της
Ευρώπης αλλά και να φθάνουν στη Βενετία, στη Γένοβα, και να διαχέονται στη Μεσόγειο.
Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι οι ιταλικές πόλεις δεν αξιοποιούν μόνο τα προϊόντα της
λεκάνης της Μεσογείου αλλά και τα προϊόντα της Ασίας, διότι στη λεκάνη της Μεσογείου, είτε
στην Κωνσταντινούπολη είτε στα παράλια της Συρίας είτε στα παράλια της Αιγύπτου,
καταλήγουν οι στεριανοί δρόμοι εμπορίου, καταλήγουν οι δρόμοι του μεταξιού, του τσαγιού
και βέβαια δρόμοι εμπορίου που πηγάζουν από την Ινδία και πηγαίνουν με καραβάνια και
φθάνουν μέχρι τις ακτές της Μεσογείου. Επομένως, οι Βενετοί διαχέουν προϊόντα της Ασίας
προς την Ευρώπη και από την Ευρώπη προϊόντα προς την Ασία.
Αρχίζει, δηλαδή, μια πραγματική —ξανά— αναγέννηση της εμπορικής επαφής μεταξύ Ευρώπης
και Ασίας, αυτή τη φορά μεταξύ της Δυτικής Ευρώπης και της Ασίας, καθώς η Ανατολική
Ευρώπη βρίσκεται σε αναταραχές και το Βυζάντιο σε κάθοδο. Όμως στη θέση του Βυζαντίου
αναπτύσσεται η τουρκική δύναμη και σταδιακά η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία επίσης,
μετά από κάποιο διάστημα, θα μπει και αυτή —στον 16ο αιώνα3— στη συμμετοχή του γενικού

3
Τον 16ον αι., η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπέγραψε εμπορικές διομολογήσεις με την Αγγλία, τη Γαλλία και

17
εμπορίου και θα παίξει και αυτή ρόλο στο ευρωπαϊκό και στο ασιατικό εμπόριο.

άλλες δυτικές χώρες.

18
 1.2: Η Ευρώπη στους Πρώιμους Νεότερους Χρόνους: Αστοί και
Αναγέννηση

V1.2.1 Οι έμποροι υπονομεύουν το φεουδαρχικό σύστημα (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=xD22pVLYq1I
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU
Η δράση των εμπόρων στη στεριά, στους στεριανούς δρόμους, θα παίξει ρόλο στην αλλαγή του
οικονομικού τοπίου ολόκληρης της Δυτικής Ευρώπης, όπου το φεουδαρχικό σύστημα μέχρι
τότε είχε λειτουργήσει και λειτουργούσε. Κανονικά θα έλεγε κανείς ότι το φεουδαρχικό
σύστημα θα έπρεπε μετά το 1200, μετά το 1300, να καταρρεύσει, διότι η ασφάλεια η οποία
πλέον εγκαθίστατο στην Ευρώπη αφαιρούσε τον λόγο της ύπαρξης αυτού του συστήματος.
Όμως, στο μεταξύ είχαν δημιουργηθεί δομές, είχαν δημιουργηθεί οικογένειες ισχυρές οι
οποίες έλεγχαν περιφέρειες, είχαν δημιουργηθεί νοοτροπίες, καταστάσεις… αυτά στην
ανθρώπινη ιστορία δεν αλλάζουν εύκολα.
Όμως, αυτή η ανάπτυξη των εμπορικών δικτύων, που στην αρχή είναι μικρές
[εμποροπανηγύρεις] αλλά σταδιακά επεκτείνονται (οι εμποροπανηγύρεις πολλαπλασιάζονται
και δημιουργούνται δίκτυα “που εγώ θα σου δίνω από εδώ· να σου φέρω εκεί; ναι· θα πουλάς
εκεί· πόσο κάνει εδώ; θα πας εσύ σε κείνη την εμποροπανήγυρη;” — αυτές οι καταστάσεις,
που φέρνει η πραγματική ζωή), θα επηρεάσει πολύ και τη ζωή των ίδιων των φέουδων με τον
εξής τρόπο: οι μικρέμποροι οι οποίοι τολμούν να κινηθούν, για να πουλήσουν σε κάποια
απόσταση κάποια προϊόντα, περνούν αναγκαστικά μέσα από φέουδα. Όλοι αυτοί θέλουν
κάπου να έχουν ένα απάγκιο, μία στάση, κάποιες αποθήκες. Και έτσι μία ομάδα εδώ, κάποια
ομάδα εκεί... κάποια στιγμή —καθώς χρειάζεται ένα τέτοιο κατάλυμα, μία τέτοια βάση— [η
ομάδα] θα προσεγγίσει τον φεουδάρχη μιας περιοχής —που θεωρεί η ίδια ότι είναι κομβική γι’
αυτό— και θα του ζητήσει το δικαίωμα να δημιουργήσει κάποιο κτίσμα, κάποια αποθήκη,
κάποιο επιδιορθωτήριο, κάποιο κτίσμα για τα φορτώματα, κάποιες διευκολύνσεις στο ένα ή
στο άλλο σημείο (συνήθως σε κάποιο σημείο ενός φέουδου που υπάρχει και νερό), ούτως
ώστε να δημιουργηθεί εκεί η βάση, και να πληρώνει ένα μίσθωμα στον φεουδάρχη για να
μπορεί να έχει αυτή η ομάδα εκεί μία βάση.
Κατά κανόνα οι φεουδάρχες δεν είναι αρνητικοί σ’ αυτό, διότι θα έχουν ένα εισόδημα, και
αφήνουν τη δημιουργία ενός τέτοιου πυρήνα, που καθώς περνά ο καιρός μετατρέπεται σε
έναν πυρήνα αστικού μετασχηματισμού, έρχονται κι άλλοι έμποροι, κι άλλοι φορτωτές, κι
άλλοι μουλαράδες, κι άλλοι πεταλωτήδες, κι άλλοι σιδεράδες κι άλλοι μαραγκοί,
παντρεύονται, έρχονται πόρνες… δημιουργείται μία πόλη, μια πολιτειούλα, μέσα σε ένα
φέουδο. Δηλαδή αστικού τύπου πυρήνες οι οποίοι λειτουργούν μέσα σε ένα φέουδο και στην
ουσία το υπονομεύουν· κατά βάση το υπονομεύουν, όπως υπονομεύουν και όλο το
φεουδαρχικό σύστημα, χωρίς αυτό να γίνεται βέβαια εκ προθέσεως και εξ αποφάσεως, αλλά
εκ των πραγμάτων. Το γεγονός ότι δημιουργείται ένας πυρήνας εμπορίου μέσα σε ένα
φεουδαρχικό περιβάλλον σπάει τη συνοχή του φέουδου και τη λειτουργία του φέουδου.

19
Έχει σημασία αυτό: ότι αυτές οι πόλεις “bourg4” (μπουργκ) που δημιουργούνται είναι
αυτοδιοικούμενες πόλεις στο εσωτερικό τους, γιατί ο φεουδάρχης δεν έχει εποπτεία πάρα
πολύ υψηλή. Τι τον ενδιαφέρει εκείνον; Να του πληρώνουν το μίσθωμα. Και μέσα σ’ αυτόν τον
πυρήνα, οι έμποροι για να λειτουργήσουν πρέπει να τηρούν κανόνες, γιατί βρίσκονται σε
αλλότριο περιβάλλον, δεν θέλουν να δημιουργηθούν έκτακτες καταστάσεις και θέλουν να
λειτουργεί καλά το πράγμα: εδώ θα φορτώνουμε, εκεί θα ξεφορτώνουμε, τέτοιες ώρες θα
φορτώνουμε, τέτοιες ώρες θα ξεφορτώνουμε, αυτό θα συμβαίνει εδώ, αυτό θα συμβαίνει
εκεί… όλα αυτά απαιτούσαν μία εσωτερική τους οργάνωση και μία εσωτερική τους
συνεννόηση και συμφωνία. Δηλαδή δημιουργούνται και πολιτικής φύσεως πυρήνες μέσα από
αυτές τις εξελίξεις. Το ίδιο συμβαίνει και στις ιταλικές πόλεις μ’ έναν τρόπο, μόνο που στις
ιταλικές πόλεις —είναι πόλεις εμπόρων, αλλά— έχουν και γη στον περιβάλλοντα χώρο και έτσι
υπάρχουν μες στις πόλεις —κυριαρχούν οι έμποροι, ας πούμε, στη Βενετία αλλά υπάρχουν στη
Βενετία— και άτομα τα οποία έχουν γαίες στην τέρα φέρμα (terra ferma), δηλαδή σταθερή γη.
Βέβαια [υπάρχουν] και έμποροι οι οποίοι έχουν και γαίες στην terra ferma.
Μέσα από αυτές τις διαδικασίες οι έμποροι, οι αστοί, οι τεχνίτες, δημιουργούν έναν δικό τους
κώδικα, έναν δικό τους κόσμο, που περιλαμβάνει την πειθαρχία, το σύστημα, την οργάνωση,
τη στόχευση, τη συνεργασία και την τήρηση κανόνων· κάτι το οποίο υπογραμμίζεται από τους
μελετητές της ζωής της Δυτικής Ευρώπης, καθώς κάποια χαρακτηριστικά από αυτά
τροφοδότησαν τις περαιτέρω νοοτροπίες και πραγματικότητες, πολιτικές και κοινωνικές, στη
Δυτική Ευρώπη και ίσως είναι μία απ’ τις ερμηνείες της κοινωνικής, πολιτικής, ιδεολογικής,
υπεροχής της Δυτικής Ευρώπης τα τελευταία 500 χρόνια. Αλλά για να φτάσει κανείς εκεί
έπρεπε να διανύσει κάποιους αιώνες εξέλιξης των πραγμάτων και αυτό θα είναι σημαντικό για
τα τεκταινόμενα στους επόμενους αιώνες.

V1.2.2 Η πανώλης και η θέση των αγροτών (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=zu2s_awuz3U
απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή Asimenia
Αυτές οι αλλαγές που δημιουργούνται συνολικά στην ύπαιθρο, η διείσδυση των αστικών
πυρήνων, οι δυνατότητες κάποιων αστικών δράσεων, θα φέρουν εξελίξεις και μεταξύ των
χωρικών, οι οποίοι είχαν ζήσει ως δουλοπάροικοι για μακρούς αιώνες υποχρεούμενοι να
εργάζονται στα κτήματα και να αποδίδουν στον φεουδάρχη ποσοστό της παραγωγής και
βέβαια να του παρέχουν και αγγαρείες και τρόφιμα και δώρα κ.λπ.
Οι χωρικοί διαισθάνονται ότι υπάρχει μία μετακίνηση των πραγμάτων. Βλέπουν γύρω τους
ανθρώπους οι οποίοι κινούνται σε άλλο επίπεδο και με άλλες συντεταγμένες και δεδομένα και
εξ αυτού αρχίζουν και γίνονται κινητικοί και απαιτητικοί, δηλαδή αρχίζουν και υπάρχουν και
καταγράφονται αγροτικές εξεγέρσεις, εξεγέρσεις των αγροτών. Ο 14ος, ο 15ος αιώνας και ο
16ος αιώνας είναι αιώνες κατά τους οποίους παρατηρούνται εξεγέρσεις των χωρικών,
καταρχήν πολλές στην Αγγλία και στη Γαλλία. Δηλαδή στον 14ο αιώνα έχουμε συχνές τέτοιες
εκρήξεις γεωργών στην περιοχή της Αγγλίας, στην περιοχή της Γαλλίας, αλλά και στην περιοχή

4
σημ. απομ.: bourg είναι οι μικρές πόλεις, οι κωμοπόλεις.

20
της Γερμανίας τον 16ο αιώνα. Σας θυμίζω ότι την ώρα που ο Λούθηρος διακήρυσσε τις απόψεις
του, η Γερμανία —μεγάλες γερμανικές περιοχές— βρίσκονταν σε μεγάλο κίνδυνο και
αναστάτωση, διότι υπήρχε σύγκρουση μεταξύ των γεωργών που είχαν εξεγερθεί και των
δυνάμεων καταστολής και ήταν η κατάσταση πολύ βαριά.
Αυτή η κινητικότητα των γεωργών υπερβοηθήθηκε τον 14ο αιώνα και από ένα ανέλπιστο
γεγονός, πολύ βαρύ, από το γεγονός ότι εισέβαλε στην Ευρώπη η επιδημία, μια τρομερή
επιδημία πανώλους. Προφανώς αυτή η πανώλης έφτασε στην Ευρώπη ακριβώς λόγω της
ανάπτυξης του εμπορίου και του γεγονότος ότι πολλά πλοία προσέγγιζαν τις ανατολικές
περιοχές. Η πανώλης είναι ενδημική σε περιοχές της Ινδίας, σε περιοχές της Κίνας. Κάποιοι από
τους εμπόρους που έφερναν προϊόντα, είτε από την Κίνα είτε από την Ινδία, προφανώς ήταν
μολυσμένοι ή προϊόντα που έφερναν ήταν μολυσμένα. Φορτώθηκαν σε βενετσιάνικα, σε
γενοβέζικα πλοία και βρέθηκαν να διαχυθούν στην Ευρώπη. Η πανώλης είναι είτε πνευμονική,
δηλαδή χτυπά τους πνεύμονες, είτε βουβωνική, δηλαδή χτυπά τα γεννητικά όργανα, και είναι
μια βαρύτατη ασθένεια. Εάν κάποιος προσβληθεί και δεν έχει εξοικειωθεί με την αιτία — θα
σας γελάσω τι είναι η αιτία ακριβώς. Προέρχεται από τα ποντίκια, από τον ψύλλο… την
παίρνουν οι ψύλλοι από τα ποντίκια, τη μεταφέρουν στον άνθρωπο και μετά επωάζεται και
αναπτύσσεται αυτή η φοβερή ασθένεια, η οποία προτιμά και διαλύει τους γερούς
οργανισμούς. Γι’ αυτό και η πανώλης εξολόθρευσε κατά κύριο λόγο άντρες στη δυναμική τους
ηλικία, στη γόνιμη και θαλερή ηλικία, όπως και γυναίκες σε αντίστοιχη ηλικία, αλλά κυρίως
άντρες.
Να σας διαβάσω από μία καταγραφή του 1348 σχετικά με τον “μαύρο θάνατο”, δηλαδή την
πανώλη, η οποία υπολογίζεται ότι εξολόθρευσε περί τα 25.000.000 ανθρώπων στην Ευρώπη
στη διάρκεια των αιώνων που τη χτύπησε· σκότωσε δηλαδή το ένα τέταρτο (1/4) του
πληθυσμού της Ευρώπης. Ο Χένρι Νάιτον (Henry Knighton) το 1348 περιγράφει την εισβολή της
επιδημίας στο Southampton και στο Bristol:
“Η φρικτή επιδημία μπήκε στις ακτές μας από το Southampton”, στην Αγγλία δηλαδή, “έφτασε
στο Bristol και εκεί χάθηκε σχεδόν ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης, σαν να είχε χτυπηθεί
από αιφνίδιο θάνατο. Λίγοι έμεναν στα κρεβάτια τους πάνω από 2-3 ημέρες ή ακόμα και μισή
μέρα”, δηλαδή πέθαιναν άνθρωποι αστραπιαία. Συνήθως η ασθένεια αυτή σου αφαιρούσε τη
ζωή μετά από 2 ή 3 ημέρες ή και εβδομάδα. “Ύστερα το φρικτό θανατικό άρχισε να μεταδίδεται
παντού. Στο Leicester, στη μικρή ενορία του Αγίου Λεονάρδου πέθαναν πάνω από 380 άτομα,
στην ενορία του Τιμίου Σταυρού 400, στην ενορία της Αγίας Μαργαρίτας του Leicester 700 και
ένα μεγάλο πλήθος σε κάθε ενορία. Τότε ο επίσκοπος του Λονδίνου έστειλε μήνυμα σε όλη του
την περιφέρεια δίνοντας γενική δικαιοδοσία σε κάθε ιερέα, κανονικό ή λαϊκό, να ακούει
εξομολογήσεις και να δίνει άφεση σε όλους, με πλήρη επισκοπική εξουσιοδότηση, εκτός από τις
περιπτώσεις χρέους. Την ίδια χρονιά είχε πέσει παντού στο βασίλειο μεγάλη πανούκλα στα
πρόβατα, έτσι ώστε σε κάποιο μέρος σε έναν και μόνο βοσκότοπο ψόφησαν πάνω από 5.000
πρόβατα, και σάπισαν τόσο που δεν τα άγγιζε ούτε πουλί, ούτε αγρίμι. Το επόμενο φθινόπωρο
δεν μπορούσες πια να βρεις εργάτη για το μάζεμα της σοδειάς με ημερομίσθιο λιγότερο από 8
πένες” προσέξτε, επειδή έλειψαν οι άντρες ανέβηκαν τα ημερομίσθια “μαζί με τα γεύματά του
ή θεριστή με λιγότερο από 10 πένες με τα γεύματά του. Γι’ αυτό πολλές σοδειές
καταστράφηκαν στα χωράφια από έλλειψη εργατών.
Στο μεταξύ, ο Βασιλιάς έστειλε μια διακήρυξη σε όλες τις κομητείες ότι οι θεριστές και οι άλλοι
εργάτες δεν έπρεπε να παίρνουν περισσότερα από όσα συνηθιζόταν να παίρνουν, αλλιώς θα

21
τιμωρούνταν όπως όριζε ο νόμος. Όμως, οι εργάτες ήταν τόσο αγέρωχοι και πεισματάρηδες
ώστε δεν συμμορφώθηκαν με τη διαταγή του Βασιλιά. Αν κάποιος ήθελε να τους
χρησιμοποιήσει ήταν αναγκασμένος να τους δίνει ό,τι ζητούσαν. Και όταν έγινε γνωστό στον
Βασιλιά ότι δεν τηρούσαν τη διαταγή του και ότι ο κόσμος εξακολουθούσε να δίνει
αναγκαστικά μεγαλύτερες αμοιβές, όρισε βαριά πρόστιμα και έβαλε να συλλάβουν πολλούς
εργάτες και τους έστειλε στη φυλακή. Πολλοί έφυγαν και κρύφτηκαν στα δάση και στις ερημιές
και όσοι συλλαμβάνονταν πλήρωναν βαρύ πρόστιμο. Οι αρχηγοί τους εξαναγκάζονταν να
ορκίζονται ότι δεν θα έπαιρναν ημερομίσθια μεγαλύτερα από όσα όριζε το αρχαίο έθιμο και
τότε έβγαιναν από τη φυλακή. Και το ίδιο γινόταν και με τους άλλους τεχνίτες στις συνοικίες και
στα χωριά”.
Αυτή η καταγραφή του 1348 από την επιδημία πανώλους στην Αγγλία αμέσως εικονογραφεί,
τελείως καθαρά, τις αλλαγές που γίνονται και σε επίπεδο διαπραγματεύσεων που μπορούν να
κάνουν οι χωρικοί και οι εργάτες —όταν λέει “εργάτες” εννοεί αγροτικοί εργάτες—, τις
διαπραγματεύσεις που μπορούν να κάνουν τώρα, λόγω του γεγονότος ότι έχει μειωθεί ο
πληθυσμός, ο αντρικός πληθυσμός, σε όλα τα φέουδα, σε όλες τις περιφέρειες. Οι κτηματίες
και οι φεουδάρχες βρίσκονται στην ανάγκη των αγροτών, δεν έχουν αρκετά χέρια να
τρυγήσουν και να θερίσουν, να αλωνίσουν τα χωράφια τους και εξ αυτού οι αγρότες
βρίσκονται σε θέση υπεροχής και μπορούν να πιέζουν να κερδίσουν καλύτερες θέσεις, όπως
και συμβαίνει. Και στην Αγγλία ιδιαιτέρως αλλά και στη Γαλλία, η θέση των αγροτών μέσα στα
φέουδα βελτιώνεται σταδιακά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι λήγουν οι καταστάσεις από τη μια
μέρα στην άλλη.

V1.2.3 Εξέγερση, κοινοκτημοσύνη, ισότητα (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=NCpWyHDcWhg
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή kpasisi
Ο Μαύρος Θάνατος, η Πανώλης, θα έρθει όπως είπαμε στον 14ο αιώνα και θα κινητοποιήσει,
θα ωθήσει τα πράγματα. Κάθε κακό έχει και καλές πλευρές —θα έλεγε κανείς— και γενικώς
όλα τα γεγονότα δεν είναι μονοσήμαντα, έχουν πολλές αναγνώσεις και φέρνουν πολλαπλές
εξελίξεις.
Έτσι, τον 14ο αιώνα θα αυξηθούν κατά πολύ οι εξεγέρσεις των χωρικών που στη γαλλική
γλώσσα ονομάζονται “Jacquerie”5 (Ζακερί) και είναι κάπως ένας υποτιμητικός όρος για τις
δράσεις αυτών των χοντροχωριατών, θα έλεγε κανείς· η λέξη “Jacques” από εκεί. Οι εξεγέρσεις
αυτές ήταν αιματηρές, συνοδεύονταν από καταστροφές που έκαναν οι χωρικοί. Οι χωρικοί
κατά κύριο λόγο λεηλατούσαν, έμπαιναν σε σπίτια αρχόντων και τα λεηλατούσαν, έκαναν
σφαγές και βιαιότητες, έμπαιναν σε μοναστήρια και τα λεηλατούσαν, δηλαδή η εξωτερική όψη
της δράσης των χωρικών, θα έλεγε κανείς ότι πολλές φορές έδινε την εντύπωση ότι δεν είχαν
ιδεολογική συνείδηση, [ότι] δεν ήξεραν ακριβώς τι έκαναν, ότι δρούσαν μέσα σε ένα γενικό
αίσθημα ανησυχίας, οργής και αγανάκτησης για κάποια θέματα. Όμως τελικά, όλες αυτές οι

5
σημ. απομ.: Πήραν το όνομά τους από το όνομα Ζακ (Jacques) με το οποίο οι ευγενείς συνήθιζαν να αποκαλούν
υποτιμητικά κάθε αγρότη.

22
εξεγέρσεις έπαιξαν ρόλο και άλλαξαν το πολιτικό, ιδεολογικό, κοινωνικό σκηνικό της Ευρώπης
μαζί φυσικά και με πολλές άλλες πλευρές.
Να σας διαβάσω μια περιγραφή εξέγερσης χωρικών, στην Αγγλία πάλι, του 1381. Η Αγγλία
στον 14ο αιώνα είχε πολλές εξεγέρσεις χωρικών. Γι’ αυτό —το είπαμε και με άλλη ευκαιρία σε
άλλη ενότητα— η Αγγλία είναι από τις πρώτες χώρες της Ευρώπης στις οποίες χαλάρωσε το
φεουδαρχικό σύστημα και οι υποχρεώσεις δουλοπαροικίας των χωρικών. Οπωσδήποτε αυτό
έπαιξε ρόλο στα μετέπειτα γεγονότα που οδήγησαν την Αγγλία να γίνει η χώρα με την
πληρέστερη πολιτική εξέλιξη μεταξύ όλων των χωρών της Δυτικής Ευρώπης που άλλαξαν τον
κόσμο.
Ακούστε μια περιγραφή εξέγερσης χωρικών, πάλι στην Αγγλία, τον Μάιο με Ιούνιο του 1381,
που αυτή τη φορά την περιγράφει ένας Γάλλος ο οποίος έτυχε να βρίσκεται εκεί —στην
Αγγλία— και μας λέει τα γεγονότα: “Με σκοπό αυτή η καταστροφική εξέγερση να χρησιμεύσει
ως παράδειγμα για την ανθρωπότητα, θα μιλήσω για όλα όσα έγιναν. Στην Αγγλία, όπως και σε
πολλές άλλες χώρες, η τάξη των ευγενών συνηθίζεται να έχει μεγάλα προνόμια έναντι του
απλού λαού. Δηλαδή, οι κατώτερες τάξεις υποχρεώνονται από τον νόμο να οργώνουν τα
χωράφια των ευγενών, να θερίζουν τα σπαρτά τους, να τα μεταφέρουν στους αχυρώνες των
σπιτιών, να τα αλωνίζουν και να τα λιχνίζουν. Οι ανώτεροι κληρικοί και ευγενείς αξιούν όλες
αυτές τις υπηρεσίες από τους κατωτέρους τους. Έτσι, οι κακοπροαίρετοι αυτών των περιοχών,
άρχισαν να μουρμουρίζουν λέγοντας ότι όταν δημιουργήθηκε ο κόσμος δεν υπήρχαν σκλάβοι
και ότι κανείς δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν σκλάβος”.
Σε αυτό το σημείο ας προσέξουμε, και το προηγούμενο κείμενο που σας διάβασα και το
τωρινό, πόσο παραπέμπουν σε συζητήσεις για το αν ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος ή
όχι, ριζοσπαστικοποιούν τους ανθρώπους και ας θυμηθούμε ότι στην Αγγλία αυτής της
περιόδου, λειτουργεί ο Τζον Ουίκλιφ (John Wycliffe)6 ο οποίος μιλάει εναντίον της Εκκλησίας,
της πολυτέλειας των κληρικών κ.λπ. και υπέρ της ατομικής λύσεως των πραγμάτων και της
χειραφέτησης του καθενός. Έχει σημασία, δηλαδή, ότι όλο αυτό το γεγονός άλλαξε τις βάσεις
της ιδεολογίας του Μεσαίωνα.
“Έτσι λοιπόν οι κακοπροαίρετοι άρχισαν να μουρμουρίζουν λέγοντας ότι όταν δημιουργήθηκε ο
κόσμος δεν υπήρχαν σκλάβοι. Αυτό δεν θα το ανέχονταν άλλο. Είχαν αποφασίσει να είναι
ελεύθεροι και όταν εργάζονταν στα χωράφια ή έκαναν οποιαδήποτε εργασία, ήθελαν να
πληρώνονται για αυτή”, όχι πλέον αγγαρείες δηλαδή. “Μεγάλο ρόλο στην υποκίνηση αυτών
των επαναστατικών ιδεών είχε παίξει ένας τρελός ιερέας στην κομητεία του Κεντ (Kent),
ονόματι Τζον Μπολ (John Ball), τον οποίο ο Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερυ (Canterbury) είχε
κλείσει τρεις φορές στη φυλακή για τα παράλογα κηρύγματά του. Κάθε Κυριακή, μετά τη
λειτουργία, καθώς ο κόσμος έβγαινε από την εκκλησία, αυτός ο Τζον Μπολ συνήθιζε να μαζεύει
πλήθος γύρω του στην πλατεία της αγοράς και να κάνει κήρυγμα. Και έλεγε: ‘Καλοί μου φίλοι,
δεν θα βελτιωθεί η κατάσταση στην Αγγλία έως τη στιγμή που όλα τα πράγματα θα γίνουν
κοινά”, την κοινοκτημοσύνη δηλαδή δίδασκε, “όταν δεν θα υπάρχουν ούτε υποτελείς, ούτε
άρχοντες. Όταν οι άρχοντες δεν θα είναι περισσότερο άρχοντες από όσο είμαστε εμείς’”.
Προσέξτε σε αυτή την περίπτωση, πάλι ένας κληρικός παίζει αυτόν τον ρόλο, όπως και όλοι
όσοι είχαμε πει: Τζον Ουίκλιφ, Χους (Jan Hus) κ.λπ., που ήταν κληρικοί.

6
Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι ο Τζον Ουίκλιφ (1320-1384) ήταν υψηλού επιπέδου θεολόγος.

23
“Αυτοί”, συνεχίζει ο ιερέας, “είναι ντυμένοι με βελούδα και πολυτελή υφάσματα, με ερμίνες
και άλλες γούνες ενώ εμάς μας αναγκάζουν να φοράμε κουρέλια. Και με τη δική μας δουλειά,
αποκτούν τα μέσα για να διατηρούν τα μεγαλεία τους. Μας αποκαλούν σκλάβους και αν δεν
τους υπηρετήσουμε μας χτυπούν». Με γλώσσα σαν και αυτή ξεσήκωνε τους ανθρώπους ο Τζον
Μπολ κάθε Κυριακή μετά τη λειτουργία. Για να παραδειγματιστούν, άρχοντες και λοιποί και να
μάθουν να συμμορφώνουν τέτοιους μοχθηρούς επαναστάτες θα εξιστορήσω πώς εξελίχθηκε η
όλη υπόθεση. Το έτος 1381 άνθρωποι ξεχύθηκαν από τα σπίτια τους για να πάνε στο Λονδίνο,
με σκοπό να διαμαρτυρηθούν στον Βασιλέα και να απαιτήσουν την ελευθερία τους7. Στο
Καντέρμπερυ συνάντησαν τον Τζον Μπολ, τον Γουότ Τάιλερ (Wat Tyler) και τον Τζακ Στρόου
(Jack Straw). Μπαίνοντας σε αυτή την πόλη, έγιναν πανηγυρικά δεκτοί από τους κατοίκους, που
είχαν όλοι τις ίδιες απόψεις με αυτούς. Και αφού έκαναν συμβούλιο εκεί, αποφάσισαν να
πορευθούν προς το Λονδίνο. Στο Καντέρμπερυ οι επαναστάτες μπήκαν στην εκκλησία του
Αγίου Θωμά, λεηλάτησαν τα διαμερίσματα του Αρχιεπισκόπου, έκαναν ζημιές στην εκκλησία
και κουβάλησαν πολλά αντικείμενα. Όταν έφτασαν στο Ρότσεστερ (Rochester), έφυγαν και
πήγαν στο Ντάρτφορντ (Dartford), συνεχίζοντας να καταστρέφουν όλα τα σπίτια των δικηγόρων
και επιτρόπων στα δεξιά και αριστερά του δρόμου. Όσο για τους απλούς πολίτες του Λονδίνου,
πολλοί έτρεφαν τις ίδιες επαναστατικές πεποιθήσεις και όταν έφταναν οι επαναστάτες, είχαν
συγκεντρωθεί στη γέφυρα, και ρωτούσαν τους φρουρούς: ‘Γιατί αρνείστε την είσοδο σε αυτούς
τους ανθρώπους; Είναι φίλοι μας και αυτό που κάνουν είναι για καλό μας’”.
Δηλαδή, αν δει κανείς αυτό που περιγράφεται στην Αγγλία του 1381 είναι μια εξέγερση στην
οποία παίρνουν μέρος απλοί χωρικοί, που παρωθούνται στην εξέγερση από έναν παλαβό —
όπως λέει εδώ— πάστορα, οι οποίοι στον δρόμο τους προς το Λονδίνο, όπου ήρθαν σε
συνομιλία με τον Βασιλέα, λεηλατούν, καταστρέφουν κ.λπ., είναι μέσα σε αυτό το κλίμα.
Κοιτάξτε εδώ μια εικόνα που σχετίζεται με όσα δείξαμε τις προηγούμενες δύο φορές. Η εικόνα
που δείχνουμε εδώ — γιατί πάει μαζί ο Μαύρος Θάνατος και οι εξεγέρσεις, έδινε ο ένας χέρι
στο άλλο: σε αυτήν εδώ την αποτύπωση του 14ου αιώνα δείχνει τα δεινά που φέρνει στους
ανθρώπους ο Μαύρος Θάνατος. Πρέπει να πούμε ότι ο Μαύρος Θάνατος χτυπούσε
περισσότερο τους ανθρώπους των πόλεων. Όχι ότι λυπόταν τους χωρικούς, απλώς επειδή στις
πόλεις οι άνθρωποι είναι πιο κοντά ο ένας στον άλλον, εκεί έβρισκε καλύτερο πεδίο
ανάπτυξης. Και εδώ δείχνει να ανοίγονται τάφοι για να θαφτούν οι νεκροί, μεταφέρονται τα
πτώματα, οι σοροί μέσα σε ξύλινες κατασκευές, θάβονται, συχνότατα καίγονταν. Οι νεκροί
καίγονταν γιατί μετά έγινε κατανοητό ότι ακόμη και ο νεκρός μπορεί να μεταφέρει την
ασθένεια. Και τα φέρετρα επίσης γίνονταν αιτία διάδοσης. Οι άνθρωποι έκαιγαν ό,τι
μπορούσαν να κάψουν, έριχναν παντού όσο μπορούσαν ασβέστη ή ξίδι —ήταν τα μόνα μέσα
τα οποία είχαν— και βέβαια κατηγορούσαν τους Εβραίους ότι αυτοί φταίνε για την πανώλη.
Αυτή η πανώλης, όπως είπαμε, βοήθησε συνολικά στην κοινωνική αναστάτωση και στην άνοδο
της δράσης των χωρικών, οι οποίοι μπαίνουν σε διαδικασία εξεγέρσεων. Μιλούμε για δεκάδες
εξεγέρσεων και εκατοντάδες μέσα στους αιώνες αυτούς — άλλες ήταν μικρές εξεγέρσεις, άλλες
ήταν μεγαλύτερες. Εδώ έχουμε μια αποτύπωση μιας Jacquerie, δηλαδή δράσης των χωρικών,
την ώρα που μπαίνουν σε ένα αρχοντόσπιτο και λεηλατούν τα πάντα, χύνουν τα κρασιά,
πίνουν τα κρασιά, σπάζουν με το σφυρί και ανοίγουν τα βαρέλια. Ήταν δηλαδή ένα
πολυπρόσωπο γεγονός και έτσι ο 14ος κι ο 15ος αιώνας είναι γεμάτοι από αλλαγές.

7
σημ. απομ.: Η εξέγερση του 1381 ονομάζεται Peasants’ Revolt ή Wat Tyler's Rebellion.

24
 V1.2.4 Συναλλαγές πάνω σ’ ένα τραπέζι (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=YpGPYiXYvww

απομαγνητοφώνηση elenf & Asimenia / αντιπαραβολή Asimenia & Lemonia9

Από όσα είπαμε μέχρι τώρα γίνεται φανερό ότι αν στον 11ο, 12ο, στον 13ο αιώνα άρχισαν οι
ανατροπές των πραγμάτων, στον 14ο αιώνα πλέον έχουν ωριμάσει καταστάσεις σε όλα τα
επίπεδα και βέβαια [και] οι ζώνες του εμπορίου που περιγράψαμε αρχικά, δηλαδή η ζώνη της
Χάνσα επάνω, που είχε καρδιά της την περιοχή της Φλάνδρας. Η Φλάνδρα υπήρξε εξαιρετικά
κομβική περιοχή για το εμπόριο της Ευρώπης, γιατί βρίσκεται μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας,
δηλαδή αυτό που σήμερα είναι το βόρειο Βέλγιο και η Ολλανδία, και βέβαια είναι απέναντι
από την Αγγλία και στο πέρασμα από τη Βαλτική Θάλασσα στη Βόρεια και στον Ατλαντικό
ωκεανό. Έτσι η Φλάνδρα έπαιξε μεγάλο ρόλο και εκεί αναπτύχθηκε το εμπόριο ακόμα πιο
πρώιμα και πλούσια και συστηματικά, γι’ αυτό και είναι μαγικές οι πόλεις της Φλάνδρας να τις
επισκεφτεί κανείς μέχρι σήμερα, ακριβώς διότι εκεί δημιουργήθηκαν αστικά κέντρα τα όποια
απέκτησαν πληρότητα.

Στον 14ο, δηλαδή, αιώνα έχουν πια δημιουργηθεί αστοί, αστοί με πείρα, με εμπειρία, με
παράδοση. Είναι κάποιες πόλεις στις οποίες πλέον αυτοί οι αστοί γίνονται χαρακτηριστικό
στοιχείο και παραμερίζουν και το φεουδαρχικό στοιχείο, το οποίο παραμένει βέβαια εν ισχύ,
αλλά είναι σε παρακμή. Μία τέτοια πόλη είναι π.χ. η πόλη της Φλωρεντίας στην Ιταλία. Η πόλη
της Φλωρεντίας ήταν πόλη τραπεζιτών και πόλη ανταλλαγής χρήματος. Δηλαδή στην ιταλική
χερσόνησο η μετάβαση στη νέα εποχή, στην εποχή του εμπορίου, των δυναμικών βιοτεχνιών
και των μεγάλων ανταλλαγών, δημιούργησε και εξειδίκευση.

Η πόλη της Φλωρεντίας παρουσίαζε εξειδίκευση ακριβώς σε αυτό, δηλαδή στην αξιοποίηση
του χρήματος, διότι τώρα οι εμπορευόμενοι δεν συναλλάσσονται με προϊόντα, δεν
ανταλλάσσουν προϊόντα, δρουν εμπορικά [και] συναλλάσσονται με χρήμα. Η γνώση του
χρήματος γίνεται περίπλοκη, διότι δεν υπάρχει ενιαίο σύστημα ούτε μέτρων ούτε σταθμών
στην Ευρώπη (υπάρχουν άπειρα μεγέθη, κάθε ένας φεουδάρχης έχει το δικό του σύστημα,
άλλος το άλλο…) ούτε ενιαία νομισματική πολιτική. Γι’ αυτό χρειάζονται κάποια εξειδικευμένα
κέντρα για να βοηθούν τους εμπόρους να αλλάζουν χρήμα. Έπρεπε να αλλάξεις χρήμα από το
τάδε στο τάδε, ποια είναι η ισοτιμία; Με ποιον τρόπο; Εσύ φόρτωσες με το ένα νόμισμα, πώς
όταν πας αλλού —που χρησιμοποιούν άλλο νόμισμα— θα το αναγάγεις, ούτως ώστε να μην
έχεις απώλειες; Όλα αυτά δημιούργησαν την ανάγκη τραπεζικών οίκων.
Τραπεζικοί οίκοι δημιουργούνται στην Ιταλία πρωίμως απ’ τον 13ο αιώνα. Στον 14ο αιώνα
υπάρχουν μεγάλοι και ισχυροί [οίκοι] όπως είναι οι Περούτζι (Peruzzi), όπως είναι οι Μπάρντι
(Bardi), όπως είναι οι Μέντιτσι (Medici, οι Μέδικοι). Κι εδώ βλέπουμε μερικές τέτοιες
φυσιογνωμίες του αστικού κόσμου της Ιταλίας, όπου και στήνονται πάγκοι συναλλαγών.
Έχει σημασία αυτό, διότι πού γίνονταν οι συναλλαγές, πού άλλαζε το χρήμα; Πάνω σε έναν
πάγκο – μπανκ (bank), μπάνκα, εξού και η σημερινή λέξη “τράπεζα”, διότι οι συναλλαγές
γίνονταν πάνω σε ένα τραπέζι.
Εδώ βλέπουμε… Να μια απεικόνιση πρώτων τραπεζιτών σε ιταλική πόλη, του 14ου αιώνα. Απ’

25
τον 13ο άρχισαν, στον 14ο πια ήταν ισχυροί οίκοι, στον 15ο-16ο πια συνέχισε η εξέλιξη και
έπαψε να είναι μόνο μία τράπεζα, [ένα τραπέζι], το σημείο της συναλλαγής και έγιναν
ολόκληροι οίκοι και οικοδομήματα. Πρέπει να πούμε ότι αυτές οι πρώτες μεγάλες τράπεζες8, οι
Περούτζι —όπως σας είπα—, οι Μπάρντι, στον γερμανικό χώρο οι Φούγκερ (Fugger) —πολύ
μεγάλος τραπεζικός οίκος—, υπέστησαν μεγάλη οικονομική ζημία στον 15ο-16ο αιώνα, διότι
ήταν τόσο ισχυροί που δάνειζαν βασιλείς και οι βασιλείς δεν τους επέστρεψαν τα χρέη9. Θέλω
να πω ότι είχαν κι αυτοί τους μπελάδες τους, “μεγάλα καράβια μεγάλες φουρτούνες”. Πάντως,
μπορεί ένας τραπεζικός οίκος να κατέρρεε, αλλά κάποιος άλλος δημιουργούνταν για να
καλύψει το κενό.
Ήδη παρατηρούμε εδώ, σε αυτές τις εικόνες, την ανάπτυξη αστών στις ιταλικές πόλεις πρωίμως
και βέβαια, στις πόλεις της Φλάνδρας και της Ολλανδίας. Η Ολλανδία θεωρείται το πιο καθαρά
εμπορικό έθνος στον κόσμο. Οι Ολλανδοί θεωρούν αυτονόητο το επιχειρείν και το δραν
επιχειρηματικώς, και βέβαια είναι ναυτικοί, είναι ναυπηγοί και πολύ δυναμικοί στις δράσεις
τους. Γι’ αυτό και η περιοχή της Φλάνδρας και της Ολλανδίας μπορούσε να επιδείξει μία τάξη
αστών με αυστηρή ηθική (κοιτάξτε και τα ρούχα τους, αποπνέουν την αυστηρή τους ηθική, την
αυτοπεποίθησή τους, την καθαριότητά τους). Οι αστοί επιθυμούν τις πόλεις τους όμορφες,
καλολειτουργούσες, τα αρχοντικά τους να αποπνέουν το κύρος και τη δύναμη που έχουν
αποκτήσει και την καθαριότητα και την οργάνωση — θυμηθείτε: στοιχεία τα οποία έπαιξαν και
παίζουν μέχρι σήμερα ρόλο, κατά κύριο λόγο, στον προτεσταντικό κόσμο· έχει σχέση με
πράγματα τα οποία είχαμε πει και θα πούμε σε μία επαναληπτική συνολική θεώρηση και
τώρα.

Σε αυτές, λοιπόν, τις πρώιμα ανεπτυγμένες10 αστικές περιοχές της Ιταλίας, κυρίως της βόρειας
Ιταλίας που υπάρχει η κύρια δράση, όπως είναι η περιοχή… Να! η Ιταλία όπως είναι στην
περίοδο που συζητούμε: κατακερματισμένη, δεν είναι καθόλου ενιαία. Εδώ είναι η περιοχή της
Γένοβας, η περιοχή της Βενετίας που είναι μεγάλη —όπως σας είπα είναι αυτό που λέμε “terra
ferma”— και έχει και εκτάσεις που ελέγχει σε διάφορες ζώνες, εδώ είναι η περιοχή της
Φερράρας, η περιοχή της Φλωρεντίας που είναι άλλο κράτος, στο κέντρο είναι τα παπικά
κράτη, το βασίλειο της Νεάπολης στον Νότο… Γιατί το λέω αυτό; Διότι στην περίοδο που
συζητούμε, σε αυτές τις ζώνες, κυρίως της βόρειας Ιταλίας, θα παρουσιαστεί το πρώτο μεγάλο
ιδεολογικό, κοινωνικό, αισθητικό κίνημα της νεότερης εποχής, που έχει τις βάσεις του στην
ανάπτυξη αυτών των αστών και ονομάζεται “Αναγέννηση”.

V1.2.5 Η Αναγέννηση ανοίγει ορίζοντες (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=H3BOVbjoYSg
απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Asimenia

8
Οι Fugger ήταν οι μεγαλύτεροι τραπεζίτες της Ευρώπης του 16ου αι.
9
σημ. απομ.: δεν τους επέστρεψαν τα δανεικά.
10
Οι Φούγκερ, π.χ., δημιούργησαν, στην Αυγούστα της Γερμανίας, τη Fuggerei, το πρώτο σύστημα κοινωνικής
στέγασης στον κόσμο για φτωχούς και αστέγους, που λειτουργεί μέχρι σήμερα με 52 κατοικίες.

26
Το κίνημα της Αναγέννησης παρουσιάζεται κατά κύριο λόγο στην ιταλική χερσόνησο, και
κυρίως στις βορειότερες περιοχές της ιταλικής χερσονήσου και στην περιοχή της Φλάνδρας 11
(της Ολλανδίας), δηλαδή στις περιοχές ακριβώς αυτής της πρώιμης ανάπτυξης του εμπορίου
και φυσικά —αναλόγως— και στις περιοχές στις οποίες πιο γρήγορα αναπτύχθηκε αυτό που
λέμε αστικές ομάδες, δηλαδή: έμποροι, βιοτέχνες, τραπεζίτες, ναυτικοί, ναυπηγοί, τεχνίτες,
όλοι δηλαδή όσοι συνδέονται με τη ζωή του εμπορίου και των πόλεων και δεν εξαρτάται η
δράση τους από τη γη, διότι μέχρι τότε η γη ήταν εκείνη η οποία έδινε το στίγμα· τώρα αρχίζει
η πόλη και δίνει το στίγμα.
Η Αναγέννηση λέμε ότι λειτουργεί και δρα κατά κύριο λόγο στον 14ο αιώνα μ.Χ. [και] στον 15ο
αιώνα μ.Χ. (δηλαδή αυτούς τους δύο αιώνες). Φυσικά τα ξέφτια της επηρεάζουν και τις
ευρύτερες περιοχές της Ευρώπης, αλλά τα ξέφτια [και] όχι ο κύριος κορμός, διότι η
Αναγέννηση εστιάζεται κυρίως σε αυτές τις δύο περιοχές, του Βορρά και του Νότου· επηρεάζει
δηλαδή τη ζώνη της Χάνσα και τη ζώνη των Ιταλών εμπόρων. Και στηρίζεται σε τι; Σε μία
αμφισβήτηση των μέχρι τότε αισθητικών, ιδεολογικών παραμέτρων, μια και αυτοί οι αστοί που
έχουν επιτύχει, έχουν αποτύχει, έχουν δοκιμαστεί μέσα στη δράση τους, έχουν μια καινούρια
αυτοπεποίθηση και δεν αισθάνονται ότι υποχρεούνται να υποτάσσονται σε κάποια ανώτερα
κοινωνικά στρώματα, τα οποία και δεν εκτιμούν πλέον τόσο πολύ, διότι στη διάρκεια του
Μεσαίωνα η κοινωνική αξία σχετιζόταν με τη θέση σου στο φεουδαρχικό σύστημα. Και στο
φεουδαρχικό σύστημα είχες υψηλή θέση αν ήσουν γιος αριστοκράτη· αρχικά δεν ήταν έτσι
αλλά εξελίχθηκε σε κληρονομικό και δημιουργήθηκε η ευγένεια και η αριστοκρατία.
Οι ευγενείς και οι αριστοκράτες ήταν σπουδαίοι κοινωνικά μόνο και μόνο γιατί είχαν γεννηθεί
από ένα ζευγάρι το οποίο ανήκε σε αυτή τη θέση· δεν ήταν σπουδαίοι γιατί οι ίδιοι είχαν
επιτύχει κάτι. Μπορεί κάποιοι εξ αυτών να ήταν σπουδαίοι γιατί έτυχε να ‘ναι ειδικές
προσωπικότητες, όμως κατά κανόνα δεν ήταν έτσι. Ενώ αυτοί εδώ οι αστοί έχουν πετύχει με
δική τους προσπάθεια: βγήκαν στην αγορά, έκαναν επενδύσεις, πήγαν σε άγνωστες περιοχές
εμπορίου, πήγαν σε λιμάνια που δεν ήξεραν, συνεννοήθηκαν σε γλώσσες που δεν καταλάβαινε
ο ένας τον άλλο, βρέθηκαν σε περιοχές που μιλούνταν γλώσσες που δεν τις ήξεραν, που
κινούνταν νομίσματα που δεν τα ήξεραν, που υπήρχαν μέτρα και σταθμά που δεν τους ήταν
γνωστά, και έπρεπε να τα βγάλουν πέρα. Κάποιοι δεν τα βγάλαν πέρα, αλλά κάποιοι άλλοι τα
βγάλαν πέρα και σταδιακά δημιουργήθηκε μια γνώση, και κάποιοι εξ αυτών έγιναν πραγματικά
πιο σταθερά πετυχημένοι. Αυτοί λοιπόν ξέρουν ότι για να πετύχεις… στη δικιά τους περίπτωση
χρειάστηκε να το προσπαθήσουν, και εκτιμούν τη δουλειά. Το λέω αυτό διότι στην περίοδο της
φεουδαρχίας, ο κάθε φεουδάρχης δεν έπρεπε να κάνει καμία εργασία, δεν ήτανε της τάξης
του, δεν υπήρχε περίπτωση [να κάνει] πρακτική εργασία, [παρά] μόνο να εισπράττει και να
επιστατεί.
Τούτοι εδώ είναι οι άνθρωποι της πιάτσας, είναι οι άνθρωποι της δουλειάς και έχουν νέες
αξίες, πιστεύουν στη μόρφωση, διότι τους χρειάζεται η μόρφωση, τους χρειάζεται στους ίδιους
η μόρφωση. Το είδαν στην πράξη, πρέπει να ξέρουν να γράφουν, πρέπει να ξέρουν να γράφουν
κάπου: πλήρωσα τον τάδε, μου χρωστά τόσα, του χρωστώ τόσα, θα τα πάρω τότε, πρέπει να τα
καταθέσω τότε, με τόκο τόσο, να τα καταγράψει και να τα αποδώσει· και να κάνει στήλες στα
βιβλία του που να λέει: εισέπραξα τόσο, πλήρωσα τόσο, για να έχει μια αίσθηση του εμπορίου.

11
Η Φλάνδρα είναι, εν πολλοίς το σημερινό Β. Βέλγιο με τους ολλανδόφωνους κατοίκους του, τους
Φλαμανδούς.

27
Τους χρειάζονται στοιχεία μαθηματικών, γραφής και επομένως πιστεύουν στην παιδεία, και
δίνουν έμφαση σε αυτό το πράγμα, και θέλουν τα παιδιά τους να πάνε σε σχολεία, και τιμούν
τον δάσκαλο και τον γνώστη και τον λόγιο, και θέλουν να δημιουργηθούν και πανεπιστήμια και
χρηματοδοτούν τέτοιες δραστηριότητες. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πρώτα πανεπιστήμια της
Ευρώπης είναι πάνω στη ζώνη της Χάνσα, στις περιοχές της βόρειας Γερμανίας, της Τσεχίας και
στις περιοχές της Ιταλίας. Γιατί; Γιατί δημιουργήθηκαν ομάδες αστών που επιθυμούν βαθύτερη
γνώση. Αυτοί λοιπόν οι αστοί τώρα θέλουν να απαλλαγούν από τις κατασκευασμένες
απαντήσεις που δίνονταν μέχρι τότε σε διάφορα ζητήματα. Δεν τους ταιριάζει η δεισιδαιμονία,
γιατί πιστεύουν στην πράξη και στα όσα πράττεις. Προσέξτε, η Αναγέννηση ήταν
θρησκευόμενη, δεν είναι ότι οι άνθρωποι απέρριπταν τον Θεό, αλλά έχουν νέα σχέση μεταξύ
του Θεού και των δράσεών τους, διότι πιστεύουν ότι δεν μεσολαβεί δεισιδαιμονία αλλά: “άμα
πράττω και πράττω σωστά, θα έχω καλά αποτελέσματα… Έκαμα καλή εκτίμηση σε αυτή μου
την εργασία; επένδυσα σωστά; έκρινα ότι αυτό το προϊόν θα έχει καλή αποδοχή στην αγορά,
και πράγματι είχε και κέρδισα; Κέρδισα, γιατί έκανα καλή εκτίμηση και γιατί καλά τα
υπολόγισα και έδρασα σωστά και συντονισμένα. Απέτυχα στην άλλη μου δράση; γιατί
απέτυχα; Γιατί εγώ δεν πρόσεξα, γιατί εγώ δεν κατάλαβα ότι αυτό το προϊόν…, γιατί δεν έλαβα
υπόψη μου αυτό και το άλλο και το άλλο το στοιχείο, και εξ αυτού οι παράμετροι δεν
συνέβαλαν στο να έχω καλό αποτέλεσμα”. Με τον τρόπο αυτό τους ενδιαφέρει η λογική, τους
ενδιαφέρει η παιδεία, τους ενδιαφέρει η ερμηνεία των πραγμάτων και έχουν και
αυτοπεποίθηση. Και εξ αυτού ποιον θα λατρέψουν; Είναι η εποχή που ανακαλύπτει ξανά η
Ευρώπη σε βάθος —γιατί ο Αριστοτέλης ήταν πάντα [γνωστός], η Εκκλησία τον
χρησιμοποιούσε— τους αρχαίους Έλληνες.
Γιατί τους αρχαίους Έλληνες — όχι μόνο αυτούς αλλά και τους Ρωμαίους, αλλά κατά κανόνα
όμως τους αρχαίους Έλληνες; Η Αναγέννηση λάτρεψε την αρχαία Ελλάδα και τους αρχαίους
Έλληνες. Γιατί; “Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες; Αυτοί ήτανε σαν εμάς, ακριβώς σαν εμάς! Τι ήτανε οι
αρχαίοι Έλληνες; Ναυτικοί και έμποροι, οι καλύτεροι της εποχής τους. Εκεί, παίρναν τα πλοία
τους και βγαίναν στο πουθενά, πήγαν με τα πλοία τους… φεύγαν από τις περιοχές τους και
πηγαίνανε στη Μαύρη Θάλασσα, πηγαίναν στην ανατολική Μεσόγειο, πηγαίναν στη δυτική
Μεσόγειο, δημιούργησαν αποικίες παντού, έβρισκαν ανθρώπους που μίλαγαν άλλες γλώσσες
και δεν κώλωναν, έβλεπαν ανθρώπους οι οποίοι είχαν άλλες συντεταγμένες και
προσαρμόζονταν, άλλαξαν την οικονομία της Μεσογείου, άλλαξαν την πολιτιστική πλευρά της
Μεσογείου, ήταν σαν εμάς, έμπαιναν στη φωτιά και τα κατακτούσαν όλα, και με το ναυτικό
τους άλλαξαν τη Γη — και οι Φοίνικες πριν, αλλά οι Φοίνικες δεν άφησαν πολλά κείμενα, ενώ
οι αρχαίοι Έλληνες άφησαν υπέροχα κείμενα, τα οποία και τα διαβάζουμε. Γιατί διαβάζουμε
αυτά τα κείμενα; Γιατί είναι γραμμένα από ανθρώπους σαν εμάς: ελεύθερους, δυναμικούς,
αξιοπρεπείς, που έβγαζαν τα κέρδη τους από τη δικιά τους εφευρετικότητα. Και επειδή
στηρίζονταν στις δικές τους δυνάμεις, ήταν ελεύθεροι άνθρωποι και ερμήνευαν, άφηναν να
χαρούν τη ζωή, τον κόσμο, και να ερμηνεύσουν τα πράγματα χρησιμοποιώντας το μυαλό τους.
Γι’ αυτό και μεις τους λατρεύουμε, θέλουμε να ακούσουμε τι έλεγαν, να καταλάβουμε τι
έλεγαν”. Από τότε δημιουργείται η λατρεία της Αναγέννησης για την αρχαία Ελλάδα και της
Ευρώπης για την αρχαία Ελλάδα. Η Δυτική Ευρώπη μέχρι σήμερα δεν παύει να θαυμάζει τους
αρχαίους Έλληνες και την παραγωγή τους, και στα σχολεία τους —όπως γνωρίζετε—
διδάσκονται τους αρχαίους Έλληνες μέχρι και σήμερα, και την αρχαία ελληνική γραμματεία.
Αυτά ξεκινούν ακριβώς από αυτή την περίοδο στην Ιταλία και στη Φλάνδρα και σταδιακά σε
όλη τη δυτική Ευρώπη.

28
 V1.2.6 Τιμή στον καλλιτέχνη (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=_o3ZSYR8DUM
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή ginath

Η Αναγέννηση μπαίνει σε ριζοσπαστικές αλλαγές των πραγμάτων, γιατί ακριβώς εμπιστεύεται

τον εαυτό της και δεν ερμηνεύει τα πράγματα με το “θείο”, τα ερμηνεύει με την παρούσα ζωή
και κατάσταση — πάντα βαθιά ευλαβής, δεν είναι ζήτημα.
Στην περίπτωση της Ιταλίας η μεγάλη συμβολή της Αναγέννησης είναι στην αποδοχή του
καλλιτέχνη, όπως και στις περιοχές της Χάνσα και στη Φλάνδρα. Μέχρι τότε ο καλλιτέχνης
ήτανε τεχνίτης, ένας τεχνίτης όπως και ο πεταλωτής, δεν ήταν κάτι άλλο. Αλλά τώρα οι
άνθρωποι αυτοί, οι αστοί, επειδή οι ίδιοι γνωρίζουν τι θα πει δυσκολία, τι θα πει δράση —
ανάμεσά τους υπάρχουν και τεχνίτες, βιοτέχνες, ξέρουν τι θα πει [δυσκολία]— τιμούν το θέμα
της τέχνης. Ακόμη και στην ελληνική γλώσσα η λέξη “τέχνη” σημαίνει και καλλιτεχνία και
βιοτεχνία.
Στην περίοδο, λοιπόν, αυτή δίδεται τιμή στον καλλιτέχνη, αυτόν ο οποίος έχει τη δυνατότητα
να παράγει κάτι το οποίο συγκινεί. Οι αστοί αυτοί —μαζί τους και η κοινωνία επηρεάζεται, δεν
είναι μόνο αυτοί, αυτοί όμως είναι η καρδιά του πράγματος— αφήνονται στα αισθήματά τους,
θέλουν να δεχθούν και να εκφράσουν· γι’ αυτό και η μουσική της Αναγέννησης είναι
διαφορετική, η ζωγραφική της Αναγέννησης είναι διαφορετική και επιτρέπει τα αισθήματα να
εκφραστούν, έχει πάθος, έχει δύναμη, έχει χαρά, έχει λύπη. Στην Αναγέννηση οι τέχνες άγγιξαν
υψηλά σημεία και στην Ιταλία και στην Ολλανδία. Η αρχιτεκτονική είχε υπέροχες επιδόσεις, η
μουσική — ο χορός όχι τόσο, αλλά η ζωγραφική, η μουσική και η αρχιτεκτονική πολύ.

Και βέβαια, ανάμεσα σε όλα αυτά παρουσιάστηκαν και στοχαστές, οι οποίοι για πρώτη φορά
μελετούν τόσο ρεαλιστικά τα τεκταινόμενα στην ανθρώπινη ζωή — πρώτη φορά μετά την
αρχαία ελληνική πραγματικότητα, γιατί οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θαυμάσιες πραγματείες
συντάξει για την πολιτεία, για την κοινωνία, για το άτομο και τη σχέση. Τώρα η Δυτική Ευρώπη
ξαναβρίσκει τα ερωτήματα και προσπαθεί να απαντήσει, γιατί πλέον ο αστός είναι και πολίτης,
μετέχει σε ομάδες, σε σχήματα, έχει ευθύνη, έχει αίσθημα ατομικής ευθύνης, έχει αίσθημα
συνολικής ευθύνης, τον ενδιαφέρει ολόκληρη η κοινωνία, γιατί μέσα σε αυτή ζει και από αυτή
ζει και εδώ πλέον θέλει να την καταλάβει καλύτερα.
Ένας χαρακτηριστικός διανοούμενος της Αναγέννησης είναι ο Νικολό Μακιαβέλι (Niccolò di
Bernardo dei Machiavelli), ο οποίος προέρχεται από τη Φλωρεντία, την πόλη των τραπεζιτών.
Εδώ πέρα είναι η περιοχή της Φλωρεντίας, κοντά στην Τοσκάνη, και ο Μακιαβέλι συνέγραψε
ένα από τα θρυλικότερα κείμενα αυτής της περιόδου, τον Ηγεμόνα —δεν συνέγραψε μόνο
αυτό, αλλά ο Ηγεμόνας είναι το πιο χαρακτηριστικό του— και είναι μία προσέγγιση του
Μακιαβέλι στα τεκταινόμενα των κοινωνιών. Στέκεται απέναντι στις κοινωνίες, ο Μακιαβέλι,
έχοντας στο οπλοστάσιό του τη γνώση της αρχαίας Ελλάδος, της αρχαίας ελληνικής
γραμματείας και της αρχαίας ρωμαϊκής γραμματείας, παρατηρώντας και την κοινωνία της
εποχής του ευρύτερα. Πολύ συχνά φέρνει παραδείγματα από την Οθωμανική Αυτοκρατορία,
που εκείνη την εποχή (15ος αιώνας) είναι πολύ στην άνοδό της —και φυσικά και στον 16ο
αιώνα— και ανατέμνει την κοινωνία χωρίς να ταράζεται, σαν να είναι ένας ανατόμος, της

29
ανοίγει τις ροές για να καταλάβει τι γίνεται, χωρίς να συμμετέχει συναισθηματικά
προσπαθώντας να καταλάβει τι γίνεται. Είναι βαθιά πολιτικός.
Να σας διαβάσω κάποια αποσπάσματα από τον Ηγεμόνα σε μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη,
εξού και ο λόγος:
“Όταν τα κατακτημένα κράτη είναι συνηθισμένα να ζουν αυτόνομα και ελεύθερα, αν θες να τα
κρατήσεις έχεις τρεις τρόπους” —αυτό είναι ένα κείμενο που ακολουθεί τον τίτλο ‘Με ποιον
τρόπο πρέπει να κυβερνιούνται οι πόλεις ή οι ηγεμονίες που πριν να κατακτηθούν ζούσαν
αυτόνομες’— έχεις λοιπόν, αν θες να κυβερνήσεις, τρεις τρόπους: “ο πρώτος είναι να τα
εξοντώσεις, ο δεύτερος να πας να κατοικήσεις εκεί, ο τρίτος να τ’ αφήσεις να κυβερνιούνται με
τους νόμους τους επιβάλλοντας φόρο και δημιουργώντας ολιγαρχία που να σου τα διατηρεί
φιλικά. Μια τέτοια ολιγαρχία, δημιουργημένη από τον ηγεμόνα, ξέρει πως δεν μπορεί να
σταθεί χωρίς τη φιλία και τη δύναμή του και θα κάνει τα πάντα για να τον διατηρήσει. Μια
πόλη συνηθισμένη να ζει ελεύθερα, κρατιέται ευκολότερα αν την κυβερνάς με τους ίδιους της
τους πολίτες, αν δεν προτιμάς να την καταστρέψεις. Οι Σπαρτιάτες και οι Ρωμαίοι μάς δίνουν
τέτοια παραδείγματα. Οι Σπαρτιάτες κράτησαν την Αθήνα και τη Θήβα δίνοντάς τους
ολιγαρχική κυβέρνηση, όμως τις ξανάχασαν. Οι Ρωμαίοι για να κρατήσουν την Κάπουα, την
Καρχηδόνα και τη Νουμαντία τις κατέστρεψαν και δεν τις έχασαν.”
Και συνεχίζει, σε άλλο σημείο — μιλάει για τον ηγεμόνα και λέει: “Πρέπει, λοιπόν, ο ηγεμόνας
να μην νοιάζεται για τη δυσφημία του σκληρού για να κρατάει τους υπηκόους του ενωμένους
και πιστούς, γιατί με ελάχιστα παραδείγματα θα φανεί πιο πονόψυχος από όσους, από
υπερβολική πονοψυχιά, ανέχονται αταξίες που γεννούν φόνους και αρπαγές. Και τούτο, γιατί οι
αταξίες βλάφτουν ολάκερη την ολότητα” —εννοεί όλη την κοινότητα—, “ενώ οι τιμωρίες που
επιβάλλει ο ηγεμόνας βλάπτουν μονάχα άτομα. Γεννιέται, λοιπόν, το ζήτημα αν συμφέρει
καλύτερα τον ηγεμόνα να τον αγαπούν ή να τον φοβούνται. Απαντώ: και το ένα και το άλλο.
Μα επειδή είναι δύσκολο να συνυπάρξουν, είναι πολύ πιο σίγουρο να σε φοβούνται παρά να
σε αγαπούν, αν είναι να λείψει ένα από τα δύο. Γιατί οι άνθρωποι γενικά είναι αχάριστοι,
ευκολομετάβολοι, υποκριτές, φυγοκίντυνοι, άπληστοι. Κι όσο τους ευεργετείς σου είναι
αφοσιωμένοι, μα όταν ο κίνδυνος ζυγώσει αλλάζουν. Οι άνθρωποι ευκολότερα βλάφτουν έναν
που αγαπούν, παρά έναν που φοβούνται, γιατί η αγάπη είναι μονάχα ένας συναισθηματικός
δεσμός που οι άνθρωποι, όντας κακοί, σε κάθε περίσταση που τους συμφέρει τον κόβουν, ενώ
ο φόβος κρατιέται απ’ τη φοβέρα της τιμωρίας που δεν παύει ποτέ.”

Είναι ένα κείμενο ξεκάθαρο, κάθετο και ανατέμνει την κοινωνία χωρίς συναισθηματική
συμμετοχή. Είναι ένα αναγεννησιακό κείμενο και σ’ αυτή την εποχή δοκιμάστηκαν οι νέες
προσεγγίσεις.
Και βέβαια, πριν κλείσουμε αυτό το κεφάλαιο, να ακούσουμε και λίγη από την υπέροχη
αναγεννησιακή μουσική, την περίφημη μουσική της Αναγέννησης, που εκπέμπει αυτά τα οποία
είπαμε στην ενότητά μας αυτή: χαρά της ζωής, ελευθερία έκφρασης του συναισθήματος,
χρώμα, ζωντάνια, δύναμη.

30
Εβδομάδα 2: 19ος αιώνας: Εθνικά κράτη, αποικίες και
ιδεολογίες
2.1: Δημιουργία κρατών και βασιλείων

V2.1.1 Η Ένωση του Κάλμαρ (5΄)

https://www.youtube.com/watch?v=Oe0enmKSNAs
απομαγνητοφώνηση Mirella / αντιπαραβολή Lemonia9
Την ώρα που η Αναγέννηση δίνει το στίγμα της στην Ιταλία, στις περιοχές της Ολλανδίας και
της Φλάνδρας, και η υπόλοιπη Ευρώπη μαζί εξελίσσεται μέσα σε μία συνεχή πορεία ανάπτυξης
της οικονομίας. Ήδη αναφέραμε ότι μέσα στο κλίμα της Αναγέννησης είναι και το οικονομικό
της βάθρο —οι τραπεζίτες, η κίνηση του χρήματος, οι έμποροι— και βέβαια κάτι άλλο το οποίο
δημιουργήθηκε στην Ιταλία από το τέλος του Μεσαίωνα: [οι] κομπανίες, δηλαδή ένας τρόπος
συνένωσης εργασίας και κεφαλαίου ατόμων για να πράττουν μαζί κάποιο επιχειρηματικό έργο.
Η λέξη “κομπανία” προέρχεται από δύο ιταλικές λέξεις: con, που θα πει μαζί και pane, που θα
πει ψωμί, δηλαδή con-pane· “εμείς που τρώμε μαζί ψωμί” θα πει αυτό το πράγμα, ότι
επιχειρούμε μαζί. Και βέβαια, ήδη στο τέλος του Μεσαίωνα - αρχές της Αναγέννησης έχει
δημιουργηθεί και η έννοια της μετοχής12 που επιτρέπει το χρήμα να κινείται απροσώπως και
να αντλεί χρήματα από ενδιαφερομένους. Ήδη δηλαδή η Ευρώπη σε αυτή τη ζώνη της πρώτης
της οικονομικής αναγέννησης, βάζει τις βάσεις που αργότερα θα τη βοηθήσουν να γίνει πολύ
δυναμική οικονομικά και να πρωτοπορήσει παγκοσμίως σε όλες τις πλευρές του βίου.
Την ώρα που συμβαίνουν αυτά στις ζώνες της Αναγέννησης, πολλά —παραλλήλως—
σημαντικά βήματα συμβαίνουν σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Παραδείγματος χάριν στον
Βορρά, στις σκανδιναβικές χώρες, συμβαίνει κάτι εντυπωσιακό, που μέχρι σήμερα μελετάται
και από πολλές πλευρές. Στις περιοχές που δρα η Χάνσα —θα έλεγε κανείς—, διότι εδώ είναι
το προνομιακό πεδίο της δράσης της Χάνσα, η Βαλτική Θάλασσα —ήδη στη θάλασσα αυτή έχει
επεκταθεί το γερμανικό στοιχείο και βλέπουμε εδώ και τις περιοχές που έλεγχαν οι Τεύτονες
ιππότες, δηλαδή οι Γερμανοί ιππότες—, η Νορβηγία, η Σουηδία και η Δανία το 1397, στην πόλη
Κάλμαρ της Σουηδίας, αποφασίζουν να ενώσουν τμήμα της δράσης και των λειτουργιών τους.
Παρότι η κάθε χώρα είναι ξεχωριστή και έχει δικούς της βασιλείς, αυτή η ένωση των τριών
χωρών —που δεν ήταν αναγκαστικά φιλικές μεταξύ τους και είχαν και θέματα που τις έφερναν
σε σύγκρουση, αλλά θεώρησαν ότι ενωνούμενες θα βοηθηθούν στην οικονομία τους, στην
ανάκαμψη των κοινωνικών τους δομών κ.λπ.—, δημιούργησαν την περίφημη “Ένωση του
Κάλμαρ” (Kalmarunionen), η οποία διήρκεσε από το 1397 έως το 1523, δηλαδή για ένα
διάστημα περίπου 130 χρόνων χοντρικά. Ήταν μία ένωση επιτυχημένη σε πολλές πλευρές, γι’
αυτό και μελετάται σήμερα σαν μία βάση συλλήψεων κοινής πολιτικής χωρών της Ευρώπης.
Θυμίζω, εξάλλου, ότι το 1291 ήδη στα ορεινά των Άλπεων, εκεί πέρα στην περιοχή της
σημερινής Ελβετίας, οι Ελβετοί δημιουργούν μια συνομοσπονδία επισήμως και οργανωμένα,

12
Η έννοια της μετοχής υπάρχει από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα. Ωστόσο, αναδύεται ξανά στον Ύστερο Μεσαίωνα,
κυρίως στην Ιταλία και στη Γαλλία.

31
δηλαδή παρουσιάζονται στην Ευρώπη δομές οι οποίες είναι ευέλικτες πολιτικά και μπορούν να
συνενώσουν διαφορετικές ομάδες, χωρίς να εμπεριέχουν τη βίαιη σύγκρουση· γιατί, εντάξει,
και στην Ένωση του Κάλμαρ και στις συνομοσπονδίες της Ελβετίας υπάρχουν ενδεχομένως
αντιρρήσεις, άλλες θέσεις, αλλά έχει στηθεί ένας μηχανισμός ώστε να επιλύονται αυτά μέσα σε
ένα πλαίσιο πολιτικής συντεταγμένης ζωής.

V2.1.2 Βασιλικές δυναστείες (11΄)

https://youtu.be/_r7cL49P2DM
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Asimenia

Παραλλήλως, την εποχή αυτή η Ευρώπη μπαίνει στο μεγάλο επόμενό της στάδιο μες στον 15ο
αιώνα. Η Πορτογαλία —το αναφέραμε σε άλλες μας ενότητες, αλλά το τοποθετούμε αυτή τη
στιγμή— ξεκινά πρώτη τις μεγάλες ευρωπαϊκές ανακαλύψεις, τους θαλασσινούς δρόμους
(περιπλέει την Αφρική) και ακολουθούν οι Ισπανοί, οι Ολλανδοί, οι Γάλλοι, οι Άγγλοι. Δηλαδή,
μέσα στον 15ο και ιδιαίτερα στον 16ο αιώνα, πλέον η οικονομία της Ευρώπης παίρνει μια
συνολικότητα στον δυναμισμό της και πλέον ξεπερνά τα όριά της και κινείται προς την
κατεύθυνση της παγκόσμιας. Θα γίνει παγκόσμια στον 19ο αιώνα, αλλά ξεκινώντας από τον
15ο αιώνα η Ευρώπη —η Δυτική Ευρώπη— χαρτογραφεί τον κόσμο και σταδιακά θα μπει και
στην πορεία του ελέγχου της Γης, μεταφέροντας τον εαυτό της στην Αμερική· θυμίζω: οι
Ισπανοί μετατρέπουν την Κεντρική και Νότιο Αμερική σε ισπανική στην ουσία, οι Άγγλοι τη
Βόρεια Αμερική σε αγγλική — αργότερα την Αυστραλία.
Η Ευρώπη επεκτείνεται σ’ όλο τον κόσμο και, μαζί με την οικονομική της αλκή και δράση,
μεταφέρει και τον πολιτισμό της, τις συντεταγμένες της, τις πολιτικές της συλλήψεις, τις
οικονομικές της συλλήψεις, τις ιδεολογικές της συλλήψεις. Οι συντεταγμένες της οι πολιτικές
είναι ενδιαφέρουσες, διότι και η ίδια η Ευρώπη μεταλλάσσεται μέσα από αυτές τις πλευρές.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, καθώς ανοίγεται στο διεθνές εμπόριο —και ανοίγεται στο διεθνές
εμπόριο με τη βοήθεια των βασιλέων της—, η Ευρώπη ενισχύεται όσον αφορά τη δράση στα
άστεά της, δηλαδή στις πόλεις της, επομένως ενισχύεται όλο και περισσότερο το ειδικό βάρος
του αστικού της στοιχείου και το ειδικό βάρος των επιχειρηματιών, των τεχνιτών, των
ανθρώπων που ασχολούνται με τη ζωντανή οικονομία.

Εξ αυτού, καθώς μπαίνουμε στον 15ο και 16ο αιώνα, έχουμε και πολιτικές αλλαγές στην
Ευρώπη, όπως και αλλαγές των συντεταγμένων των ίδιων των κρατών. Πρώτο θα αναφέρουμε
σ’ αυτό το σημείο το γεγονός ότι οι αστοί —αυτοί που ονομάζουμε “αστικά στρώματα”—,
επειδή πλέον είναι εμπορευόμενοι, ενδιαφέρονται πάρα πολύ να υπάρχουν μεγάλα κρατικά
πλαίσια. Η ζωντανή οικονομία, η δυναμική οικονομία, που ξεπερνά το μικρό τοπικό πλαίσιο,
επιθυμεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερες περιοχές πολιτικής ενότητας, διότι έτσι δεν έχει να
αντιμετωπίσει χίλιες μύριες τοπικές πραγματικότητες. Στον Μεσαίωνα ή προς το τέλος του
Μεσαίωνα και στις αρχές των Νεότερων Χρόνων, οι εμπορευόμενοι έπρεπε να διασχίζουν —
για να κάνουν το έργο τους— έναν σωρό διαφορετικά κράτη, κρατίδια, φεουδαρχικά σημεία,
περιφέρειες κ.λπ. και σε κάθε ένα να αντιμετωπίζουν καινούριες έκτακτες καταστάσεις. Αυτές
ήταν όχι μόνο κουραστικές αλλά και επικίνδυνες, διότι κινδύνευε ο επιχειρηματικός σου

32
κύκλος να τιναχτεί στον αέρα από περιστάσεις που δεν μπορούσες να προβλέψεις και σε ένα
ανασφαλές επίπεδο και πεδίο και περιβάλλον. Έτσι, καθώς ενισχύεται και εμπλουτίζεται το
εμπόριο στη Δυτική Ευρώπη, ενισχύεται και η επιθυμία να πάψει να είναι κατακερματισμένη
και να δημιουργηθούν μεγαλύτερα βασίλεια.
Εξ αυτού σπάει η φεουδαρχική πραγματικότητα αιώνων. Στην περίοδο του Μεσαίωνα δεν
υπήρχε βασιλική [δυναστεία] —κατά κανόνα βασιλική— εκτός από κάποιες πλευρές της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που είχε μία συνέχεια. Οι φεουδάρχες μεταξύ τους αποφάσιζαν
ποιος θα είναι ο πιο ισχυρός για να δίνει ένα στίγμα διοίκησης στις περιφέρειές τους· δεν ήταν
ακριβώς βασιλέας, παρότι ονομαζόταν [έτσι].

Η πρώτη δυναστεία, η οποία δημιουργείται στην Ευρώπη μετά από την Αγία Ρωμαϊκή
[Αυτοκρατορία] και τον Καρλομάγνο, είναι η δυναστεία των Καπέ (Capet)· Καπέ στα Γαλλικά.
Γράφεται με c, a, p, e, t, και επειδή στη γαλλική γλώσσα το “t” στο τέλος της λέξης δεν
προφέρεται, λέγονται Καπέ. Εμείς στην ελληνική γλώσσα το αποδίδουμε “Καπέτοι”. Η Γαλλία
απέκτησε [τη] δυναστεία των Καπέτων το 987. Είναι αρκετά πρώιμα και αυτό σημαίνει ότι η
Γαλλία, ας πούμε, σαν κράτος αρχίζει να διαμορφώνεται και να αποκτά χαρακτήρα. Αργότερα
στη Γαλλία θα έρθει ο κύκλος των Βαλουά (Valois), στον 14ο αιώνα, και σε επόμενους αιώνες ο
κύκλος των Βουρβόνων, η δυναστεία των Βουρβόνων.
Παρουσιάζονται δηλαδή δυναστείες στην Ευρώπη και μάλιστα, επειδή η Αυστρία δημιουργεί
μεγάλη δύναμη γερμανική στο κέντρο της Ευρώπης, καθώς εξελίσσεται η Αγία Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία και διασπάται σε μικρότερα τμήματα, η Αυστρία θα είναι ένα μεγάλο τμήμα
στην κεντρική Ευρώπη. Εκεί —νομίζω το έχουμε πει σε άλλη ενότητα— θα αναπτυχθούν από το
1273 οι Habsburg (στα Ελληνικά τους αποδίδουμε ως Αψβούργους). Στις δε γερμανικές
περιοχές οι Χοεντσόλερν (Hohenzollern), και βέβαια στην Ισπανία ο οίκος ο ισπανικός, μετά
από την εκδίωξη των Αράβων, θα επιδιώξει συστηματικά να έχει επιγαμίες με τον οίκο των
Habsburg, και σταδιακά αυτοί οι δύο οίκοι θα είναι σχεδόν ενιαίοι, που θα ενωθούν πάλι με
επιγαμίες με τον οίκο των Βουρβόνων. Έτσι δημιουργείται ένα δίκτυο βασιλικών οίκων που
στην ουσία συνδέονται μεταξύ τους. Δεν είναι τυχαίο ότι οι σημερινοί βασιλείς της Αγγλίας
προέρχονται από δυναστεία η οποία κατάγεται από το Hanover, από το Ανόβερο της
Γερμανίας, είναι γερμανικής καταγωγής (Mountbaden)13.
Κι έτσι στην Ευρώπη, αυτό το γεγονός, ότι δημιουργούνται βασιλείς οι οποίοι έχουν ισχύ,
ελέγχουν μεγαλύτερες περιφέρειες, και πολιτικά στηρίζονται στα αστικά στοιχεία, τα οποία
επιθυμούν σταθερότητα, επιθυμούν κανόνες, νόμους, έτσι το εμπόριο λειτουργεί καλύτερα,
και φυσικά δεν επιθυμούν τα πολυδιασπασμένα τμήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι τις
εξερευνήσεις, όχι απλώς τις ενίσχυσαν αλλά τις χρηματοδότησαν οι βασιλείς, ακριβώς διότι,
πρώτον ήθελαν οι χώρες τους να ανοιχτούν στις μεγάλες ανακαλύψεις και δεύτερον διότι
ήθελαν να ενισχύσουν την πολιτική τους συμμαχία με αυτά τα ανερχόμενα μεσαία στρώματα
που σιγά σιγά ανέβαιναν και προς τα πάνω, τα αστικά πια στρώματα. Σας θυμίζω: την
ανακάλυψη του Κολόμβου προς την Αμερική τη χρηματοδότησε ο Φερδινάνδος και η
Ισαβέλλα, τις ανακαλύψεις των Πορτογάλων ο Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος στην Πορτογαλία, τις
ανακαλύψεις των Άγγλων η Ελισάβετ Α΄, στον 16ο αιώνα.

13
Η αγγλική βασιλική δυναστεία, στον Α΄ Π.Π., προκειμένου το όνομά της να μην ηχεί γερμανικό, το άλλαξε από
Σαξ Κομβούργου και Γκόθα, σε Windsor (Ουίνδσορ).

33
Υπήρχε δηλαδή ένας συνταυτισμός, ένας κάποιος συγχρονισμός συμφερόντων, οραμάτων,
θέσεων των ανερχομένων αστών με την πλευρά της βασιλείας, η οποία πλευρά της βασιλείας
έχει πάντοτε ως μεγάλο της πρόβλημα τους ευγενείς που, επειδή έχουν εθιστεί στο να είναι σε
υψηλή θέση και να συμμετέχουν στη διοίκηση, είναι πιεστικοί έως επιθετικοί ή έτοιμοι να
δημιουργήσουν συνωμοσίες και ανατροπές προκειμένου να κρατηθεί το δικό τους στρώμα —
που πλέον είναι εν αμύνη— στην εξουσία. Τα πράγματα βέβαια είναι αρκετά περίπλοκα, γιατί
κάποιες φορές κάποιοι αστοί θέλουν να γίνουν και αυτοί κτηματίες 14 και να μετάσχουν του
παλιού φεουδαρχικού κλίματος. Έπρεπε να ωριμάσουν οι εξελίξεις, αλλά σταδιακά ωρίμασαν.

V2.1.3 Ευρώπη: εναλλαγή πρωτοπορίας (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=2EmySYxMwzU
απομαγνητοφώνηση Evaggelia5 / αντιπαραβολή Paronymius
Ο χάρτης της Ευρώπης σε αυτούς τους αιώνες αλλάζει εντυπωσιακά, ακριβώς επειδή
δημιουργούνται και σταθεροποιούνται κάποια βασίλεια· άλλα πάλι συμμετέχουν σε μία
συνεχή εξέλιξη, λογικό είναι. Από την αυτοκρατορία του Καρλομάγνου στον 9ο αιώνα (το 800 -
900 μ.Χ.), που δημιουργούσε ένα συμπαγές κράτος στη βόρεια, κεντρική και δυτική Ευρώπη,
θα μετακινηθεί σταδιακά η Ευρώπη σε μια νέα εικόνα.
Εδώ πια, το 1200 περίπου, έχει αλλάξει το πλαίσιο το πολιτικό της Ευρώπης. Οι Βίκινγκς έχουν
εγκατασταθεί στις περιοχές τους —λίγο μετά θα ενωθούν αυτές οι τρεις χώρες στην Ένωση του
Κάλμαρ—, και βλέπουμε ότι έχει ξεκαθαρίσει, σε ένα πρώτο επίπεδο, έχει αποκοπεί το
βασίλειο της Γαλλίας, έχει δημιουργήσει κάποια σύνορα — δεν είναι τα σημερινά. Στο 1200
περίπου, στο κέντρο της Ευρώπης, από τον Βορρά μέχρι τον Νότο, υπάρχει πάντα η μεγάλη
Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά με κομμένες και κολοβωμένες πλευρές της. Στον Μεσαίωνα
η Ουγγαρία παρουσιαζόταν μεγάλη, επίσης [υπάρχει] βασίλειο της Πολωνίας και η Ισπανία, η
οποία ακόμη είχε τους Άραβες στο τμήμα προς το κέντρο και τον Νότο. Όμως το βασίλειο της
Αραγωνίας είχε ήδη στην Ιταλία θέσεις στη νότια Ιταλία και στη Σικελία. Και το βασίλειο της
Αγγλίας, η οποία τότε δεν περιλαμβάνει τη Σκωτία [και] την Ιρλανδία, σταδιακά όμως θα τα
περιλάβει.
Και από το περίπου 1200, θα μετακινηθούμε σε έναν χάρτη που δείχνει κάτι που μας
ενδιαφέρει: αποκεκομμένη η Γαλλία, με σημεία στα οποία υπάρχουν κτήσεις της Εκκλησίας.
Έχει σημασία αυτό, δείτε πόσα εκτεταμένα σημεία στη Γαλλία του 1100, του 1200, ανήκουν σε
εκκλησιαστικά μοναστήρια, είναι κτήματα της Εκκλησίας, του πάπα κ.λπ.
Και βέβαια η Γαλλία έχει και την πλευρά που θα τη φέρει σε θέματα με την Αγγλία, δηλαδή στο
βόρειο τμήμα της εδώ έχουν εγκατασταθεί Βίκινγκς (Νορμανδοί), οι οποίοι θα περάσουν
απέναντι στην Αγγλία (ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής, το 1066, θα διέλθει τη Μάγχη, θα
κατακτήσει την Αγγλία), θα δημιουργήσουν οι Νορμανδοί εκεί, στην Αγγλία, τη βάση του

14
Επιτυχημένοι αστοί, στους πρώτους αιώνες ανόδου της τάξης τους, επεδίωξαν να αποκτήσουν γαιοκτησίες και
τίτλους ευγενείας. Αυτό ονομάζεται “η προδοσία των αστών” μια και, έτσι, θέλησαν να μετάσχουν της παλαιάς
τάξης των φεουδαρχών.

34
Πύργου του Λονδίνου. Αυτός είναι ο Πύργος του Λονδίνου σε ένα σημείο της τότε ασήμαντης
ακόμη, ούτε καν πόλης.
Και οι δύο αυτές χώρες, Γαλλία και Αγγλία, που αργότερα θα γίνουν οι σημαντικότερες, θα
βρεθούν και σε πόλεμο μεταξύ τους —σας θυμίζω—, λόγω του γεγονότος ότι η Αγγλία διαθέτει
μεγάλες περιοχές στη Γαλλία τις οποίες θεωρεί αγγλικές και έτσι θα γίνουν ο Εκατονταετής
Πόλεμος και όλα όσα θα φέρουν αλλαγές στην Ευρώπη. Ο Εκατονταετής Πόλεμος σας θυμίζω
ότι χοντρικά ξεκινά το 1330 και τελειώνει χοντρικά το 145015.
Και βέβαια η Γερμανία, η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που μετά τον 12ο - 13ο αιώνα μπαίνει
σε διαδικασία όλο και πιο καθαρής εσωτερικής διάσπασης, διότι το έθιμο το γερμανικό της
διαδοχής, διαμοίρασης της αυτοκρατορίας στα αρσενικά παιδιά του ηγεμόνα, τελικά
υποβοηθά σε αυτή την εικόνα της Γερμανίας, που θα μείνει χαρακτηριστική μέχρι τον 19ο
αιώνα —οπότε και θα ενωθεί η Γερμανία—, με πολλά βασίλεια και ηγεμονίες, που με κάποιον
τρόπο συνδέονται μεταξύ τους. Την Αυστρία, που σταδιακά θα γίνει πιο σημαντική στο κέντρο
της Ευρώπης.
Έτσι, στην Ευρώπη τα κράτη είναι σε μία πορεία εξέλιξης μέσα στους αιώνες, ωστόσο —όπως
είπαμε— σταδιακά αρχίζουν να καταλαγιάζουν και να δημιουργούνται κάποιες περιοχές που
έχουν κεντρικό πυρήνα, και αυτός ο πυρήνας δεν θα μετακινηθεί, αλλά εδάφη προστίθενται,
εδάφη χάνονται. Τέτοιες είναι οι περιοχές της Ισπανίας ας πούμε —η Ισπανία είχε μία σταθερή
βάση, και μάλιστα ήταν επεκτατική στον Μεσαίωνα και αργότερα (οι Βουρβόνοι της)—, η
Γαλλία, η Αγγλία, η Γερμανία.
Να πούμε στο σημείο αυτό ότι:
● ο 15ος και 14ος αιώνας ονομάζονται στη βιβλιογραφία "οι αιώνες της Ιταλίας",
● ο 16ος αιώνας "ο αιώνας της Ισπανίας", γιατί είναι ο αιώνας που βρήκε την Αμερική και
είχε τους τεράστιους πόρους σε χρυσό και άργυρο,
● το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα16 και το πρώτο μισό του 18ου αιώνα ονομάζονται "ο
αιώνας της Γαλλίας",
● το δε δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ο 19ος αιώνας και μέχρι το 1918 "ο αιώνας της
Αγγλίας",
● ο δε 20ός αιώνας, μετά το 1918 μέχρι και σήμερα, αρχές του 21ου αιώνα, είναι ο
"αιώνας των Ηνωμένων Πολιτειών".
Έτσι, υπάρχει μία μετακίνηση δύναμης, με την Αγγλία να έχει παρουσιάσει τη μεγαλύτερη
ανθεκτικότητα από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού αιώνα, όντας η πιο
πετυχημένη δύναμη απ’ όλες αυτές οι οποίες διήλθαν αυτές τις εξελίξεις στους αιώνες που
τονίσαμε.

15
Ο Εκατονταετής Πόλεμος έληξε το 1453 με νίκη της Γαλλίας στην οποία συνέβαλε και η θρυλική Ιωάννα της
Λωρραίνης.
16
Ο 17ος αιώνας ονομάζεται “ο αιώνας της Ολλανδίας”.

35
 V2.1.4 Μία μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη. Η Γαλλία (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=PYPGjmP3Kl0
απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή Asimenia
Ας δούμε λίγα πράγματα για τη Γαλλία και για το πώς η χώρα αυτή στο δεύτερο μισό του 17ου
αιώνα λέμε ότι βρίσκεται στη “χρυσή της περίοδο”, “τον χρυσό της αιώνα”, δεύτερο μισό του
17ου και πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Η Γαλλία, θυμίζω ότι μέσα σε αυτές τις μετεξελίξεις,
κατενίκησε τους Άγγλους στον Εκατονταετή Πόλεμο και στη συνέχεια μπήκε και εκείνη στη
διαδικασία των ανακαλύψεων. Σας θυμίζω τον Ζακ Καρτιέ (Jacques Cartier), ο οποίος το 1534
εξερεύνησε τα παράλια της Βόρειας Αμερικής, δηλαδή η Γαλλία είχε πρώιμες δράσεις σε
καίριες περιοχές του κόσμου. Και φυσικά έπαιξε ρόλο σε όλη την Ασία, στην Ινδία… απέκτησε
βάσεις εμπορικές και αργότερα και αποικίες. Σ’ αυτή τη φάση να πούμε, το σημαντικό για τη
Γαλλία είναι ότι κάποια στιγμή τελειώνουν οι πόλεμοι μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Για
τη Γαλλία αυτό ήταν πραγματικά ένα τραυματικό κεφάλαιο της ιστορίας της. Χοντρικά γύρω
στο 1648, με το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου, η Γαλλία έχει τελειώσει με την εσωτερική
της αυτή σύγκρουση, αν και αργότερα το 1685 θα εκδιώξει τους ουγενότους από τη χώρα.
Βασιλιάς της Γαλλίας σε αυτή τη φάση είναι ο Λουδοβίκος ΙΔ΄, ο “βασιλιάς Ήλιος” (le Roi-Soleil)
όπως λεγόταν. Αυτός είχε μια σειρά σημαντικών στελεχών που τον καθοδηγούσαν σε θέματα
οικονομίας και εσωτερικής οργάνωσης, τον Κολμπέρ (Colbert), τον Μαζαρέν (Mazarin) και άλλα
τέτοια στελέχη. Και επέζησε ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ μιας μεγάλης σύγκρουσης που συνέβη ακριβώς
με το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου, δηλαδή το 1648 τέλειωσε ο Τριακονταετής Πόλεμος
και από το 1648 μέχρι το 1653 η Γαλλία έζησε μία εξέγερση περίπλοκη, στην οποία πήραν
μέρος και αστοί αλλά κυρίως ευγενείς. Έληξε το 1653 τελικά, μετά από δύσκολες εξελίξεις, με
τη νίκη17 του Λουδοβίκου ΙΔ΄, ο οποίος και θέλησε και κατάφερε να ελέγξει την τάξη των
ευγενών. Στη Γαλλία έχει ενδιαφέρον πόσο αργή ήταν η πολιτική πορεία σε σχέση με τον
έλεγχο της τάξης των ευγενών, σε σχέση με την Ολλανδία και την Αγγλία, όχι σε σχέση με άλλες
χώρες. Πάντως ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ για να ελέγξει αυτό το δύσκολο και πολύ προβληματικό τμήμα
των ευγενών —που πλέον ήταν παράσιτα, δεν έπαιζαν κάποιον σημαντικό ρόλο στην
οικονομία, αλλά έπαιζαν ρόλο ως κάτοχοι κεφαλαίων και τίτλων—, δημιούργησε τις
Βερσαλλίες, ένα συγκρότημα εμβληματικό ανακτορικό, στα περίχωρα των Παρισίων, ούτως
ώστε, αν είναι δυνατόν, να συγκεντρώσει και να παγιδεύσει τους ευγενείς και να τους έχει στη
συνεχή του εποπτεία. Εξ αυτού δημιούργησε αυτό το πολλαπλά περίπλοκο συγκρότημα, το
οποίο απέκτησε καταπληκτικούς κήπους κ.λπ.
Και η Γαλλία, καθώς βρίσκει μια ισορροπία στα πράγματα, μπαίνει σε μια εσωτερική της
ανάκαμψη. Στον χρυσό της αιώνα η Γαλλία πρωτοπορεί και σε θέματα επιστήμης —ο Ντεκάρτ
(Descartes)18 παραδείγματος χάριν—, σε θέματα πολιτισμού, υπέροχοι συγγραφείς, μουσικοί·
ο Μολιέρος (Molière) είναι σε αυτή την περίοδο. Και βέβαια δημιουργεί μουσεία, την
Ακαδημία Επιστημών. Η Γαλλία αποκτά Ακαδημία Επιστημών στη δεκαετία του 1630 19, περίπου

17
Ονομάζεται η Εξέγερση της Σφενδόνης (Fronde).
18
σημ. αντιπ.: γνωστός με το εξελληνισμένο όνομα Καρτέσιος.
19
Η Γαλλική Ακαδημία ιδρύθηκε το 1634, για την καλλιέργεια της γαλλικής γλώσσας. Ακαδημία Επιστημών η
Γαλλία απέκτησε το β΄ μισό του 17ου αι., λίγα χρόνια μετά την Αγγλία (Royal Society, 1660 ).

36
50 χρόνια νωρίτερα από την Αγγλία. Η Γαλλία δηλαδή, χάρις σε αυτή της την εσωτερική
αναδιοργάνωση υπό την καθοδήγηση ισχυρών προσωπικοτήτων και κυρίως από το γεγονός ότι
ο βασιλιάς ελέγχει το σώμα των ευγενών, παρουσιάζεται σε άνοδο. Να πούμε σε αυτό το
σημείο χαρακτηριστικά ότι στη Γαλλία οι δύο επάνω τάξεις, ανώτερες τάξεις, δηλαδή το σώμα
των ευγενών και το σώμα του κλήρου, ήσαν αφορολόγητες. Και αυτό δείχνει σε ποιο κλίμα
ήταν τα πράγματα και γιατί η Γαλλία θα έχει πολιτικά κάποιες υπαναχωρήσεις και ανόδους.
Και πράγματι ο επόμενος βασιλιάς, ο Λουδοβίκος ΙΕ΄, όπως και ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄, δεν θα
μπορέσουν να συνεχίσουν την πολιτική του Λουδοβίκου ΙΔ΄ σε σχέση με τους ευγενείς. Οι
ευγενείς ξανά θα πάρουν δύναμη και θα είναι κυρίαρχοι του παιχνιδιού σε πολλά επίπεδα.
Έτσι ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄, τον οποίο βλέπουμε σε αυτή την αποτύπωση, που είναι ο βασιλιάς της
Γαλλίας ο οποίος θα εκτελεστεί στην επανάσταση του 1789, δεν θα πετύχει και εκείνος να
ελέγξει τους ευγενείς, ούτε τις ανισότητες της φορολογίας.
Είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να πούμε, γιατί αναφερθήκαμε σε κάποιες άλλες
περιοχές, να! στη Ρωσία για την οποία μιλάγαμε πριν λίγο και θα επανέλθουμε σε επόμενη
ενότητα, ο Πέτρος ο Μέγας, η Αικατερίνη η Μεγάλη προσπάθησαν να δημιουργήσουν κάποια
σώματα βοηθητικά της διοίκησής τους. Ήταν μοναρχίες, απόλυτες μοναρχίες και η Γαλλία και η
Ρωσία· δεν ήταν δημοκρατίες, όχι. Όμως κάποια σώματα [που ήταν] κοντά τους κάποτε
έρχονταν βοηθητικά στη λήψη των αποφάσεων. Θυμίζω και τον Μεγάλο Πέτρο και την
Αικατερίνη τη Μεγάλη που είχαν δημιουργήσει τέτοια σώματα.
Στην περίπτωση της Γαλλίας είχε δημιουργηθεί μία σύλληψη των βασιλέων στις αρχές του
14ου αιώνα. Ήταν ένας θεσμός, θα έλεγε κανείς, που ονομαζόταν η “Σύγκληση των Γενικών
Τάξεων”. Μάλιστα σε αυτό η Γαλλία ήταν πρώιμη και το 1302 έγινε η πρώτη Σύγκληση Γενικών
Τάξεων, στην οποία βέβαια μετείχαν ο Βασιλιάς —δεν το συζητούμε—, εκπρόσωποι των
ευγενών, του κλήρου και σταδιακά μπήκαν και κάποιοι εκπρόσωποι των αστικών στρωμάτων.
Στη Γαλλία η Σύγκληση των Γενικών Τάξεων έγινε τρεις φορές, τρεις φορές, με διαφορά 300
χρόνων μεταξύ τους. Η μία το 1302, η άλλη το 1614, δηλαδή στην περίοδο των συγκρούσεων
προτεσταντών ουγενότων20 και η τελευταία το 1789, όταν εξερράγη η Γαλλική Επανάσταση και
ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ κάλεσε μέσα στις δυσκολίες της πολιτικής ζωής της Γαλλίας, και καθώς
έβλεπε ότι η Γαλλία δεν πάει καλά στα οικονομικά της και τείνει να χρεοκοπήσει, σκέφτηκε να
συγκαλέσει τις Γενικές Τάξεις. Αλλά αυτή η Σύγκληση των Γενικών Τάξεων, στην ουσία, το 1789
ήταν εναρκτήριο λάκτισμα για τη Γαλλική Επανάσταση.

V2.1.5 Η Γαλλική Επανάσταση (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=xa53qV6vEpo
απομαγνητοφώνηση Diamant / αντιπαραβολή Lemonia9
Η Γαλλία θα μπει στην επανάσταση το 1789. Είναι η τρίτη στη σειρά επανάσταση της νέας
εποχής, θυμίζω —αναφερθήκαμε σ’ αυτό— μετά από την Αγγλική Επανάσταση του 1642 και
την Αμερικανική του 1775.

20
σημ. απομ.: Οι συγκρούσεις έγιναν ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες ουγενότους.

37
Η Γαλλική Επανάσταση είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός, περίπλοκο, καθώς πολλές
επαναστατικές ομάδες έπαιρναν την εξουσία, η καινούρια εξόντωνε την προηγούμενη. Αυτό
σήμαινε πολλές ιδεολογικές μετακινήσεις. Γενικά, η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια επανάσταση
της νέας εποχής, του Διαφωτισμού, η οποία συζητούσε και πρακτικά προσπαθούσε να βρει
δρόμους σε σχέση με το μεγάλο διακύβευμα της νέας εποχής, που ήταν “ποια είναι τα
δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη”, “ποιες οι ελευθερίες” και, βέβαια, η άνοδος της
δύναμης των λαϊκών στρωμάτων, που είναι η φυσική εξέλιξη της ανάπτυξης των πόλεων και
των στρωμάτων που συνδέονται με το άστυ, είτε είναι επιχειρηματίες και έμποροι, είτε είναι
τραπεζίτες, είτε είναι τεχνίτες. Όλοι αυτοί συνδέονται με το άστυ και αλλάζουν το τοπίο σε
σχέση με την παλαιά εποχή.
Η Γαλλία σε αυτό είχε περίπλοκες —όπως είπαμε— εξελίξεις. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν μία
πάρα πολύ αιματηρή πραγματικότητα. Ήταν ένας βαρύς εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος διήρκησε
μέχρι το 1799, προκάλεσε διεθνείς εμπλοκές. Κάποια τμήματα της γαλλικής κοινωνίας
συνέπρατταν με τους επαναστάτες, άλλα συνέπρατταν με τον Βασιλιά, άλλα ήσαν ουδέτερα κι
έτσι πολλά συνέβησαν στη διάρκεια αυτής της Επανάστασης 21.
Η Γαλλική Επανάσταση κατά κύριο λόγο ήταν αντικληρικαλιστική· θυμίζω ότι ο
αντικληρικαλισμός είναι μια παλιά ιστορία μέσα στον χριστιανισμό και ιδιαίτερα μέσα στον
καθολικισμό22, που τελικά φωνές αντικληρικαλιστικές δημιούργησαν ένα άλλο κίνημα, το
κίνημα του προτεσταντισμού. Όμως και στην περίπτωση της Γαλλικής Επαναστάσεως ο
αντικληρικαλισμός είναι καίριο σημείο. Εδώ βλέπουμε ένα μελανοδοχείο — τα πάντα είχαν
σχέση με την Επανάσταση. Είναι ένα προπαγανδιστικό αντικείμενο, ένα μελανοδοχείο με το
χαρακτηριστικό σκουφί της Γαλλικής Επανάστασης, και το μελανοδοχείο συντρίβει τον κλήρο.
Σ’ αυτό ήτανε η Επανάσταση σαφής· όλες οι τάσεις της Επανάστασης σ’ αυτό συνέκλιναν.
Βέβαια, άλλα τμήματα της γαλλικής κοινωνίας παρέμειναν βασιλικά, και κάποιες ολόκληρες
περιοχές αντέδρασαν στα γεγονότα των Παρισίων και της Επανάστασης. Χαρακτηριστική είναι
η περιοχή της Βανδέας (Vendee), μία περιοχή η οποία ήταν θερμά βασιλική και της οποίας
τους κατοίκους κατέσφαξε η Επανάσταση.
Να σας διαβάσω την αγγελία του στρατηγού Βεστερμάν (Westermann), ο οποίος ήρθε στη
Συντακτική Συνέλευση για να πει με περηφάνια με ποιον τρόπο κατεσφάγη η Βανδέα, η οποία
τόλμησε να είναι βασιλική: “Δεν υπάρχει πια Βανδέα. Υπέκυψε μαζί με τις γυναίκες και τα
παιδιά της κάτω απ’ τα χτυπήματα του σπαθιού της λευτεριάς. Έλιωσα τα παιδιά κάτω απ’ τις
οπλές των αλόγων μου και έσφαξα όλες τις γυναίκες. Αυτές δεν πρόκειται να γεννήσουν άλλους
ληστές. Κανείς δεν μπορεί να με κατηγορήσει ότι έπιασα έστω και έναν αιχμάλωτο”. Είναι
περήφανος ο Βεστερμάν που συνέτριψε όλους τους αντιπάλους του, τους βασιλικούς.
Εδώ βλέπουμε πάλι, από την πλευρά των βασιλικών, ένα δικό τους αντικείμενο: Dieu Le Roi
(Θεός ο Βασιλιάς). Συγκρούστηκαν δυο κόσμοι, και ηττήθηκε η πλευρά των βασιλικών στην
περίοδο αυτή. Εκτελέστηκε ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄, αν και το 1799 η Γαλλία απέκτησε αυτοκράτορα,
τον Ναπολέοντα, και μετά την πτώση του Ναπολέοντα η Γαλλία εξακολούθησε να έχει βασιλέα,
αλλά με συνταγματικό πρόσημο. Όμως, κάποια περίοδο το 184823, ο βασιλιάς προσπάθησε να

21
Μόνον στην γκιλοτίνα εκτελέστηκαν περί τα 17.000 άτομα.
22
Η Αγγλική και η Αμερικανική Επανάσταση δεν χρειάστηκε να είναι αντικληρικαλιστικές, γιατί το θέμα σε
αυτούς είχε ήδη λυθεί, μια και ήταν προτεστάντες.
23
Το 1848 συνέβησαν εξεγέρσεις, κυρίως εθνικών διεκδικήσεων, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, με αφορμή

38
ανατρέψει το σύνταγμα· έγιναν γεγονότα, ξαναήρθε η βασιλεία και τελικά η Γαλλία έπαψε να
έχει βασιλέα το 1871, μετά την ήττα της από τους Γερμανούς και τον Μπίσμαρκ, που έχουμε
αναφερθεί σε προηγούμενό μας σημείο.
Η Γαλλία δηλαδή, η μεγάλη Γαλλία, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, λειτουργούσε και άνθιζε,
όμως υπέκρυπτε κάτω από τις βάσεις της το μεγάλο πρόβλημα της μη επίλυσης των ξεφτιών
της φεουδαρχίας και κυρίως το μεγάλο απόστημα των ευγενών, και όλα αυτά έπρεπε να
αντιμετωπιστούν με μία σύγκρουση που πήρε στην περίπτωση τη γαλλική μεγάλες διαστάσεις,
πάρα πολύ αιματηρές.
Όμως, η Γαλλική Επανάσταση έπαιξε μεγάλο ρόλο στην κινητοποίηση και άλλων λαών, γιατί
όταν συνέβη είχε ωριμάσει ο χρόνος24 κι έτσι είναι, απ’ όλες αυτές τις επαναστάσεις, εκείνη
που επηρέασε περισσότερο την υπόλοιπη ανθρωπότητα στο τέλος του 18ου αιώνα, αρχές του
19ου αιώνα.

V2.1.6 Μια πολιτικά πρωτοπόρα χώρα: η Αγγλία (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=L7MStMi3610
απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Asimenia
Η Αγγλία, η χώρα η οποία βρίσκεται δίπλα και πάνω από τη Γαλλία, χώρα η οποία έμοιαζε να
μένει πίσω σε αρκετές πλευρές, αντιθέτως αν κανείς την προσεγγίσει προσεκτικά θα δει ότι,
όπως είπαμε και σε άλλη ενότητα, συνέκλιναν περισσότερο δημιουργικά οι ανατροπές οι
εσωτερικές, οι πολιτικές, οι οικονομικές, σε σχέση με τη Γαλλία παραδείγματος χάριν, έτσι
ώστε η Αγγλία με πιο ομαλό τρόπο έλυσε πολύ νωρίτερα από τη Γαλλία τα πολιτικά της
προβλήματα και για αυτό βοηθήθηκε στην εξέλιξή της, στο να γίνει δηλαδή η μεγαλύτερη
δύναμη στον κόσμο και να υποσκελίσει σαφώς τη Γαλλία στο παγκόσμιο επίπεδο, αν και η
Γαλλία παρέμενε πάντα μία σημαντική χώρα του κόσμου, μέχρι και τον 20ό αιώνα παραμένει
μία σημαντική χώρα στον κόσμο. Κάποτε ήταν η δεύτερη ισχυρότερη χώρα μετά την Αγγλία.
Στοιχεία τα οποία έπαιξαν ρόλο στα πράγματα της Αγγλίας είναι η κατάκτησή της
παραδείγματος χάριν από τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή που αναφέραμε, ο οποίος
μετακινήθηκε από τη Νορμανδία της Γαλλίας στην Αγγλία και την κατέκτησε. Ο Γουλιέλμος ο
Κατακτητής ήταν Νορμανδός στην καταγωγή, δηλαδή Βίκινγκ, Γερμανός που όμως πλέον είχε
ενσωματωθεί στη ζωή της Γαλλίας. Σε αυτόν τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή πιστώνεται κάτι
εξαιρετικό: η πρώτη καταγραφή των περιουσιών της Αγγλίας, δηλαδή η δημιουργία του
Εθνικού Κτηματολογίου της Αγγλίας. Αυτό είναι το πρώτο Εθνικό Κτηματολόγιο της Αγγλίας
από τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή στον 11ο μ.Χ. αιώνα, είναι ένα προικιό μεγάλο. Και βέβαια
στην περίπτωση της Αγγλίας έχουμε, λίγο αργότερα, τη δημιουργία της Magna Carta, το 1215,
ένα σπουδαίο πολιτικό κείμενο που όριζε τα όρια πολιτικής λειτουργίας των αρχόντων, του
βασιλέως και του κλήρου, και σταδιακά η Αγγλία, μετά και από έναν εμφύλιο πόλεμο στον 15ο
αιώνα και την ήττα της στον Εκατονταετή Πόλεμο από τη Γαλλία, θα μπει σε φάση

γεγονότα της Ιταλίας και της Γαλλίας.

24
και γιατί ο Ναπολέων, μετά το 1799 εξήγαγε την επανάσταση κατακτώντας μεγάλο τμήμα της Ευρώπης.

39
αναδιοργάνωσης25, θα εισπράξει τον προτεσταντισμό και, από τον 16ο αιώνα πλέον, θα
αρχίσει σταθερά να εκτινάσσεται, έτσι ώστε να αποδειχθεί η ισχυρότερη δύναμη όλων και να
το αποδείξει αυτό στο τέλος του 18ου, στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα.
Η Αγγλία θα μπει πρώτη στον κύκλο των επαναστάσεων, και το 1642 θα συγκρουστεί αυτή η
καινούρια ανερχόμενη αστική τάξη με τον Βασιλέα της. Η Αγγλία θα εκτελέσει τον Βασιλέα.
Αρχηγός της Αγγλικής Επανάστασης του 1642 είναι ο Κρόμγουελ (Cromwell), ο οποίος με τα
στρατεύματά του συγκρούστηκε με τα βασιλικά στρατεύματα και τα κατενίκησε, έτσι ώστε
αναγκάστηκε μετέπειτα η βασιλεία να δεχθεί τη λειτουργία δύο βουλών: της Βουλής των
Λόρδων και της Βουλής των Κοινοτήτων, και η Αγγλία να μετατραπεί στην πρώτη
συνταγματική… — με τον αγγλικό τρόπο συνταγματική, γιατί δεν έχει ακριβώς σύνταγμα η
Αγγλία αλλά έχει τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων, τη Magna Carta, το Habeas Corpus.
Εδώ είναι η εικόνα του εκτελεσθέντος βασιλέως της Αγγλίας, του Καρόλου Α΄. Αυτός
εκτελέστηκε το 1649. Η βασιλεία επανήλθε στην Αγγλία26, αλλά σε τελείως άλλη βάση. Πρώτη
φορά έχουμε μία τέτοια μορφή βασιλείας όπου οι δικλείδες περιλαμβάνουν τη συναίνεση
ευρυτάτων στρωμάτων μεταξύ των οποίων και των αστών. Η Αγγλία είχε ήδη μπει σε δρόμους
διεθνούς εμπορίου, με ένα εξαιρετικό εμπορικό ναυτικό, με μία δυναμικότατη εταιρεία, την
Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, και βέβαια η αγγλική ύπαιθρος αποκτά και εκείνη το δικό
της μερτικό από την υπέροχη αρχιτεκτονική των κατοικιών των πλουσίων αυτών επιτυχημένων
επιχειρηματιών, που στην περίπτωση της Αγγλίας δεν ήταν μόνο αστοί, αλλά κάποιοι εξ αυτών
—το είπαμε σε άλλη ενότητα— ήταν ευγενείς οι οποίοι ασχολήθηκαν επίσης με το διεθνές
εμπόριο και με τη ναυπηγική και με αστικές δραστηριότητες, και το αποτέλεσμα είναι τόσο
αρχοντικά και επιβλητικά κτίρια με μία αίσθηση ήρεμης δύναμης.
Η Αγγλία λοιπόν είχε κι αυτή τον δικό της κύκλο, που είναι και ο πιο συντεταγμένος και
επιτυχημένος όλων αυτούς τους αιώνες των εξελίξεων και της ανάπλασης του πολιτικού
κόσμου της Ευρώπης — και όλου του κόσμου, διότι η Ευρώπη συμπαρασύρει μετά το 1500 όλη
την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Το θέλει ή όχι, η υπόλοιπη ανθρωπότητα βρίσκεται στην ποδιά
της Ευρώπης μέχρι και σήμερα ακόμη, αν σκεφτεί κανείς ότι τα παιδιά της, οι Ηνωμένες
Πολιτείες δηλαδή [κι] η Αυστραλία είναι τόσο δυνατές.

V2.1.7 Οι Γερμανοί επεκτείνονται (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=KdWZXSpUEv0
απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Evaggelia5 & LENA68

Η Αγγλία για να επιτύχει τη μεγάλη της δύναμη ήταν αμείλικτη· όχι μόνο αυτή βέβαια αλλά και
άλλοι, αλλά εκείνη αναδείχτηκε πρωταθλήτρια σε πολλά, διότι όχι μόνο γονάτισε τη Γαλλία
στις παγκόσμιες βλέψεις της αλλά, επειδή στη γειτονιά της βρίσκονταν οι Ολλανδοί, οι οποίοι
ήταν λίγοι και μικρή η χώρα τους αλλά πάρα πολύ άξιοι και δυναμικοί και αμφισβητούσαν τα

25
Στους αιώνες που ακολούθησαν την ήττα της στον 100ετή πόλεμο (1453), η Αγγλία νίκησε τη Γαλλία σε κάθε
πολεμική σύγκρουση μαζί της.
26
Η βασιλεία στην Αγγλία επανήλθε το 1660 και ισχύει αδιάλειπτα μέχρι σήμερα.

40
πρωτεία της Αγγλίας, η Αγγλία στον 17ο αιώνα, μεταξύ του 1650 και του 1680, χτύπησε την
Ολλανδία σε τρεις αλλεπάλληλους αγγλοολλανδικούς πολέμους, όπου οι Ολλανδοί
ανταπάντησαν με γενναιότητα και πείσμα και θάρρος, όμως, δεν ήταν σε 27 θέση να νικήσουν
την Αγγλία, η οποία είχε πολύ περισσότερους πόρους, δύναμη και έκταση και έτσι, η Ολλανδία
αναγκάστηκε κι εκείνη να περιορίσει τις βλέψεις της, όντας πάντοτε μία πολύ σημαντική
δύναμη της Ευρώπης και του κόσμου.

Η Ιταλία, από την άλλη πλευρά, ήταν κατεσπασμένη σε όλους αυτούς τους αιώνες με πάρα
πολλές διακυμάνσεις του ποιος ελέγχει τι. Κάποια στιγμή, στο 1870 —όπως είπαμε σε άλλη
ενότητα—, ενώθηκε, στον 19ο αιώνα, όμως στο μεταξύ είχε ζήσει για μακρούς αιώνες κάτω
από τη λειτουργία, τη διοίκηση των Βουρβόνων της Ισπανίας, άλλο της τμήμα ήταν υπό τον
έλεγχο του Πάπα, άλλο της τμήμα υπό τον έλεγχο της Αυστρίας, άλλο της τμήμα υπό τον έλεγχο
της Γαλλίας. Ειδικά αυτό το σημείο που σας δείχνω εδώ, η Σαβοΐα και η περιοχή της Νίκαιας, οι
οποίες ανήκαν σε περιοχές ιταλικών κρατών, το 1870, επειδή η Γαλλία βοήθησε την Ιταλία στην
ενοποίησή της και στην αντεπίθεσή της εναντίον των Αυστριακών, η Ιταλία αντάμειψε τη
Γαλλία με την παραχώρηση της Σαβοΐας. Έτσι, σήμερα ένα τμήμα της περιοχής της Σαβοΐας
είναι Γαλλία, όπως και η περιοχή της Νίκαιας, στην οποία κατοικούσαν κατά κύριο λόγο Ιταλοί.
Έγιναν δηλαδή στην Ευρώπη πολλές μετακινήσεις των πραγμάτων και αλλαγές και όλη αυτή η
περίπλοκη χώρα τελικά ενώθηκε το 1870, όπως είπαμε, σε μία ενιαία εθνική χώρα, που μέχρι
σήμερα παίζει ρόλο στα πράγματα σημαντικότατο.
Από την άλλη πλευρά, στο κέντρο της Ευρώπης, από τα πολλά επιμέρους κράτη της Γερμανίας
ένα εξ αυτών, η Αυστρία, αποσπάστηκε. Η ζωή του δηλαδή απέκτησε ξεχωριστές κλίμακες και
δημιουργήθηκε μία Αυστριακή Αυτοκρατορία στο κέντρο της Ευρώπης που, σταδιακά, μέσα
στους αιώνες και κυρίως στον 16ο, 17ο, 18ο, 19ο —και βέβαια στον 20ό αιώνα, πλέον,
διαλύεται η Αυστριακή Αυτοκρατορία— περιελάμβανε μία μεγάλη περιοχή της Ευρώπης.
Βλέπουμε εδώ την Ουγγαρία που ήταν τμήμα της, περιοχές όπου κατοικούσαν Τσέχοι και
περιοχές που κατοικούσαν και Πολωνοί, περιοχές που κατοικούσαν Σλάβοι, Κροάτες... Αυτή
είναι η Αυστριακή Αυτοκρατορία στο τέλος του 19ου αιώνα και μπορούμε να δούμε, στο
σύνολο της Αυτοκρατορίας, ότι οι Γερμανοί —οι Αυστριακοί είναι Γερμανοί—, αποτελούσαν το
33% των κατοίκων, ενώ από κει και πέρα όλο το υπόλοιπο ήταν Ούγγροι, Ιταλοί, Ρουμάνοι,
Τσέχοι, Πολωνοί, Ουκρανοί, Σλοβένοι, Σερβοκροάτες, Σλοβάκοι. Δηλαδή αυτή η Αυτοκρατορία
η Αυστριακή μέχρι το 1918, που τελειώνει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ήταν μία πολυεθνική
αυτοκρατορία με κύριο πυρήνα τους Γερμανούς, τους Αυστριακούς που όμως δεν είναι καν η
πλειοψηφία του πληθυσμού.
Αντιθέτως, οι βόρειες γερμανικές περιοχές παρουσίαζαν την κατάσπασή τους σε πολλά
επιμέρους βασίλεια και ηγεμονίες που όμως συνέκλιναν σε κάτι που λεγόταν “Γερμανική
Δίαιτα”, δηλαδή28 κάθε τόσο συναντιόνταν σε κάποια σημεία οι εκπρόσωποι των κρατιδίων
αυτών και των κρατών για να πάρουν αποφάσεις. Αυτή η πολυδιασπασμένη Γερμανία τελικά,
όπως είπαμε σε άλλη ενότητα, καταλήγει στη δημιουργία μιας ενιαίας μεγάλης Γερμανίας το
1871 υπό τον Bismarck, με την Αυστρία να μένει απέξω.

27
Στους τρεις αγγλοολλανδικούς πολέμους του β΄ μισού του 17ου αιώνα οι Ολλανδοί κράτησαν γερά.
Ηττήθηκαν όμως στον τέταρτο πόλεμο στο β΄ μισό του 18 ου αιώνα.
28
Στη γερμανική περίπτωση, δούκες, πρίγκιπες, κλήρος συναντώνταν ως εκλέκτορες για την εκλογή
αυτοκράτορα.

41
Είναι καλό να παρατηρήσουμε αυτόν τον χάρτη, να δούμε: κοιτάξτε τη θέση του Βερολίνου.
Έχει σημασία. Σήμερα τα σύνορα της Γερμανίας είναι εδώ. Το Βερολίνο είναι κοντά στα σύνορα
τα σημερινά με την Πολωνία. Οι γερμανικές όμως περιοχές ήταν αυτές στον 19ο αιώνα. Αυτή
εδώ η περιοχή που σήμερα είναι Πολωνία, αυτή εδώ η περιοχή που σήμερα είναι Λιθουανία
και αυτή η περιοχή που σήμερα είναι Ρωσία εδώ, ήταν τμήματα της Γερμανίας, τον 19ο αιώνα
πλέον όταν ενιαιοποιήθηκε. Στο σημείο αυτό να πούμε ότι η Γερμανία —οι Γερμανοί, όχι τόσο
η Γερμανία—, μετά το 1100 μ.Χ. είχαν μία εντυπωσιακή κινητικότητα από την κεντρική Ευρώπη
προς την ανατολική και βορειοανατολική, και χάρη στη Χάνσα και χάρη στους Ιππότες τους
Τεύτονες και χάρη στο γεγονός ότι χιλιάδες Γερμανοί αγρότες, οι οποίοι ήταν περιζήτητοι γιατί
θεωρούνταν εξαιρετικά αποτελεσματικοί αγρότες και γνώστες της γεωργίας και εργατικοί,
χρησιμοποιούνταν και καλούνταν από διάφορους ηγεμόνες κρατών όπως η Πολωνία, όπως η
Λιθουανία, όπως η Ρωσία του 1200, του 1300, του 1400, και κινούνταν και μόνοι τους, και έτσι
το γερμανικό στοιχείο διαχύθηκε προς τα ανατολικά της Ευρώπης πολύ περισσότερο μετά το
1100. Μετά το 1100 είναι η εποχή που κόπηκαν πάρα πολλά δάση στις περιοχές που σήμερα
είναι Γερμανία, Πολωνία, Λιθουανία, δάση για να μετατραπούν σε χωράφια και να
αξιοποιηθούν για τις γεωργικές καλλιέργειες — η Ευρώπη άλλαξε και σε αυτόν τον τομέα.
Πρέπει σε αυτό το σημείο να πούμε κάτι πολύ ενδιαφέρον. Είπαμε σε προηγούμενη ενότητα
ότι ο 14ος αιώνας με τον “μαύρο θάνατο” και φυσικά με τις αλλαγές που είχαν έλθει λόγω της
σχετικής ασφάλειας που είχε πια προκύψει μετά το 1100, ο 14ος αιώνας έφερε μεγάλες
αγροτικές αναταραχές, ανακατατάξεις και γιατί ήρθε ο “μαύρος θάνατος”, η πανώλης. Και
αναφέραμε σε προηγούμενη ενότητα ότι η πανώλης συνέβαλε στο να βελτιωθεί η κοινωνική
θέση των αγροτών, γιατί έλειψαν τα αγροτικά χέρια και οι αγρότες μπόρεσαν στη Δυτική
Ευρώπη να διαπραγματευτούν καλύτερες θέσεις με τους κτηματίες τους.
Έχει ενδιαφέρον ότι στην Ανατολική Ευρώπη αυτό δεν συνέβη και αντιθέτως υπήρχε το
αντίστροφο. Η Ανατολική Ευρώπη βλάφτηκε πολύ λιγότερο από το χτύπημα της πανώλους.
Αποτέλεσμα ήταν να μην έχει αυτό το πρόβλημα σε τέτοια έκταση όπως η Δυτική Ευρώπη,
δηλαδή της έλλειψης χεριών, και επειδή η Δυτική Ευρώπη δεν παρήγαγε πλέον τόσα γεωργικά
προϊόντα όσα είχε ανάγκη, διότι χρησιμοποιούσε και μεγάλες της εκτάσεις για βοσκοτόπια, για
να δημιουργεί μάλλινα υφάσματα και να τα χρησιμοποιεί για τις βιοτεχνίες της, η Ανατολική
Ευρώπη μετατράπηκε στον σιτοβολώνα της Δυτικής, με αποτέλεσμα η φεουδαρχία και η
δουλοπαροικία να διατηρηθούν στην Ανατολική Ευρώπη μέχρι αργότερα, μέχρι τον 19ο αιώνα,
δηλαδή παρουσίασε αντίστροφα φαινόμενα. Ας θυμηθούμε, όταν μιλούσαμε για τον ρωσικό
19ο αιώνα, αναφέραμε ότι ο Τσάρος της Ρωσίας εξάλειψε τη δουλοπαροικία, κατήργησε τη
δουλοπαροικία με απόφαση νομική το 1861, δηλαδή στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Τέτοια
φαινόμενα τα έχουμε στη Ρωσία, όχι μόνο στη Ρωσία [αλλά] και σε άλλες ανατολικές περιοχές,
ακριβώς διότι ενισχύθηκε η εξαγωγή δημητριακών από τα ανατολικά προς τα δυτικά για τους
λόγους που είπαμε. Γι’ αυτό και οι κοινωνικές αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη είχαν άλλο
χρόνο και άλλες εκφάνσεις απ’ ό,τι αυτές τις οποίες αναφέραμε.

42
 2.2: Ο 19ος: Ένας γόνιμος αιώνας

V2.2.1 Στον 19ον αιώνα αλλάζουν πολλά (6΄)

https://www.youtube.com/watch?v=hJqTPA0vP1g
απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή Paronymius
Άλλη μια αυτοκρατορία, η οποία υπάρχει στην Ευρώπη, είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η
οποία κάποτε έλεγχε τμήματα της κεντρικής Ευρώπης. Σας θυμίζω ότι μέχρι και τον 17ο αιώνα
τα σύνορά της περιελάμβαναν την Ουγγαρία —δηλαδή βρίσκονταν στα πρόθυρα της Βιέννης—
και αυτή είναι μία αυτοκρατορία η οποία αναπτύχθηκε στα εδάφη της πρώην Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας και είχε τον κύκλο της, δηλαδή την πολύ μεγάλη της ανάπτυξη στον 15ο, 16ο
αιώνα και από τον 17ο αιώνα στοιχεία ύφεσης που στον 18ο, 19ο [αιώνα] πια έγιναν
ολοφάνερα με αποτέλεσμα περιπλοκές, του λεγόμενου Ανατολικού Ζητήματος, το οποίο και
αναφέραμε σε άλλη στιγμή.
Η Ευρώπη γενικά στον 19ο αιώνα βρέθηκε σε μεγάλες ανακατατάξεις, πολλές από αυτές τις
πυροδότησε ο Μέγας Ναπολέων —που αναφέραμε σε προηγούμενές μας ενότητες— ο οποίος
ήταν ένας στρατηλάτης που ανέτρεψε τις ισορροπίες στην Ευρώπη και έκανε τον χάρτη της
Ευρώπης πιο απλό. Όταν τέλειωσε ο κύκλος του Ναπολέοντα, χώρες περίπλοκες είχαν
αναγκαστεί να ενωθούν. Ο Ναπολέων στην πράξη συνέτριψε την προηγούμενη μορφή της
Ευρώπης και δημιούργησε περισσότερο ενιαίες περιοχές, καθώς εκείνος τις είχε ενιαιοποιήσει
με την κατάκτησή του, και τις είχε ενιαιοποιήσει με τον νομικό κώδικα, τον γαλλικό νομικό
κώδικα, τον οποίον μετέφερε στις κτήσεις του, που έπαιξε μεγάλο ρόλο για τον εκσυγχρονισμό
της Ευρώπης, περιοχών της Ευρώπης, όπως ήταν η Αυστρία, όπως ήταν κάποια γερμανικά
κράτη, όπως ήταν η Πολωνία, περιοχές της Ιταλίας, της Ισπανίας κ.λπ. Ο Ναπολέων
λειτούργησε ως καταλύτης. Βέβαια η ήττα του το 1815, στο Βατερλώ, στην περιοχή του
Βελγίου, έδωσε μεγάλη χαρά στους αντιπάλους του (τον Ρώσο Τσάρο, τους Πρώσους ηγεμόνες,
τους Αυστριακούς ηγεμόνες). Χορεύουν, δείχνουν με μεγάλη ψυχραιμία —σ’ αυτή τη
γελοιογραφία— τη χαρά τους, που αυτός ο ταραχοποιός της Ευρώπης επιτέλους τέλειωσε για
την ευρωπαϊκή ιστορία. Πράγματι, βέβαια, το 1815 είναι το τέλος ενός κύκλου και η αρχή ενός
άλλου.
Την ίδια στιγμή στην περιοχή της ανατολικής Ευρώπης, η Οθωμανική Αυτοκρατορία πνέει τα
λοίσθια και σ’ αυτή συνωστίζονται οι Μεγάλες Δυνάμεις επίσης, καραδοκώντας να αντλήσουν
κέρδη από τη διάλυσή της. Εδώ βλέπουμε έναν χάρτη των περιοχών που ελέγχει η Οθωμανική
Αυτοκρατορία περί το 1850. Η Ελλάδα έχει ήδη γίνει ανεξάρτητο κράτος· βέβαια ένα μικρό
[κράτος] σε σχέση με τη σημερινή της έκταση. Τα υπόλοιπα τμήματα της Βαλκανικής
παραμένουν υπό οθωμανικό έλεγχο, όμως η Σερβία και η Ρουμανία δεν είναι πλέον, διότι η
Αυστρία ελέγχει τμήματα αυτής εδώ της περιοχής, και η Ρωσία τμήματα της Μολδαβίας και της
Βλαχίας. Κρατάει εδάφη η Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Μικρά Ασία, σε τμήματα του Ιράκ,
κατά μήκος της Ερυθράς Θάλασσας και στις περιοχές της Αιγύπτου και της Λιβύης· έχει χάσει
την πρόσβασή της στην υπόλοιπη βόρεια Αφρική, όπου οι Γάλλοι το 1830 δημιούργησαν
αποικίες.
Είμαστε στον 19ο αιώνα. Είναι ένας αιώνας μεγάλων ανατροπών και η Οθωμανική
Αυτοκρατορία γνωρίζει, καταλαβαίνει, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει, ότι πρόκειται να της

43
αποσχιστούν ολόκληρες περιοχές, όπως και θα συμβεί με τη Βουλγαρία, με τη Ρουμανία, με τη
Σερβία λίγο αργότερα. Η Ελλάδα ξεκίνησε πρώτη αυτό το γαϊτανάκι, αλλά σταδιακά η
Αυτοκρατορία θα καταρρεύσει. Και εδώ πάλι θα δείξουμε μία γελοιογραφία, ακριβώς της
εποχής, που δείχνει τον Σουλτάνο, τον Αβδούλ Χαμίτ, να κοιτά τη χώρα του, Turquie, την
Τουρκία, και τον Αυστριακό και τον Ρώσο ηγεμόνα να τραβούν, να σχίζουν από το σύνολο της
Αυτοκρατορίας περιοχές ολόκληρες (είναι το Ανατολικό Ζήτημα) και ο Σουλτάνος ανήμπορος,
οργισμένος, κοιτά τις εξελίξεις χωρίς να μπορεί να αντιδράσει. Οι άλλοι δύο ηγεμόνες έχουν
ένα αυτάρεσκο χαμόγελο, διότι είναι οι ισχυροί που παίζουν ρόλο στα πράγματα.

V2.2.2 Δυτική Ευρώπη. Τα βήματα των αλλαγών (13΄)

https://youtu.be/sFoU8qYul8o
απομαγνητοφώνηση Domenica27 & Asimenia / αντιπαραβολή Lemonia9
Όλες αυτές οι εξελίξεις που είπαμε θα φέρουν και ιδεολογικά βήματα. Αναπτύξαμε σε
προηγούμενη ενότητα τη ζώνη της Αναγέννησης, η οποία και εξέφρασε τις νέες ομάδες και
τάξεις που αναδείχτηκαν μετά από την πρώτη αποσάθρωση του φεουδαρχικού συστήματος,
και τον 12ο αιώνα που ήταν —έτσι— κομβικός αιώνας· η Αναγέννηση στην Ιταλία
παρουσιάζεται στην ουσία στον 14ο αιώνα πλέον και στον 15ο αιώνα. Ο επόμενος αιώνας, ο
16ος αιώνας, ακριβώς επειδή έχει ωριμάσει ακόμη περισσότερο όλο το οικονομικό, το
κοινωνικό πλέγμα του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου, θα μπει στον επόμενο γύρο των
συζητήσεων, που δεν ήτανε μόνο συζητήσεις, αλλά ήταν συγκρούσεις και πόλεμος: είναι το
κίνημα του προτεσταντισμού. Τον 16ο και 17ο αιώνα η Ευρώπη ζει στο κλίμα του
προτεσταντισμού (η δυτική Ευρώπη), κυρίως η κεντρική και βόρεια, όπου την επηρέασε
περισσότερο, όπως και τη Γαλλία που επίσης την επηρέασε πολύ και βαριά αυτή η σύγκρουση.
Ο προτεσταντισμός (τον τοποθετούμε στο 1517, αλλά είχε προδρόμους που καταγράφονται και
από τον 14ο αιώνα οπωσδήποτε) είναι ένα κίνημα θρησκευτικό μεν, [αλλά] το οποίο έχει
ενσωματώσει στη σύλληψή του πολλές αξίες και νοοτροπίες των ανθρώπων της πραγματικής
οικονομίας, των καινούριων αυτών στρωμάτων που έχουν αναδυθεί, δηλαδή περιλαμβάνει την
έννοια της ατομικής ευθύνης, της ατομικής πρωτοβουλίας, των ατομικών ελευθεριών, της
ελεύθερης οικονομίας —πηγαίνουν μαζί—, της εσωτερικής πειθαρχίας, της κοινωνικής
πειθαρχίας, της τήρησης των κανόνων, της αυστηρότητας εξ αυτού, αλλά ταυτοχρόνως και της
ανεκτικότητας… Δηλαδή είναι δικλείδες οι οποίες έχουν δοκιμαστεί στη ζωή φορέων και
ομάδων, όπως ήταν η Χάνσα, διότι δεν είναι τυχαίο ότι η ανάπτυξη του προτεσταντισμού και η
έκφρασή του από τον Λούθηρο είναι στη ζώνη της Χάνσα πιο ταχεία και πιο πλήρης, και η
αίσθηση της αποταμίευσης για να επιτύχω στις δράσεις μου —όποιες κι αν είναι αυτές—, η
έννοια της αποτελεσματικότητας, η έννοια της εργατικότητας, η έννοια της πτώχευσης, της
υπομονής και της επιμονής, που όλα αυτά πηγάζουν από μία αρχή του προτεσταντισμού που
είναι θρησκευτικής φύσεως: μόνος σου θα σώσεις την ψυχή σου, θα σώσεις τον εαυτό σου, δεν
χρειάζεσαι ιερείς, μόνος σου θα διαβάσεις τα ιερά κείμενα και θα βρεις τις απαντήσεις που
χρειάζεσαι (η ατομική ευθύνη, η ατομική πρωτοβουλία). Μέσα από αυτή την αρχή, μια τελείως
θρησκευτική αρχή, προέκυψε ένας ολόκληρος κόσμος, ο οποίος περιλαμβάνει ένα περίπλοκο
φάσμα θρησκευτικό, αλλά ταυτοχρόνως ξεπερνά κατά πολύ τη θρησκευτική πλευρά και

44
θεωρείται το όχημα το οποίο έφερε τον κόσμο ολόκληρο στη νέα εποχή, μετά τον 16ο αιώνα.
Μετά τον κύκλο του προτεσταντισμού, ο οποίος κατακάθισε στο μέσο του 17ου αιώνα, ξεκινά
ο επόμενος γύρος ωριμάνσεων, πνευματικών ωριμάνσεων. Αυτή η νέα τάξη, που αναδύθηκε
μετά το 1100-1200, στην Αναγέννηση κέρδισε τη δυνατότητα έκφρασης του ψυχισμού της, των
ιδεών της και αναζήτησε το χρώμα της και το άρωμά της· με το κίνημα του προτεσταντισμού,
της Μεταρρύθμισης αλλά και της Αντιμεταρρύθμισης τοποθέτησε το θείο εκεί όπου θα
μπορούσε να αντλήσει ηθικές κατευθύνσεις για τους στόχους τους οποίους είχε θέσει, δηλαδή
κατά κάποιο τρόπο οι αστοί αυτοί, με το κίνημα του προτεσταντισμού, έπλασαν τον Θεό έτσι
ώστε να είναι αρωγός στους στόχους τους και στις ηθικές τους αξίες. Στο κίνημα του
Διαφωτισμού που ήρθε μετά, στον 17ο και 18ο αιώνα, πλέον αυτή η μεσαία τάξη που ωθείται
προς τα άνω αναζητά την πολιτική της θέση και την πολιτική της ηγεμονία· έχουν κυλήσει
αιώνες και πλέον διεκδικεί την πολιτική της ηγεμονία.
Ποιος θα το επιτύχει πρώτος αυτό; Όπως είπαμε, οι Ολλανδοί στο δεύτερο μισό του 16ου
αιώνα, αλλά κατά κύριο λόγο η Αγγλία στον 17ο αιώνα με την επανάστασή της το 1642.
Ακριβώς επειδή η Αγγλία πρώτη έφτασε σε τόση πυκνή εξέλιξη σε σχέση με τα πολιτικά της
ζητήματα, είναι εκείνη η οποία και θα θέσει τις βάσεις του κινήματος του Διαφωτισμού. Στην
Αγγλία απ’ τον 17ο αιώνα ήδη παρουσιάζονται οι στοχαστές οι οποίοι θα θέσουν τα δεδομένα
των νέων αναζητήσεων, καθώς ο Διαφωτισμός συζητά ποια είναι η θέση του ανθρώπου, ποια
είναι η θέση του πολίτη, ποιες είναι οι ευθύνες του καθενός απέναντι στον εαυτό του και ποιες
είναι οι ευθύνες του καθενός απέναντι στο σύνολο. Εξ αυτού θυμίζει πολλά από τους
προβληματισμούς ομάδων του προτεσταντισμού, αλλά και ομάδων μέσα στον χριστιανισμό
που κατά καιρούς έθεταν ερωτήματα σε άλλη μορφή.
Στην Αγγλία ηγετική μορφή των εξελίξεων θεωρείται στον 17ο αιώνα ο Τζων Λοκ (John Locke).
Ο Τζων Λοκ, εκεί γύρω στο 1680-1690, συγγράφει την Πραγματεία περί της Νοήσεως του
Ανθρώπου και θέτει εξαρχής τα ερωτήματα τα οποία αναπτύξαμε πριν, και επομένως
δημιουργεί την οπτική απέναντι στις κοινωνίες, την οποία στη συνέχεια θα επεξεργαστούν και
Άγγλοι διανοητές του Διαφωτισμού και Γάλλοι διανοητές του Διαφωτισμού, διότι ο
Διαφωτισμός αναπτύσσεται στον 17ο αιώνα κατά κύριο λόγο στην Αγγλία, αλλά ανθεί στον 18ο
αιώνα στη Γαλλία. Στον 17ο αγγλικό αιώνα ο Φράνσις Μπέικον (Sir Francis Bacon) θέτει τις
βάσεις της νεότερης επιστήμης, ο Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes), και βέβαια στον ίδιο αιώνα,
τον 17ο αιώνα, ο Ισαάκ Νεύτων (Sir Isaac Newton), ο μεγάλος φυσικός των νεότερων χρόνων,
συγγράφει τα Principia (Πριντσίπια) που θεωρούνται οι βάσεις της σύγχρονης φυσικής. Η
μελέτη της φύσεως είναι εξαιρετικής σημασίας για τον Διαφωτισμό, διότι οι διαφωτιστές του
17ου-18ου αιώνα, προκειμένου να διερευνήσουν τη θέση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία
και τον εαυτό του, θεωρούν ότι η φύση είναι μεγάλος οδηγός μια και ο άνθρωπος είναι τμήμα
της φύσης.
Οι Άγγλοι θα συνεχίσουν να παράγουν πολύ σημαντικούς διανοητές του Διαφωτισμού και στον
επόμενο αιώνα: τον Άνταμ Σμιθ (Adam Smith), ο οποίος συγγράφει τον Πλούτο των Εθνών και
θεωρείται βάση της οικονομικής θεωρίας και επιστήμης του σύγχρονου κόσμου, ο Ντέιβιντ
Χιούμ (David Ηume), ο Τόμας Μάλθους (Thomas Robert Malthus), ο οποίος μελέτησε τον
πληθυσμό και έδωσε μαθηματικά μοντέλα για τη μελέτη των ανθρώπινων πληθυσμών, και
αργότερα ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill), ο Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham) στον
18ο και 19ο αιώνα, και φυσικά στον 19ο αιώνα ο μεγάλος Τσαρλς Ντάρβιν (Charles Robert
Darwin), δηλαδή ο Δαρβίνος.

45
Στη Γαλλία, αντιστοίχως, πολλοί σπουδαίοι διανοητές τον 18ο αιώνα, όπως είναι ο Ντιντερό
(Denis Diderot), ο Βολταίρος (Voltaire), ο Ρουσσώ (Jean-Jacques Rousseau), δίνουν
σπουδαιότατες συμβολές σε όλη αυτή τη διαδικασία. Εξάλλου η Γαλλία στον 17ο αιώνα είχε
παρουσιάσει σημαντική ανάπτυξη των επιστημών και των τεχνών με τον Ντεκάρτ, ο οποίος
συνέγραψε, στον 17ο αιώνα στο πρώτο μισό, τον Λόγο περί Μεθόδου, τον Μπλεζ Πασκάλ
(Blaise Pascal), σπουδαιότατο φυσικό και μηχανικό της μηχανικής των ρευστών…
Γαλλία δηλαδή και Αγγλία, σε αυτούς τους δύο αιώνες, συνέβαλαν στο κίνημα το οποίο
επρόκειτο να δώσει απαντήσεις σε πολιτικά πλέον ερωτήματα: ποιος είμαι μέσα στην
κοινωνία, βαθύτατα πολιτικό ερώτημα, Les Droits de l'Homme et du Citoyen (τα δικαιώματα
του ανθρώπου και του πολίτη), είναι πάρα πολύ σημαντικό. Με αυτόν τον κύκλο πλέον αυτή η
νικηφόρα τάξη απομακρύνει από το πεδίο την ηθική τάξη που είχε δημιουργήσει ο Μεσαίωνας
—ολότελα πλέον την απομακρύνει— και τον κόσμο που είχαν δημιουργήσει οι ευγενείς και οι
αριστοκράτες στους προηγούμενους αιώνες. Τώρα, αυτός είναι ένας κόσμος δουλειάς, ένας
κόσμος επιχείρησης, ένας κόσμος επιχειρηματικότητας, δράσεως και ταυτοχρόνως ένας
κόσμος αναζήτησης, αναζήτησης διανοητικών, πνευματικών θεμάτων, και βέβαια θεμάτων που
αφορούν την κοινωνία, τον άνθρωπο, σε εφαρμοσμένο επίπεδο όχι μόνο θεωρητικό.
Η ανθρωπότητα δηλαδή, όταν μπαίνει ο 19ος αιώνας, έχει πλέον, χάρη σε αυτόν τον κύκλο της
δυτικοευρωπαϊκής διανόησης, αποκτήσει επιπλέον όπλα αναζήτησης. Δεν είναι μόνο η
Ευρώπη που παρήγαγε όπλα αναζήτησης. Μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, αρχαίοι Έλληνες,
Κινέζοι, διανοητές Άραβες, Ινδοί, κάθε φορά είχαν κάποια συμβολή, αλλά ποτέ δεν είχαμε όλο
αυτό το πακέτο, όλο αυτό το σύνολο που δημιουργήθηκε στη Δυτική Ευρώπη με τέτοια εξέλιξη
και τέτοιο συντονισμό τελικά των παραμέτρων, που οδήγησαν μία μικρή περιοχή του κόσμου
να γίνει τόσο ισχυρή σε όλα τα επίπεδα, ειδικά στον 19ο αιώνα που η Ευρώπη πλέον —μετά
δηλαδή το 1800— αναδύεται ως η παγκόσμια υπερδύναμη. Από όλες αυτές τις δυνάμεις του
19ου αιώνα η πιο ισχυρή θα είναι η Αγγλία.

V2.2.3 Δυτική Ευρώπη. Οι επιστημονικές κατακτήσεις (10΄)

https://www.youtube.com/watch?v=qIGMrn3Ta34
απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Asimenia
Οι εξελίξεις στον 18ο αιώνα, ο Διαφωτισμός, που είναι κατά βάση πολιτικός στοχασμός αλλά
συνδυάζεται με τη φυσική, με τα μαθηματικά, διότι η φύση δεν μπορεί παρά να μετέχει των
πραγμάτων, άρα θεωρήθηκε ότι η αποκωδικοποίηση της φύσης θα μπορέσει να δώσει στον
άνθρωπο την ατραπό για να λύσει τα προβλήματα πολιτικής φύσεως που τον ενδιέφεραν (εξού
και η κυρίαρχη θέση του Isaac Newton, του Νεύτωνα δηλαδή, και μαθηματικών και φυσικών
υψηλοτάτου επιπέδου), έδωσε το λάκτισμα από τον 18ο αιώνα και μετά, και κυρίως τον 19ο,
στην ανάπτυξη των επιστημών.
Η επιστήμη έχει αναπτυχθεί στο παρελθόν σε πολλά επίπεδα, αλλού περισσότερο, αλλού
λιγότερο, είχαν μπει οι βάσεις στους αρχαίους λαούς της Μεσοποταμίας, στους αρχαίους
Έλληνες, οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Άραβες. Σε αυτό το σημείο ας δούμε μια εικόνα ενός
αστρολάβου περσικής προελεύσεως, ένα προηγμένο όργανο του 10ου, 11ου, 12ου αιώνα. Ο

46
δυτικός κόσμος με τους Άραβες είχε επαφές και από αυτούς άντλησε πολλά και φυσικά
άντλησε θέματα, γνώσεις που αφορούσαν την ιατρική, γνώσεις που αφορούσαν τα
μαθηματικά, τη χημεία, που και οι Άραβες είχαν αντλήσει γνώσεις από τους Ινδούς, που οι
Άραβες άντλησαν γνώσεις από τους αρχαίους Έλληνες… υπάρχει μία σκυτάλη στα πράγματα.
Το θέμα είναι ότι από τον 17ο αιώνα στη Γαλλία, στην Αγγλία, στην Ολλανδία, υπήρξε μια
πραγματική επανάσταση στο ενδιαφέρον το επιστημονικό και στην ανάγκη να
αποκωδικοποιηθεί ο κόσμος, με την αποκωδικοποίηση των δυνάμεων της φυσικής να
αναπτυχθεί και η μηχανική, ούτως ώστε να βοηθάται ο άνθρωπος στους στόχους του. Η
Αναγέννηση παρήγαγε γίγαντες όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένας άνθρωπος πραγματικά
γιγαντιαίος σε όλες του τις επιδόσεις, και στην τέχνη και στην καλλιτεχνία και στις εφευρέσεις,
ο Τζορντάνο Μπρούνο (Giordano Bruno), ο οποίος κάηκε και στην πυρά, Ιταλός, στο 1600
κάηκε στην πυρά γιατί μελετούσε τη φύση και το ηλιοκεντρικό σύστημα και πίστευε ότι όλη η
φύση συνδυάζεται, επικοινωνεί και ότι ο άνθρωπος είναι απολύτως τμήμα της φύσης και όλων
αυτών των θεμάτων. Ο Γαλιλαίος Γαλιλέι (Galileo Galilei), ο Γουτεμβέργιος ο οποίος εφηύρε την
τυπογραφία29· μεγάλο βήμα στη ζωή της Δυτικής Ευρώπης στα μέσα του 15ου αιώνα, και
έπαιξε ρόλο σε όλα τα επίπεδα η ανακάλυψη αυτή. Και βέβαια η δημιουργία μουσείων,
ακαδημιών επιστημών, όπως είπαμε στη Γαλλία, πρώτα στην Αγγλία, στη Ρωσία επίσης· στον
18ο αιώνα η Ρωσία απέκτησε Ακαδημία Επιστημών και εκείνη. Θέλω να πω ότι υπήρχε μία
τάση του να ωθηθεί [η επιστήμη] με τρόπο συντεταγμένο.
Μάλιστα τα ίδια τα κράτη, οι ίδιες οι διοικήσεις, οι ίδιες οι κυβερνήσεις υποβοηθούσαν στον
18ο και 19ο αιώνα τους εφευρέτες σε αυτή τους τη δράση. Δεν είναι τυχαίο ότι όταν ο
Ναπολέων, με το που έγινε αυτοκράτορας της Γαλλίας, στα 1799, εισέβαλε στην Αίγυπτο και
για ένα διάστημα διοίκησε ένα τμήμα της πριν απομακρυνθεί από τους Άγγλους. Στην
εκστρατεία αυτή της Αιγύπτου, ο Μέγας Ναπολέων είχε μαζί του ένα λαμπρό επιτελείο
επιστημόνων, οι οποίοι κατέγραφαν, μελετούσαν. Τότε από αυτές τις δράσεις μπόρεσε να
μελετηθούν διάφορες μορφές γραφής που εντοπίστηκαν από τους Γάλλους επιστήμονες. Εδώ
έχουμε μία παράσταση των Γάλλων οι οποίοι μετρούν και παίρνουν, καταγράφουν, μελετούν
δηλαδή τη Σφίγγα και τα διάφορα μνημεία της Αιγύπτου.
Τον δε 19ο αιώνα η Αγγλία, η οποία μπήκε έτσι και αλλιώς στο τέλος του 18ου αιώνα στη
Βιομηχανική Επανάσταση μετά το 1770, έχει και για 50 περίπου χρόνια την προτεραιότητα της
παραγωγής των περισσοτέρων εφευρέσεων στον κόσμο. Η Αγγλία του 1780 με 1850
πραγματικά είναι η ατμομηχανή του κόσμου στην εξέλιξη αυτή, εξάλλου και η ατμομηχανή
είναι εφεύρεση βρετανική. Βλέπουμε εδώ στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα την πρώτη
ατμομηχανή και βέβαια τις σιδηροτροχιές που στήθηκαν στην Αγγλία. Η Αγγλία είναι η πρώτη
χώρα που απέκτησε και σιδηροδρομικό δίκτυο μετά το 1830. Το 1830 η πρώτη γραμμή
σιδηροδρόμου που λειτούργησε στη Γη κάλυψε την απόσταση Λίβερπουλ-Μάντσεστερ στην
Αγγλία και ο εφευρέτης είναι ο Τζορτζ Στίβενσον (George Stephenson). Τώρα η Βρετανία το
1830 ανακάλυψε τον τηλέγραφο, σε αυτή τη χώρα δημιουργήθηκε το πρώτο ελικοφόρο πλοίο
το 1845, δημιουργήθηκαν εξαιρετικά έργα μηχανικής που μπόρεσαν να καλύψουν μεγάλης
κλίμακας αποστάσεις, ώστε να μπορούν να κινούνται τα τρένα, δηλαδή εντυπωσιακής
ανάπτυξης γέφυρες κυρίως για την κίνηση των τρένων ή και για άλλες ανάγκες, [π.χ.]

29
Ο Γερμανός Γουτεμβέργιος, πατώντας πάνω σε ολλανδικές προσπάθειες, εφηύρε την τυπογραφία με κινητά
στοιχεία το 1436.

47
φράγματα… έγιναν δυνατά χάρη στις εφευρέσεις που είχαν στο μεταξύ μεσολαβήσει. Η πόλη
του Λονδίνου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα φωταγωγείται με αέριο. Και εδώ έχουμε μια
γελοιογραφία των Λονδρέζων, οι οποίοι θαυμάζουν ή τρομάζουν ή τέλος πάντων συζητούν τη
νέα κατάσταση της πόλης τους· στο παρελθόν εάν υπήρχε φωτισμός πόλεων ήταν κατά κανόνα
με δάδες, τέτοιου τύπου φωτισμός είναι καινούριος.
Αργότερα θα υπάρξει ο ηλεκτρισμός, ο οποίος αποκτά την ωριμότητα των εφευρέσεων σε
σχέση με τις λειτουργίες του και τις δυνατότητές του προς το τελευταίο τέταρτο του 19ου
αιώνα και κάνει τη διαφορά, διότι πλέον ο ηλεκτροφωτισμός θα σαγηνεύει πραγματικά τα
πλήθη. Στο τέλος του 19ου αιώνα ο κόσμος συνέρρεε για να δει αυτό το θαύμα των εξελίξεων,
που κυρίως συνέβη σε τέτοιες εφευρέσεις που αφορούν τον ηλεκτρισμό [και] σχετίζονται με
την Αγγλία, με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και σπουδαίους εφευρέτες όπως ο Τόμας
Έντισον (Thomas Edison). Στο σημείο αυτό να πούμε ότι ο Τόμας Έντισον, ο οποίος έζησε στο
τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, θεωρείται εφευρέτης
του ηλεκτρικού λαμπτήρα και του φωνογράφου, αν και υπάρχουν και άλλες προσωπικότητες
που επίσης βοήθησαν σε αυτές τις κατευθύνσεις. Ήτανε ένα άτομο ταπεινής καταγωγής από
φτωχή οικογένεια και η μόρφωσή του δεν ήτανε υψηλή, ωστόσο στο όνομά του καταγράφηκαν
1900 εφευρέσεις· 1903 διπλώματα ευρεσιτεχνίας στο όνομά του στις Ηνωμένες Πολιτείες
Αμερικής και 1500 διπλώματα ευρεσιτεχνίας εκτός Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Αυτός ο
άνθρωπος δηλαδή, ο Τόμας Έντισον, ήταν μια μηχανή παραγωγής εφευρέσεων.

V2.2.4 Οι ΗΠΑ παίρνουν την επιστημονική σκυτάλη (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=hVzRLOAwLqo
απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Paronymius
Μάλιστα οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ήδη, στο τέλος του 19ου αλλά κυρίως στο πρώτο
μισό του 20ού αιώνα, παρουσιάζουν τον υψηλότερο δείκτη διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
Υπολογίζεται ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στον 20ό αιώνα, κυρίως στο δεύτερο μισό,
δίδονται 70.000 διπλώματα ευρεσιτεχνίας τον χρόνο. Αυτή η νέα πραγματικότητα δηλαδή, της
οικονομίας που προέκυψε από όλο αυτόν τον κύκλο των πραγμάτων, η εφευρετικότητα, η
επιχειρηματικότητα, ο δυναμισμός των κρατών μέσω της αξιοποίησης του πλούτου ολόκληρης
της Γης και της κίνησης του πλούτου της Γης, έφερε και την πλευρά των επιστημονικών
κατακτήσεων που άλλαξε τη ζωή του ανθρώπου και την αλλάζει συνεχώς. Φυσικά, μεγάλες
κατακτήσεις υπήρξαν και στον 19ο αγγλικό αιώνα — και γερμανικό αιώνα, διότι η Γερμανία,
στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, παίρνει τη σκυτάλη από την Αγγλία και γίνεται αυτή η χώρα
η οποία αρχίζει να παράγει σπουδαιότατες εφευρέσεις στον τομέα της χημείας, στον τομέα του
ηλεκτρισμού, στον τομέα της μεταλλουργίας.
Εξάλλου η Γερμανία διέθετε το σημαντικότερο εργοστάσιο ατσαλιού στον κόσμο. Πρωτοπόρο
στις εφευρέσεις και τις εφαρμογές [υπήρξε] το εργοστάσιο της οικογενείας Κρουπ, το οποίο
είναι θρυλικό και στον 20ό αιώνα. Υψικάμινοι, ειδικές διαδικασίες, χρήση του ατσαλιού,
επίσης στον 19ο αιώνα. Το ατσάλι είναι πολύ δύσκολο μείγμα, δεν είναι φυσικό μετάλλευμα,
προκύπτει από μίξη μέσα σε ειδικές συνθήκες, σε ειδικές θερμοκρασίες, αλλά από την ώρα
που κατακτήθηκε αυτό, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, άλλαξε τις δυνατότητες

48
κατασκευών, διότι πλέον με το ατσάλι μπορούσε κανείς να κατασκευάσει άλλου μεγέθους και
δυνατοτήτων κατοικίες, οικοδομήματα, γέφυρες, πλοία, αεροπλάνα αργότερα. Το ατσάλι, ο
ηλεκτρισμός, άλλαξε τα δεδομένα των πραγμάτων.
Στον 19ο αιώνα λοιπόν, Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και όχι μόνο
βέβαια, διότι εφευρέτες διαφόρων άλλων εθνικοτήτων έπαιξαν τον ρόλο τους και βοηθήθηκε
αυτή η υπεροχή, έδωσε άλλη μια φορά την υπεροχή στον δυτικό κόσμο —ειδικά στον 19ο
αιώνα— σε όλους τους τομείς, και ενίσχυσε φυσικά, με έναν τρόπο απαράμιλλο, την
οικονομική δύναμη της Δύσεως, που είναι αποτέλεσμα όλων των διαδικασιών που λέγαμε.
Βέβαια αυτή η αλλαγή των πραγμάτων οφείλεται —και οι εξελίξεις οφείλονται— σε ένα
πνεύμα αφοσίωσης και εργατικότητας που σχετίζεται με τα διαφορετικά στάδια που
περιγράψαμε πριν και βέβαια με τις πλευρές του αισθήματος ευθύνης, ατομικής ευθύνης, και
εργατικότητας και απόδοσης στην κοινωνία έργου, που ήταν μέσα στους προβληματισμούς
αυτών των αστών που άρχισαν να αναπτύσσονται μετά το 1100-1200 και που πήραν, σύμφωνα
με τους μελετητές, πιο μεγάλα, πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στον προτεσταντικό κόσμο.
Θέλω στο σημείο αυτό να σας διαβάσω από αγγλικά αρχεία. Στα αγγλικά αρχεία εντοπίστηκε η
καταγραφή ενός επόπτη, δημοσίου επόπτη, του Καουπεργουέιτ (Cowperthwaite), ο οποίος στα
1710 στην Αγγλία —το 1710— κατέγραψε μεταξύ της 12ης Ιουνίου και 5ης Ιουλίου του έτους
1710 το έργο του. Αυτός είχε ως ευθύνη του να επισκέπτεται διάφορα αποστακτήρια και
τόπους παραγωγής ποτών, τροφίμων κ.λπ. και να κάνει ελέγχους υγειονομικής φύσεως και
γενικά να επιθεωρεί από όλες τις πλευρές τις δράσεις τους. Και μας λέει λοιπόν, μας λέει… ο
άνθρωπος τα κατέγραφε για τον εαυτό του, αλλά είναι εντυπωσιακό να δει κανείς το πώς ο
άνθρωπος αυτός λειτούργησε σ’ αυτό το δίμηνο. Διήνυσε: “470 χιλιόμετρα στην περιοχή του
Ρίτσμοντ του Γιορκσάιρ μεταξύ 12ης Ιουνίου και 5ης Ιουλίου”, 470 χιλιόμετρα, χωρίς
αυτοκίνητο —είμαστε στα 1710—, πεζή και με άλογο, “επιθεωρώντας 263 παρασκευαστήρια
τροφίμων, 71 αποστακτήρια ουίσκι, 20 κηροποιεία και μία ζυθοποιία. Συνολικά
πραγματοποίησε: 81 καταμετρήσεις διαφορετικών προϊόντων και έλεγξε το έργο 9
εισπρακτόρων εμμέσων φόρων που εργάζονταν υπό τις εντολές του. Διήνυε κατά μέσο όρο 30
χιλιόμετρα ημερησίως και εργαζόταν έξι μέρες εβδομαδιαίως, ενώ τις Κυριακές αρχειοθετούσε
τις καταμετρήσεις που είχε κάνει”. Έκανα λάθος πριν, διότι μεταξύ της 12ης Ιουνίου και 5ης
Ιουλίου δεν είναι δίμηνο, είναι τρεις εβδομάδες περίπου.
Όλα αυτά λοιπόν δείχνουν το επίπεδο οργάνωσης εργασίας που είχε επιτευχθεί ήδη σε
κάποιες πολύ προχωρημένες χώρες —όπως είναι η Αγγλία, όπως είναι η Ολλανδία, η Γαλλία—
και βέβαια το γεγονός ότι είχε δημιουργηθεί ένα κλίμα εργασίας και αφοσίωσης στην εργασία
και χαράς της εργασίας, και αυτό σε συνδυασμό με τις εφευρέσεις, την εφευρετικότητα και την
επιχειρηματικότητα, οπωσδήποτε έγινε το δυνατό χέρι της Δυτικής Ευρώπης στον 18ο και 19ο
αιώνα.

V2.2.5 Στον 19ον αιώνα οι ΗΠΑ επεκτείνονται (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=r2Blvj8FCyM
απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Lemonia9

49
Μια και βρισκόμαστε στον 19ο αιώνα, δεν μπορούμε παρά να μιλήσουμε και για τις Ηνωμένες
Πολιτείες Αμερικής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής έκαναν την επανάστασή τους το 1775 —
θυμίζω—, ολοκληρώθηκε το 1783, και έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο. Ηγέτες αυτής της
επανάστασης ήταν ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Τόμας Τζέφερσον, ο Άνταμς (Adams), ο Τζωρτζ
Ουάσινγκτον George Washington. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος δεν ήταν μόνο πολιτικός αλλά ήταν
και γνωστός εφευρέτης30, σχετίζεται με όσα είπαμε πριν. Η χώρα αυτή λοιπόν, στον 18ο αιώνα,
δημιουργείται με το περίφημο Σύνταγμά της. Είναι η πιο δημοκρατική χώρα στον κόσμο με το
πιο λαμπρό Σύνταγμα, το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία πολλών Πολιτειών μέσα σε ένα
κεντρικό σύνολο, άρα, δημοκρατίες μέσα σε μία μεγάλη δημοκρατία.
Βέβαια η χώρα αυτή, στον 19ο αιώνα που θα μπει, θα αντιμετωπίσει ορισμένες μεγάλες
εξελίξεις. Πρώτα πρώτα στον 19ο αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα είναι πολύ στοχευμένες στο
να αποκτήσουν νέα εδάφη. Έτσι, στον αιώνα αυτό, θα αποκτήσουν με αγορά την περιοχή της
Λουιζιάνα, θα την αγοράσουν. Η Λουιζιάνα31 θα αγοραστεί από τη Γαλλία, ο Μέγας Ναπολέων
δηλαδή πουλά στις Ηνωμένες Πολιτείες τη Λουιζιάνα. Θα αγοραστεί η Φλόριντα από τους
Ισπανούς το 1829 και θα αγοραστεί και η Αλάσκα —δεν υπάρχει εδώ σε αυτόν τον χάρτη, τον
έχουμε όμως δείξει πολλές φορές— από τη Ρωσία το 1867. Με τον τρόπο αυτό οι Ηνωμένες
Πολιτείες αυξάνουν το έδαφός τους. Στον ίδιο δε αιώνα, τον 19ο αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες
θα εμπλακούν σε πόλεμο με το Μεξικό, τη δεκαετία του 1840, και θα συντρίψουν στρατιωτικά
το Μεξικό, με αποτέλεσμα το Μεξικό να χάσει το Τέξας και το Νέο Μεξικό και τμήμα της
Καλιφόρνιας, δηλαδή ένα τεράστιο κομμάτι του Μεξικού (το 40% του εδάφους του έχασε το
Μεξικό, το οποίο προστέθηκε στα εδάφη των Ηνωμένων Πολιτειών στον 19ο αιώνα).
Οι Ηνωμένες Πολιτείες συνέχισαν να δέχονται και άλλους, Άγγλους κατά κανόνα, αποίκους
μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, όπως και Γερμανούς. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα θα
έρθουν πάρα πολλοί, θα αρχίσουν να έρχονται μετανάστες από όλη τη Γη, οπότε θα
προστεθούν στο μωσαϊκό των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι δε Ηνωμένες Πολιτείες, πάλι μέσα στον
19ο αιώνα, στη δεκαετία του 1860, μεταξύ του 1861 και του 1865, θα ζήσουν έναν
αιματηρότατο εμφύλιο πόλεμο —θεωρείται ο πιο αιματηρός εμφύλιος πόλεμος που γνώρισε ο
δυτικός κόσμος τον 19ο αιώνα— μεταξύ των βορείων Πολιτειών των Ηνωμένων Πολιτειών και
των νότιων Πολιτειών. Η σύγκρουση αυτή σχετίζονταν με μία αρχική πραγματικότητα, με την
εγκατάσταση στις περιοχές αυτές, για τον λόγο ότι όταν πρωτοήρθαν οι άποικοι από την Αγγλία
και εγκαταστάθηκαν εδώ, κατά μήκος των ακτών της ανατολικής πλευράς του Ατλαντικού, όσοι
βρέθηκαν στις νοτιότερες περιοχές, αυτές που είναι σήμερα Τζώρτζια, Νότια Καρολίνα, Βόρεια
Καρολίνα, Αλαμπάμα κ.τ.λ., εκεί το κλίμα είναι θερμό και υγρό και οι άποικοι κατάλαβαν ότι
εκεί μπορούν να δημιουργήσουν μεγάλες φυτείες βαμβακιού, γιατί το βαμβάκι θέλει τέτοιο
κλίμα. Έτσι, έφεραν βαμβάκι. Δεν υπήρχε βαμβάκι στην Αμερική, το εγκλιμάτισαν εδώ,
εγκλιματίστηκε δηλαδή το βαμβάκι στην περιοχή· είχε θαυμάσιο εγκλιματισμό και απέδωσε
θαυμάσια.32
Έτσι δημιουργήθηκαν πολύ μεγάλες φυτείες στον Νότο της Ανατολικής Ακτής. Στις νότιες αυτές

30
Ο Βεν. Φραγκλίνος, ανάμεσα σε άλλα, προχώρησε σε εφευρέσεις σε σχέση με τον ηλεκτρισμό, τους
διπλοεστιακούς φακούς κ.λπ.
31
σημ. απομ.: Οι Η.Π.Α αγόρασαν τη Λουιζιάνα από τη Γαλλία, τη Φλόριντα από τους Ισπανούς και την Αλάσκα
από τους Ρώσους...
32
Βαμβάκι υπήρχε στην προκολομβιανή Αμερική. Οι Ευρωπαίοι έφεραν νέες ποικιλίες.

50
Πολιτείες δημιουργήθηκαν μεγάλες φυτείες βαμβακιού, οι οποίες και λειτουργούσαν πρώτα
πρώτα από τους ιδιοκτήτες τους, που ήτανε λευκοί αγγλικής καταγωγής, επιχειρηματίες στην
πραγματικότητα, και δούλους, μαύρους δούλους, τους οποίους έφερναν από την Αφρική, από
τις περιοχές που περιγράψαμε των δυτικών ακτών της Αφρικής, τις περιοχές του
δουλεμπορίου. Έτσι, δημιουργήθηκαν σε αυτές εδώ τις περιοχές πολύ μεγάλες
βαμβακοφυτείες. Οι μαύροι εργάτες ήταν πρόσφοροι για αυτή την εργασία, διότι το κλίμα εδώ
δημιουργούσε ασθένειες τις οποίες δεν άντεχαν τόσο εύκολα οι λευκοί. Αλλά οι μαύροι της
υποσαχάριας Αφρικής, επειδή η μαλάρια και ο Κίτρινος Πυρετός εκεί, στην υποσαχάρια
Αφρική, ενδημεί, ήταν το σώμα τους εξοικειωμένο σε αυτό και, δυστυχώς για αυτούς τους
ανθρώπους, ήταν ακόμη ένας βαρύς λόγος για τον οποίο εξανδραποδίστηκαν σε τέτοιο βαθμό.
Αντιθέτως, στον Βορρά των Ηνωμένων Πολιτειών οι εγκατεστημένοι άποικοι ασχολούνταν με
τη γεωργία, με τη βιοτεχνία, με τη βιομηχανία, χωρίς τη χρήση δούλων. Στο σημείο αυτό θα
ήθελα να δούμε κάτι πολύ ενδιαφέρον... μία αναγγελία πώλησης δούλων: “Gambia Negroes”.
Έχει φτάσει ένα δουλεμπορικό πλοίο με μαύρους δούλους από την Γκάμπια και ο καπετάνιος
ανακοινώνει, ούτως ώστε να ‘ρθουν οι ενδιαφερόμενοι αγοραστές πάνω στο πλοίο του, το
πλοίο Mentor, για να αγοράσουν το εμπόρευμα. Και εξηγεί ότι “ένα εμπόρευμα 152 γερών,
υγιών, νεαρών μαύρων μόλις έφτασε από τον ποταμό Γκάμπια μετά από μία διαδρομή 35
ημερών”. Έχει σημασία το ότι δίνει τέτοια στοιχεία, διότι αυτό διαμορφώνει την τιμή του προς
πώληση δούλου. Και μας εξηγεί ότι “οι νέγροι από αυτή την περιοχή της Αφρικής είναι
εξοικειωμένοι με την καλλιέργεια του ρυζιού και από τη φύση τους είναι εργατικοί κ.τ.λ.
Conditions of Sale: πώς πωλούνται” και όλα αυτά... Επομένως, το δουλεμπόριο ανθούσε στις
Ηνωμένες Πολιτείες, ακριβώς διότι στον Νότο χρειάζονταν χέρια μαύρων και εκεί, στον Νότο,
δημιουργήθηκαν και οι πλουσιότερες περιοχές των εγκαταστηθέντων αποίκων, με υπέροχες
επαύλεις και ανθρώπους υψηλότατου εισοδήματος, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στον
19ο αιώνα εξελίχθηκαν στην πιο δυναμική βαμβακοπαραγωγό χώρα στον κόσμο. Ξεπέρασαν
την Ινδία και την Αίγυπτο, φυσικά.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, λοιπόν, έγινε το 1861-1865 εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των
Βορείων και των Νοτίων, δηλαδή μεταξύ δύο τάσεων λειτουργίας της κοινωνίας. Οι Βόρειοι
Αμερικανοί επιθυμούσαν μία χώρα που να στηρίζεται στη βιομηχανία, στην εργασία, στην
ελεύθερη εργασία, ενώ οι Νότιες Πολιτείες πίστευαν στη χρήση δούλων. Οπωσδήποτε το
γεγονός ότι νίκησαν οι Βόρειοι είναι καθοριστικής σημασίας για την παγκόσμια ιστορία διότι,
χάρη στο γεγονός αυτό, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής συνέχισαν στην κατεύθυνση της
βιομηχανικής ανάπτυξης και στην ελεύθερη οικονομία, δηλαδή στο καπιταλιστικό μοντέλο
οικονομίας, το οποίο και έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στο τέλος του 19ου αιώνα —
δηλαδή στο 1899 έχοντας τελειώσει και με τον εμφύλιό τους πόλεμο και βρει νέες ισορροπίες,
καταργήθηκε η δουλοκτησία—, στο 1899 οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η πιο παραγωγική χώρα
στον κόσμο. Δηλαδή, για το ίδιο προϊόν, στις Ηνωμένες Πολιτείες, χρειάζεται λιγότερος χρόνος
από τα χέρια των δημιουργών. Επομένως, η οικονομία της μπορούσε να είναι ανταγωνιστική
σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες —στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα— οι άποικοι, οι οποίοι ήδη πλέον
είχαν φτάσει στη δυτική ακτή και είχαν δημιουργήσει τον χάρτη που βλέπουμε (να εκτίθεται
στη θέση αυτή), χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν και το πρόβλημα των τεραστίων εκτάσεων του
κέντρου των Ηνωμένων Πολιτειών στις οποίες κυριαρχούσε ένα τεράστιο ζώο, ο αμερικανικός
βούβαλος.

51
 V2.2.6 Στην Αμερική! Στην Αμερική! (13΄)

https://www.youtube.com/watch?v=4_NLNkCRQl4

απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Asimenia

Στον 19ο αιώνα οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι δυναμικότατες στην επίλυση ζητημάτων που
αφορούν την επέκτασή τους στον χώρο τον οποίο έχουν υπό τον έλεγχό τους και —όπως
είπαμε— τον επεκτείνουν κιόλας, αγοράζοντας περιοχές ή κατακτώντας περιοχές απ’ το
Μεξικό. Σας θυμίζω ότι και το 1898 έκαμαν και πόλεμο με την Ισπανία και πήραν την περιοχή
της Χαβάης, στα νησιά εδώ πέρα στον Ειρηνικό, τμήματα στην Καραϊβική, τις Φιλιππίνες. Και
βέβαια, σ’ αυτόν τον αιώνα, επίσης επιλύουν το ζήτημα της ενοποίησης της χώρας τους, όχι
μόνο με την ολοκλήρωση του εμφυλίου και την επίλυση των ζητημάτων συνύπαρξης, αλλά και
με τον —Trans America, όπως λέγεται— τον σιδηρόδρομο ο οποίος δημιουργείται στο δεύτερο
μισό του 19ου αιώνα33 και ενώνει την ανατολική με τη δυτική ακτή.
Καθώς οι άποικοι επιθυμούν να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που παρέχει αυτή η τεράστια
χώρα, έχουν δύο-τρία θέματα —ανάμεσα στα άλλα— να επιλύσουν. Το ένα είναι οι ντόπιοι
Ινδιάνοι, οι οποίοι δεν είναι πολλοί, γιατί είπαμε ότι αυτές οι περιοχές ήσαν
αραιοκατοικημένες, αλλά είναι σκληροτράχηλοι και κάποιες φυλές είναι πραγματικά
πεισματικές στο να υπερασπίζονται τις περιοχές της νομαδικής τους μετακίνησης — γιατί
υπήρξαν νομάδες.
Πολλές φυλές εδώ στο κέντρο της Αμερικής ζούσαν τρώγοντας και χρησιμοποιώντας το κρέας,
το δέρμα, τη γούνα, τα οστά ενός θηριώδους ζώου, που ήταν χαρακτηριστικό της αμερικανικής
Βόρειας Αμερικής, του αμερικανικού βούβαλου. Σ’ αυτές τις περιοχές ο βούβαλος είχε τόσο
πολύ μεγάλη ανάπτυξη, που στην πραγματικότητα οι άποικοι έμειναν άναυδοι βλέποντας ένα
τοπίο σαν στέπα —διότι αυτό το ζώο έτρωγε τα πάντα— και δεν υπήρχε καμία υψηλή
βλάστηση, παρά μόνο χαμηλό χορτάρι. Όμως δεν ήταν στέπα, διότι η γη ήταν σκληρή, αλλά
ήταν πλούσια από το γεγονός ότι ήταν κοπρισμένη από τους αιώνες της μετακίνησης αυτών
των ζώων σε τεράστιες εκτάσεις. Τα ζώα αυτά, οι βούβαλοι (ο αμερικανικός βούβαλος),
κινούνταν σε κοπάδια που καταγράφονται ότι μπορούσαν να διασχίζουν μια περιοχή επί ώρες·
και κάποιες φορές καταγράφονται επί ημέρες — τόσα πολλά ήταν τα βουβάλια στην Αμερική
στον 19ο αιώνα.
Τα βουβάλια αυτά δημιουργούσαν μεγάλο ζήτημα, διότι δεν επέτρεπαν να αναπτυχθεί η
γεωργία σε ολόκληρες περιοχές επειδή κατέστρεφαν τα πάντα, έτρωγαν τα πάντα και ήταν
τόσο μεγάλα που, και αν ακόμη δημιουργούσες ένα χωράφι βάζοντάς του κάποιο είδος
φράχτη, μπορούσαν με το βάρος τους να σπάσουν τους φράχτες και να μπουν και να τρων τα
γεννήματα. Έτσι, για να μετατραπούν σε αγροτικές, γεωργικοπαραγωγικές εκτάσεις οι περιοχές
των βουβάλων, έπρεπε να εξοντωθούν οι βούβαλοι και έτσι, στη δεκαετία του 1860,
αποφασίστηκε συντεταγμένα34 η εξόντωση των βουβάλων. Τότε σκοτώθηκαν εκατομμύρια
βούβαλοι. Το τοπίο στο κέντρο των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν σπαρμένο με πτώματα
βουβάλων και πράγματι οι περιοχές εκκαθαρίστηκαν απ’ τον αμερικανικό βούβαλο, έτσι ώστε

33
Το σιδηροδρομικό δίκτυο των ΗΠΑ είναι το μεγαλύτερο του κόσμου με 250.000 χιλιόμετρα σιδηροτροχιών.
34
Η δεκαετία της αποφασιστικής εξόντωσης των βουβάλων ήταν εκείνη του 1880.

52
δεν έχουν μείνει παρά ελάχιστα άτομα του είδους και τώρα, στον 21ο αιώνα, η αμερικανική
κυβέρνηση δήλωσε ότι επιθυμεί να επαναδημιουργήσει —τέλος πάντων— έναν πληθυσμό
βουβάλων.
Η εκκαθάριση των κεντρικών Πολιτειών από τον βούβαλο έπαιξε μεγάλο ρόλο, διότι επέτρεψε
τους σιδηροδρόμους να κινούνται, επειδή ήταν τόσο μεγάλα τα κοπάδια των βουβάλων, που
—ενώ στήθηκε ο σιδηρόδρομος— δεν μπορούσε να κινηθεί και να έχει ωράριο και αξιοπιστία,
επειδή το τρένο μπορούσε να βρεθεί σε κάποιο σημείο στο οποίο περνούσαν οι βούβαλοι και
περνούσαν και περνούσαν για ώρες κ.λπ. και έτσι δεν μπορούσε να υπάρχει προγραμματισμός
των δρομολογίων. Με την εξαφάνιση των βουβάλων και ο σιδηρόδρομος λειτουργούσε πλέον
καλά, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, και η γη δόθηκε στη γεωργία και οι Ινδιάνοι
στερήθηκαν του ζώου πάνω στο οποίο στήριζαν τη ζωή τους και έτσι έγινε ακόμη πιο εύκολη η
εξόντωσή τους και η υποκατάσταση των περιοχών τους από την παρουσία του δυτικού
ανθρώπου.

Έτσι, η οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών από όλες τις πλευρές ήταν σε άνοδο και ακόμη
περισσότερο βοηθήθηκε από τα εκατομμύρια των ανθρώπων που συνέρρευσαν σε αυτή τη
μεγάλη χώρα της Γης. Σας λέω χαρακτηριστικά ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής θεωρούνται
η πιο προνομιούχος χώρα στον κόσμο, επειδή εκτείνεται —είναι μεγάλη χώρα, ανήκει στις
πέντε μεγαλύτερες χώρες του κόσμου (δεν έχει βέβαια το μέγεθος της Ρωσίας)— όμως
εκτείνεται από τον Βορρά προς τον Νότο και έχει εδάφη κοντά στον Βόρειο Πόλο, έχει εδάφη
με τεράστια δάση και λίμνες, έχει εδάφη με ερήμους και έχει εδάφη με τροπικό κλίμα —προς
την πλευρά της Φλόριντας και της περιοχής του Μεξικού— και φυσικά έχει και βάσεις στην
Καραϊβική. Καμία χώρα στον κόσμο δεν έχει τέτοια ποικιλία εδαφών και κλίματος, και τούτο
γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες εκτείνονται από Βορρά προς Νότο, είναι μακρόστενες και όχι
οριζόντιες, και έτσι δέχονται μέσα στα εδάφη τους όλα τα κλίματα τα οποία αντιστοιχούν σε
αυτή την έκταση.
Μια προνομιούχα, μια μεγάλη χώρα, με όλες τις δυνατότητες, μια χώρα η οποία στηρίζεται
στον αγγλικό κόσμο —έναν κόσμο δηλαδή προηγμένο, της Βιομηχανικής Επανάστασης— που
έχει εγκατασταθεί εδώ, και μια χώρα η οποία μπαίνει δυναμικότατα στην παγκόσμια οικονομία
προς το τέλος του 19ου αιώνα, διότι επίσης συρρέουν εκατομμύρια άνθρωποι από όλη τη Γη.
Δεν υπήρχε πεινασμένος, απελπισμένος, κυνηγημένος άνθρωπος στη Γη, που να μην σκέφτεται
να πάει να εγκατασταθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
[και] στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής η πιο ποθητή
χώρα στην παγκόσμια ιστορία και έχουν εγκατασταθεί εδώ εκατομμύρια Άγγλοι φυσικά, οι
οποίοι είναι ο αρχικός πυρήνας.
Η δεύτερη εθνότητα με μεγαλύτερη εγκατάσταση στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι Γερμανοί.
Επίσης, έχουν εγκατασταθεί εκατομμύρια Ιταλών μεταξύ του 1870 —που δημιουργήθηκε,
ενοποιήθηκε η Ιταλία— και του 1970· δηλαδή, μέσα στη διάρκεια ενός αιώνα, από την Ιταλία
μετανάστευσαν 26 εκατομμύρια Ιταλών. Είναι η μεγαλύτερη μετανάστευση στην ευρωπαϊκή
ιστορία. Οι Ιταλοί μετανάστευσαν κατά κύριο λόγο στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αλλά και
στον Καναδά και στη Βραζιλία και στην Αργεντινή και στη Νότια Αμερική. Επίσης
μετανάστευσαν Κινέζοι, όπως είπαμε όταν μιλούσαμε για την Κίνα, μετανάστευσαν Έλληνες,
Βαλκάνιοι, απ’ όλη τη Γη. Όταν στην Ιρλανδία το 1842 καταστράφηκε η παραγωγή της πατάτας,
που ήταν μονοκαλλιέργεια, και εκατομμύρια Ιρλανδοί πέθαναν από την πείνα, άλλα

53
εκατομμύρια —τρία περίπου εκατομμύρια— Ιρλανδών μετανάστευσαν από την Ιρλανδία στις
Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Γενικά οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής υποδέχτηκαν ανθρώπους απ’ όλη τη Γη. Έγιναν ένας
τόπος υποδοχής. Κυρίως μέσω Νέας Υόρκης έρχονταν οι άποικοι και περνούσαν από έναν
έλεγχο στην είσοδο του λιμανιού της Νέας Υόρκης και έπειτα γίνονταν δεκτοί στη [χώρα]. Εδώ
βλέπουμε μία εικόνα της Νέας Υόρκης στις αρχές του 20ού αιώνα, πολυπολιτισμική. Η Νέα
Υόρκη γίνεται εμβληματική πόλη της νέας αυτής μεγάλης χώρας πάνω στην παλιά ολλανδική
εγκατοίκηση, και έχει ενδιαφέρον ότι εκεί όπου πάλλεται η οικονομία των Ηνωμένων
Πολιτειών, το χρηματιστήριο και η Wall Street… Η Wall Street λέγεται Wall Street, δηλαδή “ο
δρόμος του τείχους”, επειδή κάτω από το ρείθρο του δρόμου της Wall Street βρίσκονται τα
τείχη που είχαν δημιουργήσει οι Ολλανδοί όταν πρώτοι εγκαταστάθηκαν σε αυτή τη χώρα.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ήδη παίρνουν τη σκυτάλη της παγκόσμιας βιομηχανίας,
πρωτοπορούν στα οχήματα. Παρότι η μηχανή εσωτερικής καύσεως είναι γερμανική εφεύρεση
του 19ου αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής αποδείχθηκαν πάρα πολύ αποτελεσματικές
και στον τομέα της βιομηχανίας των οχημάτων στον 20ό αιώνα. Το 1936 οι Ηνωμένες Πολιτείες
Αμερικής καλύπτουν το 36% της παγκόσμιας παραγωγής —βιομηχανικής παραγωγής— με
δεύτερη τη Γερμανία με 16% και τρίτη την Αγγλία με 14%· δηλαδή η Αγγλία βρέθηκε στην τρίτη
θέση στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, ενώ στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ήταν στην πρώτη
θέση παγκοσμίως. Φυσικό είναι, υπάρχουν εξελίξεις.
Πάντως, αυτό το οποίο χαρακτηρίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα πνεύμα δυναμισμού και
αποφασιστικότητας που πρέπει ο καθένας να δείξει για να μπορέσει να επιτύχει. Στον 19ο
αιώνα ένα ποίημα το οποίο εκφράζει τον ψυχισμό των Αμερικανών είναι εκείνο του Ουώλτ
Ουίτμαν (Walt Whitman):
“Πάνω από τον άνθρωπο πώς θα τολμήσετε να βάλετε οτιδήποτε; Φτιάξτε σπουδαίους
ανθρώπους, όλα τα άλλα θα έλθουν. Δεν είναι η γη, η Αμερική, που είναι τόσο μεγάλη· μεγάλος
είμαι εγώ!”

Το ποίημα, δηλαδή, λέει ότι ο κάθε άνθρωπος αυτός είναι ο μεγάλος και οι άνθρωποι κάνουν
τις χώρες μεγάλες. Έχουμε δηλαδή μια νοοτροπία, ένα κλίμα, μια στάση ζωής που σχετίζεται με
όλα όσα λέγαμε πριν για τις εξελίξεις στην Ευρώπη — και η Αμερική είναι παράρτημα της
Ευρώπης, όπως ολόκληρη η ήπειρος από Βορρά προς Νότο (η Βόρεια είναι παράρτημα του
αγγλοσαξονικού κόσμου).

54
 2.3: 19ος αιώνας: Αποικίες και ιδεολογίες

V2.3.1 Οι αποικίες της Αγγλίας (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=n5nt14zfb7g
απομαγνητοφώνηση Olvia / αντιπαραβολή Paronymius
Μιλήσαμε λοιπόν για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και τον κύκλο μέσα από τον οποίο
ωθήθηκαν στην κυριαρχία της Γης, του κόσμου ολόκληρου. Αυτό όμως συνέβη μετά τον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά το 1918. Πάντως αυτός ο δυτικός κόσμος —οι Ηνωμένες Πολιτείες
Αμερικής ανήκουν στον δυτικό κόσμο, στον αγγλοσαξονικό κόσμο— είναι στην ουσία
παράρτημα της Αγγλίας και της Ευρώπης —και οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο Καναδάς—
σχετίζονται με τα όσα είπαμε στις προηγούμενες ενότητες για τον δυναμισμό της οικονομίας
της Δυτικής Ευρώπης, τη Βιομηχανική Επανάσταση, την Επιστημονική Επανάσταση, τις
κατακτήσεις οι οποίες σταδιακά, ιδιαίτερα στον 19ο αιώνα εκτίναξαν τα πράγματα σε νέα
επίπεδα.
Πριν ακριβώς τον 19ο αιώνα, οι ισορροπίες μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης —της
δυτικής Ευρώπης— φαίνονται και από τον πληθυσμό των μεγάλων της πόλεων. Είναι
χαρακτηριστικό ότι η μεγαλύτερη πόλη της δυτικής Ευρώπης το 1780, είναι το Λονδίνο με
περίπου 850.000 κατοίκους· ακολουθεί το Παρίσι με 670.000 κατοίκους· στη συνέχεια είναι η
Βιέννη με 260.000 κατοίκους και το Βερολίνο με 140.000 κατοίκους, εκ των οποίων 60.000
περίπου στρατιωτικοί και αυλικοί. Το Βερολίνο το 1661 είχε περίπου 7.000 κατοίκους, δηλαδή
η δυναμική του Βερολίνου το 1780, το 1800, είναι φανερή αλλά είναι φανερή και η υπεροχή
της αγγλικής πλευράς.
Η Αγγλία στον 19ο αιώνα θα γίνει η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο και θα ελέγχει το 1/5 της
εκτάσεως της Γης και το 1/4 των κατοίκων της Γης, στοιχεία τα οποία δεν είχαν ξαναϋπάρξει
ποτέ στην ανθρωπότητα· ποτέ καμία δύναμη δεν είχε ελέγξει τόσο μεγάλο τμήμα της Γης.
Φυσικό είναι, διότι πλέον είμαστε και σε μία εποχή που οι μεταφορές είναι πιο γρήγορες και
έτσι μπορεί κανείς να ελέγξει πολύ ευρύτερες περιφέρειες. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν θα
μπορούσε να το κάνει, ήταν πολύ παλιά εποχή και άλλες οι δυνατότητες. Λέμε σε αυτό το
σημείο χαρακτηριστικά ότι το 1939 οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί απόγονοί τους ελέγχουν το
90% της Αφρικής, το 99% της Πολυνησίας, το 56,5% της Ασίας και το 100% της Αυστραλίας.
Είναι δεδομένα πραγματικά εντυπωσιακά, και βέβαια όλων, όπως είπαμε, εντυπωσιακότερη
είναι η δύναμη της Αγγλίας, μιας αναλογικά μικρής χώρας της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Ας δούμε τις περιοχές στις οποίες η Αγγλία έχει αποικίες στον 19ο αιώνα: είναι ο Καναδάς —ο
εαυτός της είναι εδώ [δείχνει την Αγγλία]— είναι σημεία στην Κεντρική Αμερική, στις
Ονδούρες, στις Μπαχάμες, στη Τζαμάικα, στη Γουινέα, στο Τρινιντάντ, δηλαδή επιλεγμένα
σημεία στο κέντρο της Αμερικής, όχι εκτεταμένα, αλλά για να ελέγχει την ήπειρο αυτή στην
καρδιά της. Στην Αφρική, τις πιο καίριες ζώνες. Είπαμε και σε άλλη στιγμή, σε άλλη μας
ενότητα, ότι η Αγγλία δεν επιθυμούσε να ελέγξει άμεσα όλο τον κόσμο φέρνοντας αποίκους —
εξάλλου ήταν μικρή χώρα για να μπορεί να το κάνει, δεν ήταν τόσοι πολλοί οι Άγγλοι— αλλά
την ενδιέφερε να ελέγξει τα καίρια σημεία της· ελέγχοντας τα καίρια σημεία της Γης, ελέγχει
και το υπόλοιπο.

55
Στην Αφρική την ενδιαφέρει η ζώνη ελέγχου της ανατολικής Μεσογείου και της Ερυθράς
Θάλασσας. Έτσι έχει σημεία ελέγχου στο Γιβραλτάρ, στη Μάλτα, στην Κύπρο, και βέβαια την
Αίγυπτο, το Σουδάν και όλη τη ζώνη μέχρι τον Νότο της Αφρικής και, όσον αφορά τον έλεγχο
της Ερυθράς Θάλασσας, την ενδιαφέρει το σημείο του Άντεν, που είναι ακριβώς η έξοδος από
την Ερυθρά Θάλασσα και το σημείο της Σομαλίας απέναντι, το οποίο και ελέγχει και την
ενδιαφέρει το νότιο Κέρας της Αφρικής, ειδικά το σημείο που είναι το ακρωτήριο της Καλής
Ελπίδας, η Ροδεσία, τα οποία και ελέγχει και σημεία της δυτικής Αφρικής. Ελέγχει την ινδική
υποήπειρο, τη Βιρμανία —που λεγόταν Μπούρμα και σήμερα λέγεται Μιανμάρ— τη Μαλαισία
και το κάτω, το πιο καίριο σημείο, που είναι η Σιγκαπούρη. Σημεία στο βόρειο Βόρνεο, στη
νότια Γουινέα, όλη την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία και σημεία στον Ινδικό Ωκεανό και στον
Ειρηνικό Ωκεανό.
Με αυτόν τον τρόπο η αυτοκρατορία αυτή ελέγχει τη Γη. Είναι εύγλωττες οι —ας πούμε, θα
’λεγε κανείς— γελοιογραφίες, αποτυπώσεις της δύναμής της στον 19ο αιώνα. Εδώ
αποτυπώνεται ο αρχιτέκτονας του ελέγχου της Αφρικής από την πλευρά της Αγγλίας, ο Σεσίλ
Ρόουντς (Cecil John Rhodes), o οποίος παριστάνεται να πατά το ένα του πόδι στην Αίγυπτο και
το Σουδάν, που είναι καίρια σημεία ελέγχου της διώρυγας του Σουέζ βεβαίως βεβαίως, που
έχει δημιουργηθεί το 1869 και δεν επρόκειτο η Αγγλία να άφηνε κανέναν άλλο να ελέγχει αυτό
το καίριο σημείο της Γης. Η άλλη του μπότα βρίσκεται πάνω στη Νότια Αφρική, δηλαδή ελέγχει
τα δύο πιο καίρια σημεία της Αφρικής και όλη η υπόλοιπη ήπειρος βρίσκεται στον έλεγχό του,
έτσι σαν να είναι νευρόσπαστο, σαν να είναι θέατρο σκιών.
Η εμβληματική βασίλισσα της Αγγλίας, στην περίοδο αυτή του κολοφώνα της δόξας της και της
δύναμής της, είναι η Βικτωρία — η περίφημη βικτωριανή εποχή. Η βασίλισσα Βικτωρία 35 έζησε
πολλά χρόνια και βασίλεψε πολλές δεκαετίες και εδώ τη βλέπουμε να εργάζεται στο γραφείο
της. Η βασίλισσα Βικτωρία είναι αυτή η οποία είπε τη θρυλική φράση “στην αυτοκρατορία μου
ο ήλιος δεν δύει ποτέ”· και το εννοούσε, διότι όταν ανέτελλε στον Καναδά έδυε στη Νέα
Ζηλανδία και τούμπαλιν.

V2.3.2 Οι αποικίες της Γαλλίας (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=soHQTcd_ahk
απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Paronymius
Κοντά στις δυνάμεις της Αγγλίας —στο τέλος του 19ου αιώνα, αρχές του 20ού— είναι η Γαλλία
η οποία προσπάθησε να είναι “η Αγγλία” αλλά δεν μπόρεσε. Η Αγγλία έγινε η μεγαλύτερη
δύναμη στον κόσμο, αλλά και η Γαλλία, παρ’ όλες τις ήττες της από την αγγλική πλευρά δεν
είχε κακή θέση στον κόσμο. Η Γαλλία είχε κατά κύριο λόγο το πόδι της στην Αφρική· είχε
σημεία ελέγχου στη Μαρτινίκα, στη Γουαδελούπη, στη Γαλλική Γουιάνα — πάλι με την ίδια
λογική που και η Αγγλία κράτησε σημεία στην Κεντρική και στη Νότιο Αμερική. Θυμίζω ότι η
Κεντρική και η Νότιος Αμερική είναι κατά κύριο λόγο ισπανική και πορτογαλική, επομένως οι
δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις αρκέστηκαν σε σημεία ελέγχου. [Η Γαλλία] έχασε τη θέση της στη
Βόρεια Αμερική διότι οι Άγγλοι την κατενίκησαν, έμεινε όμως το πολιτιστικό της άρωμα μέχρι

35
Η βασίλισσα Βικτωρία βασίλεψε 1838-1901

56
σήμερα στο Κεμπέκ και ελέγχει στον Ειρηνικό μεγάλες περιοχές μικρών μικρών νησιών στο
αρχιπέλαγος της Ταϊτής, στη Μαδαγασκάρη —στην ανατολική Αφρική, αυτό το μεγάλο νησί—,
όπως και συγκροτήματα νησιών στον Ινδικό Ωκεανό, και σημεία στην Ινδία (το Ποντισερί, το
Μαχέι, και άλλα σημεία εμπορικού ελέγχου), φυσικά στην Ινδοκίνα (στην οποία
αναφερθήκαμε σε προηγούμενή μας ενότητα) και στην περιοχή της Νέας Καληδονίας και των
Νέων Εβρίδων (βορειοανατολικά της Αυστραλίας), πάντα στον Ειρηνικό Ωκεανό. Αλλά το κύριο
σημείο στο οποίο έδωσε μεγάλη έμφαση η Γαλλία είναι η περιοχή της βόρειας Αφρικής, το
Μαγκρέμπ36 δηλαδή, το οποίο έπαιξε και μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της γαλλικής
νοοτροπίας, κουλτούρας και πολιτικής στον 20ό αιώνα· οι Γάλλοι όταν έχασαν την Αλγερία στη
δεκαετία του 1950 αισθάνθηκαν συντριβή37 γιατί είχαν δημιουργήσει μία εντύπωση —την
καλλιέργησαν— ότι αυτή, η βόρεια Αφρική, είναι προέκταση της Γαλλίας, όχι αποικίες της
Γαλλίας, ότι είναι τμήμα της Γαλλίας και αισθάνθηκαν κολοβωμένοι.
Εδώ βλέπουμε μία αποτύπωση της γαλλικής δύναμης στη βόρεια Αφρική, όπου τοπικοί
ηγεμόνες παραδίδουν, υποτάσσονται στους Γάλλους. Κυρίως οι Γάλλοι έδωσαν έμφαση στην
επέκτασή τους στην Αφρική στις δεκαετίες του 1830, καθώς οι Άγγλοι έλεγχαν πολλά σημεία
στη Μεσόγειο, όπως είπαμε, το Γιβραλτάρ, τη Μάλτα, τα Επτάνησα, την Κύπρο 38 και επομένως
ήθελαν να ανταπαντήσουν με έλεγχο της Μεσογείου, τουλάχιστον στην περιοχή της Αφρικής.
Γενικά η Αφρική —και η υπερσαχάρια και η υποσαχάρια— ζυμώθηκε με την έννοια της
παρουσίας του Δυτικού, γιατί η ήπειρος η οποία διασπάστηκε σε πάρα πολλές αποικιακές
ζώνες είναι η Αφρική. Μάλιστα στον 19ο αιώνα ακόμη και το Βέλγιο απέκτησε αποικία στην
Αφρική, το Βελγικό Κογκό, όχι μόνο οι γνωστές ύποπτοι, δηλαδή Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία,
Πορτογαλία, Ισπανία.
Εδώ, σ’ αυτή την εικόνα, βλέπουμε μία εξώθυρα σπιτιού από την Αφρική με χαρακτηριστικές
παραστάσεις ντόπιων —Αφρικανών μεταφορέων, ηγεμόνων κ.λπ.— αλλά το κύριο πρόσωπο σε
αυτή την παράσταση είναι ένας Δυτικός τον οποίο μεταφέρουν δύο μαύροι Αφρικανοί με
φορείο (είναι ξεχωριστή η θέση του Δυτικού ο οποίος βέβαια εξουσίαζε την Αφρική). Έχει
ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να πει κανείς ότι στην Αφρική συνέβησαν ενδιαφέροντα
γεγονότα, διότι το 1840, μετά από την απελευθέρωση των δούλων στις Η.Π.Α. και τη διακοπή
του δουλεμπορίου σε αρκετές Πολιτείες, μια ομάδα ιδεαλιστών Αμερικανών βοήθησε
δούλους39 από τις Η.Π.Α. να επανέλθουν στην Αφρική και να δημιουργήσουν ένα κράτος δικό
τους και δημιουργήθηκε το κράτος που λέγεται Λιβερία, από το liberty, από το “ελευθερία”
δηλαδή. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό το κράτος είναι το τελευταίο που κατήργησε τη
δουλοκτησία. Μέχρι το 1950 η Λιβερία είχε δουλοκτησία, διατηρούσε δούλους, δηλαδή πρώην
δούλοι συνέχισαν να υπηρετούν αυτή την κατάσταση στην οποία οι ίδιοι είχαν ζήσει και είχαν
από αυτή τόσο υποφέρει — είναι ενδιαφέρον το είδος μας!
Για να εικονογραφήσουμε τα όσα είπαμε λίγο πριν, βλέπουμε μια εικόνα του κόσμου με τις
αποικιακές θέσεις των μεγάλων αυτών αποικιακών δυνάμεων με πρώτη τη Βρετανία, η Γαλλία

36
Μαγκρέμπ = Μαρόκο, Αλγερία και Τυνησία.
37
Η απομάκρυνση της Γαλλίας από το Μαγκρέμπ ήταν μακρόσυρτη και έλαβε χώρα κυρίως στις δεκαετίες του
1950 και 1960.
38
Η Κύπρος έγινε αποικία των Άγγλων το 1878.
39
Η διαδικασία μεταφοράς απελεύθερων δούλων από τις Η.Π.Α. στη Λιβερία ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1820
και συνεχίστηκε επί μακρόν.

57
(κοιτάξτε και μόνο τον κατάλογο), η Γερμανία, η Πορτογαλία, οι Η.Π.Α., η Ολλανδία, η Ισπανία,
το Βέλγιο. Φυσικά κύρια θέση έχει η σπουδαιότερη αποικία στον κόσμο που ήτανε η ινδική
χερσόνησος μαζί με τη Βιρμανία και τη Μαλαισία και που φυσικά ήταν υπό αγγλικό έλεγχο,
αλλά μπορεί κανείς να δει και μόνο τα πολλά χρώματα στην Αφρική για να έχει μία αίσθηση το
πόσες δυνάμεις έλεγξαν την υπερσαχάρια και την υποσαχάρια Αφρική. Σας θυμίζω ότι, μετά
την ενοποίηση της Γερμανίας το 1871, η Γερμανία έσπευσε να αποκτήσει αποικίες στην Αφρική
και δημιούργησε αποικίες στο ανατολικό και στο δυτικό και στο κεντρικό σημείο, όπως οι
Γάλλοι είχαν μεγάλες θέσεις —το είδαμε και σε προηγούμενη αποτύπωση— στο βόρειο και
δυτικό τμήμα της Αφρικής, όπως και οι Πορτογάλοι διάφορα σημεία· οι Ισπανοί όχι και τόσο,
γιατί οι Ισπανοί είχαν την Κεντρική και Νότια Αμερική, αλλά είχαν κι εκείνοι κάποια σημεία
ελέγχου. Και οι Η.Π.Α. επίσης διαθέτουν αποικίες, μια και —ξανά θυμίζω— το 1898
κατενίκησαν σε πόλεμο την Ισπανία και απέσπασαν από την Ισπανία τις Φιλιππίνες, και είχαν
αποικία στην Κούβα στην ουσία και στην περιοχή του Πουέρτο Ρίκο.
Άρα, εκεί στο τέλος του 19ου αρχές του 20ού αιώνα, ο δυτικός κόσμος ελέγχει το μεγαλύτερο
τμήμα της Γης και έχει τέτοιο εκτόπισμα επιστήμης, οικονομικών δράσεων, θαλερότητας
οικονομικών επιχειρήσεων, εφευρετικότητας, θεσμών, που στην ουσία επιβάλλει τον
πολιτισμό του και τα θέλω του σε όλη τη Γη. Είναι μια εξέλιξη στην ανθρώπινη ιστορία
μοναδική, γιατί ποτέ μέχρι τότε δεν είχε γίνει δυνατόν να υπάρχει μία τέτοια επιβολή κλίματος,
πολιτισμού και συντεταγμένων κοινωνικής και πολιτικής ζωής σε όλη τη Γη. Είναι μια
παγκοσμιοποίηση· τελείωσε η απομόνωση του κόσμου και μπήκαμε σε μία νέα εποχή στην
οποία ζούμε και μέχρι τώρα.

V2.3.3 Εθνισμός και Λατινική Αμερική (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=7Gc2ikGmNw0
απομαγνητοφώνηση elenf / αντιπαραβολή Asimenia
Ο 19ος αιώνας θα έχει ένα παιδί, πολλά παιδιά. Θυμίζω ότι κανένας αιώνας στην ιστορία της
ανθρωπότητας δεν ήταν τόσο γεμάτος από εξελίξεις σε όλα τα επίπεδα, όσο ο 19ος αιώνας. Και
βέβαια η Ευρώπη και ο δυτικός κόσμος και τα παιδιά της και οι Η.Π.Α. ήτανε η περιοχή του
εργοστασίου όπου παράγονταν όλες οι καινούριες ιδεολογικές, πολιτικές, οικονομικές,
επιστημονικές πραγματικότητες. Στον 19ο αιώνα, ένα παιδί των επαναστάσεων που είχαν
προηγηθεί, δηλαδή της Αγγλικής, της Αμερικανικής Επανάστασης και φυσικά της Γαλλικής
Επανάστασης, η οποία επηρέασε τον κόσμο περισσότερο και από τις προηγούμενες τρεις,
καθώς ήταν η τελευταία στη σειρά, επηρέασε και σε μια άλλη κατεύθυνση για τον εξής λόγο:
αφού η Γαλλική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός, ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός εξηγεί ότι ο κάθε
άνθρωπος έχει δικαίωμα στην ευτυχία, ο κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να ζει ως πολίτης σε
έναν τόπο στον οποίο εκείνος να αισθάνεται ότι ανήκει και να παίζει ρόλο στα πολιτικά
πράγματα του τόπου του, ανάλογα με τις δικές του συντεταγμένες ως υπεύθυνος πολίτης που
έχει υποχρεώσεις και έχει και δικαιώματα, ήταν φυσικό να έρθει στο προσκήνιο ένα μεγάλο
ωστικό κύμα, ένα μεγάλο ιδεολογικό ρεύμα, που χαρακτήρισε τον 19ο αιώνα και χαρακτηρίζει
και τον 20ό αιώνα ακόμη, που ονομάζεται “εθνικισμός”.
Ο σωστός όρος θα είναι “εθνισμός”, γιατί με τον όρο “εθνικισμός” στην ελληνική ορολογία

58
εννοούμε την υπερβολή του εθνισμού, εκεί που σε κάθε χώρα, σε κάθε λαό υπάρχουν κάποιοι
που πιστεύουν ότι μόνο ο δικός τους λαός είναι ο καλύτερος, ο δικαιότερος, ο εξυπνότερος και
όλοι οι άλλοι πρέπει να υποστούν τη δράση της δικιάς τους ομάδας. Όμως ο εθνισμός είναι ένα
δυναμικότατο κίνημα το οποίο σάρωσε την Ευρώπη και τον κόσμο στον 19ο αιώνα, με πιο
εμφανή και γρήγορα αποτελέσματα στις χώρες στις οποίες υπήρχε αποικιοκρατία και σε άλλες
χώρες οι οποίες ήταν αυτοκρατορίες. Γιατί; Διότι οι λαοί που βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο
άλλων δυνάμεων θεώρησαν ότι ήρθε η ώρα να απαλλαγούν από αυτές τις δυνάμεις. “Εμείς θα
ζήσουμε όπως επιθυμούμε, θα ζήσουμε με τις δικές μας συντεταγμένες. Θέλουμε να έχουμε
ένα δικό μας εθνικό κράτος”.
Έτσι αυτό το ρεύμα του εθνισμού θα σαρώσει πρώτα, κι έχει πολύ ενδιαφέρον, την περιοχή της
Κεντρικής και Νότιας Αμερικής. Εκεί θα γίνουν μεγάλης κλίμακας εξεγέρσεις και κινήματα και
επαναστάσεις, εναντίον φυσικά ποιών; Των δύο ευρωπαϊκών δυνάμεων που έλεγχαν το
μεγαλύτερο τμήμα της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, δηλαδή της Ισπανίας (σ’ αυτόν τον
χάρτη δείχνονται οι περιοχές ελέγχου της ισπανικής αυτοκρατορίας) και της Πορτογαλίας, η
οποία ελέγχει μία στην ουσία χώρα αλλά τεράστια, που είναι μια από τις μεγαλύτερες χώρες
του κόσμου, τη Βραζιλία. Στην Κεντρική και Νότια Αμερική υπάρχουν και κάποια σημεία
ελέγχου της Βρετανίας και της Γαλλίας και κάτι μικρά της Ολλανδίας, αλλά τον μεγάλο ρόλο τον
παίζουν αυτές οι δύο χώρες.
Έτσι, οι κάτοικοι της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής εξεγέρθηκαν, μεταξύ του 1810 και του
1830 είχαν απαλλαγεί από την παρουσία των Ισπανών και των Πορτογάλων. Η Ισπανία έδωσε
μάχες για να κρατήσει τις αποικίες της εκεί. Αντιθέτως ο Πορτογάλος βασιλιάς όταν είδε τα
πράγματα πώς έβαιναν στα ισπανικά εδάφη είχε την πρόνοια να παραχωρήσει μόνος του
ανεξαρτησία στη Βραζιλία, κι έτσι η Βραζιλία ανεξαρτητοποιήθηκε χωρίς πόλεμο και χωρίς
αίμα. Αντιθέτως, όμως, οι περιοχές της ισπανικής αυτοκρατορίας έδωσαν μάχες. Αρχηγοί αυτής
της δράσεως ήταν κατά κύριο λόγο δύο μεγάλες προσωπικότητες (και άλλες φυσικά
περισσότερες): ο Σιμόν Μπολιβάρ (Simón Bolívar), ένα πρόσωπο το οποίο τιμάται ιδιαίτερα
μέχρι σήμερα από τις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της ισπανικής αυτοκρατορίας, και
ο Χοσέ ντε Σαν Μαρτίν (José de San Martín), επίσης μαχητής της ελευθερίας. Εδώ ο Σιμόν
Μπολιβάρ, ηγέτης των επαναστατών της Λατινικής Αμερικής στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
Καθώς όμως το ωστικό κύμα έπαιζε τον ρόλο του στην Αμερική, ταυτοχρόνως επηρέασε τη
νοτιοανατολική περιοχή της Ευρώπης, και τούτο διότι εδώ βρίσκονταν η Οθωμανική
Αυτοκρατορία, η οποία όμως ήδη από έναν αιώνα και πάνω ήταν σε σαφή παρακμή και ήδη η
Ρωσία έμοιαζε —θυμάστε— ότι πρόκειται να την κατανικήσει και να την υποκαταστήσει. Χάρις
λοιπόν σε συνδυασμένα γεγονότα, δηλαδή τη διείσδυση του κλίματος του εθνισμού στα
Βαλκάνια, τις επιρροές από τη Γαλλική Επανάσταση, το γεγονός ότι η Ρωσία και ταπεινώνει και
χτυπά και συγκρούεται με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και μοιάζει ότι θα παίξει ρόλο στην
εξέλιξη των πραγμάτων, και η ίδια η αδυναμία πλέον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώθησε
τους λαούς της Βαλκανικής να μπουν κι εκείνοι σε εξεγέρσεις για τη δημιουργία εθνικού
κράτους. Έχει ενδιαφέρον ότι πρώτοι οι οποίοι επαναστάτησαν είναι οι Σέρβοι, αλλά εκείνοι οι
οποίοι επαναστάτησαν πρώτοι συνειδητά με εθνικό πρόσημο είναι οι Έλληνες, οι οποίοι
δημιούργησαν εθνικό κράτος το 1830 και θα ακολουθήσουν στον 19ο αιώνα, σ’ αυτή τη δράση,
οι Βούλγαροι, οι Ρουμάνοι… οι Σέρβοι θα συνεχίσουν μέχρι ν’ αποκτήσουν ανεξάρτητη γη. Τα
Βαλκάνια πάλλονται από το εθνικό αίσθημα.

59
 V2.3.4 Εθνισμός και Ευρώπη (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=GpozV1AzdVk
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή Lemonia9
Πού αλλού θα δούμε να υπάρχει κινητικότητα στον τομέα αυτό; Στην Αυστριακή
Αυτοκρατορία. Επαναφέρω έναν χάρτη που είδαμε σε προηγούμενη ενότητα: η Αυστριακή
Αυτοκρατορία κυριαρχεί στο κέντρο της Ευρώπης μέχρι το 1914, άρα στον 19ο αιώνα έχουμε
μια εντυπωσιακή εικόνα πολυ-πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Θυμίζω ότι στο σύνολο της
Αυστριακής Αυτοκρατορίας το 33% είναι Γερμανοί και όλοι οι υπόλοιποι είναι Ούγγροι, Ιταλοί,
Σέρβοι, Κροάτες, Σλοβάκοι, Τσέχοι, Πολωνοί, Ουκρανοί, ανάλογα με την περιοχή που ελέγχει η
χώρα αυτή.
Είναι φυσικό, επομένως, να παρουσιαστούν κινήματα εθνικού περιεχόμενου μέσα σ’ αυτή την
πολυεθνική αυτοκρατορία, με πιο δυναμικούς στη δράση τους τους Ούγγρους, οι οποίοι και
κατακτούν το 1867 το να μετατραπεί η Αυστριακή Αυτοκρατορία σε Αυστρο-Ουγγρική
Αυτοκρατορία. Επομένως δόθηκε στην ουγγρική πλευρά μια κεντρική θέση διοίκησης
προκειμένου να αποφευχθεί η διάσπαση της Αυτοκρατορίας· αργότερα δεν θα το αποφύγει
βέβαια αυτό. Και οι Τσέχοι, οι οποίοι επίσης είναι δραστήριοι…
Πρέπει να πούμε ότι η αναστάτωση που συνέβη στη Γαλλία το 1848, με τη διεκδίκηση
φιλελευθέρων κατακτήσεων απέναντι στη βασιλεία και τη δράση του γαλλικού λαού για να
επιτύχουν κέρδη απέναντι στο κεντρικό πολιτικό τους σύστημα, λειτούργησε σε όλη την
Ευρώπη σαν βάση διεκδίκησης δικών τους εθνικών πλευρών, και υπήρξαν εξεγέρσεις και
διαδηλώσεις στα γερμανικά κρατίδια. Γιατί στα γερμανικά κρατίδια; Γιατί η Γερμανία δεν είχε
ενωθεί και υπήρχε πατριωτικό ρεύμα συνένωσης· αυτό θα γίνει το 1871. Στα ιταλικά κρατίδια,
[παρότι] οι Ιταλοί είναι κατεσπασμένοι σε πολλά κρατίδια και πάλι υπάρχουν πατριώτες σ’ όλη
την Ιταλία που ζητούν την ένωση της Ιταλίας. Αλλά και φυσικά αυτοκρατορίες όπως είναι η
Αυστρία, όπως είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως είναι η Ρωσία, ζουν το ωστικό κύμα
από αυτή την πλευρά.
Έτσι, ο εθνικισμός τον 19ο αιώνα, το κίνημα/το ρεύμα του εθνισμού, θα αλλάξει τον χάρτη της
Ευρώπης, θα φέρει πολύ μεγάλη κινητοποίηση των λαών και φυσικά θα συνεχίσει να παίζει τον
ρόλο του και στον 20ό αιώνα και εξακολουθεί να παίζει και στον 21ο αιώνα. Απλώς να πούμε
στο σημείο αυτό ότι ο εθνισμός διασταυρώθηκε, συνδυάστηκε με δύο ακόμη πλευρές
παράγωγές του:
● Το ένα είναι ότι προκειμένου οι λαοί, οι οποίοι ζούσαν μέσα σε αυτοκρατορίες, να
χειραφετηθούν και να απομακρυνθούν από τις αυτοκρατορίες αυτές, ήξεραν ότι
πρόκειται να συγκρουστούν με τις αυτοκρατορίες. Δεν είναι απλό ένας μικρός λαός
επρόκειτο να συγκρουστεί με μια αυτοκρατορία [π.χ.] οι Ούγγροι με τους Αυστριακούς,
οι Τσέχοι με τους Αυστριακούς, οι Έλληνες με τους Οθωμανούς, οι Πολωνοί με τους
Ρώσους [και] τους Γερμανούς. Όταν σκέφτονταν μπροστά τους τη μεγάλη σύγκρουση,
δεν είναι απλό, ο κάθε ένας τρομάζει μπροστά στη διαφορά της δύναμης. Όμως για να
πάρουν κουράγιο οι λαοί, έπρεπε να στήσουν την αυτοπεποίθησή τους και την
ταυτότητά τους, και σε αυτό βοηθήθηκαν από δύο πλευρές: από την ιστορία και από τη
λαογραφία. Και τούτο διότι ζώντας μέσα σε αποικίες ή ζώντας μέσα σε αυτοκρατορίες οι
λαοί, δεν είναι ότι δεν είχαν υπόσταση, δεν αναγνώριζαν τον εαυτό τους ότι είναι κάτι

60
 άλλο [π.χ.] ότι είμαι Τσέχος, ότι είμαι Πολωνός, ότι είμαι Βούλγαρος, ότι είμαι Έλληνας,
αλλά δεν είχανε καθίσει να επεξεργαστούν αυτή την ταυτότητα, διότι ζούσαν μέσα σε
μεγάλα σχήματα τα οποία ήταν υπερεθνικά στην ουσία, και έτσι η εθνική τους
ταυτότητα δεν ήταν γαλβανισμένη. Τώρα όμως πρέπει να τη στήσουν αυτή την
ταυτότητα, να την ενισχύσουν, και γι’ αυτό στρέφονται στην ιστορία. Λόγιοι απ’ όλες τις
εθνικές ομάδες κάθονται κάτω και γράφουν την ιστορία των Πολωνών, την ιστορία των
Ούγγρων, την ιστορία των Ελλήνων, την ιστορία των Βουλγάρων, για να δώσουν σε
αυτούς τους λαούς όπλα, να αισθανθεί ο κάθε λαός ότι έχει ρίζες, ότι ανήκει σε κάτι
μεγάλο και επομένως να αντλήσει δύναμη, να αισθανθεί δυνατός για να ορμήσει
μπροστά στον στόχο του.
● Το δεύτερο είναι η φυσιογνωμία μου: είναι Βούλγαρος, είμαι Πολωνός· τι σημαίνει είμαι
Βούλγαρος, είμαι Πολωνός; Τι στοιχειοθετεί τη διαφορά μου: η γλώσσα μου, η θρησκεία
μου; Πολλές φορές η θρησκεία είναι όμοια με του διπλανού, σε κάποιες περιπτώσεις και
η γλώσσα είναι όμοια με του διπλανού, αλλά αισθάνομαι διαφορετικός, τα έθιμά μου:
α! αυτά τα έθιμά μου πολύ με χαρακτηρίζουν. Οι λαοί ανακάλυψαν τον εαυτό τους,
στον 19ο αιώνα σταθήκανε μπροστά στον καθρέφτη και είπανε “πω πω, τι όμορφος
καλέ που είμαι (!)”, δηλαδή τώρα ανακαλύπτει τον εαυτό του. Ο κάθε λαός θαύμασε τα
κοστούμια του, τα κεντήματά του, τα τραγούδια του, τα δημοτικά του τραγούδια, τους
δημοτικούς χορούς, τα νανουρίσματά του, τα ποιήματά του, τους θρύλους του, τα
ανέκδοτά του, και τα μελέτησε, τα κατέγραψε, τα διάβασε, τα λάτρεψε. Αργότερα
κατάλαβε ότι και στη διπλανή χώρα υπήρχαν και κάπως κάποια παρόμοια. Αλλά, εν
πάση περιπτώσει, έτσι αναπτύχθηκε η επιστήμη της Ιστορίας και της Λαογραφίας. Στον
19ο αιώνα κάθε λαός έδωσε ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό, και η χώρα η οποία έστησε τις
βάσεις αυτής της ροπής ήταν η Γερμανία, η οποία στον 19ο αιώνα στην ουσία
δημιουργεί την επιστήμη της Ιστορίας, προκειμένου να βοηθήσει τον εαυτό της, την
ενοποίησή της, και δημιουργεί την επιστήμη της Λαογραφίας για τους ίδιους λόγους. Οι
λαοί στηρίζονται σε άτομα που τους εμπνέουν, και μέσα σε αυτούς που τους εμπνέουν
είναι και συνθέτες, οι οποίοι συνθέτουν υπέροχες μουσικές, γεμάτες δύναμη, οι οποίες
πολλές φορές στηρίζονται πάνω στη δημοτική μουσική.

V2.3.5 Η Βιομηχανία και οι όροι και συνθήκες εργασίας (12΄)

https://www.youtube.com/watch?v=4HfzHTF4rQI
απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Asimenia
Η υπερδύναμη που λέγεται “δυτικός κόσμος”, Δυτική Ευρώπη, στον 19ο αιώνα στήριξε ένα
μεγάλο τμήμα της αλκής της στο γεγονός ότι σε αυτήν συνέβη η νέα επανάσταση του κόσμου,
η Βιομηχανική Επανάσταση. Στην Αγγλία, στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στις
Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και διαχύθηκε σε όλο τον κόσμο, σταδιακά, αλλού περισσότερο,
αλλού λιγότερο, σε πολλά μέρη του κόσμου, τουλάχιστον, μέσα στον 19ο και 20ό αιώνα.
Αυτή η επανάσταση ήταν κάτι καινούριο, κάτι καινούριο. Κάθε επανάσταση είναι κάτι
καινούριο, ιδιαίτερα όσον αφορά την παραγωγή. Μέχρι τότε οι άνθρωποι είχαν ζήσει στον
κύκλο της γεωργίας, στον κύκλο των δράσεων του ναυτικού που σταματά στις δύσκολες

61
εποχές, δεν βγαίνει τόσο πολύ στο ταξίδι του, το ίδιο... Υπήρχε μία περιοδικότητα στη δράση
μέχρι τότε, γιατί δεν μπορούσες να τα κάνεις όλα έτσι όπως ήταν τα πράγματα. Όμως τώρα
δημιουργήθηκαν εργοστάσια και μέσα στα εργοστάσια μπορούσε κανείς να εργάζεται
συνεχώς. Η έννοια του ωραρίου δεν είχε υπάρξει ακριβώς μέχρι τώρα. Ο άνθρωπος δούλευε
από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου, άμα έκανε πολύ ζέστη μπορεί να σταματούσε, άμα
έκανε πολύ κρύο το ίδιο. Εξαρτώταν από την περιοχή. Τώρα τα πράγματα ήταν αδυσώπητα. Το
εργοστάσιο μπορούσε να δουλεύει συνεχώς και να σου παρέχει τη δυνατότητα να δουλεύεις
συνεχώς, με φωτισμό, με… Επομένως οι κανόνες εργασίας στη βιομηχανική πραγματικότητα
ήταν καινούριοι, δεν υπήρχαν καν κανόνες, όλα στήθηκαν εξαρχής, και παρατηρήθηκε σύντομα
ότι ο τρόπος εργασίας είναι σκληρότατος σε αυτές τις νέες πραγματικότητες. [Οι] άνθρωποι
δούλευαν άπειρες ώρες, χωρίς σταματημό στην πραγματικότητα, χωρίς διακοπές, χωρίς
ωράριο, σε σκληρές συνθήκες, χωρίς παροχές, χωρίς βοήθεια, εργάζονταν μικρά παιδιά. Τα
μικρά παιδιά ήταν ιδιαίτερα χρήσιμα για τις δουλειές όπου έπρεπε μικρά κορμάκια να μπουν,
όπως σε ορυχεία, όπως μέσα στις μηχανές, γιατί μπορούσαν τα μικρά δαχτυλάκια να μπαίνουν
σε διάφορα σημεία των μηχανών και να διορθώνουν πράγματα ή να βοηθούν στην κίνηση·
γυναίκες οι οποίες μπαίνουν στη δουλειά και δουλεύουν και αυτές αδυσώπητα.
Αναπτύσσεται μία εργατική τάξη. Είναι καινούριο πράγμα η εργατική τάξη, η βιομηχανική
εργατική τάξη· παρουσιάζεται πρώτα πρώτα στην Αγγλία και διαχέεται. Στις βιομηχανικές
περιοχές, των πρώτων δεκαετιών της ανάπτυξης της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο μέσος όρος
ζωής είναι πολύ χαμηλός, οι άνθρωποι πεθαίνουν γρήγορα. Πολλοί από αυτούς υπήρξαν
άστεγοι και είχαν βρεθεί σε δεινές περιστάσεις και πήγαν και εργάζονταν στα εργοστάσια,
οπότε βρίσκουν εκεί κάποιον τρόπο ζωής. Ζουν όλοι μαζί σαν σε αποθήκες ανθρώπων σε
μεγάλες βιομηχανικές πόλεις. Έχουμε μία ανθρώπινη ιστορία εδώ πέρα, μία ανθρώπινη
τραγωδία θα έλεγε κανείς, ενώ παράλληλα έχουμε και μια ανθρώπινη κατάκτηση, διότι
μπήκαμε σε μία νέα εποχή που ανατέλλει και που θα παίξει τεράστιο ρόλο στην εξέλιξή της.
Όμως, αυτές οι συνθήκες εργασίας μπαίνουν γρήγορα στο στόχαστρο κάποιων ομάδων που,
κυρίως, προέρχονται από μορφωμένους αστούς κ.λπ. και ακτιβιστές προτεστάντες. Είναι
θρυλικές οι δράσεις των μεθοδιστών για τη βελτίωση της ζωής των εργατών στην Αγγλία,
αργότερα τον κουακέρων, και με την πίεσή τους αρχίζει και η αγγλική κυβέρνηση να μπαίνει σε
έναν προβληματισμό του πώς θα μπορούσε να βοηθήσει τα πράγματα.
Μέσα στα πλαίσια αυτά η Βρετανική Βουλή, το 1815, δέχεται, ζητά και καλεί να έλθει να
συνομιλήσει μαζί της μία εργάτρια από την υφαντουργία, η οποία είναι 23 χρονών και είναι
ήδη ανάπηρη από τις συνθήκες της εργασίας. Θέλω να σας διαβάσω από τα πρακτικά αυτής
της κατάθεσης της βιομηχανικής αυτής εργάτριας, η οποία λέγεται Elizabeth Bentley, και
περίπου το 1815 καταθέτει αυτά που τη ρωτούν:
“– Ποια είναι η ηλικία σου;
– Είκοσι τρία.
– Πού κατοικείς;
– Στο Leeds.
– Σε ποια ηλικία έπιασες δουλειά στο εργοστάσιο;
– Όταν ήμουν 6 χρονών.
– Σε τίνος το εργοστάσιο εργαζόσουν;

62
– Στου κυρίου Μπεργκ.
– Τι είδους εργοστάσιο είναι;
– Κλωστήριο λιναριού.
– Ποια ήταν η δική σου δουλειά σε αυτό το εργοστάσιο;
– Άλλαζα τα μασούρια.
– Ποιες ήταν οι ώρες εργασίας σου σε αυτό το εργοστάσιο;
– Από τις 5 το πρωί ως τις 9 το βράδυ, όταν είχε πολλή δουλειά.
– Ποιες ήταν οι συνήθεις ώρες εργασίας σου, όταν δεν είχατε πολλή δουλειά;
– Από τις 6 το πρωί μέχρι τις 7 το βράδυ.
– Θεωρείς τη μεταφορά των μασουριών κουραστική εργασία;
– Μάλιστα.
– Εξήγησέ μας τι έπρεπε να κάνεις;
– Όταν τα τελάρα γεμίσουν τα σταματάμε. Βγάζουμε τις σαΐτες, μετά τα γεμάτα μασούρια, τα
πηγαίνουμε στο μαγκάνι, ύστερα βάζουμε τα άδεια και τα τελάρα ξεκινάνε και πάλι.
– Για αυτή τη δουλειά είσαι συνέχεια όρθια;
– Μάλιστα. Έχει πολλά τελάρα και πάνε γρήγορα.
– Η εργασία σου είναι πολύ εξοντωτική;
– Μάλιστα. Δεν έχεις καιρό για τίποτα.
– Έμενες μακριά από το εργοστάσιο;
– Μάλιστα.
– Δύο μίλια” (σχεδόν τέσσερα χιλιόμετρα).
“– Είχες ρολόι;
– Όχι δεν είχαμε.
– Κατά κανόνα έφτανες στην ώρα σου;
– Μάλιστα. Η μητέρα μου ξυπνούσε στις τέσσερις το πρωί αλλά και στις δύο το πρωί, γιατί οι
ανθρακωρύχοι πήγαιναν στη δουλειά τους στις τρεις ή στις τέσσερις και όταν τους άκουγε να
προχωρούν, σηκωνόταν από το ζεστό της κρεβάτι και έβγαινε έξω να τους ρωτήσει την ώρα. Και
μερικές φορές ήμουν στο εργοστάσιο στις 2 το πρωί και έβρεχε δυνατά και περίμενα μέχρι να
ανοίξει το εργοστάσιο.
– Η σοβαρή παραμόρφωση στο σώμα σου είναι συνέπεια αυτής της εργασίας;
– Μάλιστα.
– Πότε σου συνέβη;
– Ήμουν περίπου 13 χρονών όταν άρχισε και από τότε χειροτέρεψε. Η μητέρα μου δεν
κατάφερε ποτέ να μου πάρει ένα ζευγάρι δεκανίκια για να με κρατούν. Όταν πέθανε η μητέρα
μου έπρεπε να τα βγάλω πέρα μόνη μου και έτσι πήρα ένα ζευγάρι.

63
– Ήσουν ευθυτενής και υγιής πριν εργαστείς στο εργοστάσιο;
– Μάλιστα. Ήμουν ευθυτενής ως κοριτσάκι και πηγαινοερχόμουν στην πόλη.
– Η παραμόρφωσή σου σου προκάλεσε πολύ πόνο και κούραση;
– Ναι. Δεν μπορώ να περιγράψω τον πόνο που με έπιανε κάθε φορά.
– Είναι συνηθισμένο να έχει κανείς αδύνατους αστραγάλους και στραβά πόδια με αυτή την
εργασία;
– Ναι. Πολύ συνηθισμένο.
– Αυτό προκαλείται από τη δουλειά στο αδράχτι;
– Ναι.
– Που ζεις τώρα;
– Στο πτωχοκομείο.”
Είκοσι τριών χρόνων κοπέλα ήδη ήταν σακατεμένη και στο πτωχοκομείο.
Αυτή τώρα η κατάσταση της εργασίας, τόσο των ενηλίκων όσο και των παιδιών (σας δείχνω σε
αυτό το σημείο μία παράσταση εργασίας παιδιών μέσα σε ορυχεία, ακριβώς γιατί έχουν μικρό
δέμας, μικρό σώμα και μπορούν να κινούνται στις στοές), δημιούργησε όπως σας είπα
αντιδράσεις και δράσεις και κάποιες προτεσταντικές ομάδες ήταν μπροστά σε αυτή την
ιστορία. Πάντως έχει ενδιαφέρον ότι στον 19ο αιώνα παρουσιάστηκαν αυτονόμως ορισμένοι
βιομήχανοι ή αρχηγοί κρατών οι οποίοι πήραν μέτρα για τη βελτίωση της ζωής των εργατών 40,
στον 19ο αιώνα, πιστεύοντας ότι έτσι θα βελτιωθεί και η εργασία στο εργοστάσιό τους ή
συνολικά στη χώρα τους. Παραδείγματος χάριν, ο ιδιοκτήτης της μεγαλύτερης βιομηχανίας
ατσαλιού στον κόσμο, Alfred Krupp, στη Γερμανία, το 1850, καθιέρωσε μόνος του, για τους
εργαζομένους του, συντάξεις και ασφαλίσεις υγείας και όταν ρωτήθηκε γιατί το έκανε,
απάντησε διότι θα αισθάνονται καλύτερα και θα αποδίδουν καλύτερα στην εργασία τους.
Το 1880, στην ενοποιημένη Γερμανία, ο Bismarck, ο Otto von Bismarck, επέβαλε γενικό
σύστημα κοινωνικής ασφάλισης στις εταιρείες και τις υποχρέωσε να καταβάλουν συντάξεις,
ασφάλιση ατυχήματος, ασφάλιση γήρατος και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στους
εργαζομένους τους. Η Γερμανία ήταν πρωτοπόρα σε αυτή την ιστορία και μάλιστα ο Bismarck,
επίσης το 1891, επέβαλε στις εταιρείες και στα εργοστάσια να έχουν το σύστημα του
συναποφασίζειν και τη συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις, στα κεντρικά σώματα
αποφάσεων των εταιρειών.
Το 1920 στη Γερμανία με νόμο κατοχυρώθηκε η σύσταση Εργασιακών Συμβουλίων. Το δε 1915
η Procter and Gamble, μία πολύ μεγάλη εταιρεία, από μόνη της επίσης αποφάσισε να παρέχει
κανονικές συντάξεις και συντάξεις αναπηρίας και καθιέρωσε το οκτάωρο, το 1918. Βεβαίως
είχαν προηγηθεί κινητοποιήσεις στο Σικάγο, το 1886, για την κατάκτηση του οκταώρου. Οι
συνθήκες δηλαδή ζωής των εργατών σταδιακά βελτιώνονται, στο δεύτερο μισό του 19ου
αιώνα, αλλά το σύνολο των προβλημάτων ακόμη μένει να αντιμετωπιστεί και να λυθεί.
Σταδιακά θα υπάρχουν εξελίξεις στον τομέα αυτό.

40
Η πρώτη χώρα στον κόσμο που προχώρησε, το 1833, σε διακανονισμό σε σχέση με τις συνθήκες εργασίας των
βιομηχανικών εργατών είναι η Αγγλία.

64
 V2.3.6 Φιλελευθερισμός και Κομμουνισμός (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=R50Lw32bUaw
απομαγνητοφώνηση Rico / αντιπαραβολή Asimenia
Ο 19ος αιώνας τα έχει όλα: έχει την ανάπτυξη της βιομηχανίας και τα θέματα εργασίας που
προκύπτουν από αυτό, έχει την ανάπτυξη του εθνισμού και έχει και την ανάπτυξη ιδεών
πολιτικής διακυβέρνησης. Πάνε μαζί αυτά, και πάνε μαζί και με έναν ιδιότυπο τρόπο που τα
συνδέει. Δηλαδή, ο εθνισμός —όπως είπαμε— στηρίχθηκε στην ιστορία και στη λαογραφία.
Αυτή η τάση των λαών να στραφούν στο παρελθόν και να δουν τον εαυτό τους μέσα στον
χρόνο και να εμπνευστούν και να θυμηθούν τους θρύλους τους, ονομάζεται “Ρομαντισμός”. Ο
19ος αιώνας είναι και ο αιώνας του Ρομαντισμού.
Ποιο είναι το χαρακτηριστικό του Ρομαντισμού; Το να επισκέπτομαι το παρελθόν, να το
μελετώ, να βασίζομαι επάνω σε αυτό για να εκτιναχθώ στο μέλλον. Με αυτή τη λογική, οι
πολιτικές πλευρές αναζήτησης του 19ου αιώνα βασίζονται σε όλα όσα είπαμε: τις
πραγματικότητες της Βιομηχανικής Επανάστασης, το γεγονός ότι οι άνθρωποι πλέον κατοικούν
στις πόλεις, ότι είναι πολύ περισσότεροι από ό,τι στο παρελθόν, οι κατακτήσεις των
προηγούμενων αιώνων σε θέματα πολιτικής, οι καινούριες οικονομικές σχέσεις. Όλα αυτά θα
παίξουν τον ρόλο τους και θα δημιουργηθούν δύο μεγάλες απαντήσεις στην πολιτική ζωή· η
μία είναι ο φιλελευθερισμός και η άλλη απάντηση είναι ο κομμουνισμός. Ο φιλελευθερισμός
είναι η απάντηση που δίνεται από την πλευρά του αγγλοσαξονικού κόσμου, του βιομηχανικού
κόσμου, του κόσμου που έχει ζήσει τον κύκλο των προηγούμενων ωριμάνσεων. Σας θυμίζω ότι
και η Αγγλική Επανάσταση και η Γαλλική Επανάσταση και η Αμερικανική Επανάσταση ήταν
άκρως πολιτικές: συζήτησαν το θέμα της δημοκρατίας, θεώρησαν ότι πρέπει να συμμετέχει ο
πληθυσμός σε αυτήν —αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο—, έδωσαν αντιπροσωπευτικότητα
στα πράγματα, απάντησαν θετικά στην πλευρά της ανεξιθρησκίας, στην πλευρά της
δυνατότητας του πολίτη να εκφράζεται, ήδη από τους Ολλανδούς του 16ου αιώνα, τους
Άγγλους του 17ου αιώνα. Σας θυμίζω ότι μέσα στις αποφάσεις της Αγγλικής Επανάστασης του
17ου αιώνα είναι η ανεξιθρησκία, είναι η κατάργηση των μονοπωλίων του κράτους, είναι η
ευρύτερη έκφραση των ανθρώπων. Αλλά στον 19ο αιώνα, αυτά κωδικοποιήθηκαν στο σκέλος
του φιλελευθερισμού41 και οργανώθηκαν από πλευράς του αγγλοσαξονικού κόσμου,
στηριζόμενοι σε όλα όσα είπαμε, αλλά και στην αρχαία Ελλάδα, στη δημοκρατία που είχε τότε
κατακτηθεί —μια επιστροφή στο παρελθόν για να εκτιναχθείς στο μέλλον, που λέγαμε—, και
ολοκληρώθηκε πλέον και πήρε πια τον δρόμο του αυτό που ονομάζεται “το σύγχρονο
δημοκρατικό σύστημα”, το οποίο θα λέγαμε ότι συνίσταται στην ύπαρξη Βουλής, στην οποία
μετέχουν κόμματα —επομένως δίδεται η ελευθερία δημιουργίας κομμάτων—, η εκπροσώπηση
στη Βουλή προκύπτει μέσω εκλογών και επίσης δίδεται η ελευθερία έκφρασης και η
ελευθεροτυπία και η ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Αυτά όλα μαζί συνιστούν το δημοκρατικό
καθεστώς, το οποίο και παίρνει υπόσταση στα μέσα του 19ου αιώνα σε αγγλοσαξονικές χώρες,
κυρίως στην Αμερική —η οποία είχε από τον 18ο αιώνα μια πολύ ενδιαφέρουσα δημοκρατική
προσέγγιση—, στην Αγγλία, στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία και από εκεί και πέρα προχωρά
και σε άλλες χώρες – στην Ολλανδία βεβαίως και προχωρά και στην Ευρώπη.

41
Πατέρας του Φιλελευθερισμού θεωρείται ο Άγγλος Τζον Λοκ, στα μέσα του 17ου αι.

65
Το δημοκρατικό πολίτευμα δεν ήταν στατικό και συνεχώς εξελίσσεται. Σας θυμίζω εξάλλου ότι
όταν άρχισε να διαμορφώνεται —εκεί στα μέσα του 19ου αιώνα— είχε αποφασιστεί ότι θα
ψηφίζουν οι άντρες από μια ηλικία και πάνω, που πληρώνουν φόρους και που έχουν ένα
εισόδημα από τόσο και πάνω. Σταδιακά, άρχισαν να ψηφίζουν περισσότεροι άντρες, τελικά
όλοι οι άντρες. Οι γυναίκες δεν ψήφιζαν42· οι πρώτες που ψήφισαν, ήταν στην Αυστραλία το
1861. Χρειάστηκε οι Σουφραζέτες να κάνουν μάχες. Στην Αγγλία οι γυναίκες ψήφισαν το 1918,
όσες ήταν σύζυγοι φορολογουμένων ή φορολογούμενες οι ίδιες· όλες οι γυναίκες, το 1928.
Στην Ελβετία οι γυναίκες ψήφισαν τώρα, στη δεκαετία του ’70.
Θέλω να πω ότι το δημοκρατικό πολίτευμα είναι σε συνεχή εξέλιξη. Σήμερα, στη χώρα μας ας
πούμε, αποφασίστηκε να ψηφίζουν νέοι 17 χρονών. Αυτό θα ήταν ανήκουστο στον 19ο αιώνα
που ήταν τελείως άλλες οι προδιαγραφές και στον 20ό αιώνα που συνήθως οι ηλικίες ήταν 25,
21, αλλού 30, αλλού 35, ανάλογα.
Το λέω αυτό διότι η μία πλευρά —η απάντηση ας πούμε της δημοκρατίας— αφορά την πλευρά
της ελεύθερης οικονομίας, της ελεύθερης κοινωνίας —έτσι ονομάζει τον εαυτό της— της
κοινωνίας η οποία μπορεί να έχει ελευθεροτυπία, πολλά κόμματα κ.λπ.
Όμως, στον 19ο αιώνα παρουσιάστηκε και μια άλλη πλευρά που ονομάστηκε “κομμουνισμός”
ή “σοσιαλισμός”, ανάλογα με την εποχή, διότι για κάποιες εποχές αυτό που σήμερα εμείς
ονομάζουμε “κομμουνισμό” το εξέφραζε η λέξη “σοσιαλισμός”, που θεωρούνταν πιο ακριβής.
Εν πάση περιπτώσει, δεν έχει σημασία. Και τα δύο δημιουργήθηκαν —είχαν τη βάση τους και
αυτά στα μέσα του 19ου αιώνα— από τη γερμανική πλευρά αυτή τη φορά, όπου δύο
στοχαστές, ο Μαρξ και ο Ένγκελς (πολιτικοί επιστήμονες, άνθρωποι μεγάλης παιδείας και
αισθαντικότητας) μελέτησαν την Ιστορία, μελέτησαν τις καταστάσεις, μελέτησαν την ελεύθερη
οικονομία, τον καπιταλισμό και τον καπιταλιστικό κόσμο· γύρισαν πίσω στο παρελθόν,
μελέτησαν τις κοινοκτημονικές καταστάσεις της προγεωργικής εποχής, μελέτησαν
κοινοκτημονικές πλευρές της ζωής σε ζώσες περιοχές του κόσμου, όπου παρέμεναν ακόμη λαοί
και έθνη και φυλές κυνηγετικές ή καρποσυλλεκτικές. Και σκέφτηκαν ότι η πολιτική λύση του
μέλλοντος του κόσμου είναι η κοινοκτημοσύνη. Και στη μία και στην άλλη πλευρά η σύλληψη
είναι ρομαντική, ανήκει στον Ρομαντισμό του 19ου αιώνα· δηλαδή, επιστρέφω στο παρελθόν,
το επισκέπτομαι, αντλώ σοφία από αυτό για να εκτιναχθώ στο μέλλον.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς λοιπόν πίστεψαν ότι δίνουν την απάντηση στον καπιταλισμό, τον οποίον
θεώρησαν σαν μη ουμανιστικό, σαν εχθρικό προς τον άνθρωπο σύστημα και πίστεψαν ότι η
λύση είναι η κοινοκτημοσύνη, την οποία θα έπαιρναν στα χέρια τους οι εργάτες, μέσα από τη
διάλυση και τη σήψη του καπιταλιστικού συστήματος και έτσι θα δημιουργούνταν κοινωνίες,
οι οποίες θα διαχειρίζονταν με κεντρικό τρόπο τον πλούτο που παρήγαγαν, έτσι ώστε να
δίνουν στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του.
Ο κομμουνισμός στην αρχή δεν ήταν γνωστός· λίγοι διανοούμενοι, λίγοι λόγιοι ήρθαν σε
επαφή με τις σκέψεις του Μαρξ και του Ένγκελς. Σταδιακά δημιουργήθηκε ένα κλίμα, ομάδες
οι οποίες θα μελετούσαν και θα συζητούσαν. Εξαρχής στον κομμουνισμό συνέβη ό,τι και στον
χριστιανισμό: πάρα πολλές ομάδες και απόψεις, ήδη στον 19ο αιώνα δημιουργήθηκαν
διάφορες ερμηνείες και απόψεις, και άρχισε ο κομμουνισμός να εμπνέει. Ενέπνευσε, κατά
κύριο λόγο, άτομα μόρφωσης και καλλιέργειας, κυρίως υψηλών και μεσαίων στρωμάτων, οι

42
Οι μαύροι, επίσης, δεν είχαν δικαίωμα ψήφου.

66
οποίοι έκαναν και προπαγάνδα μέσα στα εργοστάσια και στους εργασιακούς χώρους για να
κερδηθεί η εργατική τάξη· διότι σύμφωνα με τη θεωρία, η εργατική τάξη θα ήταν πρωτοπόρα
και θα ανέτρεπε τις καταστάσεις.
Η πλευρά της κοινοκτημοσύνης δεν είναι καινούρια στην Ευρώπη, ούτε καν καινούρια στον
ίδιο τον κόσμο της ελεύθερης αγοράς και της ελεύθερης οικονομίας. Θα θυμίσουμε στην
επόμενη ενότητά μας κάποιες πλευρές και θα συνεχίσουμε επάνω στο θέμα.

V2.3.7 Η πρώτη κομμουνιστική εξέγερση είναι γεγονός (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=3T2KdPzma9s
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU
Ο όρος κομμουνισμός, προέρχεται από τη λέξη “commune” (κομιούν=κοινότητα), [δείχνει]
ακριβώς αυτή την κοινοκτημονική πλευρά και αυτή είναι παλιά όσο ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος
υπήρξε για τεράστιο διάστημα της ζωής του κοινοκτημονικός, απέκτησε ιδιοκτησία με τη
Γεωργική Επανάσταση και έτσι άλλαξαν οι συντεταγμένες της ζωής του, αλλά παρέμενε
πάντοτε σε κάποιες του πλευρές και κάποιες του τάσεις κοινοκτημονικός. Σας θυμίζω ότι και
στον βουδισμό τα μοναστήρια και στον χριστιανισμό τα μοναστήρια… Ο χριστιανισμός στη
γένεσή του είχε βαθιές κοινοκτημονικές, ως φαίνεται, πλευρές. Σε αιρέσεις του χριστιανισμού
διεκδικούσαν την κοινοκτημοσύνη43· σας θυμίζω τους Βογόμιλους, τους Αλβιγηνούς, τους
Καθαρούς, τους Λόλαρντς (Lollards) στην Αγγλία, τους Λέβελερς (Levellers)44 στην Αγγλία. Και
πολλοί από τους προτεστάντες διανοητές ήταν κοινοκτημονικοί ή υποστήριζαν τον
κοινοκτημονισμό, κυρίως στις καλβινιστικές τάσεις. Σήμερα υπάρχουν ομάδες προτεστάντικες,
καλβινιστικές, οι οποίες ζουν κοινοκτημονικά, όπως οι Άμις (Amish) κ.λπ. Δεν είναι κάτι
καινούριο η κοινοκτημοσύνη. Η σύλληψη που συγκρότησαν ο Μαρξ κι ο Έγκελς ήταν μια παλιά
ιδέα πάνω σε κάτι που συμβαίνει στην τρέχουσα εποχή και που επρόκειτο επαναστατικά να
αλλάξει τα πράγματα.
Ο κοινοκτημονισμός και ο κομμουνισμός απέκτησε γρήγορα αρκετές ομάδες οπαδών στη
Γαλλία, γι' αυτό και η πρώτη φορά που παρουσιάζεται κομμουνιστική δράση, κομμουνιστική
εξέγερση, είναι στη Γαλλία του 1871 όταν οι Γερμανοί, με τον Όττο φον Μπίσμαρκ, εισβάλουν
στη Γαλλία, κατανικούν τους Γάλλους, φτάνουν έξω από το Παρίσι, και συνάπτεται μία
ταπεινωτική συνθήκη Γαλλίας-Γερμανίας — ταπεινωτική για την πλευρά της Γαλλίας, ενώ οι
Γερμανοί κερδίζουν πρώην γαλλικά εδάφη όπως η Αλσατία κι η Λωρραίνη, και ενώνονται σε
μία εθνική χώρα. Εμάς αυτό που μας ενδιαφέρει σ' αυτή την περίπτωση είναι ότι στο Παρίσι,
εκείνη τη στιγμή, συνέβη μία τρίμηνη επανάσταση, η οποία ονομάζεται "Κομμούνα", ακριβώς
διότι η καρδιά της ήταν κομμουνιστές. Αυτοί κατέλαβαν το Παρίσι για τρεις περίπου μήνες,
ανοιξιάτικους μήνες, και στη συνέχεια καταπνίγηκε όλος αυτός ο κύκλος από τον γαλλικό
στρατό με πάρα πολλά θύματα.

43
Εμβληματικό έργο-ύμνος στην κοινοκτημοσύνη είναι η "Ουτοπία" (Utopia) του Άγγλου Τόμας Μουρ, του 1516.
44
σημ. απομ.: Οι Levellers ήταν ένα πολιτικό κίνημα κατά τη διάρκεια του αγγλικού εμφυλίου πολέμου, στον
17ο αιώνα, που αγωνιζόταν υπέρ της λαϊκής κυριαρχίας, της εξάλειψης των ανισοτήτων και της θρησκευτικής
ελευθερίας.

67
Έτσι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο κομμουνισμός παύει να 'ναι μόνο μία πλευρά
συζήτησης κάποιων μυημένων και κάποιων προβληματισμένων στην κατεύθυνση αυτή, αλλά
αποκτά και σάρκα και οστά στη Γαλλία. Θα ήθελα σ' αυτό το σημείο να σας διαβάσω την
ανταπόκριση ενός δημοσιογράφου ο οποίος βρέθηκε στην Κομμούνα, την Παρισινή Κομμούνα,
και στις 29 Μαΐου του 1871, που πλέον η Κομμούνα είχε συντριβεί από τις δυνάμεις του
στρατού, μας περιγράφει την εικόνα που αντίκρισε στον περίφημο Τοίχο των εκτελέσεων 45 στο
κοιμητήριο του Περ Λασέζ (Pere - Lachaise) στο Παρίσι, που εξάλλου έκτοτε είναι ένας τόπος,
θα έλεγε κανείς, προσκηνύματος για τη γαλλική Αριστερά:
"Όλα είχαν πια ουσιαστικά τελειώσει. Οι όμηροι της Λα Ροκέτ (la Roqutte) είχαν εκτελεστεί και
το δημαρχείο είχε πέσει το απόγευμα της ημέρας που έφυγα. Όταν ξαναγύρισα, οι
κομμουνιστές έπνεαν τα λοίσθια στο Σατό ντ’ Ο (Chateau de Haut), στο Μπι ντε Σομόν (Bis de
Chaumont) και στο Περ Λασέζ. Το απόγευμα της 28ης Μαΐου, μετά από μάχες μίας εβδομάδας,
ο στρατάρχης Μακ Μαόν (MacMahon) ανακοίνωνε: «Είμαι απόλυτος κυρίαρχος του
Παρισιού»”, είχε δηλαδή συντρίψει την Κομμούνα. “Το επόμενο πρωί επισκέφτηκα το Περ
Λασέζ όπου είχαν πέσει οι τελευταίοι πυροβολισμοί. Το πιο φρικιαστικό θέαμα στο Περ Λασέζ
ήταν στη νοτιοανατολική γωνία, όπου κοντά στον μαντρότοιχο υπήρχε ένα φυσικό κοίλωμα. Το
κοίλωμα ήταν τώρα γεμάτο νεκρούς. Κείτονταν εκεί στρώματα στρώματα, κάθε διαδοχικό
στρώμα πασπαλισμένο με ασβέστη, έβλεπες διακόσιους πέρα από κείνους που βρίσκονταν από
κάτω, κρυμμένοι στο χώμα που κάλυπτε το ένα στρώμα μετά το άλλο. Ανάμεσα στους νεκρούς
ήταν πολλές γυναίκες. Σε κείνο το κομμάτι του χιλιοτρυπημένου τοίχου εκτελέστηκαν με
πυροβολισμούς όπως στέκονταν όρθιοι ή όπως στέκονταν κουλουριασμένοι”.
Η εναρκτήρια αυτή δράση του κομμουνισμού θα βρει συνέχεια κυρίως στον 20ό αιώνα, αν και
στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα Γάλλοι κομμουνιστές, Γερμανοί κομμουνιστές, Άγγλοι
κομμουνιστές, Ρώσοι κομμουνιστές, αρχίζουν να παρουσιάζονται σε κάποιες δράσεις μέσα στις
κοινωνίες τους, αλλά εκείνο που θα κάνει τη διαφορά θα είναι η δημιουργία του πρώτου
κομμουνιστικού κράτους στη Γη που συμβαίνει στη χώρα της Ρωσίας· τη χώρα εκείνη στην
οποία, όπως είχαμε πει σε προηγούμενη ενότητα, είχε μεγάλη επαφή με την κοινοκτημοσύνη
μέσω των κοινοτήτων των αγροτικών, των μουζίκων, στα εκτεταμένα κτήματα των βογιάρων,
και βεβαίως στα ορθόδοξα μοναστήρια. Άρα, υπήρχε μία λαϊκή βάση θα ‘λεγε κανείς σ’ αυτό
και παραλλήλως η Ρωσία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα παρουσίαζε δραστήριες ομάδες
οι οποίες αν δεν ήταν κομμουνιστικές εμπεριείχαν πλευρές κομμουνιστικής σύλληψης, όπως οι
ναρόντνικοι (народники), οι οποίες πολλές φορές υιοθετούσαν και μεθόδους, θα έλεγε κανείς,
τρομοκρατικές για να πετύχουν τους στόχους τους και να φέρουν στο προσκήνιο τα αιτήματά
τους. Έτσι μπαίνουμε στον 20ό αιώνα, τον ρωσικό 20ό αιώνα, που είναι η χώρα (η Ρωσία), ο
τόπος και ο χρόνος (ο 20ός αιώνας) που θα συμβεί η μεγάλη διαφορά στα πολιτικά πράγματα
της Ευρώπης [και] του κόσμου — για τον 20ό αιώνα τουλάχιστον.

45
σημ. απομ.: γνωστό ως Τοίχος των Κομμουνάρων

68
Εβδομάδα 3: Από τη Ρωσική Αυτοκρατορία στην ΕΣΣΔ
3.1: Ρωσία: Η πορεία προς την Οκτωβριανή Επανάσταση

V3.1.1 Λένιν (7΄)

https://youtu.be/jAm6msqmrVM
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή Geovoud
Ενώ, λοιπόν, η ανθρωπότητα στο τέλος του 19ου αιώνα έχει διαμορφώσει κάποιες μεγάλες
τάσεις για την επίλυση των κοινωνικών ζητημάτων (ο φιλελευθερισμός και ο κομμουνισμός
που αναδύθηκαν εκεί, στα μέσα του 19ου αιώνα), στη Ρωσία τα πράγματα θα δοκιμαστούν
στον υπέρτατο βαθμό. Το άτομο που θα παίξει ρόλο καταλύτη σ’ αυτή την εξέλιξη ονομάζεται
Βλαντιμίρ Ίλιτς Ουλιάνοφ (Влади́ мир Ильи́ ч Улья́нов) και έχει μείνει στην ιστορία με το
προσωνύμιό του το επαναστατικό ως Λένιν, μια και ο ίδιος αγαπούσε ένα ποτάμι της Σιβηρίας
που λέγεται Λένα και το υιοθέτησε για το προσωνύμιό του.
Ο Λένιν, λοιπόν, ανήκε σε μία από αυτές τις ζώνες της κοινωνικής διαστρωμάτωσης της Ρωσίας
τις οποίες αναφέραμε σε προηγούμενη ενότητα, δηλαδή στην κατώτερη ευγένεια· η οποία
κατώτερη ευγένεια παρουσίαζε συχνά ριζοσπαστικές τάσεις, όπως είπαμε, και ήταν πίσω από
αρκετές δράσεις όπως ήταν εκείνη των Δεκεμβριστών και εκείνη των ναρότνικων, όπως και
άτομα της υψηλής μεσαίας τάξης και άτομα που και από αυτές τις δύο πλευρές είχαν θέση
στον στρατό, όπως εξηγήσαμε σε προηγούμενες ενότητες. Ο Βλαντιμίρ Ουλιάνοφ σπούδασε
νομικά και ήταν ένας εξαιρετικός φοιτητής, διότι επρόκειτο για έναν ευφυέστατο άνθρωπο, μία
ικανή προσωπικότητα· στη δε οικογένειά του ήδη υπήρχε ένας έντονος ριζοσπαστισμός, καθώς
και αυτός και ο αδελφός του ανήκαν σε ομάδες έντονης κοινωνικής δράσης, με υιοθέτηση
τρομοκρατικών μεθόδων. Μάλιστα, ο αδελφός του, ο Αλεξάντρ, απαγχονίστηκε το 1887,
εκτελέστηκε, διότι συμμετέσχε σε μία δράση συνωμοτική με στόχο τη δολοφονία του τσάρου
Αλεξάνδρου Γ΄· υπήρχε, δηλαδή, και μεγάλη πληγή στην οικογένεια.
Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Ουλιάνοφ αποφοίτησε, βρέθηκε [μπλεγμένος] ήδη σε ιστορίες και σε
προβλήματα με την αστυνομία, με τη μυστική αστυνομία, διότι και ο ίδιος ήταν
αναμεμειγμένος σε ποικίλες δράσεις εναντίον του τσαρικού καθεστώτος. Μπήκε και βγήκε από
τη φυλακή. Στη ζωή του εργάστηκε ελάχιστα, ούτε 6 μήνες· όλη του τη ζωή την πέρασε ως
επαγγελματίας επαναστάτης. Μάλιστα, ο Λένιν πίστευε ότι οι επαναστάτες πρέπει να είναι
επαγγελματίες και ήταν ένας από τους λόγους [για] τους οποίους συγκρούονταν με άλλες
ομάδες που δεν το πίστευαν αυτό.
Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς, λόγω της δράσης του, στο 1900 περίπου, δηλαδή στο γύρισμα του αιώνα,
εγκατέλειψε τη Ρωσία και εγκαταστάθηκε στο κέντρο της Ευρώπης. Κατά κανόνα ζούσε στην
Ελβετία, στη Γερμανία, στην Αγγλία· στην ουσία από το 1900 έως το 1917 που γίνεται η
Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Λένιν διέμεινε ελάχιστα στη Ρωσία. Επανήλθε για ένα διάστημα το
1905, όταν ο Τσάρος έδωσε αμνηστία μετά από την εξέγερση του 1905. Διέμεινε όμως πάλι για
μικρό διάστημα στη Ρωσία και επανήλθε στην Ελβετία. Το περισσότερο διάστημα διέμενε στην
Ελβετία, συνήθως στη Ζυρίχη, αλλά επειδή ήταν ένα δραστήριο μέλος της Β΄ Διεθνούς, η οποία
είχε δημιουργηθεί το 1889 και ήταν εν πλήρει λειτουργία, με συνεχή συνέδρια σε διάφορες

69
πόλεις (στη Βιέννη, στη Γερμανία…). Ο Λένιν παρευρίσκεται σε όλα αυτά, ήταν ένα από τα
στελέχη της Β΄ Διεθνούς, ένα από τα στελέχη δηλαδή του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.
Ο Λένιν σταδιακά έγινε στέλεχος ενός κόμματος από τα πολλά τα οποία δημιουργήθηκαν το
1905. Τι είχε συμβεί το 1905; Θυμίζω ότι, ενώ η Ρωσία βρισκόταν σε άνοδο, ενώ οι τσάροι
είχαν βοηθήσει την πλευρά της βελτίωσης των μέσων μεταφοράς (με τον υπερσιβηρικό, με
επιπλέον κανάλια, με επιπλέον μέριμνα για τα θέματα της βελτίωσης της βιομηχανίας), η
Ρωσία ενεπλάκη το 1904 σε πόλεμο με την Ιαπωνία, αν θυμάστε. Συγκρούστηκε με την Ιαπωνία
στην περιοχή της Μαντζουρίας και η Ρωσία ηττήθηκε βαριά το 1905. Αυτή η ήττα, στην οποία
αναφερθήκαμε σε προηγούμενη ενότητα, έφερε ένα βαρύ κλίμα μέσα στη χώρα και, λόγω του
ότι η ήττα αυτή των Ρώσων ήταν βαρύτατη στο μέτωπο, ένας αριθμός κατοίκων της χώρας
θεώρησε υποχρέωσή του να διαμαρτυρηθεί για την κακή οργάνωση του στρατού, για την κακή
επιμελητεία του στρατιωτών, τη μικρή φροντίδα που —κατά τη γνώμη τους— έδειχνε το
κράτος στα παιδιά του που έπρεπε να προστατεύει. Εκδηλώθηκε ένα κίνημα διαμαρτυρίας, το
οποίο το 1905 δεν ήταν αντιτσαρικό [αλλά] ήταν ένα κίνημα με το οποίο διεκδικούνταν
αλλαγές μέσα στη χώρα.

V3.1.2 1905: Η Ρωσία αλλάζει πολίτευμα (9΄)

https://youtu.be/sm2wtPgf6AU
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Asimenia

Οι μεγάλες διαδηλώσεις του 1905 συνέβησαν ως επί το πολύ στις μεγάλες πόλεις, δηλαδή στην
Αγία Πετρούπολη, στην Οδησσό, στη Μόσχα. Η πιο βαριά και η πιο σκληρή πλευρά αυτής της
εξέγερσης συνέβη το 1905 τον Ιανουάριο, όταν στην Αγία Πετρούπολη υπήρξε μια μεγάλη
διαδήλωση της οποίας προΐστατο ένας ιερέας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο οποίος κρατούσε
εικόνες του Τσάρου — όχι μόνο ο ιερέας, αλλά και το πλήθος κρατούσε εικόνα του Τσάρου και
έψελνε ύμνους του Τσάρου, δεν ήταν δηλαδή αντιτσαρική η διαδήλωση. Όμως, καθώς ο
Τσάρος έλειπε από την Αγία Πετρούπολη (απ’ την πρωτεύουσα της χώρας) εκείνη την περίοδο,
την υπόθεση τη χειρίστηκαν στελέχη της διοίκησής του, τα οποία θεώρησαν καλό —δεν
ξέρουμε αν ο ίδιος ήταν [εκεί] τι θα έκανε— πάντως θεώρησαν καλό να κτυπήσουν με όπλα
τους διαδηλωτές, τόσο με Κοζάκους έφιππους όσο και με στρατιώτες με όπλα πυροβόλα.
Αποτέλεσμα ήταν, αυτή τη “Ματωμένη Κυριακή” όπως λέγεται, να πεθάνουν και να
τραυματιστούν περί τα χίλια άτομα (υπολογίζονται σε 200 οι νεκροί και σε 800 οι τραυματίες,
κάποιοι εκ των οποίων πέθαναν και μετά). Αυτό το πολυαίμακτο γεγονός το 1905 βάρυνε πολύ
στην κοινωνία της Ρωσίας και έπαιξε ρόλο για τα όσα επρόκειτο να ακολουθήσουν.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σας διαβάσω πώς περιγράφει ο ίδιος ο παπα-Γκαπόν, ο ιερέας
της Ορθόδοξης Εκκλησίας που προΐστατο αυτής της διαδηλώσεως, τη Ματωμένη Κυριακή (στις
22 Ιανουαρίου του 1905) — ας έχουμε στον νου μας το σκηνικό: θα ήταν μια πόλη παγωμένη
έναν Ιανουάριο μήνα. Μας λέει, λοιπόν, ο παπα-Γκαπόν:
“Με ρώτησαν: ‘Να προχωρήσουμε κατευθείαν προς την πύλη ή να κάνουμε τον γύρο για να
αποφύγουμε τους στρατιώτες;’ Φώναξα βραχνά: ‘Όχι, διασπάστε τους, κουράγιο, θάνατος ή
ελευθερία!’ Και το πλήθος απάντησε κραυγάζοντας: ‘Ζήτω!’ Μετά ξεκινήσαμε ψέλνοντας με

70
δυνατή, επιβλητική φωνή τον ύμνο του Τσάρου: ‘Κύριε, Σώσον τον λαόν Σου’. Θα πρέπει να
αναφέρω ως σημαντικό γεγονός ότι στην αρχή οι αστυνομικοί όχι μόνο δεν παρεμπόδισαν την
πορεία, αλλά βάδισαν μαζί μας ασκεπείς σε ένδειξη σεβασμού προς τα θρησκευτικά σύμβολα.
Ξαφνικά η ίλη των Κοζάκων κάλπασε κατά πάνω μας με υψωμένα τα σπαθιά. Τελικά θα γινόταν
σφαγή. Μια κραυγή πανικού υψώθηκε καθώς οι Κοζάκοι έπεφταν πάνω μας. Οι μπροστινές
γραμμές μας διασπάστηκαν μπροστά τους, ανοίγοντας προς τα δεξιά και προς τα αριστερά, και
οι στρατιώτες μπήκαν με τα άλογά τους στο άνοιγμα αυτό χτυπώντας προς όλες τις
κατευθύνσεις. Είδα τα σπαθιά να σηκώνονται και να πέφτουν, άντρες, γυναίκες και παιδιά να
σωριάζονται καταγής σαν κούτσουρα, ενώ βογκητά, βλαστήμιες και κραυγές γέμιζαν την
ατμόσφαιρα. Ξαφνικά, χωρίς την παραμικρή προειδοποίηση και καθυστέρηση, ακούστηκαν οι
ξεροί κρότοι πολλών πυροβολισμών. Στράφηκα γρήγορα στο πλήθος, φώναξα να πέσει κάτω
και έπεσα κι εγώ καταγής. Καθώς ήμασταν πεσμένοι, μια άλλη ομοβροντία ακούστηκε και μετά
κι άλλη κι άλλη, μέχρι που νόμιζες ότι τα πυρά ήταν συνεχή. Το πλήθος στην αρχή γονάτισε, και
μετά όλοι ξάπλωσαν μπρούμυτα κρύβοντας τα κεφάλια τους απ’ τις σφαίρες που έπεφταν
βροχή, ενώ όσοι βρίσκονταν στο πίσω μέρος της φάλαγγας άρχιζαν να το βάζουν στα πόδια.
Ένας ηλικιωμένος, ο οποίος κουβαλούσε το πορτρέτο του Τσάρου, ήταν απ’ τα πρώτα θύματα.
Ένας άλλος ηλικιωμένος έπιασε το πορτρέτο καθώς έπεφτε απ’ τα χέρια του και το κράτησε,
μέχρι που σκοτώθηκε κι αυτός απ’ την επόμενη ομοβροντία. Οι δύο μεταλλουργοί που με
φρουρούσαν είχαν σκοτωθεί, όπως κι όλοι εκείνοι που κρατούσαν τις εικόνες και τα λάβαρα.
Και όλα εκείνα τα σύμβολα ήταν τώρα σκορπισμένα πάνω στο χιόνι. Οι στρατιώτες
πυροβολούσαν τις αυλές των γειτονικών σπιτιών, όπου προσπαθούσε να βρει καταφύγιο το
πλήθος και, όπως έμαθα αργότερα, οι σφαίρες χτύπησαν κάποιους μέσα στα σπίτια περνώντας
από τα παράθυρα.”

Αυτό το μακελειό του Ιανουαρίου του 1905 εξήψε πάρα πολύ τα πνεύματα και έκανε τον
Τσάρο να βρεθεί σε μεγάλη αμηχανία. Τσάρος την εποχή αυτή ήταν ο Νικόλαος Β΄. Ο Νικόλαος
Β΄ και ο Λένιν πρόκειται να είναι μεγάλοι πολιτικοί αντίπαλοι μέσα σ’ αυτή τη 15ετία. Ο
Νικόλαος Β΄ λοιπόν —ο οποίος και θα είναι και ο τελευταίος τσάρος της οικογένειας των
Ρομανώφ και ο τελευταίος τσάρος της Ρωσίας— πήρε, στην αμηχανία του, την απόφαση,
προκειμένου ν’ αποφύγει τα χειρότερα, ν’ αλλάξει τον πολιτικό χάρτη της Ρωσίας και
ανακοίνωσε ότι το πολίτευμα της Ρωσίας θα αλλάξει και θα μετατραπεί σε Συνταγματική
Βασιλευομένη Δημοκρατία. Εξήγησε, λοιπόν, και δήλωσε ότι η χώρα πλέον από δω και στο εξής
θα έχει Δούμα, δηλαδή Κοινοβούλιο, και ότι κινητοποιεί τους μηχανισμούς ούτως ώστε από
εκείνη τη στιγμή να τεθεί το νομοθετικό πλαίσιο, σύμφωνα με το οποίο θα είναι πλέον
ελεύθερη η ρωσική κοινωνία να δημιουργεί κόμματα, τα οποία, μέσω εκλογών, να στέλνουν
εκπροσώπους τους στη Δούμα για να μπει η χώρα σε μία πορεία δυτικού φιλελευθερισμού,
δυτικής δημοκρατίας και, εξ αυτού, κινητοποιούσε τους μηχανισμούς για την ελεύθερη
έκφραση της γνώμης και την ελευθεροτυπία.
Ήδη, στο 1905, αρχίζει να δρομολογείται αυτή η εξέλιξη και στο 1906 θα γίνουν εκλογές. Στην
αρχή το σύστημα καρκινοβατεί: και ο ίδιος ο Τσάρος δεν έχει συναίσθηση των ορίων του, σε
μια άλλου τύπου πλέον διακυβέρνηση της χώρας, και η Βουλή, επίσης, δεν έχει συναίσθηση
των υποχρεώσεών της. Το κλίμα το πολιτικό στη Ρωσία είναι περίπλοκο, διότι αμέσως πολλές
ομάδες και κόμματα δημιουργούνται· εξάλλου υπήρχαν και άλλα που δρούσαν, όπως είπαμε,
με άλλους τρόπους στο παρελθόν. Τώρα πολλά από αυτά γίνονται κόμματα τα οποία παίρνουν
επίσημη κατοχύρωση και ζητούν να μετάσχουν στις εκλογές. Έτσι, και το 1906 και το 1907 που

71
έγιναν εκλογές, πήραν μέρος πολλά κόμματα και η εικόνα του Κοινοβουλίου στην αρχή έμοιαζε
πιο ριζοσπαστική, στο 1906· στο 1907 λιγότερο, αλλά γενικά τώρα ξεκινά η δημοκρατία στη
χώρα αυτή. Τα πράγματα δεν είναι ώριμα, και μέσα σε αυτό το κλίμα είναι που, όπως σας είπα
πριν από λίγο, ο Λένιν επέστρεψε από το εξωτερικό, μια και ο Τσάρος, όταν ανακοίνωσε την
αλλαγή του πολιτεύματος στη Ρωσία, ταυτόχρονα έδωσε και αμνηστία, και έτσι μπορούσαν να
επιστρέψουν και να λειτουργήσουν άτομα τα οποία είχαν χαρακτηριστεί ως επικίνδυνα.
Βέβαια, αν εξακολουθούσαν να τηρούν τρομοκρατικές μεθόδους και να είναι επικίνδυνα, η
Ρωσία θεωρούσε ότι πάλι είναι επικίνδυνα άτομα και πρέπει να ελεγχθούν, όπως φυσικά
συμβαίνει στις χώρες του κόσμου, και έτσι ο Λένιν έφυγε ξανά 46 στην Κεντρική Ευρώπη, όπως
είπαμε, για να επιστρέψει το 1917.

V3.1.3 Οι Μπολσεβίκοι (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=kNpyKAolyyk
απομαγνητοφώνηση Diamant / αντιπαραβολή Lemonia9
Ανάμεσα στα κόμματα τα οποία μετέσχαν στις διαδικασίες των εκλογών, μετά το 1905, ήταν
και το κόμμα στο οποίο μετείχε και ο Λένιν. Όπως σας είπα, ο Λένιν ήρθε για ένα διάστημα,
έφυγε όμως, αλλά ακόμη και ενόσω έλειπε στο εξωτερικό ο Λένιν έπαιζε μεγάλο ρόλο στα
τεκταινόμενα του κόμματός του δια αλληλογραφίας. Ο Λένιν ήταν πολυγραφότατος
επαναστάτης, συνεχώς έγραφε φυλλάδια με τα οποία εξέθετε τις απόψεις του, αντιμετώπιζε
τις απόψεις άλλων· ήταν γενικά ένας πάρα πολύ μαχητικός διανοούμενος και κυρίως ήτανε —
χαρακτηρίζεται ως— πρακτικός της επανάστασης και τακτικιστής, είναι αυτό που λέμε
“τακτικιστής”.
Το κόμμα στο οποίο μετείχε ο Λένιν ονομαζόταν Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας.
Σας είπα και σε άλλη ενότητα ότι σε διάφορες εποχές του κομμουνιστικού κινήματος οι λέξεις
“σοσιαλιστικό”, “σοσιαλδημοκρατικό”, “κομμουνιστικό” είχαν διάφορη βαρύτητα. Σήμερα
λέμε τη λέξη “σοσιαλδημοκρατικό” για κόμματα τα οποία είναι κεντροαριστερά —θα ‘λεγε
κανείς—, αλλά στις φάσεις του κομμουνιστικού κινήματος, στο οποίο αναφερόμαστε, η λέξη
“σοσιαλιστικό” [ή] “σοσιαλδημοκρατικό” είναι επαναστατική. Το κόμμα, λοιπόν, του Λένιν
ονομαζόταν Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας, το οποίο όμως ήτανε χωρισμένο σε
δύο μεγάλες τάσεις — και σε πολλές επιμέρους τάσεις
Η μία τάση, για κάποιο διάστημα, ήταν η πλειοψηφία, που ονομάζεται στα Ρωσικά
“Μπολσεβίκ” (большевик) και η άλλη ομάδα, για κάποιο διάστημα, ήταν μειοψηφία, που
ονομάζεται στα ρωσικά “Μένσεβικ” (меньшевик). Το πότε η μία ήταν μειοψηφία ή
πλειοψηφία άλλαζε μέσα στον χρόνο και άλλαξε μέχρι το 1917. Άλλοτε ήταν οι μεν
περισσότεροι άλλοτε οι δε, όμως η μερίδα στην οποία ο Λένιν έπαιζε τον κεντρικό ρόλο ήταν
εκείνοι που ονομάστηκαν “Μπολσεβίκοι” και έτσι το όνομα του Λένιν έχει συνδεθεί με τους
Μπολσεβίκους. Εξάλλου, αυτή η μερίδα του κόμματος ήταν εκείνη η οποία πίστεψε ότι πρέπει
να γίνει η επανάσταση τον Νοέμβριο του 1917· λέω Νοέμβριο, διότι την ονομάζουμε

46
Το 1905, ο Λένιν στη Ρωσία ασχολήθηκε με την παρώθηση ένοπλων συγκρούσεων. Το 1906 έφυγε για τη
Φινλανδία και, στη συνέχεια, για την Κ. Ευρώπη.

72
Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά υπήρχε το παλιό και το νέο ημερολόγιο κι έτσι στην ουσία είναι
Νοεμβριανή επανάσταση — δεν έχει τόσο σημασία. Η πλευρά των Μπολσεβίκων ήταν εκείνη
που πίστεψε ότι πρέπει να γίνει επανάσταση και την πραγματοποίησε, έκαμε τις
επαναστατικές κινήσεις τον Νοέμβριο του 1917.
Τώρα, στο κόμμα αυτό, το Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ρωσίας, δεν είναι μόνο ο Λένιν
φυσικά, υπάρχει ένας αριθμός στελεχών. Κάποια από αυτά τα στελέχη ήταν πολύ σημαντικά
στην εποχή τους και θεωρούνταν και διεθνώς σπουδαία μεταξύ των κομμουνιστών του
κόσμου. Φυσικά, ο πιο γνωστός κομμουνιστής διανοητής της Ρωσίας, την εποχή αυτή, είναι ο
Πλεχάνοφ, ο οποίος ήταν θεωρητικός του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και κατά
καιρούς δεν είχε τις απόψεις του Λένιν. Ο Πλεχάνοφ, όταν τελικά έγινε η επανάσταση του ’17,
έμεινε στο περιθώριο, διότι θεώρησε ότι ήταν λάθος. Θεωρούσε ο Πλεχάνοφ ότι γενικά η
επιλογή τού να γίνει επανάσταση εκείνη τη στιγμή, μέσα στον πόλεμο —γιατί έγινε μέσα στον
Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο—, σε μια Ρωσία η οποία ήταν καθυστερημένη χώρα και όχι βιομηχανική
χώρα, θα ήταν λάθος.
Πάντως, άλλα στελέχη του κομμουνιστικού κινήματος της Ρωσίας και του Κόμματος του
Εργατικού Σοσιαλιστικού ήταν ο Μπογκντάνοφ, ο Γιούλι Μάρτοφ, ο Πάβελ Αξελρόντ και όλοι
αυτοί ήτανε —όπως κι άλλοι— πολύ δυναμικοί και είχαν συμπλεύσεις, αποκλίσεις, όπως είναι
φυσικό όταν κανείς βρίσκεται σε μία δρώσα κατάσταση στο κομμουνιστικό κίνημα — και σε
κάθε κίνημα.
Την περίοδο που το κόμμα αυτό, το Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρωσίας, άλλοτε
μετέχει, άλλοτε δεν μετέχει στις εκλογές, άλλοτε οι Μπολσεβίκοι συμφωνούν να μετέχουν στις
εκλογές, άλλοτε δεν συμφωνούν και τα πράματα είναι αρκετά περίπλοκα. Η Ρωσία ζει την
αλλαγή του καθεστώτος της και πορεύεται προς μία κατεύθυνση δημοκρατίας, που ακόμα
βέβαια είναι νεοπαγής, μόλις έχει γεννηθεί, δεν είναι ώριμη, ωστόσο κάνει τα βήματά της.
Πριν όμως να ωριμάσει ο κύκλος των καινούριων αυτών αλλαγών, η Ρωσία θα βρεθεί στη δίνη
ενός τρομερού παγκοσμίου γεγονότος, που πρόκειται να παρασύρει τη Γη ολόκληρη σε μια
σύγκρουση που θα είναι η μεγαλύτερη πολεμική σύγκρουση που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα
μέχρι τότε και ονομάζεται Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε το 1914
και ολοκληρώθηκε, τελείωσε το 1918. Η Ρωσία αμέσως μπήκε στον πόλεμο αυτό. Επομένως, τα
γεγονότα τα οποία θα ακολουθήσουν θα συνδυάζονται με το τεράστιο αυτό γεγονός και τη
Ρωσία βέβαια, η οποία μετέχει στον πόλεμο ο οποίος επρόκειτο κυριολεκτικά να ισοπεδώσει
την Ευρώπη αλλά και να την αλλάξει.

V3.1.4 Η δολοφονία του διαδόχου του αυστριακού θρόνου (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=zjPJ6pSUHY8
απομαγνητοφώνηση stella-nes / αντιπαραβολή Asimenia
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε το καλοκαίρι του 1914 μετά από τη δολοφονία του
διαδόχου του αυστριακού θρόνου, του Φραγκίσκου Φερδινάνδου, και της συζύγου του, οι
οποίοι επισκέπτονταν το Σεράγεβο — περιοχή ελέγχου της Αυστροουγγαρίας την εποχή αυτή.
Μία ομάδα Σέρβων πατριωτών, συνωμοτών, έμαθαν την επικείμενη επίσκεψη του Αρχιδούκα

73
και απεφάσισαν να τον δολοφονήσουν. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε την τοποθέτηση μελών της
συνωμοτικής αυτής ομάδας σε διάφορα σημεία απ’ όπου θα περνούσε το ανοιχτό αυτοκίνητο,
όπου θα επέβαινε ο Αρχιδούκας και η σύζυγός του, και σε διάφορα σημεία τοποθετήθηκαν οι
συνωμότες ένοπλοι (με όπλα και χειροβομβίδες) προκειμένου να τον σκοτώσουν. Τελικά,
εκείνος ο οποίος κατάφερε να τον δολοφονήσει, και αυτόν και τη σύζυγό του, ήταν ένας
νεαρός Σέρβος φοιτητής, Πρίντσιπ (Принцип) το όνομά του, ο οποίος ήταν ηλικίας 19 ετών. Ο
λόγος της δράσης των Σέρβων πατριωτών ήταν το γεγονός ότι η Αυστρία εμπόδιζε την εθνική
υπόσταση των Σέρβων, οι οποίοι διεκδικούσαν δικό τους κράτος και δικιά τους συνολική
κρατική εκπροσώπηση47. Πρέπει στο σημείο αυτό να πούμε ότι όταν τελείωσε ο Α΄ Παγκόσμιος
Πόλεμος το 1918, δημιουργήθηκε η χώρα που ονομάστηκε “Γιουγκοσλαβία”, στην οποία και οι
Σέρβοι είχαν τον κύριο ρόλο· μια χώρα η οποία υπήρχε μέχρι τη δεκαετία του 1990 οπότε και
διαλύθηκε μετά από εμφύλιο πόλεμο. Έτσι αυτοί οι συνωμότες, οι οποίοι δολοφόνησαν τον
Αρχιδούκα της Αυστρίας, στη συνέχεια, μετά το τέλος του πολέμου, θεωρήθηκαν ήρωες και
υμνήθηκαν πάρα πολύ από τη σερβική πλευρά.
Στο σημείο αυτό θέλω να σας διαβάσω την περιγραφή της δολοφονίας του Αρχιδούκα και της
συζύγου του, από έναν από τους συμμετάσχοντες τον Μπόριγιοφ Βγιέβντιτς ο οποίος μας
περιγράφει εκ των ένδον το πώς οργανώθηκαν τα πράγματα: “Ένα τηλεγράφημα ανέφερε ότι ο
αρχιδούκας της Αυστρίας Φραγκίσκος Φερδινάνδος θα έφθανε, θα επισκεπτόταν το Σεράγεβο,
την πρωτεύουσα της Βοσνίας, στις 28 Ιουνίου για να διευθύνει στρατιωτικά γυμνάσια στα
γειτονικά βουνά. Πώς τολμούσε ο Φραγκίσκος Φερδινάνδος να πατήσει το πόδι του στο
Σεράγεβο τέτοια μέρα; Ήταν μια προμελετημένη προσβολή. Η 28η Ιουνίου είναι μια
ημερομηνία βαθιά χαραγμένη στην καρδιά κάθε Σέρβου σε σημείο ώστε να έχει δική της
ονομασία, λέγεται “Βίτοβνταν”, που θα πει “ημέρα του Αγίου Βίτου”. Είναι η ημερομηνία κατά
την οποία το παλιό σερβικό κράτος κατακτήθηκε απ’ τους Τούρκους στο 1389. Είναι επίσης η
ημερομηνία κατά την οποία τα σερβικά όπλα πήραν στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο περήφανη
εκδίκηση από τον Τούρκο, για την παλιά νίκη του και για τα χρόνια της σκλαβιάς. Δεν έπρεπε
εκείνη τη μέρα να τολμήσει ο Φραγκίσκος Φερδινάνδος, ο νέος δυνάστης, να πατήσει το πόδι
του στη Σερβία για να κάνει επίδειξη της δύναμής του. Η απόφασή μας πάρθηκε σχεδόν
αμέσως: θάνατος στον τύραννο. Μετά προχωρήσαμε στις λεπτομέρειες. Για να εξασφαλισθεί ο
θάνατός του επελέγησαν 22 μέλη της οργάνωσης προκειμένου να εκτελέσουν την απόφαση.
Στην αρχή σκεφτήκαμε ότι θα ‘πρεπε να διαλέξουμε με κλήρωση, αλλά εδώ παρενέβη ο
Γκαβρίλο Πρίντσιπ. Ο Πρίντσιπ θα καταγραφεί στη σερβική ιστορία ως ένας από τους
μεγαλύτερους ήρωές της. Από τη στιγμή που αποφασίστηκε ο θάνατος του Φερδινάνδου,
ανέλαβε ηγετικό ρόλο στην προετοιμασία του σχεδίου. Μετά τη δική του συμβουλή,
αναθέσαμε το έργο σε μέλη της οργάνωσής μας που βρίσκονταν μέσα και γύρω από το
Σεράγεβο και θα δρούσαν υπό την καθοδήγηση του ίδιου αλλά και του Καμπρίνοβιτς, ενός
λινοτύπη μιας σερβικής εφημερίδας. Και οι δύο θεωρούνταν ικανοί να φέρουν σε πέρας την
αποστολή.
Το μοιραίο πρωινό ξημέρωσε. Δύο ώρες πριν φτάσει ο Φραγκίσκος Φερδινάνδος στο Σεράγεβο,
οι 21 συνωμότες βρίσκονταν στις προκαθορισμένες θέσεις τους οπλισμένοι και έτοιμοι. Όταν ο
Φραγκίσκος Φερδινάνδος και η συνοδεία του ξεκίνησαν από τον σταθμό, μπόρεσαν να
περάσουν από τους δύο πρώτους συνωμότες. Τα αυτοκίνητα κινούνταν τόσο γρήγορα ώστε δεν
ήταν εφικτή καμία απόπειρα, και μέσα στο πλήθος υπήρχαν Σέρβοι· η ρίψη μιας χειροβομβίδας

47
Στόχος τους ήταν η δημιουργία ενιαίου κράτους Σέρβων και των άλλων Νοτιοσλάβων, στα Βαλκάνια.

74
θα σκότωνε πολλούς αθώους συμπατριώτες μας. Όταν το αυτοκίνητο προσπέρασε τον
Καμπρίνοβιτς, ο λινοτύπης έριξε τη χειροβομβίδα του. Χτύπησε το αυτοκίνητο στο πλάι, αλλά ο
Φραγκίσκος Φερδινάνδος έπεσε με ετοιμότητα προς τα πίσω και δεν χτυπήθηκε·
τραυματίστηκαν αρκετοί από τους άνδρες της ακολουθίας του. Τα αυτοκίνητα έφθασαν στο
Δημαρχείο. Μετά τη δεξίωση στο Δημαρχείο, ο στρατηγός Ποτιόρεκ, ο Αυστριακός διοικητής,
παρακάλεσε τον Φραγκίσκο Φερδινάνδο να εγκαταλείψει την πόλη μια και επικρατούσε
ταραγμένη ατμόσφαιρα. Ο Αρχιδούκας πείστηκε να ακολουθήσει τον συντομότερο δρόμο
εξόδου από την πόλη. Ο δρόμος προς το σημείο όπου θα γίνονταν τα γυμνάσια είχε ένα σχήμα
σαν το γράμμα “V” και έκανε μία απότομη στροφή στη γέφυρα, πάνω απ’ τον ποταμό
Μίλιατσκα. Το αυτοκίνητο του Φραγκίσκου Φερδινάνδου θα κινιόταν γρήγορα μέχρι να φθάσει
στο σημείο, αλλά θα αναγκαζόταν να κόψει ταχύτητα για να πάρει τη στροφή. Εδώ λοιπόν είχε
πάρει θέση ο Πρίντσιπ. Μόλις το αυτοκίνητο έφτασε μπροστά του, προχώρησε από την άκρη
του δρόμου, έβγαλε το αυτόματο πιστόλι του απ’ το σακάκι του και πυροβόλησε δύο φορές. Η
πρώτη σφαίρα χτύπησε τη σύζυγο του Αρχιδούκα, την αρχιδούκισσα Σοφία, στην κοιλιά. Εκείνη
ήταν έγκυος. Πέθανε ακαριαία. Η δεύτερη σφαίρα χτύπησε τον Αρχιδούκα στην καρδιά.
Ψέλλισε μόνο μία λέξη: “Σοφία”, απευθυνόμενος στη χτυπημένη γυναίκα του. Μετά έγειρε
πίσω το κεφάλι του και πέθανε.
Οι αξιωματικοί έπιασαν τον Πρίντσιπ, τον χτύπησαν στο κεφάλι με τις επίπεδες πλευρές των
σπαθιών τους, τον έριξαν κάτω, τον κλότσησαν, του έγδαραν τον λαιμό, τον βασάνισαν, αλλά
δεν τον σκότωσαν. Μετά οδηγήθηκε στις φυλακές του Σεράγεβο. Την επόμενη μέρα
μεταφέρθηκε στις στρατιωτικές φυλακές, και άρχισαν οι συλλήψεις των συνεργατών του,
παρόλο που αρνήθηκε ότι είχε συνεργαστεί με άλλους. Τον έφεραν σε αντιπαράθεση με τον
Καμπρίνοβιτς, που είχε ρίξει τη βόμβα. Ο Πρίντσιπ αρνήθηκε ότι τον γνώριζε. Τον έφεραν σε
αντιπαράθεση και με άλλους αλλά και πάλι αρνήθηκε ότι τους γνώριζε. Την επόμενη μέρα
πέρασαν στα πόδια του Πρίντσιπ αλυσίδες, που τις φορούσε μέχρι τον θάνατό του”.
Πρέπει να πούμε ότι ο Πρίντσιπ πέθανε τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1918. Είχε μια βαρύτατη
ασθένεια, έπασχε από φυματίωση των οστών και πέθανε τέσσερα-πέντε χρόνια μετά από αυτή
την απόπειρα.
Στην εικόνα που βλέπουμε εδώ: είναι μια πραγματικά σπάνια εικόνα της εποχής κατά την
οποία αποτυπώνεται η σύλληψη του Πρίντσιπ, ο οποίος μόλις έχει δολοφονήσει τον Αρχιδούκα
Φερδινάνδο και τη γυναίκα του, και ακολουθούν τα όσα διαβάσαμε στο κείμενο που σας είπα.

V3.1.5 Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκινά (12΄)

https://www.youtube.com/watch?v=maj53FV_tjI
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή kpasisi
Η δολοφονία αυτή θα φέρει μια εξέλιξη ντόμινο, καθόσον η Αυστριακή Αυτοκρατορία —η
Αυστροουγγαρία— αμέσως παρουσιάζεται ιδιαίτερα επιθετική απέναντι στους Σέρβους, οι
Γάλλοι κινητοποιούνται —και οι Ρώσοι— διότι έχουν ειδικές στάσεις απέναντι στη σερβική
υπόθεση· κινητοποιείται [και] η Γερμανία η οποία υποστηρίζει την Αυστρία και ξεκινούν οι
συγκρούσεις, και μέσα σε λίγο διάστημα η Ευρώπη βρίσκεται σε δίνη πολέμου.

75
Διαμορφώθηκαν το 1914 δύο στρατόπεδα μεγάλα στην Ευρώπη, αλλά δεν ήταν μόνο
ευρωπαϊκά διότι συνέπραξαν στο πλευρό των ευρωπαϊκών δυνάμεων και οι αποικίες τις οποίες
είχαν σε άλλα μέρη — και στρατιώτες δηλαδή των τόπων τους οποίους έλεγχαν η Αγγλία,
κυρίως, αλλά και η Γαλλία. Αφήστε δε που και η Ιαπωνία και η Κίνα μπήκαν και αυτές στη
διαδικασία αυτή.
Ποιες ήταν οι δυο μεγάλες ομάδες; Η μία ήταν οι Κεντρικές Δυνάμεις. Οι Κεντρικές Δυνάμεις
αποτελούνταν κυρίως από τη Γερμανική Αυτοκρατορία — σας θυμίζω ότι, όταν γίνονται αυτά
τα γεγονότα, η Γερμανία είχε ενωθεί [ήδη] από το 1871 και είναι αυτοκρατορία, έχει
αυτοκράτορα, είναι ενιαία χώρα και καταλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα της κεντρικής και
βόρειας Ευρώπης το 1914. Βέβαια ακόμα πιο μεγάλη είναι η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, η
οποία καταλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα της κεντρικής, ανατολικής και νότιας Ευρώπης. Μαζί
τους συντάσσεται η Βουλγαρία και η Τουρκία, έτσι ώστε αυτή η μεγάλη ομάδα χωρών να είναι
πραγματικά εντυπωσιακή και σε δύναμη και σε στρατό, και τα πράγματα ξεκινούν δηλαδή
δύσκολα.
Η άλλη ομάδα, η αντίπαλη ομάδα, ονομάζεται “Αντάντ” (Entente Cordiale), που θα πει “αγαστή
συνεργασία”, και κεντρικά της στελέχη —κεντρικές δυνάμεις της Αντάντ— είναι η Μεγάλη
Βρετανία, η Γαλλία —δυνάμεις δυνατές της εποχής, η Μεγάλη Βρετανία είναι η μεγαλύτερη
δύναμη στον κόσμο το 1914, η Γαλλία επίσης μεγάλη δύναμη—, η Ιταλία, η οποία στον Α’
Παγκόσμιο Πόλεμο είχε συνταχθεί με την Αντάντ, δηλαδή με τις δυνάμεις της Αγγλίας και της
Γαλλίας. Το λέω αυτό γιατί έχουμε συνήθως στον νου μας τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον
οποίο η Ιταλία ήταν στο στρατόπεδο το αντίπαλο της Αγγλίας. Και βέβαια η Ρωσία η οποία
είναι η μεγάλη δύναμη της Αντάντ στα ανατολικά. Μαζί με την Αντάντ συμμάχησαν η
Ρουμανία, η περιοχή των Σέρβων [και] του Μαυροβουνίου 48, και η Ελλάδα η οποία μπήκε το
1916 στον πόλεμο αυτό, και βέβαια στην Αντάντ θα συμμετάσχουν το 1917, στο τελευταίο
σχεδόν έτος του πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Με την Αντάντ στον Α’ Παγκόσμιο
Πόλεμο θα συμμαχήσει —σας το θυμίζω από προηγούμενή μας ενότητα— η Ιαπωνία, η οποία
στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο θα είναι επίσης με την πλευρά της Βρετανίας σε σχέση με τον Β’
που θα ταχθεί με τη γερμανική πλευρά.
Αυτός τώρα ο πόλεμος ξεκινά με ένα μεγάλο του χαρακτηριστικό: πρώτα πρώτα υπάρχει λαϊκός
ενθουσιασμός49. Οι στρατοί φεύγουν για το μέτωπο μέσα σε μία αίσθηση νίκης και
πατριωτισμού. Εδώ είναι φωτογραφία της εποχής με στρατεύματα που αποχαιρετούν τις
γυναίκες τους και τις κοπέλες τους, πριν ανεβούν οι στρατιώτες στα τρένα. Δεν ήξεραν τι τους
περιμένει, γιατί ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος θα εξελιχθεί σε μια κόλαση για τους στρατιώτες που
πήραν μέρος. Είναι ένας πόλεμος, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, στον οποίο οι στρατιώτες θα
βρεθούν αντιμέτωποι με δηλητηριώδη αέρια, που θα χρησιμοποιηθούν από την πλευρά των
Κεντρικών Δυνάμεων και θα ανταπαντήσει όμως και η πλευρά της Αντάντ, θα χρησιμοποιηθούν
για πρώτη φορά τανκ από την πλευρά των Άγγλων —εφεύρεση των Άγγλων—, θα
χρησιμοποιηθούν ζέπελιν, αεροπλάνα για πρώτη φορά καταδιωκτικά και βομβαρδιστικά —
ακόμα όχι πολύ προηγμένα, αλλά θα κάνουν και αυτά τη δράση τους. Για πρώτη φορά θα
χρησιμοποιηθούν κανόνια μεγάλου βεληνεκούς και θα χρησιμοποιηθούν για πρώτη φορά και

48
σημ. αντιπ.: Το Μαυροβούνιο ήταν ανεξάρτητο βασίλειο με στενούς δεσμούς με τη Σερβία, με την οποία
ενώθηκε το 1918.
49
Ο Α΄ Π.Π. ονομάζεται ο Μεγάλος Πόλεμος.

76
υποβρύχια. Αυτός ο αδυσώπητος πόλεμος που θα ξεκινήσει το 1914 θα έχει επίσης κάποια
χαρακτηριστικά που τον έκαναν έτσι ξεχωριστό. Επελέγη ως είδος πολέμου —και τελικά
παγιδεύτηκαν τα στρατεύματα, κατά κύριο λόγο, σε αυτόν τον τρόπο πολέμου— να
δημιουργούνται χαρακώματα, δηλαδή ο στρατός να σκάβει χαρακώματα, χιλιομέτρων
χαρακώματα, μέσα σε αυτά να μπαίνουν οι στρατιώτες και φυλασσόμενοι στα χαρακώματα
όπου εκεί κοιμούνται, εκεί τρώνε —σαν τα ποντίκια γενικά—, κάθε τόσο να κάνουν μια έξοδο
και έφοδο και να χτυπούν τους στρατιώτες που και εκείνοι βγαίνουν από τα άλλα χαρακώματα.
Επειδή ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν πόλεμος χαρακωμάτων, ήταν ένας αργός πόλεμος και
αδιέξοδος τελικά. Έχει σημασία αυτό που λέμε τώρα για εξελίξεις που θα συμβούν σε αυτή την
περίοδο.
Εδώ είναι μια εικόνα ενός χαρακώματος και στρατιωτών οι οποίοι μάχονται, κοιμούνται, μέσα
στη λάσπη, μέσα στο κρύο. Είναι στατικός πόλεμος ακριβώς διότι δεν μπορούν έτσι να κάνουν
μεγάλες εφορμήσεις οι στρατιώτες, είναι παγιδευμένοι σε σχετικά δύσκολες προελάσεις. Έχει
ενδιαφέρον αυτό —ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι στατικός— διότι ακριβώς αντίθετα ο Β’
Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας πόλεμος εκρηκτικής μετακίνησης των μετώπων. Τώρα στην
περίπτωση του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρχαν πάρα πολλοί νεκροί. Στον Α’ Παγκόσμιο
Πόλεμο σκοτώθηκαν περίπου 18,5 εκατομμύρια άνθρωποι (περίπου 11 εκατομμύρια
στρατιώτες και περίπου 7 εκατομμύρια άμαχοι), εκ των οποίων οι περισσότεροι ήταν
στρατιώτες. Ήταν ένας πόλεμος στρατιωτών σε αντίθεση με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον
οποίο σύντομα θα σταθούμε [και] στον οποίον οι νεκροί είναι πολύ περισσότεροι —
υπολογίζονται σε 55 εκατομμύρια στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο— αλλά στον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο ένα ποσοστό μεγάλο αυτών των 55 εκατομμυρίων ανθρώπων είναι άμαχοι, ενώ στον
Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι περισσότεροι νεκροί είναι στρατιώτες.
Αυτό το γεγονός των χαρακωμάτων και των μετώπων δίνει στον πόλεμο αυτό χαρακτηριστικά
ειδικά και δημιουργεί δύο μεγάλα μέτωπα. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε πολλά μέτωπα, αλλά
κυρίως δύο: το ένα ήταν το Δυτικό Μέτωπο και το άλλο ήταν το Ανατολικό Μέτωπο. Το Δυτικό
Μέτωπο βρίσκονταν στις περιοχές της Γαλλίας, μεταξύ Γαλλίας και Βελγίου —εκεί βρέθηκαν τα
σκληρότερα [πολεμικά] μέτωπα του Δυτικού Μετώπου— εν αντιθέσει με το Ανατολικό
Μέτωπο, το οποίο βρέθηκε κυρίως στις περιοχές της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας· και εκεί
συγκρούονταν αδυσώπητα οι δυο πλευρές. Στο Δυτικό Μέτωπο, δηλαδή εκεί στη ζώνη της
Γαλλίας, Βελγίου, Κάτω Χωρών, ποιος κρατούσε κατά κύριο λόγο για την Αντάντ το βάρος; Οι
Άγγλοι και οι Γάλλοι. Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε ότι στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Άγγλοι
και Γάλλοι πολέμησαν γενναιότατα, με τους Γάλλους να δίνουν μάχες θρυλικές και να
κερδίζουν πολλές από αυτές με πολλές απώλειες. Η Γαλλία στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο
απώλεσε 1.400.000 άνδρες. Φυσικά με αντίστοιχη γενναιότητα πολεμούν η γερμανική πλευρά
και η πλευρά των Αυστριακών και των Τούρκων [και] των Ελλήνων —όταν μπαίνουν στον
πόλεμο—, των Ρώσων· όλες οι πλευρές πολεμούν γενναία. Οι Ρώσοι από την πλευρά τους,
κρατούν μόνοι τους το Ανατολικό Μέτωπο, δηλαδή πάνω στη Ρωσία έπεσε μεγάλο βάρος να
κρατήσει το Ανατολικό Μέτωπο, καθώς εδώ στη ζώνη μεταξύ Πρωσίας και Αυστρίας, οι Ρώσοι
που βρίσκονται στα σύνορα αυτής της πλευράς, θα δεχτούν την επίθεση των γερμανικών και
των αυστροουγγρικών στρατευμάτων και πρέπει να καταφέρουν να κρατήσουν το μέτωπο.
Ο τσάρος Νικόλαος Β΄ της Ρωσίας συμμετέχει με όλες του τις δυνάμεις στον πόλεμο, πιστεύει
σε αυτόν τον πόλεμο. Εξάλλου, μόλις ξεκίνησε το ζήτημα με τη δολοφονία του Αρχιδούκα και
άρχισε το ντόμινο των αντιδράσεων σε αυτό το θέμα και οι απειλές και οι ένθεν και ένθεν

77
συμμετοχές, η Ρωσία ήταν από τους πρώτους που μπήκαν στον πόλεμο, επομένως ο Τσάρος ο
ίδιος ως πολιτικός αρχηγός της Ρωσίας, πίστεψε σε αυτό τον πόλεμο –μια και ήρθαν έτσι οι
περιστάσεις– μπήκε σε αυτό τον πόλεμο και τον υπηρετούσε με όλες του τις δυνάμεις,
προσπαθώντας να ενισχύσει τα στρατεύματα, έχοντας στον νου του την επιμελητεία των
στρατιωτών και επισκεπτόμενος πολύ συχνά το μέτωπο.

V3.1.6 Τώρα η Επανάσταση ή μετά; (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=W2X7nV5PXWs
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή Asimenia
Το Ανατολικό Μέτωπο λοιπόν είναι στην ευθύνη της Ρωσίας, η οποία δίνει μεγάλες μάχες με
πολλούς νεκρούς στις περιοχές της (που σήμερα είναι Λιθουανία, που είναι Λευκορωσία, που
είναι δυτική Ουκρανία)· εκεί δόθηκαν μάχες και βέβαια, όπως είπαμε, η ρωσική πλευρά
προσπαθεί με κάθε τρόπο να είναι επιτυχής σε αυτή τη μεγάλη αναμέτρηση.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επανέλθουμε λίγο στο θέμα των κομμουνιστών, γιατί η έκρηξη
του Παγκοσμίου Πολέμου δημιούργησε πολλές πλευρές μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα. Το
κομμουνιστικό κίνημα καταρχήν, ο κομμουνισμός, αν έχει δύο χαρακτηριστικά σημεία είναι: η
κοινοκτημοσύνη και ο διεθνισμός, διότι πιστεύει ότι οι εργάτες δεν έχουν σύνορα και είναι
διεθνιστικός. Όμως αυτό το οποίο συνέβη τώρα ήταν σύγκρουση κρατών και το κομμουνιστικό
κίνημα δεν είχε ίδια στάση απέναντι στα πράγματα. Μέσα στη Β΄ Διεθνή υπήρχαν εντονότατες
απόψεις και αποκλίνουσες: αν μετέχει κανείς σε αυτό τον πόλεμο, αν μετέχει με ποια πλευρά
μετέχει; Στη Β΄ Διεθνή οι κομμουνιστές προέρχονταν από πολλές χώρες που τώρα βρίσκονταν
σε αντίπαλα στρατόπεδα. Ήταν ένα πολύ περίπλοκο θέμα για το κομμουνιστικό κίνημα, το
οποίο εξάλλου ήταν σε αρκετά πρώιμη φάση και επεξεργαζόταν συνολικά τη φυσιογνωμία του.
Από την πλευρά του ο Λένιν παρότι βρίσκεται στο εξωτερικό, στην Ελβετία (ίσως επειδή
βρίσκεται στο εξωτερικό; αυτό είναι μέσα στα ερωτήματα), θεωρεί αυτονόητη τη μετατροπή
του παγκοσμίου πολέμου σε ευκαιρία για την ανάδυση της εργατικής τάξης και πιστεύει ότι
στην πατρίδα του τώρα θα είναι καλό να προετοιμαστεί μια εξέγερση, μια επανάσταση για να
ανατραπεί το καθεστώς στη ρωσική πλευρά. Ο Λένιν πιστεύει αυτά και προπαγανδίζει αυτή τη
στάση· μέσα στο κόμμα του δεν είναι όλοι στην ίδια κατεύθυνση, όμως η πλευρά των
Μπολσεβίκων βρίσκεται με τη θέση του Λένιν. Ενόσω η Ρωσία πολεμά, οι Μπολσεβίκοι
θεωρούν ότι είναι ευκαιρία να βαθύνουν το ρήγμα μεταξύ των επαναστατικών ομάδων, των
επαναστατικών δυνάμεων και των δυνάμεων που εκπροσωπούνται από τον Τσάρο και τη
Δούμα αν και μέσα στη Δούμα μετέχουν και οι Μπολσεβίκοι και οι Μενσεβίκοι, ανάλογα με
την εποχή όπως είπαμε.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος —και σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να το αναφέρουμε αυτό—,
ακριβώς επειδή έμοιαζε αδιέξοδος πόλεμος, τα μέτωπα δεν προχωρούσαν, δεν έδιναν την
εντύπωση ότι κάποτε θα τελειώσει αυτό το πράγμα και προς τα κάπου θα οδηγήσει, έφερνε
απελπισία πολλές φορές στους καθηλωμένους, μέσα στα χαρακώματα, στρατιώτες. Και βέβαια
σε κάθε πόλεμο υπάρχουν λιποταξίες, αυτό είναι φυσικό, οι οποίες σε καιρό πολέμου
τιμωρούνται με εκτέλεση του λιποτακτούντος. Σε κάθε πόλεμο ένα ποσοστό λιποταξιών
παρουσιάζεται. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε όλα τα στρατόπεδα παρουσιάστηκαν λιποταξίες

78
σε πιο αυξημένο επίπεδο από άλλοτε, ακριβώς διότι αυτός ο πόλεμος είχε τεράστια ένταση,
έκταση και πολλές φορές αυτό το αδιέξοδο αίσθημα. Στην περίπτωση της Ρωσίας τώρα, οι
λιποταξίες θα είναι περισσότερες και τούτο διότι οι Μπολσεβίκοι θα αποφασίσουν να
υποσκάπτουν την ενότητα του ρωσικού στρατού στα μέτωπα του πολέμου, προκειμένου
πρώτον να κερδίζουν οπαδούς μεταξύ των στρατιωτών και δεύτερον να προκαλούν λιποταξίες,
ούτως ώστε ένοπλα άτομα να αφήνουν το μέτωπο και να καταφεύγουν με τη δικιά τους
βοήθεια σε ασφαλή σημεία ώστε να μην εκτελεστούν. Το κύριο σημείο στο οποίο έβρισκαν
καταφύγιο ήταν τα Σοβιέτ των μεγάλων πόλεων, κυρίως της Πετρούπολης και της Μόσχας, τα
οποία από το 1905 είχαν δημιουργηθεί και που στα οποία σταδιακά είχαν εισέλθει οι
Μπολσεβίκοι και βρίσκονταν τα περισσότερα υπό τον έλεγχό τους.
Τι είναι τα Σοβιέτ; Είναι μια κατάσταση που προέκυψε από την αναταραχή, από την
επανάσταση του 1905 και συνίστατο στην αυτονομία κάποιων περιφερειών αυτών των
μεγάλων πόλεων, κάποιων συνοικιών, τις οποίες στην ουσία είχαν πάρει στα χέρια τους και
διοικούσαν ομάδες της συνοικίας ή και άλλες που ήρθαν εκεί, και τηρούσαν κάποιου είδους
τοπικές δημοκρατικές διαδικασίες, δηλαδή εκλογές, λαϊκές συνελεύσεις και έπαιρναν
αποφάσεις για τη συνοικία, κατά κάποιο τρόπο αποκεκομμένες από την κεντρική αρχή και
πολλές φορές αντιμέτωπες με τις κεντρικές αρχές. Οι Μπολσεβίκοι είχαν κερδίσει έδαφος μέσα
σε αυτά τα Σοβιέτ και στην ουσία [τα] είχαν μετατρέψει σε περιοχές ελέγχου τους, τοπικού
ελέγχου τους στις μεγάλες πόλεις και κυρίως στην Αγία Πετρούπολη και στη Μόσχα.
Μέσα σε αυτό το κλίμα τώρα, οι Μπολσεβίκοι διασπείρονται στο μέτωπο, στα χαρακώματα,
στους στρατιώτες, τους εξηγούν ότι αυτός ο πόλεμος που γίνεται δεν είναι ο πόλεμος της
πατρίδας, δεν είναι πόλεμος της Ρωσίας, δεν είναι πόλεμος κανενός αλλά είναι πόλεμος των
τραπεζιτών, πόλεμος του κεφαλαίου, πόλεμος των καπιταλιστών και ότι τώρα πρέπει να
επωφεληθεί κανείς για να δημιουργήσει το κράτος των εργατών, που θα φέρει την παγκόσμια
ειρήνη και την παγκόσμια ομόνοια. Η δράση τους αυτή έχει αποτελέσματα και επιτυγχάνουν
μέσα στην κάψα του πολέμου να κερδίσουν οπαδούς αλλά και να κερδίσουν και ενόπλους με
το μέρος τους, έτσι ώστε πλέον σταδιακά να δημιουργούνται μικρές ένοπλες ομάδες που
επεκτείνονται και επεκτείνονται και που αρχίζουν στο 1905, στο 1915, στο 1916 να ανησυχούν
πολύ την πολιτική τάξη της Ρωσίας, διότι γίνεται φανερό ότι εδώ μπορεί να ετοιμαστεί —όπως
πολύ γράφονταν και αναλύονταν εκείνες τις φορές—, ότι ετοιμάζεται πραξικόπημα, ότι
πρόκειται με τα όπλα κάποιοι να ανατρέψουν το καθεστώς της δημοκρατίας το οποίο
λειτουργούσε στη Ρωσία μετά το 1905, με τις παραμέτρους που σας είπα. Βέβαια όλοι
ανησυχούν για τα τεκταινόμενα, διότι ο πόλεμος τρέχει, η χώρα έχει σαν κύριο θέμα της τον
πόλεμο —όταν μια χώρα είναι σε πόλεμο, δεν το συζητούμε, είναι το κύριό της θέμα—
εκατομμύρια Ρώσοι πολεμούν στα μέτωπα, χιλιάδες από αυτούς σκοτώνονται κάθε τόσο και οι
σοροί τους μεταφέρονται με τα τρένα και με άλλα μέσα μεταφοράς, η χώρα ζει γύρω από τον
πόλεμο.
Στο μεταξύ, αυτή η απόφαση, η δράση των Μπολσεβίκων γίνεται όλο και πιο έντονη, όλο και
πιο βαθιά και εξ αυτού γίνονται και πιο έντονες οι αντιπαραθέσεις —όπως σας είπα και με
άλλη αφορμή—, διότι άτομα μέσα από τον κύκλο του κόμματος του Λένιν πιστεύουν ότι δεν
πρέπει να γίνει επανάσταση, δράση των εργατικών δυνάμεων, των κομμουνιστικών δυνάμεων
μέσα στον πόλεμο. Υπάρχουν και απόψεις που λένε “ας τελειώσει ο πόλεμος και μετά κάνουμε
ό,τι είναι να κάνουμε”. Όμως ο Λένιν, ο οποίος είναι ο κύριος κορμός των Μπολσεβίκων,
πιστεύει ότι αυτή είναι η ευκαιρία και προς τα εκεί ωθεί τα πράγματα. Έχουμε φτάσει στο

79
1915, έχουμε φτάσει στο 1916, κάθε χρονιά το πράγμα βαθαίνει και όλο και αυξάνεται αυτή η
ειδική δύναμη των Μπολσεβίκων στις περιοχές όπως είπαμε των Σοβιέτ και στη δημιουργία
ενός στρώματος ανθρώπων οι οποίοι τους ακολουθούν και πείθονται ότι πρέπει να γίνει μια
δράση μέσα στον πόλεμο. Το κύριο σύνθημα το οποίο κινητοποιεί ο Λένιν —λείπει πάντα, δεν
είναι στη Ρωσία— είναι “γη, ειρήνη και ψωμί”. Αυτά τα τρία σημεία είναι εκείνα τα οποία
τυπώνονται, γράφονται πάνω στις αφίσες, στις μεγάλες διαδηλώσεις που διοργανώνονται —
μέσα στον πόλεμο τώρα όλα αυτά—, και το κόμμα των Μπολσεβίκων βρίσκεται μπροστά σε
αυτά και παρωθεί τους οπαδούς του να καταλαμβάνουν δρόμους, να κλείνουν δρόμους, να
καταλαμβάνουν εργοστάσια· καταλαμβάνουν εργοστάσια πολεμικού υλικού ώστε να
παρεμποδιστεί ο πόλεμος. Άλλοι βρίσκονται στο ίδιο κλίμα με αυτό, άλλοι το θεωρούν ότι είναι
βαρύτατα προδοτικό και ότι εκθέτει τη Ρωσία στον απόλυτο κίνδυνο, την ώρα που πολεμά
ενάντια στη Γερμανία και την Αυστρία και κινδυνεύει και η Ρωσία και ολόκληρος ο κόσμος να
βρεθεί κάτω από γερμανικό έλεγχο.

V3.1.7 Σε τεντωμένο σχοινί (10΄)

https://www.youtube.com/watch?v=aREA3uQ_R8E
απομαγνητοφώνηση Olvia & Asimenia / αντιπαραβολή Asimenia & Lemonia9
Η απόφαση αυτή για επανάσταση μέσα στη διάρκεια του πολέμου, όπως είπαμε, δίχασε
ολόκληρη τη ρωσική κοινωνία και βέβαια και το κομμουνιστικό της κίνημα, γιατί δεν ήταν μόνο
οι Μπολσεβίκοι [και οι] οι Μενσεβίκοι, ήταν πάρα πολλές ομάδες. Στη ρωσική πολιτική ζωή
ήταν πάρα πολλές ομάδες όλων των αποχρώσεων και κομμουνιστικές και
αναρχοκομμουνιστικές και όλων των τάσεων. Μας ενδιαφέρουν όμως οι Μπολσεβίκοι, διότι
τελικά αυτοί είναι που θα κάνουν τη διαφορά και θα επιτύχουν την επανάσταση του
Οκτωβρίου (του Νοεμβρίου) του 1917.
Όπως είπαμε πριν, ο Λένιν πίστευε ότι είναι μεγάλη ευκαιρία ο πόλεμος να μετατραπεί σε
πόλεμο της κομμουνιστικής κυριαρχίας. Ο Λένιν έλεγε: ”Ο πόλεμος αυτός, είναι πόλεμος του
ιμπεριαλισμού. Δεν πρέπει να αξιώνουμε ειρήνη, αλλά μετατροπή του σε εμφύλιο πόλεμο για
να καταστραφεί μια για πάντα ο καπιταλισμός”. Σ΄ αυτές τις πλευρές των απόψεων του Λένιν,
ας πούμε ο Πάβελ Αξελρόντ, πολύ μεγάλο στέλεχος επίσης του ιδίου κόμματος, θεωρούσε τις
προτεραιότητες του Λένιν λαθεμένες και μάλιστα χαρακτήριζε, ο Αξελρόντ, την Οκτωβριανή
Επανάσταση “ένα άνευ προηγουμένου έγκλημα της σύγχρονης ιστορίας”. Εδώ έχουμε δηλαδή
εξαιρετικά αποκλίνουσες απόψεις μέσα στο ίδιο ιδεολογικό περιβάλλον — φυσικό είναι.
Βέβαια πρέπει να πούμε σ’ αυτό το σημείο ότι δεν ήταν μόνο το κόμμα το εργατικό
σοσιαλδημοκρατικό κόμμα της Ρωσίας που είχε τέτοιες σκέψεις, τέτοιους προβληματισμούς
και έπαιρνε παρόμοιες αποφάσεις. Και στην Ιρλανδία, η οποία βρισκόταν υπό τον έλεγχο της
Αγγλίας, οι Ιρλανδοί πατριώτες, οι οποίοι είχαν αιώνες αντιπαλότητας με την Αγγλία, και
εκείνοι βρέθηκαν στο ίδιο δίλημμα —συμμετέχουμε στον πόλεμο ή όχι— και μια μεγάλη
μερίδα τους αποφάσισε και εκείνη μες στον πόλεμο, να επωφεληθεί του πολέμου για να
χτυπήσει την επικυρίαρχη Αγγλία. Εδώ έχουμε μία εικόνα από την εξέγερση των Ιρλανδών 50, οι

50
Η εξέγερση των Ιρλανδών του 1916 σχετίζεται με τον Εθνισμό. Δεν έχει σχέση με τον κομμουνισμό.

80
οποίοι κατέλαβαν δημόσια κτίρια και βλέπουμε εδώ την επιγραφή την οποία ανήρτησαν από
τον εξώστη: “WE SERVE NEITHER KING NOR KAIZER BUT IRELAND”, ”Δεν υπηρετούμε ούτε τον
βασιλέα της Αγγλίας ούτε τον αυτοκράτορα της Γερμανίας παρά μόνο την Ιρλανδία”. H αγγλική
πλευρά θεώρησε αυτή τη δράση των Ιρλανδών εξαιρετικά προδοτική. Μέσα στον πόλεμο η
Αγγλία, ενώ πολεμούσε στο Δυτικό Μέτωπο με εκατομμύρια στρατιώτες, χρειάστηκε να δώσει
πολεμικές δυνάμεις για να καταπνίξει την εξέγερση των Ιρλανδών. Δεν τους το συγχώρησε
αυτό η Αγγλία, ότι μες στον πόλεμο οι Ιρλανδοί έκαναν αυτή την κίνηση. Η εξέγερση των
Ιρλανδών καταπνίγηκε στο αίμα, δεν είχε συνέχεια, δεν είχε την εξέλιξη της μπολσεβικικής
επανάστασης η οποία ήταν επιτυχής. Πάντως πρέπει να πούμε ότι όταν τελείωσε ο Α΄
Παγκόσμιος Πόλεμος και αναδιαμορφώθηκε ο χάρτης της Ευρώπης, η Ιρλανδία έγινε
ανεξάρτητο κράτος. Αυτός ο πόλεμος πραγματικά έφερε πολλούς προβληματισμούς και πολλές
αλλαγές.
Γυρνάμε στο μέτωπο της Ρωσίας και στις εσωτερικές εξελίξεις. Οι Μπολσεβίκοι μέρα με τη
μέρα ενισχύονται, όπως μέρα με τη μέρα ενισχύονται και οι ανησυχίες των αντιπάλων τους.
Πρώτα πρώτα το σύνθημα των Μπολσεβίκων “Γη, Ειρήνη και Ψωμί” αγγίζει ευρέα στρώματα
του ρωσικού πληθυσμού καθώς μιλάει για γη. Θυμίζω ότι το 1861 οι τσάροι —οι Ρομανώφ—
είχαν κάνει μια γενναία κίνηση —σε ένα πρώτο επίπεδο— κατάργησης της δουλοπαροικίας,
αλλά δεν είχαν ολοκληρώσει αυτή την πολιτική τους απόφαση με μία σειρά άλλων αποφάσεων
που θα βοηθούσε τους γεωργούς να αποκτήσουν γη και να χειραφετηθούν.
Έτσι η όλη κίνηση είχε μείνει μισερή και οι αγρότες ποθούσαν να γίνουν ανεξάρτητοι αγρότες
με δική τους γη. Άρα το σύνθημα “γη” τους άγγιζε, όπως και το σύνθημα “ειρήνη” τους άγγιζε,
γιατί εκατομμύρια Ρώσοι νέοι πολεμούσαν και πολλοί επιθυμούσαν την ειρήνη —φυσικό είναι
και ανθρώπινο— και ψωμί βέβαια, να λήξει η φτώχεια να μπορεί κάποιος να ζει αξιοπρεπώς.
Εξ αυτού κέρδιζαν κόσμο, και αγροτικό κόσμο, αλλά κυρίως η δράση τους (των Mπολσεβίκων)
εστιάζεται στα μεγάλα αστικά κέντρα: Αγία Πετρούπολη, Μόσχα, Οδησσό, Κίεβο, γιατί έτσι
είναι και η ρωσική ζωή. Αν κανείς κερδίσει πέντε-έξι μεγάλα αστικά κέντρα, που εκεί βρίσκεται
ο περισσότερος πληθυσμός και η οικονομική δύναμη και η διοίκηση, και όλα αυτά είναι προς
τα δυτικά κυρίως συγκεντρωμένα, στην ουσία έχει ελέγξει τη Ρωσία.
Καθώς προχωρούμε, και προχωράει ο χρόνος, η ρωσική ζωή στο εσωτερικό της όλο και χάνει
την ισορροπία της:
● Πρώτον, ο πόλεμος που τρέχει,
● δεύτερον, η προπαγάνδα των Μπολσεβίκων,
● τρίτον, τα Σοβιέτ τα οποία αγνοούν τελείως τις κεντρικές πολιτικές δυνάμεις,
● οι καταλήψεις δρόμων, εργοστασίων κ.λπ.,
● οι απεργίες μέσα στη διάρκεια του πολέμου,
● οι λιποταξίες…
ταράσσουν το πολιτικό σκηνικό. Ο Τσάρος βρίσκεται σε όλο και πιο αδύναμη φάση, διότι
βλέπει το μέτωπο να χάνει άτομα από τις λιποταξίες, και βέβαια όλοι παρατηρούν τις κινήσεις
των Μπολσεβίκων και υποθέτουν ότι ετοιμάζονται για πραξικόπημα, να αξιοποιήσουν δηλαδή
τους ενόπλους τους οποίους διαθέτουν για να καταλύσουν τη Δούμα, να ανατρέψουν το
πολίτευμα έτσι όπως έχει διαμορφωθεί και να εφαρμόσουν ένα κομμουνιστικό καθεστώς.
Άλλοι βέβαια το επιθυμούν και το οραματίζονται αυτό το καθεστώς, άλλοι όχι, αλλά εκείνο το
οποίο ανησυχεί πάρα πολύ ένα ευρύ φάσμα των κατοίκων της Ρωσίας είναι: “τι γίνεται; εμείς
μετέχουμε εδώ και χρόνια σε έναν παγκόσμιο πόλεμο, κρατούμε το Ανατολικό Μέτωπο, οι

81
Ρώσοι κρατούμε το Ανατολικό Μέτωπο. Αν συμβούν αυτά που λένε οι Μπολσεβίκοι, τότε το
Ανατολικό Μέτωπο θα καταρρεύσει αφού η Ρωσία θα πάψει να πολεμά, και το αποτέλεσμα θα
είναι ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος να τελειώσει με νίκη των Γερμανών”. Διότι αν η Ρωσία πάψει
να πολεμά —όπως θέλουν οι Μπολσεβίκοι— και μπει σε εσωτερικό εμφύλιο και ποιος ξέρει σε
τι εξελίξεις φανταζόταν ο καθένας, τότε θα νικήσουν οι Κεντρικές Δυνάμεις, διότι θα
αποσύρουν τα στρατεύματά τους από το Ανατολικό Μέτωπο —που δεν θα χρειάζονται—, θα
τα μεταφέρουν στο Δυτικό Μέτωπο και θα συντρίψουν τους Άγγλους και τους Γάλλους και τους
Ιταλούς, και θα τελειώσει αυτή η ιστορία.
Ακριβώς επειδή η προπαγάνδα των Μπολσεβίκων έμοιαζε ότι στόχο είχε το αδυνάτισμα της
Ρωσίας και το σταμάτημα του Ανατολικού Μετώπου, από πλευράς της Ρωσίας, άρα την
ενδυνάμωση των Γερμανών και τη νίκη των Κεντρικών Δυνάμεων, ένας αριθμός καθόλου
μικρός πολιτικών δυνάμεων της Ρωσίας υποπτευόταν πάρα πολύ εξαρχής τους Μπολσεβίκους
ότι είναι πράκτορες της Γερμανίας και του Κάιζερ. Διότι έλεγαν “τι σας έπιασε τόσο πολύ αυτή
η πίεση να γίνει τώρα η πολιτική αλλαγή; Άμα θέλετε πολιτική αλλαγή, περιμένετε να τελειώσει
ο πόλεμος να την κάνετε μετά. Εσείς όμως κάνετε τη δράση σας τώρα, μέσα στον πόλεμο,
αδυνατίζετε την ίδια την πατρίδα σας, δεν σέβεστε τους νεκρούς μας, δεν σέβεστε τις
προσπάθειες αυτής της κοινωνίας. Άρα, για να το κάνετε αυτό, δεν μπορεί παρά να έχετε
σχέση με τη Γερμανία. Ο Κάιζερ είναι αυτός που σας χρηματοδοτεί και να το πείτε καθαρά: πού
βρίσκετε τα όπλα, πού βρίσκετε αυτή τη δύναμη, πού βρίσκετε τα χρήματα για να κάνετε
τέτοιες προπαγάνδες; Πείτε το καθαρά: είσαστε πράκτορες των Γερμανών, του Κάιζερ”.

82
 3.2: Η ώρα των ανατροπών

V3.2.1 Η Ρωσία στα χέρια της Δούμα (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=NU3nqU1emr0
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU

Έτσι, στο 1916 πια, η ρωσική πολιτική ζωή είναι ταραγμένη απ’ όλες τις πλευρές και ο Λένιν
συνεχίζει να παρεμβαίνει από το εξωτερικό δυναμικά στο εσωτερικό και οι Μπολσεβίκοι,
επίσης, να δρουν στο εσωτερικό στην κατεύθυνση που είπαμε. Το κλίμα είναι βαρύ ένθεν και
ένθεν· αυτό φέρνει μεγάλες εντάσεις. Ο Τσάρος αισθάνεται το τοπίο πραγματικά
υπονομευμένο· o ίδιος πιστεύει πολύ στον πόλεμο, όπως είπαμε, και ανησυχεί, πιστεύει ότι η
Ρωσία, όταν τελειώσει ο πόλεμος, πρέπει οπωσδήποτε να είναι στην πλευρά των νικητών του
πολέμου — μια τόσο μεγάλη χώρα, που είναι η μεγαλύτερη της Γης και κρατάει μόνη της το
Ανατολικό Μέτωπο. Καθώς το μέτωπο παραπαίει εκείνος σπεύδει να αφιερώνει πολύ χρόνο
στα χαρακώματα, να επισκέπτεται τους στρατιώτες, να τους μιλά, να τους ενισχύει, και λείπει
από την Αγία Πετρούπολη για μεγάλα διαστήματα.
Στην περίπτωσή του αυτή υπάρχει κι άλλη μια περιπλοκή —μία απ’ τις πολλές περιπλοκές—,
διότι ο Τσάρος αυτός ήταν πατέρας τεσσάρων κοριτσιών κι ενός αγοριού. Το ζευγάρι (το
τσαρικό ζευγάρι) ήταν ένα αγαπημένο ζευγάρι. Eίχαν όμως έναν μεγάλο καημό, διότι το αγόρι
τους (ο Τσάρεβιτς) είχε γεννηθεί με μια βαριά, ανίατη ασθένεια του αίματος, το οποίο
απασχολούσε πάρα πολύ το ζεύγος —φυσικό είναι— και βέβαια ιδιαίτερα τη μητέρα του
νεαρού, η οποία και ήταν συνεχώς σε ανησυχία και εγρήγορση για το παιδί της. Εκείνη την
εποχή τής είχαν συστήσει έναν αγρότη μοναχό, πολύ ταπεινής καταγωγής, που ονομαζόταν
Ρασπούτιν (Григо́ рий Ефи́ мович Распу́тин), ο οποίος και φημιζόταν για τη χρήση βοτάνων και
πρακτικών μεθόδων [που αντλούσε] απ’ τη σοφία της υπαίθρου για την ίαση ασθενειών, τον
οποίο και εκάλεσε η Τσαρίνα για να βοηθήσει τον γιο της. Φαίνεται ότι κάποια σκευάσματα,
που του έδινε, κάποια βοήθεια έδιναν στο παιδί αυτό, επομένως η Τσαρίνα γραπώθηκε —κατά
κάποιον τρόπο— στον Ρασπούτιν πιστεύοντας ότι βοηθά το παιδί της, και αυτό έπαιξε έναν
ρόλο στα πράγματα εκείνη την εποχή, διότι, καθώς ο Τσάρος έλειπε για μακρό διάστημα στο
μέτωπο, κατηγορούνταν ότι τώρα που πρέπει να ‘ναι στην πρωτεύουσα, δεν είναι και έχει
αφήσει πίσω τα πράγματα και μπαίνουν στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας άνθρωποι σαν τον
Ρασπούτιν, που είναι χωρικοί, χωρίς κύρος, επικίνδυνοι κ.λπ. — είναι μία απ’ τις περιπλοκές.
Η πολιτική ζωή γίνεται εξαιρετικά ταραγμένη. Τον Φεβρουάριο, πια, του 1917, το πράγμα έχει
φτάσει σε τέτοιο σημείο, που ο Τσάρος, θεωρώντας ότι ο εμφύλιος πόλεμος εμφανίζεται και
δεν είναι μακριά, αποφασίζει να παραιτηθεί· δηλώνει τον Φεβρουάριο ότι πρόκειται να
παραιτηθεί, πράγμα το οποίο κάνει αρχές του Μαρτίου του 1917. Αυτά τα οποία συμβαίνουν
τον Φεβρουάριο του 1917 μαζί με την αναγγελία —από πλευράς του Τσάρου— ότι παραιτείται
από τη θέση του τελείως και αποχωρεί από την πολιτική ζωή της χώρας [ήταν εντυπωσιακά]. Η
αλήθεια είναι ότι υπήρξε και μία σκέψη διαδοχής του από κάποιο μέλος της οικογένειάς του
(κάποιον συγγενή). Τελικά, παραιτήθηκε ο Τσάρος στις αρχές του Μαρτίου του 1917. Έτσι,
αρχές Μαρτίου του 1917, έχουμε μια εντυπωσιακή εξέλιξη: η Ρωσία δεν είναι πια

83
Συνταγματική Βασιλευομένη Δημοκρατία —αν και Σύνταγμα δεν είχε ακριβώς συνταχθεί 51,
αλλά είχαν γίνει κάποιες προβλέψεις από το 1905, πάντως συμπεριελάμβανε και την
κοινοβουλευτική πλευρά—, παραμένει μία Δημοκρατία χωρίς Τσάρο. Ο Τσάρος δηλώνει ότι θα
βρεθεί στο μέτωπο να βοηθά πλέον ως άτομο την πατρίδα του.
Η εξουσία μένει ολόκληρη στη Δούμα, η οποία και συνεδριάζει. Τα κόμματα τα οποία μετέχουν
στη Δούμα επιλέγουν —με πλειοψηφία, γιατί άλλοι μειοψηφούν— μία προσωπικότητα της
ρωσικής ζωής της εποχής, τον Κερένσκυ (Αλεξάντρ Φιοντόροβιτς Κερένσκυ, Алекса́ндр
Фёдорович Ке́ренский). Ο Κερένσκυ είναι ο τελευταίος ηγέτης της Ρωσίας εκλεγμένος στη
θέση αυτή από τη Δούμα. Οι Μπολσεβίκοι κατέλυσαν τη Δούμα (δηλαδή το Κοινοβούλιο) και
εξεδίωξαν τον Κερένσκυ, ο οποίος και ήταν ένας πολιτικός που απ’ το 1905 δρούσε στα
πράγματα της Ρωσίας. Θεωρούνταν ένας ριζοσπάστης μεν πολιτικός, αλλά όχι επαναστατικών
απόψεων, ο οποίος πίστευε ότι πρέπει η Ρωσία να ολοκληρώσει τον πόλεμο και πήρε το τιμόνι
της Ρωσίας στην πιο δύσκολη [στιγμή] των πραγμάτων, διότι ο Τσάρος έχει παραιτηθεί —
βρισκόμαστε στον Μάρτιο του 1917.
Το μέτωπο του πολέμου γενικά παραμένει αδιέξοδο. Έχουν κυλήσει τέσσερα χρόνια από τότε
που άρχισε ο πόλεμος (‘14, ‘15, ‘16, ‘17). Δεν είναι φανερή ποια πλευρά θα νικήσει και η Ρωσία
μοιάζει να καταρρέει και να ετοιμάζεται για εμφύλιο πόλεμο, την ίδια στιγμή που έχει
μετατραπεί πλέον σε Δημοκρατία και την εξουσία την έχει πάρει το Κοινοβούλιο, δηλαδή η
Δούμα.

V3.2.2 Οι ΗΠΑ μπαίνουν στον πόλεμο (6΄)

https://www.youtube.com/watch?v=xIaveCKpCnE
απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή Lemonia9
Η παραίτηση του Τσάρου έκανε τεράστια εντύπωση σε όλη τη Γη. Ο καθένας έκανε τις σκέψεις
του. Πρώτον, χαροποίησε πάρα πολύ την πλευρά των Κεντρικών Δυνάμεων, δηλαδή τη
Γερμανία, την Αυστρία, την Τουρκία, διότι σκέφτηκαν ότι τώρα η Ρωσία θα μπει σε εμφύλιο
πόλεμο και πιθανότατα θα βγει από τον πόλεμο και επομένως θα κερδίσουμε τον πόλεμο.
Αυτή ήταν η σκέψη των Κεντρικών Δυνάμεων. Αντιστρόφως, η σκέψη της Αντάντ, στην οποία η
Ρωσία ήταν —και παρέμενε [μέχρι] τον Μάρτιο του 1917— κεντρικότατο στέλεχος, ανησύχησε
πάρα πολύ ακριβώς για τον ίδιο λόγο, διότι αν η Ρωσία έφευγε απ’ τον πόλεμο και δεν
κρατούσε το μέτωπο, τότε τα στρατεύματα των Γερμανών και των Αυστριακών από το
Ανατολικό Μέτωπο θα στρέφονταν στο Δυτικό και θα τέλειωνε — γιατί πόσο θα άντεχαν
Άγγλοι (Βρετανοί) και Γάλλοι;
Έτσι το πράγμα θα φτάσει και στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες
Αμερικής όταν ξεκίνησε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν μετέσχαν, βρίσκονταν σε μία φάση
απομονωτισμού. Είχαν ως άποψη ότι δεν είναι καλό να εμπλέκονται στους πολέμους της
Ευρώπης, διότι πίστευαν ότι αυτή η ήπειρος, η ευρωπαϊκή ήπειρος, έχει μία αρρώστια (να

51
Η Ρωσία είχε από το 1906 Σύνταγμα που, στην ουσία, ήταν αναθεωρημένη μορφή των Βασικών Νόμων του
1832.

84
μπλέκεται σε πολέμους) και ότι εμείς δεν έχουμε λόγο να εμπλακούμε σε τέτοιους πολέμους.
Μάλιστα, έτσι και αλλιώς, από το 1823, δηλαδή στον 19ο αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες της
Αμερικής είχαν εκφράσει το περίφημο Δόγμα Μονρόε (Monroe Doctrine) —το 1823, δηλαδή
εκατό χρόνια πριν—, σύμφωνα με το οποίο εξηγούσαν ότι έχουν όλες τους τις αντένες ανοικτές
για τα τεκταινόμενα στην αμερικανική ήπειρο, στην οποία και δεν επιθυμούν κανείς άλλος να
εμπλέκεται. Και εξ αυτού δεν έδειχναν τάσεις επέμβασης, τουλάχιστον συστηματικής, στο
εξωτερικό. Υπήρχαν μάλιστα και πολιτικές δυνάμεις στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών,
οι οποίες πολύ προέκριναν αυτή τη στάση.
Όμως, όταν ξεκίνησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, μπορεί οι Ηνωμένες Πολιτείες να μην μετείχαν
στρατιωτικά, με άμεσο τρόπο, όμως μετείχαν με έμμεσο τρόπο, διότι ήταν φανερό ότι δεν
ήθελαν με κανέναν τρόπο αυτός ο πόλεμος να τελειώσει με νίκη των Κεντρικών Δυνάμεων.
Εξάλλου είχαν μια σχέση πάντοτε με την Αγγλία, την οποία και ενισχύουν στη διάρκεια του
πολέμου με έμμεσο τρόπο, στέλνοντας πολεμοφόδια και βοηθώντας στον πόλεμο. Τα
πολεμοφόδια τα οποία έστελναν τα κάλυπταν κάτω από εμπορικά φορτία, στέλνοντάς τα
δηλαδή με εμπορικά πλοία, κάτι το οποίο είχε καταλάβει και κατανοήσει η πλευρά των
Κεντρικών Δυνάμεων. Επειδή στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δοκιμάστηκαν και τα υποβρύχια και
οι Γερμανοί σε αυτό ήταν πολύ προχωρημένοι, υποβρύχιά τους περίμεναν αμερικάνικα πλοία,
τα οποία και ανατίναζαν ή έβαζαν νάρκες σε σημεία που κινούνταν αμερικανικά εμπορικά
πλοία. Και έτσι είχαν στις Ηνωμένες Πολιτείες εξαφθεί τα πνεύματα, διότι υπήρχαν νεκροί και
απώλειες. Κάποιες φορές βέβαια τα πλοία τα οποία —τέλος πάντων— ανατίναζαν οι Γερμανοί
πράγματι ήταν εμπορικά πλοία, τα οποία μετέφεραν στρατιωτικό υλικό. Άλλες φορές ήταν
απλώς εμπορικά πλοία, τα οποία —τέλος πάντων— τα κυνήγησε η τύχη.
Εξ αυτού οι Ηνωμένες Πολιτείες ήσαν ανήσυχες απ’ όλες τις πλευρές και το πνεύμα μέσα ήταν
ανήσυχο· και όταν μαθεύτηκε η παραίτηση του Τσάρου τον Μάρτιο του 1917, τελικά το κλίμα
στις Ηνωμένες Πολιτείες πήρε πολεμικό χαρακτήρα, και έτσι τον Απρίλιο του 1917, δηλαδή
έναν μήνα μετά από την παραίτηση του Τσάρου, οι Ηνωμένες Πολιτείες μπαίνουν στον Α’
Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό παίζει μεγάλο ρόλο, διότι έρχονται πλέον στο Δυτικό Μέτωπο
επιπλέον στρατεύματα απ’ τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και πάλι ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό
εκατομμύρια Αμερικανοί στο κάλεσμα της κυβέρνησής τους —Πρόεδρος των Ηνωμένων
Πολιτειών την εποχή αυτή ήταν ο Γούντροου Ουίλσον (Thomas Woodrow Wilson)— να
μετάσχουν του πολέμου και έτσι φτάνουν στο Δυτικό Μέτωπο, γιατί από εκεί έρχονται τα
πλοία, από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Τα πλοία έρχονται προς τη Γαλλία, προς την
Αγγλία, για να πάρουν θέση στα μεγάλα σημεία των μαχών και ενισχύουν το Δυτικό Μέτωπο.
Είναι ξεκούραστοι οι στρατιώτες, πολύ καλά εξοπλισμένοι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το
1917 είναι ήδη υπερδύναμη βιομηχανική και αλλάζουν οι ισορροπίες του πολέμου. Δηλαδή,
έχει ενδιαφέρον: η παραίτηση του Τσάρου, που προκλήθηκε από την απόφαση των
Μπολσεβίκων να κάνουν τις κινήσεις τους [για την] ανατροπή του πολιτεύματος της Ρωσίας
μέσα στον πόλεμο, έφεραν τη συμμετοχή των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες Ηνωμένες
Πολιτείες, με το τέλος αυτού του πολέμου, το 1919 θα είναι πλέον η μεγαλύτερη δύναμη του
κόσμου. Θα πάρουν τη σκυτάλη της μεγαλύτερης δύναμης του κόσμου από τη Βρετανία.

85
 V3.2.3 Ο Λένιν επιστρέφει στη Ρωσία (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=u6M6oXQzNuw
απομαγνητοφώνηση Olvia / αντιπαραβολή Asimenia
Μέσα τώρα σ’ αυτά τα γεγονότα, τον ίδιο μήνα, τον Απρίλιο του 1917 που οι Ηνωμένες
Πολιτείες μπαίνουν στον πόλεμο, ο Λένιν μαζί με 30 ακόμη στελέχη του κινήματός του, που
ζουν όλοι τους στο εξωτερικό —στην Ελβετία—, αποφασίζουν να έλθουν στη Ρωσία. Και τότε,
γίνεται κάτι που μέχρι σήμερα συζητάται πάρα πολύ και που εκείνη την εποχή έπαιξε τεράστιο
ρόλο. Έχουν γραφεί γι’ αυτό που θα σας πω βιβλία και άρθρα —και γράφονται μέχρι σήμερα—
σε εφημερίδες και περιοδικά της Ρωσίας κ.λπ. Είναι ένα θέμα καυτό, για τον εξής λόγο: ο Λένιν
μαζί με 30 άλλους της ίδιας τάσεως και ιδεολογίας —Ρώσους κομμουνιστές μαζί με τις
γραμματείς τους, τις γυναίκες τους, τους γραμματείς τους κ.λπ.— πώς θα πάνε στη Ρωσία; Με
ένα τρένο. Στο τρένο αυτό ανεβαίνουν στην Ελβετία, στην ουσία βρίσκονται σε ένα βαγόνι —
ένα βαγόνι είναι δικό τους— και το τρένο αυτό, ενόσω τρέχει στην Ελβετία, δεν είναι
πρόβλημα· ενόσω όμως φεύγει από τα σύνορα της Ελβετίας, μπαίνει στην εμπόλεμη ζώνη. Η
Ελβετία δεν μετείχε στον πόλεμο, ήταν ουδέτερη, αλλά βγαίνοντας από τα σύνορα της Ελβετίας
μπαίνει στην εμπόλεμη ζώνη και στην περιοχή που ελέγχουν Γερμανοί, Αυστριακοί…
Είναι πόλεμος, σε κάθε σταθμό μπαίνουν μέσα στο τρένο και το ελέγχουν μέχρις εξαντλήσεως
στρατιώτες των κεντρικών δυνάμεων, οι οποίοι ελέγχουν τα πάντα. Αυτό το βαγόνι δεν το
έλεγξε κανένας, δεν το άνοιξε κανένας, δεν το πείραξε κανένας σε όλους τους ελέγχους που
έγιναν στη διαδρομή του προς τη γαλλική πλευρά. Τελικά τον Απρίλιο του 1917, ο Λένιν μαζί με
τη σύζυγό του Κρούπσκαγια, τη γραμματέα του και άλλα ακόμη πολλά άτομα που σας
περιέγραψα, φτάνουν στην Αγία Πετρούπολη. Λίγο μετά την άφιξή τους, οι Μπολσεβίκοι
αποκτούν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν πολλές εφημερίδες τοπικές και μεγαλύτερες, κάτι
το οποίο [κάνει] όσους εξαρχής πίστευαν ότι οι Μπολσεβίκοι δεν είναι τίποτα άλλο παρά
πράκτορες του Κάιζερ και των Γερμανών “και καμιά ιδεολογία δεν έχουν παρά το μόνο που
θέλουν είναι να συντρίψουν τη Ρωσία και να βοηθήσουν τους Γερμανούς” να πεισθούν ότι
είναι, κατ’ αυτούς, οι Μπολσεβίκοι πράκτορες των Γερμανών, διότι “πώς έγινε και διασχίσατε
όλη αυτή την περιοχή χωρίς να σας ελέγξει κανείς; Απλώς σας έστειλε ο Κάιζερ, γι’ αυτό ήρθατε
εδώ πέρα. Και όχι μόνο ήρθατε εδώ πέρα σώοι και αβλαβείς, αλλά σας έδωσε ο Κάιζερ και
χρήματα για να μπορείτε να ανοίξετε τόσες εφημερίδες και να προπαγανδίζετε σε όλη τη
Ρωσία αυτά που θέλετε να προπαγανδίσετε”.
Αυτό βάθυνε πολύ την καχυποψία —ένθεν και ένθεν—, οι Μπολσεβίκοι όμως έχουν τις δικές
τους απόψεις και προχωρούν. Τώρα πλέον έχει έρθει και ο Λένιν —βρίσκεται εδώ— ο οποίος
είναι δυναμικός, καθοδηγεί τις δράσεις εναντίον της καθεστηκυίας τάξεως. Πρέπει να πούμε
στο σημείο αυτό ότι ο Λένιν από το 1905, για τη χρηματοδότηση των δράσεων των
Μπολσεβίκων, είχε προκρίνει μία τακτική που είχε δημιουργήσει και εκείνη μεγάλες
συζητήσεις και αντιρρήσεις· δηλαδή προέκρινε τη ληστεία τραπεζών για την ενίσχυση την
οικονομική των επαναστατικών —όπως έλεγε— δράσεων, και μάλιστα όχι μόνο τραπεζών αλλά
και πλουσίων οικογενειών. Και επειδή εκείνοι που ήξεραν καλύτερα να ληστεύουν τράπεζες
ήταν ποινικοί, ανατίθετο σε ποινικούς να κάνουν αυτή τη δράση. Οι Μπολσεβίκοι ονόμαζαν τη
ληστεία των τραπεζών “απαλλοτρίωση” των τραπεζών. Αυτή η πρακτική είχε ήδη δημιουργήσει
θέματα και στο παρελθόν —και μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα και στη Β΄ Διεθνή είχαν γίνει

86
συζητήσεις— αν επιτρέπεται, αν είναι σωστό στον επαναστάτη να κάνει πράξεις ληστείας.
Άλλοι απαντούσαν ναι, άλλοι όχι —φυσικό είναι κι αυτό, να υπάρχουν διάφορες απόψεις— και
πολλοί δυσαρεστούνταν για το γεγονός ότι αναμειγνύονταν ποινικοί, “ενώ εμείς είμαστε
ιδεολόγοι”, όπως έλεγαν, “και θέλουμε να επικρατήσει ένα ήθος, δεν θέλουμε να είμαστε
καταστροφείς με ανήθικο πρόσημο”.
Εν πάση περιπτώσει, ο Λένιν, λοιπόν, ερχόμενος τον Απρίλιο του 1917, δίνει νέα ώθηση στη
δράση και προετοιμάζει την Επανάσταση. Ο Κερένσκυ αμέσως κατηγορεί τον Λένιν και τους
ελθόντας από την Ελβετία ότι είναι πράκτορες της Γερμανίας. Το καλοκαίρι του 1917 η
κυβέρνηση Κερένσκυ ανακοινώνει ότι έχει συγκεντρώσει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι
Μπολσεβίκοι είναι πράκτορες του Κάιζερ και ότι ο Λένιν και τα στελέχη του εστάλθησαν από
τον Κάιζερ και ότι χρηματοδοτούνται κάθε μήνα με ορισμένα εκατομμύρια μάρκα από τον
Κάιζερ· εξ αυτού κήρυξε το κόμμα του Λένιν εκτός νόμου. Ο Λένιν, την ώρα που ο Κερένσκυ —η
κυβέρνηση δηλαδή της Ρωσίας— αναγγέλλει το ότι έχει στοιχεία ότι οι Μπολσεβίκοι και ο
Λένιν είναι πράκτορες του Κάιζερ, βρίσκεται στη Φινλανδία. Αυτό επίσης επιβαρύνει το κλίμα,
διότι όσοι πίστευαν ότι οι Μπολσεβίκοι ήταν πράκτορες του Κάιζερ, πίστεψαν ότι ο Λένιν
βρίσκεται εκεί διότι ξέρει ότι βρέθηκαν στοιχεία για την προδοσία του. Εν πάση περιπτώσει, η
κάθε πλευρά έχει τις δικές της συντεταγμένες, όμως ο Λένιν, το καλοκαίρι του 1917, δεν
πτοείται από αυτά, έχει ο ίδιος πάρει την απόφασή του και συνεχίζει τις δράσεις, κινείται στα
Σοβιέτ, δημοσιεύει, δρα και βέβαια τώρα πλέον οι Μπολσεβίκοι έχουν ένα σώμα
αφοσιωμένων οπαδών. Είναι πάρα πολύ δύσκολο στον Κερένσκυ να σταματήσει τις εξελίξεις.

V3.2.4 Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι γεγονός (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=kFlgtImDLVo
απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU
Τελικά, καθώς το περιβάλλον γίνεται όλο και πιο περίπλοκο και ταραγμένο, οι Μπολσεβίκοι
έχουν δύναμη στα Σοβιέτ, μέσα στις μεγάλες πόλεις κινητοποιούν συνεχώς διαδηλώσεις και
δράσεις των οπαδών τους, οι οποίοι —σε συγκεντρώσεις στις πλατείες, στους δρόμους, έξω
από τους τόπους παραγωγής— ζητούν ψωμί και ελευθερία, γη, ψωμί και ειρήνη. Η κατάσταση
όλο και καταρρέει, η κυβέρνηση Κερένσκυ προσπαθεί να κρατήσει ό,τι μπορεί να κρατήσει. Ο
πόλεμος συνεχίζεται, το μέτωπο είναι ανοιχτό για τους Ρώσους, ο Τσάρος έχει παραιτηθεί, η
δημοκρατία βρίσκεται σε πόλεμο και τα πράγματα δεν μπορούν να λειτουργήσουν για να
αντιμετωπιστεί μια τόσο περίπλοκη κατάσταση. Είναι φανερό ότι το σκηνικό θα καταρρεύσει.
Και πραγματικά, τον Νοέμβριο —αυτό που λέμε Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917— τελικά οι
Μπολσεβίκοι θα καταλάβουν τα δημόσια κτίρια, θα καταλάβουν το χειμερινό ανάκτορο στην
Αγία Πετρούπολη και θα διαλύσουν τη Δούμα και τη Βουλή, δηλαδή θα καταλυθεί το
δημοκρατικό καθεστώς το οποίο υπήρχε. Η εξουσία θα περιέλθει στους Μπολσεβίκους. Ο
Κερένσκυ θα διαφύγει, θα ζήσει για ένα διάστημα στο Παρίσι, για ένα διάστημα στις Ηνωμένες
Πολιτείες. Και πλέον, εκεί τον Νοέμβριο του 1917, η Επανάσταση είναι γεγονός. Οι
Μπολσεβίκοι έχουν πάρει την εξουσία και τώρα έχουν μπροστά τους τεράστιο έργο να κάνουν
(από όλες τις πλευρές), διότι δεν είναι μόνο η πρώτη χώρα στον κόσμο η οποία γίνεται
κομμουνιστική και αυτό είναι μία πρόκληση, διότι οι Μπολσεβίκοι δεν είχαν να μιμηθούν

87
κάποιον. Έπρεπε να βρούνε εκείνοι τον τρόπο της εφαρμογής των ιδεών τους σε μία χώρα και
μάλιστα όχι όποια όποια χώρα [αλλά] μια τεράστια χώρα. Έχει σημασία αυτό. Δηλαδή, άλλο
είναι να εφαρμόσεις ένα νέο σύστημα —στην περίπτωσή μας το κομμουνιστικό— π.χ. στο
Βέλγιο, που είναι μια συμμαζεμένη χώρα και άλλο να το εφαρμόσεις σε μία χώρα η οποία
εκτείνεται από τη Βαλτική μέχρι τον Ειρηνικό, δηλαδή το απόλυτο χάος.
Το άλλο βέβαια είναι ότι, την ώρα που γίνεται η Επανάσταση του 1917, έχει συμβεί και ένα
μεγάλο γεγονός. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν μπει στον πόλεμο ήδη από τον Απρίλιο του
1917, δηλαδή (πόσοι μήνες είναι;) επτά-οκτώ μήνες ήδη οι Αμερικανοί είναι στον πόλεμο και
με την παρουσία τους έχει αλλάξει το κλίμα του πολέμου. Και εξ αυτού —κι εδώ είναι ένα
πάρα πολύ δύσκολο σημείο για τους Μπολσεβίκους— είναι φανερό ότι ο πόλεμος θα
τελειώσει, και θα τελειώσει με νίκη της Αντάντ, χάρις στο γεγονός ότι μπήκαν οι Αμερικανοί.
Όμως οι Μπολσεβίκοι και ο Λένιν επί τόσα χρόνια έκαναν προπαγάνδα μέσα στη Ρωσία
εναντίον του πολέμου. Υπόσχονταν ότι, μόλις πάρουν την εξουσία εκείνοι, θα σταματήσουν τον
πόλεμο, ότι θα φέρουν στη Ρωσία την ειρήνη, το ψωμί και τη γη. Βέβαια, τώρα, μοιάζει λίγο
κουτό το να σταματήσεις τον πόλεμο εφόσον ο πόλεμος πάει να τελειώσει — εκ των
πραγμάτων, μια και είχανε μπει σε αυτόν οι Αμερικανοί.
Πάντως, η κυβέρνηση των Μπολσεβίκων δεν μπορεί να παρακάμψει αυτό το τεράστιο ζήτημα,
δηλαδή το να δώσει σαφή [απάντηση] εάν συνεχίζει τον πόλεμο ή όχι. Έτσι, οι Μπολσεβίκοι και
ο Λένιν συζήτησαν το ζήτημα και κατέληξαν, παρότι υπήρχαν απόψεις, δηλαδή κάποιοι έλεγαν
ότι “μια και τελειώνει ο πόλεμος, ας κάνουμε μια μικρή καθυστέρηση να τελειώσει, έτσι ώστε
όταν τελειώσει, να είμαστε και εμείς στην πλευρά των νικητών του πολέμου”. Όμως
επικράτησε η άποψη ότι “όχι, πρέπει να σταματήσει ο πόλεμος από τη δικιά μας πλευρά”. Και
έτσι οι Μπολσεβίκοι αποφάσισαν να στείλουν μια υψηλόβαθμη επιτροπή, στην πλευρά τη
γερμανική, για να ζητήσουν το τέλος του πολέμου, να ανακοινώσουν στη γερμανική πλευρά ότι
εκείνοι σταματούν να πολεμούν και να διαπραγματευτούν μαζί τους τα του τέλους του
πολέμου. Πράγματι, αυτή η επιτροπή φεύγει από την Αγία Πετρούπολη και κατευθύνεται προς
την καρδιά του γερμανικού μετώπου στην ανατολική πλευρά, που βρισκόταν σε μία περιοχή
της Λευκορωσίας, σε ένα σημείο της σημερινής Λευκορωσίας· τότε αυτές οι περιοχές ανήκαν
στη Ρωσική Αυτοκρατορία, αλλά οι Κεντρικές Δυνάμεις στην επίθεσή τους είχαν μπει μέσα στα
εδάφη της Ρωσίας και γίνονταν μάχες στα εδάφη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή σε αυτό
που σήμερα είναι Λευκορωσία. Εκεί, σε μία περιοχή της Λευκορωσίας που λέγεται Μπρεστ-
Λιτόφσκ, βρισκόταν το επιτελείο της γερμανικής δύναμης. Εκεί, λοιπόν, καταφθάνει αυτή η
επιτροπή, η οποία και τον Μάρτιο του 1918 υπογράφει στο Μπρεστ-Λιτόφσκ το τέλος του
πολέμου για τη Ρωσία με ένα τεράστιο κόστος.

V3.2.5 Η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (13΄)

https://www.youtube.com/watch?v=2zgEnwRi9Yc
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Asimenia
Στο Μπρεστ-Λιτόφσκ, απέναντι, στο αρχηγείο των γερμανικών δυνάμεων —που βέβαια οι
γερμανικές δυνάμεις βρίσκονταν σε επαφή με τον Κάιζερ, με τον Αυτοκράτορα της Αυστρίας
κ.λπ., γιατί ήταν ένα τεράστιο θέμα το γεγονός ότι οι Ρώσοι συνθηκολογούσαν, άλλαζε το κλίμα

88
του πολέμου και έδινε ελπίδες στις Κεντρικές Δυνάμεις ότι θα μπορέσουν να κερδίσουν τον
πόλεμο κι ας είχαν έρθει οι Αμερικανοί στα πράγματα του Δυτικού Μετώπου—, ανακοινώθηκε
το αποτέλεσμα: δηλαδή οι Ρώσοι έχουν έρθει πλέον σαν ηττημένοι, η άλλη πλευρά είναι οι
νικητές. Σύμφωνα με τον κώδικα της ανθρώπινης ιστορίας, οι νικητές επιβάλλουν τους όρους
τους. Ποιοι ήταν οι όροι τους οποίους επέβαλαν [οι Κεντρικές Δυνάμεις] και τελικά δέχτηκαν οι
εκπρόσωποι των Μπολσεβίκων στο Μπρεστ-Λιτόφσκ; Ήταν ιδιαιτέρως βαρείς:
● Η Ρωσία υποχρεώθηκε να χάσει την Πολωνία την οποία κατείχε· η ανατολική
Πολωνία από την περίοδο της Μεγάλης Αικατερίνης ήταν ρωσική περιοχή.
● Θα χάσει τις βαλτικές [περιοχές]: τη Φινλανδία, την Εσθονία, τη Λετονία, τη
Λιθουανία,
● μεγάλο τμήμα της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας,
● περιοχές στον Καύκασο: το Βατούμ, το Καρς και το Αρνταχάν,
● τη Βεσσαραβία, την οποία οι Γερμανοί δίδουν στη Ρουμανία που ήταν σύμμαχοί
της,
● όπως και περιοχές εδώ στον Καύκασο, που οι Γερμανοί έδωσαν στους Τούρκους,
επειδή και η Τουρκία ήταν σύμμαχος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 52
Με τις απώλειες αυτές η Ρωσία —δηλαδή δεν υπάρχει περιγραφή τι συνέβη με τη Συνθήκη
Μπρεστ-Λιτόφσκ— εστερείτο το 90% των πηγών της σε άνθρακα, διότι σε αυτές εδώ τις
δυτικές περιοχές (αυτές δηλαδή που έχασε η Ρωσία με τη Συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ) εκεί
βρίσκονται οι περισσότερες πόλεις της, η πιο δυναμική της γεωργία, η πιο δυναμική της
βιομηχανία, εδώ ήταν οι βιομηχανικές της ζώνες, τα ορυχεία, τα λατομεία, όλες οι
παραγωγικές της πηγές οι ζωντανές βρίσκονταν εδώ· εδώ βρισκόταν το σιδηροδρομικό της
δίκτυο το πυκνό — όχι ότι δεν υπήρχε και στην υπόλοιπη [χώρα], αλλά εδώ ήταν η μεγαλύτερη
συγκέντρωση. Με τις απώλειες αυτές, λοιπόν, η Ρωσία εστερείτο:
● το 90% των πηγών της σε άνθρακα,
● το 70% της μεταλλουργίας της,
● το 55% της αγροτικής της παραγωγής,
● το 1/3 των εργοστασίων της,
● το 1/4 των σιδηροδρομικών της γραμμών,
● τα 4/5 των ανθρακωρυχείων της
● και τον 1 στους 3 υπηκόους της.
Δηλαδή, τον Μάρτιο του 1918 που υπογράφτηκε η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, όταν
ξημέρωσε η μέρα που υπεγράφη αυτή η συνθήκη, ο 1 στους 3 υπηκόους της Ρωσίας έμαθε ότι
δεν είναι πλέον υπήκοος της Ρωσίας.
Αυτή η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, η οποία παρουσιάστηκε από τους Μπολσεβίκους ως
μεγάλη νίκη του λαού —διότι έφερε την ειρήνη, πράγματι η Ρωσία αποχώρησε από τον
πόλεμο, σταμάτησε το Ανατολικό Μέτωπο— ήταν τόσο βαριά για τη Ρωσία, η οποία έχασε
καίριες εκτάσεις που είχαν κατακτήσει ο Πέτρος ο Μέγας, η Αικατερίνη η Μεγάλη, οι τσάροι τα
τελευταία 300 χρόνια και ήταν οι πιο πλουτοπαραγωγικές περιοχές της Ρωσικής
Αυτοκρατορίας, που βέβαια όσοι Ρώσοι πίστεψαν στα προηγούμενα χρόνια και πίστευαν και
υποψιάζονταν τους Μπολσεβίκους ότι είναι πράκτορες των Γερμανών και ότι

52
Εκτός των άλλων, η ρωσική πλευρά δέχθηκε να πληρώσει κολοσσιαία πολεμική αποζημίωση στους
Γερμανούς.

89
χρηματοδοτούνται σταθερά απ’ τους Γερμανούς και ότι όσα πράττουν δεν έχουν σχέση με
ιδεολογίες, αλλά με τη διαπλοκή τους με τη γερμανική πλευρά, πείστηκαν ότι “δεν υπάρχει
περίπτωση, οι Μπολσεβίκοι είναι πράκτορες των Γερμανών, παρεχώρησαν τα καλύτερα εδάφη
της αυτοκρατορίας μας στην άλλη πλευρά”.
Εκ των πραγμάτων, αυτό θα φέρει βαρύτατο πλέον το σχίσμα μέσα στη ρωσική κοινωνία — δεν
θα υπήρχε εξάλλου περίπτωση έτσι κι αλλιώς, το κλίμα στη Ρωσία ήταν εμφυλιακό τα
τελευταία χρόνια πριν την Επανάσταση του ’17. Τώρα πλέον θα πάρει απόλυτες διαστάσεις και
έτσι η Ρωσία, μετά τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, θα μπει σε έναν αδυσώπητο,
αιματηρότατο εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος και θα διαρκέσει από το 1918 έως το 1920 —με
ξέφτια που τον πάνε στο ’22—, έναν πόλεμο ο οποίος θα συμβεί σε όλη την έκταση της Ρωσίας
και θα κοστίσει 13 εκατομμύρια νεκρούς.53 Αν κανείς υπολογίσει ότι με την έκρηξη της Ρωσικής
Επανάστασης η Ρωσία έχασε πάνω από 10 εκατομμύρια άτομα, τα οποία έφυγαν από τη Ρωσία
(οι περίφημοι Ρώσοι “εμιγκρέ”)54 —δεν είναι σαφής ο αριθμός των εμιγκρέ—, έφυγαν
εκατομμύρια άνθρωποι από τη Ρωσία: άλλοι πηγαίνοντας στην Τουρκία, άλλοι πηγαίνοντας
στα Βαλκάνια, στην Ελλάδα, στη Γαλλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, στην Αγγλία. Η
Ευρώπη γνώρισε τον “Ρώσο εμιγκρέ”, γιατί εκατομμύρια άνθρωποι θέλησαν να διαφύγουν απ’
τα γεγονότα, από τον πόλεμο, από τη διακυβέρνηση των Μπολσεβίκων — ανάλογα ο καθένας
με το τι πίστευε. Και βέβαια στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου συνεχίζουν να φεύγουν
άτομα από τη Ρωσία για να αποφύγουν τα δεινά του εμφυλίου. Ο ίδιος αυτός ο εμφύλιος έχει
κι απ’ τις δυο πλευρές 13 εκατομμύρια θύματα. Εκτός αυτού, η Ρωσία είχε θύματα στον
πόλεμο τον ίδιο55 (τα πέντε χρόνια του πολέμου) και όλα αυτά έχουν μετατρέψει τη Ρωσία σε
έναν τόπο στον οποίο οπωσδήποτε συμβαίνουν μεγαλειώδη γεγονότα —δεν υπάρχει
αμφιβολία—, διότι συμβαίνει η πρώτη κομμουνιστική επανάσταση στον κόσμο αλλά, από την
άλλη, οι απώλειες ζωής είναι τεράστιας κλίμακας, όπως βέβαια και οι απώλειες εδαφών, γιατί
με τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ ήδη περιγράψαμε τι έχασε η Ρωσία.
Εκτός αυτού, με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου, οι Μπολσεβίκοι οι οποίοι είχαν συλλάβει
αμέσως την οικογένεια του Τσάρου και την είχαν κλείσει σε μια αγροικία στο
Αικατερίνενμπουργκ, δηλαδή στην πλευρά προς τα Ουράλια (μια πόλη ανατολικότερα, προς τα
Ουράλια), αποφασίζουν να εκτελέσουν την οικογένεια του Τσάρου. Εδώ έχουμε την τελευταία
φωτογραφία της οικογένειας αυτής στην αγροικία όπου —στην ουσία— ήσαν φυλακισμένοι (ο
Τσάρος, η Τσαρίνα και τα πέντε τους παιδιά). Εκτελούνται τον Ιούλιο του 1918. Να σας
διαβάσω την περιγραφή της εκτέλεσης από έναν Μπολσεβίκο, ο οποίος παρευρίσκετο στις 16
Ιουλίου του 1918:
“Το βράδυ της 16ης Ιουλίου μεταξύ 7 και 8 το βράδυ και ενώ μόλις είχε αρχίσει η βάρδια μου, ο
διοικητής Γιουρόφσκι μου είπε: ‘Πρέπει να τους σκοτώσουμε όλους απόψε, γι’ αυτό ειδοποίησε
τους φρουρούς να μην πανικοβληθούν αν ακούσουν πυροβολισμούς.’ Κατάλαβα ότι ο
Γιουρόφσκι θα εκτελούσε όλη την οικογένεια του Τσάρου, καθώς και τον γιατρό και τους
υπηρέτες που ζούσαν μαζί τους, αλλά δεν τον ρώτησα ‘πού και από ποιον είχε ληφθεί η

53
Οι εκτιμήσεις για τις απώλειες κατά τον ρωσικό εμφύλιο πόλεμο κυμαίνονται από περ. 7 εκ – περ. 13 εκ.
άτομα.
54
Οι μεταναστεύσαντες εκτός Ρωσίας, 1916-1926, υπολογίζονται σε 2-3 εκ. άτομα, ενώ οι εσωτερικοί
μετανάστες ανήλθαν σε πολλά εκατομμύρια.
55
Στον Α’ Π.Π. οι απώλειες της Ρωσίας ανήλθαν σε 1.700.000 άνδρες.

90
απόφαση’. Γύρω στα μεσάνυχτα ο Γιουρόφσκι ξύπνησε την οικογένεια του Τσάρου. Δεν ξέρω αν
τους είπε τον λόγο για τον οποίο τους ξύπνησε και πού θα τους πήγαινε. Σε μια ώρα περίπου,
όλη η οικογένεια, ο γιατρός, η καμαριέρα και οι υπηρέτες σηκώθηκαν, πλύθηκαν και ντύθηκαν.
Λίγο μετά τη 1 τα μεσάνυχτα, ο Τσάρος, η Τσαρίνα, οι τέσσερις κόρες τους, η καμαριέρα, ο
γιατρός, ο μάγειρας και ο υπηρέτης εγκατέλειψαν τα δωμάτιά τους. Ο Τσάρος κρατούσε τον
Διάδοχο στην αγκαλιά του. Ο Αυτοκράτορας και ο Διάδοχος ήταν ντυμένοι με στρατιωτικά
πουκάμισα και φορούσαν πηλήκια. Η Αυτοκράτειρα και οι κόρες της ήταν ντυμένες, αλλά δεν
φορούσαν τίποτα στο κεφάλι. Ο Αυτοκράτορας κρατώντας τον Διάδοχο πήγαινε μπροστά, η
Αυτοκράτειρα και οι κόρες της και οι άλλοι τον ακολουθούσαν. Τους συνόδευαν ο Γιουρόφσκι,
ο βοηθός του και τα δύο μέλη της έκτακτης επιτροπής. Ήμουν κι εγώ εκεί. Όση ώρα ήμουν
μπροστά κανένα από τα μέλη της οικογένειας του Τσάρου δεν ρώτησε κάτι, δεν έκλαψαν.
Μπήκαμε στο υπόγειο του σπιτιού. Ο Γιουρόφσκι διέταξε να φέρουν καρέκλες και ο βοηθός του
έφερε τρεις. Έδωσαν μία καρέκλα στον Αυτοκράτορα, μία στην Αυτοκράτειρα και την τρίτη στον
Διάδοχο. Η Αυτοκράτειρα κάθισε στον τοίχο, δίπλα στο παράθυρο, κοντά στη μαύρη κολόνα της
αψίδας. Πίσω της στάθηκαν τρεις από τις κόρες της. Ο Διάδοχος και ο Αυτοκράτορας κάθισαν
δίπλα δίπλα στη μέση σχεδόν του δωματίου, ο γιατρός Μπότκιν στάθηκε πίσω από τον
Διάδοχο, η καμαριέρα, μια πολύ ψηλή γυναίκα, στάθηκε αριστερά στην πόρτα· δίπλα της μία
από τις κόρες του Τσάρου. Δύο άλλοι υπηρέτες στάθηκαν στον τοίχο, αριστερά από την είσοδο.
Φαίνεται ότι όλοι είχαν μαντέψει τι τους περίμενε, αλλά δεν έβγαλαν λέξη. Εκείνη τη στιγμή
μπήκαν στο δωμάτιο έντεκα άντρες. Ο Γιουρόφσκι, ο βοηθός του, δυο μέλη της έκτακτης
επιτροπής και επτά Λετονοί κομμουνιστές. Ο Γιουρόφσκι με διέταξε να φύγω λέγοντας:
‘Πήγαινε στον δρόμο, δες αν υπάρχει κανένας εκεί έξω και περίμενε να διαπιστώσεις αν θα
ακουστούν οι πυροβολισμοί.’ Βγήκα στην αυλή, αλλά άκουσα τους πυροβολισμούς πριν φτάσω
στον δρόμο. Επέστρεψα αμέσως στο σπίτι και μπαίνοντας στο δωμάτιο που είχε γίνει η
εκτέλεση, είδα όλα τα μέλη της οικογένειας του Τσάρου πεσμένα στο πάτωμα με πολλά
τραύματα στα σώματά τους. Το αίμα έτρεχε ποτάμι. Ο γιατρός, η καμαριέρα και οι δύο
υπηρέτες είχαν εκτελεστεί και αυτοί. Όταν μπήκα, ο Διάδοχος ήταν ακόμα ζωντανός και
βογκούσε. Ο Γιουρόφσκι τον πλησίασε και τον πυροβόλησε άλλες δύο ή τρεις φορές. Μετά ο
Διάδοχος έμεινε ακίνητος.”

V3.2.6 Η διαδοχή του Λένιν (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=VOlqdZUfvWY
απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Geovoud

Όπως είπαμε ο εμφύλιος πόλεμος διήρκεσε μέχρι το 1920, δηλαδή τρία χρόνια, αλλά ξέφτια
του συνεχίστηκαν μέχρι το 1922. Σε αυτόν οι Λευκοί —δηλαδή οι αντίπαλοι των κομμουνιστών
(οι κομμουνιστές ονομάζονταν Ερυθροί/Κόκκινοι, οι αντίπαλοί τους Λευκοί)— ηττήθηκαν,
παρότι, προς ενίσχυση των Λευκών, εστάλησαν τα στρατεύματα ευάριθμων56 χωρών (των
Η.Π.Α., της Γαλλίας, της Αγγλίας, του Βελγίου, της Ελλάδας, της Εσθονίας, της Λετονίας),

56
σημ. αντιπ.: το “ευάριθμων” εδώ χρησιμοποιείται με λανθασμένο τρόπο, καθώς το επίθετο σημαίνει
ολιγάριθμος. Εδώ εννοείται ότι εστάλησαν στρατεύματα από πολλές χώρες, αλλά παρ’ όλα αυτά οι Λευκοί
ηττήθηκαν.

91
περίπου δεκαέξι χώρες έστειλαν στρατεύματα υπέρ των Λευκών, μεταξύ των οποίων και η
Ελλάδα όπως είπαμε· διότι η Ελλάδα εκείνη την εποχή βρίσκονταν σε πόλεμο με την Τουρκία
στη Μικρά Ασία (είχε ξεκινήσει ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1919 στη Μικρά Ασία). Ο
Ελευθέριος Βενιζέλος ήθελε να έχει διεθνή υποστήριξη γι’ αυτόν τον πόλεμο, εξάλλου οι
Μπολσεβίκοι ήταν σύμμαχοι με τον Κεμάλ Ατατούρκ και επομένως κατά κάποιον τρόπο εχθροί
των Ελλήνων (όχι κατά κάποιον τρόπο) σε αυτόν τον πόλεμο που ήταν κρίσιμος για την
ελληνική ιστορία. Έτσι ελληνικά στρατεύματα πολέμησαν στην Ουκρανία· γι’ αυτό και στην
ιστορία (την ελληνική ιστορία) αυτή η εκστρατεία [του] σώματος στρατού μας στη Ρωσία για
την υποστήριξη των Λευκών ονομάζεται “ουκρανική εκστρατεία”. Παρότι όμως βοηθήθηκαν οι
Λευκοί από τόσες δυνάμεις του εξωτερικού, τελικά ηττήθηκαν και οι Κόκκινοι υπερίσχυσαν. Οι
Λευκοί αργότερα εξήγησαν την ήττα τους λέγοντας ότι εκείνοι χρειάστηκε, σε όλη τη διάρκεια
αυτών των ετών, να πολεμούν τις διάφορες φυλές και λαούς της Ασίας (του ασιατικού
τμήματος της Ρωσίας) που, με την ευκαιρία του εμφυλίου, επαναστάτησαν και επιτέθηκαν
εναντίον των Ρώσων προκειμένου να δημιουργήσουν ανεξάρτητες περιοχές και εκείνοι έπρεπε
να δώσουν μάχες εναντίον τους.

Οι Λευκοί ηττήθηκαν· 13.000.000 νεκροί, όπως είπαμε, μέτρησε το τέλος αυτού του πολέμου.
Μέσα τώρα στο ρωσικό κράτος, το οποίο σταδιακά θα πάρει νέα τιτλοφορία, δεν θα
ονομάζεται πλέον Ρωσία, αλλά Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών· μάλιστα θα
αλλάξουν και τα ονόματα σταδιακά μεγάλων πόλεων. Η Αγία Πετρούπολη θα πάψει να
ονομάζεται έτσι παρά θα ονομάζεται Λένινγκραντ, προς τιμήν του Λένιν, το Βόλγκογκραντ, μία
σημαντική πόλη στην περιοχή του Βόλγα πάνω από τη Μαύρη Θάλασσα, ονομάστηκε
Στάλινγκραντ και εν πάση περιπτώσει υπήρξαν τέτοιες αλλαγές και στην ονοματοδοσία
πόλεων, περιοχών και ολόκληρης της Ρωσίας.
Στο μεταξύ, ο Λένιν δεν είναι καλά στην υγεία του· ο Λένιν από την εφηβεία του είχε μία
ασθένεια που τον ακολουθούσε, τώρα πλέον του έχει φέρει εκφυλιστικά φαινόμενα. Από το
1920 ο Λένιν δεν είναι καλά στην υγεία του, το ‘22 πλέον (πέθανε το 1924) χρειάζεται να
αντικατασταθεί ο Λένιν από την κεντρική θέση του στη διοίκηση της Ρωσίας, και φυσικά
υπάρχει σύγκρουση στη διαδοχή αυτή. Το κόμμα των Μπολσεβίκων έχει στελέχη τα οποία θα
μπορούσαν να διαδεχθούν τον Λένιν, ένα από αυτά είναι ο Λέων Τρότσκι (Лев Тро́ цкий).
Ο Λέων Τρότσκι ήτανε ο πολιτικός αρχηγός του Κόκκινου Στρατού, δηλαδή στην ουσία ο
νικητής του εμφυλίου πολέμου· οδήγησε τον Κόκκινο Στρατό σε νίκη (στον εμφύλιο πόλεμο),
άρα ήταν ένα πρόσωπο που είχε μεγάλο κύρος και δύναμη αποκτήσει, όμως είχε απόψεις για
το διεθνές κίνημα, τον διεθνή κομμουνισμό και τη θέση της Ρωσίας που απέκλιναν από τη θέση
του μεγαλυτέρου τμήματος των Μπολσεβίκων, εξ αυτού είχε εσωτερικούς εχθρούς. Ένας
ισχυρότατος εσωτερικός του εχθρός ήταν ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, ένας
σκληροτράχηλος κομμουνιστής, γεωργιανής καταγωγής, ο οποίος είχε υπάρξει φοιτητής
σχολής για κληρικούς, δηλαδή επρόκειτο να γίνει ιερέας της Ορθόδοξης Εκκλησίας· Ιωσήφ
Στάλιν είναι το όνομά του το επαναστατικό — “στάλιν” θα πει ατσάλινος. Ο Τζουγκασβίλι
κατάγονταν από την περιοχή του Καυκάσου, από τη Γεωργία —ήταν κομμουνιστής από τη
Γεωργία— και αυτός τελικά υπερίσχυσε στον αγώνα της διαδοχής και έτσι έγινε ο
εμβληματικός Γενικός Γραμματέας του Κομουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, μια
και πήρε στα χέρια του και διοίκησε την τεράστια αυτή χώρα —υπό κομμουνιστική διοίκηση—
από το 1922 έως το 1953 που πέθανε· και δεν είναι μόνο ότι τα χρόνια αυτά είναι πολλά, αλλά

92
είναι ότι σε αυτά τα χρόνια συνέβησαν τα πιο καίρια γεγονότα μέσα στη Ρωσία και στον κόσμο
τα οποία χειρίστηκε ο ίδιος.

V3.2.7 Οι Κομμουνιστές διοικούν τη Ρωσία (13΄)

https://www.youtube.com/watch?v=DfwHiLj9Mps
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή Lemonia9
Η προηγούμενή μας ενότητα είναι γεμάτη γεγονότα. Η οικογένεια του Τσάρου εκτελέστηκε.
Σήμερα, που στη Ρωσία δεν υπάρχει πλέον το κομμουνιστικό καθεστώς, η οικογένεια αυτή έχει
αγιοποιηθεί, και υπάρχουν εκκλησίες και μοναστήρια τα οποία τιμούν τον Άγιο Νικόλαο Β΄,
δηλαδή τον Τσάρο, όπως και εκκλησίες και μοναστήρια που τιμούν την Αγία Οικογένεια (η Αγία
Οικογένεια του Ιησού και η Αγία Οικογένεια του Τσάρου).
Την ίδια εποχή, που είπαμε, μες στις μεγάλες αυτές αλλαγές, πέθανε ο Λένιν, του οποίου τη
σορό για να τιμήσουν προσήλθαν χιλιάδες, εκατοντάδες χιλιάδες άτομα. Εδώ βλέπουμε τις
ουρές οι οποίες έρχονται για να τιμήσουν τον ηγέτη αυτόν, ο οποίος και έφερε την πρώτη
κομμουνιστική επανάσταση στον κόσμο εις πέρας και μετέτρεψε τη Ρωσία σε κομμουνιστικό
κράτος.
Βέβαια έχουμε τη σύγκρουση μεταξύ Τρότσκι και Στάλιν. Η σύγκρουση αυτή εξελίχθηκε σε
σύγκρουση πια απόλυτη και αδυσώπητη. Ο Στάλιν, γενόμενος Γενικός Γραμματέας του
Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης, ήταν φανερό ότι επρόκειτο να εξοντώσει τον
Τρότσκι. Ο Τρότσκι διέφυγε από απόπειρες δολοφονίας, διέφυγε στην Τουρκία, πήγε στο
Παρίσι και τελικά πέρασε —για να ξεφύγει από τους δολοφόνους του—, ξέφυγε και έφτασε
στο Μεξικό πιστεύοντας ότι έχει διαφύγει τον κίνδυνο, αλλά οι δολοφόνοι —τους οποίους είχε
ο Στάλιν αποστείλει— τον εντόπισαν στο Μεξικό και τον σκότωσαν. Είναι η πρώτη τέτοιας
μεγάλης κλίμακας ενδοκομμουνιστική, ενδομπολσεβικική σύγκρουση στη Ρωσία, στη δεκαετία
του 1920.
Θα αφήσουμε λίγο τα πράγματα, για να σταθούμε στο μεγάλο γεγονός του ότι πλέον η Ρωσία,
το 1922, μπαίνει σε μία νέα πορεία. Ο πόλεμος ο εμφύλιος είναι πίσω, οι Μπολσεβίκοι πλέον
είναι σταθεροποιημένοι στην εξουσία, ο καινούριος Γενικός Γραμματέας είναι νεαρός,
στιβαρός, αποφασιστικός και έχει μπροστά του να αντιμετωπίσει χίλια μύρια προβλήματα,
χωρίς να μπορεί να υπολογίζει και πολύ στη βοήθεια του Λένιν, ο οποίος πλέον βρίσκεται σε
δεινή θέση της υγείας του. Βέβαια πάντα είναι σε εγρήγορση, αλλά πρέπει τα προβλήματα να
λυθούν από τη νέα γενιά που έχει πάρει τα πράγματα στα χέρια της.
Το έργο του Στάλιν είναι πάρα πολύ δύσκολο, είναι πάρα πολύ δύσκολο για όλα όσα είπαμε,
διότι η χώρα εξέρχεται μετά από σειρά πολέμων. Από το ‘14 Ρωσία ήταν σε πόλεμο —με ό,τι
σημαίνει αυτό—, στην ουσία βρισκόταν σε εμφύλιο πόλεμο ή σε εμφύλιες αναταραχές από το
‘16 μέχρι και το ‘17, το ‘18 μπήκε σε κανονικό εμφύλιο και κυρίως έχασε εκατομμύρια
ανθρώπους από τον πόλεμο —ως νεκρούς— αλλά και έχασε και εκατομμύρια υπηκόους και
εκατομμύρια εκτάρια της πιο εύφορης γης. Όταν ξεκινάει η Σοβιετική Ένωση τη ζωή της ως
κομμουνιστική χώρα —στην πραγματικότητα το ‘22 θα λέγαμε—, δεν έχει στη διάθεσή της
ούτε τη Φινλανδία, ούτε την Εσθονία, ούτε τη Λετονία, ούτε τη Λιθουανία, ούτε τις περιοχές

93
της Λευκορωσίας, τμήματα της Ουκρανίας, της Βεσσαραβίας κ.λπ. Την καλύτερη γη της την έχει
χάσει, τη μεταλλουργία της, τα περισσότερα εργοστάσια που είχε η χώρα δεν της ανήκουν πια,
έχουνε φύγει από τα χέρια της. Επομένως ξεκινάει από σημείο μηδέν και ξεκινάει από σημείο
μηδέν έχοντας μπροστά ένα καθήκον που θα τη γονάτιζε, [που] θα γονάτιζε οποιονδήποτε στο
μέγεθός της ακόμη και αν η χώρα δεν είχε ζήσει όλα αυτά τα δεινά.
Ποιος είναι αυτός ο στόχος τον οποίον πρέπει να υπηρετήσουν οι κομμουνιστές της Ρωσίας και
η Κεντρική Επιτροπή; Το να στήσει ένα κομμουνιστικό κράτος σ’ αυτή τη χώρα την οποία
ελέγχει. Τι σημαίνει κομμουνισμός; Κομμουνισμός σημαίνει κοινοκτημοσύνη. Πώς θα
εφαρμοστεί αυτή; Δεν είναι απλό το πράγμα σε μία χώρα καψαλισμένη από τον πόλεμο, χωρίς
στην ουσία εργοστάσια και με μία απέραντη γεωργική έκταση και χωρικούς οι οποίοι ζουν στα
όρια της επιβίωσης, με μία καθυστερημένη γεωργία, ενώ η σύλληψη του κομμουνισμού —από
πλευράς των ιδρυτών της του 19ου αιώνα— είναι ότι η επανάσταση θα γινόταν σε μία χώρα
πολύ μεγάλης καπιταλιστικής ανάπτυξης και της πιο προηγμένης βιομηχανικής επίδοσης. Η
Ρωσία του ‘22 δεν έχει καμία σχέση με αυτά.
Οι προσπάθειες για κολεκτιβοποίηση των γεωργικών περιοχών της χώρας μπαίνουν σε
εφαρμογή στη δεκαετία του ‘20· αλλού γίνεται με συναίνεση των αγροτών, αλλού επιβάλλεται.
Ακόμη τα πράγματα είναι ρευστά, και το αποτέλεσμα είναι, στη δεκαετία του ‘20, αυτή η
κολεκτιβοποίηση να πετυχαίνει σε κάποιες περιοχές, αλλά σε άλλες να μην πετυχαίνει καθόλου
έως τελείως καθόλου, διότι καθώς δεν υπήρχαν δρόμοι, είχε καταστραφεί και το σύστημα των
καναλιών —οι καταστροφές του πολέμου είχαν τα πάντα διαλύσει—, οι μεταφορές των
προϊόντων ήταν πολύ δύσκολες. Το γεγονός ότι είχαν χαθεί τα καλύτερα εδάφη έπαιξε και
αυτό τον ρόλο του. Επίσης το γεγονός ότι, καθώς η κολεκτιβοποίηση δεν συνδέθηκε με μία
ελευθερία διάχυσης του τυχόν πλεονάζοντος προϊόντος σε μία περιοχή ώστε να επωφεληθεί
μία άλλη, στη δεκαετία του ‘20 υπήρξαν στην περιοχή της Ρωσίας εκτεταμένοι λιμοί (το “λι” με
“ι”), επίσης και λοιμοί (με “οι”), δηλαδή και επιδημίες (τύφου κυρίως) που προέκυπταν από
αυτούς, κατά τους οποίους λιμούς της δεκαετίας του ‘20 υπολογίζεται —κατά τις ταπεινότερες
εκτιμήσεις— ότι πρέπει να χάθηκαν γύρω στα 8 εκατομμύρια ζωές. 57 Από αυτά τα 8
εκατομμύρια πάνω από 2 [εκατομμύρια] χάθηκαν στην περιοχή της Ουκρανίας, στο τμήμα το
οποίο είχε απομείνει στη ρωσική πλευρά, με αποτέλεσμα οι Ουκρανοί να θεωρήσουν ότι
επρόκειτο για στοχευμένη ενέργεια των Ρώσων εναντίον της δικιάς τους εθνότητας, και έκτοτε
από τη δεκαετία του ‘20, στις περιοχές των Ουκρανών —εκτός από κομμουνιστές Ουκρανούς,
γιατί η Ουκρανία είχε και πιστούς κομμουνιστές— σε λαϊκή βάση να υπάρχει ιδιαίτερη
εχθρότητα και μίσος για τους Ρώσους.
Οι προσπάθειες του 1920 σταδιακά θα βελτιωθούν και θα περάσει και ο χρόνος, θα αρχίσουν
να επουλώνονται —όσο μπορεί να επουλωθούν— οι φοβερές πληγές των προηγούμενων
πολέμων. Όταν μπαίνει η Ρωσία στη δεκαετία του ‘3058 τα πράγματα είναι καλύτερα, υπάρχει
μία πιο ισορροπημένη χρήση του πλεονάσματος των διαφόρων περιοχών. Δίδεται η
δυνατότητα στους χωρικούς —σε ένα ποσοστό— να μπορούν να κάνουν και ένα δικό τους
ελεύθερο εμπόριο ώστε να έχουν και κάποιο εισόδημα. Γενικά η Σοβιετική Ένωση στη δεκαετία

57
Η Ρωσία έζησε δύο φοβερούς λιμούς: το 1921-22 με περίπου 5 εκατομμύρια νεκρούς, εκ των οποίων πολλοί
Ουκρανοί και το 1932-33 με περίπου 8 εκατομμύρια νεκρούς, εκ των οποίων περίπου 4 εκατομμύρια Ουκρανοί.
Οι εκτιμήσεις ποικίλλουν, ωστόσο οι νεκροί —και των δύο λιμών— ήταν τουλάχιστον 10 εκατομμύρια.
58
Αυτά, εν πολλοίς, μετά το 1933 και το τέλος του καταστροφικού λιμού.

94
του ‘30 μπαίνει σε καλύτερες διαδρομές, [σε] καλύτερες εποχές, βελτιώνεται και η γεωργική
της παραγωγή, οι δείκτες της οικονομίας της είναι σε άνοδο, και σε εντυπωσιακή άνοδο, όσο
περνά ο καιρός και έχει ισορροπήσει το πράγμα. Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού
Κόμματος δίνει μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, της βιομηχανίας
οχημάτων για τη γεωργική χρήση (τρακτέρ, μέσων μεταφοράς κ.λπ.)· η Ρωσία είναι σε θέση να
το κάνει γιατί, παρότι είχε χάσει τις περιοχές της μεγάλης μεταλλουργίας, πάντα υπήρχαν —
είναι τεράστια χώρα—, μπορεί να αντλήσει πρώτες ύλες από το υπέδαφός της. Στήνει επίσης
και πολεμική βιομηχανία. Σε αυτή τη δεκαετία του ‘30, η Ρωσία σχεδιάζει ένα τανκ, το οποίο
ονομάζεται Τ-34, που επρόκειτο να είναι θρυλικό, το πιο επιτυχημένο τανκ στη δεκαετία του
‘40, στον πόλεμο που θα ξεσπάσει. Η Ρωσία επίσης στήνει ένα σύστημα κοινωνικής πρόνοιας,
σχολείων, νοσοκομείων, μιας απαιτητικής και εκτεταμένης εκπαίδευσης και εκτεταμένου
εκπαιδευτικού συστήματος, που προσπαθεί να καλύψει όλες τις περιοχές της Ρωσίας, ακόμη
και τις απομακρυσμένες και τις πολύ απομονωμένες των ταϊγκά και των δασών, όπως και ένα
σύστημα υγείας και να παράσχει μία ασφάλεια εργασίας και ζωής στους πολίτες της. Έτσι,
μπορεί να πει κανείς ότι στη δεκαετία του ‘30 η Σοβιετική Ένωση δείχνει σημεία προόδου και
γίνεται μία χώρα προς την οποία και οι υπόλοιπες χώρες στρέφουν την προσοχή τους και
παρατηρούν τις εσωτερικές εξελίξεις.

V3.2.8 Η τύχη των «αντιπάλων» (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=RquHGgvPNFs
απομαγνητοφώνηση kpasisi / αντιπαραβολή Geovoud
Ενώ, όπως είπαμε, η δεκαετία του 1930 είναι δεκαετία μεγάλης βελτίωσης των δεικτών της
οικονομίας της Σοβιετικής Ένωσης, όπως επίσης και είναι δεκαετία οργάνωσης του εσωτερικού
κοινωνικού της συστήματος, αυτή η δεκαετία έχει και ένα πολύ βαρύ σημείο, διότι ο Στάλιν
μετά το 1936 θεωρεί ότι ένα τμήμα του λαού του και των στελεχών του κόμματός του έχουν
αποκλίνει από τη σωστή γραμμή και ότι υπονομεύουν την πορεία της Σοβιετικής Ένωσης, και
μετά το 1936 αρχίζουν μεγάλοι διωγμοί των πολιτικών59 ή των θεωρουμένων πολιτικών
αντιπάλων του καθεστώτος, πολλοί εκ των οποίων είναι παλαιοί, δοκιμασμένοι κομμουνιστές,
στελέχη του κομμουνιστικού κινήματος, ήρωες της Επανάστασης του ’17 και του Εμφυλίου
Πολέμου. Εν πάση περιπτώσει η Ρωσία ζει αυτή την παράλληλη πλευρά, που είναι πολύ βαριά,
καθώς το 1937 εκτελέστηκαν 353.074 άτομα, το 1938 328.618 άτομα και το πράγμα
συνεχίστηκε και τις επόμενες χρονιές. Το δε 1937 —και αυτό έχει σημασία, θα μας χρειαστεί
και σε επόμενο σημείο— ο Στάλιν διέταξε να εκτελεστούν οι τρεις από τους πέντε Ρώσους
στρατάρχες, δηλαδή η ηγεσία του στρατού, όλοι οι ναύαρχοι (και οι οκτώ ναύαρχοι της ηγεσίας
του στόλου) και οι δεκατέσσερις από τους δεκαέξι διοικητές των στρατιών 60.
Οι μελετητές των πραγμάτων —κυρίως βλέποντας τις εξελίξεις στη δεκαετία του ’40 οπότε θα

59
Οι εκτελέσεις άρχισαν το 1934, εντάθηκαν το 1936 και κορυφώθηκαν το 1937-1939, ενώ συνεχίσθηκαν και
μετά. Κατά τις ταπεινότερες εκτιμήσεις, οι εκτελεσθέντες ή θανόντες στα Γκούλαγκ ήσαν 3 εκ. Συνήθως,
μελετητές μιλούν για πολύ περισσότερα θύματα.
60
Επίσης, εκτελέστηκαν οι 50 από τους 57 διοικητές σωμάτων στρατού.

95
έχουμε τα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου— θεωρούν πολύ βαριά αυτή την πλευρά της
εξόντωσης των αρχηγών του στρατού από τον Στάλιν το 1937 και ιδιαιτέρως της εκτέλεσης του
Τουχατσέφσκι (Тухаче́вский, Mikhail Nikolayevich Tukhachevsky). (Εδώ βλέπουμε τον
Τουχατσέφσκι ανάμεσα στα άλλα στελέχη του στρατού). Ο Τουχατσέφσκι θεωρούνταν ο πιο
χαρισματικός στρατιωτικός αρχηγός των Ρώσων, ο οποίος μάλιστα, επειδή ήταν πολύ
προικισμένος στρατηγός και παρακολουθούσε και τη διεθνή βιβλιογραφία σε σχέση με θέματα
τακτικής —ήταν επιστήμονας στον τομέα του—, είχε μελετήσει το άρθρο ενός Γάλλου
στρατιωτικού, ενός Γάλλου αξιωματικού — όχι τόσο μεγάλο όνομα την εποχή αυτή, αυτός ο
Γάλλος λεγόταν Σαρλ ντε Γκωλ (Charles de Gaulle). Και στη δεκαετία του ’30 ο Σαρλ ντε Γκωλ —
που δεν ήταν γνωστός, δεν είναι ο Σαρλ ντε Γκωλ που ξέρουμε αργότερα— προέτεινε σε άρθρα
του το εξής:
Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο μπήκαν στις μάχες τα πρώτα τανκς, που ήταν αγγλική εφεύρεση,
όμως και στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι Κεντρικές Δυνάμεις απέκτησαν τανκς, τα
μιμήθηκαν, και στο μεταξύ είχε αρχίσει να βελτιώνεται το όχημα αυτό του πολέμου που ήταν
φανερό ότι μπορούσε να αλλάξει την πορεία του πολέμου. Επειδή ο πόλεμος, μέχρι και τον Α’
Παγκόσμιο Πόλεμο, γινόταν με τις ομάδες των πεζών (των πεζικαρίων) ή και των εφίππων που
έπεφτε η μία απέναντι στην άλλη, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τα τανκς χρησιμοποιήθηκαν
μεμονωμένα, κατεσπαρμένα για να υποβοηθούν την επίθεση μιας μονάδας. Όμως ο ντε Γκωλ
πρότεινε ότι η καλύτερη χρήση των τανκς θα ήταν να είναι πολλά μαζί και να δημιουργούν μια
τρομερή δύναμη ατσάλινη που να επιτίθεται στον εχθρό και έτσι να μη διασπείρεται στα επί
μέρους τμήματα, στα οποία μπορεί κανείς να είχε ένα-δυο, αλλά να υπάρχει κεντρική μονάδα
ερπυστριοφόρων που να αλλάζει τη δύναμη του πολέμου.
Στη Γαλλία αυτή η άποψη του ντε Γκωλ δεν έγινε δεκτή, όμως τις προτάσεις του ντε Γκωλ τις
διάβασε ένας στρατιωτικός της Γερμανίας που λεγότανε Αδόλφος Χίτλερ 61 και πίστεψε ότι
σωστή είναι αυτή η άποψη —ο Χίτλερ τότε δεν ήταν τίποτα σχεδόν, θα γίνει σε λίγο— και ο
Τουχατσέφσκι ο οποίος [επίσης] πίστεψε ότι πρέπει να αλλάξει η θέση των τανκς στις μάχες.
Όμως με την εκτέλεσή του —και θα το πληρώσει βαριά αυτό η Σοβιετική Ένωση—, όταν θα
γίνει εισβολή των Γερμανών (των ναζιστικών στρατευμάτων) το 1941 στη Ρωσία, θα λείψει η
στρατηγική πλευρά του Τουχατσέφσκι και η Ρωσία θα γνωρίσει τεράστιες απώλειες μέχρι να
μπορέσει να ανακάμψει. Όμως στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τελικά η Ρωσία θα αντέξει και είναι
πράγματα τα οποία θα πούμε στις επόμενες ενότητές μας.

61
Ο Χίτλερ δεν ήταν επαγγελματίας στρατιωτικός, αλλά είχε πολεμήσει στην Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ
ενημερώνονταν και ασχολούνταν πάντα πολύ με τα θέματα του πολέμου.

96
 Εβδομάδα 4: Φασισμός και ναζισμός στην Ευρώπη
4.1: Η περίοδος του Μεσοπολέμου

V4.1.1 Το τέλος των αυτοκρατοριών (8΄)

https://youtu.be/_EzCZkbese4
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Geovoud

Αναφερθήκαμε στην προηγούμενή μας ενότητα στις αλλαγές και στην εξέλιξη της Ρωσίας κάτω
από το σοβιετικό καθεστώς και το γεγονός ότι στη δεκαετία του 1930 η Ρωσία αποκτά,
παρουσιάζει βελτιωμένους δείκτες —σαφώς βελτιωμένους δείκτες— οικονομικής ανάκαμψης.
Η κύρια προσωπικότητα της χώρας είναι ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς, ο Στάλιν, του οποίου οι
αφίσες βρίσκονταν παντού στη Ρωσία, με τη φυσιογνωμία του να κυριαρχεί και να
προβάλλονται τα επιτεύγματά του σε πολλούς τομείς της ζωής της Ρωσίας και φυσικά στη
βιομηχανία, στα φράγματα, στον εξηλεκτρισμό. Η Ρωσία στη δεκαετία αυτή ανακάμπτει και
γίνεται ξανά μια υπολογίσιμη δύναμη της Ευρώπης και του κόσμου· πώς θα μπορούσε
άλλωστε μια χώρα τέτοιου μεγέθους και τέτοιου δυναμισμού [να μην ανακάμψει];
Γυρνούμε όμως πίσω, για να ξαναπιάσουμε το νήμα, στο τέλος του πολέμου. Ο πόλεμος έληξε
τον Νοέμβριο του 1918, όταν οι Κεντρικές Δυνάμεις, δηλαδή η Γερμανία και η
Αυστροουγγαρία, δήλωσαν ότι επιθυμούν να τελειώσει ο πόλεμος, στον οποίον η παρουσία
των Αμερικανών είχε δώσει την τελική βοήθεια για την ολοκλήρωση των πραγμάτων. Ο
πόλεμος αυτός, με τη λήξη του, θα έπρεπε να αντιμετωπίσει χίλια μύρια προβλήματα και στην
ουσία να αναδιοργανώσει τον χάρτη της Ευρώπης, διότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε πολλές
επιπτώσεις — δεν το συζητούμε, ένας πόλεμος τέτοιου μεγέθους. Μία απ’ τις μεγαλύτερες
επιπτώσεις του, αν όχι και η κεντρική, ήταν η διάλυση των αυτοκρατοριών και η δημιουργία
πολλών ανεξαρτήτων κρατών.
Η διάλυση αυτή σχετίζεται με το γεγονός ότι υπήρχαν μέχρι τότε στην Ευρώπη πολλές
αυτοκρατορίες, όπως ήταν η Ρωσική Αυτοκρατορία, η Αυστριακή Αυτοκρατορία, η Οθωμανική
Αυτοκρατορία· αυτές με το τέλος του πολέμου διαλύθηκαν και προέκυψαν από αυτές εθνικά
κράτη, ανεξάρτητα εθνικά κράτη:

● Ας πούμε η Αυστρία. Η Αυστρία πριν τον πόλεμο ήταν μια αυτοκρατορία, η οποία
περιελάμβανε την Αυστρία, την Ουγγαρία, την Τσεχία, τη Σλοβακία... Με το τέλος του
πολέμου αυτές οι περιοχές, αφού διαλύεται η αυτοκρατορία, θα μετατραπούν σε
ανεξάρτητες χώρες. Ας δούμε στον χάρτη τις χώρες που προέκυψαν απ’ τη διάλυση της
Αυστριακής Αυτοκρατορίας: η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία, η Αυστρία, η Γιουγκοσλαβία·
η Αυστρία έχασε εδάφη από την Ιταλία, που ήταν νικήτρια, η οποία πήρε τις περιοχές
του νοτίου Τιρόλο και τις περιοχές της Τεργέστης.

● Η Τουρκία έχασε εδάφη από τους Έλληνες, διότι εδώ οι Έλληνες ως νικητές του πολέμου
—και οι Τούρκοι ως ηττημένοι του πολέμου— απέκτησαν τον έλεγχο εδαφών στη Μικρά
Ασία, τα οποία και έχασαν μετά το τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου του ‘19-’22,

97
 όπως και εδάφη στην περιοχή της Θράκης.

● Διαλύθηκε η Ρωσική Αυτοκρατορία, η οποία και έχασε τις περιοχές —όπως είπαμε—
Φινλανδία, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, που έγιναν ανεξάρτητα κράτη.
● Και βέβαια δημιουργήθηκε η Ιρλανδία ως ανεξάρτητο κράτος.

● Και η Γερμανία, η οποία έχασε εδάφη, διότι δημιουργήθηκε η πιο κομβική χώρα των
εξελίξεων με το τέλος του πολέμου: είναι η δημιουργία της ανεξάρτητης Πολωνίας.

Βέβαια, αυτές οι χώρες που δημιουργήθηκαν ήταν ένα ζήτημα το τι έκταση θα έχουν και αυτό
θα παίξει έναν ρόλο στα πράγματα. Όταν, δηλαδή, προσέρχονται οι μεγάλες και οι μικρές
δυνάμεις στις Βερσαλλίες το 191962 για να αποφασίσουν τα της λήξεως του πολέμου και τις
ρυθμίσεις του πολέμου, είναι βέβαιη η διάλυση των αυτοκρατοριών και η δημιουργία πολλών
εθνικών κρατών, και η ανάγκη τότε ήταν (η αγωνία των επιμέρους πλευρών ήταν) τι σύνορα θα
οριστούν σε αυτές τις χώρες.
Η κύρια δύναμη που προσέρχεται σε αυτή τη σύσκεψη στο Παρίσι είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες
Αμερικής, η οποία πλέον είναι και η ισχυρότερη δύναμη στον κόσμο. Με το τέλος του πολέμου
η χώρα αυτή τιμά τους στρατιώτες της και τιμά τον Πρόεδρό της, τον Woodrow Wilson, με
διάφορους τρόπους, ένας απ’ τους οποίους είναι αυτός που φαίνεται εδώ, σε αυτή τη
φωτογραφία, στην οποία χιλιάδες στρατιώτες τους στρατού των Ηνωμένων Πολιτειών
σχεδίασαν και δημιούργησαν την προσωπογραφία63 του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών
σε μια μεγάλη πεδιάδα· αυτή η φωτογραφία είναι παρμένη από αεροπλάνο, έτσι, για να
τιμήσουν τον Πρόεδρό τους για τη μεγάλη νίκη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έπαιξαν τον
αποφασιστικό ρόλο στο τέλος του πολέμου και μετέσχαν στον πόλεμο από τον Απρίλιο του
1917 έως τον Νοέμβριο του 1918 που συνθηκολόγησαν οι Κεντρικές Δυνάμεις.
Έχει ενδιαφέρον ότι στη σύσκεψη των Παρισίων η Ρωσία, η άλλη μεγάλη δύναμη της Ευρώπης,
που είχε ζήσει όμως τόσα πολλά στη διάρκεια του πολέμου και είχε αποσυρθεί από τον πόλεμο
οικειοθελώς με τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, δεν μπορεί να παραστεί ως κεντρικός
συνομιλητής —μόνο ως παρατηρητής— και είναι η πιο ηττημένη χώρα του πολέμου, εάν
κανείς μετρήσει το πόσα τμήματα και εδάφη έχασε με τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ.
Πάντως, στις Βερσαλλίες προσέρχονται Βρετανοί, προσέρχονται Γάλλοι (νικητές του πολέμου),
Αμερικανοί, Έλληνες, Ιταλοί (νικητές του πολέμου), Ιάπωνες (νικητές του πολέμου)...

V4.1.2 Οι κυρώσεις πέφτουν στους ώμους της Γερμανίας (9΄)

https://youtu.be/Huk3KW7mt6g
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή Geovoud
Οι εργασίες για τη Συνθήκη των Βερσαλλιών διήρκεσαν επί μακρόν. Ξεκίνησαν το ‘18 αλλά στην

62
Εκτός από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, υπεγράφησαν πολλές συμπληρωματικές συνθήκες.
63
Το σχηματίζουν με τα σώματά τους, τοποθετημένοι, σε κατάλληλα σημεία, στην πεδιάδα.

98
ουσία ολοκληρώθηκαν το 1919. Εδώ είναι το σημείο, η σελίδα υπογραφής των νικητριών
χωρών και των εκπροσώπων των, με τη βούλα, που σημαίνει ότι επικυρώνουν και δέχονται τις
προβλέψεις αυτής της συνθήκης. Πρέπει να πούμε ότι, ενόσω συγκεντρώνονται στο Παρίσι και
στις Βερσαλλίες οι αντιπρόσωποι των χωρών οι οποίες ενεπλάκησαν στον πόλεμο, στην
Ευρώπη μέχρι και το 1918 υπάρχουν αναταραχές, διότι δεν είναι μόνο η Ρωσία η οποία έχει
τον εμφύλιό της πόλεμο μεταξύ κομμουνιστών και μη κομμουνιστών, αλλά την ώρα που
τέλειωνε ο πόλεμος, εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ κομμουνιστών και μη κομμουνιστών
συνέβησαν και στη Φινλανδία και στη Σλοβακία και στην Ουγγαρία και στη Γερμανία, αλλά δεν
είχαν συνέχεια· στη Γερμανία με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ (Rosa Luxemburg) και τον Καρλ
Λίμπκνεχτ (Karl Liebknecht), που όμως επνίγησαν στο αίμα και δεν συνεχίστηκαν. Η Ευρώπη
δηλαδή είχε πολλαπλή αναταραχή και μετεξέλιξη, και βέβαια το κομμουνιστικό κίνημα ήταν
ζωντανό σε διάφορες περιοχές της ακόμα.
Στις Βερσαλλίες πρέπει να πούμε ότι το πράγμα ήταν δύσκολο από πολλές πλευρές. Η μία
[πλευρά] ήταν διότι είχαν διαλυθεί οι αυτοκρατορίες και εξ αυτού ας πούμε η Αυστρία, η οποία
προσήλθε ως ηττημένη, δεν εκπροσωπούσε ακριβώς τον εαυτό που είχε πριν, διότι στο μεταξύ,
καθώς διαλύθηκε σε επιμέρους κράτη και κατέρρευσε ο αυτοκράτορας και η αυτοκρατορία,
δεν παρουσίαζε το συμπαγές πρόσωπο από το οποίο θα μπορούσε κανείς να ζητήσει πολλές
αποζημιώσεις ή τμήματα εδαφών. Αντιθέτως η χώρα η οποία ήταν η κεντρική των Κεντρικών
Δυνάμεων, και φυσικά ο στρατός της και το κύρος της πολύ μεγάλο, έτσι κι αλλιώς, ήταν η
Γερμανία —η ηττηθείσα βέβαια Γερμανία— η οποία και θα υποστεί τη μεγαλύτερη “επίθεση”
των νικητών.
Ανάμεσα στους νικητές, οι πιο αποφασισμένοι να αποσπάσουν από τους Γερμανούς τα
περισσότερα —με εκδικητική διάθεση, όπως όλοι θεωρούσαν και υπογράμμιζαν— ήταν η
Γαλλία, η οποία είχε πολεμήσει γενναιότατα στην περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου — στον
Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που μόλις είχε προηγηθεί. Είχε απολέσει 1.400.000 στρατιώτες και είχε
συγκεντρωμένη οργή από τη δεκαετία του 1870, όταν ηττήθηκε από τους Γερμανούς υπό τον
Όττο φον Μπίσμαρκ και τα γερμανικά στρατεύματα που έφτασαν έξω από το Παρίσι και
[επέβαλαν] ταπεινωτικότατη συνθήκη στην ηττημένη τότε Γαλλία. Περίπου πενήντα χρόνια
αργότερα, η Γαλλία, νικήτρια πλέον, θεωρεί ότι μπορεί να έχει τη Γερμανία στη γωνία και την
έχει και μπορεί να αποσπάσει από αυτήν ό,τι μπορεί περισσότερο, και φυσικά αμέσως [ζήτησε]
να της αποσπάσει τις δύο περιοχές (που θεωρεί η Γαλλία σαφώς γαλλικές και η Γερμανία
σαφώς γερμανικές), την Αλσατία και τη Λωρραίνη, που είχε χάσει στον πόλεμο του 1871.
Όσον αφορά τη Γερμανία τα πράγματα είναι αρκετά βαριά. Θα ήθελα στο σημείο αυτό να σας
δείξω τη Γερμανία πριν από τον πόλεμο. Είναι μία χώρα μεγάλη, με έκταση η οποία
περιλαμβάνει την περιοχή της Πρωσίας, τμήματα της Λιθουανίας, τμήματα που σήμερα είναι
Πολωνία (το Βερολίνο κοιτάξτε σε ποιο σημείο βρισκόταν στη Γερμανία πριν από τον πόλεμο
από, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: η θέση του Βερολίνου ήταν στο κέντρο της Γερμανίας, ας το
θυμηθούμε γι’ αυτά τα οποία πρόκειται να δούμε), η Λωρραίνη είναι μέσα στα εδάφη φυσικά,
η Αλσατία είναι μέσα στα εδάφη. Η Γερμανία είναι μία επιβλητική χώρα του Βορρά. Κοιτάξτε
πόσο χαμηλά τα σύνορά της έρχονται στην περιοχή που σήμερα είναι Τσεχοσλοβακία. Ας
δούμε τη θέση της Πράγας για να έχουμε μία εικόνα για τα όσα πρόκειται να έρθουν.
Με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, η Γερμανία θα είναι η χώρα η οποία θα βρεθεί στο
στόχαστρο. Θα της ζητηθούν απ’ όλες τις δυνάμεις αποζημιώσεις σε χρήμα, μεγάλης κλίμακας
αποζημιώσεις, και βέβαια η χώρα η οποία θα απαιτεί τις περισσότερες αποζημιώσεις είναι η

99
Γαλλία, η οποία και δεν τοποθετεί οροφή στις απαιτήσεις της. Έτσι, μετά το τέλος της Συνθήκης
των Βερσαλλιών, η Γαλλία θα ζητά και θα ζητά και θα ζητά χρήματα από τη Γερμανία ως
αποζημιώσεις και αυτό θα είναι κάτι, που θεωρείται από πολλούς, πολύ βαρύ για τα όσα
επρόκειτο να συμβούν μετά τον Μεσοπόλεμο.
Από τη Γερμανία αποσπάστηκαν οι αποικίες της σε όλον τον κόσμο· η Γερμανία έχασε τις
αποικίες της στην Αφρική, τις οποίες πήραν οι Άγγλοι κατά κύριο λόγο και [οι] Γάλλοι, και
επίσης έχασε τις θέσεις της στην Κίνα (θυμηθείτε προηγούμενή μας ενότητα), τις οποίες
απέσπασε η Ιαπωνία, που στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν με το μέρος της Αντάντ, δηλαδή των
νικηφόρων δυνάμεων. Επίσης στη Γερμανία απαγορεύτηκε να έχει στρατό, παρά πολύ
πεπερασμένο, και να είναι μόνο επαγγελματίες και όχι πολίτες, της απαγορεύτηκε η
εκπαίδευση των πιλότων της και επίσης της περιορίστηκε κατά πολύ ο αριθμός των
αεροπλάνων που μπορούσε να διαθέτει, και της τέθηκαν όρια στη βιομηχανική της παραγωγή,
ιδιαίτερα της απαγορεύτηκε η πολεμική βιομηχανία.
Όλα αυτά δημιούργησαν ένα ασφυκτικό κλίμα στη Γερμανία, που συνδυάστηκε με ένα μεγάλο
πλήγμα το οποίο δέχτηκε με την απόφαση της συνθήκης των νικητριών δυνάμεων να
δημιουργηθεί μία χώρα ανεξάρτητη, η Πολωνία. Σας θυμίζω ότι η Πολωνία είχε στην ουσία
χαθεί από τον χάρτη, καθώς είχε μοιραστεί μεταξύ Γερμανίας και Ρωσίας από τους πολέμους
της Μεγάλης Αικατερίνης και μετά. Τώρα δημιουργείται μία χώρα μεγάλη που λέγεται
Πολωνία, της οποίας όμως τα σύνορα περιλαμβάνουν γερμανικά εδάφη και αυτό βαρύνει
πάρα πολύ τις ψυχές των Γερμανών.

V4.1.3 1919: Η Γερμανία θρηνεί «χαμένες πατρίδες» (8΄)

https://youtu.be/Wz6T5M_5HEY
απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Paronymius
Παράλληλα με τις προβλέψεις που αφορούν σημεία της Ευρώπης θα πρέπει να πούμε ότι η
Συνθήκη των Παρισίων προέβλεψε και τη διαμοίραση των εδαφών της Μέσης Ανατολής
μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας, καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν σε πλήρη διάλυση. Λίγο
μετά πια ο Κεμάλ θα απομακρύνει τους σουλτάνους και το 1923 θα δημιουργήσει το σύγχρονο
κράτος που λέγεται Τουρκία, εθνικό κράτος που λέγεται Τουρκία. Τον έλεγχο αυτών των
εδαφών, που πριν ανήκαν στην Τουρκία, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ανέλαβε η Γαλλία
(την περιοχή που σήμερα χοντρικά είναι Συρία και Λίβανος), ενώ την περιοχή της Παλαιστίνης,
της Ιορδανίας και του Ιράκ ανέλαβε η Αγγλία στην περίοδο του Μεσοπολέμου.
Από την άλλη πλευρά η Ευρώπη θα δοκιμαστεί κατά κύριο λόγο —και όλη η Συνθήκη των
Βερσαλλιών θα δοκιμαστεί κατά κύριο λόγο— από το πώς χειρίστηκε κανείς την ίδια τη
Γερμανία και όπως είπαμε της επιβλήθηκαν πολεμικές αποζημιώσεις, της αποστέρησαν τη
δυνατότητα βαριάς βιομηχανίας πέραν ενός επιπέδου, τη λειτουργία του στρατού της, της
εκπαίδευσης του στρατού της. Ήταν μια χώρα και έχασε εδάφη της προς τη Γαλλία και έχασε
εδάφη και προς την Πολωνία και προς τη Λιθουανία. Αυτός ο χάρτης είναι χάρτης ο οποίος
δείχνει πράγματα που θα μας χρησιμεύσουν σύντομα, μας βοηθάει όμως εδώ για να δούμε τα
όρια των χωρών που δημιουργήθηκαν από τη Συνθήκη των Παρισίων, και κυρίως της

100
Γερμανίας, η οποία απώλεσε εδάφη. Θυμάστε στον προηγούμενο μας χάρτη που επισημάναμε
να προσέξουμε πού ήταν η θέση του Βερολίνου —και το Βερολίνο ήταν περίπου στο κέντρο της
Γερμανίας—, ας δούμε τώρα πόσα εδάφη έχασε η Γερμανία λόγω της δημιουργίας μιας
μεγάλης χώρας, της Πολωνίας, με σύνορα εκτεταμένα.
Η Πολωνία έγινε σχεδόν παρόμοια στο μέγεθος με τη Γερμανία και τα εδάφη λοιπόν αυτά
απωλέσθησαν για τη Γερμανία, η δε Πολωνία, για να έχει πρόσβαση στη θάλασσα, της δόθηκε
ένα τμήμα εδάφους που διασχίζει, διαπερνούσε τα γερμανικά εδάφη. Λέγεται ο διάδρομος του
Γκντανσκ (Gdańsk). Η πόλη Ντάντσιχ (Danzig), που βλέπουμε στη Βαλτική, είναι γερμανική,
πρωσική πόλη· στα γερμανικά ονομάζεται Ντάντσιχ, στα πολωνικά Γκντανσκ. Το Ντάντσιχ
μετετράπη σε πολωνική πόλη καθώς δημιουργήθηκε αυτός ο διάδρομος. Έτσι η Γερμανία όχι
μόνο απώλεσε εδάφη ως προς την Πολωνία αλλά απώλεσε και τη συνοχή της, διότι αυτό εδώ
το τμήμα παρέμεινε γερμανικό, όμως έχασε —εδώ ήταν η Πρωσία, η μεγάλη Πρωσία πριν· εδώ
ήταν τα σύνορα της Γερμανίας— και έχασε, εκτός από αυτό, πολύτιμα εδάφη τα οποία οι
Γερμανοί θεωρούν πάρα πολύ σπουδαία, εδώ στα παράλια της Λιθουανίας, η περιοχή του
Μέμελ (Memel), την οποία πήρε η Λιθουανία.
Η Γερμανία δηλαδή θεώρησε ότι αποσπάστηκαν από τα εδάφη της ιστορικά γερμανικά εδάφη.
Εκτός δε αυτού, καθώς τώρα δημιουργήθηκαν νέα εθνικά κράτη, η Γερμανία θεωρούσε ότι θα
έπρεπε η δυτική Τσεχοσλοβακία — γιατί, σας θυμίζω, από τη διάλυση της Αυστριακής
Αυτοκρατορίας δημιουργήθηκε ένα κράτος που ονομάστηκε Τσεχοσλοβακία, στο κέντρο της
Ευρώπης (σήμερα είναι δύο χώρες, Τσεχία και Σλοβακία, τότε ήταν μία ενωμένη), και εδώ σ’
αυτό το τμήμα της Τσεχοσλοβακίας, δηλαδή το προς τη Γερμανία τμήμα, το δυτικό τμήμα της
Τσεχίας, κατοικούσαν τουλάχιστον τρεισήμισι εκατομμύρια Γερμανοί. Η Γερμανία θεωρούσε
αυτά τα εδάφη δικά της και σε μία ιδανική διαμόρφωση των συνόρων θα έπρεπε, επειδή ο
πληθυσμός σε αυτές τις περιοχές ήταν σαφώς πλειοψηφικά γερμανικός, να είναι τμήμα της
Γερμανίας. Το κρατούμε αυτό, διότι, στον Μεσοπόλεμο, αυτές οι ρυθμίσεις θα φέρουν
εξελίξεις στα πράγματα και, κατά πολλούς, θα φέρουν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Θέλω να πω στο σημείο αυτό ότι, ενόσω γίνονταν οι συζητήσεις και η Γαλλία ήταν τόσο
απαιτητική απέναντι στη Γερμανία, τόσο επιθετική, και ενόσω αποσπώνταν τόσα εδάφη που
θα έπρεπε λογικά να παραμείνουν στη Γερμανία και δίδονταν σε άλλες χώρες, οι αποζημιώσεις
και όλοι οι άλλοι περιορισμοί που μπήκαν στη Γερμανία, υψηλόβαθμος διπλωμάτης, καθώς
παρατηρούσε τις εξελίξεις, είπε την περίφημη φράση ότι “αν επιβάλουμε στη Γερμανία αυτές
τις κυρώσεις, τότε σε είκοσι χρόνια θα έχουμε δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο”. Έπεσε μέσα
ακριβώς, διότι η τόσο εκδικητική πλευρά της Συνθήκης των Βερσαλλιών δημιούργησε στη
Γερμανία τις βάσεις για όσα επρόκειτο να ακολουθήσουν. Και πράγματι ο Β΄ Παγκόσμιος
Πόλεμος εξερράγη είκοσι χρόνια αργότερα: 1919 έγινε η Συνθήκη των Βερσαλλιών, 1939
ξεκίνησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Πρέπει στο σημείο αυτό να πούμε ότι, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες μετείχαν φυσικά όλων των
συζητήσεων —στη διάρκεια των συζητήσεων οι Ηνωμένες Πολιτείες έκρουαν τον κώδωνα του
κινδύνου, όπως και Βρετανοί διπλωμάτες, ότι είναι υπερβολικές οι κυρώσεις απέναντι στη
Γερμανία, η Γαλλία όμως ήταν πάρα πολύ αποφασισμένη να τις επιβάλει— η αμερικανική
πλευρά υπέγραψε μεν τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, αλλά δεν την επικύρωσε, δηλαδή το
αμερικανικό Κογκρέσο δεν επικύρωσε τη Συνθήκη των Βερσαλλιών. Έτσι η αμερικανική πλευρά
βρέθηκε σε μια ιδιότυπη θέση σε σχέση με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, κάτι το οποίο θα
παίξει και αυτό ρόλο στα πράγματα αργότερα.

101
 V4.1.4 Μονοκομματικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα (10΄)

https://youtu.be/13ITnEVlBOo
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή kpasisi
Με την ολοκλήρωση της Συνθήκης των Βερσαλλιών ξεκινά μια περίοδος η οποία παγκοσμίως
ονομάζεται στη βιβλιογραφία “Μεσοπόλεμος” δηλαδή ανάμεσα στους δύο πολέμους· αυτά τα
20 χρόνια ανάμεσα στους δύο πολέμους. Ήταν χρόνια στα οποία κυοφορήθηκαν τεράστιες
αλλαγές, που πολλές από αυτές προέρχονται από τα γεγονότα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και
από τις συντεταγμένες που δημιούργησαν οι συνθήκες των Βερσαλλιών μαζί με όλα τα όσα
είχαν προηγηθεί· δηλαδή τα δεινά του πολέμου, την καταστροφή του πολέμου και τις
πολιτικές εξελίξεις που υπήρχαν στον κόσμο ολόκληρο αλλά κυρίως στην Ευρώπη, γιατί η
Ευρώπη έδινε το στίγμα των πραγμάτων και από εκείνη ξεκίνησε αυτός ο Παγκόσμιος Πόλεμος.
Στην ουσία ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πρέπει να πούμε ότι ήταν λιγότερο παγκόσμιος από ότι ο
Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο οποίος πραγματικά κινητοποίησε ακόμη περισσότερους λαούς αλλά
και στον Α’, παρότι το κύριο θέατρο του πολέμου ήταν στην Ευρώπη, υπήρχαν συμμετοχές και
[από] αλλού, και κυρίως διότι στα στρατεύματα συμμετεχόντων βρίσκονταν και στρατεύματα
των αποικιών τους από όλη τη Γη. Δηλαδή εμμέσως ή αμέσως ενεπλάκη η Γη.
Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σαν κυριότερα σημεία
προσέγγισης και ενδιαφέροντος για να κατανοήσουμε τα επόμενα, δύο: το ένα είναι ότι η
Ευρώπη απέκτησε πολλές καινούριες χώρες. Με τη διάλυση των αυτοκρατοριών
δημιουργήθηκαν πολλές καινούριες χώρες, ανεξάρτητες· Φινλανδία, Εσθονία, Λετονία,
Λιθουανία κ.λπ. Σχετικά με αυτές —την Εσθονία, τη Λετονία και Λιθουανία— να πούμε στο
σημείο αυτό ότι στη διάρκεια κάποιων δεκαετιών μεταξύ της δεκαετίας του 1910 και του 1940,
άλλαξαν χέρια ένα σωρό φορές αυτές οι περιοχές διότι με τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ
έφυγαν από τη Ρωσία, μετά η Γερμανία έχασε τον πόλεμο —λίγους μήνες μετά— οπότε έγιναν
ανεξάρτητες, μετά τις ξαναπήραν οι Σοβιετικοί το ’39, τις ξαναέχασαν από τους Γερμανούς που
εισέβαλαν το ’41, τις ξαναπήραν οι Σοβιετικοί το ’45 και έγιναν ανεξάρτητες ξανά στη δεκαετία
του 1990. Μάλιστα υπήρχε ένα διεθνές ανέκδοτο για αυτές τις Βαλτικές χώρες —την Εσθονία,
τη Λετονία και τη Λιθουανία—, ότι στο ραδιόφωνο, μετά από το δελτίο πρόβλεψης του καιρού,
υπήρχε και ένα δελτίο πρόβλεψης “σε ποιον θα ανήκουμε αύριο”, διότι κάθε τόσο άλλαζαν
χέρια αυτές οι χώρες.
Εν πάση περιπτώσει με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργήθηκαν πολλές
καινούριες χώρες, ανεξάρτητες πλέον. Αυτές οι χώρες ήταν γεμάτες συγκίνηση για αυτό που
τους συνέβη, είχαν ζήσει —πολλές από αυτές— αιώνες κάτω από αλλότρια υπέρτερη δύναμη
μέσα στα πλαίσια αυτοκρατοριών και η φυσική εξέλιξη ήταν καθώς έγιναν ανεξάρτητες χώρες,
να υιοθετήσουν δημοκρατικά καθεστώτα, καθώς το κύριο κλίμα στην Ευρώπη —μέχρι τότε—
ήταν η δημοκρατία. Η δημοκρατία που έχουμε περιγράψει: με κόμματα, με Βουλές, με εκλογές
και με ελευθερία λόγου και εκφράσεως και ελευθεροτυπία.
Το άλλο χαρακτηριστικό όμως του Μεσοπολέμου είναι ότι δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη
πολλά απολυταρχικά καθεστώτα, μονοκομματικά καθεστώτα· είναι το χαρακτηριστικό του
Μεσοπολέμου. Συνήθως όταν μιλούμε για τον Μεσοπόλεμο, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε
στον νου μας ποιες χώρες λειτουργούσαν με ένα μόνο κόμμα στη διάρκεια του Μεσοπολέμου
— ήταν δηλαδή η εξουσία στα χέρια ενός κόμματος και απαγορευόταν η ύπαρξη άλλων

102
κομμάτων. Αν το ρωτήσουμε έτσι στον εαυτό μας και το σκεφτούμε, θα έρχονταν στον νου μας
2-3 χώρες· η μία είναι η Σοβιετική Ένωση η οποία είχε κομμουνιστικό καθεστώς, είχε
καταλύσει τη δημοκρατία και [είχε] φέρει κομμουνιστικό καθεστώς. Οι κομμουνιστές
θεωρούσαν ότι εκείνοι είναι η πραγματική δημοκρατία, διότι το ένα και μόνο κόμμα το οποίο
διοικούσε τη Σοβιετική Ένωση ήταν το κόμμα του λαού, το οποίο και διοικούσε προς όφελος
όλων. Όμως δεν υπήρχαν άλλα κόμματα και δεν υπήρχε όλο το υπόλοιπο κλίμα των δυτικών
δημοκρατιών, δηλαδή ελευθεροτυπία, δημιουργία άλλων κομμάτων κ.λπ. Στη Σοβιετική Ένωση
οι αντιφρονούντες είχαν σκληρή τύχη.
Από την υπόλοιπη Ευρώπη πάλι, αν σκεφτούμε κάποια χώρα που θα λέγαμε έτσι εύκολα: ποιες
χώρες στη διάρκεια του Μεσοπολέμου είχαν μονοκομματικό κράτος, το οποίο απαγόρευε
οποιαδήποτε αντιπολίτευση και δεν είχε ελευθεροτυπία και ελευθερία της έκφρασης; Θα
έρχονταν στον νου μας —φαντάζομαι των περισσοτέρων— η Γερμανία και η Ιταλία. Διότι είναι
γνωστό ότι στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, σε αυτές τις δύο χώρες, αναπτύχθηκε στη μεν
Ιταλία ένα καθεστώς μονοκομματικό που ονόμαζε τον εαυτό του “Φάσιο” (Fascio - φασιστικό)
και επομένως λέμε το καθεστώς αυτό φασιστικό, στη δε Γερμανία αναπτύχθηκε και πάλι ένα
άλλο καθεστώς που το ονομάζουμε ναζιστικό. Το μεν ένα σχετίζεται με την προσωπικότητα και
τη δράση του Μπενίτο Μουσολίνι (Benito Mussolini), δηλαδή στην Ιταλία το φασιστικό κόμμα
είχε σαν κυριότερη προσωπικότητα τον Μπενίτο Μουσολίνι, στη δε Γερμανία τον Αδόλφο
Χίτλερ (Adolf Hitler). Ο Αδόλφος Χίτλερ —να πούμε στο σημείο αυτό— δεν ήταν Γερμανός
(ήταν Γερμανός βέβαια αλλά όχι της Γερμανίας Γερμανίας, ήταν Αυστριακός Γερμανός), ωστόσο
έδρασε στη Γερμανία.
Αν σκεφτούμε μόνο αυτές τις περιοχές που ανέφερα, δεν έχουμε μπροστά μας το φάσμα των
χωρών της Ευρώπης οι οποίες στο Μεσοπόλεμο λειτούργησαν με απολυταρχικά,
μονοκομματικά καθεστώτα. Διότι στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου πολλές χώρες απέκτησαν
τέτοιου τύπου καθεστώτα και στον χάρτη αυτό παρουσιάζονται πολύ εναργώς· με το χρώμα το
καφέ και το κίτρινο αποτυπώνονται οι περιοχές της Ευρώπης οι οποίες απέκτησαν τέτοια
καθεστώτα στον Μεσοπόλεμο. Με το καφέ τα καθεστώτα πριν από το 1932 και με το κίτρινο
μετά το 1933. Η Πορτογαλία που απέκτησε τέτοιο καθεστώς, στην Ισπανία έγινε εμφύλιος
πόλεμος (1936-1939) και κατέληξε με τη νίκη των δυνάμεων του στρατηγού Φράνκο (Francisco
Franco) και έτσι επιβλήθηκε και εδώ απολυταρχικό καθεστώς, στην Ιταλία ο Μπενίτο
Μουσολίνι, η Γιουγκοσλαβία επίσης απέκτησε, η Ελλάδα το 1936 με τον Ιωάννη Μεταξά, η
Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Γερμανία φυσικά, η Αυστρία το 1933 με τον Ντόλφους
(Engelbert Dollfuss) και η Πολωνία επίσης, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία και η Σοβιετική
Ένωση η οποία από το 1917 λειτουργεί μονοκομματικά.
Επομένως η Ευρώπη στον Μεσοπόλεμο —θα έλεγε κανείς— ότι έχει περισσότερες χώρες στις
οποίες δεν λειτουργεί ο πολυκομματισμός και πολύ λιγότερες στις οποίες λειτουργεί ο
πολυκομματισμός. Ποιες είναι αυτές οι χώρες που επέζησαν αυτού του κύματος; Η Ιρλανδία, η
Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία, η Τσεχοσλοβακία και η Ουγγαρία —που
και αυτή είχε υποτροπή—, η Δανία, η Σουηδία, η Νορβηγία και η Φινλανδία. Η Ευρώπη δηλαδή
ζούσε σε ένα νέο πολιτικό κλίμα.

103
 V4.1.5 Το κραχ φέρνει οικονομικά, αλλά και πολιτικά, δεινά (5΄)

https://youtu.be/kfA6Ab-jACA
απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Asimenia
Στον Μεσοπόλεμο… είκοσι χρόνια είναι, δεν είναι και πολλά, αλλά μέσα σε αυτά τα είκοσι
χρόνια έγιναν πολλά στην Ευρώπη. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι μετά το τέλος του πολέμου 64 —
και έπαιξε ρόλο αυτό στον Μεσοπόλεμο— δημιουργήθηκε η ονομαζόμενη “Κοινωνία των
Εθνών”, που είναι πρόδρομος του “Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών” (ΟΗΕ) που δημιουργήθηκε
μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Κοινωνία των Εθνών ήταν μια προσπάθεια των λαών του
κόσμου, που πέρασαν από τον κυκεώνα του μεγάλου αυτού πολέμου, να αποτρέψουν από
κοινού την πιθανή νέα υποτροπή, καθώς όλοι εύχονταν να μην ξαναϋπάρξει ποτέ πια τέτοιος
πόλεμος — σε είκοσι χρόνια θα ξανασυνέβαινε.
Η Κοινωνία των Εθνών δεν είχε τόσο γερές βάσεις, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δεν
μπήκαν στη δεκαετία του ‘20, μπήκαν στη δεκαετία του ‘30. Στη δεκαετία του ‘30 έγινε δεκτή
και η Ρωσία, δηλαδή στη δεκαετία του ‘30 η Κοινωνία των Εθνών γίνεται πληρέστερη. Όμως
δεν έχει ξεκαθαρισμένους τρόπους δράσεως και στην ουσία δεν παίζει τον ρόλο που θα ‘πρεπε
να παίξει, καθώς σε δύο περιπτώσεις κραυγαλέες δεν μπόρεσε να δώσει λύση:
● Όταν το 1923 η Ιταλία εισέβαλε στο ελληνικό νησί της Κέρκυρας και το κατέλαβε 65, η
Κοινωνία των Εθνών δεν αντέδρασε καθόλου αποτελεσματικά,
● ούτε όταν η Ιαπωνία το 1931 —όπως είπαμε σε προηγούμενή μας ενότητα— εισέβαλε
στη Μαντζουρία και κατέλαβε τη Μαντζουρία. Τόσο η Ιταλία όσο και η Ιαπωνία ανήκαν
στις νικήτριες δυνάμεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι οποίες παρέκαμψαν τις αρχές
της Κοινωνίας των Εθνών και έδειξαν το επεκτατικό τους πρόσωπο.
Γινόταν φανερό ότι θα υπάρχουν δύσκολοι καιροί μπροστά. Αυτοί “οι δύσκολοι καιροί
μπροστά” έγιναν ακόμη πιο δύσκολοι για χίλιους-μύριους άλλους λόγους —κάποιους από
αυτούς θα αναφέρουμε— αλλά και από το γεγονός ότι το 1929, δηλαδή δέκα χρόνια μετά το
τέλος του πολέμου (έντεκα χρόνια) και τη συνθήκη των Βερσαλλιών, ενώ η Ευρώπη βρίσκεται
σε ανάκαμψη —λογικό είναι, μετά τη στάχτη του πολέμου, οι λαοί προσπάθησαν να
αναγεννηθούν, να ξαναρχίσουν μια ζωή όσο το δυνατόν πιο συγκροτημένη—, το 1929 συνέβη
το πρώτο παγκόσμιο κραχ στην ιστορία, διότι η οικονομία πλέον ήταν παγκοσμιοποιημένη.
Σας θυμίζω ότι το πρώτο κραχ συνέβη στην Ολλανδία στον 17ο αιώνα και ήταν το κραχ της
τουλίπας (το πρώτο χρηματιστηριακό κραχ), αλλά το κραχ του 1929 —του χρηματιστηρίου της
Νέας Υόρκης— δεν επηρεάζει μόνο τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αλλά καθώς πλέον το
χρήμα ήταν σε παγκόσμια κίνηση, το κραχ αυτό —το ωστικό κύμα του κραχ— θα περάσει στην
Ευρώπη, θα γονατίσει τις οικονομίες, θα φέρει ανατροπές, θα φέρει αναταραχές και θα
δυσκολευτεί να ισορροπήσει. Δηλαδή η δεκαετία του ‘30 έχει ακόμη την καυτή ανάσα του κραχ
του 1929. Ένα κραχ το οποίο ενίσχυσε τη δύναμη των απολυταρχικών καθεστώτων της
Ευρώπης καθώς, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα, είχε δημιουργηθεί σε ένα ευρύ φάσμα
των ανθρώπων της Ευρώπης, στον Μεσοπόλεμο, η εντύπωση ότι τα προβλήματα λύνονται

64
σημ. απομ.: του Α΄ Π.Π.
65
Το 1923 η Ιταλία δεν εισέβαλε από ξηράς αλλά παραβίασε τον εναέριο χώρο της Κέρκυρας και τον
βομβάρδισε.

104
αποφασιστικότερα, ταχύτερα και τελειότερα αν δεν λειτουργεί δημοκρατία, με τις πολλές
απόψεις και τα πολλά εμπόδια, αλλά λειτουργούν κεντρικά καθεστώτα, τα οποία με γρήγορες
αποφάσεις λύνουν τα προβλήματα και έτσι οι κοινωνίες μπορούν να προχωρήσουν μπροστά.

V4.1.6 Συνθήκες αμοιβαίας μη επιθέσεως (5΄)

https://youtu.be/Y4Cvxv9kEVM
απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU
Στον Μεσοπόλεμο επίσης είναι χαρακτηριστική η γενική ελπίδα: όραμα και τάση, και οι λόγοι
των πολιτικών· όλα αυτά τονίζουν την ανάγκη της ειρήνης. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα
υπογράφονται πολλές συνθήκες αμοιβαίας μη επιθέσεως μεταξύ των χωρών της Ευρώπης.
Ένας μεγάλος αριθμός χωρών υπογράφει με διπλανή τους ή με μακρινή τους [χώρα] συνθήκες
μη επιθέσεως, συνθήκες ειρήνης κ.λπ. Όπως αποδείχθηκε, αυτές οι συνθήκες τελικά
αποδείχθηκαν “κενό χαρτί” όταν το 1939 —λίγα δηλαδή χρόνια μετά— θα αρχίσει ο μεγάλος
γύρος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Επίσης στη διάρκεια του Μεσοπολέμου δημιουργήθηκαν, υπεγράφησαν και εμπορικές
συνθήκες μεταξύ κρατών και με τις ηττημένες χώρες. Εντάξει, τελείωσε ο πόλεμος,
υπογράφηκαν οι συνθήκες, ξαναρχίζουμε υποτίθεται μια κανονική ζωή, φυσιολογική ζωή
εξαρχής. Βέβαια η Γερμανία είχε τους περιορισμούς της αλλά, από κει και πέρα, μπορούσε να
έχει εμπορικές συναλλαγές —εφόσον δεν έθιγε τα επίπεδα περιορισμού που της είχαν θέσει
σε κάποια συγκεκριμένα στρατηγικά προϊόντα ή σε στρατηγικές παραγωγικές μονάδες— και με
άλλες χώρες. Πράγμα το οποίο και συνέβη· με τη Γερμανία του Μεσοπολέμου είχαν επαφές και
οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία και πολλές χώρες. Άρχισε ξανά η οικονομία να κινείται.
Το ενδιαφέρον στο σημείο αυτό, που έχει ξεχωριστή ανάγκη υπογράμμισης, είναι ότι η
Σοβιετική Ένωση, στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, είχε μία προνομιούχο σχέση εμπορική με τη
Γερμανία, δεδομένου ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ανήκε στους νικητές του πολέμου, δεν είχε
υπογράψει τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, επομένως δεν δεσμευόταν από τις αποφάσεις της
Συνθήκης των Βερσαλλιών. Έτσι υπέγραψε μία σειρά συμφωνιών με τη Γερμανία, με κυριότερη
τη Συνθήκη του Ράπαλλο το 1922 —δηλαδή σύντομα μετά το τέλος του πολέμου—, σύμφωνα
με την οποία προβλέπονταν οι εμπορικές συναλλαγές ευρείας κλίμακας μεταξύ των δύο
χωρών, αλλά και η υποβοήθηση της μιας χώρας με την άλλη σε διάφορες πλευρές. Αυτή η
ερμηνεία έδωσε τη δυνατότητα στη Ρωσία να βοηθήσει τη Γερμανία να παρακάμψει
περιορισμούς, που της είχαν τεθεί, σε ζητήματα σχετικά με τον στρατό της. Παραδείγματος
χάριν, η Γερμανία η οποία δεν επιτρεπόταν να κάνει ασκήσεις της αεροπορίας της στον εναέριο
χώρο της, χρησιμοποίησε τον εναέριο χώρο της Σοβιετικής Ένωσης για αυτές τις ασκήσεις στον
Μεσοπόλεμο. Είναι λίγο πικρό να σκέφτεται κανείς ότι αυτές οι ασκήσεις συνέβαλλαν στο να
δημιουργηθεί μια ισχυρότατη γερμανική αεροπορία, η οποία έπληξε τη Σοβιετική Ένωση στην
εισβολή του 1941.
Εν πάση περιπτώσει, σε αυτόν τον Μεσοπόλεμο η Ευρώπη ανασυγκροτείται σε διάφορες
κατευθύνσεις. Αλλά εκείνο στο οποίο αξίζει να σταθούμε είναι αυτά τα μονοκομματικά
καθεστώτα που δημιουργήθηκαν, τα οποία —ειρήσθω εν παρόδω— είχαν λαϊκή υποστήριξη·

105
άλλα περισσότερο66, άλλα πάρα πολύ, άλλα μετρίως. Πάντως, στο κλίμα της Ευρώπης του
Μεσοπολέμου, δεν εκπλήττονταν καθόλου με το να κατηγορούν τις δημοκρατίες σαν
αναποτελεσματικές και διεφθαρμένες, και να επαινούν τα μονοκομματικά καθεστώτα σαν
αποτελεσματικά και ευεργετικά. Πώς συνέβη αυτό το πράγμα είναι καλό να το δούμε τώρα.

66
Κατά τον Μεσοπόλεμο, στα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ευρώπης, καλλιεργήθηκε προσωπολατρία που, σε
κάποιες περιπτώσεις, άγγιζε τα όρια θρησκευτικού παραληρήματος.

106
 4.2: Μουσολίνι και Χίτλερ

V4.2.1 Η Ιταλία σε μετάβαση (7΄)

https://youtu.be/qUuhYGjCLZo
απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Lemonia9
Στην Ευρώπη, όπως είπαμε, δημιουργήθηκαν πολλές καινούριες δημοκρατίες με το τέλος του
πολέμου, διότι δημιουργήθηκαν ανεξάρτητα κράτη, τα οποία μέχρι πρόσφατα ήταν κάτω από
αυτοκρατορίες και τώρα υιοθετούν δημοκρατικό καθεστώς. Αυτό συνέβη και στη Γερμανία. Η
Γερμανία του Μεσοπολέμου είναι πλέον δημοκρατική χώρα. Με το τέλος του πολέμου
κατέρρευσε ο θεσμός του αυτοκράτορα, τελείωσε αυτό. Η ενιαία Γερμανία είχε αυτοκράτορα
από το 1871, όμως το 1918 τέλειωσε αυτό το πράγμα, και η Γερμανία είναι πλέον μια
δημοκρατική χώρα. Μάλιστα στην περίοδο αυτή η Γερμανία, η Δημοκρατία της Γερμανίας, έχει
σαν έδρα της την περιοχή της Βαϊμάρης, γι’ αυτό και η Γερμανία του Μεσοπολέμου —μέχρι
φυσικά την άνοδο του Χίτλερ— λέμε ότι είναι η Γερμανία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.
Το ίδιο συνέβη λοιπόν και στις υπόλοιπες χώρες, στην Αυστρία, στην Ουγγαρία, στην
Τσεχοσλοβακία, στην Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, όμως σε αυτές τις χώρες η δημοκρατία
ήταν τωρινή, δεν την ήξεραν σαν θεσμό, σαν λειτουργία. Και πρέπει να πούμε το εξής: η
δημοκρατία, αυτός ο φιλελευθερισμός δηλαδή που αναπτύχθηκε και οργανώθηκε στον 19ο
αιώνα στον αγγλοσαξωνικό κόσμο και σε όλη τη Γη (είχε τις εκφάνσεις του μετά), είναι το πιο
δύσκολο πολίτευμα. Δεν είναι απλό, διότι υπονοεί, θεωρεί αυτονόητη τη συμμετοχή, την
υπεύθυνη συμμετοχή των πολιτών. Αν δεν υπάρχει αυτή η υπευθυνότητα της συμμετοχής των
πολιτών, που να έχουν συναίσθηση ότι κάθε απόφαση που παίρνουν, κάθε φορά που ρίχνουν
μία ψήφο για να εκπροσωπηθούν από τον τάδε ή τον τάδε ή τον τάδε, το μόνο που πρέπει να
έχουν στη σκέψη τους είναι το γενικό καλό και όχι το ατομικό και μόνο καλό, και φυσικά οι
δράσεις τους, οι αντιδράσεις τους πρέπει πάντοτε να έχουν αυτόν τον γνώμονα. Αν δεν
υπάρχει αυτή η πλευρά από τους πολίτες, από τους διοικούντες, τότε η δημοκρατία είναι ένα
πολίτευμα το οποίο παραπαίει, μπορεί να γίνει επικίνδυνο και μπορεί να γίνει δυσλειτουργικό
και να μην μπορεί να αποδώσει. Αυτές οι χώρες δεν ήξεραν από δημοκρατία πριν, γιατί ζούσαν
σε αυτοκρατορίες όλες αυτές και τώρα ζουν σε δημοκρατία· είναι ακόμη άπειρες σε αυτήν την
κατεύθυνση και επομένως τους είναι εύκολο να μετακινηθούν προς απολυταρχικές
κυβερνήσεις, καθόσον μάλιστα δημιουργείται ένα κλίμα υπέρ αυτών των λύσεων μέσα στην
Ευρώπη.
Από πού προέρχεται αυτό το κλίμα υπέρ τέτοιων λύσεων μη δημοκρατικών; Πρώτα πρώτα από
τη Σοβιετική Ένωση, η οποία κατέλυσε τη δημοκρατία κατηγορώντας την ως αστική
δημοκρατία, κατηγορώντας ότι η δημοκρατία είναι προϊόν του καπιταλισμού, των τραπεζιτών
κ.λπ., ότι είναι δυτικού τύπου δημοκρατία, ενώ εκείνη προέβαλλε το δικό της σχήμα, το οποίο
επίσης ονόμαζε δημοκρατία και στο οποίο ο καθένας θα ζούσε παίρνοντας από τον κοινό χώρο,
ανάλογα με τις ανάγκες του, αυτά τα οποία του αναλογούσαν.
Στην Ευρώπη κεντρικό ρόλο έπαιξε η παρουσία της αλλαγής των πραγμάτων σε μια χώρα που
λέγεται Ιταλία. Η Ιταλία δεν είναι μια όποια - όποια χώρα, είναι σημαντική χώρα της Ευρώπης
και υπήρξε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τμήμα της Αντάντ, δηλαδή όταν έληξε ο πόλεμος η
Ιταλία βρισκόταν στην πλευρά των νικητών. Είναι να απορεί κανείς, γιατί η Ιταλία γίνεται η

107
πρώτη χώρα της Δυτικής Ευρώπης, η οποία υιοθετεί ένα απολυταρχικό καθεστώς. Όμως, αν
δούμε ίσως κάποια δεδομένα, [θα μπορέσουμε] να δώσουμε κάποιες απαντήσεις. Η Ιταλία,
όταν λήγει ο πόλεμος και η Συνθήκη των Βερσαλλιών το 1919, δεν έχει ήρεμη πολιτική ζωή.
Υπάρχει αναταραχή και από τις καταστροφές του πολέμου —όλες οι χώρες το αντιμετώπιζαν
αυτό, τους νεκρούς κ.λπ.— και βέβαια επειδή υπήρχε μια έντονη αμφισβήτηση του πολιτικού
κόσμου, που θεωρούνταν ότι δεν είχε παλέψει αρκετά για να έχει κέρδη. Η Ιταλία μετά το
τέλος του πολέμου θεώρησε ότι οι περιοχές που απέκτησε αποσπώντας από την Αυστρία,
δηλαδή η περιοχή εδώ της Τεργέστης και του Τιρόλου που απέσπασε από την Αυστρία, δεν
ήτανε αρκετές και οι πολιτικοί τους κατηγορούνταν για αυτό. Υπήρχαν διαδηλώσεις, υπήρχε η
“Κόκκινη Διετία” —όπως λεγότανε— από τις συνεχείς διαδηλώσεις, απεργίες, καταλήψεις
λιμανιών, δημοσίων κτιρίων, βιομηχανιών κ.λπ. και μέσα σε αυτό το κλίμα αναδείχτηκε η
μορφή του Μπενίτο Μουσολίνι.

V4.2.2 Ο Μπενίτο Μουσολίνι (4΄)

https://youtu.be/Wx3O1HLGt8Y
απομαγνητοφώνηση Olvia / αντιπαραβολή Lemonia9

Ο Μουσολίνι67 έδρασε πάρα πολύ δυναμικά στην Ελβετία (διέφυγε στην Ελβετία). Εκεί έδρασε
με τέτοιο πάθος —γιατί επρόκειτο για έναν άνθρωπο του πάθους—, που τον εξεδίωξαν από
όλα τα καντόνια. Μετά από αυτό επέστρεψε στην Ιταλία [και] έγινε διευθυντής της εφημερίδας
“Αvanti”, δηλαδή του επίσημου κομμουνιστικού οργάνου. Ήταν κομμουνιστής από τους πιο
γνωστούς της Ιταλίας ο Μπενίτο Μουσολίνι, ο οποίος όμως στη διάρκεια των εξελίξεων αυτών
—μετά το τέλος του πολέμου και καθώς κυλούσαν οι εξελίξεις— έπαθε μία μετάλλαξη, η
ιδεολογία του μετακινήθηκε. Μετακινήθηκε, διότι παρατήρησε διάφορες εξελίξεις, και κυρίως
η συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ έπαιξε ρόλο σ΄αυτόν, διότι θεώρησε ότι οι κομμουνιστές —ο
ίδιος ήταν κομμουνιστής για πολλά χρόνια— δεν σέβονται τις πατρίδες, αδιαφορούν γι΄αυτές,
είναι έτοιμοι να ξεπουλήσουν τα πάντα, και επομένως θεώρησε ότι είναι το ιδανικό να
δημιουργηθεί ένα καθεστώς στην Ιταλία, το οποίο να εμπεριέχει στοιχεία της κομμουνιστικής
δράσεως και σύλληψης, αλλά να είναι πατριωτικό, [να είναι] για την Ιταλία. Έχει σημασία αυτό,
διότι —όπως είπαμε— ο κομμουνισμός είναι διεθνιστικός και ο Μουσολίνι επομένως
διαγράφει την πλευρά του διεθνισμού και λέει “πάνω απ΄όλα η Ιταλία”.

Έτσι δημιουργεί ένα κόμμα που ονομάζεται “φασιστικό κόμμα” από τη λατινική λέξη “fascio” 68.
Το fascio ήταν ένα σύμβολο των αρχαίων Ρωμαίων, στην ουσία ήταν ένα δέμα από σιτάρι που
σήμαινε “ένωση”· θα έλεγε κανείς “το ενωτικό κόμμα Ιταλίας”. Αυτό το κόμμα είναι γεμάτο
ορμή και δύναμη, αποφασισμένο να αλλάξει την Ιταλία. Κατηγορεί τη δημοκρατία ότι δεν
μπορεί να λύσει τα προβλήματα των πολιτών και ότι είναι όργανο της πλουτοκρατίας. Ο όρος
“πλουτοκρατία” είναι του Μουσολίνι, ο οποίος θεωρεί —και επιτίθεται στον πλούτο— ότι [η

67
Ο Μπ. Μουσολίνι υπήρξε στα νιάτα του διαπρύσιος φιλειρηνιστής ωστόσο, στον Α΄ Π.Π., στρατεύθηκε και
έλαβε μέρος στον πόλεμο.
68
Το fasces ήταν σύνολο δεμένων ράβδων που συμβόλιζε τη ρωμαϊκή εξουσία. Στην Ιταλία του Μουσολίνι,
συχνά, το δέμα αποτελούνταν από στάχυα και συμβόλιζε την ένωση των Ιταλών με στόχο την άνοδο της χώρας.

108
πλουτοκρατία] δεν σέβεται τον λαό και τους πολίτες, επομένως κατηγορεί τη δημοκρατία, και
κατηγορεί και τους κομμουνιστές ότι δεν σέβονται τις πατρίδες. Οι οπαδοί του είναι
οργανωμένοι σχεδόν στρατιωτικά, [είναι] κυρίως άντρες στην ακμή της ηλικίας τους, ντύνονται
με σκούρα στολή, ομοιόμορφη — “οι μελανοχίτωνες” όπως λέγονταν— και αποτελούν δύναμη
κρούσεως στις επαρχίες και στις πόλεις. Σταδιακά αποκτά πολλούς οπαδούς και το 1922 κάνει
με αυτούς την περίφημη “Πορεία προς τη Ρώμη”. Καθώς κινείται προς τη Ρώμη και πορεύεται
δια μέσου της Ιταλίας, χιλιάδες Ιταλών ενώνονται μαζί σ΄αυτήν την πορεία και έτσι, το 1922, ο
Μπενίτο Μουσολίνι στην ουσία καταλύει τη δημοκρατία στην Ιταλία. Γρήγορα παίρνει όλες τις
εξουσίες στα χέρια του και εγκαθιστά ένα καθεστώς που ονομάζεται “φασιστικό” και είναι το
πρώτο του είδους του στην Ευρώπη. Πρώτος αυτός, ο Μπενίτο Μουσολίνι, άνοιξε τον δρόμο
για τα πράγματα.

V4.2.3 Η Ιταλία υπό τον Μουσολίνι (10΄)

https://youtu.be/cwbd9uYJYg8
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή Asimenia
Ο Μπενίτο Μουσολίνι, παίρνοντας την εξουσία το 1922, δημιουργεί ένα προσωποπαγές
καθεστώς, το οποίο φυσικά —όπως όλα αυτά τα καθεστώτα— είναι μονοκομματικό, δεν
υπάρχει περίπτωση αντιπολίτευσης, στην καλύτερη περίπτωση οι αντιπολιτευόμενοι
βρίσκονται στις φυλακές και στις εξορίες. Σε όλα αυτά τα μονοκομματικά καθεστώτα της
Ευρώπης του Μεσοπολέμου, ήταν κατάσταση αυτή η ιστορία.
Υπάρχει λατρεία, υπάρχει πάρα πολύ μεγάλη και δυναμική προπαγάνδα, ο Μουσολίνι γίνεται
δεκτός παντού, σε όλες τις πόλεις της Ιταλίας, όπου και αν βρίσκεται, και είναι ρήτορας, και
μιλάει, είναι νέος, είναι δυναμικός, και τον υποδέχονται… Εδώ μια σκηνή: μια πόλη της Ιταλίας
ετοιμάζεται να υποδεχθεί τον Μουσολίνι και έχει δημιουργήσει ένα “Μ” —επειδή είναι το
όνομά του— με παιδιά (και η νεολαία οργανώνονταν για να υποστηρίζει αυτά τα καθεστώτα)
τα οποία ένοπλα, ας πούμε, περιμένουν τον ηγέτη. Ο Μουσολίνι είναι ο πατέρας όλων, μιλά
συνεχώς για τους αγρότες, για τους εργάτες, δεν υπάρχει άλλος λόγος για τον οποίο βρίσκεται
στην εξουσία παρά για τους αγρότες και για τους εργάτες, βρίσκεται κάθε τόσο στα χωράφια
και συμμετέχει με αγρότες σε αγροτικές εργασίες. Τον βλέπουμε εδώ να συμμετέχει στον
θερισμό. Όλες αυτές οι εικόνες προβάλλονται, έτσι ώστε όλη η Ιταλία να ξέρει πόσο
αφοσιωμένος είναι στην υπόθεση των αγροτών. Επισκέπτεται εργοστάσια, στα εργοστάσια
μαζεύει τα μανίκια του και μπαίνει στις εργασίες —κάνει και αυτός εργασίες—, διατρανώνει με
κάθε τόνο ότι είναι εκεί για να υπερασπίσει τα συμφέροντα των εργατών και των αγροτών, του
λαού, και για αυτό και δίνει μεγάλη έμφαση στα δημόσια έργα.
Ο Μουσολίνι διοίκησε την Ιταλία από το 1922 χοντρικά έως το 1943, που η Ιταλία κατεκτήθη
από τα αμερικανικά στρατεύματα, δηλαδή 21 χρόνια· δεν ήταν δηλαδή μικρός ο χρόνος
διοίκησης της Ιταλίας από τον Μουσολίνι. Στη διάρκεια αυτών των χρόνων δημιουργήθηκαν
πολλά δημόσια έργα. Οι αουτοστράντες, οι autostrade της Ιταλίας, οι δημόσιες μεγάλες εθνικές
οδοί της Ιταλίας, έχουν τη βάση τους στα χρόνια του Μουσολίνι κατά τα οποία και
δημιουργήθηκαν πολλά λιμάνια, πανεπιστήμια, σχολεία, νοσοκομεία, τούνελ, αποξηράνσεις…
Επιπλέον στην περίοδο αυτή, ο Μουσολίνι ασχολήθηκε με τη βελτίωση της θέσης των εργατών,

109
επέβαλε στα εργοστάσια διακοπές εργασίας για την ανάπαυση, φρόντισε να υπάρχει κάποιου
τύπου ενίσχυση της διατροφής των εργαζομένων μέσα στους χώρους εργασίας, προέβλεψε
πρώτος εκείνος τη δημιουργία καλοκαιρινών διακοπών για τα παιδιά των εργατών —
κατασκηνώσεων που οργάνωνε το κράτος— και [για] πρώτη φορά οργανώθηκε στον κόσμο
δημόσια ασφάλιση όλων των κατοίκων της Ιταλίας· και δεν είναι τυχαίο ότι και στην Ελλάδα το
Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων, το ΙΚΑ, δημιουργήθηκε από τον Ιωάννη Μεταξά 69.
Ο Μουσολίνι δεν ήταν εναντίον των εργοστασιαρχών αλλά πίστευε ότι θα πρέπει τα
εργοστάσια, οι εργοστασιάρχες της Ιταλίας70, ο επιχειρηματικός κόσμος που δρα στην Ιταλία να
είναι Ιταλοί και φυσικά να επιτηρούνται από το κράτος, ούτως ώστε να μη βλάπτουν, να μην
ξεπερνούν τα εσκαμμένα, να σέβονται τη ζωή των εργατών. Δημιούργησε εξ αυτού δρόμους
εποπτείας της λειτουργίας των εργοστασίων, χωρίς να είναι εναντίον όπως είπαμε των
εργοστασιαρχών. Εξάλλου είχε την πολιτική τους υποστήριξη, καθώς η Ιταλία μπήκε σε
περίοδο παραγωγής και η οικονομία της σε άνοδο. Ο Μουσολίνι προέβλεψε, σε κάθε
βιομηχανική μονάδα, τη δημιουργία χώρων γρήγορης επέμβασης σε περίπτωση εργατικού
ατυχήματος και νοσοκομειακών μονάδων σε διάφορα επίκαιρα σημεία, ακριβώς για να
μπορούν γρήγορα να έχουν οι Ιταλοί περίθαλψη.
Αυτό το κλίμα στην Ιταλία δημιούργησε βάσεις κοινωνικές. Ο Μουσολίνι είχε υποστήριξη στη
διάρκεια της διακυβέρνησης της Ιταλίας —προς το κόμμα του, το φασιστικό κόμμα, και φυσικά
προς τη δική του προσωπικότητα—, αλλά εκείνο στο οποίο είχε επίσης μεγάλες επιτυχίες ήταν
οι πόλεμοι επέκτασης της Ιταλίας. Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε ότι στο τέλος του 19ου
αιώνα, η Ιταλία είχε επιδιώξει, το 1895, να καταλάβει την περιοχή της Αβησσυνίας —της
Αιθιοπίας— και έγινε ο Α’ Ιταλοαιθιοπικός πόλεμος όπως λέγεται, [μεταξύ] 1895-1896, ο
οποίος έληξε με αποτυχία της Ιταλίας, ήταν μια ήττα της Ιταλίας. Ο Μουσολίνι πήρε ξανά πάνω
του αυτόν τον πόλεμο και επιτέθηκε εναντίον της Αιθιοπίας, ο Β΄ Ιταλοαιθιοπικός πόλεμος —
[μεταξύ] 1935-1936 έγινε αυτό— στον οποίο η Ιταλία ήταν νικήτρια. Σας δείχνω εδώ στον
χάρτη τις περιοχές της Αφρικής τις οποίες κατέκτησε η Ιταλία υπό τον Μουσολίνι: που είναι η
περιοχή της Λιβύης (εδώ είναι η Ιταλία) και η περιοχή της Αβησσυνίας, δηλαδή αυτό που
σήμερα είναι Αιθιοπία και Σομαλία έγιναν τμήμα της Ιταλίας.
Εκτός από αυτό, η Ιταλία κατέκτησε την Αλβανία. Να σας δείξω την επέκτασή της στη
Βαλκανική: κατέκτησε και ενσωμάτωσε στην Ιταλία την Αλβανία· δεν είναι τυχαίο ότι η Ιταλία
επιτέθηκε στην Ελλάδα, στις 28 Οκτωβρίου του 1940, από την Αλβανία. Γιατί; Γιατί η Αλβανία
είχε ενσωματωθεί από τον Μουσολίνι στην Ιταλία και, εκτός αυτού, διοικούσε τα Δωδεκάνησα,
τα οποία βρίσκονταν σε ιταλικά χέρια από το 1912 και έλεγχε τμήμα της Μικράς Ασίας, το
οποίο επίσης χειρίζονταν ο Μουσολίνι. Εκτός από αυτό είχε πλευρές επέμβασης προς την
Κορσική και προς την Τύνιδα. Ο δε Μουσολίνι είναι εκείνος ο οποίος έδωσε τη λύση σε σχέση
με το Βατικανό και το Πατριαρχείο Ρώμης, είναι εκείνος ο οποίος πολιτικά αποφάσισε ότι το
Πατριαρχείο Ρώμης θα λειτουργεί στο Βατικανό και όρισε την περιοχή γύρω από το
Πατριαρχείο Ρώμης ως ανεξάρτητο κράτος. Αυτή είναι μια λύση που έδωσε ο Μουσολίνι στη
διάρκεια της θητείας του.

69
Προβλέψεις για τη δημιουργία φορέα Κοινωνικής Ασφάλισης στην Ελλάδα υπήρχαν από το 1934, ωστόσο το
ΙΚΑ άρχισε πραγματικά να λειτουργεί το 1937, επί Ιωάννου Μεταξά.
70
Ο Μουσολίνι εξηγούσε πως το σύστημα της Ιταλίας βασιζόταν στη συνεργασία εργαζομένων και εργοδοτών.

110
 V4.2.4 Mare Nostrum (7΄)

https://youtu.be/jkoevVNF9qU
απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή Asimenia
Ο Μουσολίνι, λοιπόν, ανατρέποντας το δημοκρατικό καθεστώς στην Ιταλία, έδωσε ένα
παράδειγμα διακυβέρνησης, το οποίο περιλάμβανε τη λατρεία για την πατρίδα, την εξύψωση
της έννοιας της πατρίδας. Ο Μουσολίνι, πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι, δεν είχε
ρατσισμό. Δεν ήταν όλα αυτά τα απολυταρχικά καθεστώτα με τον ίδιο τρόπο οργανωμένα στα
εσωτερικά τους. Η ναζιστική πλευρά εμπεριείχε τη δράση εναντίον των Εβραίων κ.λπ., η Άρια
φυλή… στην περίπτωση του Μουσολίνι, εκείνο το οποίο χρησιμοποιούσε πολύ στην
προπαγάνδα του ήταν να θυμίζει στους Ιταλούς την παλιά τους δόξα, τη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία, τη βενετική δύναμη του 12ου, 13ου, 14ου αιώνα —Mare Nostrum, η Μεσόγειος
κάποτε ήταν ρωμαϊκή—, δηλαδή χρησιμοποιούσε εθνικιστικές πλευρές για να εξυψώσει το
ηθικό των Ιταλών.
Τα τεχνικά του έργα: το ευρύτατο δίκτυο σιδηροδρόμων, το οποίο δημιούργησε με στόχο κάθε
χωριό να έχει το δικό του σιδηροδρομικό σταθμό, το δίκτυο το οδικό, τη βελτίωση της ζωής των
αγροτών και των χωρικών, τη βελτίωση των δεικτών της οικονομίας της Ιταλίας. Ο Μουσολίνι
απέκτησε δυνατή λαϊκή βάση στην Ιταλία και εξ αυτού το παράδειγμά του έπαιξε ρόλο και στις
επόμενες χώρες71, οι περισσότερες εκ των οποίων, όπως είπαμε, ήταν καινούριες χώρες, μόλις
είχαν ανεξαρτητοποιηθεί από αυτοκρατορίες και στις οποίες
α. η έννοια της δημοκρατίας ήταν αδύναμη, όπως εξηγήσαμε, και
β. η έννοια της πατρίδας ήταν πάρα πολύ σημαντική.
Ο κομμουνιστικός διεθνισμός δεν μπορούσε να τους καλύψει σ’ αυτή την πλευρά. Αιώνες
περίμεναν την ώρα να γίνουν ανεξάρτητες χώρες. Τώρα χαίρονταν την ανεξαρτησία τους και
την υπόστασή τους και λαχταρούσαν να το προβάλλουν αυτό το πράγμα. Επί πλέον από τον
κομμουνισμό, τους άρεσε τι; Ο κόσμος, που ήταν μετά από τον πόλεμο, συγκινούνταν από την
πρόνοιά του για τις ανάγκες των ανθρώπων, τη φροντίδα, τον έλεγχο των υπερβολών και των
παρεμβάσεων στον ρόλο των στελεχών της διοίκησης ή της οικονομίας και βέβαια στον ρόλο
των καπιταλιστών. Όλοι ήθελαν ανάπτυξη και βιομηχανία, αλλά ήθελαν και πρόνοια για τη ζωή
των εργατών και των γεωργών. Το παράδειγμα αυτών των χωρών, όπως του Μουσολίνι,
έμοιαζε να δίνει μια λύση. Έτσι, αυτό το μοντέλο έγινε ελκυστικό και ακολουθήθηκε και σε
άλλες χώρες72, η κάθε μία βέβαια με τα χαρακτηριστικά της, αλλά η χώρα στην οποία τα
πράγματα είχαν ειδική έκφανση είναι η Γερμανία.
Η Γερμανία, βέβαια, η οποία ήταν εκείνη που έζησε τις σκληρότερες προβλέψεις της Συνθήκης
των Βερσαλλιών, ήταν η ηττημένη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και έπρεπε να πληρώσει
τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις σε πολλές χώρες και κυρίως στη Γαλλία, η οποία ζητούσε
και ζητούσε συνεχώς και άλλα χρήματα. Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι η Γαλλία έφτασε

71
Οι επιτυχίες του Μουσολίνι και το γεγονός ότι έμοιαζε να προσφέρει ένα νέο, εναλλακτικό ιδεολογικό
μοντέλο δημιούργησαν, αρχικά, γι’ αυτόν θετικό κλίμα σε πολιτικούς όπως ο Τσώρτσιλ ή στοχαστές όπως ο Ν.
Καζαντζάκης.
72
Και ο Ιω. Μεταξάς ήταν θαυμαστής του Μουσολίνι και όχι του Χίτλερ.

111
σε πραγματικά προκλητικά σημεία, π.χ. το 1923 η Γερμανία δήλωσε ότι δεν μπορεί να
καταβάλει, δεν έχει χρήματα να καταβάλει αποζημιώσεις που της ζήτησε η Γαλλία, και τότε η
Γαλλία κατέλαβε, εισέβαλε και κατέλαβε, την περιοχή του Ρουρ της Γερμανίας, η οποία είναι
μια περιοχή πλούσια σε βιομηχανία και ορυχεία, και είπε ότι εισβάλλει προκειμένου να
αποζημιωθεί και να πάρει τις αποζημιώσεις της. Τέτοιες συμπεριφορές δημιούργησαν πολύ
βαρύ κλίμα στη Γερμανία, που θα παίξει ρόλο στα πράγματα.
Εξάλλου η Γερμανία, όπως είπαμε, μετά το 1919, είναι δημοκρατία, λειτουργεί με πρόεδρο της
δημοκρατίας τον Χίντενμπουργκ (von Hindenburg). Είναι δημοκρατία και λειτουργεί με κέντρο
τη Βαϊμάρη, όμως είναι μια ταραγμένη κοινωνία, διότι είναι ταπεινωμένη, δεν μπορεί να
ανακάμψει όσο θα μπορούσε, με κανέναν τρόπο, γιατί πληρώνει συνεχώς αποζημιώσεις. Στο
εσωτερικό της υπάρχουν κομμουνιστικές ομάδες ισχυρές, οι οποίες παίζουν συνεχώς ρόλο στα
πράγματα, κάνουν κινητοποιήσεις, συγκρούονται με αντίπαλες ομάδες οι οποίες πιστεύουν
ακριβώς τα αντίθετα από αυτά που διατρανώνουν οι κομμουνιστές 73, γίνονται καταλήψεις
εργοστασίων, σχολείων πανεπιστημίων, καταστροφές.
Η Γερμανία βρίσκεται σε κοινωνική ταραχή, σε έναν, ας πούμε, υποβόσκοντα εμφύλιο πόλεμο,
και βέβαια ζει τις συνθήκες περιορισμού που της έχουν επιβληθεί. Δεν μπορεί να ανακάμψει
διότι της έχουν επιβληθεί πλαφόν, δηλαδή οροφές, σε πολλές οικονομικές της δράσεις. Στη
Γερμανία του ’20, χιλιάδες άνθρωποι τρέφονται από τα σκουπίδια, και βέβαια το κραχ που
έρχεται το 1929 επιδεινώνει τα πράγματα.

V4.2.5 Αδόλφος Χίτλερ (7΄)

https://youtu.be/P7udNRpdLkY
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή ginath
Στις αρχές του 1930 θα αναδειχθεί το άστρο ενός, όπως είπαμε, αυστριακής καταγωγής
Γερμανού, του Αδόλφου Χίτλερ. Ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν καταρχήν, όπως είπαμε, Αυστριακός,
[ο οποίος] ήρθε στη Γερμανία για να σπουδάσει ζωγραφική· ο Χίτλερ ζωγράφιζε, ήταν
ζωγράφος. Δεν έγινε δεκτός απ’ την Ακαδημία Καλών Τεχνών και εν πάση περιπτώσει αυτή την
πλευρά της ζωής του την παραμέρισε. Ο Αδόλφος Χίτλερ είχε πολεμήσει στον Α΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο και είχε παρασημοφορηθεί. Ήταν πολιτικό ον, το οποίο είχε μεγάλη πίκρα για την ήττα
των Γερμανών και των Αυστριακών —που ήταν η πατρίδα του, Γερμανοί ήταν και αυτοί— στον
Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μεγάλη οργή για τα όσα επιβλήθηκαν στις ηττημένες χώρες.
Ο ίδιος το 1919 προσχώρησε στο Γερμανικό Κόμμα των Εργαζομένων 74· ήταν ένα κόμμα
αριστερών τάσεων, το οποίο επαγγελλόταν τη βελτίωση της θέσης των εργαζομένων. Αυτό το
κόμμα μετεξελίχθηκε αργότερα στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα75, που στα Γερμανικά είναι
Nationalsozialistische (Νατσιονάλζοτσιαλίστισε/naʦi ̯oˈnaːlzoʦi ̯aˈlɪstɪʃə) και από αυτό το
(Na)tionalso(zi)alistische έμεινε ο όρος “Ναζί”. Όπως φαίνεται και από την ονομασία του

73
Ενώ συγκρούονταν μεταξύ τους και διάφορες κομμουνιστικές ομάδες.
74
Θα μπορούσε να αποδοθεί και ως “Γερμανικό Εργατικό Κόμμα” [Deutsche Arbeiterpartei].
75
Ο πλήρης τίτλος ήταν Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας [Nationalsozialistische Deutsche
Arbeiterpartei].

112
κόμματος, Εθνικό+σοσιαλιστικό, συγκεραίνει —αυτά τα οποία είπαμε σε προηγούμενή μας
ενότητα— το εθνικό (δηλαδή το πατριωτικό, που ήταν μεγάλο διακύβευμα, Deutschland über
alles – “η Γερμανία πάνω απ’ όλα”) και το σοσιαλιστικό. Σας θυμίζω ότι την εποχή αυτή η λέξη
“σοσιαλιστικό” σήμαινε “κομμουνιστικό”· όταν λέμε “εθνικο-σοσιαλιστικό” κόμμα είναι με
τους σημερινούς όρους σαν να λέμε “πατριωτικο-κομμουνιστικό”. Σας θυμίζω ότι και το κόμμα
του Λένιν λεγόταν “σοσιαλιστικό”.
Ο Χίτλερ εκτίμησε τον τρόπο με τον οποίο ο Μουσολίνι πήρε την εξουσία, με την Πορεία της
Ρώμης76 και όλα όσα ακολούθησαν. Το 1923 ο ίδιος προσπάθησε να κάνει παρόμοια δράση με
τον Μουσολίνι, δηλαδή να κάνει και ο ίδιος Πορεία77, αλλά δεν πήγε καθόλου καλά το πράγμα,
συνελήφθη, φυλακίστηκε και στη διάρκεια της φυλάκισής του συνέγραψε το περίφημο έργο
του Ο Αγών μου, το οποίο, όταν πλέον πήρε την εξουσία στη Γερμανία, ήταν το ιερό βιβλίο του
κάθε Γερμανού, σε πάρα πολλές επίσημες και καλλιτεχνικές εκδόσεις: Mein Kampf, Ο Αγών
μου, του Χίτλερ.
Ο Χίτλερ, όντας πλέον στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, γίνεται στέλεχος και στη δεκαετία του
‘20 ομιλεί και δρα και κερδίζει οπαδούς. Κερδίζει οπαδούς λέγοντας στους Γερμανούς αυτά
που πιστεύει και αυτά που οι Γερμανοί επίσης θέλουν να ακούσουν. Το ένα το οποίο
υπογραμμίζει είναι: “Πώς τόλμησαν αυτοί οι άνθρωποι να επιβάλουν σε εμάς, τους Γερμανούς,
αυτές τις κυρώσεις; Γιατί το κάνουν; Γιατί μας φοβούνται. Μας φοβούνται γιατί είμαστε
εργατικοί, γιατί είμαστε έντιμοι, γιατί σεβόμαστε την πατρίδα μας, γιατί σεβόμαστε το σύνολο,
γιατί ξέρουμε να πειθαρχούμε και να στοχεύουμε· γι’ αυτό, γιατί ο Γερμανός είναι ξεχωριστός.
Θέλουν να μας συντρίψουν γι’ αυτόν τον λόγο, γιατί οι ίδιοι είναι ανίκανοι και εμείς είμαστε
ικανοί. Εγώ, αν πάρω ποτέ την εξουσία —και θέλω να μου τη δώσετε, έλεγε ο Χίτλερ—, δεν
πρόκειται να ακολουθήσω καμία από τις προβλέψεις των Βερσαλλιών. Δεν γνωρίζω τι έγινε
στις Βερσαλλίες, δεν αναγνωρίζω ό,τι υπογράφηκε στις Βερσαλλίες. Η Γερμανία δεν πρόκειται
να ακολουθήσει καμία πρόβλεψη των Βερσαλλιών”. Η κύρια έμφασή του λοιπόν ήταν: θα
πάρουμε την εξουσία, θα αποκαταστήσουμε την αξιοπρέπεια της Γερμανίας, την ελευθερία
δράσης της Γερμανίας, και θα τελειώσει αυτός ο κύκλος της ταπείνωσης, την οποία έχουμε
ζήσει.
Το κόμμα του Χίτλερ δεν έπαιρνε σπουδαία ποσοστά, αλλά σταδιακά, καθώς πλησίαζε το 1930,
γινόταν κάπως μεγαλύτερο, έπαιρνε μεγαλύτερα ποσοστά. Η κρίση του 1929 βοήθησε την
πόλωση της Γερμανίας και την ένταση του κλίματος στη Γερμανία, και το 1933 το κόμμα του
Χίτλερ πήρε ένα ποσοστό το οποίο δεν ήταν πλειοψηφικό, αλλά έτσι όπως ήταν το σύστημα το
εκλογικό της Δημοκρατίας της Γερμανίας, του επέτρεψε να διεκδικήσει τη διοίκηση της χώρας
και τελικά πήρε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Σχημάτισε κυβέρνηση το 1933, ανέβηκε
δηλαδή στα πράγματα το 1933. Προσέξτε: ο Μουσολίνι έκανε πραξικόπημα για να ανέβει στην
εξουσία, ο Χίτλερ ανέβηκε με τις δημοκρατικές διαδικασίες — σε οριακή ερμηνεία, αλλά με τις
δημοκρατικές διαδικασίες.
Όταν λίγο αργότερα πέθανε ο Χίντενμπουργκ, έγινε Καγκελάριος της Γερμανίας και απέκλεισε
κάθε άλλο κόμμα, δηλαδή έγινε πια ο απόλυτος κυρίαρχος της Γερμανίας. Φυσικά εξαπέλυσε
επίθεση σε κάθε εσωκομματικό αντίπαλο, σε κάθε άλλον αντίπαλο πολιτικό, και εγκαθίδρυσε
ένα προσωποπαγές καθεστώς το οποίο επρόκειτο, μέσα σε έξι χρόνια, να μετατρέψει τη

76
σημ. απομ.: Πορεία προς τη Ρώμη
77
Εκείνος επιχείρησε να πορευθεί προς το Μόναχο.

113
Γερμανία σε υπερδύναμη, έτοιμη να συγκρουστεί με όλη την ανθρωπότητα στην ουσία.

V4.2.6 H Γερμανία υπό τον Χίτλερ (11΄)

https://youtu.be/aSHyeZDuaYw
απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή ginath
Ο Χίτλερ [ήταν] μια περίπλοκη προσωπικότητα. Πρέπει στο σημείο αυτό να πούμε ότι, από την
ώρα που μπήκε στην πολιτική ζωή το 1919, ήταν δραστήριος, αποφασισμένος,
παρακολουθούσε την πολιτική όλου του κόσμου, είχε πραγματικά πολιτικό ενδιαφέρον και
δύναμη ανάλυσης των πραγμάτων και επίσης ενδιαφερόταν πάρα πολύ για τα στρατιωτικά
ζητήματα. Ο ίδιος, όπως είπαμε, είχε πολεμήσει στον πόλεμο, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για
αυτό και όταν θα έρθει η ώρα του πολέμου, μετά το 1939, ο Χίτλερ θα μετέχει ενεργότατα στις
απoφάσεις στα πεδία των μαχών, πολλές φορές με επιτυχία, άλλες φορές όχι.
Ο Χίτλερ λοιπόν πήρε την εξουσία το 1933 με εκλογές, όπως είπαμε στην προηγούμενη
ενότητα· εδώ είναι η στιγμή που ο Χίντενμπουργκ, ο [πρόεδρος] της Γερμανίας, τον δέχεται για
να κάνει δεκτή την εντολή της διακυβέρνησης της χώρας, την οποία πήρε, όπως είπαμε, με
εκλογές. Αμέσως ο Χίτλερ ξεκινά μία εντονότατη προπαγάνδα, είναι προσωποπαγής και εδώ η
εξουσία την οποία δημιουργεί σταθερά. Οι μηχανισμοί προπαγάνδας του είναι απαράμιλλοι —
ο γερμανικός λαός βομβαρδίζεται. Είναι πολύ δυνατός ρήτορας και όποτε μιλά στον λαό, τον
γερμανικό λαό, κάθε δεύτερη λέξη του είναι για τους εργάτες, είναι για τους αγρότες, είναι η
λέξη “λαός”· και ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι κάθε τους δεύτερη κουβέντα είναι για τον λαό, για
τους αγρότες, για τους εργάτες. Και ο Χίτλερ πιστεύει ότι πρέπει να ενισχυθούν οι ντόπιοι
βιομήχανοι και επιχειρηματίες, να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας, να γίνουν επενδύσεις και
μαζί με αυτό, τα πάντα στρέφονται γύρω από το Νationalsozialistische Partei
(Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα) του οποίου ηγείται.
Παιχνίδια για παιδιά, προπαγανδιστικά του κόμματος του Χίτλερ, με τη χαρακτηριστική
σβάστικα. Είπαμε σε άλλο σημείο, η σβάστικα είναι αρχαίο σύμβολο των Αρίων,
ινδοευρωπαϊκό, και ο Χίτλερ, επειδή έκανε μία “κατασκευή” ότι οι Γερμανοί είναι οι γνήσιοι
απόγονοι των Αρίων του 3000 π.Χ., είναι τέλος πάντων... το προβάλλει... και το προέβαλλε σαν
καθαρότητα της φυλής κ.λπ.
Δημιουργεί μεγάλες συγκεντρώσεις στις οποίες ομιλεί, σε όλη τη Γερμανία. Όλα γίνονται
οργανωμένα, το κόμμα του Χίτλερ, η νεολαία του Χίτλερ, και υπάρχει συνεχής επίδειξη της
δύναμης, η οποία όμως δεν είναι τυχαία. Είναι μία δύναμη η οποία στηρίζεται στις δράσεις του
Χίτλερ σε πολλά σημεία. Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι ο Χίτλερ απέκτησε τεράστια
λαϊκή υποστήριξη. Ήταν ανήκουστη η υποστήριξη που τελικά απέκτησε το πρόσωπο αυτού του
ανθρώπου, όχι εξαρχής αλλά σταδιακά. Φυσικά, όσοι ήταν αντίπαλοί του —δεν το
συζητούμε— χάθηκαν από προσώπου γης, αλλά το μεγαλύτερο ποσοστό των Γερμανών
λάτρεψε αυτόν τον άνθρωπο, λάτρεψε τον Χίτλερ διότι έκανε —έτσι αισθάνονταν οι
Γερμανοί— ό,τι τους υποσχέθηκε.
Τι έκανε; Άλλαξε την οικονομία της Γερμανίας. Η οικονομία της Γερμανίας εκτοξεύτηκε.
Αρνήθηκε να ακολουθήσει κάθε οροφή που είχε μπει και κάθε περιορισμό που είχε τεθεί στη

114
Γερμανία από τη συνθήκη των Βερσαλλιών. Έδωσε μεγάλη έμφαση στα δημόσια έργα. Η
Autobahn (άουτομπαν) της Γερμανίας είναι έργο, στη βάση του, του Χίτλερ. Η Γερμανία μέσα
σε ελάχιστο χρόνο νοικοκυρεύτηκε, οργανώθηκε, μειώθηκαν δραματικά —μα δραματικά— τα
ποσοστά της ανεργίας. Η ανεργία στη Γερμανία στη δεκαετία του ‘20 και του ‘30, και μέχρι την
άνοδο του Χίτλερ ήταν πολύ ψηλά, αλλά μετά μειώθηκε εξαιρετικά διότι, ανάμεσα στα άλλα,
όχι μόνο αναπτύχθηκε ο γεωργικός τομέας εξαιρετικά [αλλά] και ο βιομηχανικός τομέας — η
Γερμανία ήταν μία χώρα πολύ μεγάλης βιομηχανικής δύναμης έτσι κι αλλιώς, και πριν τον
πόλεμο και μετά τον πόλεμο και στον Μεσοπόλεμο, αλλά ήταν κολοβωμένη.
Τώρα, εκτοξεύεται κυριολεκτικά η βιομηχανική της παραγωγή και επομένως δημιουργούνται
θέσεις εργασίας και εκτός αυτού, ο Χίτλερ δίνει έμφαση στην πολεμική βιομηχανία που επίσης
ασχολούνται πολλά χέρια — η οποία βέβαια πολεμική βιομηχανία ήταν εκτός των προβλέψεων
της συνθήκης των Βερσαλλιών αλλά εκείνος αδιαφορεί και την προχωρεί. Προχωρεί στη
δημιουργία συστήματος πρόνοιας για τους εργάτες των εργοστασίων. Η θέση των εργατών των
εργοστασίων βελτιώθηκε πάρα πολύ, οι προβλέψεις για οργανωμένες διακοπές των παιδιών,
των ίδιων, για τη νοσοκομειακή περίθαλψη, την περίθαλψη υγείας, το σύστημα συντάξεων.
Όλα αυτά οργανώθηκαν με προσοχή από πλευράς της κυβερνήσεως των Ναζί και
χαρακτηριστικό της στάσης του Χίτλερ απέναντι στα πράγματα είναι ότι θέλησε ο κάθε
Γερμανός να έχει, κάθε γερμανική οικογένεια αν ήταν δυνατόν να έχει, το δικό της αξιόπιστο,
γερό αυτοκίνητο και παρήγγειλε στον καλύτερο μηχανικό αυτοκινήτων της Γερμανίας, τον
Φέρντιναντ Πόρσε (Ferdinand Porsche), να σχεδιάσει ένα αυτοκίνητο το οποίο και του το
υπαγόρευσε στα “θέλω”. Έτσι προέκυψε ο περίφημος σκαραβαίος της Volkswagen. Δεν είναι
τυχαία και η ονομασία “Volkswagen” γιατί στη Γερμανία του Χίτλερ όλα είχαν το πρόσημο
“Volk”, δηλαδή “λαός”: το αυτοκίνητο του λαού. Το μόνο που σκέφτονταν οι
εθνικοσοσιαλιστές, το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, ήταν το καλό του λαού.
Βέβαια, δίπλα σε αυτά υπήρχε και η παράνοια της καθαρής Αρίας φυλής (και εδώ βλέπουμε
μία εικόνα ενός Γερμανού του οποίου η μύτη καταμετράται για να φανεί εάν είναι καθαρός
απόγονος της Αρίας φυλής ή όχι) και φυσικά υπήρχε η δράση εναντίον των Εβραίων.
Στη Γερμανία του Χίτλερ78, από το 1935 αρχίζουν να φαίνονται οι προθέσεις του ναζιστικού
κόμματος. Αρχίζουν δράσεις εναντίον των Εβραίων με μία αφορμή, που κατά κάποιον τρόπο
προκλήθηκε, καταστρέφονται οι συναγωγές, χιλιάδες συναγωγές και καταστήματα Εβραίων,
“Η Νύχτα των Κρυστάλλων”, όπως λέγεται, και σταδιακά το πράγμα αρχίζει να βαραίνει.
Απαγορεύεται στους Εβραίους μαθητές να βρίσκονται στις ίδιες τάξεις με τους Γερμανούς
μαθητές και τους Εβραίους δασκάλους να διδάσκουν Γερμανόπουλα μη εβραϊκής καταγωγής,
δηλαδή αρχίζουν να αποκλείονται οι Εβραίοι από τη δημόσια ζωή. Εδώ έχουμε μία
προπαγανδιστική αφίσα της εκδίωξης Εβραίων από τα σχολεία: ο Εβραίος δάσκαλος, ο οποίος
έχει χαρακτηριστική μορφή, καθόλου Άρια, με τη μύτη τη γαμψή είναι κακάσχημος. Γενικά όλα
τα Εβραιόπουλα είναι πάρα πολύ άσχημα και πάρα πολύ κακότροπα. Το βλέπετε εδώ αυτό το
Εβραιόπουλο... Είναι μαύρα τα μαλλιά τους ενώ των Γερμανών είναι ξανθά, έτσι
αναγνωρίζονται αμέσως. Έχουν εκδιωχθεί από το σχολείο. Όλοι είναι χαρούμενοι. Ο δάσκαλος
ο Γερμανός είναι χαρούμενος, τα Γερμανόπουλα είναι χαρούμενα. Το Εβραιάκι τραβά τα

78
Το 1935 ψηφίστηκαν οι αντισημιτικοί Νόμοι της Νυρεμβέργης. Ο Χίτλερ κατηγορούσε τους Εβραίους ότι
υποσκάπτουν τη Γερμανία καθώς μετέχουν διεθνούς συνωμοσίας καρπός της οποίας είναι ‘τα δύο
καταστροφικά συστήματα’, ο κομμουνισμός και ο καπιταλισμός. Η Νύχτα των Κρυστάλλων συνέβη το 1938.

115
μαλλιά της κοπελίτσας και γενικά ασχημονούν, ενώ τα Γερμανάκια χαίρονται για αυτές τις
εξελίξεις.
Το καθεστώς αυτό λοιπόν είχε όλες αυτές τις παρεμβάσεις τις οποίες είπαμε και [επ]έδειξε
εντυπωσιακό τρόπο οργάνωσης και απόδοσής του σε πολλά πεδία, όπως είπαμε, αλλά και σε
εκείνο των Ολυμπιακών Αγώνων του 1936.

V4.2.7 Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936 (5΄)

https://youtu.be/b5QVrxPVlus
απομαγνητοφώνηση Diamant / αντιπαραβολή Asimenia
Η Νύχτα των Κρυστάλλων79, που είπαμε στην προηγούμενή μας ενότητα, δείχνει τι βαριά
πρόκειται να συμβούν αργότερα γιατί, όπως είπαμε, το 1938, με αφορμή τη δολοφονία από
έναν Εβραίο πολωνο-γερμανικής καταγωγής ενός Γερμανού διπλωμάτη στο Παρίσι,
καταστράφηκαν 1.500 συναγωγές και 7.500 καταστήματα Εβραίων.
Εκτός των άλλων, το καθεστώς ήταν σε θέση να δημιουργεί καταπληκτικές τελετές,
εντυπωσιακότατες, στις οποίες μετείχαν ο στρατός· ο στρατός ο οποίος είχε πολλαπλασιαστεί
και είχε ξεπεράσει κάθε αναμενόμενη εξέλιξη, σε σχέση με τα όσα είχαν προηγηθεί στον
Μεσοπόλεμο. Αυτή η δυνατότητα του καθεστώτος να οργανώνει μεγάλα γεγονότα,
αποδείχτηκε στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936, όπως σας είπα, στους οποίους ο Χίτλερ
αποφάσισε να εντυπωσιάσει τον κόσμο ολόκληρο.
Πρέπει να σας πω στο σημείο αυτό, ότι ο Αδόλφος Χίτλερ σε κάθε του ομιλία, είτε προς τον λαό
του είτε σε συναντήσεις που είχε με άλλους ηγέτες, υπογράμμιζε σε κάθε τόνο ότι δεν υπάρχει
περίπτωση από πλευράς Γερμανίας να ξεκινήσει κανένας πόλεμος. Η Γερμανία [για] το μόνο
που ενδιαφέρεται είναι η ειρήνη, γιατί είναι προς όφελος της Γερμανίας η ειρήνη στην
Ευρώπη· έχει σημασία αυτό. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες 80, ο Χίτλερ θέλησε να δείξει πως
υποδέχεται την ανθρωπότητα με τα καλύτερα πρόσημα. Βέβαια, δεν μπόρεσε να αντέξει τον
ρατσισμό του, όταν μαύροι δρομείς κέρδιζαν Γερμανούς Άριους δρομείς.
Το 1936, λοιπόν, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου, για πρώτη φορά η δάδα η
ολυμπιακή αποφασίστηκε να μεταφερθεί από την Ελλάδα· ο Χίτλερ είχε θαυμασμό για τους
αρχαίους Έλληνες και μεγάλη τιμή για την Ελλάδα. Αποφάσισε λοιπόν να μεταφέρει τη δάδα
από την Ολυμπία με 3000 δρομείς. Εκείνος εξάλλου ήταν που αποφάσισε ότι η φλόγα θα καίει
σε όλη τη διάρκεια των Αγώνων. Όταν έγινε το γεγονός, το αναμετέδιδαν 25 γιγαντοοθόνες,
τότε πρώτη φορά εφαρμόστηκε το σύστημα photo finish — ήταν εφεύρεσή τους. Για πρώτη
φορά οι Ολυμπιακοί Αγώνες μεταδόθηκαν σε 41 χώρες του κόσμου — ραδιοφωνικά βέβαια,
δεν υπήρχε ακόμη [τηλεόραση]. Κατά την άφιξη του Χίτλερ στο γήπεδο, το πηδαλιοχούμενο
Χίντενμπουργκ (Hindenburg), ένα μεγάλο ζέπελιν 245 μέτρων, πέταξε πάνω από το στάδιο πριν

79
Ήταν προάγγελος για όσα θα συμβούν με την έκρηξη του πολέμου, οπότε οι Ναζί θα εξοντώσουν εκατομμύρια
Εβραίους, κομμουνιστές, τσιγγάνους, ομοφυλόφιλους της Ευρώπης.
80
Για να υπογραμμισθεί η αφοσίωση της Γερμανίας στην ειρήνη, κατά την τελετή έναρξης αφέθηκαν να
πετάξουν στον ουρανό 25.000 περιστέρια.

116
μπει ο Χίτλερ. Δεν υπάρχει συζήτηση ποιος πήρε τα περισσότερα χρυσά: είναι η Γερμανία με 33
χρυσά και δεύτερες οι Ηνωμένες Πολιτείες με 24.
Αλλά έχει επίσης ενδιαφέρον, ότι για πρώτη φορά καταγράφηκε το σύνολο των
δραστηριοτήτων των αθλητών από τη θρυλική σκηνοθέτιδα της Γερμανίας της εποχής, η οποία
και σκηνοθετούσε τις μεγάλες τελετές του Χίτλερ και τις κατέγραφε κινηματογραφικά, τη Λένι
Ρίφενσταλ (Helena "Leni" Riefenstahl), η οποία ήταν για πρώτη φορά σε θέση να κάνει
υποβρύχιες λήψεις και εναέριες λήψεις και κατέγραψε 400.000 μέτρα φιλμ.
Είμαστε στο 1936, ο Χίτλερ είχε πάρει την εξουσία το 1933, είναι τέσσερα χρόνια που έχουν
μεσολαβήσει και η Γερμανία δείχνει τον δυναμισμό, την άνοδό της και σε λίγο θα δείξει —ήδη
μάλιστα το ’36 έχει δείξει— με ποιον τρόπο θα έλθει ο Χίτλερ να διορθώσει τις “αδικίες” που οι
Γερμανοί θεωρούν ότι συνέβησαν στις αποφάσεις των Βερσαλλιών το 1919. Αυτές που
αφορούν τα εθνικά θέματα της Γερμανίας.

V4.2.8 Ο Ισπανικός Εμφύλιος (4΄)

https://youtu.be/eki-8xgvBXk
απομαγνητοφώνηση kpasisi / αντιπαραβολή Geovoud
Το 1936 —ενώ ο Χίτλερ προβάλλει ένα πρόσωπο φιλειρηνιστή, μια λευκή περιστερά στο
κέντρο της Ευρώπης, η οποία εξασφαλίζει την ειρήνη στην Ευρώπη· αυτό είναι το κλίμα το
οποίο ανέδιδε όλος του ο λόγος (όχι ακριβώς τα τεκταινόμενα), αλλά ο λόγος του— στην
Ισπανία συμβαίνει μια μεγάλη σύγκρουση. Το δημοκρατικό καθεστώς που έχει εκλεγεί
αμφισβητείται από δυνάμεις ισπανικές —είναι ενδοϊσπανικό το ζήτημα— και το όλο πράγμα
εξελίσσεται σε έναν βαρύτατο εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος επρόκειτο στην Ισπανία να διαρκέσει
από το 1936 έως το 1939. Σε αυτόν τον πόλεμο, οι δημοκρατικές δυνάμεις είχαν να
αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις του Φράνκο, αλλά όχι μόνο του Φράνκο αλλά και του Χίτλερ και
του Μουσολίνι, διότι στον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας ενεπλάκησαν οι δύο αυτές δυνάμεις
με την πλευρά του κόμματος του Φράνκο, ενώ τους Δημοκρατικούς τους ενίσχυσε η Σοβιετική
Ένωση81 .
Τόσο ο Χίτλερ όσο και ο Μουσολίνι έστειλαν αεροπορικές μοίρες να χτυπήσουν την πλευρά
των Δημοκρατικών [τους οποίους βοηθούσαν] οι Σοβιετικοί. Σε αυτές τις συγκρούσεις, που
έγιναν στο έδαφος της Ισπανίας, ο Χίτλερ παρατήρησε τα γερμανικά αεροπλάνα, παρατήρησε
τη δράση των σοβιετικών αντιστοίχων και κατέληξε ότι δεν έχει σημαντικές δυνάμεις η
Σοβιετική Ένωση στον αέρα. Αυτό θα παίξει ρόλο στα πράγματα, όταν θα έρθει η ώρα της
μεγάλης πολεμικής σύγκρουσης μεταξύ του Χίτλερ και της Σοβιετικής Ένωσης το 1941.
Στην εικόνα που έχουμε εδώ —αφίσα των οπαδών του φρανκικού κόμματος— βλέπουμε τον
Φράνκο να παρουσιάζεται ως αρχάγγελος και γύρω του όλη η Ισπανία περιμένει την καλύτερη
εξέλιξη, με την Εκκλησία σε πρώτο πλάνο και τους πολεμιστές και τις νοσοκόμες και όλο τον
λαό να τον επαινεί.
Ενώ στην Ισπανία συμβαίνει αυτή η τιτάνια σύγκρουση —η οποία θα λήξει με την ήττα των

81
Τους Δημοκρατικούς βοήθησαν, επίσης, χιλιάδες εθελοντές απ΄ όλον τον κόσμο. Τελικά, νίκησε ο Φράνκο.

117
Δημοκρατικών—, στη Γαλλία την ίδια περίοδο γίνονται εκλογές και στις εκλογές αυτές η
κομμουνιστική πλευρά προπαγανδίζει την ψήφο υπέρ του Κομμουνιστικού Κόμματος με αυτή
την αφίσα που αφορά τον Χίτλερ: Ενάντια σε αυτό, ψηφίστε κομμουνιστές! (Contre ça! Votez
communiste). Πράγματι στη Γαλλία το Λαϊκό Μέτωπο (Front populaire) του Λεόν Μπλουμ (Léon
Blum) θα ανεβεί στην εξουσία το 1936 για έναν μόνο χρόνο μέχρι το 1937, δεν θα τολμήσει
[όμως] να παρέμβει στον πόλεμο της Ισπανίας, και αυτό θα μπει στα αρνητικά της Αριστεράς
της Ευρώπης την εποχή εκείνη.

118
 Εβδομάδα 5: Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος
5.1: Πόλεμοι “άνθινοι”. Πόλεμοι αιματηροί

V5.1.1 "Άνθινος πόλεμος" (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=VSeU3MLHQs0
απομαγνητοφώνηση Evaggelia5 / αντιπαραβολή Asimenia
Στον τομέα βέβαια που ο Χίτλερ ήταν θεαματικά επιτυχημένος, σε σχέση με τα οράματα και τη
λαχτάρα των Γερμανών, ήταν η αποκατάσταση εθνικού εδάφους. Το είχε υποσχεθεί και είχε
πει ότι δεν πρόκειται να λάβει υπόψη καμία πρόβλεψη της Συνθήκης των Βερσαλλιών, και το
έπραξε.
Το πρώτο του βήμα αφορούσε μία περιοχή συνοριακή, προς την πλευρά της Γαλλίας, την
περιοχή του Σάαρ —εκεί οι κάτοικοι ήταν κατά κύριο λόγο Γερμανοί—, στην οποία και
οργάνωσε δημοψήφισμα. Η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων του Σάαρ δήλωσε ότι θέλει
να ενωθεί με τη Γερμανία, και ενώθηκε. Το 1935 δηλαδή ήδη, ο Χίτλερ προσφέρει στη χώρα
του ένα τμήμα χαμένης πατρίδας. Και αμέσως την επόμενη χρονιά, το 1936, κινείται προς την
περιοχή του Ρουρ (εδώ, στην περιοχή πάλι στα σύνορα προς τη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες),
που επίσης με την πρόβλεψη [της Συνθήκης] των Βερσαλλιών και με τις εξελίξεις του
Μεσοπολέμου δεν βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Γερμανίας, παρότι οι κάτοικοι ήταν κατά
κύριο λόγο Γερμανοί. Και σε αυτό μπαίνουν τα γερμανικά στρατεύματα με πολύ μεγάλη
γλυκύτητα, οργανώνεται δημοψήφισμα, στο δημοψήφισμα πάλι ένα ποσοστό πάνω από 80 και
90% —σε όλα αυτά τα δημοψηφίσματα— των κατοίκων ψηφίζουν ένωση με τη Γερμανία, και
έτσι ενσωματώνεται και το Ρουρ στη Γερμανία.
Πρέπει να πούμε ότι αυτός ο τύπος του πολέμου, δηλαδή “μπαίνω μέσα σε μία χώρα σε
τελείως φιλική ατμόσφαιρα, με τους στρατιώτες μου να δείχνουν το καλύτερό τους πρόσωπο,
λες και είναι της οικογενείας φίλοι”, ονομάστηκε “Blumenkrieg” (Μπλούμενκρίγκ), που στα
Γερμανικά θα πει: ανθοπόλεμος, δηλαδή πόλεμος γλυκύς, μαλακός.
Μετά την επιτυχία σε σχέση με το Ρουρ, κάνει το ίδιο με την Αυστρία. Το 1933 που ο Χίτλερ
ανέβηκε στη Γερμανία, το ίδιο συνέβη και στην Αυστρία, δημιουργήθηκε κι εκεί ένα
απολυταρχικό μονοκομματικό κράτος, με επικεφαλής τον Dollfuss (Ντόλφους). Ο Ντόλφους
όμως δεν ήθελε να ενωθεί με τη Γερμανία, στο κάλεσμα του Χίτλερ να ενωθούν οι δύο αυτές
χώρες, κι έτσι ο Χίτλερ εφάρμοσε τον Blumenkrieg και στην Αυστρία 82. Το 1938 τα γερμανικά
στρατεύματα εισήλθαν γλυκά γλυκά μέσα στην Αυστρία, άνοιξαν τη ράβδο που χωρίζει τις δύο
περιοχές —γιατί έχουν [κοινά] σύνορα—, χτύπησαν στην πλάτη τους συνοριακούς έκπληκτους
Αυστριακούς φρουρούς, τους είπαν “Wie geht’s? Guten Morgen” (Πώς πάτε; Καλημέρα σας)
και προχώρησαν μέσα στην Αυστρία. (Ο Χίτλερ είχε ειδικό συνεργείο καταγραφής των πράξεων
αυτών της κίνησης των στρατευμάτων και έτσι έχουμε και εικόνα). Καθώς κυλούσαν τα
στρατεύματα μέσα στην Αυστρία —δεν είχε τανκς κ.λπ., ήταν μόνο εποχούμενα απλά· αυτές τις

82
To 1938, έτος του Άνσλους, ο Ντόλφους είχε δολοφονηθεί από Ναζί. Κυβερνούσε ο διάδοχός του Σούσινκγν
που ήταν, όπως και ο Ντόλφους, εχθρικός προς τον Χίτλερ και θαυμαστής του Μουσολίνι.

119
δράσεις δεν τις έκανε με κάποιον δυνατό στρατό, δεν έμοιαζε επιθετικός, ήταν απλώς
εποχούμενα απλά σώματα—, καθώς περνούν λοιπόν την Αυστρία, γυναίκες και άντρες
βγαίνουν στα παράθυρα και ραίνουν τους στρατιώτες με λουλούδια —είναι οι Αυστριακοί
γερμανικής καταγωγής—, φτάνουν στη Βιέννη, πέφτει το καθεστώς Ντόλφους, γίνεται και
δημοψήφισμα και ενώνεται η Αυστρία με τη Γερμανία.
Είμαστε στο 1938, άλλος ένας Blumenkrieg έχει πετύχει. Αυτή η ένωση της Αυστρίας με τη
Γερμανία ονομάζεται “Anschluss” (Άνσλους=προσάρτηση) στη βιβλιογραφία. Ο μέσος Γερμανός
πια παραληρεί για τον ηγέτη του, του δίνει το ένα μετά το άλλο τα εδάφη πίσω, ξαναστήνει τη
μεγάλη Γερμανία χωρίς να χυθεί ούτε αίμα ούτε να σπάσει μία μύτη.
Να δούμε εδώ στον χάρτη τι ενσωμάτωσε: ενσωμάτωσε περιοχές στο Σάαρ, στο Ρουρ, δηλαδή
εδώ στην περιοχή της Ρηνανίας, την Αυστρία ολόκληρη, και βολιδοσκοπεί την είσοδό του και
την ενσωμάτωση της δυτικής Τσεχοσλοβακίας, στην οποία —όπως είπαμε σε προηγούμενη
ενότητα— κατοικούν περίπου 3,5 με 4 εκατομμύρια Sudeten, έτσι ονομάζονταν (δηλαδή
Σουδήτες τους λέμε εμείς στα Ελληνικά, στα Γερμανικά είναι Sudeten). Επομένως ο Χίτλερ τη
θεωρεί κι αυτή πατρίδα. Μπαίνει μέσα, με τον ίδιο τρόπο —είμαστε στο 1938—, στη δυτική
πλευρά της Τσεχοσλοβακίας, οι Σουδήτες υποδέχονται τα γερμανικά αγήματα με λουλούδια,
με τραγούδια, με χαρές και δάκρυα —άλλος ένας Blumenkrieg—, και έτσι ενσωματώνεται κι
αυτή η περιοχή στη Γερμανία. Το άστρο του Χίτλερ είναι στα ουράνια και οι Γερμανοί
λατρεύουν αυτόν τον άνθρωπο, ο οποίος τους δίνει τέτοια ανάταση και τέτοιες πατριωτικές
χαρές και η πατρίδα τους πλέον είναι βέβαιο ότι θα αποκατασταθεί.
Ο Χίτλερ, κατά τον ίδιο τρόπο, επιτυγχάνει να ενσωματωθεί στην ανατολική Πρωσία (δηλαδή
το αποκεκομμένο κομμάτι της Γερμανίας πέρα απ’ το πέρασμα του Ντάντσιχ) και αυτή εδώ η
ζώνη η παραλιακή της Λιθουανίας, όπου βρίσκεται το Μέμελ, μία πόλη την οποία οι Γερμανοί
λάτρευαν σαν μακρινή πατρίδα και έκλαιγαν για την απώλειά της83.
Επομένως το 1938 ο Χίτλερ είναι έτοιμος να μπει στην ανατολική πλέον Τσεχία και τώρα θα
αρχίσει κάποια αντίδραση από πλευράς των υπολοίπων ευρωπαϊκών δυνάμεων.

V5.1.2 Μα, γιατί δεν αντιδρούν; (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=Ps0cYZpt9jU
απομαγνητοφώνηση elenf / αντιπαραβολή Asimenia
Ο Χίτλερ όλα αυτά τα χρόνια, από το ’33 μέχρι το ΄38, στην ουσία παρακάμπτει τις αποφάσεις
της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Θα έπρεπε λοιπόν κανείς να περιμένει ότι οι νικήτριες δυνάμεις
του [Α΄] Παγκοσμίου Πολέμου θα αντιδρούσαν αμέσως να τον σταματήσουν. Και τι σήμαινε
αυτό; Πόλεμο! Εξάλλου ο Χίτλερ το είχε πει ότι “εγώ θα αποκαταστήσω όλες αυτές τις αδικίες,
άμα χρειαστεί ας μου κάνουν πόλεμο. Εγώ θα το αντιμετωπίσω”. Το ήξεραν αυτό οι Γερμανοί.
Όμως, Αγγλία, Γαλλία, ανησυχούν, παρακολουθούν, αλλά δεν κάνουν κάποια κίνηση πολέμου
όσον αφορά τη Γερμανία.

83
Το Μέμελ (σήμερα Κλαϊπέντα της Λιθουανίας) ενσωματώθηκε στη Γερμανία μετά από τελεσίγραφο που
έστειλε ο Χίτλερ στην κυβέρνηση της Λιθουανίας το 1938. Η ενσωμάτωση υπογράφθηκε το 1939.

120
Στο σημείο αυτό να θυμίσω ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, μη επικυρώνοντας τη Συνθήκη
των Βερσαλλιών, δεν ήσαν εκείνες οι οποίες θα έπρεπε να αντιδράσουν σ’ αυτό, αλλά η Γαλλία
και η Αγγλία βεβαίως θα έπρεπε να αντιδράσουν. Η Ιταλία που ήταν στις νικήτριες δυνάμεις
τώρα είχε καθεστώς φασιστικό, η Ελλάδα είχε ένα καθεστώς επίσης (από τον Ιωάννη Μεταξά)
δικτατορικό, επομένως ποιες έμεναν να αντιδράσουν; Η Γαλλία και η Βρετανία. Οι χώρες αυτές
κάθε τόσο στέλνουν κάποιο αυστηρό μήνυμα στον Χίτλερ, που όμως ο Χίτλερ παρακάμπτει, και
είναι ένα θέμα συζήτησης: γιατί οι χώρες αυτές δεν μπήκαν γρήγορα σε μια έντονη
αντιπαράθεση με τον Χίτλερ. Σ’ αυτό μπορεί κανείς να απαντήσει με διάφορους τρόπους. Το
ένα είναι ότι ο πόλεμος ήταν πολύ πρόσφατος, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, και θα ήταν μια
μεγάλη βαριά απόφαση να αποφασίσει κανείς να ξεκινήσει ξανά ευρωπαϊκός πόλεμος το ’34,
το ’35, το ’36… η απόσταση απ’ τον [Α΄ Παγκόσμιο] Πόλεμο φαινόταν πολύ μικρή. Δεύτερον:
όλοι ήξεραν ότι πράγματι η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν υπερβολικά σκληρή απέναντι στη
Γερμανία και, εν πάση περιπτώσει, έκανε κανείς τον αδιάφορο λίγο μπροστά στα τεκταινόμενα,
διότι επιπλέον οι περιοχές, τις οποίες ενσωμάτωσε ο Χίτλερ με τα Blumenkriege του στη
Γερμανία, πράγματι είχαν σαφή πλειοψηφία γερμανικού πληθυσμού.
Από την άλλη, ο Χίτλερ σε όλους τους τόνους διεμήνυε ότι το μόνο που θέλει να
αποκαταστήσει είναι οι αδικίες που έγιναν στους Γερμανούς και ότι δεν έχει καμία πρόθεση να
ακολουθήσει πολεμική δράση και να φέρει την Ευρώπη σε δύσκολη θέση, οπότε ίσως κάποιος
βολεύονταν πίσω από αυτό. Και φυσικά οπωσδήποτε το γεγονός ότι ο Χίτλερ είχε σε κάθε τόνο
εχθρότητα με τους κομμουνιστές, τους οποίους κατηγορούσε για διαφθορά, για την
αποσύνθεση της Ευρώπης, για την καταστροφή του ήθους της Γης, ότι δεν σέβονται πατρίδες,
ότι δεν σέβονται τίποτα, ότι παριστάνουν τους διεθνιστές και στην ουσία είναι η καταστροφή
της ανθρωπότητας. Όλη αυτή η ρητορεία εναντίον του κομμουνισμού οπωσδήποτε θα τους
καθησύχαζε, διότι η ανάπτυξη του κομμουνιστικού καθεστώτος στην ουσία, η χαλύβδωσή του
στη δεκαετία του ’30, η βελτίωση των δεικτών που έδειχνε η Ρωσία επί Στάλιν στη δεκαετία του
’30, και το κομμουνιστικό κίνημα το οποίο επίσης αναπτυσσόταν στις υπόλοιπες χώρες και
είχαν δημιουργηθεί κομμουνιστικά κόμματα, γιατί μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης
σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης —και σταδιακά και στις περισσότερες της Γης—
δημιουργήθηκε κομμουνιστικό κόμμα, είτε μικρότερο είτε μεγαλύτερο, και αυτό άλλαζε τους
πολιτικούς συσχετισμούς στην Ευρώπη.
Ο Χίτλερ έμοιαζε να είναι μεγάλος εχθρός του κομμουνισμού, οπότε ίσως δεν ήταν τόσο
εύλογο ότι θα ήταν προς όφελος της Ευρώπης να τον σταματήσει. Ίσως κανείς δεν φανταζόταν
τις εξελίξεις, όμως υπήρχε στην Αγγλία ένας πολιτικός, ο Ουίνστον Τσώρτσιλ (Winston
Churchill), ο οποίος σε όλους τους τόνους φώναζε και διεμήνυε “Προσέξτε, ο άνθρωπος αυτός
θα μας φέρει σε δεινές εξελίξεις. Προσέξτε! Θα καούμε, θα καεί η Ευρώπη, θα καεί ο κόσμος
από τον άνθρωπο αυτόν”. Όμως ο πρωθυπουργός της Αγγλίας, ο Τσάμπερλαιν (Chamberlain),
ήταν υπέρ της ομαλής εξέλιξης, δεν ήθελε να εντείνει τις καταστάσεις, πίστευε ότι μπορεί να
εξελιχθούν τα πράγματα σε χαμηλούς τόνους και να μην βρεθεί η Ευρώπη, άλλη μια φορά, σε
παγκόσμια σύρραξη. Όταν όμως το 1938 ο Χίτλερ μπήκε στη δυτική Τσεχοσλοβακία, τότε η
Αγγλία ανησύχησε. Ο Τσάμπερλαιν επισκέφτηκε τον Χίτλερ στο Μόναχο, ήρθε και ο Μουσολίνι
στο Μόναχο και ήρθε και ο πρωθυπουργός της Γαλλίας και συζήτησαν με τον Χίτλερ και του
ζήτησαν να μην προχωρήσει πέραν της δυτικής πλευράς την οποία είχε ενσωματώσει.
Πρέπει να πούμε ότι, μπαίνοντας ο Χίτλερ στη δυτική Τσεχία, ήλθαν στα χέρια του βαριές
βιομηχανίες, βιομηχανίες πολεμικού υλικού, δηλαδή η Γερμανία ενισχύθηκε σημαντικά από

121
αυτή την προσάρτηση. Ο Χίτλερ απάντησε κάπως διπλωματικά, αφήνοντας την εντύπωση ότι
δεν πρόκειται να μπει στην ανατολική Τσεχία και να ενσωματώσει την ανατολική Τσεχία84
αλλά, όταν έφυγαν οι πρωθυπουργοί της Γαλλίας και της Αγγλίας, ενσωμάτωσε και την
ανατολική Τσεχία. Εκεί ο πληθυσμός δεν ήταν σε πλειοψηφία γερμανικός και έτσι τώρα πια και
η Αγγλία και η Γαλλία είναι έτοιμες για τα χειρότερα· καταλαβαίνουν ότι το πράγμα δεν πάει
καλά και στέλνουν τελεσίγραφο στον Χίτλερ να μην διανοηθεί πλέον να κάνει άλλο βήμα πέραν
των όσων έχουν συμβεί, διότι θα γίνει πόλεμος.
Η Αγγλία στέλνει σαφές τελεσίγραφο στον Χίτλερ, εκείνη παίρνει πάνω της αυτή την ιστορία,
διότι ήταν φανερό ποια θα ήταν η επόμενη χώρα ενσωμάτωσης στο Ράιχ, στη Γερμανία: θα
ήταν η Πολωνία, τα πολωνικά εδάφη85 —αυτό το οποίο έκαιγε πιο πολύ τους Γερμανούς—,
ακριβώς διότι ο χάρτης της Πολωνίας, έτσι όπως σχεδιάστηκε το 1919, στερούσε από τους
Γερμανούς εδάφη τα οποία θεωρούσαν την πηγή της ύπαρξής τους, και ο Χίτλερ ήξερε ότι όλοι
οι Γερμανοί περίμεναν αυτό το βήμα.
Όμως, τώρα, αυτό το βήμα ξέρουν όλοι ότι θα παιχθεί στην κόψη του ξυραφιού. Δεν είναι
όπως πριν, ένα βήμα προς την Πολωνία και ο πόλεμος θα είναι πραγματικότητα. Θα το κάνει ο
Χίτλερ; Θα το κάνει: την 1η Σεπτεμβρίου του 1939 θα μπει στην Πολωνία και η Αγγλία θα του
κηρύξει πόλεμο και αμέσως θα αρχίσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

V5.1.3 Συνθήκη Ρίμπεντροπ‐Μολότωφ (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=u4WeXQ8o4Ig
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Geovoud

Είπαμε στην προηγούμενη ενότητα για τον Blumenkrieg του Χίτλερ και το γεγονός ότι ο Χίτλερ
μπήκε στη δυτική Τσεχία. Εκεί προσπάθησαν, σ’ εκείνη τη φάση, Γαλλία και Αγγλία να βρουν
πια έναν τρόπο επικοινωνίας σε σχέση με τα τεκταινόμενα με τον Χίτλερ, ωστόσο ο Χίτλερ
προχώρησε, μετά τη Συνάντηση του Μονάχου, και κατέλαβε και την ανατολική Τσεχία, όπου
πλέον δεν κατοικούσαν τόσοι πολλοί Γερμανοί· εξ αυτού —ο γερμανικός στρατός, καθώς μπήκε
στην ανατολική Τσεχία, αντιμετώπισε διαφορετικό κλίμα, ενώ όταν είχε μπει στη δυτική
Τσεχία, όπου ήταν πολλοί Σουδήτες (Sudeten), έζησε στιγμές θριάμβου— μπαίνοντας στην
Πράγα… δείτε αυτές τις μορφές εδώ, που καθώς περνάνε από τους δρόμους τα οχήματα τα
γερμανικά, οι άνθρωποι αντιδρούν προφανώς βρίζοντάς τους, καταρώμενοί τους κ.λπ. Μετά
από αυτό, ήταν πια βέβαιο ότι ο Χίτλερ θα εισέβαλλε στην Πολωνία —ή σχεδόν βέβαιο— και η
ανθρωπότητα πλέον είχε αρχίσει πραγματικά να φοβάται —και δικαίως— ότι ο Β’ Παγκόσμιος
Πόλεμος πλέον θα είναι αναπόφευκτος.
Εκείνο, όμως, που έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση, μια βδομάδα σχεδόν πριν την είσοδο των
γερμανικών στρατευμάτων στην Πολωνία, στις 23 Αυγούστου του 1939, στα πρωτοσέλιδα όλων

84
Στο Μόναχο, Αγγλία και Γαλλία, προκειμένου ο Χίτλερ να μην προχωρήσει περαιτέρω, επέβαλαν τη
συγκρότηση διεθνούς επιτροπής που θα αντιμετώπιζε νέες εθνικές διεκδικήσεις
85
Μετά την είσοδο των χιτλερικών στρατευμάτων στην ανατολική Τσεχία, Αγγλία και Γαλλία εγγυήθηκαν την
ακεραιότητα της Πολωνίας στέλνοντας, έτσι, μήνυμα στον Χίτλερ ότι είναι έτοιμες για πόλεμο.

122
των εφημερίδων του κόσμου υπήρχε μια καταπληκτική είδηση: ο Χίτλερ και ο Στάλιν είχαν
υπογράψει μία συνθήκη. Αυτή η συνθήκη έχει μείνει στην ιστορία με τον τίτλο “Συνθήκη
Ρίμπεντροπ-Μολότωφ” (από τους Υπουργούς Εξωτερικών των δύο χωρών) ή “Συνθήκη Χίτλερ-
Στάλιν”. Αυτή η συνθήκη ήταν μία συνθήκη αμοιβαίας μη επιθέσεως· από αυτή την πλευρά δεν
είναι κάτι καινούριο, γιατί είπαμε και σε προηγούμενη ενότητα ότι στον Μεσοπόλεμο
υπογράφηκαν πάρα πολλές τέτοιες συνθήκες, οι οποίες αποδείχθηκαν κούφια λόγια. Στην
περίπτωση, όμως, της συνθήκης αυτής, οι εφημερίδες έγραφαν ότι, ενώ στο φανερό σκέλος
της συνθήκης το πράγμα ήταν μία συμφωνία αμοιβαίας μη επιθέσεως για δέκα χρόνια και
περιελάμβανε κάποιες προβλέψεις για την ανταλλαγή προϊόντων, για εμπορικά ζητήματα κ.λπ.
…
Στο σημείο αυτό να κάνω μία παρένθεση: η Σοβιετική Ένωση συνέχισε να είναι προνομιούχος
οικονομικός εταίρος της Γερμανίας και μετά την ανατροπή της δημοκρατίας και την άνοδο του
Χίτλερ στην εξουσία, και μετά το 193386, στην οποία και η Σοβιετική Ένωση εξήγαγε
δημητριακά, μέταλλα, πετρέλαια — εξάλλου τα πρώτα δύο χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
τα στρατεύματα των Γερμανών κινούνταν με πετρέλαιο που προέρχονταν από τη Σοβιετική
Ένωση και από το Μεξικό. Εν πάση περιπτώσει, όμως, οι δύο αυτές δυνάμεις, ο Χίτλερ και ο
Στάλιν, όταν μιλούσε ο ένας για τον άλλον, χρησιμοποιούσαν τις βαρύτερες εκφράσεις, όχι
μόνο ιδεολογικού περιεχομένου αλλά και ηθικού περιεχομένου, και το γενικό κλίμα μεταξύ
των δύο καθεστώτων ήταν βαρύτατο.
Όμως οι εφημερίδες έγραφαν ότι αυτές οι δύο χώρες έχουν συμφωνήσει ότι, ξεκινώντας ο
πόλεμος, θα μοιράσουν ξανά την ανατολική Ευρώπη. Συγκεκριμένα, έγραφαν ότι
συμφωνήθηκε να πάρει η Γερμανία τη δυτική Πολωνία και η Σοβιετική Ένωση την ανατολική
Πολωνία, να πάρει η Σοβιετική Ένωση τη Φινλανδία, την Εσθονία, τη Λετονία και τη
Βεσσαραβία, και ο Χίτλερ τη Λιθουανία.87

Οι δύο ηγέτες αρνήθηκαν ότι αυτό έχει συμφωνηθεί, ωστόσο, όταν τα χιτλερικά στρατεύματα
εισέβαλαν στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου του 1939, η επέλαση των στρατευμάτων ήταν
απλή αναλογικά, διότι απέναντί τους (τα χιτλερικά στρατεύματα) βρήκαν το ιππικό των
Πολωνών. Οι γενναίοι Πολωνοί —οι Πολωνοί είναι ένας πολύ πατριωτικός και γενναίος λαός—
έσπευσαν να αντιμετωπίσουν τον εχθρό, δηλαδή τα στρατεύματα τα ναζιστικά, που τώρα πια
δεν ήταν Βlumenkrieg, δεν μπήκαν δηλαδή με κάποια οχήματα χαμογελαστών στρατιωτών,
τώρα ο Χίτλερ έδειξε τη στρατιωτική του μηχανή με τα καταπληκτικά τανκς του (τα Panzer του),
και βέβαια οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν την παραμικρή δυνατότητα να νικήσουν ή έστω και να
φέρουν βλάβες στον εχθρό, διότι ο εχθρός ήταν οχυρωμένος πίσω απ’ τα ατσάλια του και
απλώς τους θέριζε μέχρι τον τελευταίο.
Μπαίνοντας, λοιπόν, ο Χίτλερ και προελαύνοντας στην Πολωνία, σε λίγες ημέρες η Σοβιετική
Ένωση μπαίνει στην ανατολική Πολωνία και έτσι —να ξαναδείξω τον χάρτη— η Πολωνία
χωρίζεται στα δύο. Ο Χίτλερ καταλαμβάνει το τμήμα της δυτικής Πολωνίας, το οποίο πίστευε
έτσι κι αλλιώς ότι αυτονοήτως είναι Γερμανία· εδώ, πράγματι, κατοικούσαν πολλά
εκατομμύρια Γερμανών, όπως επίσης και ένας μεγάλος αριθμός Εβραίων κατοίκων,

86
Οι δύο χώρες είχαν εκτεταμένες εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις που συμφωνήθηκαν όχι μόνο στο
Ράπαλλο (1922), αλλά επεκτάθηκαν και με άλλες συμφωνίες που ακολούθησαν.
87
Η Λιθουανία συμφωνήθηκε να δοθεί στην ΕΣΣΔ, με μόνο σημεία της στη Γερμανία.

123
Γερμανοεβραίων κατοίκων (Ασκεναζίμ), και γι’ αυτό η Πολωνία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε
μεγάλο τίμημα νεκρών, διότι οι Εβραίοι της συνελήφθησαν από τους Χιτλερικούς και
εξοντώθηκαν. Είναι ένα μεγάλο τμήμα των περίπου 6 εκατομμυρίων Εβραίων που
εξοντώθηκαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (οι Πολωνοί Εβραίοι του δυτικού τμήματος της
Πολωνίας).

V5.1.4 Ο πόλεμος ξεκινά (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=ZBROI5Ft81w
απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Geovoud

Άρα έγινε φανερό με το ξεκίνημα των πραγμάτων —τον Σεπτέμβριο του 1939— πως πράγματι
οι δύο ηγέτες είχαν μοιράσει τον κόσμο και την ανατολική Ευρώπη, και πράγματι οι Σοβιετικοί
εισβάλουν στη Φινλανδία για να την ξανακαταλάβουν — ο Χίτλερ δεν αντιδρά καθόλου. Στην
εισβολή στη Φινλανδία ο Κόκκινος Στρατός βρίσκει σκληρότατη αντίσταση από τους
Φινλανδούς, του έκανε έκπληξη αυτή η αποφασιστικότητα των Φινλανδών, οι οποίοι μες στον
χειμώνα πολεμούσαν σκληρότατα απέναντι στους Σοβιετικούς. Οι Σοβιετικοί απέδειξαν ότι
έχουν μεγάλα κενά στον τρόπο του μάχεσθαι, προφανώς διότι ο Στάλιν είχε εκτελέσει όλη την
ηγεσία του στρατού και δεν υπήρχε πλέον ικανός αριθμός άξιων ηγετών του στρατού. Όμως
τελικά ο Κόκκινος Στρατός κατέλαβε τη Φινλανδία και ενσωμάτωσε μετά την Εσθονία, τη
Λετονία· οι χιτλερικές στρατιές ενσωμάτωσαν τη Λιθουανία —ακριβώς όπως είχε λεχθεί— και
η ρωσική πλευρά επίσης απορρόφησε τη Βεσσαραβία.
Στην πράξη αυτό το οποίο συνέβη με τη Συνθήκη Ρίμπεντροπ-Μολότωφ ήταν —θα έλεγε
κανείς— η αναστροφή της συμφωνίας του Μπρεστ-Λιτόφσκ, αν και η συμφωνία του Μπεστ-
Λιτόφσκ, παρότι υπεγράφη τον Μάρτιο του 1918, μετά από λίγο είχε λήξει, διότι —καθώς
κατέρρευσαν οι τότε Κεντρικές Δυνάμεις— με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου
ελήφθησαν άλλες αποφάσεις. Πάντως η Ρωσία είχε χάσει εκείνα τα εδάφη, τώρα τα
ξαναπαίρνει (είναι αναστροφή). Και προφανώς για να έχουν προχωρήσει οι δύο πλευρές σε
τέτοιας κλίμακας συμφωνία, θα πει ότι οι δύο ηγέτες προφανώς θα είχαν επί μακρόν
συνεννοήσεις και [ότι] τα δύο κράτη [θα είχαν] επί μακρόν —σε ανώτατο επίπεδο—
συμφωνίες, μέχρι να καταλήξουν σε κάτι τόσο κεφαλαιώδες. Αυτή η συμφωνία Ρίμπεντροπ-
Μολότωφ έκανε τεράστια εντύπωση στον κόσμο, κυριολεκτικά, διότι πολλοί είχαν πιστέψει ότι
αυτές οι δύο πλευρές δεν υπήρχε περίπτωση να έχουν την παραμικρή επαφή — είχαν πολύ
μεγάλες εμπορικές επαφές κυρίως από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης που εξήγαγε, αλλά
τόσο ώστε να διαμοιράσουν την ανατολική Ευρώπη, για πολλούς ήταν ανήκουστο.
Εκείνη την εποχή κυκλοφόρησαν πολλές γελοιογραφίες, όπου κατά κάποιον τρόπο ειρωνεύεται
κανείς, καγχάζει, τους δύο πάρα πολύ μεγάλους εχθρούς, οι οποίοι υβρίζουν ο ένας τον άλλο
σε κάθε τους λόγο, να είναι σε συνεννόηση μεταξύ τους και εδώ ο Χίτλερ απευθύνεται στον
Στάλιν και του λέει, με πολύ μεγάλη ευγένεια: “Υποθέτω είστε το κάθαρμα της Οικουμένης” και
ο Στάλιν απαντά: “Αν καταλαβαίνω καλά είσαστε ο αιμοδιψής δολοφόνος της εργατικής
τάξης”. Ήτανε μια ειρωνική πλευρά, γιατί πράγματι αυτή η Συνθήκη έκανε τεράστια εντύπωση.

124
Τα πράγματα αυτά είναι. Μέσα στο φθινόπωρο του 1939 συμβαίνουν κεφαλαιώδους σημασίας
εξελίξεις διότι —εκτός του το ότι συνέβησαν τα γεγονότα που είπαμε, δηλαδή υπεγράφη η
συγκεκριμένη συνθήκη, η οποία αποδείχθηκε λίγο μετά ότι πράγματι ίσχυε και μοιράστηκε η
ανατολική Ευρώπη μεταξύ των δύο πλευρών— με την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων
στην Πολωνία, η Αγγλία έστειλε τελεσίγραφο στον Χίτλερ αμέσως, εντός κάποιων ωρών, να
επιστρέψει στα σύνορα με τη Γερμανία, άλλως η βρετανική πλευρά κηρύσσει τον πόλεμο στη
Γερμανία. Φυσικά η γερμανική πλευρά, αντιθέτως, προήλασε μέσα στην Πολωνία και [το]
αποτέλεσμα ήταν πλέον να κηρυχτεί ο πόλεμος. Πρέπει να πούμε σε αυτό το σημείο ότι η
Αγγλία και η Γαλλία θεωρούνταν οι δυνάμεις οι οποίες θα είχαν το μεγάλο βάρος της άμυνας
της Ευρώπης. Καθώς θα δούμε στην εξέλιξη των πραγμάτων, η χώρα η οποία πραγματικά
κράτησε την άμυνα της Ευρώπης για δύο χρόνια ήταν η Αγγλία και όχι η Γαλλία, η οποία
υπέκυψε πάρα πολύ γρήγορα στην επέλαση των γερμανικών στρατευμάτων. Πάντως πρέπει να
πούμε ότι η αγγλική πλευρά βρέθηκε σε άμεση εγρήγορση για τις εξελίξεις· μάλιστα ο λαός, ο
αγγλικός, ειδοποιήθηκε για την έκρηξη του πολέμου, μιας και η Αγγλία κήρυξε τον πόλεμο στη
Γερμανία και σιγά σιγά πάλι με τη μέθοδο του ντόμινο θα μπουν όλοι μέσα στον πόλεμο, θα
δημιουργηθούν πάλι δύο μεγάλα στρατόπεδα. Και ήταν τόσο καίρια η στιγμή της έκρηξης, όλοι
καταλάβαιναν ότι αυτός ο πόλεμος ξανά θα είναι τεράστιας κλίμακας, που την αναγγελία του
πολέμου χρειάστηκε να την κάνει στον αγγλικό λαό ο βασιλιάς της Αγγλίας — αυτός ήταν
ψευδός από τη φύση του και απέφυγε να μιλήσει στον λαό του, αλλά ήταν σημαντικό το
γεγονός, που τα κατάφερε και μπόρεσε να στείλει ραδιοφωνικό μήνυμα, το οποίο αν δεν ήταν
καλού ρήτορος, ήταν τέλος πάντων ευπρόσωπου.
Η Αγγλία θα γίνει άμεσα, και καθώς θα εξελίσσεται ο πόλεμος, η χώρα στην οποία θα
σπεύσουν να διασωθούν οι κυβερνήσεις των χωρών που θα χτυπήσει ο Χίτλερ. Πρέπει να
πούμε ότι στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, από όλες τις χώρες της Ευρώπης, οι
κυβερνήσεις έσπευσαν —στο πέρασμα του Χίτλερ— να καταφύγουν στην Αγγλία, στο Λονδίνο,
και τούτο διότι η σύλληψη μιας κυβερνήσεως από τον εχθρό είναι βαρύτατο πλήγμα. Και στην
ελληνική πλευρά, όταν έπεσε το μέτωπο την άνοιξη του 1941 και η Ελλάδα κατακτήθηκε από
τον Άξονα, η Ελληνική Κυβέρνηση και ο Βασιλιάς κατέφυγε στην Αίγυπτο (από ό,τι γνωρίζουμε
όλοι) — η Αίγυπτος είναι Αγγλία, γιατί ήταν υπό τον έλεγχο της Αγγλίας.

V5.1.5 Κεραυνοβόλος πόλεμος (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=YYj2D0k3J5M
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή kpasisi
Στη χιτλερική πλευρά, έχοντας καταλάβει τη δυτική Πολωνία, πήρε κάποιον χρόνο μέχρι να
στήσει τη διοίκηση και να προετοιμαστεί για το επόμενό της βήμα· μετά κινήθηκε προς την
κατεύθυνση τη δυτική. Στόχος ήταν να καταληφθεί [η δυτική Ευρώπη] με ταχύτατους
ρυθμούς… σε αυτό το σημείο έχει μεγάλη διαφορά ο Α’ με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Β’
Παγκόσμιος Πόλεμος —το είπαμε και σε άλλη αφορμή— σχεδιάστηκε από τον Χίτλερ και το
επιτελείο του, επιμένω στις λέξεις “Χίτλερ και το επιτελείο του”, γιατί ο Χίτλερ ήταν
στρατιωτικός ταυτόχρονα, ήταν στρατιωτικός αρχηγός, ήταν πάνω στον σχεδιασμό όλων των
κινήσεων — φυσικά και με το επιτελείο του, το οποίο επίσης αποτελούνταν από επαγγελματίες

125
στρατιωτικούς, αλλά ο Χίτλερ δεν υπολείπονταν σε ικανότητες στρατιωτικές.
Ο Χίτλερ πίστεψε και προώθησε τον πάρα πολύ γρήγορο πόλεμο, τον ταχύτατης επέλασης
πόλεμο, που είναι ακριβώς το αντίθετο της συλλήψεως του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τον οποίο
και είχε ζήσει ο Χίτλερ, γιατί σας θυμίζω ότι είχε πάρει μέρος, είχε πολεμήσει σε αυτόν τον
Μεγάλο Πόλεμο. (Γιατί ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος στη βιβλιογραφία και παντού αναφέρεται ως
ο Μεγάλος Πόλεμος). Δεν είναι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ο Μεγάλος, [αυτό] αναφέρεται στον
Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τούτο διότι ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πρώτα πρώτα ήταν πρώτος
(Α’), δηλαδή πρώτη φορά η ανθρωπότητα έζησε τέτοια εμπειρία, και δεύτερον διότι ήταν
πόλεμος στρατιωτών και όπως σας είπα η συντριπτική πλειοψηφία των θυμάτων του Α’
Παγκοσμίου Πολέμου ήταν στρατιώτες, ενώ ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε πλειοψηφία μη
στρατιωτών, δηλαδή αμάχων θυμάτων.
Αυτός ο κεραυνοβόλος πόλεμος, ο οποίος λέγεται στα Γερμανικά “Blitzkrieg” (Μπλίτσκριγκ),
άφησε την ανθρωπότητα άναυδη, διότι η επέλαση των χιτλερικών στρατευμάτων προς τα
δυτικά ήταν τέτοιου μεγέθους ώστε μέσα σε ενάμιση μήνα κατακτήθηκαν η Ολλανδία, το
Βέλγιο, η Δανία και η Νορβηγία και η Γαλλία· είναι απίστευτο αυτό. Θα ήθελα να σας διαβάσω
του Ρόμελ (Erwin Rommel) του ίδιου, ο οποίος ηγείτο στρατιάς που χτύπησε τα δυτικά, την
περιγραφή της επίθεσης αυτής, της κεραυνοβόλου επιθέσεως. Πρέπει να πούμε στο σημείο
αυτό κάτι που είπαμε ήδη σε προηγούμενή μας ενότητα, ότι η πλευρά των Γάλλων είχε
ετοιμαστεί κατά τον Μεσοπόλεμο, με τη δημιουργία μιας υπόσκαφης γραμμής, της Γραμμής
Μαζινό (Ligne Maginot), την οποία όμως οι γερμανικές στρατιές υπερκέρασαν 88 μπαίνοντας
από σημείο στο οποίο δεν είχε ολοκληρωθεί, από [την] πλευρά του Βελγίου όπου δεν υπήρχε
αυτή η Γραμμή, και δεύτερον γιατί η Γραμμή Μαζινό δεν μπορούσε να φανταστεί τα Panzer
(πάντσερ) του Χίτλερ. Όταν βγήκαν στην επιφάνεια και στη δράση τα τεθωρακισμένα του
Χίτλερ, τα Panzer, έμειναν άναυδοι οι εχθροί και οι παρατηρητές, διότι επρόκειτο για ένα
θαύμα κατασκευής το οποίο μπορούσε να περνά πάνω από κάθε σχεδόν εμπόδιο, σχεδόν να
πετά πάνω από χαντάκια, είχε πολύ μεγάλες δυνατότητες. Μόνο που στο σημείο αυτό να
πούμε, ότι τα Panzer ήταν εξαιρετικά πετρελαιοβόρα και αυτό ήταν ένα πρόβλημα και
δεύτερον, επειδή ήταν υψηλής τεχνολογίας και μπορούσαν να κάνουν πολλές δράσεις, έτειναν
να χαλούν συχνότερα και να χρειάζονται επισκευή. Το λέω αυτό διότι, όσον αφορά τα
τεθωρακισμένα, οι Σοβιετικοί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο —όταν μπήκε η Σοβιετική Ένωση στον
πόλεμο— παρουσίασαν τα Τ-34, τα οποία ήταν πολύ καλά στη δουλειά τους, λιγότερο
περίπλοκα και λιγότερο πετρελαιοβόρα. Βέβαια υπήρχαν και τα Sherman και άλλα, και της
αγγλικής και της αμερικανικής πλευράς.
Σας διαβάζω λοιπόν πώς περιγράφει ο Ρόμελ την επέλαση αυτή, τον Blitzkrieg, όπως το έζησε ο
ίδιος, είναι δικά του λόγια, του Έρβιν Ρόμελ, ο θρυλικός στρατηγός του Χίτλερ ο οποίος
ονομάστηκε αργότερα “η Αλεπού της Ερήμου” επειδή κατενίκησε σε πολλές μάχες τους
Άγγλους στη Βόρεια Αφρική, όμως συνολικά οι Γερμανοί ηττήθηκαν. Εδώ βλέπουμε μία εικόνα
από την επέλαση των γερμανικών στρατευμάτων με τα τεθωρακισμένα τους, χτυπώντας
κάποιο ολλανδικό, κάποιο γαλλικό χωριό.
Λέει λοιπόν ο Ρόμελ: “Ο δρόμος προς τα δυτικά είχε τώρα ανοίξει. Το φεγγάρι ήταν ψηλά και
προς το παρόν δεν περιμέναμε σκοτάδι. Είχα ήδη δώσει εντολές, στο πλαίσιο του σχεδίου

88
Ρόλο στην ήττα της Γαλλίας έπαιξε ο αιφνιδιασμός της από γερμανικά στρατεύματα που διέσχισαν το
θεωρούμενο αδιάβατο δάσος των Αρδεννών, υπό τον στρατηγό Γκουντέριαν.

126
προέλασης στην πορεία μας προς την Αβεν (Avesnes)” —γαλλικό χωριό— “τα προπορευόμενα
τανκς να γαζώνουν κάθε τόσο τον δρόμο και τις παρυφές του με τα πυρά των πολυβόλων και
των αντιαρματικών πυροβόλων ελπίζοντας ότι θα εμπόδιζα έτσι τον εχθρό να χρησιμοποιήσει
νάρκες. Το υπόλοιπο σύνταγμα Panzer θα ακολουθούσε από μικρή απόσταση τα
προπορευόμενα τανκς και θα ήταν ανά πάσα στιγμή έτοιμο να αποκρούσει την όποια απόπειρα
πλαγιοκόπησης. Τα τανκς κινούνταν τώρα σε μια ατέλειωτη φάλαγγα περνώντας την
οχυρωματική γραμμή και κατευθυνόμενα προς τα πρώτα σπίτια που πυρπολούνταν ήδη από τα
πυρά μας”. Λες και περιγράφει την εικόνα που έχουμε σε αυτήν εδώ την πλευρά. “Ο όγκος της
μεραρχίας είχε οδηγίες να ακολουθήσει την πομπή των φορτηγών του συντάγματος Panzer.
Κάτω από το φεγγαρόφωτο βλέπαμε τους άντρες του 7ου τάγματος των μοτοσικλετιστών μας
να προελαύνουν δίπλα μας. Κατά διαστήματα ακουγόταν κάποιο εχθρικό πολυβόλο ή
αντιαρματικό πυροβόλο αλλά καμία από τις βολές τους δεν έπεφτε κοντά μας. Το πυροβολικό
μας βομβάρδιζε ανελέητα τα χωριά και τον δρόμο που απλωνόταν μπροστά μας. Σταδιακά, η
ταχύτητά μας αυξήθηκε. Σύντομα βρεθήκαμε να έχουμε εισχωρήσει 500, 1.000, 2.000, 3.000
γιάρδες στο εσωτερικό της οχυρωμένης ζώνης. Μηχανές μούγκριζαν, ερπύστριες κροτάλιζαν,
συνεχίσαμε με σταθερή ταχύτητα προς τον στόχο μας. Κάθε τόσο, ρίχναμε μια γρήγορη ματιά
με καλυμμένο φως στον χάρτη και τότε καταλάβαμε. Είχαμε περάσει τη Γραμμή Μαζινό”.
Δηλαδή είχε νικηθεί η άμυνα της Γαλλίας. “Ήταν σχεδόν απίστευτο. Πριν από 22 χρόνια είχαμε
αντιμετωπίσει επί τεσσεράμισι χρόνια αυτόν τον ίδιο εχθρό”. Εννοεί τους Γάλλους στον Α’
Παγκόσμιο Πόλεμο. “Είχαμε σημειώσει τη νίκη τη μία μετά την άλλη, αλλά τελικά είχαμε τότε
χάσει τον πόλεμο. Και τώρα έχουμε διασπάσει την περίφημη Γραμμή Μαζινό και προχωρούμε
βαθιά μέσα στην εχθρική περιοχή. Δεν είναι απλώς ένα όμορφο όνειρο. Είναι πραγματικότητα”.
Είναι τα αισθήματα του Ρόμελ μπαίνοντας στη Γαλλία και στην ουσία συντρίβοντας την άμυνα
και τις δυνατότητες της Γραμμής Μαζινό.

V5.1.6 Ο Άξονας, ένας πανίσχυρος γίγαντας (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=-5V2fG0L14k
απομαγνητοφώνηση Tal / αντιπαραβολή Asimenia
Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και με την έκρηξη του πολέμου άρχισαν να διαφαίνονται οι δύο
πλευρές της σύγκρουσης — αν και θα πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι οι δύο γίγαντες της
συγκρούσεως, δηλαδή οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και η Σοβιετική Ένωση, θα μπουν στον
πόλεμο στο τέλος του 1941. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1939. Το
1939, το 1940 και το μισό 1941, δηλαδή τα πρώτα δύο χρόνια του πολέμου, οι δύο γίγαντες της
συγκρούσεως αυτής, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση, δεν θα μετέχουν στον
πόλεμο, θα μπουν με καθυστέρηση μεγάλη και, επομένως, το κύριο βάρος θα πέσει στην
Αγγλία, μια και η Γαλλία ηττήθηκε τόσο γρήγορα.
Όταν το Ράιχ μπαίνει σε αυτή την περιπέτεια, ήδη η γερμανική πλευρά έχει ενσωματώσει…
Λέμε Γερμανία· δεν είναι [μόνο] η Γερμανία, διότι είναι η Γερμανία μαζί με τις περιοχές που
ενσωμάτωσε με το Blumenkrieg, δηλαδή και την Αυστρία και την Τσεχία και, καθώς
ενσωμάτωσε τη δυτική Πολωνία, [αυτό] είναι το αρχικό μέτωπο: η μεγάλη Γερμανία μαζί με τα
όσα έχει ενσωματώσει. Σύμμαχοί της στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι η Ιταλία, η οποία έχει

127
καταλάβει και την Αλβανία και την έχει ενσωματώσει, και είναι και η Ουγγαρία 89, η Ρουμανία
και η Βουλγαρία.
Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Τουρκία, η οποία στον Α’ [Π.Π.] ήταν σύμμαχος των Κεντρικών
Δυνάμεων, μένει ουδέτερη, όπως, μένει φυσικά ουδέτερη η Ελβετία και η Σουηδία. Το
ενδιαφέρον είναι ότι στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ισπανία η οποία το 1939 είχε πλέον βρεθεί
κάτω από τον έλεγχο του στρατηγού Φράνκο με το τέλος του εμφυλίου πολέμου —που ο
στρατηγός Φράνκο είχε υποστηριχθεί ανοιχτά με την αεροπορία της Ιταλίας και της Γερμανίας,
της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας—, ο στρατηγός Φράνκο δεν μετέσχε στον
πόλεμο. Δήλωσε ότι η χώρα του έχει ζήσει πάρα πολλά από τον εμφύλιο πόλεμο και πρέπει να
ανασυνταχθεί και δεν είναι σε θέση να μετάσχει (απλώς με κάποιες μικρές δράσεις). Η Ισπανία
δεν μετέσχε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως και η Πορτογαλία, παρότι είχε κι αυτή
απολυταρχικό καθεστώς· και επίσης και η Ιρλανδία.
Φυσικά μέσα στις μεγάλες επιτυχίες της πρώτης προέλασης των χιτλερικών στρατευμάτων, δεν
ήταν μόνο η ενσωμάτωση της δυτικής Πολωνίας, αλλά και η κατάληψη της Δανίας, της
Νορβηγίας, της Ολλανδίας, του Βελγίου, του Λουξεμβούργου και της Γαλλίας. Όλα αυτά έγιναν
στην πρώτη επέλαση του πολέμου, με τη Νορβηγία να έχει μία μικρή υστέρηση χρόνου στην
επίθεσή τους· ήταν δύσκολη η Νορβηγία, την κατέλαβαν όμως οι Χιτλερικοί.
Στον χάρτη αυτόν είναι σημαντικό να προσέξουμε τη Γαλλία του Βισύ. Όπως είπαμε σε άλλη
ενότητα, η Γαλλία συνετρίβη μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα από τους Χιτλερικούς,
επομένως βρέθηκε υπό γερμανική κατοχή. Περιττό να πούμε ότι απ’ τις περιοχές που
κατελάμβαναν τα χιτλερικά στρατεύματα αντλούσαν κάθε πλούτο που περιελάμβανε αυτή η
χώρα, μέταλλα, πρώτες ύλες, ό,τι τους χρειαζόταν για τις ανάγκες του πολέμου και για τις
ανάγκες της πολεμικής τους βιομηχανίας, διότι την ώρα του πολέμου σε όλες τις χώρες τα
εργοστάσια δούλευαν στο έπακρο· και φυσικά στη γερμανική πλευρά, δεν το συζητούμε αυτό.
Όμως, σας θυμίζω, ότι ένα μεγάλο κομμάτι της Γαλλίας, σχεδόν η μισή Γαλλία, στο κέντρο και
προς νότο, υπετάγη και συνετάγη με το Ράιχ και επομένως εδώ βλέπετε ότι έχει και
διαφορετικό χρώμα, δηλαδή ένα απαλό μοβ για να δείξει ότι στην ουσία είναι τμήμα του Ράιχ,
και επειδή η Βόρεια Αφρική πριν από τον πόλεμο ήταν αποικία της Γαλλίας —όπως και όταν
τελείωσε ο πόλεμος για κάποιες δεκαετίες παρέμεινε—, η Γαλλία του Βισύ έλεγχε και τις
επαρχίες αυτές, τις αποικίες της Γαλλίας. Επομένως το Ράιχ κατακτώντας τη Γαλλία είχε υπό τον
έλεγχό του και μεγάλο κομμάτι της Βόρειας Αφρικής. Αφήστε δε που η Λιβύη βρισκόταν υπό
τον έλεγχο της Ιταλίας, όπως είπαμε σε προηγούμενή μας ενότητα. Δηλαδή, ο συνασπισμός της
Γερμανίας και των συμμάχων της αντιπροσώπευε ένα πολύ ισχυρό κομμάτι της Ευρώπης, και
της Μεσογείου και της Βόρειας Αφρικής. Το πράγμα, δηλαδή, ξεκινά για την πλευρά των
Γερμανών και των συμμάχων τους με τους καλύτερους οιωνούς.
Τον πρώτο χρόνο του πολέμου η ταχύτητα της επέλασης και η ταχύτητα των νικών, τις οποίες
επεδείκνυαν τα στρατεύματα της πλευράς αυτής, έκανε τον κόσμο να πιστεύει ότι η νίκη θα
είναι με αυτή την πλευρά. Σας θυμίζω δε ότι με αυτή την πλευρά είχε συνταχθεί και η Ιαπωνία,
στην άλλη άκρη του Ειρηνικού. Τα πράγματα δεν έμοιαζαν καθόλου καλά για την αντίπαλη
πλευρά της Γερμανίας.

89
Στον Β΄ Π.Π., η Γερμανία και οι σύμμαχοί της συγκρότησαν τον Άξονα.

128
 V5.1.7 Η εκκένωση στη Δουνκέρκη (4΄)

https://www.youtube.com/watch?v=FoYDVdtxXOU
απομαγνητοφώνηση Paronymius / αντιπαραβολή Lemonia9

H κατάληψη της Γαλλίας είχε δραματικές πλευρές. Πραγματικά, άφησε άναυδη την
ανθρωπότητα η ευκολία με την οποία καταλήφθηκε αυτή η χώρα και —όπως είπαμε—
οφειλόταν στον σχεδιασμό του Blitzkrieg90 το γεγονός ότι οι Γερμανοί υπερκέρασαν τη Γραμμή
Mαζινό, μπαίνοντας από το Βέλγιο και ξεγελώντας τους Γάλλους με ελιγμούς που τους έδωσαν
την εντύπωση ότι κινούνται προς άλλη περιοχή· αντιθέτως, εκείνοι μπήκαν από άλλη περιοχή
κι έκαναν κυριολεκτικά έναν περίπατο —θα έλεγε κανείς— προς το Παρίσι και υπήρξαν αυτά
τα αποτελέσματα.

Η αγγλική πλευρά τώρα, πριν ακόμη χτυπήσουν οι Xιτλερικοί τη Γαλλία, ήξερε ότι η Γαλλία θα
αποτελέσει κεντρικό σημείο επίθεσης των στρατευμάτων του Ράιχ και εξ αυτού έστειλε, για να
ενισχυθεί η άμυνα της Γαλλίας, τριακόσιες περίπου χιλιάδες στρατιώτες από τα δικά της
[στρατεύματα]· η Αγγλία και η Γαλλία δεν είναι μακριά κι έτσι μπόρεσε να τους μεταφέρει91
προς την πλευρά της Γαλλίας για να ενισχυθεί η άμυνα.
Όμως δεν είχε κανείς προβλέψει την τόσο ταχεία κατάρρευση της Γαλλίας. Οι στρατιώτες
αυτοί, οι Άγγλοι στρατιώτες, κινδύνευσαν να παγιδευτούν στην επελαύνουσα Γερμανία και
χρειάστηκε να γίνει μία γρήγορη διάσωση των στρατιωτών της Αγγλίας. Η Αγγλία έδωσε όλες
της τις δυνάμεις να διασώσει τουλάχιστον τους στρατιώτες της, διότι κινδύνευε να μείνει η ίδια
χωρίς στρατό έτσι όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, και τότε έγινε η περίφημη διάσωση στην
περιοχή της Δουνκέρκης, ένα σημείο στη βόρεια Γαλλία.

Ενόσω προήλαυναν οι δυνάμεις του Ράιχ, η Αγγλία κάλεσε κάθε πλεούμενο που ήταν
διαθέσιμο —μα πλοίο εμπορικό, μα μικρή βαρκούλα του ψαρά, μα καΐκι, μα οτιδήποτε— να
’ρθει να βοηθήσει αυτή τη διάσωση των Άγγλων στρατιωτών. Πράγματι, μπόρεσε να συμβεί
αυτό και διεσώθησαν οι τριακόσιες αυτοί χιλιάδες στρατιώτες με τα μέσα που προσέτρεξαν —
μεταξύ των οποίων πολλά ελληνικά εμπορικά πλοία, τα οποία πήραν το σήμα της Αγγλίας και,
απ’ όπου κι αν βρίσκονταν, έσπευσαν να βοηθήσουν. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη
συγκέντρωση πλωτών μέσων στην ιστορία της ανθρωπότητας μέχρι τότε. Έσπευσαν και
επίσημα πλωτά μέσα για τη βοήθεια, αλλά δεν έφταναν· έπρεπε όλα να γίνουν πάρα πολύ
γρήγορα κι έτσι, πράγματι, ο καθένας, που είχε το οτιδήποτε πλωτό, ήρθε να βοηθήσει.
Απ’ αυτή την πλευρά η Αγγλία ξεκινά, μέσα στο κακό το οποίο συνέβαινε στο ’40, με μια
διάσωση που της διασφάλιζε τη δικιά της άμυνα, καθώς τώρα ήταν βέβαιο ότι η χιτλερική
πλευρά θα χτυπούσε τον επόμενο στόχο της —αφού είχε τελειώσει με τη Γαλλία, είχε

90
σημ. απομ.: γερμανική λέξη που σημαίνει “κεραυνοβόλος πόλεμος”: αναφέρεται σε πολεμική τακτική, την
οποία επινόησε και εφάρμοσε ο Γερμανός στρατηγός Χάιντς Γκουντέριαν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου
Πολέμου. Επονομάστηκε έτσι επειδή περιλάμβανε αιφνιδιαστικές επιθέσεις, ταχύτατες προωθήσεις δυνάμεων
στην εχθρική περιοχή με συντονισμένη ισχυρή υποστήριξη από αεροπορικές δυνάμεις, που κτυπούσαν και
αιφνιδίαζαν τον εχθρό όπως ακριβώς θα έκανε ένας κεραυνός.
91
σημ.: επιθυμία της κ. Ευθυμίου να αλλάξει.

129
ολοκληρώσει με τη δυτική και βορειοδυτική πλευρά της Ευρώπης—, ότι τώρα πια ο επόμενος
στόχος ήταν η Αγγλία.

130
 5.2: Η Αγγλία στέκεται όρθια

V5.2.1 Luftwaffe εναντίον RAF (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=m3_uT9Bi7q8
απομαγνητοφώνηση Diamant / αντιπαραβολή Asimenia
Είναι πλέον καλοκαίρι του 1940 και η Γαλλία έχει ήδη ηττηθεί. Ο Χίτλερ και το επιτελείο του
παρελαύνουν στις κεντρικές λεωφόρους, στην Αψίδα του Θριάμβου, και πίσω τους το πιο
χαρακτηριστικό σύμβολο της πρωτεύουσας, ο Πύργος του Άιφελ, φαίνεται σαν να είναι λάβαρο
νίκης για τους Χιτλερικούς. Είναι φανερή η ικανοποίηση στα μάτια και στην ομιλία του
σώματος των Γερμανών αξιωματούχων, και τούτο διότι Γαλλία και Γερμανία, μετά τον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, είχαν ξαναανακτήσει το τεράστιο μίσος μεταξύ τους. Θυμίζω ότι οι Γάλλοι
είχαν, τέλος πάντων, υπάρξει σκληρότατοι απέναντι στους Γερμανούς μετά το τέλος του Α΄
Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ η γερμανική πλευρά θεωρούσε ότι είχε πολεμήσει και πολύ
καλύτερα από κάθε άλλον στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι γεγονός ότι στον
Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί είχαν νικήσει [σε] πολλές μάχες, αλλά έχασαν τον πόλεμο·
έχασαν τον πόλεμο επειδή ήρθαν και οι Αμερικανοί.
Ήρθε λοιπόν τώρα η ώρα της Αγγλίας. Η Αγγλία βέβαια δεν είναι απλή ιστορία. Δεν είναι πλέον
η Αγγλία η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής πλέον, το
1939, το 1940, είναι η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο απ’ όλες τις πλευρές και φυσικά η πιο
ισχυρή βιομηχανική χώρα στον κόσμο και η πιο μεγάλη παγκόσμια δύναμη επίσης. Όμως, η
Αγγλία παραμένει μια ισχυρότατη δύναμη και είναι και νησί. Έχει σημασία αυτό, διότι για να
επιτεθείς εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας —εφόσον είναι νησί— δύο δρόμους έχει κανείς:
είτε να κάνει απόβαση με πλοία είτε να τη βομβαρδίσει. Το να κάνει απόβαση με πλοία
κάποιος, βέβαια, είναι μία επιλογή, απλώς θα πρέπει να λάβει υπόψη του το εξαιρετικό
ναυτικό της Βρετανίας — η Βρετανία συνδέονταν πάντα με τη δύναμη στη θάλασσα.
Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι και η γερμανική πλευρά ήταν πάρα πολύ ισχυρή στη
θάλασσα και μάλιστα, επί Χίτλερ, η βιομηχανία των Γερμανών έκανε θαύματα στις κατασκευές
του πολεμικού ναυτικού, και το απέδειξε σε πολλές ναυμαχίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι
Γερμανοί μπήκαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με εξαιρετικά όπλα και στα τεθωρακισμένα και
στο πολεμικό ναυτικό και, βέβαια, στην αεροπορία.
Η γερμανική πλευρά διέθετε αεροπλάνα υψηλότατης επιδόσεως. Ένας από τους τύπους
αεροπλάνων που είχαν σχεδιάσει οι περίφημοι τεχνικοί και επιστήμονες της Γερμανίας ήταν
ένα αεροπλάνο το οποίο ονομαζόταν “Στούκας” (Stuka), που είχε τη δυνατότητα να πετά σε
ψηλό σημείο για να μην το πιάνουν τα ραντάρ, και στη συνέχεια, προκειμένου να βομβαρδίσει,
να κάνει κάθετη εφόρμηση —κάτι το οποίο δυσκόλευε πάρα πολύ τα αντιαεροπορικά να το
ρίξουν— και καθώς μπορούσε να κάνει κάθετη εφόρμηση και να ξαναϊσορροπήσει στο σημείο
το οποίο επιθυμούσε να βομβαρδίσει, ο πιλότος άνοιγε τις καταπακτές και έπεφταν οι βόμβες,
και έπεφταν οι βόμβες με μεγαλύτερη ακρίβεια απ’ ό,τι με τον προηγούμενο τρόπο πλοήγησης
των αεροπλάνων. Θυμίζω ότι την εποχή εκείνη οι βομβαρδισμοί γίνονταν με την εκτίμηση του
πιλότου και πολλές φορές, λόγω της κινήσεως του αεροπλάνου (φυσούσε ο άνεμος και το ‘να
και τ’ άλλο), αρκετές βόμβες δεν έπεφταν στον στόχο, ενώ με αυτά τα Στούκας (Stuka)
έπεφταν.

131
Φυσικά, δημιουργήθηκαν και άλλα αεροπλάνα στη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, η
γερμανική μηχανή συνεχώς ανανεώνονταν από τους σπουδαίους της επιστήμονες, αλλά το ίδιο
συνέβαινε και στην αγγλική πλευρά και στην αμερικανική —όταν μπήκαν οι Ηνωμένες
Πολιτείες στον πόλεμο— και στη σοβιετική πλευρά, όταν μπήκε η Σοβιετική Ένωση στον
πόλεμο και φυσικά και η ιαπωνική πλευρά η οποία έδινε κι εκείνη… Γενικά, στον Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο, επιστήμονες δούλευαν ακάματα, από το πρωί μέχρι τη νύχτα, διότι δεν είχαν και
περιθώριο χρόνου ήταν “υπέρ πάντων ο αγών” αυτή η ιστορία.
Εν πάση περιπτώσει, η πλευρά των Γερμανών επέλεξε να επιτεθεί στην Αγγλία από αέρος, μια
και εμπιστευόταν πολύ τους πιλότους της. Οι Γερμανοί πιλότοι φημίζονταν για τις ικανότητές
τους. Κάνω μια παρένθεση σ’ αυτό: όταν τέλειωσε ο πόλεμος, με την ήττα φυσικά της
Γερμανίας, οι αεροπορικές εταιρίες όλου του κόσμου έσπευσαν να προσλάβουν τους
επιζήσαντες πιλότους της γερμανικής πλευράς, διότι θεωρούνταν εξαιρετικά καλά
εκπαιδευμένοι και εξαιρετικών ικανοτήτων πιλότοι. Η πολεμική αεροπορία του Ράιχ,
ονομαζόταν “Luftwaffe” (“Luft” στα Γερμανικά θα πει αέρας, “Waffe” είναι τα όπλα) και
επρόκειτο να χτυπήσουν τη Μεγάλη Βρετανία. Η αγγλική πλευρά είναι σε εγρήγορση,
περιμένει το χτύπημα και υποθέτει ότι θα κινηθούν αεροπορικά οι Γερμανοί. Τελικά
επιβεβαιώνεται, διότι βλέπει τις δράσεις τους πια, είναι ορατές.
Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι η αγγλική πλευρά παρουσίασε με την έκρηξη του
πολέμου μία καινούρια της κατάκτηση επιστημονική, που είναι τα ραντάρ 92. Τα ραντάρ
βοήθησαν πολύ την Αγγλία στην τιτάνια μάχη που πρόκειται να δώσει με τη Γερμανία. Τη
γερμανική Luftwaffe πρόκειται να αντιμετωπίσει η αντίστοιχη αγγλική RAF, R - A - F, Royal Air
Force. Θα αρχίσει τώρα μία τιτάνια σύγκρουση, στην οποία θα πάρουν μέρος χιλιάδες πιλότων
κι από τις δύο χώρες. Ο νικητής θα αποδειχθεί τελικά η RAF.

V5.2.2 Ουίνστον Τσώρτσιλ (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=8gFPr1kjCAY
απομαγνητοφώνηση ARTEMIS68 / αντιπαραβολή kpasisi
Για την Αγγλία η ώρα είναι τρομερή, και ήταν κάτι που βέβαια από την κήρυξη του πολέμου,
από τον Σεπτέμβριο του ΄39, την υπέθεταν ότι θα έλθει. Στο μεταξύ είχε κυλήσει κάτι λιγότερο
από ένας χρόνος. Στην Αγγλία είχε αλλάξει η πρωθυπουργία, ο Τσάμπερλαιν, ο οποίος είχε
υπάρξει τόσο υποχωρητικός και ανεκτικός στις κινήσεις του Χίτλερ, όπως περιγράψαμε,
αντικαθίσταται από τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, τον άνθρωπο ακριβώς ο οποίος επί τόσα χρόνια
έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου και έλεγε, όχι μόνο στη Βρετανία αλλά και σε όλους τους
συμμάχους και σ’ όλα τα ευήκοα ώτα, ότι αυτός ο άνθρωπος —εννοώντας τον Χίτλερ— δεν
είναι καμία περιστερά, όπως παριστάνει, πρόκειται να γεμίσει με αίμα τη Γη· άρα είχε δει
μπροστά, είχε καταλάβει και τώρα έγινε ο εμβληματικός ηγέτης της Αγγλίας, κατά τη διάρκεια
του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Βρετανία, όντας ένας
κεντρικότατος μοχλός της αντίστασης απέναντι στην επέλαση του Ράιχ, θα είναι σε συνεχή

92
Το ραντάρ είναι αποτέλεσμα ερευνών επιστημόνων πολλών χωρών – κυρίως Γερμανών, Αμερικανών, Ρώσων
και Άγγλων. Στην πιο χρηστική μορφή του έφτασε στην Αγγλία, το 1936.

132
συνομιλία με τις δύο άλλες μεγάλες δυνάμεις που πρόκειται να εμπλακούν στον πόλεμο με την
ίδια πλευρά: η Σοβιετική Ένωση μετά την εισβολή του Ιουνίου του 1941 και οι Ηνωμένες
Πολιτείες μετά την εμπλοκή τους τον Δεκέμβριο του ΄41. Θυμίζω ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες
είχαν πρόεδρό τους την εποχή αυτή τον Ρούσβελτ (Franklin Roosevelt) και η πλευρά της
Σοβιετική Ένωσης τον Στάλιν, τον Ιωσήφ Στάλιν.
Προς το παρόν όμως μόνο η Αγγλία είναι όρθια και μάχεται, και ο Τσώρτσιλ αισθανόμενος,
ξέροντας ότι επίκειται η επίθεση —σχεδόν ακούγονται τα γερμανικά αεροπλάνα να
κατευθύνονται προς την Αγγλία, η απόσταση Αγγλία-Γερμανία δεν είναι μεγάλη στα σημεία
που βρίσκονται κοντύτερα στη Βόρεια Θάλασσα—, απηύθυνε έναν καταπληκτικό λόγο στους
συμπολίτες του· έχει μείνει στην ιστορία ο λόγος αυτός, διότι σ’ αυτόν τον λόγο εξήγησε στους
συμπολίτες του ότι ξεκινά μια τρομερή περίοδος για την Αγγλία, ότι “πρόκειται να
συγκρουστούμε με μία χώρα ξακουστή για τον πατριωτισμό των κατοίκων της, για τη
μαχητικότητά τους, για τη στόχευσή τους, για την πειθαρχία τους, για την εφευρετικότητά
τους”, δηλαδή σαν αρχαία ελληνική τραγωδία. Ο Τσώρτσιλ εξύμνησε τις πλευρές, τις δυνατές
πλευρές της γερμανικής πλευράς, αλλά απάντησε λέγοντας: “αλλά εμείς είμαστε η Αγγλία, η
χώρα που άλλαξε τον κόσμο, η χώρα που έφερε τους νέους θεσμούς στη Γη, η χώρα που
άλλαξε την οικονομία του κόσμου με τη Βιομηχανική Επανάσταση· εμείς θα νικήσουμε, και
μετά από δεν ξέρω πόσα χρόνια θα διαρκέσει αυτός ο πόλεμος, αλλά εκείνο που ξέρω είναι ότι
θα έχουμε νικήσει. Στο μεταξύ όμως δεν μπορώ να υποσχεθώ τίποτε άλλο παρά μόνο αίμα,
πόνο και δάκρυα και όποιος από εμάς ζήσει θα χαρεί μία Αγγλία νικήτρια, γιατί δεν μπορεί η
Αγγλία παρά να νικήσει σ’ αυτόν τον πόλεμο”.
Μέσα σε αυτό το κλίμα πατριωτισμού στην Αγγλία συνδυάζεται και η βασιλική οικογένεια, η
οποία δηλώνει ότι δεν πρόκειται να εγκαταλείψει το Λονδίνο —παρότι ήταν βέβαιο ότι το
Λονδίνο θα έχει το μεγαλύτερο μερδικό της επιθετικότητας της Luftwaffe—, θέλοντας να δείξει
η βασιλική οικογένεια ότι όλοι μαζί θα ζήσουμε ό,τι είναι να ζήσουμε με την καρτερία που
πρέπει και την αντοχή. Ένα από τα πρώτα πράγματα που έκανε η αγγλική πλευρά είναι να
συγκεντρώσει τα παιδιά από τα μεγάλα αστικά κέντρα και να τα διοχετεύσει σε χωριά, και
τούτο διότι ήταν βέβαιο ότι η Luftwaffe θα βομβαρδίσει τα μεγάλα αστικά κέντρα και κυρίως
τα βιομηχανικά (ε, ήταν απίθανο να βομβαρδίσει τα μικρά χωριά), και έτσι υπήρξε μια μεγάλη
επιχείρηση διάσωσης των παιδιών, όπου οργανωμένα αποκόπηκαν τα παιδιά —από πολύ
μικρής ηλικίας μέχρι την εφηβεία— από τους γονείς τους για να διασωθούν. Πρέπει να πούμε
ότι τέτοιες προσπάθειες διάσωσης παιδιών έγιναν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο προληπτικά και
ας πούμε και στο Λένινγκραντ, στην Αγία Πετρούπολη, ένας μεγάλος αριθμός παιδιών είχε ήδη,
όταν χτυπήθηκε η Αγία Πετρούπολη, διοχετευτεί σε άλλα σημεία ασφαλέστερα· οι άνθρωποι
προσπαθούν να σώσουν ό,τι πολυτιμότερο έχουν, τουλάχιστον τα παιδιά τους.
Θέλω να σας περιγράψω μία τέτοια συγκέντρωση παιδιών προς διάσωσιν στο Λονδίνο, έτσι
όπως την έζησε μία κυρία της εποχής και μας γράφει: “Από το γραφείο μού είχαν πει να
καλύψω την εκκένωση του Λονδίνου από τους μαθητές. Είχαν γίνει ετοιμασίες για το
εγχείρημα. Πήγα σε ένα συγκρότημα εργατικών κατοικιών στο βάθος του Gray’s Inn Road και
κάτω από το αδύναμο πρωινό φως είδα ένα μικρόσωμο εύθραυστο κοριτσάκι να πηγαίνει στο
σχολείο. Είχε στο χέρι της ένα μεγάλο δέμα τυλιγμένο με καφέ χαρτί. Ήταν η Florence
Morecambe, μια μικρή Aγγλίδα μαθήτρια, και αυτό που κρατούσε αντί για τσάντα στον ώμο της
δεν ήταν παρά μια αντιασφυξιογόνα μάσκα. Ακολούθησα τη Florence στο σχολείο της. Ήταν ένα
μεγάλο δημοτικό σχολείο και οι τάξεις γεμάτες παιδιά, δέματα και αντιασφυξιογόνες μάσκες.

133
Τα παιδιά ήταν αναστατωμένα αλλά και ευτυχισμένα, επειδή οι γονείς τους τους είχαν πει ότι
θα πήγαιναν στην εξοχή, και πολλά παιδιά από αυτά όπως η μικρή Florence δεν είχαν ξαναδεί
πράσινα λιβάδια. Είχαν μάθει να παίζουν σε μια ασφαλτοστρωμένη αυλή ή σε κάποιο σκάμμα
στο τσιμεντένιο προαύλιο. Παρακολούθησα τους δασκάλους να εκφωνούν τα ονόματά τους και
να τους βάζουν ετικέτες στα παλτά, ελέγχοντας τα δέματά τους για να διαπιστώσουν αν
υπήρχαν ζεστά και καθαρά ρούχα. Στην είσοδο του σχολείου βρίσκονταν δύο αστυνομικοί.
Επέτρεπαν στα παιδιά να περάσουν, αλλά συνιστούσαν ευγενικά στους γονείς να μην
προχωρήσουν άλλο· ίσως να τάραζαν τα παιδιά. Έτσι οι γονείς αποχαιρετούσαν τα παιδιά τους,
έστρωναν τα μαλλιά των κοριτσιών, έβαζαν τα αγόρια να φυσήσουν τη μύτη τους και τα
φιλούσαν βιαστικά. Με τις ετικέτες στα ρούχα τους και έχοντας μπει στη γραμμή τα παιδιά
άρχισαν να βγαίνουν από το σχολείο. Η παιδική πομπή προχώρησε προς τον σταθμό του
υπόγειου του Gray’s Inn Road. Στο απέναντι πεζοδρόμιο οι μητέρες αποχαιρετούσαν τα παιδιά
κουνώντας το χέρι και πάσχιζαν να τα δουν για μια τελευταία φορά. Η αστυνομία τους είχε πει
να μην ακολουθήσουν τα παιδιά αλλά δεν μπορούσαν να αντισταθούν. Τα παιδιά άρχισαν να
κατεβαίνουν στον υπόγειο”.

V5.2.3 Κοβεντρίρεν (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=K7N_TACPC5E
απομαγνητοφώνηση gkyr / αντιπαραβολή Asimenia
Η Luftwaffe φάνηκε στον ουρανό της Αγγλίας τον Ιούνιο του 1940. Επρόκειτο για τόσα πολλά
αεροπλάνα που σκοτείνιασε ο ουρανός. Στο μεταξύ, στην Αγγλία είχαν διοχετευθεί σε όλους
τους κατοίκους, υποχρεωτικά, αντιασφυξιογόνες μάσκες και τούτο διότι στον Α΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο είχαν χρησιμοποιηθεί δηλητηριώδη αέρια. Τα είχε ξεκινήσει η γερμανική πλευρά, στον
Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά γρήγορα αντεπιτέθηκε και η άλλη πλευρά, η Αντάντ δηλαδή,
επίσης με δηλητηριώδη αέρια, και οι Βρετανοί φοβούνταν πάρα πολύ ότι η γερμανική πλευρά
θα χτυπήσει με δηλητηριώδη αέρια. Γι’ αυτό είχαν ετοιμαστεί αντιασφυξιογόνες μάσκες, όχι
μόνο για τους ενηλίκους, αλλά και για τα παιδιά και για τα βρέφη και για τα νεογέννητα.
Υπήρχαν αντιασφυξιογόνα καροτσάκια μωρών, τα οποία καλύπτονταν πλήρως κι έτσι το μωρό
ανέπνεε από μία... τέλος πάντων δίοδο του αέρα που ήταν επεξεργασμένη έτσι ώστε να μην
χαθεί το παιδί.
Η Αγγλία είχε ήδη κάνει την προπαγάνδα της στη χώρα με αφίσες, οι οποίες εξηγούσαν στους
κατοίκους ότι σε οποιαδήποτε περίσταση, μόλις ακούσετε το σήμα, τη σειρήνα με το σήμα, ότι
πρέπει να φορέσετε την αντιασφυξιογόνα σας μάσκα, να τη φορέσετε αμέσως και να
εγκαταλείψετε οτιδήποτε κάνετε εκείνη τη στιγμή. Κοιτάξτε μία χαρακτηριστική αφίσα,
τολμηρή, η οποία είναι εύγλωττη, δεν χρειάζονται λόγια, που λέει ότι οτιδήποτε και να κάνετε
τη στιγμή του συναγερμού, τα παρατάτε και φοράτε τη μάσκα σας.
Η Luftwaffe βομβαρδίζει το Λονδίνο. Η πόλη η οποία είχε [δεχθεί] πολύ μεγάλες επιδρομές από
την πλευρά της γερμανικής αεροπορίας είναι το Λονδίνο. Κοιτάξτε τον ουρανό του Λονδίνου
κατά την ώρα των βομβαρδισμών... Είναι η κίνηση των βομβαρδιστικών αλλά και των
αεροπλάνων της RAF διότι, στην ουσία, πάνω στον ουρανό της Αγγλίας, για περίπου οχτώ
μήνες γίνονταν ένας πόλεμος ζωής και θανάτου μεταξύ των πιλότων των δύο πλευρών.

134
Επρόκειτο για εξαιρετικούς πιλότους και από την πλευρά της RAF, οι οποίοι βέβαια
υπεράσπιζαν την πατρίδα τους και τα έδιναν όλα. Οι πόλεις, οι οποίες πράγματι
βομβαρδίστηκαν σκληρότατα από τη γερμανική πλευρά, ήταν οι μεγάλες πόλεις της χώρας και
τα βιομηχανικά κέντρα. Ιδιαίτερα, μάλιστα, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πόλης
Coventry, η οποία και βρίσκεται σε βιομηχανικό κέντρο, της οποίας η ισοπέδωση από την
πλευρά της Luftwaffe ήταν τόσο απόλυτη ώστε, μετά το τέλος των βομβαρδισμών, ήταν
αδύνατον να ξεχωρίσει κανείς τα πτώματα. Στη δε γερμανική γλώσσα δημιουργήθηκε ένα
καινούριο ρήμα, το ρήμα “κοβεντρίρεν” (coventrieren) που θα πει ισοπεδώνω κάποιον σαν το
Coventry.
Στη διάρκεια αυτών των περίπου 8 μηνών, αν και οι πρώτοι μήνες ήταν οι πιο κρίσιμοι, στην
Αγγλία σκοτώθηκαν εξήντα χιλιάδες άμαχοι από τους βομβαρδισμούς και καταστράφηκαν τρία
εκατομμύρια οικίες και δημόσια κτίρια. Η RAF είχε ασύλληπτου μεγέθους απώλειες, δηλαδή,
στους έξι πιλότους της RAF σκοτώθηκαν οι πέντε· μόνο ένας σώθηκε. Είναι απίστευτο ποσοστό!
Πάντως η RAF τα κατάφερε, και η Luftwaffe αναγκάστηκε να σταματήσει τους βομβαρδισμούς
πιστεύοντας ότι θα επανέλθει. Ο Χίτλερ δεν παραδέχτηκε ότι έχασε τη μάχη της Αγγλίας.
Θεώρησε ότι θα είναι μία πρόσκαιρη υποχώρηση και θα επανέλθει. Όμως, τελικά, δεν
επρόκειτο η Αγγλία να κατακτηθεί. Η Αγγλία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν κατακτήθηκε. Δεν
κατακτήθηκε, έμεινε ελεύθερη. Και όχι μόνο έμεινε ελεύθερη, αλλά εξαρχής, με την έναρξη του
πολέμου, η αγγλική πλευρά έστειλε στρατεύματα και ένοπλους και κατασκόπους προς
υποβοήθηση των χωρών που υπέθετε ότι επρόκειτο να χτυπηθούν από το Ράιχ. Και στη δική
μας περίπτωση, την ελληνική περίπτωση, το γνωρίζουμε όλοι ότι στην άμυνα της Κρήτης
βοήθησαν αγγλικά στρατεύματα, στα οποία περιλαμβάνονταν πολλοί Νεοζηλανδοί και Ινδοί
από την Κοινοπολιτεία, και ότι και στον κεντρικό κορμό της Ελλάδας είχαν έλθει Άγγλοι για να
βοηθήσουν την άμυνα της χώρας.
Θυμίζω ότι η Ελλάδα γνώρισε την εισβολή των Ιταλών τον Οκτώβριο του 1940, του Μουσολίνι.
Ήταν νικηφόρα: απώθησε τα ιταλικά στρατεύματα βαθιά μέσα στην Αλβανία. Όμως, την άνοιξη
του ‘41 ήρθαν οι Γερμανοί, οι οποίοι παρέκαμψαν την “ελληνική Γραμμή Μαζινό”, δηλαδή τη
Γραμμή Μεταξά, αφού τη χτύπησαν στην είσοδο από τη Βουλγαρία —η Βουλγαρία ήταν
σύμμαχος των Γερμανών— στο ύψος του Ρούπελ. Στο Ρούπελ δέχτηκαν πολύ σκληρή άμυνα
από τους Έλληνες και προκειμένου να μη χάσουν στρατό παρέκαμψαν τη Γραμμή Μεταξά και
μπήκαν από τη Θεσσαλονίκη, από τον Βαρδάρη, και κατέλαβαν την Ελλάδα. Μέσα σε περίπου
10 ημέρες είχε καταληφθεί η χώρα, με την Κρήτη να αντέχει μία εβδομάδα περισσότερο. Το
λέω αυτό, διότι η Αγγλία έστελνε στρατεύματα όπου μπορούσε για να κρατήσει το μέτωπο
εναντίον των Γερμανών, δεν αρκέστηκε μόνο στα δικά της εδάφη.
Όταν αυτοί οι βομβαρδισμοί στην Αγγλία καταλάγιασαν και η Luftwaffe απομακρύνθηκε από
το σχέδιό της, τουλάχιστον προς το παρόν —έτσι νόμιζε—, άρχισε το εξής καταπληκτικό: η
αγγλική πλευρά συνέχισε, εκείνη τώρα, να βομβαρδίζει τη Γερμανία. Από το 1942 μέχρι το
τέλος του πολέμου, μέχρι το 1945, δεν υπήρχε ημέρα που τα αγγλικά αεροπλάνα να μη
σηκώνονται και να [μη] βομβαρδίζουν τη Γερμανία. Μάλιστα, όταν μπήκαν και οι Αμερικανοί
στον πόλεμο, μοίραζαν τις βάρδιες και χτυπούσαν τη μισή ημέρα τα αγγλικά αεροπλάνα και
την άλλη μισή τα αμερικανικά αεροπλάνα, τη Γερμανία. Η Γερμανία στα τρία τελευταία χρόνια
[του πολέμου] βομβαρδίζονταν σε διάφορα σημεία της από τα βομβαρδιστικά των δύο αυτών
χωρών. Βέβαια, η Luftwaffe έδινε και εκείνη αγώνες στο έδαφός της για να αποτρέψει τα
χειρότερα κάθε φορά. Επρόκειτο για μία σύγκρουση γιγάντων.

135
 V5.2.4 H μάχη για τη Β. Αφρική (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=KOYcDfvqgKU
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU
Μιλώντας για τη συνεισφορά της Αγγλίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο —που είναι πραγματικά
τεράστιας κλίμακας—, θα πρέπει να πούμε ότι ανάμεσα στα άλλα υπήρχαν και άτομα τα οποία
συνέβαλαν με άλλον τρόπο στη νίκη των Συμμάχων. Ένας από αυτούς είναι ένας θρυλικός
μαθηματικός της Αγγλίας της εποχής, ο Άλαν Τιούρινγκ (Alan Turing) —ένας ιδιότυπος ιδιοφυής
μαθηματικός και ιδιότυπη προσωπικότητα—, στον οποίον ανατέθηκε η αποκωδικοποίηση των
μηνυμάτων των Γερμανών (των εσωτερικών μηνυμάτων των Γερμανών) και εκείνος, στην
προσπάθειά του να αποκωδικοποιήσει αποτελεσματικά —το οποίο και πέτυχε—, συνέβαλε τα
μέγιστα στην ανάπτυξη του λογισμικού των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Σ’ αυτόν τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ήρωες δεν ήταν μόνο στα πεδία του πολέμου, αλλά ήταν και στα
εργαστήρια και στις εφευρέσεις και στις λύσεις τις τεχνικές· και ο Άλαν Τιούρινγκ είναι ένας
από αυτούς τους ανθρώπους.
Οι μάχες θα μεταφερθούν στον Βορρά της Αφρικής, διότι η Αφρική και η Μέση Ανατολή
παρουσίαζαν μία κατανομή δυνάμεων η οποία ανησυχούσε την Αγγλία και ήθελε να
εξασφαλίσει τις θέσεις της στην Αίγυπτο και στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, επειδή εκεί
βρίσκονται πετρέλαια και βέβαια είναι και η διώρυγα του Σουέζ, ένα πάρα πολύ κεντρικό
σημείο. Από την πλευρά της, η γερμανική πλευρά και η ιταλική πλευρά… Σας θυμίζω ότι ήταν
προνομιούχες στον έλεγχο της Αφρικής “με το καλημέρα”, διότι η Γαλλία του Βισύ ελέγχει τη
Βόρεια Αφρική (δηλαδή είναι σύμμαχος του Χίτλερ) και η Λιβύη ανήκει στην Ιταλία· επομένως
και εκείνη ανήκει στις κεντρικές αυτές δυνάμεις. Η Αίγυπτος βρισκόταν υπό τον έλεγχο των
Άγγλων και το ίδιο και η Μέση Ανατολή. Δηλαδή, ποια σημεία ήταν υπό αγγλικό έλεγχο; Η
περιοχή του Ιράκ και η περιοχή της Παλαιστίνης. Εδώ, λοιπόν, η γερμανική πλευρά θα
συγκρουστεί με την αγγλική πλευρά93 —από το 1941—, με τους Γερμανούς να καταγάγουν
μεγάλες νίκες εναντίον των Άγγλων, οι οποίοι μοιάζει ότι χάνουν τον πόλεμο στο σημείο αυτό.
Ένας από τους λόγους των αγγλικών ηττών είναι το γεγονός ότι, εκτός από την ισχυρή περιοχή
ελέγχου που είχαν στα χέρια τους, η γερμανική πλευρά διέθετε τον Ρόμελ —αναφερθήκαμε σε
εκείνον σε προηγούμενη ενότητα—, ο οποίος ήταν ένας εξαιρετικά ευρηματικός στρατηγός,
ήταν αυτό που λέμε “στρατηγικό μυαλό” και έβρισκε τρόπους να ξεγελά πολλές φορές τη
βρετανική πλευρά, να την παραπλανεί και να συντρίβει ολόκληρες μονάδες της. Όταν ο
Τσώρτσιλ είδε πόσο άσχημα πήγαιναν τα πράγματα στο μέτωπο της Βόρειας Αφρικής,
ανεζήτησε έναν στρατηγό που να είναι αντί-Ρόμελ και τον βρήκε στο πρόσωπο του
Μοντγκόμερυ (Bernard Law Montgomery). Ο στρατηγός Μοντγκόμερυ, ο Άγγλος στρατηγός
Μοντγκόμερυ, με τον ερχομό του στη Βόρεια Αφρική, άλλαξε τη θέση και τον τρόπο δράσης
των αγγλικών στρατευμάτων και άρχισε να καταγάγει τη μία νίκη μετά την άλλη μέχρι την
τελική νίκη των αγγλικών δυνάμεων, σε ένα σημείο της Αιγύπτου που λέγεται Ελ Αλαμέιν (Al
Alamayn).
Το Ελ Αλαμέιν βρίσκεται ακριβώς σε αυτή την πλευρά, είναι αυτό το σημείο που δείχνω στον

93
Οι μάχες στη Β. Αφρική διήρκεσαν 1940-1943, με αποφασιστική τη μάχη του Ελ Αλαμέιν, τον Νοέμ. του 1942,
που έγειρε τη νίκη υπέρ των Συμμάχων.

136
χάρτη, και είναι πάρα πολύ κοντά στην Αλεξάνδρεια. Είναι σχεδόν σαν μακρινό προάστιο της
Αλεξάνδρειας· να σκεφτούμε ότι, όταν έγινε η μάχη του Ελ Αλαμέιν, το 1942, που ήταν μία
αποφασιστική μάχη νίκης των βρετανικών στρατευμάτων, οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας
άκουγαν τον ήχο του πολέμου. Η μεγάλη αυτή μάχη του Ελ Αλαμέιν έγινε τον Νοέμβριο του
1942, που σημαίνει ότι περίπου προς το τέλος του 1942 η Αγγλία είχε κερδίσει το μέτωπο της
Βόρειας Αφρικής —όχι εύκολα, καθόλου εύκολα, με πάρα πολλές απώλειες—, είχε κερδίσει
την υπεράσπιση του εδάφους της και εξακολουθούσε να προσπαθεί να βοηθήσει χώρες οι
οποίες βρίσκονταν υπό την απειλή του Άξονα, να κρατηθούν όρθιες.
Θέλω σε αυτό το σημείο να σας διαβάσω την περιγραφή ενός Γερμανού στρατηγού, του
στρατηγού Μπαγιερλάιν (Fritz Bayerlein), για τα όσα συνέβησαν στο Ελ Αλαμέιν και στην
περιοχή του, τον Νοέμβριο του 1942. Ο Μπαγιερλάιν μάς περιγράφει πως ο Μοντγκόμερι “είχε
ήδη εξαπολύσει την επίθεσή του από τις 23 Οκτωβρίου και έτσι μετά από τις μάχες μιας
βδομάδας οι Γερμανοί είχαν απομείνει μόνο με 90 τανκς, ενώ οι Βρετανοί διέθεταν 800 τανκς”.
Στις 3 Νοεμβρίου, ο Χίτλερ απαγόρευσε την υποχώρηση ενώ οι στρατηγοί του μετώπου τού
είπαν “ότι δεν πρόκειται, δεν υπάρχει περίπτωση να τα βγάλουμε πέρα, θα χαθούν όλα μας τα
στρατεύματα, είναι σημαντικό να υποχωρήσουμε, τουλάχιστον να σώσουμε τους στρατιώτες
μας και να τους χρησιμοποιήσουμε σε άλλες μάχες”, αλλά ο Χίτλερ είπε “όχι, δεν μπορείτε να
υποχωρήσετε”. Και αρχίζει να μας εξιστορεί:
“Το πρωί της 4ης Νοεμβρίου τα απομεινάρια του γερμανικού Άφρικα Κορπς (Afrika Korps)”,
που θα πει σώμα στρατιωτικό της Αφρικής, “μαζί με την 9η Eλαφρά Μεραρχία, κρατούσαν ένα
ασθενές μέτωπο γύρω από έναν μεγάλο αμμόλοφο, που λεγόταν Τελ Ελ Μάμπσρα. Γύρω στα
ξημερώματα, ανέφερα στον στρατηγό Ρίττερ φον Τόμα (Ritter von Thoma), τον διοικητή του
Άφρικα Κορπς, ότι ετοιμαζόμουν να ξεκινήσω για την περιοχή νοτίως της Ελ Ντάμπα (El Daba).
‘Μπαγιερλάιν’, μου είπε, ‘η διαταγή του Χίτλερ να μην υποχωρήσουμε είναι μία τρέλα άνευ
προηγουμένου. Δεν μπορώ ν’ αντέξω άλλο αυτή την κατάσταση. Πήγαινε στον σταθμό
διοίκησης της Ελ Ντάμπα. Εγώ θα μείνω εδώ και θα αναλάβω προσωπικά την ευθύνη της
άμυνας του Τελ Ελ Μάμπσρα’. Αναρωτήθηκα πού σκόπευε να πεθάνει. Έφυγα από το Τελ Ελ
Μάμπσρα και εκεί κατευθύνθηκα στα μετόπισθεν.
Ήταν 8:00 η ώρα όταν επιτέθηκαν οι Βρετανοί. Το κύριο βάρος της επίθεσής τους στράφηκε
ενάντια στο Τελ Ελ Μάμπσρα. Επιστρατεύοντας όλες τις δυνάμεις του, το Άφρικα Κορπς
κατάφερε να αποκρούσει τις επιθέσεις 200 βρετανικών τανκς. Ανέβηκα αμέσως σε ένα μικρό
θωρακισμένο όχημα αναγνώρισης και κατευθύνθηκα προς τα ανατολικά. Ξαφνικά βρέθηκα
μέσα σε καταιγισμό αντιαρματικών πυρών. Μέσα στη μεσημεριανή αχλύ, διέκρινα σε μεγάλη
απόσταση από μένα αναρίθμητα μαύρα τέρατα· ήταν τα τεθωρακισμένα του Μοντγκόμερυ.
Εγκατέλειψα το τεθωρακισμένο αυτοκίνητο κάτω από τον καυτό μεσημεριανό ήλιο και έτρεξα
όσο γρηγορότερα μπορούσα προς το Τελ Ελ Μάμπσρα. Ήταν ένας τόπος θανάτου, φλεγόμενων
τανκς και κατεστραμμένων αντιαεροπορικών πυροβόλων, χωρίς ψυχή ζώσα εκεί γύρω. Αλλά
μετά, σε απόσταση περίπου 200 γιάρδων από το σημείο στο οποίο βρισκόμουν, είδα έναν
άντρα να στέκεται όρθιος δίπλα σε ένα φλεγόμενο τανκ, αδιαφορώντας για τα πυκνά πυρά που
διασταυρώνονταν γύρω του. Ήταν ο στρατηγός φον Τόμα, ο επικεφαλής του Άφρικα Κορπς. Τα
βρετανικά Sherman (Σέρμαν), που πλησίαζαν, είχαν σταματήσει σχηματίζοντας γύρω του ένα
ευρύ ημικύκλιο. Ο Τόμα παρέμεινε στη θέση του αλύγιστος και ακίνητος σαν στήλη άλατος.
Ταυτόχρονα 150 βρετανικά τεθωρακισμένα ξεχύθηκαν σαν πλημμύρα στο Τελ Ελ Μάμπσρα.
Άρχισα να τρέχω προς τα δυτικά με όση ταχύτητα διέθεταν τα πόδια μου. Μετά από λίγο

137
συνάντησα ένα τζιπ, το οποίο με πήγε στον σταθμό διοίκησης του Ελ Ντάμπα. Εκεί βρήκα τον
Ρόμελ, του είπα τι είχα δει. Πελώρια σύννεφα σκόνης φαίνονταν τώρα στα νοτιοανατολικά και
στα νότια του σταθμού διοίκησης. Τα ιταλικά τανκς του 20ού Σώματος Στρατού έδιναν την
τελευταία, καταδικασμένη μάχη τους, εναντίον 100 περίπου βρετανικών τανκς, που είχαν
προσβάλει τη δεξιά πτέρυγα της αμυντικής διάταξης των Ιταλών. Αφού πρόβαλε γενναία
αντίσταση, το ιταλικό σώμα στρατού εξοντώθηκε. Ο αξιωματικός διαβιβάσεων του Άφρικα
Κορπς έφερε στον Ρόμελ ένα αποκρυπτογραφημένο εσωτερικό μήνυμα των Βρετανών, που
είχαν υποκλέψει οι δικοί μας. Έλεγε: ‘μόλις πιάσαμε έναν στρατηγό που λέγεται Ρίττερ φον
Τόμα’”.

138
 5.3: Ο Χίτλερ εισβάλλει στη Ρωσία

V5.3.1 Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα (10΄)

https://www.youtube.com/watch?v=Yl9mgJy1wEc
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή ginath
Την ώρα που πέφτει για τη γερμανική πλευρά η άμυνα στην περιοχή της Αιγύπτου και χάνεται
η μάχη της Βόρειας Αφρικής για την πλευρά των Γερμανών και των Ιταλών, οι Γερμανοί έχουν
ήδη υποστεί μια πολύ μεγάλη ήττα — είναι σε εξέλιξη οι μάχες τους με τον Κόκκινο Στρατό στη
Ρωσία. Το ζήτημα του ρωσικού μετώπου είναι περίπλοκο. Όπως εξηγήσαμε η ρωσική πλευρά, η
σοβιετική πλευρά, είχε παραμείνει εκτός πολέμου μέχρι τον Ιούνιο του 1941. Στη διάρκεια
αυτών των ετών, η σοβιετική πλευρά βρισκόταν σε αγαστή εμπορική επαφή με την πλευρά της
Γερμανίας. Μάλιστα είναι χαρακτηριστικό ότι όταν τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στη
Ρωσία, τον Ιούνιο του 1941, η πλευρά της Ρωσίας είχε ήδη στείλει με καμιόνια εμπορεύματα
στη Γερμανία, δηλαδή εμπορεύματα σοβιετικά έφταναν στη Γερμανία με τρόφιμα, με διάφορα
[προϊόντα] τα οποία χρειαζόταν η χώρα αυτή· ήταν μέσα στις συμφωνίες που είχαν υπογραφεί.
Να πούμε το εξής: η γερμανική πλευρά είχε [προ]ετοιμάσει την εισβολή στη Ρωσία. Ο Χίτλερ
και το επιτελείο του την είχαν προετοιμάσει με μεγάλη προσοχή. Την ονόμασαν “Επιχείρηση
Μπαρμπαρόσα” και είναι η μεγαλύτερη στρατιωτική επιχείρηση που είχε ποτέ σχεδιαστεί στην
παγκόσμια ιστορία μέχρι τότε. Αυτό δηλαδή που επρόκειτο να γίνει τον Ιούνιο του 1941 δεν
είχε ταίρι. Η γερμανική πλευρά στόχευε στην πλήρη υποταγή των Ρώσων και όχι μόνο αυτό,
αλλά και στην εξόντωση του ρωσικού πληθυσμού, τουλάχιστον στις δυτικές πλευρές της
Ρωσίας, καθώς το Γ΄ Ράιχ πίστευε ότι τα φυσικά σύνορα της Γερμανίας φτάνουν βαθιά στα
ανατολικά [στηριζόμενο σε] διάφορες ιστορικές πιρουέτες. Εν πάση περιπτώσει, η Επιχείρηση
Μπαρμπαρόσα —έχει σημασία— είχε φτάσει στα αυτιά του Στάλιν και τούτο διότι διπλοί
πράκτορες, οι οποίοι δρούσαν… Πρέπει στο σημείο αυτό να πούμε ότι υπήρχαν διπλοί
πράκτορες ένθεν και ένθεν, δηλαδή ναζιστές ή φασίστες οι οποίοι παρίσταναν τους
κομμουνιστές και έπαιρναν πληροφορίες από την κομμουνιστική πλευρά και τις έστελναν
στους αντιπάλους, όπως και κομμουνιστές οι οποίοι παρίσταναν τους ναζιστές ή τους φασίστες
και έπαιρναν πληροφορίες και τις έστελναν στην άλλη πλευρά. Αυτοί οι διπλοί πράκτορες
διακινδύνευαν τη ζωή τους με τον πιο φρικτό τρόπο, αλλά το έκαναν.
Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος εμπεριείχε πολύ πάθος και πολλή
ιδεολογία: οι κομμουνιστές πολεμούσαν για την ιδεολογία τους, οι φασίστες για την ιδεολογία
τους, οι ναζιστές για την ιδεολογία τους, και πίστευαν ότι με αυτή θα σώσουν τον κόσμο — οι
φιλελεύθεροι με την ιδεολογία τους, στην περίπτωση της Βρετανίας. Υπήρχε πάθος και αυτό
έκανε τον πόλεμο να μην είναι μόνο πατριωτισμός, δεν ήταν μόνο αίσθημα καθήκοντος,
υπήρχε και πάθος, ιδεολογικό πάθος. Αυτό έκανε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τόσο βαρύ και
τόσο φρικτό στις επιθετικότητες, στις βιαιότητες, στις απολυτότητές του· πόλεμος ήταν…
Στην περίπτωση του Στάλιν, ο Στάλιν είχε ειδοποιηθεί από διπλό πράκτορα, ο οποίος δρούσε
στα πλαίσια των Γερμανών, ότι πρόκειται να του επιτεθούν τα γερμανικά στρατεύματα.
Μάλιστα είχε υποδείξει και τις πλευρές από τις οποίες θα του επιτεθούν, αλλά για κάποιον
ανεξήγητο λόγο ο Στάλιν δεν το αξιολόγησε και δεν προετοιμάστηκε για την επίθεση, όπως και
δεν είχε αναδιοργανώσει [τον στρατό] —καθόλου επαρκώς όπως φάνηκε—, μετά τις μεγάλες

139
εκτελέσεις… Όπως είπαμε σε προηγούμενη ενότητα, μετά το 1933 στη Ρωσία είχαν αρχίσει οι
περίφημες, οι διαβόητες διώξεις των αντιφρονούντων, οι “εκκαθαρίσεις” του Στάλιν όπως
λέγονταν, οι οποίες είχαν κορυφωθεί λίγο πριν την έναρξη του Πολέμου και είχε εκτελεστεί
ολόκληρη η ηγεσία του στρατού. Ο στρατός δεν είχε επαρκώς αναδιοργανωθεί. Αυτό φάνηκε
και κατά την επίθεση του Κόκκινου Στρατού στη Φινλανδία και φάνηκε και στην επίθεση των
Χιτλερικών στη Σοβιετική Ένωση, τον Ιούνιο του 1941, κατά την οποία επίθεση η ρωσική
πλευρά έδειξε τελείως ανίκανη να αναχαιτίσει την προέλαση των ναζιστικών στρατευμάτων.
Η επιχείρηση Μπαρμπαρόσα προέβλεπε ταυτόχρονη επίθεση στη Σοβιετική Ένωση από πέντε
σημεία, ώστε σαν λαβίδα τα στρατεύματα να κινηθούν από όλες τις πλευρές προς το Κίεβο,
προς τη Μόσχα, προς την Αγία Πετρούπολη. Και πράγματι αυτό συνέβη. Εδώ είναι το
Λένινγκραντ (έτσι ονομαζόταν στην περίοδο της σοβιετικής διακυβέρνησης), η Μόσχα, το Κίεβο
—που είναι οι μεγάλες πόλεις στις οποίες και στόχευαν—, το Μινσκ, το Σμολένσκ. Η επίθεση
των Γερμανών αποδείχθηκε εξαιρετικά επιτυχημένη, ανήκουστα επιτυχημένη, με τα σοβιετικά
στρατεύματα να σπεύδουν —δεν είναι ότι αδιαφόρησαν, έσπευσαν— να την αναχαιτίσουν σε
πολλά σημεία. Στρατεύματα 400-500 χιλιάδων ανδρών, τα οποία δεν μπόρεσαν να
αναχαιτίσουν καθόλου την ορμή των εισβολέων. Μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις ολόκληρες
στρατιές συλλαμβάνονταν αιχμάλωτες από τους εισβολείς και εξοντώνονταν. Εκτός αυτού,
εξοντώνονταν χωριά και πόλεις ολόκληρες.
Η εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων και των συμμάχων τους στη Ρωσία, το καλοκαίρι και
το φθινόπωρο του 1941, ήταν ένα κομμάτι από την κόλαση, καθώς οι Γερμανοί στρατιώτες
είχαν εντολή να δείχνουν όλη τους την αγριότητα στον πληθυσμό και να εξοντώνουν όσους
περισσότερους πολίτες και στρατιώτες μπορούσαν στο διάβα τους. H πλήρης απροετοιμασία, η
οποία είναι ανήκουστη, των Σοβιετικών σε αυτή τη φάση στοίχισε στη Σοβιετική Ένωση
εκατομμύρια νεκρών. Να πούμε στο σημείο αυτό ότι στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Σοβιετική
Ένωση έχασε τουλάχιστον 20 εκατομμύρια ζωές. Είναι ο μεγαλύτερος απόλυτος αριθμός, όχι
ανάλογα με τον πληθυσμό, απόλυτος αριθμός απωλειών στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (που σας
θυμίζω ότι συνολικά χάθηκαν 55 εκατομμύρια άνθρωποι).
Αν η σοβιετική πλευρά είχε προετοιμαστεί για αυτή την επίθεση του Χίτλερ ως θα έπρεπε, θα
είχαν διασωθεί κάποια εκατομμύρια άνθρωποι. Φυσικά, όμως, δεν υπάρχει περίπτωση, η
Σοβιετική Ένωση για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τη χιτλερική επίθεση θα χρειαζόταν και
χρειάστηκε τρομερές θυσίες, τις οποίες και τελικά έδωσε. Η γερμανική πλευρά κινείται με
άνεση σαρώνοντας το πεδίο προς τη Μόσχα, καταλαμβάνει το Κίεβο, καταλαμβάνει το Μινσκ
και το Σμολένσκ, φτάνει στη Μόσχα. Είναι έξω από τη Μόσχα, και ο Στάλιν εργάζεται στο
γραφείο του στο Κρεμλίνο και ακούει τον ήχο των Panzer και των οπλοπολυβόλων των
Γερμανών. Όλα [δείχνουν] ότι η Σοβιετική Ένωση είναι χαμένη, με δύο μεγάλες φωτεινές
εξαιρέσεις.

V5.3.2 Κι όμως, το Λένινγκραντ αντέχει (6΄)

https://www.youtube.com/watch?v=CQD219GD3jw
απομαγνητοφώνηση Olvia / αντιπαραβολή Lemonia9

140
Η μία εξαίρεση είναι η καταπληκτική άμυνα του Λένινγκραντ. Στην επίθεσή τους οι Γερμανοί
εναντίον του Λένινγκραντ θα βρουν μπροστά τους μια γενναιότατη αντίσταση του Κόκκινου
Στρατού και των κατοίκων του Λένινγκραντ, το οποίο Λένινγκραντ και βομβαρδίστηκε επί 900
ημέρες. Όχι απλώς πολιορκήθηκε, βομβαρδίστηκε επί 900 ημέρες και άντεξε. Είναι από τις
θρυλικότερες πολιορκίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και φυσικά είναι ένας ύμνος στον
ρωσικό ηρωισμό, στην αντοχή, στην καρτερία και στο πείσμα των Σοβιετικών —των Ρώσων—
μαχητών. Άρα, στο σημείο του Λένινγκραντ οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν, εκεί
βρήκαν πραγματικά μπροστά τους τείχος.
Το άλλο φωτεινό σημείο [για] το οποίο σας έλεγα στην προηγούμενη ενότητα, είναι η επιτυχία
ενός γιγαντιαίου σχεδίου, το οποίο οργανώνει το Κομμουνιστικό Κόμμα —που διοικεί τη
Σοβιετική Ένωση— και ο Στάλιν. Βλέποντας την εισβολή των Γερμανών και την ευκολία με την
οποία προελαύνουν —και τη ρωσική ανετοιμότητα και ανικανότητα να σταματήσουν τη
θύελλα αυτή—, έχουν την πρόνοια οι Σοβιετικοί, να μεταφέρουν τα εργοστάσιά τους από τις
δυτικές περιοχές (διότι οι Γερμανοί μπήκαν γενικά από δυτικές περιοχές προς τη Σοβιετική
Ένωση, διότι έρχονται κινούμενοι προς τα ανατολικά, άρα βρίσκονται στις δυτικές περιοχές της
Ρωσίας και εκεί είναι και παραδοσιακά, για χίλιους μύριους λόγους, πάντοτε, τα περισσότερα
εργοστάσια της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης πλέον). Αν οι Γερμανοί κατελάμβαναν αυτά
τα εργοστάσια —και κυρίως τα εργοστάσια τα οποία ήταν κρίσιμα για τον πόλεμο, δηλαδή
σιδηρουργίας, υψικάμινοι, πολεμικού υλικού, οχημάτων κ.λπ.—, τότε η Σοβιετική Ένωση θα
ήταν χαμένη. Έτσι έγινε μία υπερπροσπάθεια ταχύτατης αποσύνδεσης (αποσυναρμολόγησης)
των μηχανημάτων των εργοστασίων. Χιλιάδες άνθρωποι επί 24ώρου βάσεως έπεσαν πάνω στα
εργοστάσια, διέλυσαν και αποσυναρμολόγησαν τα μηχανήματα, τα φόρτωσαν σε κουτιά, τα
κουτιά τα φόρτωσαν σε φορτηγά, τα φορτηγά φόρτωσαν όλο αυτό το υλικό στα τρένα και
στάλθηκαν με τα τρένα πέραν των Ουραλίων, όπου επίσης χιλιάδες άνθρωποι ετοίμαζαν το
έδαφος υποδοχής, σκάβοντας βάσεις, στήνοντας δάπεδα, χτίζοντας τοίχους, βάζοντας οροφές,
ούτως ώστε να δεχθούν τα κιβώτια, να τα ανοίξουν, να ξανασυναρμολογήσουν τις μηχανές και
να αρχίσει και η παραγωγή. Δηλαδή όχι απλώς να διασωθούν τα εργοστάσια από τα γερμανικά
χέρια, αλλά να συνεχίσουν στη διάρκεια του πολέμου να λειτουργούν.
Εδώ βλέπουμε μία αφίσα που προπαγανδίζει στον ρωσικό πληθυσμό αυτή την
υπερπροσπάθεια που δόθηκε από τους Σοβιετικούς —“УРаЛ ФРОНТУ” (Ουράλια Μπροστά)
βλέπετε [γράφει εδώ], η υπερπροσπάθεια να μετακινηθούν τα εργοστάσια πέραν [των
Ουραλίων]— “και είναι σαν να νικούμε τα Panzer αν το καταφέρουμε”, λέει η αφίσα. Και
πράγματι, έπαιξε τεράστιο ρόλο στις εξελίξεις το γεγονός ότι διασώθηκαν γύρω στα 2000
εργοστάσια έτσι· και σώθηκαν βέβαια από τα χέρια των Γερμανών, οι οποίοι προήλαυναν με
ρυθμούς εντυπωσιακούς.
Τα πράγματα έχουν φτάσει στο μηδέν, διότι τα χιτλερικά στρατεύματα βρίσκονται έξω από τη
Μόσχα· είναι έτοιμα να καταλάβουν τη Μόσχα. Όλη αυτή η ιστορία θυμίζει πολύ την είσοδο
του Ναπολέοντα — αν θυμάστε, όταν μιλήσαμε για την είσοδο του Ναπολέοντα, πάλι είχαμε
ένα τέτοιο σκηνικό, το 1812. Τα στρατεύματα του Ναπολέοντα έφτασαν στη Μόσχα με άνεση,
κατανικώντας τον ρωσικό στρατό και τελικά η αναστροφή του μετώπου έγινε στη Μόσχα με
τον Τσάρο να εμπιστεύεται την άμυνα και την αντεπίθεση στον πιο χαρισματικό τότε στρατηγό,
τον στρατηγό Κουτούζωφ. Ο Στάλιν βρίσκεται και αυτός στο ίδιο σημείο αυτή τη στιγμή, η
Ρωσία χάνεται· και τότε στρέφεται στον πιο χαρισματικό στρατηγό του —από όσους είχαν

141
επιζήσει από τις εκτελέσεις των προηγουμένων χρόνων—, λέγεται Ζούκωφ94 (Georgy Zhukov –
Гео́ ргий Жу́ков), και του αναθέτει τη σωτηρία της πατρίδας.

V5.3.3 Μπροστά στη Μόσχα, το σκηνικό ανατρέπεται (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=N6Ghy2NhtGU
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή kpasisi
Η Σοβιετική Ένωση βρισκόταν με το μαχαίρι στον λαιμό. Οι εισβολείς είχαν κυριολεκτικά
ρημάξει ολόκληρες περιοχές. Το θέαμα ολόκληρων χωριών εκτελεσμένων ήταν κοινό στις
περιοχές που είχαν περάσει τα στρατεύματα. Οι οιμωγές των ανθρώπων πάνω στους νεκρούς
που κείτονταν παντού είχαν μετατρέψει τη διαδρομή μέχρι τη Μόσχα σε ένα απέραντο πεδίο
νεκροταφείου και τώρα η Σοβιετική Ένωση πρέπει —δεν έχει άλλο δρόμο παρά— να
αναστρέψει την κατάσταση.
Έχει ενδιαφέρον ότι, ενώ το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης είχε υπάρξει
διεθνιστικό και [η Σοβιετική Ένωση] κατηγορούσε τους αντιπάλους της επειδή αναφέρονταν
στις πατρίδες τους και την προτεραιότητα των πατρίδων τους ως “φασίστες”, τώρα, σε αυτή τη
στιγμή του υπέρτατου κινδύνου για τη χώρα, ο Στάλιν, ο οποίος είχε λαϊκή απήχηση —ήταν ο
ίδιος λαϊκός άνθρωπος και είχε εχθρούς αλλά και ανθρώπους που τον λάτρευαν μέσα στη
Σοβιετική Ένωση—, απευθύνεται στον σοβιετικό λαό με τα πιο πατριωτικά λόγια95. Οι λόγοι
του είναι γεμάτοι με την αγάπη για την πατρίδα και μιλά, ανακαλεί την ιστορία της πατρίδας
και συνεχώς προβάλλει το παράδειγμα του Αλέξανδρου Νιέφσκι (Alexander Nevsky), του
Ρώσου πρίγκηπα του 13ου αιώνα που είχε νικήσει τους Γερμανούς ιππότες, τους Τεύτονες
ιππότες πάνω στην παγωμένη λίμνη Πέιπους (Peipus), που για τους Ρώσους είναι θρυλική
προσωπικότητα και η πιο μεγάλη δικιά τους αναγωγή στον πατριωτισμό της Ρωσίας96. Ταίριαζε
εξάλλου διότι οι Τεύτονες ιππότες ήταν Γερμανοί του 13ου αιώνα και τώρα αυτοί που
χτυπούσαν τη Ρωσία πάλι ήταν Γερμανοί μαζί με τους συμμάχους τους.
Ο Ζούκωφ στον οποίο αναθέτει ο Στάλιν την άμυνα των Σοβιετικών και την αντεπίθεση, είναι
ένας χαρισματικός στρατιωτικός, δοκιμασμένος κομμουνιστής, στρατιωτικός επαγγελματίας, ο
οποίος δίνει όλες του τις δυνάμεις για την αναστροφή των πραγμάτων· και το πετυχαίνει.
Βρισκόμαστε πλέον στον Νοέμβριο του 1941, σχεδόν γυρνάει η χρονιά, και ο Ζούκωφ ζητά να
έρθουν αμέσως εφεδρείες μέσω του Υπερσιβηρικού από τις φυλές πέραν των Ουραλίων,
ανατοποθετεί τα στρατεύματα, αρχίζει να χτυπά τις γερμανικές στρατιές με έναν τρόπο που τις
αιφνιδιάζει, στήνει πολύ αποτελεσματικότερα το αντιαεροπορικό σύστημα των Ρώσων και οι
Γερμανοί για πρώτη φορά αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά και ότι ο
αντίπαλος αφυπνίστηκε.

94
Ο Γκ. Ζούκωφ ήταν θερμός κομμουνιστής και έμπειρος στρατιωτικός, στον οποίο ο Στάλιν έδωσε αυξημένες
αρμοδιότητες κατά τον Β΄Π. Π.
95
Εξάλλου, οι σοβιετικοί ηγέτες ονόμασαν τον πόλεμο των Ρώσων κατά των Γερμανών στον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο, Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο.
96
Το 2008, σε δημοσκόπηση στη Ρωσία στην οποία μετέσχαν περί τα 50 εκ. άτομα, ο Αλ. Νιέφσκι ψηφίστηκε "ο
σπουδαιότερος Ρώσος όλων των εποχών".

142
Η υπέρτατη ανάγκη της στιγμής ήταν να κρατηθεί η Μόσχα, να μην πέσει η Μόσχα στα χέρια
του εχθρού. Για αυτό δίδονται κολοσσιαίες μάχες97 που τελικά είναι θετικές υπέρ των
Σοβιετικών με ένα εκατομμύριο θύματα. Οι Γερμανοί τώρα πλέον, μη έχοντας καταλάβει τη
Μόσχα, πρέπει να περάσουν τον δύσκολο ρωσικό χειμώνα. Τα πράγματα ήταν για αυτούς
άσχημα γιατί πρώτον έχει αρχίσει πια η αντεπίθεση των Σοβιετικών και δεν είναι αστείο
πράγμα. Και όσο πάει καλύτερα η αντεπίθεσή τους, τόσο πιο πολύ ενισχύεται το ηθικό τους και
χαλυβδώνεται το πείσμα τους εναντίον των Χιτλερικών. Πρέπει να πούμε ότι οι ανήκουστες
θηριωδίες των εισβολέων απέναντι στους αμάχους είχαν πραγματικά χαλυβδώσει το πείσμα
των Σοβιετικών για τη νίκη ενάντια στους χιτλερικούς εισβολείς, οι οποίοι βρίσκονται και χωρίς
χειμερινή ένδυση διότι, στο ερώτημα από πλευράς του κεντρικού επιτελείου “Να σας
στείλουμε τις χειμερινές στολές;”, οι στρατηγοί της επίθεσης —της γερμανικής επίθεσης—
προέκριναν να σταλούν πυρομαχικά για να τελειώνουν με την κατάληψη της Μόσχας, πίστευαν
ότι είναι ένα θέμα χρόνου να τελειώνει η ολοκλήρωση της κατάληψης της Μόσχας.
Πρέπει να σας πω σε αυτό το σημείο ότι είχε σταλεί μήνυμα ότι κατελήφθη η Μόσχα, διότι
είχαν φτάσει τα στρατεύματα τα γερμανικά τόσο κοντά στη νίκη που το έστειλαν μήνυμα για
να φτάσει στην ώρα του και υπήρξαν χαρές στο Βερολίνο. Στο Βερολίνο γενικά είχαν γιορτάσει
πολλές νίκες και καταλήψεις πρωτευουσών· “πήραμε το Άμστερνταμ, πήραμε την Κοπεγχάγη,
πήραμε το Όσλο, πήραμε τις Βρυξέλλες, πήραμε το Παρίσι, πήραμε την Αθήνα”, γενικά
έπεφταν οι πρωτεύουσες.
Αλλά δεν επρόκειτο περί αυτού, διότι η Μόσχα δεν πρόκειται να πέσει στους Χιτλερικούς, και
τώρα η πλευρά των Σοβιετικών είναι αποτελεσματική στο να αποτρέπει τη ρίψη, όχι όλων,
αλλά τουλάχιστον να μειώνει την αποτελεσματικότητα της έλευσης αεροπλάνων τα οποία
ρίχνουν πολεμοφόδια και ρίχνουν στολές στον στρατό. Έτσι η γερμανική πλευρά βρίσκεται σε
άμυνα, αλλά το πράγμα δεν έχει τελειώσει ακόμα.

V5.3.4 Αντοχή και παραγωγικότητα (6΄)

https://www.youtube.com/watch?v=g1lom8-z7OE
απομαγνητοφώνηση ioan / αντιπαραβολή Lemonia9
Οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους —πρέπει να πούμε ότι στον γερμανικό στρατό δεν είναι μόνο
Γερμανοί, είναι και Ιταλοί και Ρουμάνοι και Ούγγροι σύμμαχοι και Βούλγαροι σύμμαχοι του
Άξονα— μετά από την υποχώρησή τους από τη Μόσχα συνεχίζουν τις μάχες και
καταλαμβάνουν περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης, αν και τώρα πλέον έχουν απέναντί τους
σκληρούς αντιπάλους. Προσπαθούν να ενισχύσουν το μέτωπο των κατειλημμένων τους
εδαφών κινούμενοι από τη Μόσχα προς τα ανατολικά· στόχος τους είναι να καταλάβουν
περιοχές ανατολικές της χώρας ούτως ώστε να φτάσουν προς την Κασπία θάλασσα, διότι εδώ
βρίσκονται οι πετρελαιοφόρες περιοχές της Σοβιετικής ένωσης και ο έλεγχος αυτής της διόδου
και των περιοχών αυτών θα ήταν σωτήριες για την πλευρά του Άξονα και του Ράιχ και με αυτό
πια θα επανήρχοντο και θα τελείωναν το πόλεμο ολόκληρο και τη Μόσχα.

97
Μαζί με τον Ζούκωφ, στην υπεράσπιση της Μόσχας, ρόλο έπαιξαν Ρώσοι στρατιώτες όπως ο Ιβάν Κόνεβ.
Απέναντί τους είχαν τον δοκιμασμένο Γερμανό στρατηγό Γκουντέριαν.

143
Τα γερμανικά στρατεύματα πολεμούν σκληρότατα και δεν μπορούν να τους αναχαιτίσουν οι
Σοβιετικοί σε αυτή τους την πορεία προς το Στάλινγκραντ (Сталинград), διότι στόχος των
Γερμανών είναι η κατάληψη του Στάλινγκραντ. Το Στάλινγκραντ λεγόταν Βόλγκογκραντ
(Волгогра́д) πριν από την κομμουνιστική διακυβέρνηση της Ρωσίας (Βόλγκογκραντ=πόλη του
Βόλγα· “γκραντ” στα Σλάβικα θα πει “πόλη”, “Βολγκ” είναι ο “ποταμός” = Βόλγκογκραντ), αλλά
είχε αλλάξει το όνομά της σε “Στάλινγκραντ” η πόλη, προς τιμήν του Στάλιν — ζώντος του
Στάλιν είχε γίνει αυτή η τιμή στον ηγέτη του κομμουνιστικού κόμματος. Κοιτάξτε στον χάρτη
ποιες περιοχές έχουν καταλάβει τα γερμανικά στρατεύματα: εδώ είναι η Μόσχα, εδώ είναι το
Λένινγκραντ, το οποίο δεν κατελήφθη, η Μόσχα δεν κατελήφθη, και έχει καταληφθεί ένα
καίριο κομμάτι της Ρωσίας και τμήμα της περιοχής του Καυκάσου και τώρα το κομβικό σημείο
σύγκρουσης είναι στο Στάλινγκραντ.
Ο Κόκκινος Στρατός πλέον δεν είναι αυτός που ήταν, είναι γεμάτος αυτοπεποίθηση, γεμάτος
πάθος και επίσης διαθέτει Τ-34 και όπλα που παράγει η δικιά του βιομηχανία, διότι —όπως
είπαμε— η σοβιετική βαριά βιομηχανία διεσώθη πέραν των Ουραλίων και έτσι μπορούσε να
εφοδιάζει τον στρατό με όπλα. Πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι στην πλευρά των
Σοβιετικών δεν πολεμούσε μόνο ο στρατός· πήρε μέρος στην άμυνα της πατρίδας ο κάθε
Ρώσος, επρόκειτο για έναν ανθρώπινο ύμνο αυτό που συνέβη στη Ρωσία, και όπως λέγεται η
νίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οφείλεται σε πολλά στον ηρωισμό πολλών ανθρώπων, στο
πείσμα πολλών ανθρώπων, στην αντοχή πολλών ανθρώπων. Μπορεί ο Άξονας να προήλασε
και να σάρωσε χώρες όπως η Ολλανδία, η Δανία, η Νορβηγία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Σερβία σε
μια πρώτη φάση, αλλά μέσα στις χώρες αυτές —αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο—
αναπτύχθηκε κίνημα αντίστασης, πολλές φορές κορυφαίας δράσεως, όπως στην περίπτωση
της Σερβίας, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας —στην Ελλάδα είναι καταπληκτικό ότι στο
1943 το μεγαλύτερο τμήμα του εδάφους είχε απελευθερωθεί από τους Γερμανούς μέσα από
τη δράση της περίφημης Ελληνικής Αντίστασης—, επίσης η αντίσταση στην Πολωνία και σε
άλλες χώρες. Η μεγαλύτερη όμως εθνική αντίσταση, η πιο εκτεταμένη, στην οποία μετέσχαν
και παιδιά 8, 9, 10 χρονών, γιαγιάδες, παππούδες, είναι η περίπτωση της Ρωσίας (της
Σοβιετικής Ένωσης)· πρόκειται για ένα έπος και εξ αυτού λέγεται ότι, αν αναδεικνύαμε από
τους μελετητές δύο λόγους νίκης τελικά, συνολικά του μετώπου των Συμμάχων εναντίων του
Άξονα, θα έλεγε κανείς ότι είναι η αντοχή των Σοβιετικών και η απίστευτη παραγωγικότητα της
αμερικανικής πολεμικής βιομηχανίας.

V5.3.5 Μπροστά στον στόχο, η ιδεολογία έρχεται δεύτερη (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=iKGuUI13B7k
απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή ginath
Ενόσω οι Σοβιετικοί βρίσκονται σε αυτή την κορυφαία πρόκληση της ιστορίας τους για την
υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης, ήδη οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής έχουν μπει στον
πόλεμο [από] τον Δεκέμβριο του 1941. Έτσι, από την αρχή του 1942, οι τρεις μεγαλύτερες
δυνάμεις των συμμάχων, η Βρετανία με τον Τσώρτσιλ, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής με τον
Ρούσβελτ —ο Ρούσβελτ πέθανε το 1945 με το τέλος του πολέμου και τον διαδέχθηκε ο
Τρούμαν (Harry Truman)— και ο Στάλιν από πλευράς της Σοβιετικής Ενώσεως βρίσκονται σε

144
συνεχή επαφή.
Έχει ενδιαφέρον ότι δεν υπήρξε ζήτημα μη συνεργασίας μεταξύ τους. Θεωρήθηκε αυτονόητο
ότι ο μεγάλος εχθρός είναι ο Άξονας, είναι η χιτλερική Γερμανία και οι σύμμαχοι της και έτσι,
παρότι οι δύο πλευρές —δηλαδή η κομμουνιστική και η πλευρά της ελεύθερης οικονομίας—
είναι ιδεολογικά σε τελείως άλλα σημεία και εχθρικές μεταξύ τους, σε όλη τη διάρκεια του
πολέμου οι τρεις αυτές χώρες και οι ηγέτες τους βρίσκονταν σε συνεχή συνεργασία και
επικοινωνία και κάθε τόσο συναντιόντουσαν και ως άτομα για να πάρουν αποφάσεις σε σχέση
με τον πόλεμο και τις εξελίξεις.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής πολέμησαν γενναιότατα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Κράτησαν το μέτωπο του Ειρηνικού Ωκεανού —σας θυμίζω— συγκρουόμενες με την Ιαπωνία
και έπαιξαν κεντρικό ρόλο και στον πόλεμο της ευρωπαϊκής ηπείρου. Όμως δεν είχαν τον
πόλεμο στη χώρα τους μέσα. Είχαν στείλει στρατιώτες, έφευγαν συνέχεια Αμερικανοί
στρατιώτες στα μέτωπα και υπήρχε και εκεί ενθουσιώδης συμμετοχή στον πόλεμο.
Εκατομμύρια Αμερικανοί μπήκαν σε αυτή τη διαδικασία. Όμως η χώρα τους δεν είχε πόλεμο.
Και αυτό έκανε την πλευρά της Αμερικής να έχει τη δυνατότητα της μεγάλης βιομηχανικής
παραγωγής. Γι’ αυτό και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής βοηθούσαν πολύ τη Σοβιετική Ένωση
στην άμυνά της, όπως και τους Άγγλους στις δικές τους μάχες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έστελναν
κάθε είδους πολεμικό υλικό —τανκς, αεροπλάνα, εκρηκτικά, τα πάντα— σε τεράστιους
αριθμούς, ακριβώς γιατί η βιομηχανία τους και ήταν ήδη εξαιρετική και είχε δυναμισμό αλλά
και μπορούσε να λειτουργήσει στο έπακρο, ακριβώς γιατί δεν είχαν τον πόλεμο μέσα στη χώρα
τους.
Η Σοβιετική Ένωση έλαβε τεράστια βοήθεια από την πλευρά των Αμερικανών. Από δύο
δρόμους έρχονταν η αμερικανική βοήθεια προς τους Σοβιετικούς. Με πλοία κατά κύριο λόγο —
με πλωτά μέσα— από τις ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών και περνώντας πάνω από τη
Νορβηγία έφταναν στα βόρεια λιμάνια της Σοβιετικής Ένωσης. Δεν ήταν απλό το πράμα διότι
εδώ έβρισκαν την πλευρά του αντιπάλου —τη γερμανική πλευρά— η οποία περίμενε με
υποβρύχια να ανατινάξει κ.λπ., ή από την πλευρά της Αλάσκας. Και εκεί τους περίμεναν οι
Γιαπωνέζοι.
Εν πάση περιπτώσει, είναι χαρακτηριστικό ένα απόσπασμα που θα σας διαβάσω από την
αλληλογραφία Στάλιν και Ρούσβελτ:
Στάλιν προς Ρούσβελτ, το 1942 – μόλις δηλαδή σχεδόν έχουνε μπει οι δύο χώρες στον πόλεμο.
“Καλό θα ήταν αν οι Ηνωμένες Πολιτείες μας εξασφάλιζαν οπωσδήποτε την παράδοση των
κάτωθι προμηθειών κατά μήνα” Κατά μήνα!
“Καταδιωκτικά αεροπλάνα: 500” το μήνα
Φορτηγά αυτοκίνητα: 8-10.000
Αλουμίνιο: 5.000 τόνους
Εκρηκτικές ύλες: 4-5.000 τόνους
Εξάλλου, έχει μεγάλη σημασία να εξασφαλισθεί η προμήθεια εντός 12 μηνών 2.000.000 τόνων”
δύο εκατομμυρίων τόνων! “σιτηρών”
Από την αλληλογραφία της άλλης πλευράς:

145
Ρούσβελτ προς Στάλιν, 1943.
“Έδωσα οδηγίες να σας αποσταλεί κατά το υπολειπόμενο τρίμηνο του 1943, συμπληρωματικά,
ο κάτωθι αριθμός αεροπλάνων, εκτός του νέου πρωτοκόλλου συμφωνίας:
78 βομβαρδιστικά B-25
600 καταδιωκτικά P-40H
Δεν διαθέτουμε πιο ευέλικτα καταδιωκτικά από τα P-40H, που χρησιμοποιήθηκαν με
εξαιρετική επιτυχία στη Βόρεια Αφρική.” κ.λπ., κ.λπ.
Μιλάμε εδώ για μεγέθη ανήκουστα. Γενικά αυτός ο πόλεμος ήταν κάτι το οποίο δεν είχε
ξαναγίνει στην ανθρωπότητα. Και έτσι δεν είναι παράξενη η σκέψη μελετητών του Β΄
Παγκοσμίου Πολέμου, ότι αν κανείς θα αναδείκνυε δύο από τους πολλούς λόγους νίκης από
την πλευρά των Συμμάχων, θα έπρεπε να υπογραμμίσει την αντοχή των Σοβιετικών και τη
θαυμαστή παραγωγικότητα της αμερικανικής βιομηχανίας.

V5.3.6 Η μάχη του Στάλινγκραντ (11΄)

https://www.youtube.com/watch?v=DNiouNz3YUo
απομαγνητοφώνηση kpasisi / αντιπαραβολή Geovoud
Όπως είπαμε στην προηγούμενή μας ενότητα, η βοήθεια των Ηνωμένων Πολιτειών στους
Σοβιετικούς, στους Βρετανούς στα κρίσιμα έτη ’42, ’43, ’44, ’45 ήταν τεράστιας σημασίας και
στην περίοδο αυτή, όπως και στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, χρειάστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες
να επιστρατευτούν οι γυναίκες για να καλύψουν τις ανάγκες της παραγωγής στις βαριές
βιομηχανίες του πολεμικού υλικού, διότι οι άντρες της ζώνης της σωματικής ακμής βρίσκονταν
στον πόλεμο. Μία αφίσα, έτσι, πολύ εύγλωττη δείχνει μια γυναίκα έτοιμη να βάλει τον σκούφο
της για να πιάσει δουλειά στη βάρδια για την κατασκευή βαρέων πολυβόλων. Είναι
χαρακτηριστικός ο τίτλος: “On her their lives depend” (Από αυτήν οι ζωές τους εξαρτώνται),
δηλαδή ποιων [οι ζωές]; Των στρατιωτών στο μέτωπο. Οι γυναίκες και στον Α’ και στον Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο έπαιξαν ρόλο στη βιομηχανία αντικαθιστώντας τα χέρια των στρατιωτών,
των αντρών. Φυσικά αυτό συνέβαλε στην αλλαγή της θέσης τους μέσα στην κοινωνία· μετά
από αυτούς τους πολέμους η θέση της γυναίκας στον Δυτικό κόσμο εκτοξεύτηκε ακόμη πιο
ψηλά.
Έχουμε αφήσει τα πράγματα στο σημείο της επίθεσης των στρατευμάτων του Άξονα εναντίον
του Στάλινγκραντ, επάνω στον Βόλγα, κοντά, αναλογικά, στην Κασπία θάλασσα και εδώ
πρόκειται να εκτυλιχθεί η συγκλονιστικότερη, ενδεχομένως, μάχη (πολιορκία πόλεως) του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου και οπωσδήποτε η αποφασιστικότερη για την τροπή των πραγμάτων. Το
Βόλγκογκραντ (το Στάλινγκραντ) είναι μια πόλη, όπως το λέει και το όνομά της, πάνω στον
Βόλγα και το καλοκαίρι ο Βόλγας ρέει, αλλά τον χειμώνα το κρύο είναι σε αυτές τις περιοχές
οξύτατο, βαρύτατο και ο Βόλγας παγώνει, όπως και όλο το τοπίο. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να
κάνω μία παρέκβαση και να πω το εξής: το 1941, ’42, ’43 οι χειμώνες ήταν ιδιαίτερα βαρείς.
Κάτι είχε συμβεί στο κλίμα, λες και η ζωή ήθελε να δοκιμάσει αυτή την ήπειρο στον έσχατο
βαθμό και της είχε η φύση προσφέρει αυτόν τον μεγάλο εχθρό: τις χαμηλότατες θερμοκρασίες.

146
Σας θυμίζω ότι και στην ελληνική πλευρά τον χειμώνα του ’41 και του ’42 στην Αθήνα —θέλω
να πω μια χώρα η Ελλάδα και η Αθήνα ειδικά που βρίσκεται σε γλυκό σημείο με πολύ
ισορροπημένο κλίμα— πέθαναν χιλιάδες άνθρωποι και από την πείνα και από το βαρύτατο
κρύο. Μπορούμε να φανταστούμε, δηλαδή, τι κρύο είχε η Ρωσία την εποχή εκείνη, που η
Ρωσία φημίζεται για τις χαμηλές της θερμοκρασίες και τους πολύ κρύους ανέμους· είναι μια
χώρα που αυτό το σημείο είναι πολύ βαρύ.
Οι Χιτλερικοί επιτέθηκαν το προχωρημένο καλοκαίρι του 1942 στο Στάλινγκραντ και ο
σοβιετικός στρατός έδωσε μάχες απελπισμένες, για να κρατήσει τους Χιτλερικούς εκτός
πόλεως. Όμως τα πράγματα δεν πήγαν καλά για τον Κόκκινο Στρατό, καθώς οι Γερμανοί με
τους συμμάχους τους μπήκαν μέσα στο Στάλινγκραντ και κατέλαβαν την πόλη. Τι κάνει το
Στάλινγκραντ τόσο ξεχωριστό; Το ότι οι μαχητές του Στάλινγκραντ, οι μαχητές του Κόκκινου
Στρατού, παρότι η αντίπαλη πλευρά μπήκε μέσα στην πόλη, δεν σταμάτησαν την άμυνά τους.
Δεν υπήρχε περίπτωση να πέσει το Στάλινγκραντ! Ο Κόκκινος Στρατός, ο σοβιετικός λαός
ήξεραν ότι αν πέσει το Στάλινγκραντ, τέλειωσε. Επομένως δεν υπήρχε η πολυτέλεια της
υποχώρησης ούτε της ήττας. Εξ αυτού ο Κόκκινος Στρατός συνέχισε να μάχεται εναντίον των
Γερμανών μέσα σε μία απελπισμένη μάχη ένθεν και ένθεν, διότι στο μεταξύ έπεσαν οι
θερμοκρασίες, πάγωσε ο Βόλγας, οι θερμοκρασίες έφτασαν σε απίστευτα χαμηλά επίπεδα.
Οι Γερμανοί και οι Ρώσοι βρίσκονται μέσα στην πόλη ο ένας δίπλα στον άλλον, στα ίδια κτίρια,
στον έναν όροφο είναι ο Γερμανός στον άλλον όροφο ο Ρώσος, στην ίδια κατοικία, στο σαλόνι
ο ένας στην κουζίνα ο άλλος. Γίνονται μάχες σώμα με σώμα. Δεν είναι δηλαδή δύο ξεχωριστοί
στρατοί, που ο ένας είναι καθαρά εδώ και ο άλλος είναι εδώ (εκεί) και γίνονται κάποιες μάχες·
είναι ο ένας μέσα στον άλλον. Αυτό κάνει τον πόλεμο —για την κατάληψη, από τη μια πλευρά
και την υπεράσπιση από την άλλη, του Στάλινγκραντ— τόσο σπαρακτικό και για το γεγονός ότι
δεν ήταν εύκολο το να στέλνονται ενισχύσεις στη μία ή στην άλλη πλευρά — στέλνονταν, αλλά
δεν ήταν εύκολο και δεν ήταν βέβαιο ότι θα φτάσει στη σωστή πλευρά. Και τούτο διότι ήταν
τόσο μπλεγμένες οι δυνάμεις μεταξύ τους που δεν ήξερες… θα στείλεις τρόφιμα, ας πούμε
στέλνεις τρόφιμα για τη γερμανική πλευρά, δεν είσαι βέβαιος ότι δεν θα τα πάρει η σοβιετική
πλευρά, ή το αντίστροφο οι Σοβιετικοί στέλνουν για τους στρατιώτες τους, δεν ξέρουν αν θα τα
πάρουν Γερμανοί.
Οι Σοβιετικοί αντέχουν και τελικά θα μπορέσουν να αναστείλουν την εξέλιξη των πραγμάτων
και να απωθήσουν και τελικά να κατανικήσουν τις δυνάμεις του Άξονα, όταν τον Φεβρουάριο
του 1943 πλέον —έχουμε μπει στον νέο χρόνο, οι τρομερές αυτές μάχες διήρκεσαν όλο το
φθινόπωρο του ’42 και τον χειμώνα του ’42, μπαίνουμε στους πρώτους χειμερινούς μήνες του
‘43— ο Ζούκωφ, με μία του εντυπωσιακή κίνηση, ερχόμενος με στρατό να ενισχύσει την άμυνα
του Στάλινγκραντ, συλλαμβάνει ολόκληρη την 6η Γερμανική Στρατιά του στρατηγού (φον)
Πάουλους (Friedrich Paulus), η οποία επίσης ερχόταν να ενισχύσει την άμυνα των Γερμανών.
Ήταν το τέλος των γερμανικών ελπίδων για κατάληψη του Στάλινγκραντ. Στο σημείο αυτό θέλω
να σας διαβάσω μία περιγραφή ενός Γερμανού στρατιώτη όπως έζησε την ήττα στο
Στάλινγκραντ, την ήττα της πλευράς των Γερμανών στο Στάλινγκραντ:
“Ξαφνικά, ένα βράδυ άρχισε η περίοδος του μεγάλου ψύχους, και ο χειμώνας μας κύκλωσε· ο
δεύτερος απαίσιος χειμώνας σε αυτή την καταραμένη χώρα. Σαν ζοφερός μανδύας η παγωνιά
απλώθηκε πάνω στη γη. Η αλήθεια άρχισε να σχηματίζεται στο μυαλό μας σιγά σιγά καθώς τα
απομεινάρια της μιας μετά την άλλη νικημένης μεραρχίας μας υποχωρούσαν από παντού
μπροστά στον προελαύνοντα εχθρό. Στη διάρκεια της υποχώρησής μας ανατινάσσονταν

147
πυροβόλα και όπλα όλων των ειδών, συμπεριλαμβανομένων και των τανκς, που είχαν
ακινητοποιηθεί από έλλειψη καυσίμων. Φορτηγά γεμάτα πυρομαχικά και εφόδια καθηλωμένα
στο χιόνι τυλίγονταν στις φλόγες, αποθήκες πυρομαχικών ανατινάσσονταν, αποθέματα
τροφίμων και ρουχισμού πυρπολούνταν για να μη πέσουν σε εχθρικά χέρια, εγκαταστάσεις που
είχαν αναγερθεί με τεράστια προσπάθεια ισοπεδώνονταν. Τελείως αποκομμένοι οι άντρες
σέρνονταν βρώμικοι, ψειριασμένοι και εξουθενωμένοι από τη μία αμυντική θέση στην άλλη. Οι
παγεροί άνεμοι των αχανών λευκών εκτάσεων που εκτείνονταν μπροστά μας μαστίγωναν τα
αξύριστα πρόσωπα, γέμιζαν με δάκρυα τα βουλιαγμένα μάτια, που από την υπερκόπωση δεν
μπορούσαν να μείνουν ανοικτά, διαπερνούσαν τις στολές και τα κουρέλια και έφταναν βαθιά
ως τα κόκαλά μας· και κάθε φορά που κάποιος δεν άντεχε άλλο, όταν ακόμα και ο φόβος του
θανάτου έπαυε να μετράει, τότε σαν μηχανή που είχε εξαντλήσει και την τελευταία σταγόνα
καυσίμων, το εξασθενημένο σώμα κατέρρεε και έμενε ακίνητο. Και σε λίγο ένα λεπτό σάβανο
χιονιού το σκέπαζε και μόνο η άκρη μιας μπότας ή ένα παγωμένο μπράτσο σου θύμιζε ότι αυτό,
που ήταν τώρα ένας μακρόστενος λευκός σωρός, μέχρι πριν λίγο ήταν ένα ανθρώπινο πλάσμα”.

148
 Εβδομάδα 6: Ο μεταπολεμικός κόσμος
6.1: Ο πόλεμος τελειώνει…

V6.1.1 Οι Αμερικανοί δρουν στην Ευρώπη (13΄)

https://www.youtube.com/watch?v=jiaClMX9ZZQ
απομαγνητοφώνηση Domenica27 / αντιπαραβολή Lemonia9
Βρισκόμαστε στο 1942. Η κύρια επίθεση εναντίον του Στάλινγκραντ έγινε το φθινόπωρο του
1942 —τέλος καλοκαιριού, φθινόπωρο του 1942—, την ίδια στιγμή που στη Βόρεια Αφρική οι
Άγγλοι καταφέρνουν να σταματήσουν τους Ιταλούς και τους Γερμανούς. Κατά τον ίδιο τρόπο
περίπου, στον ίδιο χρόνο, οι Σοβιετικοί καταφέρνουν να σταματήσουν την προέλαση των
στρατευμάτων του Άξονα, και επίσης το 1942, στο μέτωπο του Ειρηνικού, οι αμερικανικές
δυνάμεις που συγκρούονται με τους Ιάπωνες έχουν κάποιες νίκες, που δείχνουν ότι μπορούν
να αναστρέψουν το μέτωπο.
Εκεί λοιπόν το ’42 τα πράγματα μοιάζουν να είναι σε κρίσιμη καμπή, δεν έχει ξεκαθαρίσει όμως
τίποτα ακόμη, μια και ο Άξονας —αν κανείς δει τον χάρτη— είναι πανίσχυρος. Έχει κατακτήσει
τη Νορβηγία, τη Δανία, ελέγχει ολόκληρη τη Γαλλία, τη Βόρεια Αφρική, ολόκληρη την κεντρική
και βόρεια [Ευρώπη] και μεγάλο ανατολικό τμήμα της Ευρώπης· η Ελλάδα, η Αλβανία, η
Γιουγκοσλαβία, η Βουλγαρία στα Βαλκάνια —με εξαίρεση την Τουρκία, η οποία όπως είπαμε
έμεινε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ουδέτερη— και βέβαια τα στρατεύματα του Άξονα
εισέβαλαν, για να φτάσουν και να χτυπήσουν τη Ρωσία, [και] κατέκτησαν την Πολωνία,
ανατολικό κομμάτι της Πολωνίας —αυτό είναι—, το οποίο είχε καταλάβει η Ρωσία98, την
Ουκρανία, και βέβαια την Εσθονία, τη Λετονία, τη Λιθουανία —τα οποία ονόμασαν Όστλαντ,
δηλαδή “Ανατολική Περιοχή”—, τη Φινλανδία και τμήμα καίριο της Ρωσίας.
Κοιτάξτε να δείτε στον χάρτη τα όρια της Γερμανίας, όπως τα θεωρούσε το Ράιχ έχοντας
κατακτήσει τις περιοχές: είναι μέσα η Ολλανδία —ένα κομμάτι—, τμήματα της Γαλλίας και του
Βελγίου, η Αυστρία είναι αυτονόητα μέσα γιατί είχε γίνει Άνσλους, η Τσεχία είναι μέσα στη
Γερμανία, στον κορμό δηλαδή, και βέβαια είναι η Πολωνία (η δυτική Πολωνία) και εκείνο που
ήταν πριν η Πρωσία μαζί με τα παράλια, το Μέμελ κ.λπ.
Θέλω στο σημείο αυτό να πω το εξής: ότι, όταν τέλειωσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και βέβαια
ο χάρτης άλλαξε —δεν το συζητούμε—, η Ρωσία, η νικήτρια Σοβιετική Ένωση, απαίτησε και
πήρε ένα τμήμα εδάφους ακριβώς σε αυτό το σημείο, το οποίο και της ανήκει (από την Πρωσία
δηλαδή, από την παλιά Πρωσία)· σήμερα στον χάρτη τής ανήκει — σε έναν προσεχή χάρτη θα
το δούμε. Θέλω να πω ότι εδώ είναι πολλά τα ενδιαφέροντα και της Γερμανίας και της Ρωσίας
για τον έλεγχο της Βαλτικής.
Σ’ αυτή τη φάση τώρα, το 1942, η πλευρά του Άξονα μοιάζει πανίσχυρη, αλλά πλέον ηττάται σε
καίρια σημεία: στο Ελ Αλαμέιν, στο Στάλινγκραντ, αναχαιτίζεται στη Μόσχα. Μετά την ήττα στο
Στάλινγκραντ, όταν έφτασε η είδηση στο κεντρικό επιτελείο, στο Βερολίνο, της ήττας στο

98
Το 1941, με την εισβολή στη Ρωσία, ο Άξονας κατέλαβε όλα τα εδάφη που το 1939 είχε πάρει η Ρωσία με το
Σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν, και έφτασε μέχρι τη Μόσχα και ανατολικότερα.

149
Στάλινγκραντ και το γεγονός ότι, για πρώτη φορά στη μέχρι τότε πορεία του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου, γερμανική στρατιά συνελήφθη ολόκληρη από τον Κόκκινο Στρατό —μάλιστα ο
αρχηγός της 6ης στρατιάς, ο (φον) Πάουλους είχε διαταχθεί να μην παραδοθεί, αλλά εκείνος το
παρέκαμψε, θεώρησε ότι θα είναι καταστροφή των στρατιωτών του και το παρέκαμψε—, όταν
έφτασαν τα γεγονότα στα αυτιά του Χίτλερ και το μήνυμα στον Χίτλερ, ο Χίτλερ ήξερε —δεν
είναι θέμα— ότι τώρα αρχίζει η αναστροφή των πραγμάτων και ότι η Γερμανία θα βρεθεί σε
άμυνα. Πάντως, έδωσε μια ακόμη μεγάλη μάχη ο Άξονας, οι δυνάμεις του Άξονα, στην περιοχή
του Κουρσκ, σε μία τεράστια πεδινή έκταση, στην οποία και συγκεντρώθηκαν χιλιάδες
σοβιετικά τανκς και αντίστοιχα χιλιάδες γερμανικά. Είναι η μεγαλύτερη σύγκρουση
ερπυστριοφόρων στην ιστορία της ανθρωπότητας στο Κουρσκ· εκεί τα στρατεύματα του Άξονα
έκαναν ό,τι μπορούσαν μήπως και κατάφερναν να αναστρέψουν τη δεινή τους θέση — εδώ
είναι μία εικόνα από τη σύγκρουση των τανκς στην περιοχή του Κουρσκ. Από τη σύγκρουση
αυτή νικητής και πάλι εξήλθε ο Κόκκινος Στρατός, ο σοβιετικός στρατός.
Επομένως τώρα, στον χειμώνα του 1943, αρχίζει πλέον η αναστροφή των πραγμάτων και η
πίεση του σοβιετικού στρατού επάνω στον γερμανικό στρατό — ξεκινά από τα ανατολικά προς
τα δυτικά. Ο στρατός του Άξονα είχε επελάσει στη Ρωσία κινούμενος —φυσικό είναι αυτό—
από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Έκανε τον κύκλο των κατακτήσεών του και τώρα πλέον
υποχωρεί. Υποχωρεί όχι τρέχοντας, υποχωρεί πολεμώντας βήμα το βήμα, μέτρο το μέτρο· οι
γερμανικές στρατιές δεν έπαψαν να δίνουν συνεχώς μάχες μέχρι την τελευταία στιγμή, μέχρι
την άνοιξη του 1945. Στην ουσία για δύο χρόνια δίδονται μεγάλες μάχες· τα τελευταία δύο
χρόνια του πολέμου για τον Κόκκινο Στρατό είναι χρόνια επέλασης, σπρώχνοντας τον
γερμανικό στρατό προς την πρωτεύουσά του, διότι τώρα πλέον η αναστροφή σημαίνει ότι “θα
σε σπρώξω μέχρι την πρωτεύουσά σου, τέλειωσε αυτό το πανηγύρι”. Ο Κόκκινος Στρατός θα
αφιερώσει εκατομμύρια ζωές για να μπορέσει να ολοκληρώσει πλέον τον άθλο του, της
απομάκρυνσης των στρατιωτών του Άξονα από τα εδάφη του και την οριστική, τελική νίκη
απέναντι σε αυτήν τη δύναμη.
Παραλλήλως, μέσα στο 1943 η παρουσία των Αμερικανών στα τεκταινόμενα στην ήπειρο την
ευρωπαϊκή γίνεται πολύ πιο άμεση, διότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έδιναν μέχρι τότε μεγάλη
έμφαση στο μέτωπο του Ειρηνικού. Εκεί, γύρω στο 1943, έχοντας ήδη πετύχει κάποιες νίκες
που τους έδωσαν την αίσθηση ότι μπορούν να συνεχίσουν νικηφόρα στα μέτωπα του Ωκεανού,
αποσπούν, στέλνουν δυνάμεις στην Ευρώπη, για να ανακουφίσουν το μέτωπο κυρίως των
Σοβιετικών, οι οποίοι έχουν κρατήσει αυτό το μεγάλο βάρος, και των Βρετανών, οι οποίοι
πάντοτε κρατούν θέσεις και προσπαθούν να μην ανατραπεί κάτι στη Βόρεια Αφρική, και
φυσικά υπερασπίζονται την πατρίδα τους.
Οι ενωμένες αμερικανικές —κυρίως αμερικανικές αλλά και με βρετανική υποστήριξη—
δυνάμεις, το καλοκαίρι του 1943, αποβιβάζονται στη Σικελία και αρχίζουν να συγκρούονται με
τις δυνάμεις του Μουσολίνι. Επειδή ο ιταλικός στρατός δεν αποδεικνύεται ικανός να
αναχαιτίσει την αμερικανική επίθεση, γερμανικά στρατεύματα στέλνονται να υπερασπίσουν
την Ιταλία. Έτσι η Ιταλία, η οποία μέχρι το 1943 δεν είχε γνωρίσει πόλεμο στα εδάφη της —
παρά μόνο οι στρατιώτες της πολεμούσαν εκτός Ιταλίας—, τώρα ζει τη φρίκη του πολέμου.
Κατά μήκος της ιταλικής χερσονήσου γίνονται θυελλώδεις μάχες· οι αμερικανικές δυνάμεις και
οι βρετανικές υπερισχύουν, αλλά με μεγάλο πείσμα και δυσκολία, διότι οι Γερμανοί
υπερασπίζονται τον σύμμαχό τους και βέβαια υπερασπίζονται και τον εαυτό τους, διότι, αν
καταληφθεί η Ιταλία, τότε τα αμερικανικά και βρετανικά στρατεύματα έρχονται στο

150
υπογάστριο. Είναι ακριβώς έτοιμα να χτυπήσουν την Αυστρία, δηλαδή η Αυστρία είναι ήδη
Γερμανία — σας θυμίζω, κοιτάξτε και τον χάρτη, είναι ενσωματωμένη μέσα στη μείζονα
Γερμανία, είχε γίνει Άνσλους.
Εδώ θα γίνουν μεγάλες μάχες στην περιοχή του Ρίμινι 99, στην περιοχή της Αδριατικής. Θα
υπερισχύσουν οι δυνάμεις των Συμμάχων έναντι των Γερμανών και έτσι, τον Σεπτέμβριο του
1943, θα καταρρεύσει το μέτωπο στην Ιταλία, θα καταρρεύσει και ο φασισμός. Ο Μουσολίνι
συλλαμβάνεται, κλείνεται σε φυλακή υψίστης ασφαλείας, όμως ο Χίτλερ αποστέλνει τον πιο
καταπληκτικό του πράκτορα, τον Ότο Σκορτσένυ (Otto Skorzeny), έναν θρύλο του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου, του οποίου τα κατορθώματα είναι μυθικά. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ένας
απίστευτα ατρόμητος άνθρωπος, ο οποίος μπορούσε να κάνει τις πιο απίθανες δράσεις —
μπροστά του ο Τζέιμς Μποντ είναι παιδί του νηπιαγωγείου. Έστειλε λοιπόν τον Ότο Σκορτσένυ,
ο οποίος κατάφερε να απελευθερώσει τον Μουσολίνι από τη φυλακή αυτή υψίστης ασφαλείας
Τελικά, μετά από περιπέτειες, ο Μουσολίνι βρέθηκε στη βόρεια Ιταλία, όπου και δημιούργησε
μια μικρή βάση στην οποία τον υποστήριζαν οι Γερμανοί για ένα μικρό διάστημα, και τελικά
εκεί δημιούργησε και το Ιταλικό Κοινωνικό Κίνημα100, όμως ήταν μετρημένος ο χρόνος του,
διότι θα συλληφθεί από ομάδες Ιταλών παρτιζάνων στη διάρκεια της ανατροπής αυτών των
πραγμάτων και, ενόσω τα συμμαχικά στρατεύματα προελαύνουν μέσα στην Ιταλία, ομάδες
Ιταλών αντιφασιστών δρουν και αυτοί συνοδευτικά στα στρατεύματα και χτυπούν τους
φασίστες και έτσι οι παρτιζάνοι συλλαμβάνουν τον Μπενίτο Μουσολίνι και τα στελέχη του και
τον εκτελούν. Έτσι ο Μπενίτο Μουσολίνι το 1945 έχει πλέον και αυτός φύγει από τη ζωή, με
μια εκτέλεση η οποία ήταν εξαιρετικά ταπεινωτική γι’ αυτόν.

V6.1.2 Η απόβαση στη Νορμανδία (13΄)

https://www.youtube.com/watch?v=96eKPTaDNL4
απομαγνητοφώνηση Lemonia9 / αντιπαραβολή Olvia

Όπως είπαμε, ο Μπενίτο Μουσολίνι, μετά το 1943, είχε μια περίπλοκη ιστορία. Ήταν βέβαιο
πλέον ότι δεν θα μπορούσε να κρατήσει πολλά, είχε χάσει ολόκληρη την Ιταλία. Όπως σας
είπα, βρέθηκε για ένα μικρό διάστημα σε μια περιοχή της βόρειας Ιταλίας υπό την προστασία
των Γερμανών, όπου δημιούργησε την “Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία” —έτσι ονομαζόταν
αυτό το μικρό μόρφωμα—, όμως δεν άντεξε και πολύ όλη αυτή η ιστορία.
Κοιτάξτε εδώ τον Μουσολίνι, πλέον καταβεβλημένο, απελπισμένο· είναι η τελευταία
φωτογραφία του ανθρώπου αυτού, ο οποίος διοίκησε την Ιταλία από το 1922 ως το 1943 με το
φασιστικό του κόμμα και η μοίρα του ήταν η τελική του εκτέλεση: ο Μουσολίνι εκτελέστηκε
από τους παρτιζάνους, που τελικά τον συνέλαβαν —με μυθιστορηματικό τρόπο—, και τα
σώματά τους (του Ντούτσε, της ερωμένης του, της Κλάρα Πετάτσι, και των στελεχών του)
κρεμάστηκαν ανάποδα — δεν είναι η φωτογραφία λάθος, είναι κρεμασμένοι ανάποδα! Αυτό

99
Η μάχη του Ρίμινι έγινε τον Σεπτ. του 1944. Οι μάχες στη Β. Ιταλία, κυρίως, διήρκεσαν μέχρι και το 1945 καθώς
οι Γερμανοί πολεμούσαν σκληρά να την κρατήσουν.
100
Στη Β. Ιταλία, ο Μουσολίνι, με τη βοήθεια της Γερμανίας, έλεγξε (1943- 1945) περιοχή που ονομάστηκε
Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία (γνωστή ως Δημοκρατία του Σαλό).

151
ήταν το τέλος της ιταλικής αυτής περιπέτειας.

Και δεν είναι, όμως, ακριβώς το τέλος διότι, καθώς κατέρρευσε η Ιταλία —τον Σεπτέμβριο του
1943 είναι πλέον κατειλημμένη101 από τους Αμερικανούς και τους Βρετανούς— και
αποκόπτεται απ’ τον Άξονα, παύει πλέον η Ιταλία να είναι σύμμαχος της Γερμανίας, και
συμβαίνει ένα άλλο σπαρακτικό γεγονός στα όρια της αρχαίας τραγωδίας, διότι οι Ιταλοί με
τους Γερμανούς στρατιώτες όλα αυτά τα χρόνια είχαν πολεμήσει ο ένας δίπλα στον άλλο· το
ένα ιταλικό άγημα δίπλα στο γερμανικό πολέμησε στο Στάλινγκραντ —σε πάρα πολλές μάχες—
, στη Βόρεια Αφρική, ο ένας δίπλα στον άλλο. Και ξαφνικά, τον Σεπτέμβριο του 1943, με την
κατάρρευση της Ιταλίας παύει η Ιταλία να είναι σύμμαχος, γίνεται εχθρός του Άξονα. Έτσι, οι
Ιταλοί στρατιώτες, που βρίσκονται δίπλα δίπλα με τους Γερμανούς, ξαφνικά μέσα σε μια μέρα
μαθαίνεται ότι είναι πλέον εχθροί και αποτέλεσμα είναι να γίνουν συγκρούσεις, βιαιότητες και
σε κάποιες περιοχές σφαγές Ιταλών στρατιωτών από τους Γερμανούς στρατιώτες, οι οποίοι
μέχρι πριν τρώγανε μαζί ψωμί και πολεμούσαν μαζί και πέθαιναν ο ένας δίπλα στον άλλον —
είναι μια ανθρώπινη τραγωδία, αν το δει κανείς αποστασιοποιημένα. Σας θυμίζω ότι στην
Κεφαλονιά συνελήφθησαν από τους Γερμανούς και εκτελέστηκαν χιλιάδες στρατιωτών Ιταλών,
ακριβώς μέσα σ’ αυτή τη συγκυρία. Σε άλλες περιπτώσεις έγιναν μάχες, διότι οι Ιταλοί
στρατιώτες υπερασπίστηκαν τη ζωή τους — γενικά, ήταν κι αυτό ένα από τα βαριά θέατρα του
πολέμου.
Ενόσω οι Ρώσοι102, λοιπόν, δίνουν σκληρότατες μάχες στις στέπες και τις πεδιάδες της Ρωσίας,
της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας, σε θερμοκρασίες απερίγραπτα χαμηλές… Κοιτάξτε μια
εικόνα του πολέμου στο ρωσικό πεδίο, με τους νεκρούς όρθιους! Ο άνθρωπος αυτός είναι
νεκρός και πέθανε όρθιος, την ώρα που πήγαινε να σκύψει, και από το ψύχος το μεγάλο έμεινε
σαν άγαλμα. Τα πτώματα κείτονται παντού και οι ζώντες συνεχίζουν τον πόλεμο σ’ αυτό το
απερίγραπτο πεδίο μάχης στο οποίο εξελίχθηκε η Ρωσία μετά την τρομερή δοκιμασία της
γερμανικής εισβολής.
Παραλλήλως όμως, όπως είπαμε, η πλευρά των Αμερικανών και των Βρετανών ετοιμάζουν την
απόβαση στη Νορμανδία — είναι η φυσική περιοχή στην οποία μπορεί να γίνει απόβαση, διότι
είναι η περιοχή της Γαλλίας που βρίσκεται πιο κοντά στα παράλια της Αγγλίας. Βέβαια, η
γερμανική πλευρά, από την αρχή του πολέμου, φοβόταν μία απόβαση από τη Βρετανία —μια
και η Βρετανία παρέμεινε ελεύθερη— και γι’ αυτό είχε κατά μήκος των παραλίων —κατά μήκος
πολλών χιλιομέτρων, γιατί δεν ήξερε ακριβώς πού θα γίνει η απόβαση— δημιουργήσει μια
σειρά οχυρώσεων πάρα πολύ προηγμένων και περίπλοκων και αξιόπιστων, με πολυβολεία, με
ατσάλινες αιχμές για να μην μπορούν να κινηθούν αποβατικά σκάφη και πλοία και οχήματα.
Κατά μήκος, λοιπόν, της ακτής ήταν σε εγρήγορση, αλλά δεν ήξεραν ακριβώς από πού θα
έρθουν και, φυσικά, ποια μέρα θα έρθουν οι εχθροί τους, δηλαδή οι Βρετανοί και οι
Αμερικανοί.
Και από την πλευρά τους οι Βρετανοί και οι Αμερικανοί ετοίμασαν το σχέδιο της απόβασης στη
Νορμανδία, που είναι η μεγαλύτερη απόβαση στην παγκόσμια ιστορία, με απόλυτη

101
Οι μάχες διήρκεσαν στη Β. Ιταλία μέχρι το 1945 ενώ, παραλλήλως, κυριαρχούσαν και εμφύλιες ενδοϊταλικές
καταστάσεις.
102
Την ίδια ώρα που οι Σοβιετικοί δίνουν μάχες στα Ανατολικά και οι Αμερικανοί στον Ειρηνικό, οι
Αγγλοαμερικανοί ετοιμάζουν απόβαση στη Νορμανδία.

152
μυστικότητα· όλες τις ετοιμασίες τις εγνώριζε ένας ελάχιστος αριθμός στελεχών του στρατού
και περίτεχνα η πλευρά των Αμερικανοβρετανών ετοίμασαν την απόβαση. Οι στρατιώτες οι
οποίοι μετέσχαν103 —ήτανε δεκάδες χιλιάδων στρατιωτών που μετέσχαν σ’ αυτή την
απόβαση— Αμερικανοί και Βρετανοί, δεν εγνώριζαν πού πάνε και τι θα κάνουν, ήξεραν ότι
κάπου θα δράσουν πολεμικά, αλλά δεν γνώριζαν ακριβώς — όπως σας είπα, είναι τρία άτομα
τα οποία γνώριζαν τα σχέδια, για λόγους ασφαλείας, να μην διαρρεύσει. Διάλεξαν τελικά με
επιτυχή τρόπο την ημέρα και την ώρα της απόβασης, παραπλανώντας τους Γερμανούς, καθώς
επέλεξαν την απόβαση σε μία ημέρα που ο καιρός είχε καθησυχάσει τους Γερμανούς ότι δεν
είναι κατάλληλος για απόβαση.
Θέλω να σας διαβάσω μία περιγραφή της ημέρας της απόβασης από έναν Γερμανό στρατιώτη,
από αυτούς οι οποίοι φυλούσαν την ακτογραμμή της Νορμανδίας για τυχόν απόβαση από την
Αγγλία. Η απόβαση στη Νορμανδία έγινε στις 6 Ιουνίου 1944. Γράφει, λοιπόν, αργότερα αυτός
ο Γερμανός στρατιώτης τις αναμνήσεις του από εκείνη τη νύχτα:

“Εκείνη τη νύχτα της 6ης Ιουνίου κανένας μας δεν περίμενε πια την απόβαση. Ο άνεμος ήταν
δυνατός, τα σύννεφα πυκνά και τα εχθρικά αεροπλάνα δεν μας είχαν ενοχλήσει όλη την ημέρα
περισσότερο από το συνηθισμένο” και τούτο γιατί, όπως σας είπα, αμερικανικά και βρετανικά
αεροπλάνα βομβάρδιζαν συνεχώς από το 1942 τις περιοχές των Γερμανών. “Αλλά ξαφνικά, τη
νύχτα, ο ουρανός γέμισε από αμέτρητα αεροπλάνα. Και τότε άρχισε. Ήμουν ο ίδιος στον
ασύρματο. Το ένα μήνυμα διαδεχόταν το άλλο: ‘Αλεξιπτωτιστές έπεσαν εδώ!’ ‘Ανεμοπλάνα
αναφέρθηκαν εκεί!’ και, τελικά, ‘Πλησιάζουν αποβατικά σκάφη’. Μερικά πυροβόλα μας έβαλαν
όσο καλύτερα μπορούσαν. Το πρωί μια τεράστια ναυτική δύναμη εμφανίστηκε. Αυτή ήταν και
η τελευταία αναφορά που μπόρεσαν να μας στείλουν τα προκεχωρημένα φυλάκιά μας πριν
ισοπεδωθούν. Και ήταν και η τελευταία αναφορά που λάβαμε σχετικά με την κατάσταση. Δεν
ήταν δυνατόν πια να έχουμε ιδέα για το τι συνέβαινε. Οι ασύρματες επικοινωνίες μας
αντιμετώπιζαν παρεμβολές”, με ηλεκτρονικό τρόπο οι Βρετανοί και οι Αμερικανοί τους
δυσκόλευαν τις επικοινωνίες. “Τα καλώδια ήταν κομμένα”, που θα πει ότι ήδη είχε γίνει η
απόβαση και ήδη οι πρώτοι στρατιώτες —όσοι είχαν επιζήσει από το γάζωμα των
πολυβολείων— έφτασαν σε κάποιον στόχο τους και έκοβαν καλώδια, “και οι αξιωματικοί μας
είχαν χάσει τον έλεγχο της κατάστασης. Πεζικάριοι που είχαν υποχωρήσει μας είπαν ότι οι
θέσεις τους στην παραλία είχαν καταληφθεί και ότι τα ελάχιστα πολυβολεία στον τομέα μας ή
είχαν ανατιναχτεί ή είχαν βομβαρδιστεί. Μέσα σε όλη αυτή την αναταραχή διατάχθηκα να
πραγματοποιήσω με το αυτοκίνητό μου μια αναγνώριση στην ακτή. Παρουσιάστηκα σε έναν
υπολοχαγό μαζί με μερικούς πεζικάριους. Οι διαταγές του ήταν να ανακαταλάβουμε ένα
κοντινό χωριό. Ενώ συνέχιζε να μου μιλάει και να μου εξηγεί την κατάσταση, ένα βρετανικό
τανκ μας πλησίασε από τα νώτα”, δηλαδή ήδη έβγαιναν από τα αποβατικά πλοία, είχαν βγει
τανκ και προχωρούσαν προς τη γερμανική πλευρά, “από μια κατεύθυνση στην οποία δεν
υποψιαζόμασταν καν την παρουσία του εχθρού. Το εχθρικό τανκ άνοιξε αμέσως πυρ εναντίον
μας. Αποκλειόταν να προβάλουμε αντίσταση. Ο αξιωματικός και εγώ κρυφτήκαμε στους
θάμνους. Το βράδυ, που προσπαθήσαμε να φτάσουμε στις γραμμές μας, πιαστήκαμε
αιχμάλωτοι από Βρετανούς αλεξιπτωτιστές”. Κοιτάξτε: από την πλευρά των Συμμάχων πλοία,
τανκ, αεροπλάνα, αλεξιπτωτιστές, όλοι μαζί για αυτή την τρομερή απόβαση. “Φυσικά το

103
Την 6η Ιουνίου 1944 (γνωστή και ως D - Day) αποβιβάστηκαν στη Νορμανδία περ. 150.000 στρατιώτες που,
συνολικά, τις επόμενες ημέρες, έφτασαν τις 900.000 περ. χιλ.

153
γεγονός ότι συνελήφθηκα αιχμάλωτος μου στοίχισε πολύ στην αρχή. Εγώ, ένας παλιός
στρατιώτης του Ράιχ, αιχμάλωτος πολέμου τις πρώτες ώρες της απόβασης; Αλλά όταν είδα το
πολεμικό υλικό πίσω από τις γραμμές του εχθρού, το μόνο που μπόρεσα να πω στον εαυτό μου
ήταν: ‘Γέρο μου, τυχερός στάθηκες!’” Ήταν τόσο μεγάλη η δύναμη που έβλεπε μπροστά του,
που ήταν τυχερός που πιάστηκε αιχμάλωτος. Ήταν βέβαιο ότι θα συντρίβονταν οι Γερμανοί
από αυτή την υπεροπλία104 των Αμερικανών και των Βρετανών κι [από] αυτή τη γενναία
απόβαση που έγινε στις 6 Ιουνίου του 1944.

V6.1.3 Η ώρα του Βερολίνου (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=IAwZLhSRYpM
απομαγνητοφώνηση Mirella / αντιπαραβολή kpasisi
Η απόβαση της Νορμανδίας ήταν καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη των πραγμάτων, διότι
τώρα, μετά από αυτήν την κίνηση, την απόβαση των στρατευμάτων στην καρδιά της
γερμανικής παρουσίας, τι πρόκειται να συμβεί; Χιλιάδες Βρετανών και Αμερικανών στρατιωτών
θα κινηθούν, έχοντας αποβιβαστεί σε αυτή τη μύτη της Γαλλίας, πρώτο πρώτο εκκαθαρίζουν
την περιοχή αυτή από γερμανικά στρατεύματα και κινούνται προς τα ανατολικά, προκειμένου
να σπρώξουν τα γερμανικά στρατεύματα προς το Βερολίνο. Οι Σοβιετικοί κάνουν το ίδιο από τα
ανατολικά προς τα δυτικά και οι Σύμμαχοι από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Είναι δηλαδή
πλέον ο γερμανικός στρατός και οι σύμμαχοί του που έχουν απομείνει — οι Ιταλοί δεν είναι
πλέον μαζί, αλλά οι Ρουμάνοι και οι Βούλγαροι [και] οι Ούγγροι συνεχίζουν να πολεμούν μαζί
με τους Γερμανούς, όπως και φασίστες και οπαδοί του ναζισμού από όλες τις χώρες που έχει
καταλάβει ο Άξονας105. Διότι μέσα στον γερμανικό στρατό πολεμούσαν και άτομα τα οποία δεν
προέρχονταν από τις χώρες τις σύμμαχες του Άξονα, αλλά από τις χώρες τις οποίες κατέλαβε ο
Άξονας και μάλιστα μερικά πολύ δυναμικά τμήματα. Καθώς ο γερμανικός στρατός είχε
καταλάβει τη Γιουγκοσλαβία από το 1941, ανάμεσα στους Κροάτες υπήρχε ένας σοβαρός
αριθμός θαυμαστών της χιτλερικής μηχανής, οι οποίοι συνέπραξαν με τον γερμανικό στρατό
και δημιούργησαν στρατεύματα υποστήριξης και τα οποία δρούσαν· οι Τάταροι από την
περιοχή της Σοβιετικής Ένωσης συνέπραξαν και επίσης ένας πληθυσμός —όχι μικρός— από την
περιοχή της Ουκρανίας, οι οποίοι θεώρησαν τους Ναζί και τους εισβολείς ως απελευθερωτές
τους από το κομμουνιστικό καθεστώς και από τη Ρωσία — τα πράγματα ήταν περίπλοκα.
Τώρα λοιπόν αυτή η δράση των Αμερικανών και των Βρετανών, δεν είναι απλή, παρότι από το
σημείο στο οποίο αποβιβάστηκαν είναι πολύ κοντύτερα προς το Βερολίνο σε σχέση με την
απόσταση που έπρεπε να καλύψουν οι Σοβιετικοί σπρώχνοντας τα γερμανικά στρατεύματα
προς την καρδιά της χώρας τους, της επικράτειάς τους. Η απόσταση αυτή, Γαλλία – Βερολίνο,
είναι πάρα πολύ δύσκολο να κερδηθεί, διότι είναι κοντά στο Βερολίνο, η Γερμανία είναι εδώ,

104
Στη Νορμανδία, οι μάχες μεταξύ Αγγλοαμερικανών και Γερμανών θα διαρκέσουν μήνες, με δεκάδες χιλιάδες
νεκρούς.
105
Στον Άξονα είχαν, από την αρχή του πολέμου, καταταγεί, στα Waffen SS, πολυάριθμοι (περίπου 40
μεραρχίες) εθελοντές —φανατικοί ναζιστές και φασίστες— από περίπου 35 χώρες (μεταξύ των οποίων Δανία,
ΕΣΣΔ, Ινδία κ.λπ.).

154
και επομένως οι Γερμανοί σ’ αυτή την προέλαση των Αμερικανών και των Βρετανών θα
αντιτάξουν την πιο αποφασιστική άμυνα, διότι τώρα πολεμούν και αυτοί —ό,τι έπαθαν οι
Γιαπωνέζοι στο μέτωπο του Ειρηνικού— υπέρ βωμών και εστιών. Και έχει ενδιαφέρον ότι
προκαλούν πολύ μεγάλη φθορά στα επελαύνοντα στρατεύματα των Αμερικανών και των
Βρετανών και καταγάγουν εντυπωσιακές νίκες εναντίον τους 106.
Πάντως τα στρατεύματα προελαύνουν και τελικά θα φτάσουν στο Βερολίνο περίπου την ίδια
εποχή και οι δύο πλευρές, με τους Σοβιετικούς να μπαίνουν πρώτοι στην πρωτεύουσα του
Ράιχ, στο Βερολίνο, και να ζουν εκεί μία κατάσταση παρόμοια με το Στάλινγκραντ, με ποια
έννοια; Καθώς μπαίνουν στο Βερολίνο οι Σοβιετικοί, θα έχουν να αντιμετωπίσουν την
αντίσταση, την αποφασισμένη αντίσταση, χιλιάδων Γερμανών πατριωτών ή ναζιστών ή και τα
δύο, οι οποίοι είναι αποφασισμένοι να δώσουν και τις τελευταίες τους δυνάμεις για να
υπερασπίσουν την πατρίδα τους, την πρωτεύουσά τους. Ο Χίτλερ παραμένει όρθιος αυτές τις
ώρες. Η τελευταία του φωτογραφία είναι αυτή να χτυπά στον ώμο στρατιώτες του Ράιχ — είναι
πλέον μικρά παιδιά, τα οποία πήραν μέρος στην άμυνα του Βερολίνου. Στο Βερολίνο
συνέβησαν μάχες μέσα στα κτίρια —όπως περιγράψαμε στο Στάλινγκραντ—, στον έναν όροφο
Γερμανοί στον άλλο όροφο Ρώσοι, δρόμο τον δρόμο, συνοικία τη συνοικία και τελικά ο
Κόκκινος Στρατός θα βγει νικητής. Ο Χίτλερ θα αυτοκτονήσει στο μπούνκερ (Bunker) του,
δηλαδή στο υπόγειο καταφύγιο το οποίο υπήρχε κοντά στο Ράιχσταγκ (Reichstag / Ράιχστακ)
στο κέντρο του Βερολίνου, και η βαρύτερή του στιγμή είναι όταν, όντας πια στο καταφύγιό του,
άκουγε πάνω στο έδαφος τις φωνές, τις συνομιλίες, τις οδηγίες, τις κραυγές των Σοβιετικών —
άκουγε Ρώσικα δηλαδή— των μεγάλων του εχθρών, που πια κατελάμβαναν την πρωτεύουσά
του. Αυτοκτόνησε, οι Σοβιετικοί κατέλαβαν το Βερολίνο, κατέλαβαν και το Ράιχσταγκ, δηλαδή
το κτίριο του Κοινοβουλίου, στο οποίο και η θρυλική σε όλους μας γνωστή φωτογραφία του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου: είναι το Ράιχσταγκ τελείως γυμνό από τους βομβαρδισμούς, μόνο με τα
σίδερα, ένας σκελετός ο θόλος του, όπου οι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού έχουν ανέβει και
έχουν τοποθετήσει το “σφυροδρέπανο”.
Είμαστε στην άνοιξη του 1945, η Γερμανία παραδίδεται άνευ όρων πλέον, καταρρέει, ο
πόλεμος έχει τελειώσει στην Ευρώπη με τη νίκη των Συμμάχων, όμως οι Ιάπωνες συνεχίζουν να
μάχονται. Στο σημείο αυτό να πω κάτι ενδιαφέρον, ότι όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, μάλιστα πριν
ξεκινήσει ο πόλεμος στην Ευρώπη, το 1938, οι Ιάπωνες είχαν ήδη καταλάβει τη Μαντζουρία και
επιτεθεί στην Κίνα το 1937, οι Ρώσοι βρέθηκαν σε σύγκρουση με τους Ιάπωνες στη Μαντζουρία
και τους νίκησαν και μετά από αυτό, το 1939, Ιάπωνες και Ρώσοι υπέγραψαν αμοιβαία
συνθήκη μη επίθεσης. Δηλαδή η Σοβιετική Ένωση το 1939 υπέγραψε αμοιβαία συνθήκη μη
επίθεσης και με τον Χίτλερ και με την Ιαπωνία. Έχει ενδιαφέρον ότι οι Σοβιετικοί κήρυξαν τον
πόλεμο στην Ιαπωνία μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Και χάρη σε αυτό
μπόρεσαν να αποσπάσουν από την Ιαπωνία τα νησιά Κουρίλες και κάποια άλλα σημεία.
Είμαστε λοιπόν στην άνοιξη του 1945, το Βερολίνο έχει πέσει και ο πόλεμος τέλειωσε.

106
Ιδιαίτερα πεισματική, σκληρή, και ευρηματική ήταν η άμυνα των δυνάμεων του Άξονα στο δάσος των
Αρδεννών.

155
 V6.1.4 Μια βιομηχανία εξόντωσης (4΄)

https://www.youtube.com/watch?v=8Vku2kQoOmI
απομαγνητοφώνηση goldyabd / αντιπαραβολή sOFIArIZOPOULOU
Τα προελαύνοντα στρατεύματα —του Κόκκινου Στρατού των Σοβιετικών, και των Αμερικανών
και των Βρετανών— καθώς μπαίνουν μέσα στις περιοχές της Πολωνίας, οι [μεν] Σοβιετικοί —
ερχόμενοι από τα ανατολικά προς τα δυτικά— διασχίζουν ολόκληρη την Πολωνία, ανατολική
και δυτική (η δυτική ήταν ενσωματωμένη στη μείζονα Γερμανία), οι δε Αμερικανοάγγλοι
διασχίζουν τη Γερμανία στο δυτικό της τμήμα, μπαίνουν στις περιοχές της Γερμανίας. Ο
Κόκκινος Στρατός πρέπει να σας πω στο σημείο αυτό ότι διέσχισε και την Αυστρία.
Και οι δύο πλευρές βρίσκουν στο γερμανικό έδαφος, στο αυστριακό έδαφος, στο πολωνικό
έδαφος, δεκάδες στρατοπέδων συγκεντρώσεως που είχαν δημιουργηθεί από τους Χιτλερικούς
για την κράτηση καταρχήν Εβραίων — εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης (μια και στη
διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είχε αποφασιστεί η ολοκληρωτική εξόντωση των
Εβραίων της Ευρώπης —και στο μέλλον— και του κόσμου). Υπολογίζεται ότι περίπου 6
εκατομμύρια Εβραίων έχασαν τη ζωή τους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κυρίως στα στρατόπεδα
συγκεντρώσεως· αλλά στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως οδηγήθηκαν κομμουνιστές από
διάφορες χώρες, αντιστασιακοί από διάφορες χώρες που είχαν συλληφθεί, ομοφυλόφιλοι —
γιατί το Ράιχ επρόκειτο να ξεκαθαρίσει τον κόσμο και από τους ομοφυλόφιλους—, τσιγγάνοι,
τους οποίους θεωρούσε ελεεινή φυλή που και αυτή έπρεπε να εκκαθαριστεί. Και βέβαια
πολλά από αυτά τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως δεν ήταν στρατόπεδα εξοντώσεως, ήταν
στρατόπεδα εργασίας, διότι στη διάρκεια του πολέμου εκατομμύρια άτομα από τις
κατακτημένες χώρες οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα αυτά εργασίας —στη Γερμανία, στις
περιοχές της Αυστρίας, στις περιοχές της Πολωνίας— προκειμένου να εργάζονται —χωρίς
αμοιβή βεβαίως— ως δούλοι στην ουσία στη γερμανική πολεμική βιομηχανία και να μπορέσει
η Γερμανία να βγάλει εις πέρας τον πόλεμο.
Όταν έμπαιναν τα νικηφόρα στρατεύματα σε στρατόπεδα, πολλές φορές αντίκριζαν αυτό το
φρικτό θέαμα, είτε πτωμάτων που κείτονταν σε σωρούς σαν λόφοι, είτε χώρους στους οποίους
τα πτώματα αυτά μετατρέπονταν σε στάχτη, είτε πλάσματα τα οποία είχαν επιβιώσει και
δέχονταν τους ελευθερωτές τους χωρίς την παραμικρή δύναμη, σκελετωμένα, στα όρια του
θανάτου· χιλιάδες από αυτούς τους ακόμη ζώντες πέθαναν, δεν είχαν δυνάμεις για να
αντέξουν πλέον. Τα μάτια των Βρετανών, των Αμερικανών, των Σοβιετικών στρατιωτών
αντίκρισαν μια ανείπωτη φρίκη που πραγματικά μέχρι σήμερα στοιχειώνει τη ζωή, όχι μόνο της
Ευρώπης, όλου του κόσμου.

156
 6.2: …αλλά όχι και το πολεμικό κλίμα

V6.2.1 Ο Ψυχρός Πόλεμος (6΄)

https://www.youtube.com/watch?v=2NXznEjP1io
απομαγνητοφώνηση sOFIArIZOPOULOU / αντιπαραβολή Geovoud
Το τέλος του πολέμου, η κατάρρευση του Άξονα και η σχεδόν ταυτόχρονη κίνηση των
στρατευμάτων των νικητών προς το Βερολίνο, θα φέρει εξελίξεις. Τώρα αρχίζει μια νέα
περίοδος για την Ευρώπη αλλά και για την ανθρωπότητα, που σχετίζεται με το γεγονός ότι ο
Κόκκινος Στρατός προκειμένου να φτάσει στο Βερολίνο, καθώς συγκρούονταν και οδηγούσε
τον υποχωρούντα γερμανικό στρατό προς το κέντρο του, διέσχισε τις χώρες της ανατολικής και
κεντρικής Ευρώπης, στην ουσία απελευθερώνοντάς τες από τον ζυγό τον γερμανικό — από τον
Άξονα. Έτσι, οι χώρες αυτές βρέθηκαν υπό τον έλεγχο του Κόκκινου Στρατού· το ίδιο συνέβη
βέβαια και από τους προελαύνοντες Αμερικανούς και Βρετανούς, οι οποίοι κινήθηκαν από τη
βόρεια Ιταλία προς τη Γερμανία και από τη Γαλλία επίσης προς τη Γερμανία.
Καθώς πλησίαζαν οι δύο πλευρές προς το Βερολίνο —παρότι αγκαλιάστηκαν και φιλήθηκαν τα
στρατεύματα, όταν βρέθηκαν ο ένας απέναντι στον άλλον έχοντας ολοκληρώσει το έργο τους—
άρχιζε μια νέα εποχή, διότι ήδη βάραινε το κλίμα μεταξύ των Συμμάχων (Ηνωμένων Πολιτειών
Αμερικής, Βρετανίας και Σοβιετικής Ένωσης), επειδή τους χώριζαν αβυσσαλέες ιδεολογικές
διαφορές και τις οποίες και θυμήθηκαν· και τώρα ήξεραν ότι πρόκειται να αναμετρηθούν στη
νέα Ευρώπη που θα προέκυπτε. Και ποια Ευρώπη θα προέκυπτε; Μια Ευρώπη κι ένας κόσμος
στον οποίον δεν θα υπήρχε μόνον μία υπερδύναμη. Μέχρι τότε ο κόσμος είχε γνωρίσει δύο
παγκόσμιες υπερδυνάμεις: η μία ήταν η Αγγλία του δεύτερου μισού του 18ου, του 19ου και
των αρχών του 20ού αιώνα και η δεύτερη ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η οποία ήταν
μόνη της η παγκόσμια υπερδύναμη στον Μεσοπόλεμο και στη διάρκεια του πολέμου. Αλλά στη
διάρκεια του πολέμου η σοβιετική πλευρά πολέμησε με απαράμιλλο τρόπο, ανέτρεψε το
σκηνικό του πολέμου στο Ανατολικό Μέτωπο και βέβαια ήταν και εκείνη μεγάλη νικήτρια του
πολέμου, επομένως ήταν κι αυτή υπερδύναμη.
Όταν τελείωσε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος η ανθρωπότητα θα ζήσει σε μια καινούρια
πραγματικότητα, να έχει δύο παγκόσμιες υπερδυνάμεις, οι οποίες είναι μάλιστα αντίπαλες
μεταξύ τους ιδεολογικά και οι οποίες τώρα θα προσπαθήσουν να διεκδικήσουν την επιρροή
τους στον κόσμο και θα συγκρουστούν σε πολλά επίπεδα και σημεία σ’ όλη τη Γη, στις
δεκαετίες που θα έρθουν. Ξεκινά τώρα ένας νέος πόλεμος που ονομάζεται “Ψυχρός Πόλεμος”·
“ψυχρός” γιατί ποτέ δεν συγκρούστηκαν θερμά, άμεσα, οι δύο κεντρικές δυνάμεις (η Σοβιετική
Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής). Κινδύνευσε να γίνει αυτό στην κρίση στον Κόλπο
των Χοίρων στην Κούβα, το 1962 επί Κένεντι, αλλά δεν έγινε ευτυχώς. Όμως, μέσα στα πλαίσια
του Ψυχρού Πολέμου, σε άλλες περιοχές του κόσμου συγκρούστηκαν θερμότατα σε εμφυλίους
πολέμους, κομμουνιστές και μη κομμουνιστές, μέσα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου.
Θυμίζω τον εμφύλιο πόλεμο της Κίνας, τον εμφύλιο πόλεμο στην Κορέα, τον πόλεμο στην
Ινδοκίνα, τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα — είναι πόλεμοι καυτοί που έγιναν μέσα στο
πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος στην ουσία ξεκίνησε το 1945 και
ολοκληρώθηκε το 1990 με νίκη της μίας πλευράς —καταφανή νίκη της μίας πλευράς—, δηλαδή

157
της αμερικανικής πλευράς107.
Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε κυρίως τον χαρακτήρα της προπαγάνδας. Η μία πλευρά περιέγραφε τη
ζωή της άλλης ως δεινή, το κοινωνικό καθεστώς της άλλης ως καταστροφικό, ως άδικο, και
ταυτοχρόνως υπήρχε ανταγωνισμός στους εξοπλισμούς, στην επίδειξη τεχνολογικών
επιτευγμάτων, στην επίδειξη αθλητικών επιδόσεων, στην επίδειξη καινούριων όπλων, στην
επίδειξη πνευματικών επιδόσεων και επιστημονικών επιδόσεων. Γενικά υπήρχε ανταγωνισμός,
ο οποίος κορυφώθηκε με εκείνον του ανταγωνισμού στο διάστημα, καθώς η κάθε μία πλευρά
ήξερε ότι τα επιτεύγματά της σ’ αυτόν τον τομέα αντανακλούν θεαματικά επάνω της, και
επομένως δείχνουν το μεγαλείο του κομμουνισμού για τη μία ή το μεγαλείο της ελεύθερης
οικονομίας για την άλλη.

V6.2.2 Ο κύκλος του Ψυχρού Πολέμου (5΄)

https://www.youtube.com/watch?v=XeRrksR5enU
απομαγνητοφώνηση ioan / αντιπαραβολή Asimenia

Ένα μεγάλο αποτέλεσμα των γεγονότων που περιγράψαμε, και με τον τρόπο που εξελίχθηκε ο
πόλεμος και τελείωσε, είναι ότι με το τέλος του πολέμου δημιουργήθηκαν δύο ιδεολογικά
μπλοκ στην Ευρώπη108, που αντανακλούσε σε όλον τον κόσμο, και τούτο διότι οι χώρες
Ανατολική Γερμανία, Πολωνία, Σοβιετική Ένωση —η οποία πλέον ξαναπεριελάμβανε όλες τις
χώρες: Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Λευκορωσία, Ουκρανία, την ανατολική Φινλανδία, όλες
τις χώρες που κατά καιρούς είχε χάσει, είχε πάρει, είχε χάσει, είχε πάρει—, η Τσεχοσλοβακία —
σήμερα έχει σπάσει σε Τσεχία και Σλοβακία—, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Βουλγαρία
απέκτησαν κομμουνιστικό καθεστώς, το οποίο είχε στενότατους δεσμούς με τη Σοβιετική
Ένωση· στην ουσία ανήκε στον κύκλο του ελέγχου της Σοβιετικής Ένωσης.

Εκτός από αυτές τις χώρες, η Γιουγκοσλαβία και η Αλβανία επίσης είχαν κομμουνιστικό
καθεστώς, αλλά δεν ανήκαν στον χώρο της σοβιετικής επιρροής. Αρχικά οι δύο χώρες ναι, αλλά
μετά απομακρύνθηκαν από τη Σοβιετική Ένωση και είχαν δικές τους πορείες:

● η Γιουγκοσλαβία με τον ήρωα των παρτιζάνων της, τον Γιόσιπ Μπροζ Τίτο (Јосип Броз
Тито), ο οποίος και τήρησε μία τακτική ενδιάμεση μεταξύ της σχέσης της
Γιουγκοσλαβίας ως προς τη Σοβιετική Ένωση και ως προς τον κόσμο της Δύσεως και
● η Αλβανία, η οποία παλινδρόμησε ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση, στο κινέζικο μοντέλο
και στην κινέζικη επιρροή, και στις δικές της επιλογές. Ο κομμουνιστής αρχηγός της
Αλβανίας ονομαζόταν Εμβέρ Χότζα (Enver Hoxha).
Αν, δηλαδή, δει κανείς τον χάρτη της Ευρώπης, τον μεταπολεμικό χάρτη της Ευρώπης, θα δει —
έχοντας στον νου του ότι και η Γιουγκοσλαβία και η Αλβανία ήταν κομμουνιστικές χώρες— ότι
η πλειοψηφία και του εδάφους και του πληθυσμού της Ευρώπης ήταν κομμουνιστική. Βέβαια
μόλις τελείωσε ο πόλεμος, επειδή οι δύο πλευρές είχαν ήδη τις εντάσεις τους και υπήρχε ο

107
Η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη ξεκίνησε το 1989 και ολοκληρώθηκε το 1991.
108
Σοβαρή εξέλιξη ήταν η διαίρεση της Γερμανίας σε Δυτική και Ανατολική (κομμουνιστική), με πρωτεύουσα η
μεν Δυτική τη Βόννη, η δε Ανατολική το Βερολίνο.

158
κίνδυνος νέου παγκοσμίου πολέμου λόγω των ιδεολογικών τους αποκλίσεων και των
διεκδικήσεων, δημιουργήθηκαν και από τις δύο πλευρές σχήματα ενιαίας δράσεως στη μια και
ενιαίας δράσεως στην άλλη. Στη δυτική πλευρά δημιουργήθηκε το Σύμφωνο Βόρειο-Ατλαντικής
Συμμαχίας, το 1949, το οποίο ονομάζεται ΝΑΤΟ, και στην άλλη πλευρά η COMECON 109, που
αργότερα εξελίχθηκε σε ένα σχήμα επίσης πληρέστερο που ονομάστηκε Σύμφωνο της
Βαρσοβίας, το οποίο και δημιουργήθηκε το 1955.

Κοιτάξτε πόσο ενδιαφέρον έχει ότι η Βαρσοβία, η πρωτεύουσα της Πολωνίας, παίζει πάλι
μεγάλο ρόλο. Η Πολωνία και στον Μεσοπόλεμο ήταν η κομβική χώρα, λόγω της εισόδου του
Χίτλερ στην Πολωνία ξεκίνησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, και για το Σύμφωνο της Βαρσοβίας το
κέντρο, ας πούμε, η πρωτεύουσα των πραγμάτων θεωρήθηκε η Βαρσοβία, διότι ήταν κομβική
χώρα· αν και, βέβαια, η χώρα με το ειδικό κύρος και τη δύναμη ήταν η Σοβιετική Ένωση. Στην
πλευρά του σοσιαλιστικού στρατοπέδου τα πράγματα δεν ήταν ανέφελα, διότι
παρουσιάστηκαν εξεγέρσεις και αντιδράσεις στο κομμουνιστικό καθεστώς. Υπήρξαν εξεγέρσεις
στην Πολωνία, στην Τσεχοσλοβακία, στην Ουγγαρία —πολύ μεγάλης έκτασης στην Ουγγαρία
στη δεκαετία του ‘50—, όμως το όλο κλίμα συντηρήθηκε μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου
και την πτώση του κομμουνισμού στη Σοβιετική Ένωση, το 1989, η οποία επέφερε και την
πτώση όλων των κομμουνιστικών καθεστώτων110. Στο μεταξύ όμως, η ανθρωπότητα είχε ζήσει
πολλές επικίνδυνες πλευρές αλλά και πολλές άλλες συναφείς πραγματικότητες, για τις οποίες
θα μιλήσουμε στην επόμενή μας ενότητα.

V6.2.3 Το πιο καυτό σημείο: το Βερολίνο (7΄)

https://youtu.be/4W6APHzzLgM
απομαγνητοφώνηση constant / αντιπαραβολή Asimenia
Η ιδεολογική σύγκρουση, όπως είπαμε, των δύο πλευρών εμπεριείχε πολύ επίδειξη, επίδειξη
δύναμης και επίδειξη ιδεολογικής υπεροχής. Εδώ [είναι] μία παρέλαση της Πρωτομαγιάς στη
Μόσχα, όπου επιδεικνύονται —όχι μόνο στον ρωσικό λαό αλλά και σ’ ολόκληρο τον κόσμο—
τα όπλα τα οποία ήταν σε θέση να παράγει η Σοβιετική Ένωση, η οποία διέθετε ένα
εντυπωσιακό επιτελείο επιστημόνων, που ήταν σε θέση να ανταποκρίνεται σε κάθε νέα
κατάκτηση επιστημονική των Ηνωμένων Πολιτειών σε όπλα καινούριας τεχνολογίας και
καινούριων δυνατοτήτων. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου η ανθρωπότητα έζησε μία
ανταλλαγή επίδειξης σ’ αυτόν τον τομέα, όπου ο ένας παρουσίαζε το νέο υπερόπλο, σε λίγους
μήνες ο άλλος ένα επόμενο υπερόπλο που ξεπερνούσε το προηγούμενο.
Κατά τον ίδιο τρόπο η προπαγάνδα ήταν συστηματική. Παρουσιάζεται η ζωή του ενός
συνασπισμού σε σχέση με τον άλλον ως ελεεινή, τρισάθλια και απελπιστική για τους
ανθρώπους που ζουν [εκεί]. Εδώ είναι μία προπαγανδιστική αφίσα, σοβιετική, για τον
αμερικάνικο τρόπο ζωής, όπου ξυπνάς το πρωί, σε κλέβουν ληστές, σε σκοτώνουν, η επίδειξη
των αυτοκινήτων που σε καταστρέφει, ληστές παντού, και στο τέλος βρίσκεσαι νεκρός και η

109
Η COMECON ιδρύθηκε το 1949 και στόχευε στον οικονομικό συντονισμό των κομμουνιστικών κρατών.
110
Στην ΕΣΣΔ, ο κομμουνισμός κατέρρευσε σταδιακά, από το 1989 - 1991, επί ηγέτη του Κ.Κ. Μ. Γκορμπατσώφ.

159
ζωή σου έχει τελειώσει μέσα σ’ ένα εικοσιτετράωρο.
Επίσης οι αθλητικές επιδείξεις, και στη μια και στην άλλη πλευρά, ήτανε εντυπωσιακές,
ιδιαίτερα στους Ολυμπιακούς Αγώνες, που προσπαθούσαν να επιδείξουν τη δύναμη ένθεν και
ένθεν κυνηγώντας τα περισσότερα χρυσά και τα περισσότερα αργυρά. Τότε είναι που μπήκε
στον αθλητισμό τόσο έντονα το ντόπινγκ (doping), γιατί τέλος πάντων είχε και ιδεολογικό
χαρακτήρα αυτή η ιστορία.
Εδώ βλέπουμε μία “Σπαρτακιάδα”, όπως λεγότανε, στην Πράγα με χιλιάδες αθλητές να κάνουν
ωραίους σχηματισμούς, εντυπωσιακούς, με το σύνθημα: “Για τον Σοσιαλισμό, για την Ειρήνη”.
Όμως, πίσω από όλα αυτά βρισκόταν μια μεγάλη ιδεολογική σύγκρουση της οποίας το κύριο
και πιο ευαίσθητο σημείο ήταν η ίδια η πόλη του Βερολίνου. Ήταν η ίδια η πόλη του
Βερολίνου, διότι η Γερμανία —όταν κατελήφθη πλέον και κατέρρευσε όλο της το σχήμα και
αναδιοργανώθηκε ξανά, εξαρχής, ο χάρτης της Ευρώπης— έχασε τα εδάφη που θα επιθυμούσε
να ‘χε. Δεν έχει πια ούτε την Πρωσία, ούτε το Γκντανσκ (Gdańsk), ούτε το Κένιξμπεργκ
(Königsberg) —έχασε την καρδιά της ξανά— και περιορίστηκε σε πολύ μικρότερα σύνορα, με
το Βερολίνο να είναι πια σχεδόν δίπλα στα σύνορα.
Η Πολωνία σχεδιάστηκε ξανά μεγάλη, η Τσεχοσλοβακία επίσης και η Γερμανία χωρίστηκε στα
δύο: στο ανατολικό κομμάτι —το οποίο είχε καταλάβει ερχόμενος ο σοβιετικός, ο Κόκκινος
Στρατός— και στη Δυτική Γερμανία.
Το γεγονός [είναι]: η Δυτική Γερμανία ανήκε στον δυτικό κόσμο, η Ανατολική Γερμανία στον
ανατολικό κόσμο. Μία χώρα δηλαδή χωρίστηκε στα δύο, η μεγάλη αυτή χώρα της Ευρώπης
χωρίστηκε στα δύο, και το ενδιαφέρον είναι ότι το Βερολίνο, η πρωτεύουσα της Γερμανίας,
τώρα είναι πρωτεύουσα της Ανατολικής Γερμανίας, γιατί η Δυτική Γερμανία έχει ως
πρωτεύουσα την πόλη Βόννη.
Το Βερολίνο, όμως, όταν καταλήφθηκε και μπήκαν μέσα τα στρατεύματα των νικητριών
δυνάμεων —που ήταν οι Ρώσοι, ήταν οι Αμερικανοί, οι Βρετανοί, ήρθαν κι οι Γάλλοι—, η πόλη
αυτή κατά την κατάληψή της και την απομάκρυνση και την οριστική νίκη εναντίων των
ναζιστικών στρατευμάτων, χωρίστηκε σε τέσσερις περιοχές, σε τέσσερις περιοχές ελέγχου, εκ
των οποίων η πλευρά των Σοβιετικών ήταν μεγάλη.
Το θέμα τώρα είναι ότι όταν χωρίστηκε η Γερμανία στα δύο, οι πλευρές των δυτικών δυνάμεων
που είχαν θέσεις στο Βερολίνο δεν ήταν διατεθειμένες ν’ αφήσουν τη θέση τους στο Βερολίνο,
επομένως το Βερολίνο χωρίστηκε στα δύο: το ένα του κομμάτι, το ανατολικό κομμάτι του
Βερολίνου (είναι λίγο τρελό, διότι το Βερολίνο βρίσκεται μέσα στην Ανατολική Γερμανία), το
ένα κομμάτι του Βερολίνου, το ανατολικό τμήμα του Βερολίνου ανήκε στην Ανατολική
Γερμανία, που περιέβαλλε την πόλη, και εξ αυτού δεν είχε πρόβλημα λειτουργίας. Όμως, το
κομμάτι του Βερολίνου το οποίο βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Δυτικών, ανήκε στη Δυτική
Γερμανία, που η Δυτική Γερμανία ήταν χιλιόμετρα μακριά από το σημείο αυτό. Αυτή τώρα η
παράξενη κατάσταση δημιούργησε τεράστιες εντάσεις και το σημείο του Βερολίνου ήταν το
πιο επικίνδυνο σημείο για πιθανή έναρξη εχθροπραξιών ή συγκρούσεων· οι δε διπλωματικού
τύπου συγκρούσεις και ιδεολογικού τύπου συγκρούσεις γι’ αυτή την πόλη πήραν τεράστιες
διαστάσεις στο διάστημα του Ψυχρού Πολέμου. Και τούτο διότι οι κάτοικοι του Δυτικού
Βερολίνου, που ανήκουν στη Δυτική Γερμανία, για να βρεθούν στην περιοχή τους, έπρεπε να

160
βρεθεί ένας τρόπος111. Η Ανατολική πλευρά αποφάσισε να δημιουργήσει ένα τείχος, το
περίφημο “Τείχος του Βερολίνου”, το 1961, ούτως ώστε κάτοικοι από το Ανατολικό Βερολίνο
να μην περνούν στο Δυτικό Βερολίνο. Εν πάση περιπτώσει, το Τείχος του Βερολίνου
κατέρρευσε το 1989 και αυτό όταν έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος και κατέρρευσε ο κομμουνισμός
στη Ρωσία. Πάντως έπαιξε τον ρόλο του στις εντάσεις αυτή η πόλη, ιδιαιτέρως.

V6.2.4 Όλα είναι κύκλος (8΄)

https://www.youtube.com/watch?v=DZcrNt7b_2k
απομαγνητοφώνηση elenf / αντιπαραβολή ginath
Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε ότι με τη λήξη του πολέμου και το κύρος το οποίο απέκτησε
η Σοβιετική Ένωση λόγω της περιφανούς της νίκης απέναντι στον στρατό του Άξονα, ο
κομμουνισμός είχε δύναμη, είχε διαπερατότητα, χώρες στον κόσμο ολόκληρο γίνονταν
κομμουνιστικές —σας θυμίζω αυτές για τις οποίες μιλήσαμε στην ανατολική Ασία—, γίνονταν
εμφύλιοι πόλεμοι σε όλη τη Γη, που σε κάποιους υπερίσχυαν οι κομμουνιστές, αρκετές χώρες
της Αφρικής, επίσης στη Λατινική Αμερική υπήρχε προέλαση και εξέλιξη του κομμουνισμού. Τα
κομμουνιστικά κόμματα στον μη κομμουνιστικό κόσμο είχαν κύρος και δύναμη και στις
εκλογές —εφόσον ήταν σε χώρες που γίνονταν εκλογές— έπαιρναν κάποια αξιόλογα ποσοστά
στη μία ή στην άλλη χώρα.
Σ’ αυτές λοιπόν τις δεκαετίες του ’50, του ’60 112... διότι από τη δεκαετία του ’70 αυτό το ωστικό
κύμα του πολέμου άρχισε να χάνει την ορμή του και ο κομμουνισμός να παρουσιάζει
προβλήματα διεθνώς. Τη δε δεκαετία του ’80 ήταν πλέον φανερό ότι δεν μπορούσε να
συνεχίσει τη συνύπαρξή του μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον στο οποίο το
καπιταλιστικό σύστημα, η ελεύθερη οικονομία και ο φιλελευθερισμός αποδείχτηκαν
ισχυρότεροι, διαρκέστεροι και επιτυχημένοι.
Πάντως στη διάρκεια του ’50 και του ’60, ο κόσμος των σοσιαλιστικών χωρών έχει να επιδείξει,
όπως είπαμε, ένα επιτυχημένο πρόσωπο σε πολλά πεδία, ανάμεσα στα οποία ήταν και η
κατάκτηση του διαστήματος. Η κατάκτηση του διαστήματος είχε πάρει χαρακτήρα —τέλος
πάντων— τιμής για τις δύο πλευρές. Έχει ενδιαφέρον ότι η σοβιετική πλευρά, σε αυτόν τον
αγώνα της κατάκτησης του διαστήματος, πρωτοπόρησε με εντυπωσιακές νίκες.
Είναι η πρώτη χώρα, η Σοβιετική Ένωση, η οποία εκτόξευσε δορυφόρο113 που έκανε τον γύρο
της Γης στη στρατόσφαιρα. Είναι η πρώτη χώρα η οποία τοποθέτησε μέσα σε δορυφόρο ένα
ζωάκι για να δει πώς θα τα βγάλει πέρα — η περίφημη Λάικα114 (Laika), η οποία έκανε τον γύρο
της στρατόσφαιρας, αλλά καθώς έρχονταν στην ατμόσφαιρα της Γης δεν προσγειώθηκε με

111
Η επικοινωνία του Δυτικού Βερολίνου με τη Δυτική Γερμανία γινόταν με περίπλοκα ελεγχόμενα τραίνα και
αυτοκινητόδρομους, συχνά υπερυψωμένους. Το Τείχος κρημνίσθηκε το 1989, ενώ η Γερμανία έγινε ενιαία χώρα
με πρωτεύουσα το ενωμένο, πλέον, Βερολίνο, το 1990.
112
Δεκαετίες ανάπτυξης του Κομμουνισμού προπολεμικά υπήρξαν εκείνες του 1910, 1920, 1930, 1940.
113
σημ. αντιπ.: Πρόκειται για τον Sputnik 1 ο οποίος εκτοξεύτηκε στις 4 Οκτωβρίου 1957.
114
σμ. αντιπ.: Η Λάικα είναι ο πρώτος ζωντανός οργανισμός που μπήκε σε τροχιά γύρω από τη Γη, επιβαίνοντας
στον δορυφόρο Sputnik 2, στις 3 Νοεμβρίου 1957.

161
επιτυχία το όλο εγχείρημα.
Το επόμενο μεγάλο βήμα των Σοβιετικών ήταν να εκτοξεύσουν με επιτυχία διαστημόπλοιο
επανδρωμένο με έναν πιλότο, τον καλύτερο πιλότο της Σοβιετικής Ένωσης, τον Γιούρι
Γκαγκάριν (Yuri Gagarin), ο οποίος το 1961 αφήνει τη Γη άναυδη διότι κάνει πρώτος αυτός τον
γύρο της Γης στη στρατόσφαιρα. Ο Γιούρι Γκαγκάριν έγινε ένας ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης,
ένα πρόσωπο παγκοσμίου θαυμασμού. Η Σοβιετική Ένωση, λίγο μετά, πάλι στέλνει ένα
επιτυχημένο εγχείρημα στο διάστημα με διαστημόπλοιο που αυτή τη φορά δεν είναι
“επανδρωμένο”, είναι όμως επανδρωμένο με μία γυναίκα, τη Βαλεντίνα Τερεσκόβα (Valentina
Tereshkova), την πρώτη γυναίκα στο διάστημα. Οι Σοβιετικοί μοιάζουν να έχουν τη μία
επιτυχία μετά την άλλη στο διάστημα, ωστόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δεν ήθελαν να
επιτραπεί αυτό, δηλαδή να περάσει η εντύπωση ότι επιστημονικά σε αυτόν τον τόσο καίριο
τομέα οι ίδιες μειονεκτούν, και έτσι το 1969 θα επιτύχουν ένα βήμα, το οποίο πραγματικά με
τη σειρά του θα αφήσει την ανθρωπότητα άναυδη, διότι για πρώτη φορά διαστημόπλοιο όχι
απλώς κάνει τον γύρο της Γης, αλλά προσσεληνώνεται στον δορυφόρο της Γης, τη Σελήνη.
Έτσι από το 1969 και μετά, η αμερικανική επίδοση στο διάστημα ξεφεύγει τελείως και η
Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να ακολουθήσει τα βήματα της αμερικανικής πλευράς, αν και η
σοβιετική κάνει βήματα, αλλά η αμερικανική πλευρά ξεφεύγει τελείως στον τομέα αυτό με
επιτεύγματα που μέχρι σήμερα συνεχίζονται.
Η αλκή πάντως του κομμουνιστικού κινήματος το ’50 και το ’60 φέρνει εξελίξεις στην περιοχή
της Καραϊβικής, στον Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Κούβα. Το 1959 μια ομάδα
επαναστατών ανατρέπει το καθεστώς το οποίο υπήρχε στο νησί, ένα καθεστώς δικτατορικό το
οποίο βρίσκονταν κάτω από την επιρροή των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Φιντέλ Κάστρο (Fidel
Castro), ο Τσε Γκεβάρα (Che Guevara) και άλλοι κομμουνιστές παίρνουν την εξουσία στο
υπογάστριο των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Κούβα, και είναι κι αυτό ένα σημείο πολύ
επικίνδυνο, έτσι εξελίχθηκε, διότι εκεί στη δεκαετία του ’60 υπήρξε μια σοβαρή υποτροπή
λόγω του γεγονότος ότι η Σοβιετική Ένωση εγκαθιστούσε πυραύλους στο έδαφος της Κούβας,
στοχεύοντας τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Στη δεκαετία του ’60 η Κούβα ήταν συνεχώς στα
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, διότι υπήρχε κίνδυνος έναρξης παγκοσμίου πολέμου λόγω αυτών
των εξελίξεων. Τελικά απετράπη αυτός ο πόλεμος και έπαψε να έχει στην Κούβα πυραύλους η
Σοβιετική Ένωση και έτσι και αυτή η δύσκολη στιγμή απετράπη. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε πολλά
πρόσωπα σε πολλά σημεία του κόσμου.

V6.2.5 Καταρρεύσεις και ανασυνθέσεις (9΄)

https://www.youtube.com/watch?v=9dGlq4SOeUc
απομαγνητοφώνηση ginath / αντιπαραβολή kpasisi
Η δεκαετία του ’50, η δεκαετία μετά το τέλος δηλαδή του πολέμου, ήταν γεμάτη γεγονότα. Η
ανθρωπότητα ζούσε μέσα στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου, η άνοδος του κομμουνισμού είναι
σαφής. Όπως είπαμε και στο προηγούμενό μας μάθημα, ακόμα και η Κούβα, στο υπογάστριο
των Ηνωμένων Πολιτειών, αποκτά κομμουνιστικό καθεστώς το οποίο διατηρεί και μέχρι

162
σήμερα, ο Φιντέλ Κάστρο είναι εν ζωή115 παρότι είναι σε προχωρημένη ηλικία.116
Γεγονότα εκτυλίσσονται στην Αφρική· ένα κύριο γεγονός του τέλους του Πολέμου και των
δεκαετιών του ’50 και ’60 είναι η διάλυση των αποικιών. Με το τέλος —σας θυμίζω— του
πολέμου, η Ινδία έγινε ανεξάρτητη —το είπαμε— το ’47, η Βιρμανία, μιλήσαμε για τους
πολέμους που έγιναν στη νοτιοανατολική Ασία, την απομάκρυνση των Ολλανδών, των
Πορτογάλων, των Αμερικανών από τις Φιλιππίνες, των Άγγλων… Άλλοι από αυτούς
απεχώρησαν μόνοι τους, άλλοι βρέθηκαν σε πόλεμο και απομακρύνθηκαν μετά από
συγκρούσεις. Στην Αφρική το τοπίο αλλάζει, η μία χώρα μετά την άλλη ανεξαρτητοποιείται,
ιδιαίτερα στις δεκαετίες του ’60 και ’70 σε πολλές περιοχές. Η Γαλλία χάνει τις αποικίες της στη
βόρεια Αφρική, ιδιαίτερα την Αλγερία, η οποία στη δεκαετία του ’50 εξεγείρεται εναντίον της
μητρόπολης και ακολουθεί ένας σκληρός πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και των Αλγερινών
υποτεταγμένων στην αποικιοκρατική της δύναμη. Τελικά η Γαλλία θα αναγκαστεί να δεχτεί την
ανεξαρτητοποίηση της Αλγερίας το 1962. Η μία χώρα μετά την άλλη ανεξαρτητοποιείται, αυτό
είναι το τέλος του κύκλου της μεγάλης ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής επέκτασης, η οποία είχε
πάρει κυρίως τη μορφή της τον 19ο αιώνα και μέσα σε 100 χρόνια, 150 χρόνια, έκανε τον κύκλο
της και πλέον άλλαξε ο χάρτης, ο πολιτικός χάρτης του κόσμου.
Στην Ευρώπη, στη δεκαετία του ’50117 αναπτύσσεται μία καινούρια σύλληψη του να
συνενωθούν χώρες της Ευρώπης σε ένα αρχικά οικονομικό συνδυαστικό σχήμα που
ονομαζόταν “Ένωση για τον Άνθρακα και τον Χάλυβα”. Αυτό συνέβη το 1952 και περιελάμβανε
τις Κάτω Χώρες118, τη Benelux όπως λεγόταν, δηλαδή το Βέλγιο, την Ολλανδία και το
Λουξεμβούργο119. Σταδιακά αυτός ο αρχικός πυρήνας θα επεκταθεί, θα συμμετάσχουν και η
Γαλλία, η Ιταλία και σταδιακά θα δημιουργηθεί αυτό που ονομαζόταν Ε.Ο.Κ. (Ευρωπαϊκή
Οικονομική Κοινότητα) και σήμερα Ευρωπαϊκή Ένωση, μια μεγάλη εξέλιξη για την Ευρώπη.
Μάλιστα, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση των σοσιαλιστικών
δημοκρατιών, δηλαδή του κομμουνιστικού συστήματος, στην Ευρωπαϊκή Ένωση συμμετέχουν
και χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ.
Πρέπει να πούμε ότι η κατάρρευση του κομμουνισμού στη Σοβιετική Ένωση το 1989, σήμανε
και την άμεση κατάρρευση στην Ευρώπη όλων των κομμουνιστικών καθεστώτων. Δεν
παρέμεινε καμία χώρα στην Ευρώπη με κομμουνιστικό καθεστώς. Μάλιστα η κατάρρευση
έγινε γρήγορα και σε πολλές περιπτώσεις χωρίς μεγάλες αναταραχές· σε λίγες περιπτώσεις
υπήρξαν έντονες καταστάσεις, όπως στη Ρουμανία. Λες και είχε τελειώσει ένας κύκλος, αυτό το
πράγμα έληξε το 1989-1990 και η χώρα βέβαια η οποία είχε τη μεγαλύτερη απώλεια από
αυτόν τον κύκλο είναι η Σοβιετική Ένωση, η οποία πλέον ξαναονομάστηκε Ρωσία, το
Λένινγκραντ ξαναονομάστηκε Αγία Πετρούπολη, το Στάλινγκραντ ξαναονομάστηκε

115
Ο Φιντέλ Κάστρο έχει, στο μεταξύ, πεθάνει…
116
σημ. απομ.: Ο Fidel Castro απεβίωσε την 25/11/2016. Κυβέρνησε την Κούβα από το 1959 έως το 2008, αρχικά
ως Πρωθυπουργός (έως το 1976) και στη συνέχεια ως Πρόεδρος.
117
Μετά τον Β’ Π.Π., οι ΗΠΑ ενίσχυσαν οικονομικά τις χώρες της Δ. Ευρώπης με το Σχέδιο Μάρσαλ (1948).
118
σημ. αντιπ.: Στις Κάτω Χώρες δεν ανήκει το Λουξεμβούργο. Οι Κάτω Χώρες είναι βεβαίως τώρα το επίσημο
όνομα της Ολλανδίας αλλά γεωγραφικά όντως εννοούμε τα παράλια Ολλανδίας Βελγίου που είναι και κάτω από
τη στάθμη της θάλασσας (Κάτω Χώρες).
119
Στην Ένωση για τον Χάλυβα και τον Άνθρακα (ίδρ. 1952) μετείχαν έξι χώρες, με πυρήνα το Βέλγιο, Ολλανδία,
Λουξεμβούργο μαζί με την Ιταλία, Γαλλία και Δυτ. Γερμανία.

163
Βόλγκογκραντ, όπως και μέχρι σήμερα ονομάζονται, και η Σοβιετική Ένωση —μεταλλασσόμενη
σε Ρωσία— έχασε δεκαπέντε χώρες οι οποίες ήταν τμήμα των Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών,
δεκαπέντε Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες οι οποίες αποσπάστηκαν από τη Σοβιετική Ένωση —τη
Ρωσία πλέον—, ανεξαρτητοποιήθηκαν, χωρίς καμία να έχει κομμουνιστικό καθεστώς. Αυτές οι
χώρες που ανεξαρτητοποιήθηκαν είναι η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Λευκορωσία, η
Ουκρανία, η Μολδαβία, η Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν, η Αρμενία, το Τουρκμενιστάν, το
Ουζμπεκιστάν, το Καζακστάν, το Τατζικιστάν, το Κιργιστάν —όλες αυτές ήταν Δημοκρατίες της
Σοβιετικής Ένωσης και φυσικά πριν από τη Σοβιετική Ένωση ήταν τμήματα της αυτοκρατορίας
του Τσάρου— και η Μογγολία, η οποία ήταν μια χώρα υπό την επιρροή κάποιας περιόδου της
Κίνας και μετά της Ρωσίας.
Έτσι η σημερινή Ρωσία, παραμένει μια πολύ μεγάλη χώρα παρότι κολοβώθηκε από την
απομάκρυνση αυτών των περιοχών, αυτών των χωρών. Προσέξτε ότι το Καζακστάν μόνο του
είναι τόσο μεγάλο, ώστε ανήκει στις δέκα πιο μεγάλες σε έκταση χώρες στον κόσμο. Παρότι το
Καζακστάν αποκολλήθηκε από τη Ρωσία [όπως] και άλλες δεκατέσσερις χώρες, η Ρωσία
παραμένει η μεγαλύτερη σε έκταση χώρα στον κόσμο. Παίζει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή·
πέρασε μια μεγάλη κρίση μετά την πτώση του κομμουνισμού, καθώς άλλαξε ξανά το σύστημα
και η Ρωσία εντάχθηκε πλέον στην ελεύθερη οικονομία, και για περίπου μια δεκαετία είχε
μεγάλα θέματα ισορροπίας. Έχασε εκατομμύρια κατοίκους οι οποίοι εγκατέλειψαν τη Ρωσία
για να βρουν εργασία ως μετανάστες σε άλλες χώρες — άλλη μια πληγή για τη χώρα αυτή.
Μέσα στον 20ό αιώνα υπολογίζεται ότι έχασε πάνω από 60 εκατομμύρια κατοίκους με
διάφορους τρόπους· ήταν πραγματικά μια ειδική περίοδος της ιστορίας της Ρωσίας. Σήμερα το
ισχυρό πρόσωπο στη Ρωσία είναι ο κύριος Βλαντιμίρ Πούτιν (Vladimir Putin) ο οποίος είναι
άλλοτε Πρωθυπουργός της χώρας και άλλοτε Πρόεδρος της χώρας. Γενικά η Ρωσία παραμένει
μια μεγάλη δύναμη η οποία βέβαια έχει τεράστια αποθέματα πετρελαίου, [φυσικού] αερίου
και με αυτά και με άλλα παίζει ρόλο στο παγκόσμιο σκηνικό. Η Ρωσία είναι πάντα ένας
γίγαντας.

V6.2.6 Μία ταραγμένη περιοχή: η Μέση Ανατολή (5΄)

https://www.youtube.com/watch?v=FZYcGsIfTPw
απομαγνητοφώνηση Asimenia / αντιπαραβολή ginath
Μετά το τέλος του πολέμου και στο πλαίσιο των μεγάλων αλλαγών που επέφερε ο Ψυχρός
Πόλεμος [και] η διάλυση των αποικιοκρατικών δεσμών των διάφορων περιοχών του κόσμου με
τις μητροπόλεις τους, μία περιοχή του κόσμου που γνώρισε μεγάλες εξελίξεις είναι η περιοχή
της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής. Με το τέλος του πολέμου, το 1945, δημιουργήθηκε —όπως
είπαμε και σε άλλη μας ενότητα— ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, ως διάδοχος της Κοινωνίας
των Εθνών της περιόδου του Μεσοπολέμου.
Από τις [πρώτες] αποφάσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών ήταν η ίδρυση δύο κρατών,
ανεξάρτητων κρατών, και η λύση στο ζήτημα της Ινδίας. Η Ινδία ανεξαρτητοποιήθηκε από τη
Βρετανία —όπως είπαμε—, αλλά διχοτομήθηκε, με το Ανατολικό και Δυτικό Πακιστάν ως
ενιαίο Πακιστάν, όπως είπαμε μιλώντας για την ιστορία της Ινδίας. Δημιουργήθηκε επίσης, με
απόφαση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, ένα κράτος για τους Εβραίους του κόσμου. Μέσα

164
στη γενική συγκίνηση και ευαισθησία που υπήρχε στην Ευρώπη από τα όσα φοβερά, ανείπωτα
συνέβησαν στους Εβραίους από την πλευρά των ναζιστών στην περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου
Πολέμου, θεωρήθηκε ότι χρειάζεται οι Εβραίοι να έχουν έναν δικό τους χώρο, που να είναι ο
τόπος τους και να είναι και τόπος ασφαλείας δικός τους. Είναι, θα έλεγε κανείς, ο κύκλος του
Σιωνισμού σαν να εκπληρώνεται. Έτσι αποφασίστηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών να
δημιουργηθούν στο σημείο του αρχαίου Ισραήλ, στην Παλαιστίνη, δύο κράτη: ένα κράτος για
τους Εβραίους, οι οποίοι ήδη κάποιοι βρίσκονταν και είχαν εγκατασταθεί στον Μεσοπόλεμο ή
στο τέλος του 19ου αιώνα στις περιοχές αυτές, αλλά δεν ήταν τόσοι πολλοί, και ένα κράτος για
τους ντόπιους κατοίκους πλέον, τους Άραβες, τους Παλαιστίνιους. Αποφασίστηκε, δηλαδή, η
δημιουργία ταυτοχρόνως δύο κρατών στην περιοχή της Παλαιστίνης. Οι Άραβες όμως
αρνήθηκαν αυτή τη λύση και δήλωσαν ότι δεν δέχονται καμία ίδρυση κανενός κράτους και
αρνούνται την ύπαρξη του κράτους του Ισραήλ.
Έτσι με αυτή τους την απόφαση δημιουργήθηκαν εξαρχής οι συνθήκες πολέμου, και έτσι αυτή
η περιοχή του κόσμου βρίσκεται συνεχώς σε ένταση και σε σύγκρουση. Τεκταίνονται πολύ
πικρές ανθρώπινες ιστορίες με τους Παλαιστίνιους να ξεκινούν κάθε τόσο πόλεμο εναντίον του
Ισραήλ120. Στις δεκαετίες του ‘50 και του ‘60 οι πόλεμοι εναντίον του Ισραήλ δεν ήταν μόνο των
Παλαιστινίων, συμμετείχε και υπόλοιπος αραβικός κόσμος. Στους επτά αλλεπάλληλους
πολέμους που συνέβησαν, το Ισραήλ βγήκε νικηφόρο και έτσι το πράγμα παραμένει σε
αδιέξοδο — το παρακολουθούμε τις οθόνες μας.
Έτσι κι αλλιώς, η Μέση Ανατολή βρέθηκε σε μεγάλες αλλαγές διότι, με το τέλος της
αποικιοκρατίας, οι περιοχές121 που ελέγχονταν από τους Γάλλους —η Συρία δηλαδή και ο
Λίβανος— στην περίοδο του Μεσοπολέμου και το Ιράκ και η Παλαιστίνη από τους Βρετανούς,
σταδιακά, στην περιοχή εδώ, τον κύριο λόγο έπαψαν να τον έχουν Γάλλοι ή Βρετανοί αλλά οι
Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έγιναν ανακατατάξεις. Μεγάλες
ανακατατάξεις έγιναν στο Ιράν, όπου στη δεκαετία του 1950 ανετράπη ο Μοσαντέκ ( ‫ُم َح َمد‬
‫) ُم َصد‬, ο οποίος είχε σαφή θέση εναντίον των βρετανικών εταιρειών πετρελαίου που
εκμεταλλεύονταν τη χώρα. Στο Ιράν122 έγινε στη συνέχεια επανάσταση εναντίον του Σάχη, του
βασιλέως δηλαδή της Περσίας. Ανετράπη ο Σάχης και μετά έγινε επανάσταση με θρησκευτικό
πρόσημο, και έκτοτε η χώρα διοικείται από Αγιατολάχ, δηλαδή άτομα που συνδέονται με τη
σιιτική πλευρά.

V6.2.7 Κιμπούτζ (5΄)

https://www.youtube.com/watch?v=4S6hXYPpV8A
απομαγνητοφώνηση fkalogeropoulou / αντιπαραβολή Tal
Το κράτος του Ισραήλ είναι μια σφήνα ευρωπαϊκή μέσα στη Μέση Ανατολή. Δεν είναι τυχαίο,
σε κάθε διαγωνισμό, αγώνες διεθνείς που γίνονται, το Ισραήλ μετέχει ως τμήμα της Ευρώπης.

120
Οι συχνές εξεγέρσεις των Παλαιστινίων κατά του Ισραήλ ονομάζονται “ιντιφάντα”.
121
Στον Μεσοπόλεμο, στην ευρύτερη περιοχή, κυρίαρχη ήταν η Αγγλία που έλεγχε την Παλαιστίνη, Ιράκ,
Ιορδανία, Αίγυπτο, Σουδάν.
122
Στο Ιράν, το 1979, επανάσταση ανέτρεψε τον Σάχη Ρεζά Παχλεβί και τη βασιλεία.

165
Και στη Eurovision τραγουδά το Ισραήλ ως Ευρώπη, ενώ είναι Μέση Ανατολή. Είναι μια χώρα
ειδική. Εδώ βλέπουμε τον πρώτο πρόεδρο του Ισραήλ —το Ισραήλ δημιουργήθηκε το 1947—
τον Νταβίντ Μπεν Γκουριόν (David Ben-Gurion), ο οποίος ομιλεί στα στελέχη της καινούριας
αυτής κρατικής οντότητας που δημιουργήθηκε, κάτω από το βλέμμα του Χερτσλ (Herzl), του
Αυστριακού δημοσιογράφου ο οποίος στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ηγήθηκε του
κινήματος του Σιωνισμού, δηλαδή του στόχου των Εβραίων όλης της Γης να αποκτήσουν κάπου
πατρίδα.
Έχει ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να πούμε ότι στο Ισραήλ δοκιμάστηκαν πολύ προχωρημένες
μέθοδοι κομμουνιστικής εμπνεύσεως, οι οποίες μάλιστα είχαν και μακρά ζωή. Συγκεκριμένα,
ένα τμήμα της γης, το οποίο απέκτησε το Ισραήλ με την απόφαση του Οργανισμού Ηνωμένων
Εθνών, αλλά και με τα κέρδη του πολέμου που είχε —όπως είπαμε—, καλλιεργούνταν ως
κιμπούτζ123, δηλαδή οι περιοχές των κιμπούτζ καλλιεργούνταν από άτομα που διέμεναν στο
κιμπούτζ και ζούσαν απολύτως κοινοκτημονικά. Και σταδιακά δεν ήταν τα κιμπούτζ μόνο
γεωργικά, αλλά και βιομηχανικά. Στήθηκαν βιομηχανίες, στήθηκαν βιοτεχνίες, οι οποίες
παρέμειναν κοινοκτημονικές.
Εν πάση περιπτώσει, το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έφερε αλλαγές στη Μέση Ανατολή,
αλλά και σε όλο τον κόσμο. Και φυσικά ο κόσμος εξελίσσεται προς άλλες κατευθύνσεις. Η
ίδρυση του κράτους του Ισραήλ εκτίναξε τον αραβικό εθνικισμό και έφερε οργή στον αραβικό
κόσμο και τους μουσουλμάνους, που ακόμη δεν ξέρουμε και πού θα καταλήξει.
Ένας εμβληματικός ηγέτης της Αιγύπτου υπήρξε ο Γκαμπντάλ 124 Νάσερ (Gamal Abdel Nasser), ο
οποίος και διοίκησε την Αίγυπτο στη δεκαετία του ‘50 και ταπείνωσε τους Άγγλους και τους
Γάλλους, όπως και το Ισραήλ, στην περίφημη “Κρίση του Σουέζ”. Το Σουέζ το 1956… — είναι η
σπουδαία αυτή διώρυγα του κόσμου. Η ανθρωπότητα έχει δύο σπουδαίες διώρυγες τεχνητές:
το Σουέζ που δημιουργήθηκε το 1869 και τη διώρυγα του Παναμά που δημιουργήθηκε το 1914.
Η διώρυγα του Παναμά είναι ένα από τα πιο δύσκολα τεχνικά έργα στον κόσμο και τελικά
εκείνος που κατάφερε να το πετύχει είναι οι μηχανικοί του Αμερικανικού Ναυτικού των
Ηνωμένων Πολιτειών.
Γυρνούμε στο θέμα της Κρίσης του Σουέζ το 1956, που εκτίναξε το κύρος του Νάσερ στα ύψη.
Πάντως, κατά κανόνα, οι Άραβες, καθώς ηττώνταν στη σύγκρουση με το Ισραήλ, ζούσαν
ταπεινώσεις και η οργή τους μεγάλωνε. Μία γυναίκα τραγουδίστρια της Αιγύπτου, στενή φίλη
του Νάσερ, η Ουμ Καλσούμ (Umm Kulthum), έγινε η σπουδαιότερη φωνή των Αράβων·
θεωρείται η μεγαλύτερη τραγουδίστρια ολόκληρου του αραβικού κόσμου, αιγυπτιακής
καταγωγής. Όταν πέθανε η Ουμ Καλσούμ, έγινε η κηδεία της στο Κάιρο και είναι η κηδεία στην
οποία μετέσχαν περισσότερα εκατομμύρια άνθρωποι στη Γη. Δεν ήταν απλώς τραγουδίστρια,
είχε θεϊκή υπόσταση για τους Άραβες, ακριβώς διότι, ως φαίνεται, ήταν πολύ μεγάλη σε αυτό
που έκανε, αλλά εξέφραζε και την περηφάνια των Αράβων για αυτό που ήσαν και τους
καημούς των Αράβων για αυτό που ζούσαν.

123
Κιμπούτζ λειτουργούν στο Ισραήλ από το 1909. Σήμερα, πια, είναι σε μετάλλαξη, ωστόσο το 2010 στο Ισραήλ
εξακολουθούσαν να λειτουργούν πολλά από αυτά.
124
σημ. απομ.: Το όνομα το Νάσερ ήταν Γκαμάλ Αμπντέλ.

166
 V6.2.8 Απάρτχαϊντ (7΄)

https://www.youtube.com/watch?v=f47t_SK2Yag
απομαγνητοφώνηση kpasisi / αντιπαραβολή Asimenia
Ο μεταπολεμικός κόσμος θα γνωρίσει και μία άλλη πλευρά σε περιοχές όπου οι μαύροι είχανε
ζήσει τις δύσκολες εποχές — και συνεχίζουν να ζουν. Στις νότιες Πολιτείες των Ηνωμένων
Πολιτειών ο ρατσισμός απέναντι στους μαύρους δεν έπαψε μετά το τέλος του Εμφυλίου
Πολέμου το 1865. Σε άλλη μας ενότητα μιλήσαμε για τις δυσκολίες των γυναικών να
αποκτήσουν ψήφο, τις Σουφραζέτες κ.λπ., όταν καθιερώθηκε το σύγχρονο δημοκρατικό
πολίτευμα. Εκείνοι που είχαν τη δυσκολότερη πρόσβαση στην ψήφο σε κάποιες χώρες, όπως
παραδείγματος χάρη οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής —τουλάχιστον σε κάποιες
Πολιτείες—, ήτανε οι μαύροι, καθώς οι διακρίσεις σε βάρος των μαύρων σε πρώην αποικίες
συνέχισαν να υπάρχουν. Εκεί που οι διακρίσεις απέναντι στους μαύρους ήτανε βαρείς, μέχρι
προχωρημένη εποχή, ήταν παραδείγματος χάρη η Βραζιλία. Στη Βραζιλία η δουλεία
καταργήθηκε το 1888, δηλαδή προχωρημένα στον 19ο αιώνα, στη δε Νότια Αφρική —όπου σας
θυμίζω υπήρχε παρουσία απογόνων των Ολλανδών αποίκων του 17ου αιώνα, και μετά η
εγκατάσταση Βρετανών αποίκων από το 1900 και μετά— η μαύρη πλειοψηφία ζει στο
περιθώριο και μάλιστα στη δεκαετία του 1940 (από το 1942) στη Νότια Αφρική εγκαθίστανται
το απάρτχαϊντ (apartheid), δηλαδή μία αποτρόπαιη μορφή διαχωρισμού των μαύρων και των
λευκών. Τέτοιοι διαχωρισμοί υπήρχαν και σε νότιες Πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών. Σας
θυμίζω ότι αυτές ήταν οι πολιτείες —οι νότιες Πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών— που είχαν
δουλοκτησία και πολέμησαν στον Εμφύλιο Πόλεμο για να κρατήσουν το δικαίωμα της
δουλοκτησίας. Το κλίμα στις Πολιτείες αυτές παραμένει και σήμερα ακόμα βαρύ απέναντι
στους μαύρους. Βέβαια το πράγμα μετά τη δεκαετία του ’70 έχει αλλάξει, αλλά και μέχρι το ’60
[ήταν βαρύ].
Ξαναγυρνούμε στη Νότια Αφρική και το απάρτχαϊντ, στο οποίο απαγορευόταν η συνύπαρξη
μαύρων και λευκών. Κοιτάξτε εδώ μία κλίμακα, μία σκάλα, στην οποία δεν μπορούν να
ανεβούν μαζί μαύροι και λευκοί. Γράφει: "Μόνο μη Ευρωπαίοι" και αυτοί οι δύο μαύροι
ανεβαίνουν, ενώ η άλλη είναι για τους Ευρωπαίους (“Europeans only”: “Μόνο Ευρωπαίοι”).
Αυτό το απάρτχαϊντ ίσχυε σε όλα, και στα λεωφορεία και στα σχολεία και στα πάντα. Ο Νέλσον
Μαντέλα (Nelson Rolihlahla Mandela) έδωσε μάχες για να το σταματήσει· όχι μόνο αυτός,
πολλοί μαύροι της Νότιας Αφρικής έδωσαν γενναίες μάχες για αυτή την πλευρά και τελικά στη
δεκαετία του 1990 το πράγμα άλλαξε. Η Νότια Αφρική μπήκε σε πορεία αλλαγής, ο Νέλσον
Μαντέλα σταδιακά έγινε και πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής και σήμερα οι μαύροι στη Νότια
Αφρική έχουν και την πλειοψηφία και τον πολιτικό έλεγχο των πραγμάτων.
Ο κόσμος προχωρεί και στις Ηνωμένες Πολιτείες οι μαύροι έχουν κερδίσει πολύ καλύτερες
θέσεις από ό,τι στο παρελθόν. Για πρώτη φορά πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών εξελέγη ο
κύριος Ομπάμα (Barack Hussein Obama) —πριν από περίπου δέκα χρόνια στην πρώτη του
εκλογή—, ο οποίος είναι για πρώτη φορά στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών μιγάς, ο
πατέρας του ήταν μαύρος, η μητέρα κατάλευκη και ξανθή. Εν πάση περιπτώσει, η αμερικανική
κοινωνία και η κοινωνία όλου του κόσμου είναι σε μετεξέλιξη.
Οι μαύροι της Αφρικής, που μεταφέρθηκαν σε ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο, στους αιώνες
που μεταφέρθηκαν δέχθηκαν τη θρησκεία των αφεντικών τους. Στις περιοχές της Νότιας και

167
Κεντρικής Αμερικής έγιναν καθολικοί, στις περιοχές της Βόρειας Αμερικής έγιναν προτεστάντες.
Οι μαύροι των Ηνωμένων Πολιτειών [και] του Καναδά ανήκουν σε διάφορες ομάδες
προτεστάντικες, βαπτιστές, μεθοδιστές, ευαγγελιστές κ.λπ.125 Αλλά το υπέροχο πράγμα που
προσέφεραν —ανάμεσα στα άλλα— είναι το γεγονός ότι στις εκκλησίες τους οι λειτουργίες
είναι χορευτικές, χορεύουν όλοι μαζί, τραγουδούν όλοι μαζί και ο ιερέας, γιατί αυτές είναι οι
μνήμες που έχουν από την Αφρική: ο ομαδικός χορός και το ομαδικό τραγούδι. Και μέσα από
αυτή την πλευρά, οι προτεστάντες αυτοί μαύροι των Ηνωμένων Πολιτειών παρήγαγαν μια
υπέροχη μουσική που ονομάζεται “spirituals” (σπιρίτσουαλς) και θα ήθελα να κλείσουμε όλο
τον κύκλο του μαθήματός μας με έναν υπέροχο τέτοιο ύμνο τραγουδισμένο από τη
μεγαλύτερη τραγουδίστρια των σπιρίτσουαλς, τη Μαχάλια Τζάκσον (Mahalia Jackson)· είναι
ένα τραγούδι που λέει: “If we never needed the Lord before, we sure need Him now” (Αν δεν
είχαμε ανάγκη τον Κύριο (τον Θεό) μέχρι τώρα, είναι βέβαιο ότι Τον έχουμε ανάγκη τώρα). “We
need Him every day and every hour” (Τον χρειαζόμαστε κάθε μέρα και κάθε ώρα). Ακούστε
αυτόν τον καταπληκτικό ύμνο και τη μεγάλη αυτή μαύρη τραγουδίστρια 126.

125
Σήμερα, μεγάλος αριθμός μαύρων των ΗΠΑ στρέφεται στο Ισλάμ.
126
Λόγω πνευματικών δικαιωμάτων, δεν μπορούμε να συμπεριλάβουμε αυτό το τραγούδι στο περιεχόμενο του
μαθήματος. Όμως, μπορείτε αν θέλετε να το αναζητήσετε με τον τίτλο:
“If We Never Needed The Lord Before (We Sure Need Him Now)”
Ερμηνεύτρια: Mahalia Jackson

168
169
 Χρονολόγιο – Παγκόσμια Ιστορία 4: Ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του –
Μέρος Β’

10ος αιώνας

987 Γαλλία - δυναστεία των Καπέτων

11ος αι.
✓ ανακάμπτει το εμπόριο, ιδίως το θαλάσσιο
1066 Γουλιέλμος ο Κατακτητής κατακτά την Αγγλία /
δημιουργία του Εθνικού Κτηματολογίου της Αγγλίας

1070+ προνόμια Βενετών από Κομνηνούς με αντάλλαγμα την αντιμετώπιση των Νορμανδών

12ος αι.
✓ ανακάμπτει το εμπόριο, ιδίως το θαλάσσιο
✓ η Ευρώπη μπαίνει σε μια πορεία ηρεμίας —ιδίως η Δ. Ευρώπη—
✓ οι Βίκινγκς σταματούν να είναι τόσο πια επιθετικοί
✓ Γερμανοί αγρότες - κινητικότητα από κεντρική Ευρώπη προς Α και ΒΑ Ευρώπη=>
εκγερμανισμός τους
✓ η εποχή που κόπηκαν πάρα πολλά δάση στις περιοχές που σήμερα είναι Γερμανία,
Πολωνία, Λιθουανία
12ος – 18ος αι. άνοδος και πτώση Βενετίας

13ος αι.
✓ οι Βίκινγκς πια έχουν εγκατασταθεί στις περιοχές τους
✓ στη βόρεια γραμμή της σημερινής Πολωνίας δημιουργείται η περιοχή των Τευτόνων
ιπποτών / Τάγμα των Αδελφών του Ξίφους, δημιουργούν βασίλειο και διαδίδουν τον
χριστιανισμό
✓ Αλέξανδρος Νιέφσκι νικά τους Γερμανούς ιππότες, τους Τεύτονες ιππότες, στη λίμνη
Πέιπους
1215 δημιουργία Magna Carta, πολιτικό κείμενο που όριζε τα όρια πολιτικής λειτουργίας των
αρχόντων, του βασιλέως και του κλήρου

1240 – 1660 (χοντρικά) Χάνσα

1273 δυναστεία των Αψβούργων

1291 ελβετική συνομοσπονδία

14ος αι.
✓ Αναγέννηση
✓ δυναστεία των Βαλουά

170
 ✓ Μαύρος Θάνατος
✓ Ιταλία - μεγάλοι και ισχυροί τραπεζικοί οίκοι (Περούτζι, Μπάρντι, Μέντιτσι)
✓ έχουν πια δημιουργηθεί αστοί με πείρα, εμπειρία, παράδοση
✓ 14ος – 15ος – 16ος αι: αιώνες αγροτικών εξεγέρσεων (14ο στην περιοχή της Αγγλίας &
Γαλλίας=Jacqueries, και 16ο αιώνα περιοχή της Γερμανίας )
1302 Α’ Σύγκληση των Γενικών Τάξεων / Γαλλία Β’: 1614 - Γ’: 1789

1337 – 1453 100ετής πόλεμος – η Γαλλία νικά την Αγγλία

1381 Αγγλία - εξέγερση (Peasants’ Revolt ή Wat Tyler's Rebellion)

1397 – 1523 Ενωση του Κάλμαρ - Νορβηγία, Σουηδία και Δανία

15ος αι.
✓ Αναγέννηση
✓ η ευρωπαϊκή οικονομία ξεκινά να γίνεται παγκόσμια
✓ πολιτικές αλλαγές

1436 Γουτεμβέργιος εφηύρε την τυπογραφία

16ος αι.
✓ η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπογράφει εμπορικές διομολογήσεις με Αγγλία, Γαλλία και &
άλλες δυτικές χώρες
✓ Οι Fugger ήταν οι μεγαλύτεροι τραπεζίτες της Ευρώπης του 16ου αι.
1517 τυπικά η αρχή του προτεσταντικού κινήματος σε περιοχές δράσης της Hansa

1534 ο Ζακ Καρτιέ εξερευνά τα παράλια της Βόρειας Αμερικής για λογαριασμό της Γαλλίας

17ος αι.
✓ Διαφωτισμός - Αγγλία
1614 Β’ Σύγκληση των Γενικών Τάξεων / Γαλλία

1634 ίδρυση Γαλλικής Ακαδημίας για την καλλιέργεια της γαλλικής γλώσσας

1642 Αγγλική Επανάσταση : θα συγκρουστεί η αστική τάξη υπό Κρόμγουελ με τον βασιλιά

1648 - 1653 Γαλλία - εξέγερση της Σφενδόνης Νίκη Λουδοβίκου ΙΔ’ ακολουθεί η δημιουργία των
Βερσαλλιών

1649 εκτέλεση του Άγγλου βασιλιά Καρόλου Α’

- επανέρχεται η βασιλεία στην Αγγλία
1660
- Royal Society, Αγγλία – λίγο αργότερα ιδρύθηκε η Ακαδημία Επιστημών στη
Γαλλία
1650-1680 τρεις αλλεπάλληλοι αγγλοολλανδικοί πόλεμοι/ οι Ολλανδοί ηττήθηκαν στον 4 ο πόλεμο -

171
 β΄ μισό 18ου αι.

1685 η Γαλλία εκδιώκει τους ουγενότους

18ος αι.
✓ Διαφωτισμός – Γαλλία
1770 Βιομηχανική Επανάσταση – Αγγλία

1775 – 1783 Αμερικανική Επανάσταση

1780 Λονδίνο = 850.000 κατοίκους / Παρίσι = 670.000 / Βιέννη = 260.000 / Βερολίνο = 140.000
- Γ’ Σύγκληση των Γενικών Τάξεων =1789 /
1789- 1799
- Γαλλική Επανάσταση /
- εκτέλεση Λουδοβίκου ΙΣΤ’ /
- αυτοκράτορας ο Ναπολέων=1799
1799 Ναπολέων εισβάλλει στην Αίγυπτο

19ος αι.
✓ εθνικισμός / ρομαντισμός/ ανάπτυξη ιστορίας & λαογραφίας ιδίως στη Γερμανία / αρχές
κομμουνιστικής θεωρίας / φιλελευθερισμός
✓ Αγγλία ελέγχει το 1/5 της εκτάσεως της Γης και το 1/4 των κατοίκων της Γης
✓ οι ΗΠΑ εξελίχθηκαν στην πιο δυναμική βαμβακοπαραγωγό χώρα στον κόσμο
✓ εφευρέσεις / Γερμανία ατσάλι β’ μισό 19ου
✓ β’ μισό 19ου – ευρεία μετανάστευση προς ΗΠΑ / Trans America
1810- 1830 Κεντρική κ’ Λατινική Αμερική εκδιώκουν Ισπανούς-Πορτογάλους

1815 Βατερλώ

1820+ ΗΠΑ ομάδα ιδεαλιστών βοηθά δούλους να επανέλθουν στην Αφρική και να
δημιουργήσουν το κράτος της Λιβερίας - είναι το τελευταίο που κατήργησε τη
δουλοκτησία το 1950

1823 Δόγμα Μονρόε

1829 ΗΠΑ αγοράζουν Φλόριντα από Ισπανούς. Πιο πριν είχαν αγοράσει Λουιζιάνα από
Γάλλους
- Γάλλοι – αποικίες στη Β. Αφρική
1830
- η πρώτη γραμμή σιδηροδρόμου, Λίβερπουλ-Μάντσεστερ / εφευρέτης ο Τζορτζ
Στίβενσον
- τηλέγραφος / Αγγλία
1833 Αγγλία - διακανονισμός σε σχέση με τις συνθήκες εργασίας των βιομηχανικών εργατών.

1840+ πόλεμος ΗΠΑ-Μεξικό / το Μεξικό χάνει Τέξας, Νέο Μεξικό και τμήμα της Καλιφόρνια

172
1842 Ιρλανδία καταστράφηκε η παραγωγή της πατάτας => εκατομμύρια Ιρλανδοί μετανάστες
προς ΗΠΑ

1845 Αγγλία -δημιουργήθηκε το πρώτο ελικοφόρο πλοίο

1848 εξεγέρσεις, κυρίως εθνικών διεκδικήσεων, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, με αφορμή
γεγονότα Ιταλίας και Γαλλίας

β’ μισό 19ου αιώνα - Η πόλη του Λονδίνου φωταγωγείται με αέριο

1850 Alfred Krupp, Γερμανία, καθιέρωσε για τους εργαζομένους του συντάξεις και ασφαλίσεις
υγείας
- ο Τσάρος καταργεί τη δουλοπαροικία
1861
- Αυστραλία ψήφος στις γυναίκες
1861-1865 αμερικανικός εμφύλιος

1867 ΗΠΑ αγοράζουν Αλάσκα από Ρώσους

1869 διώρυγα του Σουέζ

1870 ενοποίηση Ιταλίας

- ενοποίηση Γερμανίας / η Γερμανία σπεύδει να αποκτήσει αποικίες στην Αφρική
1871
- ήττα Γαλλίας από Γερμανία του Μπίσμαρκ /
- η Γαλλία παύει να έχει βασιλιά / κομμούνα του Παρισιού
1880 Μπίσμαρκ επέβαλε γενικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης στις εταιρείες και τις
υποχρέωσε να καταβάλουν συντάξεις, ασφάλιση ατυχήματος, γήρατος &
ιατροφαρμακευτική περίθαλψη

1880+ εξόντωση αμερικανικού βούβαλου

1886 κινητοποιήσεις Σικάγο για την κατάκτηση του οκταώρου.

1887 ο αδελφός του Λένιν, Αλεξάντρ, απαγχονίστηκε ως ένοχος συνωμοσίας

1888 Βραζιλία: καταργήθηκε η δουλεία

1889 Β΄ Διεθνής

1891 Μπίσμαρκ επέβαλε στις εταιρείες και στα εργοστάσια να έχουν το σύστημα του
συναποφασίζειν και τη συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις

1895-1896 Α’ Ιταλο-Αιθιοπικός πόλεμος

1898 πόλεμος ΗΠΑ-Ισπανίας/ ΗΠΑ παίρνουν Χαβάη, τμήματα στην Καραϊβική, Φιλιππίνες

1899 κατάργηση δουλοκτησίας στις ΗΠΑ

173
 20ος αι.

1900 ο Λένιν εγκαταστάθηκε στο κέντρο της Ευρώπης -Ελβετία, Γερμανία, Αγγλία
- ήττα Ρωσίας από Ιαπωνία -> εξέγερση
1905
- ο Τσάρος δίνει αμνηστία μετά από την εξέγερση
1906 εκλογές στη Ρωσία / Σύνταγμα που στην ουσία ήταν αναθεωρημένη μορφή των Βασικών
Νόμων του 1832

1912 Τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία

1914 - 1918 Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος

- Η αγγλική βασιλική δυναστεία, στον Α΄ Π.Π., προκειμένου το όνομά της να μην ηχεί
γερμανικό, το άλλαξε από Σαξ Κομβούργου και Γκόθα, σε Windsor (Ουίνδσορ).
- Νοέμβριος: συνθηκολόγηση Κεντρικών Δυνάμεων
1914 διώρυγα του Παναμά

1915 Procter and Gamble αποφάσισε να παρέχει κανονικές συντάξεις και συντάξεις αναπηρίας

1916 εξέγερση των Ιρλανδών

- παραίτηση Τσάρου -> Ρωσία = Δημοκρατία / Κερένσκυ / Οκτωβριανή Επανάσταση
1917
- είσοδος ΗΠΑ στον Α’ Π.Π. (Απρίλιος)
- Αγγλία οι γυναίκες ψήφισαν όσες ήταν σύζυγοι φορολογουμένων ή φορολογούμενες
1918
οι ίδιες
- Procter and Gamble καθιέρωσε το οκτάωρο
- ένωση Σερβίας-Μαυροβουνίου
- συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (Μάρτιο /Ρωσία- Κ. Δυνάμεις)
- ο Τσάρος, η Τσαρίνα και τα 5 τους παιδιά εκτελούνται
- μέχρι και το 1918 αναταραχές στην Ευρώπη μεταξύ κομμουνιστών και μη
κομμουνιστών, εμφύλιες, σε Φινλανδία, Σλοβακία, Ουγγαρία και Γερμανία, αλλά δεν
είχαν συνέχεια
- καταρρέει ο θεσμός του Αυτοκράτορα στη Γερμανία => πλέον είναι Δημοκρατία, με
Καγκελάριο τον Χίντενμπουργκ
1918-1920 ρωσικός εμφύλιος (Κόκκινοι - Λευκοί), εν μέρει συνεχίστηκε ως 1922
- Συνθήκη των Βερσαλλιών
1919
- Ιδρυση Κοινωνίας των Εθνών / δεκατία’30 εισήλθαν ΗΠΑ και Ρωσία
- ο Χίτλερ εισχωρεί στο αριστερών τάσεων «Γερμανικό Κόμμα των Εργαζομένων» που
μετεξελίχθηκε στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα
1919-1920 Ιταλία «Κόκκινη Διετία»

1919 -1922 ελληνοτουρκικός πόλεμος στη Μικρά Ασία

174
1920 Γερμανία - με νόμο κατοχυρώθηκε η σύσταση Εργασιακών Συμβουλίων

1921-22 λιμός στη Ρωσία με περίπου 5 εκατομμύρια νεκρούς

- αντικατάσταση Λένιν από Στάλιν
1922
- Συνθήκη του Ράπαλλο ΕΣΣΔ-Γερμανία
- Μουσολίνι - “Πορεία προς τη Ρώμη” / παίρνει την εξουσία ως 1943
- δημιουργία Τουρκίας υπό Κεμάλ
1923
- κατάληψη Κέρκυρας από Ιταλία
- άρνηση Γερμανίας να καταβάλει αποζημίωση στη Γαλλία => η Γαλλία κατέλαβε, την
περιοχή του Ρουρ της Γερμανίας
- Ο Χίτλερ προσπάθησε να κάνει «Πορεία προς Μόναχο», αλλά συνελήφθη &
φυλακίστηκε. Στη διάρκεια της φυλάκισής του συνέγραψε το «Ο Αγών μου»
1924 θάνατος Λένιν

1928 Αγγλία ψήφος σε όλες τις γυναίκες

1929 το πρώτο παγκόσμιο κραχ στην ιστορία (το πρώτο κραχ: Ολλανδία 17ος αι. = κραχ της
τουλίπας)

1931 κατάληψη Μαντζουρίας από Ιαπωνία

1932-33 λιμός στη Ρωσία με περίπου 8 εκατομμύρια νεκρούς

1933+ αρχίζει να ισορροπεί η παραγωγή της Ρωσίας / η Σοβιετική Ένωση δείχνει σημεία
προόδου
- Αυστρία απολυταρχικό καθεστώς υπό Ντόλφους
1933
- ο Χίτλερ σχηματίζει κυβέρνηση
1934 αρχίζουν διωγμοί των (θεωρουμένων) πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος στη Ρωσία
- Γερμανία – Χίτλερ αρχίζουν δράσεις κατά των Εβραίων = ψηφίστηκαν οι αντισημιτικοί
1935
Νόμοι της Νυρεμβέργης
- δημοψήφισμα στο Σααρ και ένωση με Γερμανία – Blumenkrieg
1935-1936 Β΄ Ιταλοαιθιοπικός πόλεμος

1936-1939 Ισπανικός εμφύλιος - δημοκρατικές δυνάμεις VS Φράνκο

1936-1937 το Λαϊκό Μέτωπο (Front populaire) του Λεόν Μπλουμ ανεβαίνει στην εξουσία
- Μεταξάς
1936
- Ολυμπιακοί Αγώνες στο Βερολίνο
- δημοψήφισμα στο Ρουρ και ένωση με Γερμανία – Blumenkrieg
1937 ο Στάλιν εκκαθαρίζει τον στρατό

1938 - Γερμανία – «Νύχτα των Κρυστάλλων»

- Anschluss = ένωση Αυστρίας - Γερμανίας κατόπιν δημοψηφίσματος – Blumenkrieg
- Δυτική Τσεχοσλοβακία: οι Σουδήτες υποδέχονται τα γερμανικά αγήματα

175
 ενσωμάτωση περιοχής στη Γερμανία – Blumenkrieg => Ο Τσάμπερλαιν, ο
πρωθυπουργός της Γαλλίας, ο Μουσολίνι κι ο Χίτλερ συναντώνται στο Μόναχο,
όπου ζητήθηκε απ’ τον Χίτλερ να μην προχωρήσει πέραν της δυτικής πλευράς την
οποία είχε ενσωματώσει. Ο Χίτλερ δε συμμορφώνεται κι ακολουθεί τελεσίγραφο
- Μέμελ: ενσωματώθηκε στη Γερμανία μετά από τελεσίγραφο που έστειλε ο Χίτλερ
στην κυβέρνηση της Λιθουανίας το 1938. Η ενσωμάτωση υπογράφθηκε το 1939
1939-1945 Β’ Π.Π.
- Συνθήκη Ρίμπεντροπ-Μολότωφ ή “Συνθήκη Χίτλερ-Στάλιν” =συνθήκη αμοιβαίας μη
1939
επιθέσεως·
- η Σοβιετική Ένωση υπέγραψε αμοιβαία συνθήκη μη επίθεσης και με την Ιαπωνία / οι
Σοβιετικοί κήρυξαν τον πόλεμο στην Ιαπωνία μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη
Χιροσίμα
- 1939, 1η Σεπτεμβρίου: ο Χίτλερ θα μπει στην Πολωνία, η Αγγλία θα του κηρύξει
πόλεμο => αρχίζει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
- η Γαλλία καταλαμβάνεται από τον Άξονα
1940
- Εισβολή Ιταλίας στην Ελλάδα
1940-1943 μάχες στη Β. Αφρική
- Χίτλερ εισβάλλει στην ΕΣΣΔ = Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα / ο Άξονας κατέλαβε όλα τα
1941
εδάφη που το 1939 είχε πάρει η Ρωσία με το Σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν, και έφτασε
μέχρι τη Μόσχα και ανατολικότερα
- Η Γερμανία καταλαμβάνει την Ελλάδα / στα 1943 το μεγαλύτερο τμήμα του εδάφους
είχε απελευθερωθεί από τους Γερμανούς μέσα από τη δράση της Αντίστασης
- ο γερμανικός στρατός καταλαμβάνει τη Γιουγκοσλαβία
- ΕΣΣΔ κ’ ΗΠΑ μπαίνουν στον πόλεμο
- Νοέμβριος: μάχη του Ελ Αλαμέιν
1942
- κατάληψη Στάλινγκραντ / οι Ρώσοι αντέχουν, το ίδιο και στη Μόσχα
- στη Β. Αφρική οι Άγγλοι καταφέρνουν να σταματήσουν τους Ιταλούς και τους
Γερμανούς
- στον Ειρηνικό, οι αμερικανικές δυνάμεις αρχίζουν να πετυχαίνουν νίκες κατά των
Ιαπώνων
- Νότια Αφρική απάρτχαϊντ, αλλαγές απ’ τη δεκαετία του 1990 κ.ε.
- Φεβρουάριος -ο Ζούκωφ ερχόμενος με στρατό να ενισχύσει την άμυνα του
1943
Στάλινγκραντ, συλλαμβάνει την 6η Γερμανική Στρατιά του στρατηγού (φον) Πάουλους
- Αναστροφή δεδομένων, οι δυνάμεις του Άξονα υποχωρούν
- η παρουσία των Αμερικανών στα τεκταινόμενα στην Ευρώπη γίνεται πιο άμεση
- καλοκαίρι, οι Αμερικάνοι αποβιβάζονται στη Σικελία και συγκρούονται με Μουσολίνι
/ μεγάλες μάχες στην περιοχή του Ρίμινι (1944)/ Σεπτέμβριος, καταρρέει το μέτωπο
στην Ιταλία & ο φασισμός / φυλάκιση Μουσολίνι από όπου δραπετεύει με τη
βοήθεια του Ότο Σκορτσένυ /
- Στη Β. Ιταλία, ο Μουσολίνι, με τη βοήθεια της Γερμανίας, έλεγξε (1943- 1945) περιοχή
που ονομάστηκε Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία (γνωστή ως Δημοκρατία του Σαλό)

176
1944 6 Ιουνίου, απόβαση στη Νορμανδία D - Day
- αυτοκτονία Χίτλερ
1945
- η Γερμανία παραδίδεται άνευ όρων, όμως οι Ιάπωνες συνεχίζουν
- ίδρυση ΟΗΕ
1945-1990 Ψυχρός Πόλεμος
- ανεξαρτησία Ινδίας / απομάκρυνση Ευρωπαϊκών δυνάμεων από τις αποικίες τους
1947
- ίδρυση Ισραήλ, πρώτος πρόεδρος Νταβίντ Μπεν Γκουριόν
1948 Σχέδιο Μάρσαλ
- ΝΑΤΟ
1949
- COMECON
- Γαλλία χάνει Αλγερία
1950+
- εξεγέρσεις στην Πολωνία, στην Τσεχοσλοβακία, στην Ουγγαρία
- ανατροπή Μοσαντέκ στο Ιράν / ακολούθησε επανάσταση εναντίον του Σάχη και
έκτοτε η χώρα διοικείται από Αγιατολάχ
- ηγέτης της Αιγύπτου ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ
1952 “Ένωση για τον Άνθρακα και τον Χάλυβα”

1955 “Σύμφωνο της Βαρσοβίας”

1956 “Κρίση του Σουέζ”

- 4 Οκτωβρίου, Sputnik 1
1957
- 3 Νοεμβρίου, Sputnik 2, Λάικα
1959 Ο Φιντέλ Κάστρο, ο Τσε Γκεβάρα και άλλοι κομμουνιστές παίρνουν την εξουσία στην
Κούβα ανατρέποντας το δικτατορικό καθεστώς το οποίο υπήρχε στο νησί
- ανέγερση Τείχους του Βερολίνου / πτώση: 1989
1961
- Γιούρι Γκαγκάριν κάνει πρώτος αυτός τον γύρο της Γης στη στρατόσφαιρα
- κρίση στον Κόλπο των Χοίρων στην Κούβα επί Κένεντι
1962
- ανεξαρτητοποίηση της Αλγερίας
1969 ΗΠΑ για πρώτη φορά διαστημόπλοιο προσσεληνώνεται / από το 1969 και μετά, η
αμερικανική επίδοση στο διάστημα ξεφεύγει και η Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να
ακολουθήσει

1970+ Ελβετία ψήφος στις γυναίκες

1979 Ιράν, επανάσταση που ανέτρεψε τον Σάχη Ρεζά Παχλεβί και τη βασιλεία

1989-1991 κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη

1989 πτώση του Τείχους του Βερολίνου

2016 25/11 θάνατος Φιντέλ Κάστρο. Κυβέρνησε την Κούβα από το 1959 έως το 2008, αρχικά
ως Πρωθυπουργός (έως το 1976) και στη συνέχεια ως Πρόεδρος

177
 Συντελεστές των κειμένων

 Απομαγνητοφωνητές: Tal, Olvia, Domenica27, Χρυσάνθη Μαρίτσα, Asimenia,

fkalogeropoulou, ginath, elenf, sOFIArIZOPOULOU, Lemonia9, Mirella, Evaggelia5,
Diamant, gkyr, Rico, stella-nes, kpasisi, Paronymius, ARTEMIS68, ioan, goldyabd, constant

 Αντιπαραβολείς: kpasisi, Lemonia9, sOFIArIZOPOULOU, Asimenia, ginath, Paronymius,

Evaggelia5, LENA68, Geovoud, Olvia, Tal

 Επιμέλεια τελικού αρχείου: Asimenia & Lemonia9

 Χρονολόγιο: georgia84

178