MULJ KAO EFLUENT IZ VODA RIBNJAKA “EČKA“,

IZMULJIVANJE KAO MERA ZAŠTITE SPECIJALNOG REZERVATA

PRIRODE “STARI BEGEJ-CARSKA BARA“

SLUDGE FROM “EČKA“ FISH POUND WATER,

SLUDGE SEPARATION AS A PROTECTION MEASUREMENT FOR
NATURAL RESERVE “STARI BEGEJ-CARSKA BARA“

Mr Zvonko Nježić1), Zlatomir Rosić2)

Rezime: Veliki obim proizvodnje hrane je izvor velikih gubitaka u segmentima gde se pojavljuju
slabe karike u lancu proizvodnje. Preduslov unapređenja je uspostavljanje sistema kontrole i
upravljanja tržišnim i tehnološkim tokovima koji obezbeđuju optimalno iskorišćenje,
maksimizaciju tržišne vrednosti i zadovoljenje ekoloških principa. Efluenti u masovnoj proizvodnji
hrane su veliki problem, a mogu biti bogat izvor sirovina u drugim biotehnologijama. Takav slučaj
je i sa muljem iz ribnjaka Ečka, posebno zbog njegovog izbacivanja sa vodom u SRP“Stari Begej-
Carska Bara“i problema koji zbog toga nastaju.
Ključne reči: mulj, ribnjak, zaštita specijalnog rezervata prirode

Abstract: Large food manufacturing is a source of large deficit in segments where week points in
the manufacturing chain are appearing. Prerequisite for improvement is the constitution of control
and management systems for market and technology tendencies which are providing optimal use,
maximal market values and fulfill of ecological principles. Waste from food mass production is a
big issue, and it can be a wealthy source of raw material in other biotechnologies. The same case
is with the sludge from fishpond Ečka, especially because it is being outputted with water in
SRP“Stari Begej-Carska Bara“ and because of the problems it causes.
Key words: sludge, fish pound, protection of special natural reserve

1. UVOD Bare. Zakonom o zaštiti životne sredine

Istraživanja koja su vršena do sada govore
nam da se stanje kvaliteta vode korita Starog
Begeja približava III klasi, što uz velike količine
mulja, relativno malu dubinu i veliku zastupljenost
makrofitske vegetacije, ukazuju na prelazak iz
eutrofnog stanja u močvaru. Da bi se opšte stanje
SRP Stari Begej-Carska Bara poboljšalo, odnosno
da bi se deo vode i korita revitalizovao i
omogućilo racionalno održivo više namensko
korišćenje, predloženo je odstranjivanje naslaga
mulja iz dela korita Starog Begeja. Velike količine
mulja se izbacuju sa vodom iz ribnjaka „Ečka“ pri
izlovu ribe. U sklopu aktivnosti pred izmuljavanje
RG „Ečka“ i Zavod za zaštitu prirode su odlučili
da spreče izbacivanje mulja u SRP i kao rezultat
toga urađena je ova studija.
Specijalni rezervat prirode “Stari Begej-
Carska Bara“, sastoji se od: starog korita Begeja i
Perleske Bare, Tiganjice i dragulja prirode Carske
(sl.gl.RS,66/91) ustanovljen je pojam prirodnog
dobra i definisana njegova zaštita. Specijalni
rezervat prirode „Stari Begej-Carska Bara“(SRP u
daljem tekstu) ima taj status od 1994.-te godine.
Zbog svojih prirodnih vrednosti, a pre svega kao
značajno stanište ptica (oko 250 vrsta) i 1990.
godine je predloženo da se svrsta na Listu
Ramsarskih područja (vlažno područje
međunarodnog značaja), što u najskorije vreme
treba realizovati. Projekat koji će proisteći iz ovog
istraživanja i idejnog rešenja će predstavljati
kompromis dozvoljenih aktivnosti u zoni SRP i
njegovom neposrednom okruženju i savremenih,
efikasnih inženjerskih rešenja na rešavanju
uklanjanja mulja iz voda ribnjaka koje se izbacuju
na 15-tom km starog toka Begeja. Voda koja se
izbacuje znači život za SRP i u saradnji sa
stručnjacima Zavoda za zaštitu prirode Srbije
razmatra se mogućnost izbacivanje vode i u
periodima kada se riba ne izlovljava, a SRP ima

1) Mr Zvonko Nježić, Institut za prehrambene tehnologije, Bul. cara Lazara 1, 21000 Novi Sad,
tel:++38121485-3707 mob: ++38163 516-772, e-mail: zvonko.njezic@fins.ns.ac.yu
2) Zlatomir Rosić, sanitarni ekološki inženjer, PSZSP, Novi Sad, tel: ++38163 7651-651
potrebu za njom. Merenja koja su vršena na
terenu, detaljna laboratorijska ispitivanja mulja i
vode omogućiće, kvalitetne odluke u pogledu
Slika 1 - Srednje debljine mulja i vodenog horizonta rečnog korita Starog Begeja [6]
2. PRETHODNA ISTRAŽIVANJA,
DEFINISANJE PROBLEMA
Stari Begej nastao je posle radova koji su
sprovedeni 1971-1974 godine kada je korito
Begeja pregrađeno na 15-tom km i usmereno kroz
novo prokopano korito, odnosno kanal. Staro
korito Begeja dužine 10 km je odvojeno od
glavnog toka i okruženo nasipima i ustavama
kojima se kontroliše vodni režim. U sklopu
ispitivanja koje je izvršio Geozavod –nemetali iz
Beograda izvršeno je snimanje poprečnog profila
sonarom. Pri tom je registrovana dubina do čvrste
podloge, debljina mulja i visina vodenog stuba,
kao i strukturne razlike u samom mulju. Merenje je
vršeno sredinom korita od 15 km (polazište broda-
mesto izbacivanja vode iz Belog jezera u Stari
Begej) do 6-tog km (ušća ispusta Starog Begeja u
plovni Begej).
Sa slike 1. vidi se da je najveća zamuljenost
na 15km pa opada do ulaska u Carsku Baru gde je
neznatno veća, da bi opet bila u opadanju do
najniže vrednosti između 8 i 7 km idući dalje ka 7
km i 6 km zamuljenost je u porastu zbog zaustavne
brane u Begej. Visok procenat zamuljenosti na 15
km je uslovljen velikim prilivom muljevitih čestica
u vidu suspenzije.
Osnovne karakteristike mulja:
1. prisutni su vrlo intezivni procesi razgradnje
degradabilnih organskih materija,
2. prisutne su velike količine nerazgrađenog
detritusa i fini mulj bez mirisa,
eventualnog dodatnog tretmana voda i izrade
postrojenja za mulj koje bi anaerobnom
digestijom proizvodilo energetski gas.
3. testovi akutne toksičnosti su pokazali da
toksične supstance nisu prisutne ili su znatno
ispod MDK (maksimalno dozvoljena
koncentracija), ali izostanak faune dna
uslovljen je niskom koncetracijom kiseonika,
4. teški metali, organohlorni pesticidi su
detektovani, ali u znatno manjim
koncetracijama od MDK.
Izvršen je pregled dosadašnjih istraživanja,
pregled dokumentacije, radova koji su rađeni na
širem području SRP Stari Begej-Carska Bara .
Došlo se do sledećih zaključaka:
• Trenutno stanje mulja u koritu Starog
Begeja i SRP je pre svega posledica
nedostatka cirkulacije vode duž toka.
• Izuzetno loše stanje brane na izlazu u
plovni Begej proizvodi nepotrebno
oticanje vode iz SRP i održavanje
potrebnog nivoa voda.
• Profil mulja na 15-tom km , njegova
višeslojnost ukazuju na različitost porekla
čestica mulja, donji slojevi su posledica
starog taloženja na krivini starog toka
Begeja gde je i izvršeno pregrađivanje, a
gornji usled dugogodišnjeg izbacivanja
vode sa muljem iz ribnjaka Belo jezero
pri izlovu ribe u periodu oktobar-januar.
Iz dobijenih rezultata istraživanja, kao
potreba se nametnula izrada idejnog rešenja
izmuljavanja voda ribnjaka „ Ečka“ pre
izbacivanja u SRP.

ZIM O V N IK
ZA R IB E
10 9 4
BELO JEZERO
- RIBNJAK -
1
2
Slika 2 - Kanali između Belog jezera i pumpnih stanica
3. SNIMAK STANJA NA ISPUSNIM
KANALIMA
Na slici 2. prikazani su kanali za vezu ribnjaka
i pumpnih stanica koje vodu pod pritiskom šalju u
tok Starog Begeja. Otvaranjem gredne (10) i
tablaste (9) ustave omogućava se protok vode iz
Belog jezera u slepe kanale (3) i (4) na čijim
krajevima su betonski zidovi (7) i (8). Na ovim
kanalima su instalirane pumpne stanice I i II.
Pumpna stanica I je glavna pumpna stanica za
potiskivanje vode prema toku Starog Begeja i
Carskoj bari. Pumpna stanica II namenjena je za
potiskivanje vode prema ribljim zimovnicima, a
kada se ukaže potreba može da potiskuje vodu i
prema Starom Begeju zajedno sa pumpom iz
stanice I. Kada se pojavi potreba za
ispumpavanjem vode iz kanala, a da se to ne radi u
tok Starog Begeja, onda se voda potiskuje u
pomoćni (alternativni) Bager kanal (Pentek). Ovo
je zemljani kanal i povezuje ostala velika jezera
ribnjaka Ečka. U pogledu male brzine vode u
kanalu ovi kanali imaju osobenost akumulacije tj.
nisu protočni jer su na krajevima zatvoreni
betonskim ustavama (7) i (8). Ključni problem je
mulj tj. odvajanje mulja. Obzirom na izvedbu
(dispoziciju) kanala između Belog jezera i
pumpnih stanica i cevovoda iza njih, kao najbolje
rešenje nameće se izgradnja posebnih taložnica
između betonskog dovodnog kanala (2) i zahvatnih
objekata pumpnih stanica. Druga rešenja odvajanja
(komora za taloženje, galerije za ispiranje nanosa)
karakteristične su za reke i ovde nisu isplative.
S TA R I B E G E J
C A R S K A B AR A
PUM PNA
S TA N IC A
6
II
7
5
PUMPNA
S TA N IC A
I
BAGER KANAL
-P E N T E K -
8
4. IDEJNO REŠENJE TALOŽNICE SA
GRUBIM PRORAČUNOM
Taložnica je proširena i produbljena komora u
kanalu gde se naglo smanjuje brzina vode i
eliminiše turbulentno strujanje, što za posledicu
ima taloženje nanosa (mulja). Obzirom da se
upuštanje vode u Stari Begej ne vrši kontinuirano
nego periodično, buduća taložnica će imati
karakter taložnice sa periodičnim korištenjem i sa
jednom komorom. To znači da bi se koristila
određeno vreme koje je tehnološki potrebno (
vreme izlova je oktobar-januar, vreme ubacivanja
vode zbog osvežavanja Starog Begeja je nekoliko
dana...) a zatim se ne bi koristila čime stvara
dovoljno vremena za njeno čišćenje. Čišćenje
taložnice bi se vršilo periodično mehaničkim
metodama (bagerom, muljnom pumpom...)
odlaganjem mulja u obližnje prirodne depresije i
namenski za to iskopanu jamu. Zbog proverenih
karakteristika mulja (netoksičan, nutritivan),
moglo bi se vršiti deponovanje u obližnje terenske
depresije i posle prosušivanja može se odvoziti,
pakovati kao prirodno ekološko đubrivo. Ukoliko
se RG „Ečka „ odluči za neki viši stepen prerade
mulja moguće je njegovo korištenje kao sirovine
za proizvodnju plina.
Dimenzionisanje taložnice (grubi proračun)
Za upuštanje vode u tok Starog Begeja se
koristi samo pumpna stanica I dok se pumpna
stanica II samo u izuzetnim slučajevima, tako da
će se dimenzionisanje taložnice vršiti samo u
kanalu prema pumpnoj stanici I, koji je dugačak
oko 70 m. Na slici 3. prikazani su osnovni
elementi taložnice.

Slika 3 - Šematski prikaz taložnice

Voda iz Belog jezera prolazi kroz kanal (1), - površina Belog jezera ABJ = 459 ha
ulazni zatvarač (3) i ulazi u ulaznu komoru - prosečna dubina Belog jezera hBJ = 1,5 m
taložnika (2) koja se izvodi sa nagibom i širenjem
kako bi se izbegla sekundarna vrtložna strujanja Količina mulja koja se odvaja u taložnici:
koja nepovoljno utiču na proces taloženja koji se
odvija u glavnoj komori. Voda koja dolazi iz Prilikom izlova ribe iz Belog jezera u periodu
Belog jezera je mirna i može se smatrati da je oktobar - januar, postepeno se ispušta cela količina
kretanje u kanalu stacionarno i lamilarno što vode iz jezera te se u ovom periodu dešava najveći
poboljšava taloženje. Komora za taloženje se priliv mulja u taložnik.
završava poprečnom betonskom pregradom (5)
koja sprečava pomeranje nataloženog mulja prema
usisu pumpe (6).
Fo Fp
Ulazni podaci za proračun:
- sadržaj mulja u vodi je s = 25 mg/l [6] rf
- prečnik čestice mulja d = 0,1 mm
- gustina mulja je rs = 1600 kg/m3 [6] rs
- širina taložnika B = 10 m (usvojeno za
proračun)
- visina taložnika H = 3 m (usvojeno za
proračun) Fs
- visina h = 1 m (usvojeno za proračun)
- gustina vode je rf = 1000 kg/m3 Zapremina Belog jezera je:
- kinematska viskoznost vode n = 1,31 mm2/s
(10 °C) VBJ = A BJ ⋅ hBJ = 6885000,00 m³ = 6,885E + 09
- dužina kanala prema pumpnoj stanici I (
Sl.1 – 3) je 70 m Količina mulja u Belom jezeru, tj količina koja
- protok pumpe u pumpnoj stanici I je QI = treba da se istaloži u taložniku je:
3500 l/s
- protok pumpe u pumpnoj stanici II je QII = mmulj = VBJ ⋅ s = 172125,00 kg
500 l/s
 Na osnovu poznate gustine mulja određuje se
zapremina mulja koji treba da se istaloži:
mmulj
Vmulj = = 107,58 m³
ρs
Prečnik čestice mulja
Na osnovu ispitivanja koje je izvršio
’’Geozavod-nemetali’’ iz Beograda, na toku Starog
Begeja, prečnik čestice mulja se kreće od 0,2 do
0,002 mm. Kako prečnik čestice mulja direktno
utiče na brzinu taloženja, ovom aspektu treba
posvetiti posebnu pažnju.
U detaljnom proračunu (glavnom projektu)
potrebno je proveriti ovu vrednost tako što će se
ispitati mulj iz ulaznog kanala (Sl.2– poz.1) pre
nego što uđe u taložnicu i to ne samo na veličinu
čestice nego i na gustinu mulja. Ovo je usvojeno iz
razloga što je ispitivani mulj iz toka Starog Begeja
prilikom svog transporta iz Belog jezera prolazio
kroz postrojenja pumpne stanice i njene cevovode
te je pretrpeo mehaničke deformacije u smislu
usitnjavanja čestica. Za ovaj proračun je usvojen
prečnik čestice:
d = 0,1 mm
Određivanje brzine taloženja čestica mulja
Brzina taloženja čestica podrazumeva brzinu
ustaljenog kretanja ’’oblaka čestice’’ u fluidnoj
sredini koja miruje u polju Zemljine teže. Ova
brzina zavisi od krupnoće i oblika čestica,
hrapavosti površine i fizičkih svojstava vode kao
fluidne sredine kroz koju čestice prolaze [2].
- težina čestice, Fs = ρs ⋅ g ⋅ Vs = ρs ⋅ g ⋅
d3π
6 taložnika je 10,8%
d 3π
- sila potiska, Fp = ρ f ⋅ g ⋅ Vs = ρ f ⋅ g ⋅
6 osvežavanja vode u Carskoj bari. Ova količina
- sila otpora talaoženju, Fo = C w d π ρ f ⋅ ω
2 2
4 2
Koeficijent otpora taloženju Cw, uzima u obzir
odstupanje oblika čestice od idealnog sfernog
oblika i površinsku hrapavost čestice koja
smanjuje ovu brzinu. Teorijski određuje se u
funkciji od Re broja, tj. u zavisnosti od režima
poremećajnog strujanja koje izaziva prilikom
taloženja (lamilarno, prelazno ili turbulentno). Pod
pretpostavkom da kuglica prilikom taloženja
izaziva lamilarno poremećajno strujanje, može se
koristiti Stoksov izraz za silu otpora:
Fo = 3 π ⋅ d ⋅ μ ⋅ ω
te se brzina taloženja (poznata kao hidraulička
krupnoća w) izračunava:
⎛ρ ⎞
gd 2 ⎜⎜ s − 1⎟⎟
⎝ ρf ⎠ = 3,1mm/s
ω=
18ν f
Rejnoldsov broj je: Re = ω ⋅ d = 0,23 < 1(lamilarno)
νf
Ovo je ipak teorisko određivanje brzine
taloženja, a tačniji, precizniji rezultat dobije se
eksperimentalno za konkretnu česticu mulja iz
ulaznog kanala (Sl. 2 – poz.1), što je potrebno
uraditi u glavnom projektu.
Na osnovu gore izračunatog i u poređenju sa
nekim eksperimentalnim podacima iz literature [1]
za temperaturu vode od 10 0C, usvaja se brzina
taloženja:
w = 3 mm/s
Dužina kanala potrebna da čestica dođe do
gornje ivice poprečnog kanala je:
vx
L =K ⋅h⋅ = 50 m
ω
K=1,3 (usvojeno) – koeficijent turbulentnosti
h = 1 m (zavisi od dubine kanala i visine poprečne
pregrade)
Zapremina taložnika je:
Vtal = B ⋅ (H − h ) ⋅ L = 1000 m³
Zapremina mulja u odnosu na zapreminu
Pored ovoga mulj će se pojavljivati i u periodu
ubacivanja vode u tok Starog Begeja radi izmene i
vode, prema tome i mulja je daleko manja nego u
periodu izlova ribe te se može zaključiti da
taložnik ima dovoljan kapacitet da primi mulj u
toku jedne godine tj. između dva čišćenja.
Gornji podaci se odnose za kanal dimenzija 10
x 3 m i visinu poprečne grede od 2 m. Potrebno je
postaviti poprečnu betonsku pregradu na
minimalno 50 m udaljenosti od početka kanala da
bi se iz vode ostranile čestice mulja. Povećavanjem
dimenzija kanala, smanjivanjem visine h i
udaljavanjem poprečne pregrade se dobijaju bolji
rezultati u pogledu taloženja. Konačne dimenzije
kanala će se odrediti pored gore navedenog i
uzimajući u obzir količinu taloga koji se očekuje u
vreme izlova ribe.
Potrebno je naglasiti da se i ulazni kanal
(poz.1 - sl.2) može iskoristiti kao predtaložnik ako
se na dnu gredne ustave (poz.10 – sl.2) ostave
nekoliko greda koje bi donekle zaustavljale mulj.
Takođe bilo bi korisno izgraditi i grednu ustavu na
početku ovog ulaznog kanala kako bi se odvojio
od Belog jezera. Tako bi koristio i kao ustava za
mulj (ako se delimično otvori) a njegovim
zatvaranjem bi se omogućilo lakše čišćenje
ulaznog kanala. U sklopu istraživanja i priprema za
rešavanje ovog problema RG „Ečka“ kupila je
bager (dužina strele 18m) i izvršila izmuljavanje
ulaznog kanala.
5. ZAKLJUČAK
Idejno rešenje taložnice predstavlja
primarni mehanički tretman voda pri čemu se
odstranjuje većina suspendovanih čestica iz vode i
oko 25% organskog opterećenja, po izvršenim
merenjima kvaliteta vode koja se izbacuje, može se
nadograditi i sekundarni i tercijarni tretman voda.
Dosadašnji rezultati analiza voda i mulja ne
ukazuju da je to potrebno. Ribe i ribnjaci u službi
prečišćavanja komunalnih otpadnih voda su već
viđena rešenja (Sokobanja).
Da bi se uradio valjan projekat od Zavoda
za zaštitu prirode bi trebalo tražiti poželjan
(optimalan kvalitet vode) za potrebe SRP Stari
Begej – Carska Bara i količine voda van perioda
izlovljavanja u toku godine da se obezbede
optimalni uslovi režima voda u SRP-U i potreban
nivo tretmana voda.
Ukoliko rezultati monitoringa voda i
potrebe SRP budu zahtevale dodatni tretman voda
hemijski i biološki, prva faza mehanička sa
taložnikom bi se smestili u ulazni kanal što je
tehnički izvodljivo, a druge faze u izlazne kanale.
Preporuke:
1. potrebno je uspostaviti monitoring kvaliteta
voda u ribnjaku na ulazu i izlazu,
2. po potrebi posle taložnika u vidu filtra
predvideti drenažu uz pomoć više slojeva
šljunka i peska,
3. po potrebi predvideti oksidaciju ozonom ili
vlažnim vazduhom, što se pokazalo veoma
efikasno za uništavanje širokog opsega
organskih jedinjenja, uključujući i neke
pesticide,
4. u SRP uspostaviti kontrolu i izvršiti
popravku izlazne brane iz SRP u plovni
Begej.
Idejno rešenje taložnice je rezultat želje top
menadžmenta RG „Ečka“ kao staraoca SRP „Stari
Begej-Carska Bara“ da se aktivno uključi u
programe Zaštite životne sredine, da se formira
vlastita služba koja bi sa našim eminentnim
naučnim ustanovama izradila preko potrebnu
strategiju održivog razvoja sa posebnim osvrtom
na održivi razvoj turizma; Projekat zaštite
geografskog porekla nekad u svetu poznatog
„EČKOG ŠARANA“, monitoring voda, uvođenje
ekstrudirane hrane, završetak posla oko
priznavanja i uvrštavanja na listu Ramsarskih
područja itd.
6.LITERATURA
[1]. Đorđević B. Korišćenje vodnih snaga, Naučna
knjiga, Građevinski fakultet, Beograd, 1989.
[2]. Šašić M. Transport fluida i čvrstih materijala
cevima, Naučna knjiga, Beograd, 1990.
[3]. Vojnović M. , Monitoring
površinskoh,podzemnih voda i zaštićenih
područja, FTN, Novi Sad,2004.
[4]. Jakšić B. , Upravljanje opasnim otpadom,
Urbanistički zavod RS, Banja Luka, 2000.
[5]. Hodolič J. , Merenje i kontrola zagađenja,
FTN, Novi Sad, 2007.
[6]. Podunavac D. , Limnogeološka istraživanja na
području prirodnog rezervata Stari Begej-
Carska Bara u cilju zaštite životne sredine,
Geozavod-nemetali, Beograd, 2004.
[7]. Šooš Lj. ; Hodolič J., Upravljanje sa otpadom
u Slovačkoj,monografija u pripremi, FTN,
Novi Sad,2004.
[8]. Nježić, Z, Hodolič, J, Stević, M,: Waste
Separation in the City of Novi Sad,
International Congress "Technika ochrany
prostredia TOP 2006", Book of proceedings,
Častej-Papierničke, Slovakia, 2006.