Professional Documents
Culture Documents
Ενάλιες Αρχαιότητες Στην Κρήτη
Ενάλιες Αρχαιότητες Στην Κρήτη
Εισαγωγικά
Όπως διαφαίνεται από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες και δηλώνεται ευθέως από τη
σχετική αναφορά του Θουκυδίδη περί θαλασσοκρατίας του Μίνωα (Ιστοριών 1.4),
στην Κρήτη αναπτύχθηκε ο πρώτος υψηλού επιπέδου πολιτισμός, ο οποίος έκανε
χρήση της θάλασσας ως μέσου προσπόρισης δύναμης και πλουτισμού. Ο νησιώτι-
κος χαρακτήρας, η έντονη, διαχρονική πολιτισμική δραστηριότητα, η καίρια θέ-
ση της Κρήτης στο ναυτικό σταυροδρόμι που ένωνε την ανατολική με τη δυτική
Μεσόγειο, οι δύσκολες θάλασσες και το άστατο τεκτονικό τοπίο συνέβαλαν ώστε
ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπινων καταλοίπων να εντοπίζονται βυθισμένα
στις ακτές και τις θάλασσες του νησιού.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα γίνει προσπάθεια να καταγραφεί χρονολογικά
η ιστορία της έρευνας που συνδέεται με τη μελέτη των καταλοίπων αυτών ώστε να
μπορεί να λειτουργήσει σαν κατάλογος βιβλιογραφίας για τον ενδιαφερόμενο να
εμβαθύνει στον τομέα της ενάλιας και παράκτιας αρχαιολογίας της Κρήτης.1 Αντι-
κείμενο της σύνοψης θα είναι η ιστορία της έρευνας η οποία εστιάζεται σε ευρήμα-
τα που βρίσκονται σήμερα βυθισμένα (ναυάγια, λιμενικά και κτιριακά κατάλοιπα),
αλλά και σε δομές που βρίσκονται στην παραλιακή ζώνη και συνδέονται άμεσα με
τη ναυτική δραστηριότητα, είτε γιατί κατασκευάστηκαν εξαρχής στη χέρσο, π.χ.
νεώσοικοι, είτε επειδή βρέθηκαν εκεί συνεπεία τεκτονικών ή άλλων φαινομένων,
όπως λόγου χάρη το λιμάνι της Φαλάσσαρνας στη Δυτική Κρήτη.
1. Το κείμενο αυτό αποτέλεσε το θέμα παρουσίασης στο 11ο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο
με τίτλο «Η ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη μέχρι σήμερα και οι προοπτικές της», αλλά
δυστυχώς δεν κατέστη δυνατή η υποβολή του για τα πρακτικά του εν λόγω συνεδρίου.
Χ ρονολόγ ιο
2. Η πρώτη έγινε στον κόλπο του Μαραθώνα από τους Γάλλους το 1952 (Braemer – Marcadé
1953) και η δεύτερη στη Χίο από τους Άγγλους το 1954 (Garnett – Boardman 1961).
ΕΝΑΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 33
Yves Cousteau και Émile Gagnan, από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή (Leath-
am – Hood, 1958-59). Παρά τις δύσκολες καιρικές συνθήκες (μελτέμια) ερευνούν
το λιμάνι του Ηρακλείου και τις εκβολές του Καιράτου χωρίς όμως ιδιαίτερα απο-
τελέσματα. Μελετούν όμως ενδελεχώς τα κατάλοιπα του Ρωμαϊκού λιμένα της
Χερσονήσου και τις εκεί ιχθυοδεξαμενές, εκτιμώντας την αλλαγή της θαλάσσιας
στάθμης από τη Ρωμαϊκή περίοδο στο +1μ. Αποτυπώνουν τις αντίστοιχες ιχθυο-
δεξαμενές στον Μόχλο. Ενώ, στη νησίδα Ψείρα ερευνούν τα κατάλοιπα βυθισμέ-
νης ρωμαϊκής προκυμαίας, καθώς και διάσπαρτη μινωική κεραμική κάτω από την
περιοχή του προϊστορικού οικισμού σε βάθος που φθάνει τα 15μ. Στην Αγ. Γαλή-
νη επανεντοπίζουν τη θέση προέλευσης των τεχνέργων και ανελκύουν τμήματα
κεραμικής, καθώς και φύλλο μολύβδου, πιθανότατα από την επιμολύβδωση του
σκάφους.
κατασκευή της είναι ιδιαίτερα μεγάλου ύψους και επιμέλειας και εντάσσεται και
αυτή στον ρωμαϊκό χρονολογικό ορίζοντα.
ραλία, ενδεικτική της έντονης αλλαγής στην αρχαία ακτογραμμή, και το μεγάλο
βάθος στο οποίο φθάνει το νοτιότερο άκρο της (-4μ.), σε συνδυασμό με το γεγονός
της παρουσίας των μινωικών θέσεων του Αλαβάστρου και του Καστριού σε άμεση
γειτνίαση ίσως να συνέτειναν και σε πρωιμότερη χρονολόγηση.
2003 – Προβασκάνιο και λύχνος από τη θαλάσσια περιοχή νότια της Κρήτης
Την ίδια χρονιά παραδίδονται στην ΕΕΑ από το Λιμεναρχείο Καλύμνου ένας λύ-
χνος και ένα προβασκάνιο (αγγείο με αποτροπαϊκό προσωπείο) προερχόμενα από
τη θαλάσσια περιοχή της νοτιοανατολικής Κρήτης. Ανελκύστηκαν τυχαία από βά-
θος 300μ. περίπου, από τα συρόμενα δίχτυα αλιευτικού σκάφους και φαίνεται να
προέρχονται από Ρωμαϊκό ναυάγιο (Θεοδούλου 2012).
που περιέβαλλαν την Κρήτη (Wachsmann 2008, Wachsmann et al. 2009, Wachs-
mann 2010· βλ. επίσης: http://inadiscover.com/danaos/ index.html [15 Ιουλ. 2015])
ο Μαρινάτος (βλ. παραπάνω) θεώρησε νεώριο. Στον μυχό του όρμου της Πανα-
γιάς στην Ντία εντοπίζονται λαιμοί αμφορέων από τυχαίες αρχαίες απορρίψεις.
Ενώ, σε αυτοψίες στις περιοχές Μόχλου, του ξενοδοχείου Blue Palace στον κόλπο
Ελούντας, του ξενοδοχείου Creta Star στη Σκαλέτα Ρεθύμνου, στο αλιευτικό κα-
ταφύγιο στη Σκαλέτα Ρεθύμνου δεν εντοπίζονται αρχαιότητες (για τα παραπάνω
βλ. Θεοδούλου, Χρονικά Αρχαιολογικού Δελτίου [υπό έκδοση] και μερικώς στο
Θεοδούλου 2013).
Την ίδια χρονιά διενεργείται σε συνεργασία με το αμερικάνικο Woods Hole
Oceanographic Institution (WHOI) και το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών
(ΕΛΚΕΘΕ) εκτεταμένη χαρτογράφηση, με τη χρήση σύγχρονης τεχνολογίας, στην
περιοχή του κόλπου του Ηρακλείου, καθώς και καταδυτική έρευνα στην Ντία.
Εντοπίστηκαν τέσσερα άγνωστα φορτία ναυαγίων. Πρόκειται για δύο ναυάγια
ρωμαϊκών χρόνων, το ένα με κρητικούς αμφορείς του 1ου-2ου αι. μ.Χ. και το άλλο
με υστερορωμαϊκούς αμφορείς (5ος-7ος αι. μ.Χ.), καθώς και δύο με βυζαντινούς
αμφορείς, το ένα χρονολογούμενο στον 8ο-9ο αι. μ.Χ. και το δεύτερο μεταγενέ-
στερα. Επανεντοπίστηκε, ακόμα, φορτίο ναυαγίων με ροδιακούς αμφορείς του
1ου-2ου αι. μ.Χ., το οποίο είχε εντοπίσει και μερικώς ανασκάψει η ομάδα Cousteau
υπό την εποπτεία του Λ. Κολώνα, το 1976 (Εικ. 3). Τέλος, ερευνήθηκαν και τεκ-
μηριώθηκαν τέσσερις θέσεις αγκυροβολίας με διαρκή χρήση από την αρχαιότητα
μέχρι σήμερα, τρεις στη Ντία και ο όρμος Αγ. Πελαγίας (βλ. Θεοδούλου, Χρονικά
Αρχαιολογικού Δελτίου 2011 [υπό έκδοση] και Theodoulou et al. 2013).
Σ υμπερασματικά
Είναι φανερό ότι η πορεία της έρευνας στην Κρήτη ακολουθεί παράλληλους δρό-
μους με την ιστορία της υποβρύχιας έρευνας στον ευρύτερο ελληνικό χώρο και το
παγκόσμιο γίγνεσθαι. Εν τούτοις, μόνο ένα μικρό τμήμα από το τεράστιο ενάλιο
πολιτιστικό της απόθεμα είναι γνωστό. Δεν θα ήταν υπερβολικό μάλιστα να μιλή-
ΕΝΑΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 47
σει κανείς για mare incognitum. Για τη διαχείριση της συγκεκριμένης κατάστασης
θα μπορούσαν και έχουν κατά το δυνατόν δρομολογηθεί οι ακόλουθες δράσεις.
Ένας πρώτος στόχος, ο οποίος έχει τεθεί ως προτεραιότητα από το Γραφείο της
ΕΕΑ στην Κρήτη, είναι η συστηματική καταγραφή της σχετικής πληροφορίας είτε
βιβλιογραφικά, όπως φαίνεται από το παρόν κείμενο, είτε η επί τόπου τεκμηρίω-
ση. Η έρευνα πεδίου στοχεύει σε δύο ενότητες: την τεκμηρίωση των παράκτιων
θέσεων και την αναζήτηση και αντίστοιχη τεκμηρίωση ναυαγίων σε μικρές ή πιο
εκτεταμένες περιοχές. Εφόσον αυτά επιτευχθούν σε ικανοποιητικό βαθμό, θα μπο-
ρούσε από τις εντοπισμένες και τεκμηριωμένες θέσεις να προκύψουν σημεία όπου
η ανασκαφή θα εμπλούτιζε ακόμα περισσότερο τις γνώσεις μας, απαντώντας σε
συγκεκριμένα επιστημονικά ερωτήματα. Παράλληλα, η ανάδειξη της κληρονο-
μιάς αυτής που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την κοινωνικοποίηση της πληρο-
φορίας που την αφορά και τη διασύνδεσή της με την οικονομική δραστηριότητα,
καθιστώντας την επισκέψιμη, θα ήταν ο ιδανικός τρόπος προστασίας της. Παρά
τις δύσκολες συγκυρίες οι προοπτικές είναι μεγάλες, ιδιαίτερα μάλιστα εάν η δι-
δασκαλία της υποβρύχιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα, αναγνωριζόταν από ένα
από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κρήτης, ώστε η αντιμετώπιση της ιδι-
αίτερης ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού να αντιμετωπιζόταν σφαι-
ρικά σε εκπαιδευτικό, επιστημονικό, κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο ως μία ευκαιρία
για το ίδιο το νησί.
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αlexiou, S. (1992) «Areale H, G, F, E: Bericht uber die Ausgrabungen der Jahre 1963 und
1967» Amnisos (textband), Berlin, Gebr. Mann Verlag, 189-192.
Baika, K. (2013) «Rethymnon/Arsinoe», in D. Blackman, B. Rankov, K. Baika, H. Gerd-
ing and J. Pakkanen (eds), Shipsheds of the Ancient Mediterranean, Cambridge, Cam-
bridge University Press, 501-508.
Blackman, D. and Branigan, K. (1975) «An Archaeological Survey on the South Coast of
Crete, between the Ayiofarango and Chrisostomos», The Annual of the British School
at Athens 70, 17-36.
Blackman, D. (1973) «The neosoikos at Matala». Proceedings of the 3rd International Creto-
logical Congress, Rethymnon 18-23 Sept. 1971, v. Aʹ, Athens, 14-21.
Blackman, D. (2011) «Minoan shipsheds», Skyllis 11.2, 4-11.
Braemer, B. and Marcadé, J. (1953) «Céramique antique et pièces d’ancres trouvées en mer
à la pointe de la Kynosoura (Baie de Marthon)», Bullentin de Correspondance Hellé-
nique 77, 139-154.
48 ΘΕΟΤΟΚΗΣ ΘΕΟΔΟΥΛΟΥ
Brandon, C., Hohlfelder, R., Oleson, P. and Stern C. (2009) «The Roman Maritime Con-
crete Study (ROMACONS): the harbour of Chersonisos in Crete and its Italian connec-
tion», Méditerranée 104 [οnline: http://mediterranee.revues.org/1952 (19-7-15)].
Brokalakis, G. (2012) Il relitto de Aghia Galini, Sapienza Universita di Roma, Scuola di
dottorato in Archeologia - Curriculum classico – XXIV ciclo (αδημοσίευτη).
Davaras, C. (1974) «Rock cut fish tanks in eastern Crete», Annual of the British School at
Athens 69, 87-93.
Foley, B. and Theodoulou, T. (2015) «Return to Antikythera», Ημερίδα Εφορείας Εναλίων
Αρχαιοτήτων «Βουτιά στα περασμένα» – Υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα 1976-2014,
Αθήνα, 6-3-15 (υπό έκδοση).
Frost, F. and Hadjidaki, E. (1990) «Excavations at the Harbor of Phalasarna in Crete: The
1988 Season» Hesperia 59.3, 513-527.
Garnett, R. and Boardman, J. (1961) «Underwater Reconnaissance off the island of Chios»,
1954, Annual of the British School at Athens 56, 102-113.
Gerding, H. (2013) «Matalon», in D. Blackman, B. Rankov, K. Baika, H. Gerding and J.
Pakkanen (eds), Shipsheds of the Ancient Mediterranean, Cambridge, Cambridge Uni-
versity Press, 389-392.
Grile, G. and Davaras, C. (1964) «The possible site of Menelaus’ shipwrecks», Κρητικά
Χρονικά 17, 47-49.
Guest-Papamanoli, A. and Trecil, R. (1978) «Mallia. Bâtiment immergé», Bulletin de Cor-
respondance Hellénique 103, 668-669.
Hadjidaki, E. and Iniotakis, Η. (2000) «Hellenistic Ceramics from Phalasarna found from
1986-1990», Ancient World 31.1, 54-73.
Hadjidaki, E. (1988) «Preliminary Report of Excavation at the Harbour of Phalasarna in
West Crete», American Journal of Archaeology 92, 463-79.
Hadjidaki, E. (1996) «The Hellenistic Harbour of Phalasarna in Western Crete: A Com-
parison with the Hellenistic Inner Harbour of Sraton’s Tower», in A. Raban Α. and
K. Holum (eds.), Caesarea Maritima: Retrospective after two millennia, Documenta Et
Monumenta Orientis Antiqui 21, 53-64.
Hadjidaki, E. (2001) «The Roman Destruction of Phalasarna», BAR international series 940,
155-66.
Hadjidaki, E. (2004) «A Possible Minoan Harbor on South Crete», in L. P. Day, M. S. Mook,
and J. D. Muhly (eds.), Crete Beyond the Palaces: Proceedings of the Crete 2000 Confer-
ence, Philadelphia 2004, 53-60.
Hampsa, Hariklia (2006) I porti antichi di Creta, Tesi Dottorato, Università degli Studi di
Salerno (αδημοσίευτη).
Leatham, J. and Hood, S. (1958/59) «Sub-Marine Exploration in Crete, 1955», Annual of the
British School at Athens, 263-273.
ΕΝΑΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 49
Αγουρίδης, Χ. (2012) «Υποβρύχια έρευνα στο σπήλαιο “Καθεδρικό” στο Ακρωτήρι Χα
νίων» Ενάλια XI, 86-91.
Αλεξίου, Στ. (1967) «Κρήτη. Ανασκαφαί», Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), 438-440.
50 ΘΕΟΤΟΚΗΣ ΘΕΟΔΟΥΛΟΥ
Αναγνωστοπούλου, M. και Λιανός, N. (1986) «Υποβρύχια έρευνα στον Κόλπο του Δερμα-
τά, Ηράκλειο Κρήτης», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών ΧΙΧ, 63-70.
Βαλλιάνου, Δ. (1992) «Χερσόνησος. Περιοχή ξενοδοχείου Καράτζη», Αρχαιολογικό Δελτίο
42.Β2 (1987), 534.
Βασιλάκης, Α. (2010) «Υστερομινωικοί νεώσοικοι Κατσαμπά Ηρακλείου», στο Μ. Ανδρια-
νάκης και Ι. Τζαχίλη (επιμ.), Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1. Πρακτικά 1ης Συνάντησης,
Ρέθυμνο, 28/30-11-08, Πανεπιστήμιο Κρήτης – 28η ΕΒΑ – ΑΙΚΣ, Ρέθυμνο, 285-293.
Δαβάρας, Κ. (1967) «Είς νεώσοικος παρά την Σητείαν», Αρχαιολογική Εφημερίς 106, 84-90.
Δαβάρας, Κ. (1983) «Λαξευτή ιχθυοδεξαμενή στα Φέρμα Ιεράπετρας», Αρχαιολογικό Δελ-
τίο 30 (1975), 149-154.
Δελλαπόρτα, Κ. (2005) «Οι δραστηριότητες της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων του
Υπουργείου Πολιτισμού», ΙΕΝΑΕ. Τριάντα χρόνια υποβρύχιας έρευνας. Από το Πε-
λαγονήσι στην Κορακιά, Διημερίδα στη μνήμη του ιδρυτή του ΙΕΝΑΕ Νίκου Τσού-
χλου, Αθήνα, 20/22-5-05 (υπό έκδοση).
Δελλαπόρτα, Κ. (2012) «Νήσος Κρήτη. Νομός Λασιθίου», Αρχαιολογικό Δελτίο 56 (2001-
2004), 555.
Θεοδούλου, Θ. (2011α) «Γεωλογικές αλλαγές και αρχαία κατάλοιπα στις ακτές της Κρή-
της», Θερινό Σεμινάριο: Υλικά δομής των αρχαίων και Γεωμορφολογική εξέλιξη της
Δ. Κρήτης κατά τους Προϊστορικούς & Ιστορικούς χρόνους, Πανεπιστήμιο Αθηνών,
Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, Κίσσαμος, 25-29/8/11, 43-49.
Θεοδούλου, Θ. (2011β) «Συνοπτική αναδρομή στην υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στην
Ελλάδα», Αριάδνη 17, 13-84.
Θεοδούλου, Θ. (2012) «Προβασκάνιο και λύχνος από τη θαλάσσια περιοχή της νοτιοανα-
τολικής Κρήτης», Ανδριανάκης Μ., Βαρθαλίτου Π., Τσαχίλη Ι. (επιμ.), Αρχαιολογικό
Έργο Κρήτης 2. Πρακτικά της 2ης Συνάντησης, 26/28-11-10, Ρέθυμνο, Πανεπιστήμιο
Κρήτης – 28η ΕΒΑ – ΑΙΚΣ, Ρέθυμνο, 98-102.
Θεοδούλου, Θ. (2013) «Υποβρύχια και παράκτια αρχαιολογική έρευνα στην Κρήτη, κατά
την τριετία 2011-2013. Πεπραγμένα του Γραφείου Εναλίων Αρχαιοτήτων Κρήτης»,
Γʹ Παγκρήτια Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στην Κρήτη, Ρέθυμνο 5/8-12-13,
Πανεπιστήμιο Κρήτης – ΚΕʹ ΕΠΚΑ – 28η ΕΒΑ (υπό έκδοση).
Θεοφανείδης, Β. (1938) «Ειδήσεις», Επετηρίς της Εταιρείας Κρητικών Σπουδών 1, 610-611.
Θεοφανείδης, Β. (1951) «Αρχαιολογικά χρονικά», Αρχαιολογική Εφημερίς 1948-1949, 1-6.
Καζιάνης, Δ. (2001) «Νομός Χανίων. Παλαιόχωρα», Αρχαιολογικό Δελτίο 51 (1996), 726.
Κριτζάς, Χ. (1978) «Η υποβρύχια αρχαιολογία στην Ελλάδα», Rackl H.-W., Βουτιά στα
περασμένα, Αθήνα, Gutenberg, 414-429.
Κριτζάς, Χ. (1988α) «Δία, σκιαγραφία μιας ερημονήσου», Ναυτική Παράδοση 1.2, 8-9.
Κριτζάς, Χ. (1988β) «Υποβρύχια αρχαιολογία στην Ελλάδα», Ναυτική παράδοση 1.6, 8-12.
Λιανός, Ν. και Αναγνωστοπούλου, Μ. (1995) «Η ανατίναξη του γαλλικού πολεμικού
πλοίου La Thérèse και η σημασία του στην έκβαση του Κρητικού Πολέμου (1669)»,
ΕΝΑΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ 51