‫ﺟﺎﯾﮕﺎهروشﺗﻔﺴﯿﺮﻗﺮآنﺑﻪﻗﺮآن‬

‫درﺟﺎﻣﻊاﻟﺒﯿﺎنﻃﺒﺮى‬
‫‪65‬‬

‫‪ ¢‬ﻣﺤﻤﺪﻓﺎروق آﺷﮑﺎر ﺗﯿﺰاﺑﻰ‬

‫داﻧﺸﺠﻮى دﮐﺘﺮى ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻰ و ﻣﺪرس داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻰ ﺗﺎﯾﺒﺎد‬
‫‪ashkarfarogh@yahoo.com‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ‪ ،1392/8/7 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪1392/11/1 :‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﯾﮑﻰ از ﻣﺸــﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺄﺛﻮر اﻫﻞﺗﺴﻨﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳــﻮم ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬روش‬
‫ﺗﻔﺴــﯿﺮى ﻃﺒﺮى در اﯾﻦ ﺗﻔﺴــﯿﺮ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ رواﯾﻰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از رواﯾﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻗﻮال ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ اﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴــﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴــﯿﺮ‪ ،‬ﺻﺮﻓ ًﺎ رواﯾﻰ ﻣﺤﺾ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻃﺒﺮى در ﮐﻨﺎر اﺳﺘﻔﺎده از رواﯾﺎت‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎرى از ﻣﻮارد‬
‫‪ ،‬اﺟﺘﻬﺎد و ﻋﻘﻞ و ﻏﯿﺮه در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﻰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد رواﯾﺖ را‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺎ دراﯾﺖ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﮑﻰ از روﺷــﻬﺎى ﺗﻔﺴﯿﺮى ﻃﺒﺮى‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮاى اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده وى از اﯾﻦ روش ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﻰ ﺻﺤﯿﺢ ﻟﻐﺎت ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﻬﺎى‬
‫‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدن‬ ‫و ﻗﺮاﺋﺖ و ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت‪ ،‬ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺎرض ﺗﻔﺴﯿﺮى‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺠﻤﻼت‬
‫‪ ،‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬ ‫آﯾﺎت ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻃﺒﺮى‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻋﻦ ﺗﺄوﯾﻞ آى اﻟﻘﺮآن‪ ،‬روش ﺗﻔﺴﯿﺮى‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺄﺛﻮر‪ ،‬روش ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺮآن‪.‬‬
‫ﻋــﻼوه ﺑﺮ رواﯾﺖ‪ ،‬از ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﺟﻤﺎع‪ ،‬آﯾــﺎت دﯾﮕﺮ و ﻏﯿﺮه در‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫ﻣﺠﯿﺪ ﻣﻰﮔﺬرد و‬ ‫‪ 14‬ﻗﺮن اﺳــﺖ ﮐﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻨﺰﯾﻞ‬
‫ﺷﻨﺎﺳــﺎﯾﻰ روش ﺗﻔﺴــﯿﺮى ﻃﺒﺮى ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﮐﺮﯾﻢ ﻣﻮرد‬ ‫در اﯾــﻦ ‪ 14‬ﻗــﺮن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑــﻰ ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﻫﺴــﺘﯿﻢ و ﻫﺪف ﻣﺎ از روشﺷﻨﺎﺳــﻰ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺷــﺮح‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺻﺪر اﺳﻼم‬
‫‪ ،‬ﺗﺸــﺨﯿﺺ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴــﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪات‬ ‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻫﺰاران ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻟﻬﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮى در ﺳــﺨﻨﻰ ﮐﻪ آن را ﺳــﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘــﻪ ﮐﺮده و ﺑﻪ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳــﻼﻣﻰ ﻫﻤﻪ ﺗﻮان‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬داﻧﺶ و‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﮐﻼم ﺧﺪا و ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻘﺼﻮد آﯾﺎت اﻟﻬﻰ ﻗﻠﻤﺪاد‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪ واﻓﺮ و ﻋﺸﻖ ﺳﺮﺷﺎر ﺑﻪ ﭘﺎى ﺗﺒﯿﯿﻦ و‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ‬ ‫ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﻫﻢ ﺧﻮد را در اﯾﻦ راه‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﻈﯿﻢ ﮔﺬارده و ﻫﻤﻪ ّ‬
‫ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد ﺷــﺨﺼﻰ؟ و آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻟﻐﻮى و ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﺮف و‬ ‫ﻣﻘﺪس و ﺧﻄﯿﺮ ﺻﺮف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ زﯾﺎدى را ﺑﺎ روﺷﻬﺎ‬
‫ﻧﺤﻮ ﻋﺮﺑﻰ ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده اﺳــﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ رواﯾﺎت اﺳــﺘﻨﺎد‬ ‫و روﯾﮑﺮدﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآوردﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﻰ از‬
‫ﮐﺮده اﺳــﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﻮد و ﻣﮑﺎﺷــﻔﻪ؟ و ﺧﻼﺻﻪ ﺳﺆال اﺻﻠﻰ‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺮآﻣﺪﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮى‬
‫ﺗﺤﻘﯿــﻖ ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳــﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﺧﻮد از روش‬ ‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮى ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﯿﺰان و در‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﻧــﺎم دارد و ﻣﻰﺗﻮان آن را از ﺟﻤﻠــﻪ دﯾﺮﯾﻨﻪﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮاردى از اﯾﻦ روش ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ؟‬ ‫ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻈﯿﻢ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ‬
‫ﻃﺒــﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑــﻪ رواﯾﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒــﺮ)ص(‪ ،‬رواﯾﺎت‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﺑﻪ ﺳــﺒﺐ ﺣﺠﻢ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ و ﮔﺮانﺑﺎرى ﻣﺤﺘﻮﯾﺎﺗﺶ‬
‫ﺻﺤﺎﺑــﻪ‪ ،‬ﺧﻮد آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ﻧﮑﺎت ادﺑﻰ‪ ،‬ﺷــﺄن ﻧﺰول‪ ،‬ﻟﻐﺎت‪،‬‬ ‫ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ‪ 30‬ﺟﻠﺪ‬ ‫از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﻌﺮ و ﻏﯿﺮه اﺳــﺘﻨﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ اﺳﺘﻔﺎده او از ﻫﺮﯾﮏ از‬ ‫اﺳﺖ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﯿﺮى ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎى ﺑﻌﺪى داﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪات در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ اﻧﺪازه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد‬ ‫وﯾﮋﮔﯿﻬﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﻰﺗﻮان آن را ام اﻟﺘﻔﺎﺳــﯿﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪66‬‬
‫ﭘﯿﺸــﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﻘﺎﻻت زﯾﺎدى در ﻣﻮرد‬ ‫دارد ﮐﻪ آن را ﺑﺮ ﺗﻔﺴــﯿﺮﻫﺎى ﻫﻢدوران ﺧﻮد و ﺑﺴــﯿﺎرى از‬
‫ﻃﺒﺮى و ﺗﻔﺴــﯿﺮ او ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳــﺖ و ﻫﺮﮐﺪام ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪاى‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮى ﻣﻰﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ‬ ‫از آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧــﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪» :‬‬ ‫از ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﻋﻠﻤﻰ ﺑﺎﻻﯾﻰ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻃﺒﺮى‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﺼﻼﯾﻰﭘــﻮر و ﻣﺤﻤﺪﮐﺎﻇﻢ رﺣﻤﺘﻰ‪» ،‬ﻧﻘﺶ ﺗﺎرﯾﺦ در‬ ‫‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫در ﮐﻨﺎر ﮔــﺮدآوردن رواﯾﺘﻬﺎى ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑــﺎ آﯾﻪﻫﺎى‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﻬﺪى ﺗﺪﯾﻨﻰ‪» ،‬روش ﺗﻔﺴﯿﺮى ﻃﺒﺮى«‬ ‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎى ﻟﻐﻮى‪ ،‬ﻧﺤﻮى‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨــﻰ و ﻓﻘﻬﻰ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫«‬ ‫ﺗﺄﻟﯿــﻒ ﻋﻠﯿﺮﺿــﺎ ﻣﯿﺮزاﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ادب ﻧﻘﺪ در‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻌﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎرى از‬
‫ﺗﺄﻟﯿــﻒ ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻮادى آﻣﻠﻰ‪» ،‬زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ و آﺛﺎر؛ ﻣﺪﺧﻠﻰ ﺑﺮ‬ ‫رواﯾﺘﻬﺎى ﺗﻔﺴﯿﺮى ﭘﯿﺸﯿﻦ را در ﺧﻮد دارد‪ .‬ﻃﺒﺮى رواﯾﺘﻬﺎى‬
‫اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻃﺒﺮى« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺣﺠﺘﻰ‪» ،‬آﻏﺎز وﺣﻰ‬ ‫ﻣﺮﺑــﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ آﯾﻪ را ﺑﺎ ﻧﻈﻤﻰ وﯾﮋه دﺳــﺘﻪﺑﻨﺪى ﮐﺮده و ﻧﻈﺮ‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﻠﻰ‬ ‫و ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( در ﺗﺎرﯾﺦ و‬ ‫درﺳﺖﺗﺮ را از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﻤﯿﺪ ﻃﺒﯿﺒﯿﺎن‪،‬‬ ‫دواﻧﻰ‪» ،‬آﯾﺎت اﺣﮑﺎم در‬ ‫اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آﯾﻪﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳــﻰ« ﺗﺄﻟﯿــﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻠﻰ‪،‬‬ ‫»‬ ‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺄﺛﻮر ﻣﻌﺮﻓﻰ و ﻣﺸﻬﻮر‬
‫و اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازى« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫»ﺗﺮﺟﻤﻪ آﯾﺎت‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺷــﺪه و ﺻﺒﻐﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﺎت‬
‫از رواﯾــﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن اﺳــﺖ‪ ،‬وﻟﻰ اﯾﻦ ﻧﺎﺻــﺢ‪» ،‬ﻃﺒﺮى و اﺑﻮاﻟﻔﺘــﻮح« ﺗﺄﻟﯿــﻒ ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﯾﺎﺣﻘﻰ‪،‬‬
‫«‬ ‫ﯾﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺤﺾ »ﺑﺮﺧﻰ ﻧﮑﺎت دﺳﺘﻮرى و واژﮔﺎﻧﻰ در ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﻰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫رواﯾﻰ و اﺛﺮى اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳــﯿﻮﻃﻰ‪ ،‬ﻃﺒﺮى رواﯾﺖ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻓﺮﯾﺪون ﺗﻘﻰزاده ﻃﻮﺳــﻰ‪» ،‬ﻧﮑﺘﻪﻫﺎى ﺑﻼﻏﻰ در‬
‫«‬ ‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻮى ﻣﻘﺪم‪» ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫را ﺑﺎ دراﯾﺖ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ 1.‬ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫«‬ ‫ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى در ﺑﺴــﯿﺎرى از ﻣﻮارد ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﻬﺪى ﻣﺤﻘﻖ‪» ،‬اﻫﻞﺑﯿﺖ رﺳﺎﻟﺖ)ع( در‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ رﺿﺎ اﺳﺘﺎدى‪» ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﻟﻄﺒﺮى و ﻣﻨﻬﺠﻪ ﻓﻰ اﻟﻘﺮاءات«‬ ‫‪ ،‬ص‪.31‬‬ ‫‪.1‬‬
 ‫« ﺳﺎل ‪310‬ق در ﺑﻐﺪاد در ﺳﻦ ‪ 86‬ﺳﺎﻟﮕﻰ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴــﯿﻦ ﻓﺘﻠﻰ‪» ،‬اﺳــﺒﺎب ﻧﺰول در‬
‫اﮔﺮﭼﻪ از ﻃﺒﺮى آﺛﺎر زﯾﺎدى ﺣﺪود ‪ 33‬اﺛﺮ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪» ،‬ﻣﺒﺎﻧﻰ ﺗﻔﺴﯿﺮﻧﮕﺎرى در‬
‫و‬ ‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﯿﻤﯿﻦدﺧﺖ اﻣﺎ ﻣﺸــﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر وى ﮐﺘﺎب‬ ‫و ﻧﻘﺶ ﺳــﯿﺎق در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴــﯿﺮ او اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮى ﻋﻘﺎﯾﺪى داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎرى‬ ‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﻮﻧﺲ دﻫﻘﺎﻧﻰ و ‪. ...‬‬ ‫ﺷﺎﮐﺮى‪» ،‬‬
‫از ﻣــﻮارد ﺑﺎ دﯾﮕﺮ داﻧﺸــﻤﻨﺪان ﻓﺮق داﺷــﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﻣﺜــﻞ »‬ ‫در ﻣﻮرد‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻃﺒﺮى ﺗﻔﺴــﯿﺮ و ﺗﺄوﯾﻞ را ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻣﻰداﻧﺪ‪ ،‬وى‬ ‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺳــﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﮑﺮ‪» ،‬‬
‫را در دوره ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤــﺎن ﻣﻰداﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﺮى‬
‫‪3‬‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم اﺑﻮاﻟﻨﯿﻞ‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫« درﺑــﺎره ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎى ﻫﻔﺖﮔﺎﻧــﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﺎﺻﻰ داﺷــﺘﻪ و ﻗﺮاﺋﺖ‬ ‫»‬
‫ﯾﺤ ُﺼﺒــﯽ‪ ،‬از ﻗﺎرﯾﺎن ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬را ﺟﺰء اﯾﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ْ‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺎﺻﺪﯾﺎﺳﺮ ﺣﺴﯿﻦ زﯾﺪى‪» ،‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺘﻬــﺎ ﻧﯿﺎورده و آن را ﺗﺨﻄﺌﻪ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮى ﻧﺴــﺦ‬
‫‪4‬‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ آﻣﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤــﺎن رﺑﯿﻊ و »‬
‫« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﻠﻰاﮐﺒﺮ ﺷــﻬﺎﺑﻰ و ﺗﻼوت را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﻋﻘﯿﺪه دارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‬
‫اﺳــﺖ‪ 5.‬او در ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻧﺤﻮﯾﺎن ﮐﻮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﻗﻮل‬ ‫رﺳــﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳــﯿﻤﯿﻦدﺧﺖ ﺷﺎﮐﺮى و ‪ ...‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﻮﻓﯿــﺎن را ﻣﻮﺟــﻪ و ﻣﺮﺟﺢ ﻣﻰﺷــﻤﺎرد‪ .‬او وﺟﻮد واژﮔﺎن‬
‫‪6‬‬

‫را ﮐﺘﺎﺑﻰ ﻣﻰداﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫را رد ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ 7.‬او‬ ‫دﺧﯿــﻞ در‬ ‫درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻت را ﺑﺎ دﻗﺖ ﻣﻮرد واﮐﺎوى ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺮﺑﻰ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﻔﺖ ﻟﻬﺠﻪ از زﺑﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﻧﺎزل‬
‫ﺑﻮده و‬ ‫ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐــﻪ ﻫﺮﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋــﻰ ﺧﺎص ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺷــﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮى ﺑﻪ ﺷﺪت ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ اﻟﻔﺎظ‬
‫ﻃﺒﺮى و ﺗﻔﺴﯿﺮ او ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﻫﯿﭻﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ روش ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﮔﻮﺷــﺰد ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴــﺖ‬
‫‪67‬‬ ‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﻘﻂ در ﻣﻌﻨﻰ ﻇﺎﻫﺮى واژه را ﻣﻼك ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آن ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫در‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﯾﺎ ﻋﻠﺘﻰ دﯾﮕﺮ اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از‬ ‫آﻧﻬﺎ اﺷــﺎرهاى ﮔﺬرا ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﺮورت آﻧﺠﺎ ﮐﻪ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻟﻔﻆ روى ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و وﺟــﻮه ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬ ‫ﻃﺒــﺮي در ﺑﺤــﺚ از ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫و ﻓﻬــﻢ ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬ ‫از ذﮐــﺮ آﯾﺎت دال ﺑــﺮ ﺗﻔﮑﺮ در‬ ‫زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ ﻃﺒﺮى‬
‫را ﺑﻪ دو دﺳــﺘﻪ ﺗﻘﺴــﯿﻢ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﺸــﻰ از‬ ‫ﺗﺄوﯾﻼت‬ ‫اﺑﻮﺟﻌﻔــﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾــﺮ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﻃﺒــﺮى‪ ،‬ﻣﺤﺪث‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ‪،‬‬
‫را ﺟﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄﻣــﻞ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮى و‬ ‫ﺗﺄوﯾــﻼت‬ ‫ﻣﻔﺴــﺮ و ﻣﻮرخ ﻗﺮن ﺳــﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ در اواﯾﻞ ﺳــﺎل ‪225‬ق‪،‬‬
‫دﺳﺘﺮﺳــﻰ ﺑﻪ ﻧﺼﻰ از آن ﺣﻀﺮت ﻧﻤﻰﺗﻮان ﺑﻪ دﺳــﺖ آورد‪.‬‬ ‫را ﺣﻔﻆ ﮐﺮد و‬ ‫در آﻣﻞ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ 2.‬در ﻫﻔﺖ ﺳــﺎﻟﮕﻰ‬
‫ﺑﺨﺸــﻰ دﯾﮕﺮ در ﺣﯿﻄﻪ ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن زﻣﺎن‬ ‫ﮐﻤــﻰ ﭘﺲ از آن ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺣﺪﯾﺚ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻃﺒﺮى ﭘﺲ از‬
‫ﻧﺰول ﻋﯿﺴــﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ ﭘﯿــﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﻔــﺦ ﺻﻮر‪ ،‬زﻣﺎن‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻠــﻮم از آﻣﻞ ﺑﻪ رى رﻓﺖ و ﭘﺲ از آن‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ 8‬و ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮ‪.‬‬ ‫ﺑــﻪ ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﯾﮑﻰ از ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﺰرگ ﻋﻠﻤﻰ ﻋﺮاق‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺘﺎﻓﺖ و در ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺒﺮى ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎى‬
‫داﻧﺶ ﺧﻮد را ﻣﺤﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪى از ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﻌﺮﻓﻰ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷــﺎم و ﺑﯿﺮوت رﻓﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﺼﺮ رﻓﺖ و ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫در آﻧﺠﺎ از ﻣﺤﻀﺮ اﺳــﺎﺗﯿﺪ ﺑﺰرگ وﻗﺖ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وى ﮐﻪ‬
‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.27‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪ ،‬ص‪.286‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫ﺧﻮد از ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻔﺤﺺ در ﻣﺬاﻫﺐ‬
‫‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.150‬‬ ‫‪.5‬‬ ‫ﻓﻘﻬﻰ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﻣﺬﻫﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫‪ ،‬ص‪.188‬‬ ‫‪.6‬‬
‫و ﺧﻮد ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺮﯾﺮﯾﻪ را ﮔﺬاﺷــﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻃﺒﺮى در‬
‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺻﺺ‪.16-12‬‬ ‫‪.7‬‬
‫‪ .8‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺻﺺ‪25‬و‪.26‬‬ ‫‪ ،‬ص‪.326‬‬ ‫‪.2‬‬
‫رد اﻗــﻮال ﮔﻮﻧﺎﮔــﻮن‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺎن ﻣــﻰدارد‪ 11.‬اﮔﺮ‬ ‫ﻣﺄﺛﻮر اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﻮد ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﻨﻮاﻧﻰ ﺑﺮاى آن ﻣﻮﺟﻮد‬
‫را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷــﯿﻢ وﯾﮋﮔﯿﻬﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬ ‫ﻧﯿﺴــﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﻋﻨﻮان و ﻧﺎم‬
‫ﺻﻮرت ﺗﯿﺘﺮوار ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬او در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻫﺮ آﯾﻪ‬ ‫را ﺑﺮاى ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴــﯿﺮش ﯾﺎد ﻣﻰﮐﻨﺪ‬
‫از اﺣﺎدﯾــﺚ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌــﺎن ﯾﺎد ﮐﺮده و در ﺿﻤﻦ ﻧﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫و ﻣﻰﮔﻮﯾــﺪ‪ ...» :‬و ﻗﯿــﻞ أﻗــﻮال ﻓﻰ ذﻟﮏ ﻗــﺪ ﺣﮑﯿﻨﺎ ﻣﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺗﺮﺟﯿﺢ اﻗﻮال ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺳﻨﺎد رواﯾﺎت‬ ‫اﻟﻤﺴﻤﻰ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻋﻦ ﺗﺄوﯾﻞ آى اﻟﻘﺮآن‬
‫ّ‬ ‫ﺟﻤﻼ ﻓﻰ ﮐﺘﺎﺑﻨﺎ‬
‫ﻼ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬او ﺗﻔﺴــﯿﺮ و ﺗﺄوﯾﻞ را ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‬ ‫را ﮐﺎﻣ ً‬ ‫‪9‬‬
‫ﻓﮑﺮﻫﻨﺎ إﻃﺎﻟﮥ اﻟﮑﺘﺎب ﺑﺬﮐﺮ ﻫﺬا ﻓﻰ ﻫﺬا اﻟﻤﻮﺿﻊ«‪.‬‬
‫ﻣﻰداﻧﺪ‪ ،‬او در ﻧﮕﺎرش ﺗﻔﺴﯿﺮش از ﺷﻌﺮ ﻗﺪﯾﻢ اﻋﺮاب ﯾﺎرى‬ ‫ﺗﺎرﯾــﺦ دﻗﯿﻘﻰ از زﻣــﺎن آﻏﺎز ﮐﺎر ﻣﺆﻟﻒ ﺑــﺮاى ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ‬
‫ﺟﺴــﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﻌﻨﺎى ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﻗﺮآﻧﻰ را روﺷــﻦﺗﺮ‬ ‫اﺛﺮ در دﺳــﺖ ﻧﯿﺴــﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﯾﮑﻰ از ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﻧﺤﻮى‪ ،‬زﺑﺎﻧﻰ و دﺳﺘﻮر زﺑﺎﻧﻰ ﻧﯿﺰ در آن‬ ‫ﻃﺒــﺮى‪ ،‬آﻏﺎز ﮐﺎر ﺗﻔﺴــﯿﺮ را در ﺳــﺎل ‪270‬ق ﻣﻰداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﮐﻼﻣــﻰ و اﻋﺘﻘﺎدى ﺑﻪ‬ ‫ﺷــﺎﮔﺮد دﯾﮕﺮ او‪ ،‬ﯾﻌﻨﻰ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﺑﺎﻟﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺳﺘﺎد‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺒﺴــﻮط ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﻰ‬ ‫ﻣﺎ ﻃﺒﺮى ﺗﻔﺴــﯿﺮ را ﻣﯿﺎن ﺳــﺎﻟﻬﺎى ‪ 283‬ﺗﺎ ‪290‬ق ـ ﯾﻌﻨﻰ‬
‫و آﯾﺎت اﺣﮑﺎم ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﺮى در ﺑﺴﯿﺎرى‬ ‫ﺣﺪود ﻫﻔﺖ ﺳــﺎل ـ ﺑــﺮ ﻣﺎ اﻣﻼ ﮐﺮد«‪ 10.‬ﻃﺒــﺮى ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫از ﻣﻮارد ﺑﺮاى رﺳــﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﮐﻠﻤــﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻟﺰوم‪،‬‬ ‫ﺑﺴــﯿﺎرى دﯾﮕﺮ از ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪﮔﺎن در اﺑﺘﺪاى ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﯾﮏ‬
‫از ﻋﻠــﻢ ﻟﻐــﺖ ﯾﺎرى ﻣﻰﺟﻮﯾــﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ ﺷــﺪت ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺴــﺒﺘ ًﺎ ﻃﻮﻻﻧــﻰ دارد ﮐﻪ در آن ﺑــﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ زﯾﺎدى‬
‫ﺑﻮده و ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﮔﻮﺷــﺰد ﮐﺮده ﮐﻪ‬ ‫اﻟﻔﺎظ‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺤﺚ ﻧﺰول آﯾﺎت‪ ،‬اﻟﻔﺎظ ﻋﺮﺑﻰ و ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﻰ‪ ،‬ﻧﺰول‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴــﺖ ﻣﻌﻨــﻰ ﻇﺎﻫﺮى واژه را ﻣﻼك ﮔﺮﻓﺖ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺑﺮ ﻫﻔﺖ اﺣﺮف‪ ،‬ﻧﻬﻰ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ رأى‪ ،‬ﻧﺎﻣﻬﺎى‬
‫ﯾﺎ‬ ‫و ﺑﺮ آن ﺑﺴــﻨﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕــﺮ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ آﯾــﺎت دﯾﮕﺮ‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻰ آﯾﻪ و ﺳــﻮره‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻤﺪوح و ﻣﺬﻣﻮم و ‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﻋﻠﺘــﻰ دﯾﮕﺮ اﯾﺠــﺎب ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻇﺎﻫﺮ ﻟﻔــﻆ روى ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻨﮑﻪ او در اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻰ روشﺷــﻨﺎﺧﺘﻰ‬ ‫‪68‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺎرﯾﺎن را ﺑﺮرﺳﻰ و ﺿﺒﻂ ﮐﺮده و ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬ ‫ﺧﻮد در ﻧﮕﺎرش ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﻰﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺒﺎب ﻧﺰول اﻫﺘﻤﺎم دارد‬ ‫ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ دﯾﮕﺮى‬ ‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫و در ﺑﺴــﯿﺎرى ﻣﻮارد آﯾﺎت را در ﭘﺮﺗﻮ اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﺎن ﻣﻰﺗﻮان از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ اﺑﻦاﺑﻰﺣﺎﺗﻢ‬
‫ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺺ و رواﯾﺘﻬﺎى ﻣﻨﻘﻮل از ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎﻧﻰ‬ ‫رازى )د ‪327‬ق( و اﺑﻦﻣﻨﺬر ﻧﯿﺸﺎﺑﻮرى )د ‪318‬ق( ﻧﺎم ﺑﺮد‪،‬‬
‫ﮐﻪ اﺳﻼم آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ از ﺷﺮوح ﺷﻔﺎﻫﻰ ﮐﺘﺎب‬ ‫وﻟﻰ آﻧﺎن ﺑﻪ دﻻﯾﻠﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺮﺟﯿﺢ اﻗﻮال ﺗﻮﺳــﻂ ﻃﺒﺮى‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪس ﻧﺸــﺌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در آن زﯾﺎد اﺳــﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬ ‫‪ ،‬ذﮐﺮ ﺳﻠﺴــﻠﻪ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﺣﺴــﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫از ذﮐﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻫﻞﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﻟﻰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻰ در‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻮﺳــﻂ ﻃﺒﺮى‪ ،‬ﺷــﻬﺮت ﻃﺒﺮى در ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ و ‪،...‬‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد )ﻋﺪم ﺗﺼﺮﯾﺢ ﯾﺎ اﺷــﺎره ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاى ﻏﺪﯾﺮﺧﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ذﯾﻞ آﯾﻪ‪ 67‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬ذﯾﻞ آﯾﻪ ﺳﻪ ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه ﻧﯿﺰ ﻧﺰول‬ ‫ﻋﻤﺪﺗ ًﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎى ﻣﺮوﯾﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮى از رﺳﻮل‬
‫آن را در آﺧﺮﯾــﻦ ﺣــﺞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬در روز ﻋﺮﻓﻪ داﻧﺴــﺘﻪ‪ 12‬و‬ ‫اﮐﺮم و ﻣﻨﻘﻮﻻت ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺣﺘﻰ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻧﺰول آن در ‪ 18‬ذىاﻟﺤﺠﻪ را ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ( ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬وى در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ِ‬
‫آﯾﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻫﻞﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫آﯾﻪ ﯾﺎ آﯾﺎﺗــﻰ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟﻘﻮل ﻓــﻰ ﺗﺄوﯾﻞ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ«‬
‫ﻃﺒﺮى‪،‬‬ ‫‪13‬‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺷﺎرهاى ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻰآورد و ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ »ﯾﻘﻮل اﷲ َﺟ َّﻞ ﺛﻨﺎؤه« ﺳﺨﻦ ﺧﻮد‬
‫از دﯾﺮﺑﺎز ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﭘﮋوﻫﺸــﮕﺮان و ﻧﮑﺘﻪﺳــﻨﺠﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫را ﺷﺮوع ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳــﭙﺲ ﺑﺎ ﻧﻘﻞ اﻗﻮال ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻼ ﺳــﯿﻮﻃﻰ‪ ،‬ﻃﺒﺮى را رأس‬ ‫ﺑﻮده اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬ ‫و ﺗﺄوﯾﻞ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﻣﻰﭘﺮدازد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﻰ و ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫اﻗــﻮال‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﻮل ﻣﺮﺟــﺢ را ﺑﺮﻣﻰﮔﺰﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﺑــﺎ اﻗﺎﻣﻪ دﻟﯿﻞ در‬
‫«‪ ،‬ﺻﺺ‪219‬و‪.220‬‬ ‫‪» .11‬اﺳﺒﺎب ﻧﺰول در‬
‫‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.50‬‬ ‫‪.12‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.89‬‬ ‫‪.9‬‬
‫«‪ ،‬ﺻﺺ‪.99-87‬‬ ‫‪» .13‬اﻫﻞﺑﯿﺖ رﺳﺎﻟﺖ در‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪164‬؛ »روش ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻃﺒﺮي«‪ ،‬ص‪.71‬‬ ‫‪.10‬‬
 ‫را در رواﯾﺎت ﺧﻮد ﯾﺎد ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺳﻨﺠﯿﺪن ﻗﻮت و ﺿﻌﻒ آﻧﻬﺎ‬ ‫اﻟﻤﻔﺴــﺮﯾﻦ ﻟﻘﺐ داده و ﺗﻔﺴﯿﺮ وى را ﮔﺮانﻣﺎﯾﻪﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫را وﻇﯿﻔــﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪاﻧﺴــﺘﻪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ دﻗﺖ در ﺻﺤﺖ‬ ‫‪14‬‬
‫و ﮐﺘﺎﺑﻰ ﮐﻪ ﮐﺴــﻰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن را ﻧﻨﮕﺎﺷــﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺳﻘﻢ آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه راوى و ﺷﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻦﻧﺪﯾﻢ آن را ﮐﺘﺎﺑﻰ در ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻣﻌﺮﻓــﻰ ﻣﻰﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫آن ﺗﺎ زﻣﺎن او ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ 15.‬اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﻰ در‬
‫ﻃﺒﺮى و روش ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺮآن‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻰ ﺗﻤﺜﯿﻠﻰ‪ ،‬ﺳﺨﺘﻰ ﺳــﻔﺮ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﯿﻦ را ﺑﺮاى ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫‪ (1‬ﻣﻌﺮﻓﻰ روش ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺮآن‬ ‫ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺮى‪ ،‬ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﻰﺷــﻤﺎرد‪ 16.‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادى از آن ﺑﻪ‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻗﺒﻞ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻰ روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺛﺮى ﺑﻰﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن داﻧﺸــﻤﻨﺪان‬
‫ﺟﺎ دارد ﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﺧﻮد روش ﺗﻔﺴــﯿﺮى داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪:‬‬ ‫ﻏﯿﺮﻣﺴــﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﺪاراﻧﻰ ﭼﻮن ﮔﻠﺪزﯾﻬــﺮ‪ ،‬ﻧﻮﻟﺪﮐﻪ‪ ،‬ﺟﺮﺟﻰ‬
‫روش ﺗﻔﺴــﯿﺮى ﻋﺒﺎرت اﺳــﺖ از ﻣﺴــﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪاﺗﻰ ﮐﻪ‬ ‫را ﺳﺘﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫ﻼ ﮔﻠﺪزﯾﻬﺮ‬ ‫زﯾﺪان و ‪...‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺮاﺳــﺎس آن ﮐﻼﻣﻰ را ﮐﻪ ﺧﻮد ﺳــﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬ ‫را داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻰ از ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ ﻣﺄﺛﻮر ﺧﻮاﻧﺪه اﺳــﺖ؛‬
‫اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﮐﻼم ﺧﺪا و ﻣﻌﻨﻰ و ﻣﻘﺼﻮد آﯾﺎت‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮى ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺎوى ﺛﺒﺖ رواﯾﺎت ﺗﻔﺴــﯿﺮى‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﻟﻬﻰ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ راه دﺳﺘﯿﺎﺑﻰ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬ ‫‪17‬‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﻘﺪ و ارزﯾﺎﺑﻰ و ﺗﺮﺟﯿﺢ اﻗﻮال ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫را ﻣﻨﺤﺼﺮا ً ﻫﻤﺎن ﻣﺴــﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺴــﺘﻨﺪات ﻣﻰﺷﻤﺎرد‪ .‬ﺣﺎل‬
‫‪19‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﻰ ﺑﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﻧﻬﺎده و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺎ روش ﺧﺎﺻﻰ ﺳﺮاغ آﯾﺎت ﺧﺎص‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻔﺴﺮان ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ واﺣﺪى )د ‪468‬ق(‪،‬‬
‫ﺑﺮود‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻣﻔﺴــﺮان ﮔﺎﻫﻰ ﺑﻪ ﺳــﻠﯿﻘﻪ ﺷﺨﺼﻰ‬ ‫از‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﻰ )د ‪460‬ق(‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺮﺑﻰ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﻰﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاى ﮐﻪ ﺑﻌﻀﻰ ﺳﺮاغ آﯾﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ‬ ‫ﻣﺎﻟﮑﻰ )د ‪543‬ق(‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﺑﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻦ ﻋﻄﯿﻪ )د ‪546‬ق(‪،‬‬
‫را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻓﻘﻬﻰ‬ ‫ﻃﺒﺮﺳــﻰ )د ‪560‬ق(‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑــﻦ اﺣﻤﺪ ﻗﺮﻃﺒﻰ )د ‪671‬ق(‪،‬‬
‫‪69‬‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﻨﺪ و زﻣﺎﻧﻰ ﻫــﻢ اﺧﺘﻼف آﻧﻬﺎ ﺑﻪ روش و ﻣﺒﺎﻧﻰ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺰى ﮐﻠﺒﻰ )د ‪741‬ق( و ‪ ،...‬در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮى آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺮى اﺷﺎره ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﻰ از روﺷــﻬﺎى ﺗﻔﺴﯿﺮى ﮐﻪ از ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪى ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮده‪،‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪى ﻣﻔﺴــﺮان ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ‪ ،‬روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫وﻟﻰ ﺗﻔﺴﯿﺮ او از ﺟﻬﺎﺗﻰ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻔﺴﯿﺮى‬ ‫اﺳــﺖ ﮐﻪ در آن از‬ ‫ﮐﻪ ﯾﮑﻰ از آن ﻧﻘﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺒﺮى‬
‫در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﺎت اﺳــﺘﻔﺎده ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻰ اﺟﻤﺎﻟﻰ‬ ‫‪ ،‬ﮔﺎه رواﯾﺘﻬﺎى ﯾﻬﻮدى و‬ ‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﺳﻨﺎد‬
‫اﯾﻦ روش ﻣﻰﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﺼﺮاﻧﻰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷــﺪهاﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬او از ﺷﺨﺼﯿﺘﻬﺎى‬
‫و اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻋﻘﻞ و‬ ‫اﮔــﺮ ﺑﻪ آﯾﺎت‬ ‫ﮐﻌﺐاﻻﺣﺒﺎر‪ ،‬وﻫﺐ ﺑﻦ ﻣﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳــﻼم و ﻏﯿﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫و ﺗﻔﺴﯿﺮ آن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬ ‫ﺳﯿﺮه ﺑﺰرﮔﺎن در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ‬ ‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﮔﺮوﯾﺪن ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺮ آﯾﯿﻨﻬﺎى ﯾﻬﻮد و ﻣﺴﯿﺢ‬
‫ﺑــﺮاى ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﺒﯿﯿﻦ آﯾﺎت‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷــﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳــﻮد ﺟﺴﺘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬اﯾﺮادى ﮐﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﺮى وارد اﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬در ﺑﺴــﯿﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮى ﻧﺪارد و‬ ‫آن اﺳــﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮارد اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻌﻤــﻮ ً‬
‫ﻻ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ رواﯾﺘﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاى ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺧﻮد ﮐﺎﻓﻰ اﺳﺖ‪ .‬دﻻﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪،‬‬ ‫ﺧﻮد‬ ‫ﻼ ﺷــﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‪ ،‬ﻃﺒﺮى را‬ ‫اﻋﺘﻨﺎﯾﻰ ﻧﺪاﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻨــﻮن ﺣﺪﯾﺜﻰ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮده؛ زﯾﺮا ﻫــﺮ ﺣﺪﯾﺜﻰ را‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫را ﻣﺪح و ﺗﺮك ﺗﺪﺑ ّﺮ در‬ ‫‪ .1‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳــﺘﻨﺒﺎط ﻣﻌﻨﺎ از‬ ‫ﻧﺎﺳــﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ 18.‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫‪20‬‬
‫را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪» :‬اﻟﱠ ِﺬ َ‬
‫ﯾﻦ َﯾ ْﺴ َﺘ ْﻨ ِﺒ ُﻄﻮﻧ َُﻪ ِﻣ ْﻨ ُﻬ ْﻢ«‬ ‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷــﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻃﺒﺮى ﺗﻤﺎم اﺳﻨﺎد‬
‫ﻮب َأ ْﻗﻔَﺎﻟُ َﻬﺎ«‪ 21،‬و اﯾﻦ‬ ‫ون اﻟْﻘ ُْــﺮ َآ َن َأ ْم َﻋ َﻠﻰ ُﻗ ُﻠ ٍ‬ ‫و َ‬
‫»أﻓ ََﻼ َﯾ َﺘ َﺪﺑﱠ ُﺮ َ‬
‫‪ ،‬ص‪.30‬‬ ‫‪.14‬‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻮد‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫آﯾﺎت ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫‪ ،‬ص‪.292‬‬ ‫‪.15‬‬
‫‪ ،‬ص‪.215‬‬ ‫‪.19‬‬ ‫‪ ،‬ص‪.31‬‬ ‫‪.16‬‬
‫‪ .20‬ﻧﺴﺎء‪.83 ،‬‬ ‫‪ ،‬ص‪.107‬‬ ‫‪.17‬‬
‫‪ .21‬ﻣﺤﻤﺪ‪.24 ،‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.298‬‬ ‫‪.18‬‬
‫و ﻫﺪاﯾﺖ ﺳﺰاوار ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻰ ﺷــﻤﺮده ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺮاى ﺑﯿﺎن آن راﻫﻨﻤﺎﯾﻰ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻇﻠﻤــﻰ ﻧﯿﺎﻟﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﭘــﻰ ﻧﮕﺮاﻧﻰ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫ﻧﻈﯿﺮ‪ :‬آﯾﺎت‬ ‫‪ .2‬آﯾﺎت ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ »ﻧﻮر« و »ﺗﺒﯿﺎن« ﺑﻮدن‬
‫ﺗﻮﺟــﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ ‪ 13‬ﻟﻘﻤﺎن ﮐﻪ ﺷــﺮك را »ﻇﻠﻢ ﻋﻈﯿﻢ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‪،‬‬ ‫ــﯽء َو ُﻫ ًﺪى َو َر ْﺣ َﻤ ًﮥ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺎب ِﺗ ْﺒ َﯿﺎﻧًﺎ ﻟِ ُﮑ ﱢﻞ ﺷَ ْ‬‫ــﮏ اﻟْ ِﮑ َﺘ َ‬ ‫»وﻧَ ﱠﺰﻟْ َﻨﺎ َﻋ َﻠ ْﯿ َ‬
‫َ‬
‫ﻇﻠﻢ در آﯾﻪ ﮔﺬﺷــﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺷﺮك ﺷﻤﺮده و از آﻧﺎن‬ ‫ﺎن‬‫ﱠﺎس ﻗ َْﺪ َﺟﺎ َء ُﮐ ْﻢ ﺑُ ْﺮ َﻫ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ــﺮى ﻟِ ْﻠ ُﻤ ْﺴــ ِﻠ ِﻤ َ‬
‫ﯿﻦ«‪َ » ،‬ﯾﺎ أﯾﱡ َﻬﺎ اﻟﻨ ُ‬ ‫َوﺑُﺸْ َ‬
‫‪22‬‬

‫رﻓﻊ ﻧﮕﺮاﻧــﻰ ﻓﺮﻣــﻮد‪ 30.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳــﺘﻨﺒﺎط ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺪت‬ ‫اﷲُ‬ ‫ﮏ ُﯾ َﺒ ﱢﯿ ُﻦ َ‬ ‫َ‬

‫ــﻦ َر ﱢﺑ ُﮑ ْﻢ َوأﻧ َْﺰﻟْ َﻨﺎ ِإﻟَ ْﯿ ُﮑ ْﻢ ﻧُﻮ ًرا ُﻣ ِﺒﯿ ًﻨﺎ« و » َﮐ َﺬﻟِ َ‬
‫‪23‬‬
‫ِﻣ ْ‬
‫»و َﺣ ْﻤ ُﻠ ُﻪ َو ِﻓ َﺼﺎﻟُ ُﻪ‬
‫ﺑﺎردارى زﻧﺎن از ﻣﻘﺎرﻧﻪ دو آﯾﻪ ‪ 15‬اﺣﻘﺎف َ‬ ‫ون« و آﯾﺎت ﺑﺴــﯿﺎر دﯾﮕﺮى‬ ‫‪24‬‬
‫ــﺎت ﻟَ َﻌ ﱠﻠ ُﮑ ْﻢ َﺗ َﺘ َﻔ ﱠﮑ ُﺮ َ‬
‫اﻵ َﯾ ِ‬‫ــﻢ ْ َ‬‫ﻟَ ُﮑ ُ‬
‫ات ُﯾ ْﺮ ِﺿ ْﻌ َﻦ َأ ْو َﻻ َد ُﻫ ﱠﻦ‬
‫»واﻟْ َﻮاﻟِ َﺪ ُ‬ ‫ﺛ ََﻼﺛ َ‬
‫ُﻮن ﺷَ ــ ْﻬ ًﺮا« و ‪ 233‬ﺑﻘﺮه َ‬ ‫ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪه و روﺷــﻨﮕﺮ ﻣﻌﺎرف و‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻰﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ‬
‫َﺣ ْﻮﻟَ ْﯿﻦِ َﮐﺎ ِﻣ َﻠ ْﯿﻦِ « در رواﯾﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﻰ)ع(‪ 31‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻌﻨﺎى‬ ‫ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ اوﺻﺎف‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻔــﺮ در آﯾﻪ ‪ 6‬ﺑﻘــﺮه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻨــﻮع ﻣﻌﺎﻧﻰ آن در آﯾﺎت‬ ‫ﮐﺘﺎب ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﺮوﻧﻰ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و رواﯾﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( در ﻫﻤﯿﻦ راﺳــﺘﺎ‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔــﻮن‬ ‫و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﻌﺎرف ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪32‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬ ‫‪ .3‬ﺑﺮاﺳــﺎس رواﯾﺎت دﯾﻨﻰ‪ ،‬آﯾﻪﻫﺎى‬
‫داراى ﮔﺴــﺘﺮه وﺳــﯿﻌﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫و ﺗﺼﺪﯾــﻖ ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾــﺪ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺳــﺎزﮔﺎرى و‬
‫ﮔﺮاﯾﺸــﻬﺎ و ﺳﺒﮑﻬﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮى ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ و‬ ‫»إن‬
‫ﻧﺎﻫﻤﺨﻮاﻧﻰ اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨــﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ّ :‬‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎ و اﻧﻮاع اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ از ﻣﻨﻈﺮﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪى‬ ‫‪25‬‬
‫ﻟﯿﺼﺪق ﺑﻌﻀــﻪ ﺑﻌﻀ ًﺎ ﻓﻼ ﺗﮑﺬّﺑــﻮا ﺑﻌﻀﻪ ﺑﺒﻌﺾ«‪.‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﻘــﺮآن‬
‫ﺷــﺪهاﻧﺪ‪ 33.‬ﻣﻰﺗﻮان ﺷﯿﻮهﻫﺎى اﺳﺎﺳــﻰ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﺴﯿﺮ را‬ ‫را ﺗﺼﺪﯾﻖﮔﺮ‬ ‫اﻣﯿﺮﻣﺆﻣﻨــﺎن‪ ،‬اﻣــﺎم ﻋﻠﻰ)ع( ﻧﯿﺰ آﯾﺎت‬
‫در دو ﻧــﻮع ﻣــﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد‪ :‬ﺷــﯿﻮه ﻣﺘﮑﻰ ﺑﻪ رواﺑﻂ‬ ‫و ﮔﻮاه و ﮔﻮﯾﺎى ﯾﮑﺪﯾﮕــﺮ ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎباﷲ ﯾﻨﻄﻖ‬
‫و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫــﺎى ﻟﻔﻈﻰ و ﺷــﯿﻮه ﻣﺘﮑﻰ ﺑﻪ رواﺑــﻂ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎى‬ ‫‪26‬‬
‫ﺑﻌﻀﻪ ﺑﺒﻌﺾ و ﯾﺸﻬﺪ ﺑﻌﻀﻪ ﻋﻠﻰ ﺑﻌﺾ«‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﻮى‪ .‬در ﺷــﯿﻮه ﻧﺨﺴــﺖ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈــﻪ واژﮔﺎن و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‬ ‫ﻋﺮﺿﻪ‬ ‫‪ .4‬ﺑﺮاﺳــﺎس اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﺮض‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬ ‫‪70‬‬
‫ﻣﺸــﺘﺮك ﻣﯿﺎن آﯾﺎت و ﺑﺨﺸﻬﺎ و ﮔﺮدآورى آﻧﻬﺎ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﺮض اﺣﺎدﯾﺜﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺰوم ﻋﺮﺿﻪ ﻋﻤﻮم‬
‫ﺗﺪﺑﺮ در آﻧﻬﺎ ﻣﻰﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮى دﺳــﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن‬ ‫و ﮐﺸﻒ ﻣﯿﺰان ﺳﺎزﮔﺎرى ﺑﺎ آن را ﻣﻄﺮح‬ ‫اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺮ‬
‫ﮐــﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺎﺗﻰ ﮐــﻪ راﺑﻄﻪ ﻋﺎم و ﺧــﺎص و ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﻘﯿﺪ‬ ‫ﺳــﺎﺧﺘﻪ‪ 27‬ﯾﺎ ﻣﻼك ﺗﺮﺟﯿﺢ رواﯾــﺎت ﻣﺘﻌﺎرض را ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺷﯿﻮه دوم‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ‬ ‫داﻧﺴــﺘﻪاﻧﺪ‪ 28.‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿــﺰ ﻣﻰﺗﻮاﻧﻨﺪ روش ﻓﻬﻢ و‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺸــﺘﺮك ﻣﯿﺎن آﯾﺎت و ﺗﺤﻠﯿﻞ و‬ ‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫را ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﯾﺖ ﺧﻮد‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺑﺮرﺳﻰ راﺑﻄﻪ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ واﺿﺢ آﯾﺎﺗﻰ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‬ ‫‪ .5‬ﮔﺰارﺷــﻬﺎى ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﻓﺮاواﻧﻰ اﺳــﺖ ﮐﻪ از ﺳﯿﺮه ﻋﻤﻠﻰ‬
‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻣﻰﺷــﻮﻧﺪ آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ و آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺣﮑﺎﯾﺖ دارﻧﺪ‪ .‬از‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻦ در ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫ﺑﺎﻫﻢ راﺑﻄﻪ ﻟﻔﻈﻰ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻰﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣﺪﯾﺜﻰ ﺑﻪ ﻧﻘــﻞ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص( ﻣﻰﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫‪،‬‬ ‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻰ را ﻣﺜﻞ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﺠﻤﻼت‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﯾﻦ َآ َﻣ ُﻨﻮا َوﻟَ ْﻢ َﯾ ْﻠ ِﺒ ُﺴﻮا إ َ‬
‫ِﯾﻤﺎﻧَ ُﻬ ْﻢ ِﺑ ُﻈ ْﻠﻢٍ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ‪ 82‬اﻧﻌﺎم »اﻟ ﱠ ِﺬ َ‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸــﺎﺑﻬﺎت‬ ‫ﺗﻘﯿﯿﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎت‬ ‫ون« در ﭘﺮﺗﻮ آﯾﻪ ‪ 13‬ﻟﻘﻤﺎن‬ ‫ــﺪ َ‬
‫اﻷ ْﻣ ُﻦ َو ُﻫ ْﻢ ُﻣ ْﻬ َﺘ ُ‬ ‫ُأوﻟَ ِﺌ َ‬
‫ــﮏ ﻟَ ُﻬ ُﻢ ْ َ‬
‫ﺳﯿﺎق و اﻗﺴﺎم آن و ‪ ...‬درﺑﺮ ﻣﻰﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﻟﺸ ْــﺮ َك ﻟَ ُﻈ ْﻠ ٌﻢ َﻋ ِﻈ ٌ‬
‫ﯿﻢ« اﺷــﺎره ﮐــﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫»‪ِ ...‬إنﱠ ﱢ‬
‫‪ (2‬ﻣـﻮارد ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ﻃﺒﺮي از روش ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن‬ ‫ﺑﯿﺸــﺘﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 29.‬در آﯾﻪ ‪ 82‬اﻧﻌﺎم اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن‬ ‫‪ .22‬ﻧﺤﻞ‪.89 ،‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﻰ ﺻﺤﯿﺢ ﻟﻐﺎت ﻗﺮآﻧﻰ‬ ‫‪ .23‬ﻧﺴﺎء‪.174 ،‬‬
‫ﯾﮑﻰ از ﻣﻠﺰوﻣﺎﺗﻰ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺮاى ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﻓﻬﻢ ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫‪ .24‬ﺑﻘﺮه‪.219 ،‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.619‬‬ ‫‪.25‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.48‬‬ ‫‪.30‬‬ ‫‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪.133‬‬ ‫‪.26‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.14‬‬ ‫‪.31‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.69‬‬ ‫‪.27‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.131‬‬ ‫‪.32‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،27‬ص‪.106‬‬ ‫‪.28‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.183‬‬ ‫‪.33‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.167‬‬ ‫‪.29‬‬
 ‫ﺑﻪ‬ ‫از آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآﻧﻰ و روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫ﺑﺪان اﺣﺘﯿﺎج ﻣﺒﺮم دارد‪ ،‬آﺷــﻨﺎﯾﻰ ﺑﺎ ﻟﻐﺎت و واژﮔﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮده‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬ ‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﻮﻃﻰ در‬ ‫رﻓﺘﻪ در آﯾﺎت‬
‫‪ .1‬ﻣﻌﻨﺎى ﻓﺴﻮق‬ ‫رواﯾﺘــﻰ را ﯾﺎد ﻣﻰﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻬﻘﻰ از ﺷــﻌﺒﻰ از ﻣﺎﻟﮏ آورده‬
‫ﻮﻣﺎت‬ ‫َ‬
‫ﻃﺒﺮي ذﯾﻞ واژه »ﻓﺴــﻮق« در آﯾﻪ »اﻟْ َﺤ ﱡﺞ أﺷْ ُﻬ ٌﺮ َﻣ ْﻌ ُﻠ ٌ‬ ‫اﺳــﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴــﻰ ﻧﺰد ﻣﻦ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺑــﺪون ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ‬
‫ﺪال ِﻓﯽ‬ ‫ض ﻓﯿ ِﻬ ﱠﻦ اﻟْ َﺤ ﱠﺞ َﻓﻼ َر َﻓ َﺚ َو ﻻ ُﻓ ُﺴﻮقَ َو ﻻ ِﺟ َ‬ ‫َﻓ َﻤ ْﻦ َﻓ َﺮ َ‬ ‫‪34‬‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪا را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻣﻰﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ا ْﻟ َﺤ ﱢﺞ َو ﻣﺎ َﺗ ْﻔ َﻌ ُﻠﻮا ِﻣ ْﻦ ﺧَ ْﯿ ٍﺮ َﯾ ْﻌ َﻠ ْﻤ ُﻪ ُ‬
‫اﷲ َو ﺗ ََﺰ ﱠو ُدوا َﻓ ِﺈنﱠ ﺧَ ْﯿ َﺮ اﻟ ﱠﺰا ِد‬ ‫»و ِإﻧﱠ ُﻪ‬
‫‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺷﺎرت دارد و ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ :‬‬
‫ﺒــﺎب«‪ 37‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ در‬ ‫اﻷﻟْ ِ‬ ‫ُﻮن ﯾﺎ ُأو ِﻟﯽ ْ َ‬ ‫اﻟ ﱠﺘﻘْــﻮى َو ا ﱠﺗﻘ ِ‬ ‫ﮏ‬ ‫ﯿﻦ‪َ .‬ﻋ َﻠﻰ َﻗ ْﻠ ِﺒ َ‬ ‫وح ْ َ‬
‫اﻷ ِﻣ ُ‬ ‫ﯿﻦ‪ .‬ﻧ ََﺰ َل ﺑِ ِﻪ ﱡ‬
‫اﻟــﺮ ُ‬ ‫ﯾــﻞ َر ﱢب اﻟْ َﻌﺎﻟَ ِﻤ َ‬‫ﻟَ َﺘ ْﻨﺰِ ُ‬
‫ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﺗﺄوﯾﻞ اﺧﺘﻼف اﺳــﺖ و اﻗﻮال آﻧﻬﺎ را درﺑﺎره واژه‬ ‫ﯿﻦ«‪ 35.‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫ﯾﻦ‪ .‬ﺑِ ِﻠ َﺴ ٍ‬
‫ــﺎن َﻋ َﺮﺑِ ﱟﯽ ُﻣ ِﺒ ٍ‬ ‫ﻟِ َﺘ ُﮑ َ‬
‫ﻮن ِﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤ ْﻨ ِﺬ ِر َ‬
‫ﻓﺴــﻮق ﺑﯿﺎن ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﻰ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮر از »ﻓﺴﻮق«‪،‬‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳــﺘﻪ از اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺗﻔﻬﯿﻢ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳــﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻰ دﯾﮕﺮ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در‬ ‫ﺷــﺮاﯾﻊ ﺧﻮﯾﺶ و ﺗﺒﯿﯿﻦ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎى دﯾﻨــﻰ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬از‬
‫اﺣﺮام ﺣﺮام اﺳــﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠــﻪ ﺻﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧــﻦ و ‪. ...‬‬ ‫زﺑﺎن و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﯿﺎﻧﻰ ﺧﻮد اﯾﺸﺎن ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ و رﺳﻮﻻن‬
‫ﺑﺮﺧﻰ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻌﻨﻰ »ﻓﺴﻮق«‪ ،‬دﺷﻨﺎم دادن اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪهاى‬ ‫وى در راﺳــﺘﺎى ﺗﺒﻠﯿــﻎ دﯾﻦ‪ ،‬راه ﺗــﺎزه و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰى اﺧﺘﺮاع‬
‫ﻣﻰﮔﻮﯾﻨــﺪ ذﺑﺢ ﮐﺮدن ﺑﺮاى ﺑﺘﻬﺎ و ﺷــﻤﺎرى دﯾﮕﺮ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‬ ‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه و اﺳﻠﻮب ﻣﺘﺪاول زﺑﺎﻧﻰ ﻣﯿﺎن‬
‫»ﻓﺴــﻮق« ﯾﻌﻨــﻰ ﯾﮑﺪﯾﮕــﺮ را ﺑﻪ اﻟﻘﺎب زﺷــﺖ ﺻﺪا زدن‪.‬‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎن اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﻣﺮادات و ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻟﻬﻰ را ﺑﻪ ﺑﺸــﺮ‬
‫ﻃﺒــﺮى در ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ اﻗﻮال‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﻰ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳــﺖ و‬ ‫ﺗﻔﻬﯿــﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ 36.‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣــﺎل‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺿﺮورى‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺘــ ًﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻰﮔﯿــﺮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﻮل در ﻣﻮرد ﻣﻌﻨﻰ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﺷــﻨﺎﯾﻰ ﺑﺎ ﻟﻐﺎت و واژﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ راﻫﯿﺎﺑﻰ‬
‫واژه »ﻓﺴــﻮق« ﮔﻔﺘﻪ اﻓﺮادى اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻨﻈﻮر از‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻰ اﺑﻌﺎد ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ و ﻣﺤﺘﻮاﯾﻰ آﯾﺎت و درﯾﺎﻓﺖ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫‪71‬‬ ‫»ﻓﺴﻮق« آن ﻣﻮاردى اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫وﺣﻰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎرى از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﻰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫او درﺑﺎره ﻋﻠﺖ آن‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳــﯿﺎق آﯾﻪ ﮐﻪ در‬ ‫داﻧﺴﺘﻦ اﻟﻔﺎظ و اﺳﻠﻮب واژﮔﺎن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻧﻤﻰﺷﻮد و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺣﺞ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻮارد »رﻓﺚ‪ ،‬ﻓﺴﻖ و ﺟﺪال«‬ ‫ﻧﯿﺴــﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺴﻰ ﮐﻪ ﻋﺮب ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻰ آﺷﻨﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺠﺎم آن را ﻧﻬﻰ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﻰ اﺳــﺖ ﮐﻪ‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺧﻮاﻧــﺪن ﺑﻔﻬﻤﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺎرف‬ ‫ﺑﺎﺷــﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻋﻤﺎﻟﻰ ﻫﻤﭽﻮن »ﮔﻨﺎﻫﺎن«‬ ‫آن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫»ﺻﺪا زدن ﺑﻪ اﻟﻘﺎب زﺷﺖ«‪» ،‬دﺷﻨﺎم دادن« و »ذﺑﺢ ﮐﺮدن‬ ‫ﻃﺒﺮى ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد در راﺳﺘﺎى ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎﻧﻰ‬
‫ﺑﺮاى ﺑﺘﻬﺎ« در ﻏﯿﺮ ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺮام ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳــﺖ‪ 38.‬اﯾﻦ در‬ ‫واژﮔﺎن آﯾﺎت‪ ،‬ﻫﻤﭙﺎى ﺑﻬﺮهورى از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻟﻐﻮى و ﺗﻔﺴــﯿﺮى‪،‬‬
‫ﺣﺎﻟﻰ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن و ﻣﺘﺄﺧﺮان از ﻃﺒﺮى ﻧﯿﺰ اﺷﺎرهاى‬ ‫در ﻣﻮارد ﺑﺴــﯿﺎرى ﻓﻬــﻢ واژﮔﺎن و وﺟــﻮه ﻣﻌﻨﺎﯾﻰ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺳــﯿﺎق در ﻣﻮرد ﻣﻌﻨﻰ واژه »ﻓﺴــﻮق« ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ‬ ‫آﯾﺎت را ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺗﻔﺴــﯿﺮى دﯾﮕﺮ آﯾﺎت‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴــﺘﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻰ ذﯾﻞ را ﺑﺮاى آن ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬دﺷﻨﺎم دادن‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن‪،‬‬ ‫و در ﺟﻬــﺖ ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻔﻬــﻮم ﻟﻐﺎت ﻣﻮﺟﻮد در آﯾﺎت‪،‬‬
‫ﺻﺪا زدن ﺑﻪ اﻟﻘﺎب زﺷــﺖ‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻰ و‬ ‫ﺑﻪ ﺷــﻮاﻫﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎى ﻗﺮآﻧﻰ ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻪ و زﻧﺠﯿﺮهاى از‬
‫‪39‬‬
‫دروغ ﮔﻔﺘﻦ«‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺎﻧــﻰ ﻟﻐﺎت را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻮﯾﻨﺪه ﻗﺮار داده اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺰ از ﻗﻮل ﺑﺮﺧﻰ آﻣﺪه اﺳــﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از‬ ‫در‬ ‫ﻧﺸــﺎﻧﮕﺮ ﺗﺴــﻠﻂ و آﮔﺎﻫﻰ ﻋﻤﯿﻖ اﯾﺸــﺎن از اﺑﻌﺎد ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ‬
‫»ﻓﺴــﻮق« ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﺮﻣﺎت در ﺣﺞ ﺑﺎﺷــﺪ؛ ﭼﻮن در آن‬ ‫واژﮔﺎن ﻗﺮآﻧــﻰ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻰ ﻣﻔﺮدات در ﺿﻤﻦ آﯾﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ اﺳــﺖ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺪون دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ و ﺗﻮﺿﯿﺢ واژﮔﺎن‬
‫‪ .37‬ﺑﻘﺮه‪.197 ،‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.158‬‬ ‫‪.38‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.209‬‬ ‫‪.34‬‬
‫‪ ،‬ج‪،2‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪243‬؛‬ ‫‪ ،‬ص‪426‬؛‬ ‫‪.39‬‬ ‫‪ .35‬ﺷﻌﺮاء‪.195-192 ،‬‬
‫ص‪.85‬‬ ‫‪ ،‬ص‪.138‬‬ ‫‪.36‬‬
‫از ﺑﯿــﻦ ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﻃﺒﺮى ﻓﻘﻂ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮاﻫﯿﺪى ﺑﺮاى‬ ‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪48‬‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ واژه »وﺑﺎل« ﺑﻪ آﯾﻪ ‪ 16‬ﻣﺰﻣﻞ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻌﻨﺎى ﺑﺨﯿﻞ‬
‫‪ .4‬ﻣﻌﻨﺎى ﺣﺸﺮت‬ ‫ﻮن ﺑِﻤﺎ آﺗﺎ ُﻫ ُﻢ اﷲُ‬ ‫ُ‬
‫ﺬﯾﻦ َﯾ ْﺒﺨَ ﻠ َ‬ ‫ﱠ‬
‫ــﺒ ﱠﻦ اﻟ َ‬
‫»و ﻻ َﯾ ْﺤ َﺴ َ‬ ‫ﻃﺒﺮى ذﯾﻞ آﯾﻪ َ‬
‫»و ِإ َذا اﻟْ ُﻮ ُﺣ ُ‬
‫ﻮش‬ ‫ﻃﺒﺮى درﺑﺎره ﻣﻌﻨﻰ واژه »ﺣﺸﺮت« در آﯾﻪ َ‬ ‫ُﻮن ﻣﺎ ﺑَ ِﺨ ُﻠﻮا‬
‫ــﺮ ﻟَ ُﻬ ْﻢ َﺳ ُﯿ َﻄ ﱠﻮﻗ َ‬
‫ِﻣ ْﻦ َﻓ ْﻀ ِﻠ ِﻪ ُﻫ َﻮ ﺧَ ْﯿﺮاً ﻟَ ُﻬ ْﻢ ﺑَ ْﻞ ُﻫ َﻮ ﺷَ ﱞ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ــﺮت« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ‬ ‫ِ‬
‫»ﺣﺸ َ‬ ‫ُﺣ ِﺸ َ‬
‫ــﺮ ْت«‪ 49،‬ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧــﻰ‬ ‫ض َو اﷲ ﺑِﻤﺎ‬ ‫ِ‬
‫ــﻤﺎوات َو اﻷ ْر ِ‬ ‫اﻟﺴ‬
‫ﻣﯿﺮاث ﱠ‬‫ُ‬ ‫ﺑِ ِﻪ َﯾ ْﻮ َم اﻟْ ِﻘﯿﺎ َﻣ ِﮥ َو ِ‬
‫ﷲ‬
‫»ﻣﺎﺗــﺖ« و ﺑﺮﺧﻰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ »اﺧﺘﻠﻄــﺖ« و ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺒﯿﺮ«‪ 41‬ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ آراء و ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻮرد‬ ‫ﻮن ﺧَ ٌ‬ ‫َﺗ ْﻌ َﻤ ُﻠ َ‬
‫ﻣﻌﻨﻰ »ﺟﻤﻌﺖ« داﻧﺴــﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬او ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ اﻗﻮال دﯾﮕﺮان در‬ ‫ﻣﻌﻨﻰ و ﻣﺮاد از ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺨﯿﻞ ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻞ اﯾﻦ‬
‫ﻣــﻮرد اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و اوﻟﻰ اﻷﻗﻮال ﻓﻰ ذﻟﮏ‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد از ﺑﺨﯿﻞ ﮐﺴﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ زﮐﺎت درﯾﻎ‬
‫ﺑﺎﻟﺼﻮاب ﻗﻮل ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻌﻨﻰ ﺣﺸﺮت ﺟﻤﻌﺖ ﻓﺄﺣﯿﺘﺖ‪ .‬ﻻن‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻰورزد؛ زﯾﺮا در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﻪ‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﻓﺮاواﻧﻰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫اﻟﻤﻌﺮوف ﻣــﻦ ﮐﻼم اﻟﻌﺮب ﻓﻰ ﻣﻌﻨﻰ اﻟﺤﺸــﺮ اﻟﺠﻤﻊ‪ ،‬و ﻣﻨﻪ‬ ‫رﺳﯿﺪه اﺳــﺖ و ﻧﯿﺰ ﺳــﯿﺎق آﯾﺎت و اﺗﺼﺎل آﯾﻪ ﺑﻌﺪى »ﻟَﻘ َْﺪ‬
‫ﻗﻮل ّ‬ ‫َ‬ ‫اﷲُ ﻗ َْﻮ َل اﻟﱠ ِﺬ َ‬ ‫َﺳــ ِﻤ َﻊ ﱠ‬
‫اﷲ و اﻟ ّﻄﯿﺮ ﻣﺤﺸــﻮرة ‪ 50.«...‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﯿــﺮ«‪ 42‬ﺑﻪ آﯾﻪ ﻣﺬﮐﻮر‪،‬‬ ‫ﯾﻦ ﻗَﺎﻟُﻮا ِإنﱠ اﷲ َﻓ ِﻘ ٌ‬
‫»و ﱠ‬
‫اﻟﻄ ْﯿ َﺮ َﻣ ْﺤﺸُ ﻮ َرة«‪ 51‬اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫و ﻣﻌﻨﻰ واژه ﺣﺸﺮت از آﯾﻪ َ‬ ‫ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳــﺖ«‪ 43.‬ﭘﺲ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ »ﺣﺸﺮت« در ﻫﺮدو آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ »ﺟﻤﻌﺖ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﻰ ﺻﺤﯿﺢ واژه »ﺑﺨﯿﻞ« از آﯾﻪ ‪ 181‬آلﻋﻤﺮان و‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻃﺒﺮى در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﻰ ﻫﻤﺴــﻮ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ارﺗﺒﺎط دو آﯾﻪ و روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ذﯾﻞ آﯾﻪ ﺳﻮره ﺗﮑﻮﯾﺮ ﻣﻰﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻇﺎﻫﺮ آﯾﻪ ﮐﻪ در‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳــﯿﺎق وﺻﻒ روز رﺳــﺘﺎﺧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ‬ ‫‪ .3‬ﻣﻌﻨﺎى وﺑﺎل‬
‫‪52‬‬
‫وﺣﻮش ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﻣﺤﺸﻮرﻧﺪ«‪.‬‬ ‫ﺬﯾﻦ آ َﻣ ُﻨﻮا ﻻ‬ ‫ﻃﺒــﺮى ذﯾﻞ واژه »وﺑﺎل« در آﯾﻪ »ﯾﺎ َأﯾﱡ َﻬــﺎ اﻟ ﱠ َ‬
‫َ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮى ﻧﯿﺰ از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫ﺰاء ِﻣﺜ ُْﻞ‬ ‫اﻟﺼ ْﯿ َﺪ َو أ ْﻧ ُﺘ ْﻢ ُﺣ ُﺮ ٌم َو َﻣ ْﻦ َﻗ َﺘ َﻠ ُﻪ ِﻣ ْﻨ ُﮑ ْﻢ ُﻣ َﺘ َﻌ ﱢﻤﺪاً ﻓ ََﺠ ٌ‬
‫َﺗ ْﻘ ُﺘ ُﻠﻮا ﱠ‬ ‫‪72‬‬
‫ﻼ ذﯾﻞ‬‫اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬ ‫در ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﻰ واژﮔﺎن‬ ‫ﻣﺎ َﻗ َﺘ َﻞ ِﻣ َﻦ اﻟ ﱠﻨ َﻌ ِﻢ َﯾ ْﺤ ُﮑ ُﻢ ﺑِ ِﻪ َذوا َﻋ ْﺪ ٍل ِﻣ ْﻨ ُﮑ ْﻢ َﻫ ْﺪﯾ ًﺎ ﺑﺎﻟِﻎَ اﻟْ َﮑ ْﻌ َﺒ ِﮥ‬
‫آﯾــﺎت ‪ 10‬ﻧﺠــﻢ‪ 6 ،‬ﻣﺪﺛﺮ‪ 8 ،‬زﻣﺮ‪ 15 ،‬ﺷــﻮرى‪ 24 ،‬و ‪25‬‬ ‫ﮏ ِﺻﯿﺎﻣ ًﺎ ﻟِ َﯿ ُﺬوقَ َو َ‬
‫ﺑﺎل‬ ‫ﺴﺎﮐﯿﻦ َأ ْو َﻋ ْﺪ ُل ذﻟِ َ‬ ‫َ‬ ‫َأ ْو َﮐ ﱠﻔﺎ َر ٌة َﻃﻌﺎ ُم َﻣ‬
‫ﻣﺮﯾﻢ‪ 116 ،‬ﺑﻘﺮه‪ ،‬و ‪. ...‬‬ ‫َأ ْﻣﺮِ ِه َﻋﻔَﺎ اﷲُ َﻋ ﱠﻤﺎ َﺳ َﻠ َﻒ َو َﻣ ْﻦ ﻋﺎ َد ﻓ ََﯿ ْﻨ َﺘ ِﻘ ُﻢ اﷲُ ِﻣ ْﻨ ُﻪ َو اﷲُ َﻋﺰﯾ ٌﺰ‬
‫ب( ﺑﯿﺎن ﺧﻄﺎﺑﻬﺎى ﻗﺮآن‬ ‫ُذو اﻧْ ِﺘﻘﺎمٍ«‪ 44،‬ﺑﯿﺎن ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ :‬اﺻﻞ »وﺑﺎل« ﺷﺪت در ﺳﺨﺘﻰ و‬
‫ﯾﮑــﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾــﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎرى اﺳﺖ و ﺑﺮاى اﯾﻦ ﻣﻌﻨﻰ ﺧﻮد‪ ،‬آﯾﻪ » َﻓ َﻌ َﺼﻰ ِﻓ ْﺮ َﻋ ْﻮ ُن‬
‫اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬در ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﻣﻘﺼﻮد و‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫‪46‬‬
‫ﻮل ﻓ ََﺄﺧَ ْﺬﻧَﺎ ُه َأﺧْ ًﺬا َوﺑِ ًﯿﻼ«‪ 45‬را ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻰآورد‪.‬‬ ‫اﻟﺮ ُﺳ َ‬ ‫ﱠ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ از آن اﺷﺎره‬ ‫ﻣﺼﺪاق ﺧﻄﺎﺑﻬﺎى‬ ‫اﯾــﻦ در ﺣﺎﻟﻰ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﻰ از ﻟﻐﻮﯾﺎن و ﻣﻔﺴــﺮان ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻧﺤﺎس‪ ،‬ازﻫــﺮى‪ ،‬اﺑﻦﻓﺎرس‪،‬‬ ‫از ﻃﺒــﺮى از ﺟﻤﻠﻪ زﺟــﺎج‪ّ ،‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ »ﮐﻢ« در آﯾﻪ ‪ 4‬ﻧﺴﺎء‬ ‫ﺟﻮﻫــﺮى‪ ،‬ﻫﺮوى‪ ،‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻃﺒﺮﺳــﻰ‪ ،‬اﺑﻦﻣﻨﻈﻮر و‬
‫»و آﺗُﻮا اﻟﻨﱢﺴــﺎ َء‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ اﯾﻦ ﻗﺴــﻤﺖ از اﯾﻦ آﯾﻪ َ‬
‫‪47‬‬
‫ﻓﯿﻮﻣﻰ‪ ،‬واژه »وﺑﺎل« را »ﺷــﺪت و ﺛﻘــﻞ« ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ــﯽ ٍء ِﻣ ْﻨ ُﻪ ﻧَ ْﻔﺴــ ًﺎ َﻓ ُﮑ ُﻠﻮ ُه‬
‫َﺻ ُﺪﻗﺎ ِﺗ ِﻬ ﱠﻦ ِﻧ ْﺤ َﻠﮥً َﻓﺈ ِْن ِﻃ ْﺒ َﻦ ﻟَ ُﮑ ْﻢ َﻋ ْﻦ ﺷَ ْ‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.380‬‬ ‫‪.40‬‬
‫َﻫﻨﯿﺌ ًﺎ َﻣﺮﯾﺌ ًﺎ« ﻧﻮﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ :‬اﻫﻞ ﺗﺄوﯾــﻞ در ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آﯾﻪ‬ ‫‪ .41‬آلﻋﻤﺮان‪.180 ،‬‬
‫اﺧﺘــﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧــﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﺿﻤﯿﺮ‬ ‫‪ .42‬آلﻋﻤﺮان‪.181 ،‬‬
‫»ﮐﻢ« در » َﻓﺈ ِْن ِﻃ ْﺒ َﻦ ﻟَ ُﮑ ْﻢ« اوﻟﯿﺎي زﻧﺎن اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.127‬‬ ‫‪.43‬‬
‫‪ .44‬ﻣﺎﺋﺪه‪.95 ،‬‬
‫ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮاد ﻫﻤﺴــﺮان آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش‬
‫‪ .45‬ﻣﺰﻣﻞ‪.16 ،‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.838‬‬ ‫‪.48‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.39‬‬ ‫‪.46‬‬
‫‪ .49‬ﺗﮑﻮﯾﺮ‪.5 ،‬‬ ‫‪ ،‬ج‪،2‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪829‬؛‬ ‫‪.47‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،30‬ص‪.44‬‬ ‫‪.50‬‬ ‫‪ ،‬ج‪،6‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪367‬؛‬ ‫ص‪136‬؛‬
‫‪ .51‬ص‪.19 ،‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪643‬؛‬ ‫‪ ،‬ص‪852‬؛‬ ‫ص‪1956‬؛‬
‫‪ ،‬ج‪ ،20‬ص‪.214‬‬ ‫‪.52‬‬ ‫‪ ،‬ص‪.646‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،19‬ص‪72‬؛‬
 ‫‪56‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در آﯾﻪ »ﯾﺎ َأﯾﱡ َﻬﺎ اﻟ ﱠﻨ ِﺒ ﱡﯽ إِذا َﻃﻠﱠ ْﻘ ُﺘ ُﻢ اﻟﻨﱢﺴﺎ َء ‪«...‬‬ ‫»و‬‫و اﺳــﺘﻔﺎده از ﺧﻄــﺎب اول آﯾﻪ َ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳــﺖ و در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آﺗُﻮا اﻟﻨﱢﺴــﺎ َء َﺻ ُﺪﻗﺎﺗﻬ ﱠﻦ ﻧ ْﺤﻠﮥً « و ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از آﯾﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫‪57‬‬
‫وﻟﻰ ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ُﻼث َو‬ ‫ﻃــﺎب ﻟَ ُﮑ ْﻢ ِﻣ َﻦ اﻟﻨﱢﺴــﺎ ِء َﻣﺜْﻨﻰ َو ﺛ َ‬ ‫َ‬ ‫آن »ﻓَﺎﻧ ِْﮑ ُﺤــﻮا ﻣﺎ‬
‫ﺬﯾﻦ َﮐ َﻔ ُﺮوا« در آﯾﻪ ‪ 90‬آلﻋﻤﺮان‬ ‫‪ .3‬ﻣﺼﺎدﯾﻖ » ِإنﱠ اﻟﱠ َ‬ ‫ــﺪ ًة َأ ْو ﻣﺎ َﻣ َﻠ َﮑ ْﺖ َأ ْﯾﻤﺎﻧ ُُﮑ ْﻢ‬ ‫ﺑﺎع َﻓــﺈ ِْن ِﺧ ْﻔ ُﺘ ْﻢ َأ ﱠﻻ َﺗ ْﻌ ِﺪﻟُﻮا َﻓ ِ‬
‫ﻮاﺣ َ‬ ‫ُر َ‬
‫ﺬﯾﻦ َﮐ َﻔ ُﺮوا ﺑَ ْﻌ َﺪ إﯾﻤﺎ ِﻧ ِﻬ ْﻢ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﻣﻮرد ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آﯾﻪ » ِإنﱠ اﻟﱠ َ‬ ‫ــﮏ أ ْدﻧــﻰ أ ﱠﻻ َﺗ ُﻌﻮﻟُﻮا« در ﻣﻮرد ﻣﺮﺟــﻊ ﺿﻤﯿﺮ »ﮐﻢ«‬
‫‪53‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ذﻟِ َ‬
‫‪58‬‬
‫ﻮن«‬ ‫اﻟﻀﺎﻟ ﱡ َ‬
‫ﮏ ُﻫ ُﻢ ﱠ‬ ‫ﺛ ﱠُﻢ ازْ دا ُدوا ُﮐﻔْﺮاً ﻟَ ْﻦ ُﺗﻘ َْﺒ َﻞ ﺗ َْﻮﺑَ ُﺘ ُﻬ ْﻢ َو ُأوﻟ ِﺌ َ‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻼت ﺳــﺨﻦ ﮐﺴﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺬﯾﻦ َﮐ َﻔ ُﺮوا« ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫و ﻣﺼﺎدﯾــﻖ » ِإنﱠ اﻟ ﱠ َ‬ ‫ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد آﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮان زﻧﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻄﺎب در‬
‫از ﺟﻤﻠــﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آﯾﻪ ﯾﻬــﻮد‪ ،‬ﻧﺼﺎرى‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ‪...‬‬ ‫اﺑﺘﺪاى آﯾﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ زﻧﺎن اﺳــﺖ و ﺟﻤﻠﻪ » َﻓﺈ ِْن ِﻃ ْﺒ َﻦ ﻟَ ُﮑ ْﻢ« ﺑﻪ‬
‫و ﺑﺎ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘ ًﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫آن ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﯾﮏ ﺳﯿﺎق ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ«‪ 54.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از آﯾﺎت ﻗﺒﻞ اﯾﻦ آﯾﻪ » َﮐ ْﯿ َﻒ َﯾ ْﻬ ِﺪي اﷲُ ﻗ َْﻮﻣ ًﺎ َﮐ َﻔ ُﺮوا‬ ‫ﻣﻘﺼــﻮد ﺧﻄﺎب در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ ﻣﺼﺪاق ﺧﻄﺎب در آﯾﻪ ﻗﺒﻠﻰ‬
‫َ‬
‫ﻨﺎت‬‫ــﻮل َﺣ ﱞﻖ َو ﺟﺎ َء ُﻫ ُﻢ اﻟْ َﺒ ﱢﯿ ُ‬ ‫اﻟﺮ ُﺳ َ‬ ‫ﺑَ ْﻌ َﺪ إﯾﻤﺎ ِﻧ ِﻬ ْﻢ َو ﺷَ ــ ِﻬ ُﺪوا أنﱠ ﱠ‬ ‫دﻗﯿﻘــ ًﺎ ﯾﮑﻰ اﺳــﺖ؛ زﯾﺮا در آﯾﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﺤــﺚ از ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ‬
‫ﻤﯿــﻦ«‪ 59‬و آﯾﺎت ﺑﻌﺪ آن » ُﮐ ﱡﻞ‬ ‫اﻟﻈﺎﻟِ َ‬ ‫َــﻮ َم ﱠ‬ ‫َو اﷲُ ﻻ َﯾ ْﻬ ِــﺪي اﻟْﻘ ْ‬ ‫ﻧﮑﺎح درآوردن ﻫﻤﺴﺮان و در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺤﺚ از دادن ﻣﻬﺮﯾﻪ‬
‫ُ‬
‫ــﺮاﺋﯿﻞ َﻋﻠﻰ‬ ‫ــﺮاﺋﯿﻞ ِإ ﱠﻻ ﻣﺎ َﺣ ﱠﺮ َم إ ِْﺳ‬
‫َ‬ ‫ﻼ ﻟِ َﺒﻨﯽ إ ِْﺳ‬ ‫ﮐﺎن ِﺣ ‪‬‬
‫اﻟﻄﻌﺎ ِم َ‬ ‫ﱠ‬ ‫زﻧﺎن ﺗﻮﺳــﻂ ﺷﻮﻫﺮان آﻧﺎن اﺳــﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن و ﻣﺼﺮوف‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻧَ ْﻔ ِﺴ ِﻪ ِﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒﻞِ أ ْن ُﺗ َﻨ ﱠﺰ َل اﻟﺘ ْﱠﻮرا ُة ﻗ ُْﻞ َﻓﺄﺗُﻮا ﺑِﺎﻟﺘ ْﱠﻮرا ِة َﻓﺎ ْﺗ ُﻠﻮﻫﺎ إ ِْن‬ ‫ﮐﺮدن ﺧﻄﺎب از ﺷــﻮﻫﺮان ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ زن ﯾﺎ ﮐﺴــﻰ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺬﯾﻦ َﮐﻔ َُﺮوا« در‬ ‫ﻗﯿﻦ«‪ 60،‬ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﺼﺪاق » ِإنﱠ اﻟﱠ َ‬ ‫ُﮐ ْﻨ ُﺘ ْﻢ ﺻﺎ ِد َ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ آﯾﺎت در ﺗﻀﺎد اﺳــﺖ و اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻰآﯾﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﻰداﻧﺪ؛ ﭼﻮن آﯾﺎت ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ‬ ‫‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫در ﻣﻮرد ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﭘﯿﻤﺎنﺷــﮑﻨﻰ آﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و از‬ ‫‪ .2‬ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﺧﻄﺎﺑﻬﺎ در آﯾﻪ ‪ 61‬ﯾﻮﻧﺲ‬
‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﻃﺮﻓﻰ ﺗﻤﺎﻣﻰ آﯾﺎت‬ ‫»و ﻣﺎ‬ ‫ﻃﺒــﺮى در ﻣﻮرد ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﺼﺪاق ﺧﻄﺎﺑﻬــﺎ در آﯾﻪ َ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺮى ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬ ‫ِ‬
‫ﻮن ﻣ ْﻦ‬ ‫ــﺄ ٍن َو ﻣﺎ َﺗ ْﺘ ُﻠﻮا ِﻣ ْﻨ ُﻪ ِﻣ ْﻦ ﻗﺮآن َو ﻻ َﺗ ْﻌ َﻤ ُﻠ َ‬‫ﻮن ﻓﯽ ﺷَ ْ‬ ‫ﺗ َُﮑ ُ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( و وﯾﮋﮔﯿﻬﺎى اﯾﺸﺎن و ﺧﺒﺮ ﻧﺒﻮﺗﺶ‬ ‫ﻓﯿﻪ َو ﻣﺎ َﯾ ْﻌ ُﺰ ُب َﻋ ْﻦ‬‫ﻮن ِ‬ ‫َﻋ َﻤ ٍﻞ ِإ ﱠﻻ ُﮐﻨﱠﺎ َﻋ َﻠ ْﯿ ُﮑ ْﻢ ﺷُ ُﻬﻮداً ِإ ْذ ﺗ ُ‬
‫ُﻔﯿﻀ َ‬
‫َ‬ ‫ْﻘﺎل َذ ﱠر ٍة ِﻓﯽ ْ َ‬ ‫َر ﱢﺑ َ‬
‫را در ﮐﺘــﺐ ﺧﻮد دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﻣﻮﻗﻊ ﻇﻬﻮر و ﻣﺒﻌﻮث ﺷــﺪن‬ ‫اﻟﺴﻤﺎ ِء َو ﻻ أ ْﺻﻐ ََﺮ‬ ‫ض َو ﻻ ِﻓﯽ ﱠ‬ ‫اﻷ ْر ِ‬ ‫ﮏ ِﻣ ْﻦ ِﻣﺜ ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( او را ﻣﻨﮑﺮ ﺷــﺪﻧﺪ و ﺑــﺎ او و آﯾﯿﻦ او ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬ ‫ﺘﺎب ُﻣﺒﯿﻦ« ﮐﻪ دو ﺗﺎ از آﻧﻬﺎ‬‫ٍ ‪55‬‬ ‫َ‬
‫ﮏ َو ﻻ أ ْﮐ َﺒ َﺮ ِإ ﱠﻻ ﻓﯽ ِﮐ ٍ‬ ‫ِﻣ ْﻦ ذﻟِ َ‬
‫‪61‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻮن« و »ﻣﺎ َﺗ ْﺘ ُﻠﻮا« و ﯾﮏ ﺧﻄﺎب ﺟﻤﻊ اﺳــﺖ‬ ‫ﻣﻔﺮد »ﻣﺎ ﺗ َُﮑ ُ‬
‫‪ .4‬ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﻄﺎﺑﻬﺎ در » ُﻗ ْﻠ َﻨــﺎ ا ْﻫ ِﺒ ُﻄﻮا ِﻣ ْﻨﻬﺎ َﺟﻤﯿﻌ ًﺎ« در آﯾﻪ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻮن ِﻣ ْﻦ َﻋ َﻤ ٍﻞ« ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫»ﻻ َﺗ ْﻌ َﻤ ُﻠ َ‬
‫‪ 38‬ﺑﻘﺮه‬ ‫و اﺳــﺘﻔﺎده از آﯾﻪ ﯾﮏ ﺳــﻮره ﻃﻼق »ﯾــﺎ َأﯾﱡ َﻬﺎ اﻟ ﱠﻨ ِﺒ ﱡﯽ‬
‫ﻃﺒﺮى در ﻣﻮرد ﻣﺼﺪاق و ﻣﻘﺼﻮد » ُﻗ ْﻠ َﻨﺎ ا ْﻫ ِﺒ ُﻄﻮا ِﻣ ْﻨﻬﺎ َﺟﻤﯿﻌﺎ«ً‬ ‫إِذا َﻃﻠﱠ ْﻘ ُﺘ ُﻢ اﻟﻨﱢﺴــﺎ َء َﻓ َﻄ ﱢﻠﻘُﻮ ُﻫ ﱠﻦ ﻟِ ِﻌﺪﱠ ِﺗ ِﻬ ﱠــﻦ َو َأ ْﺣ ُﺼﻮا اﻟْ ِﻌﺪﱠ َة ‪،«...‬‬
‫ﺪى‬‫در آﯾــﻪ » ُﻗ ْﻠ َﻨﺎ ا ْﻫ ِﺒ ُﻄﻮا ِﻣ ْﻨﻬﺎ َﺟﻤﯿﻌ ًﺎ َﻓ ِﺈ ﱠﻣــﺎ َﯾ ْﺄ ِﺗ َﯿﻨ ُﱠﮑ ْﻢ ِﻣﻨﱢﯽ ُﻫ ً‬ ‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﺨــﺶ اول و دوم آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد و‬
‫ُﻮن«‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬ ‫ﺪاي َﻓﻼ ﺧَ ْﻮ ٌف َﻋ َﻠ ْﯿ ِﻬ ْﻢ َو ﻻ ُﻫ ْﻢ َﯾ ْﺤ َﺰﻧ َ‬ ‫ــﻦ َﺗ ِﺒ َﻊ ُﻫ َ‬
‫َﻓ َﻤ ْ‬ ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم اﺳــﺖ و ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ‬
‫ذﮐﺮ ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺧﻄﺎب در اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده‬ ‫و ﻣــﻮرد ﺧﻄﺎب ﻋﻤﻮﻣﻰ اﺳــﺖ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﯾــﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از آﯾﻪ ‪ 11‬ﺳﻮره‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫از ﺳﻮى ﺧﺪا ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻰﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آﯾﺎت‬
‫ض ا ْﺋ ِﺘﯿﺎ َﻃ ْﻮﻋ ًﺎ َأ ْو َﮐ ْﺮﻫ ًﺎ ﻗﺎﻟَﺘﺎ َأﺗ َْﯿﻨﺎ‬ ‫ﻘﺎل ﻟَﻬﺎ َو ِﻟ ْ َ‬
‫ﻸ ْر ِ‬ ‫ﻓﺼﻠــﺖ » َﻓ َ‬ ‫ﺗﻼوت آﻧﻬﺎ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم اﺳــﺖ و ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﺪاﻧﻬﺎ‬
‫ﻻ ﺧﻄــﺎب ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد و‬ ‫ﺑــﻪ ﻫﻤﻪ ﻣــﺮدم ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬اﺻﻮ ً‬
‫‪ .56‬ﻃﻼق‪.1 ،‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪.90‬‬ ‫‪.57‬‬ ‫اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺳــﭙﺲ ﺟﻤﻊ را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎى‬
‫‪ .58‬آلﻋﻤﺮان‪.90 ،‬‬
‫‪ .59‬آلﻋﻤﺮان‪.86 ،‬‬ ‫‪ .53‬ﻧﺴﺎء‪.3 ،‬‬
‫‪ .60‬آلﻋﻤﺮان‪.93 ،‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.161‬‬ ‫‪.54‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺻﺺ‪243‬و‪.244‬‬ ‫‪.61‬‬ ‫‪ .55‬ﯾﻮﻧﺲ‪.61 ،‬‬
‫ﻗﺎرﯾــﺎن در ﻗﺮاﺋﺖ »ﻧﻔﻀﻞ« اﺧﺘــﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﻮم ﻗﺮاء‬ ‫ﻃﺎﺋِ ِﻌﯿﻦ«‪ ،‬آدم و ﻫﻤﺴﺮ و ذرﯾﻪ او ﻣﻰداﻧﺪ؛‪ 62‬زﯾﺮا در آﯾﻪ ‪11‬‬
‫ﻣﮑــﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺑﺼﺮه و ﺑﺮﺧﻰ از ﻗــﺮاء ﮐﻮﻓﻪ آن را ﺑﺎ ﻧﻮن‬ ‫ﺳــﻮره ﻓﺼﻠﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن و آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﻀﺎرع ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻰ دﯾﮕﺮ »ﯾﻔﻀﻞ« ﺑﺎ ﯾﺎء ﻣﻀﺎرع‬ ‫ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ اﻋﻢ از ﺟﺎﻧﺪار و ﺑﻰﺟﺎن از روى ﻣﯿﻞ و ﻋﺸــﻖ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه وى در ﻧﻘﺪ اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺘﻬﺎ و داورى ﺑﯿﻦ‬ ‫ﻣﻰآﯾﻨــﺪ و در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺒﻮط آدم‬
‫آﻧﻬﺎ ﯾﺎدآور ﻣﻰﺷــﻮد‪» :‬ﻫﺮدو ﻗﺮاﺋﺖ از ﻧﻈﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﺴــﺘﻔﯿﺾ‬ ‫و ﺣﻮا ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﺴــﻠﻬﺎى آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺑﻮده و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻰﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﮐﻼم اﻟﻬﻰ‬ ‫زﻣﯿﻦ ﺳﺎﮐﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﯿﻐﻪ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﺷــﮑﺎﻟﻰ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻰ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺖ در‬ ‫در ﻣﻮرد ﺣﮑﻤﺖ ﺗﮑﺮار »اﻫﺒﻄﻮا« در دو آﯾﻪ ‪ 38‬و ‪ 36‬ﺑﻘﺮه‬
‫ﻣﯿــﺎن آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻗﺮاﺋﺖ دوم اﺳــﺖ؛ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﮑﺮار ﺟﻤﻠــﻪ »اﻫﺒﻄﻮا« ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻌﻀﻰ ﺑﺮاى اﯾﻦ‬
‫‪64‬‬
‫ﺳﯿﺎق آﯾﻪ دو ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره و اﺑﺘﺪاي ﮐﻼم ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ دارد«‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪ »اﻫﺒﻄــﻮا« اول‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن‬
‫ﭘﺲ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﻢ ﻃﺒﺮى ﺑﺮاى ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻗﺮاﺋﺖ »ﯾﻔﻀﻞ« ﺑﺮ ﻗﺮاﺋﺖ‬ ‫از ﺑﻬﺸــﺖ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ اﺳــﺖ و ﺟﻤﻠﻪ »اﻫﺒﻄﻮا« دوم‪ ،‬از‬
‫»ﻧﻔﻀﻞ« از آﯾﻪ دو آلﻋﻤﺮان و ارﺗﺒﺎط اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫آﺳــﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‪ .‬ﺑﻌﻀﻰ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺮﻓ ًﺎ ﺑﺮاى ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻫﺮﮐﺪام ﺑﺮاى ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺘﻰ‬
‫‪ .2‬ﻗﺮاﺋﺖ »ﯾﺆﻣﻨﻮن« در آﯾﻪ ‪ 6‬ﺟﺎﺛﯿﻪ‬ ‫ﺾ َﻋ ُﺪ ﱞو«‬ ‫ﻼ ﺟﻤﻠﻪ اول‪ُ » :‬ﻗ ْﻠ َﻨﺎ ا ْﻫ ِﺒ ُﻄﻮا ﺑَ ْﻌ ُﻀ ُﮑ ْﻢ ﻟِ َﺒ ْﻌ ٍ‬‫اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫َ‬
‫ﮏ ﺑِﺎﻟْ َﺤ ﱢﻖ َﻓ ِﺒﺄ ﱢي‬ ‫ﷲ ﻧَ ْﺘ ُﻠﻮﻫﺎ َﻋ َﻠ ْﯿ َ‬
‫آﯾﺎت ا ِ‬‫ﮏ ُ‬ ‫ﻃﺒﺮى ذﯾﻞ آﯾﻪ » ِﺗ ْﻠ َ‬ ‫ﺑﺮاى اﯾﻦ اﺳــﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن در ﺣﺎل دﺷــﻤﻨﻰ اﯾﻨﻬﺎ‬
‫ﷲ َو آﯾﺎ ِﺗ ِﻪ ُﯾﺆْ ِﻣ ُﻨﻮن«‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻗﺮاء را در ﻣﻮرد‬ ‫ﺪﯾﺚ ﺑَ ْﻌ َﺪ ا ِ‬ ‫َﺣ ٍ‬ ‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳــﺖ‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ دوم‪ُ » :‬ﻗ ْﻠ َﻨﺎ ا ْﻫ ِﺒ ُﻄﻮا ِﻣ ْﻨﻬﺎ َﺟ ِﻤﯿﻌ ًﺎ َﻓ ِﺈ ﱠﻣﺎ‬
‫ﺣﺮف ﻣﻀﺎرع »ﯾﺆﻣﻨــﻮن« ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﻰﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻰ آن را‬ ‫ﺪى« اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺒﻮط ﺑﻪ‬ ‫َﯾ ْﺄ ِﺗ َﯿﻨ ُﱠﮑ ْﻢ ِﻣﻨﱢﯽ ُﻫ ً‬
‫ﺑــﺎ ﺣﺮوف »ﺗﺎء ﻣﻀــﺎرع« ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧــﺪ و ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ اﺑﺘﻼ و ﺗﮑﻠﯿﻒ آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫»ﯾﺆﻣﻨﻮن« ﺑﺎ ﺣــﺮف »ﯾﺎء ﻣﻀــﺎرع« ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬آنﮔﺎه او‬ ‫ﺑﺮاى ﺑﯿﺎن دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﮐﺴــﻰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬و‬ ‫‪74‬‬
‫ﻫﺮدو را ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﻗﺮاﺋﺖ دوم را ﺑﯿﺸﺘﺮ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﺑﺮو ﺑﺎ رﻓﯿﻖ« ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﯾﮏ اﻣﺮ ﺑﻪ رﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﻰﭘﺴــﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺎ ﺳــﯿﺎق آﯾﺎت ‪ 4‬و‬ ‫‪63‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺗﮑﺮار آن دو ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ــﻦ داﺑﱠ ٍﮥ ٌ‬
‫آﯾﺎت‬ ‫»و ﻓــﯽ ﺧَ ْﻠ ِﻘ ُﮑ ْﻢ َو ﻣﺎ َﯾ ُﺒ ﱡﺚ ِﻣ ْ‬ ‫‪ 5‬ﻫﻤﯿﻦ ﺳــﻮره َ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮى ﻧﯿﺰ از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫َ‬
‫ﱠﻬﺎر َو ﻣﺎ أﻧ َْﺰ َل اﷲُ ِﻣ َﻦ‬ ‫ــﻼف اﻟﻠﱠ ْﯿﻞِ َو اﻟﻨ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮن‪َ .‬و اﺧْ ِﺘ‬ ‫ﻟِﻘ َْﻮ ٍم ُﯾﻮ ِﻗ ُﻨ َ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫در ﻣﺸــﺨﺺ ﮐﺮدن ﺧﻄﺎﺑﻬﺎى‬
‫ﺮﯾﻒ‬‫ــﺪ َﻣ ْﻮ ِﺗﻬﺎ َو ﺗ َْﺼ ِ‬ ‫ض َﺑ ْﻌ َ‬ ‫اﻟﺴــﻤﺎ ِء ِﻣ ْﻦ ِرزْ ٍق ﻓ ََﺄ ْﺣﯿﺎ ﺑِ ِﻪ ْ َ‬
‫اﻷ ْر َ‬ ‫ﱠ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در آﯾﺎت ‪ 20‬ﻣﺎﺋﺪه‪ 76 ،‬اﺳﺮاء‪ 99 ،‬ﯾﻮﻧﺲ‪22 ،‬‬
‫ﻮن« ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﻢ‬
‫‪65‬‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آﯾﺎت ﻟﻘ َْﻮ ٍم َﯾ ْﻌﻘﻠ َ‬ ‫ﯾﺎح ٌ‬ ‫اﻟﺮ ِ‬ ‫ﱢ‬ ‫اﻧﻔﺎل و ‪ ...‬از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮى ﺑﺮاى ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻗﺮاﺋﺖ »ﯾﺆﻣﻨﻮن« ﺑﺮ ﻗﺮاﺋﺖ »ﺗﺆﻣﻨﻮن«‬ ‫ج( ﺑﯿﺎن ﻗﺮاﺋﺖ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت‬
‫از آﯾﺎت ‪ 4‬و ‪ 5‬ﺟﺎﺛﯿﻪ و ارﺗﺒﺎط اﯾﻦ ﺳﻪ آﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن روش‬ ‫ﯾﮑــﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾــﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮاﺋﺎت و‬ ‫ﺑﻪ‬
‫ﻮن« در آﯾﻪ ‪ 10‬ﺑﻘﺮه‬ ‫‪ .3‬ﻗﺮاﺋﺖ » َﯾ ْﮑ ِﺬﺑُ َ‬ ‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻗﺮاﺋﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ از آن اﺷﺎره‬
‫ــﻮن« در آﯾﻪ »ﻓﯽ‬ ‫ﻃﺒــﺮى در ﻣــﻮرد ﻗﺮاﺋــﺖ واژه »ﯾَ ْﮑ ِﺬﺑ ُ َ‬ ‫ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ــﻢ َ ُ‬
‫اﷲ َﻣ َﺮﺿ ًﺎ َو ﻟَ ُﻬ ْﻢ َﻋ‬
‫ﻟﯿﻢ ﺑِﻤﺎ‬‫ــﺬاب أ ٌ‬
‫ٌ‬ ‫ض ﻓَﺰا َد ُﻫ ُ‬ ‫ــﻢ َﻣ َﺮ ٌ‬‫ُﻗ ُﻠﻮﺑِ ِﻬ ْ‬ ‫‪ .1‬ﻗﺮاﺋﺖ »ﻧﻔﻀﻞ« در آﯾﻪ ‪ 4‬رﻋﺪ‬
‫ﻮن«‪ ،‬ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ ﮐﻪ ﻗﺎرﯾﺎن در ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫ﮐﺎﻧُﻮا َﯾ ْﮑ ِﺬﺑُ َ‬ ‫ض ِﻗ َﻄ ٌﻊ‬ ‫»و ِﻓﯽ ْ َ‬
‫اﻷ ْر ِ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﻣﻮرد ﻗﺮاﺋﺖ »ﻧﻔﻀﻞ« در آﯾﻪ َ‬
‫ﺑﺎﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧــﻰ آن را ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ﺣﺮف ﻣﻀﺎرع‬ ‫ﻮان َو‬ ‫ِ‬ ‫ٌ‬
‫ﻨﺎب َو ز َْر ٌع َو ﻧَﺨﯿﻞ ﺻ ْﻨ ٌ‬ ‫ﱠﺎت ِﻣ ْﻦ َأ ْﻋ ٍ‬‫رات َو َﺟﻨ ٌ‬ ‫ِ‬
‫ﺠــﺎو ٌ‬ ‫ُﻣ َﺘ‬
‫و ﺗﺨﻔﯿــﻒ ذال ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﻰ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﺸــﺪﯾﺪ‬ ‫ﺾ ﻓﯽ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َﻏ ْﯿ ُﺮ ﺻ ْﻨﻮان ُﯾ ْﺴﻘﻰ ِﺑﻤﺎء واﺣﺪ َو ﻧُ َﻔ ﱢﻀ ُﻞ ﺑَ ْﻌ َﻀﻬﺎ َﻋﻠﻰ ﺑَ ْﻌ ٍ‬
‫ذال و ﺿﻢ ﯾﺎء ﻣﻀﺎرع ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل‬ ‫ﻮن« ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪:‬‬ ‫ﮏ َﻵ ٍ‬
‫ﯾﺎت ﻟِﻘ َْﻮ ٍم َﯾ ْﻌ ِﻘ ُﻠ َ‬ ‫ُْ‬
‫اﻷ ُﮐﻞِ ِإنﱠ ﻓﯽ ذ ِﻟ َ‬

‫‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪.68‬‬ ‫‪.64‬‬ ‫‪ .62‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.197‬‬

‫‪ .65‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،25‬ص‪.85‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.194‬‬ ‫‪.63‬‬
 ‫ﺑﻪ‬ ‫ﯾﮑﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺬاب اﻟﯿﻢ ﺑﺮ ﺗﮑﺬﯾﺐ رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‪ ،‬در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ رواﯾﺎت اﺳﺒﺎب ﻧﺰول‬ ‫ﻣﻰﺷــﻮد؛ زﯾﺮا ﮐﺬب ﺑﺪون ﺗﮑﺬﯾﺐ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻰ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺑﻪ ﻋﺬاب‬
‫و ﺗﺮﺟﯿﺢ ﺳــﺒﺐ ﻧﺰول ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ از آن‬ ‫ﺧﻔﯿﻒ ﻫﻢ ﻧﻤﻰﺷــﻮد ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺖ‪ 66،‬آنﮔﺎه‬
‫اﺷﺎره ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻃﺒــﺮى در ﻧﻘﺪ اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺘﻬــﺎ و داورى در ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ از روش‬
‫‪ .1‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﻪ ‪ 177‬ﺑﻘﺮه‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﻗﺮاﺋﺖ ﮔﺮوه دوم را‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫َ‬
‫ﺲ اﻟْ ِﺒ ﱠﺮ أ ْن ﺗ َُﻮﻟﱡــﻮا ُو ُﺟﻮ َﻫ ُﮑ ْﻢ ِﻗ َﺒ َﻞ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﻪ »ﻟَ ْﯿ َ‬ ‫ﺗﻀﻌﯿﻒ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ذﯾﻞ و ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از آﯾــﺎت دﯾﮕﺮ‬
‫ﷲ َو اﻟْ َﯿ ْﻮ ِم ْاﻵ ِﺧﺮِ‬
‫اﻟْ َﻤﺸْ ﺮِ قِ َو اﻟْ َﻤﻐْﺮِ ِب َو ِﻟﮑ ﱠﻦ اﻟْ ِﺒ ﱠﺮ َﻣ ْﻦ آ َﻣ َﻦ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﻣﻰﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻤﺎل َﻋﻠﻰ ُﺣ ﱢﺒ ِﻪ َذ ِوي‬ ‫ﯿﻦ َو آﺗَﻰ اﻟْ َ‬ ‫ﺘﺎب َو اﻟ ﱠﻨ ِﺒ ﱢﯿ َ‬ ‫َو اﻟْ َﻤﻼﺋِ َﮑ ِﮥ َو اﻟْ ِﮑ ِ‬ ‫ﺿﻢ ﯾﺎء ﺑﺎ ﺳــﯿﺎق آﯾﻪ و‬ ‫ﯾﮑــﻰ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺗﺸــﺪﯾﺪ ذال و ّ‬
‫ﻠﯿﻦ َو‬ ‫اﻟﺴﺎﺋِ َ‬ ‫اﻟﺴﺒﯿﻞِ َو ﱠ‬ ‫ﺴــﺎﮐﯿﻦ َو ا ْﺑ َﻦ ﱠ‬‫َ‬ ‫اﻟْﻘ ُْﺮﺑﻰ َو اﻟْ َﯿﺘﺎﻣﻰ َو اﻟْ َﻤ‬ ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ ﻧــﺪارد؛ زﯾــﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ از‬ ‫ﺷــﯿﻮه ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﻮن ﺑِ َﻌ ْﻬ ِﺪ ِﻫ ْﻢ‬
‫اﻟﺼﻼ َة َو آﺗَﻰ اﻟ ﱠﺰﮐﺎ َة َو اﻟْ ُﻤﻮ ُﻓ َ‬ ‫ﻗﺎب َو َأﻗﺎ َم ﱠ‬ ‫ِﻓﯽ ﱢ‬
‫اﻟﺮ ِ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧــﻰ ﺧﺒﺮ ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دروغ ﻣﺪﻋﻰ اﯾﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از‬
‫ﺣﯿﻦ اﻟْ َﺒ ْﺄ ِس‬ ‫اﻟﻀ ﱠﺮا ِء َو َ‬ ‫ﺮﯾﻦ ِﻓﯽ اﻟْ َﺒ ْﺄﺳﺎ ِء َو ﱠ‬ ‫اﻟﺼﺎﺑِ َ‬ ‫إِذا ﻋﺎ َﻫ ُﺪوا َو ﱠ‬ ‫ﺳﺮ ﻧﯿﺮﻧﮓ ﭼﯿﺰى را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻰآوردﻧﺪ ﮐﻪ در دل ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ُﻮن«‪ ،‬ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪:‬‬ ‫ﮏ ُﻫ ُﻢ اﻟْ ُﻤ ﱠﺘﻘ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺬﯾﻦ َﺻ َﺪﻗُﻮا َو أوﻟ ِﺌ َ‬ ‫ﮏ اﻟ ﱠ َ‬ ‫ُأوﻟ ِﺌ َ‬ ‫ﷲ َو ﺑِﺎﻟْ َﯿ ْﻮ ِم ْاﻵ ِﺧﺮِ َو ﻣﺎ ُﻫ ْﻢ‬
‫ُــﻮل آ َﻣﻨﱠﺎ ﺑِﺎ ِ‬ ‫ﱠﺎس َﻣ ْﻦ َﯾﻘ ُ‬ ‫ــﻦ اﻟﻨ ِ‬‫»و ِﻣ َ‬ ‫َ‬
‫اﻫﻞ ﺗﺄوﯾﻞ در ﻣﺮاد اﯾﻦ آﯾﻪ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﻮن إ ﱠِﻻ‬ ‫ﯾــﻦ آ َﻣ ُﻨﻮا َو ﻣﺎ َﯾﺨْ َﺪ ُﻋ َ‬‫َ‬ ‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫ﱠ‬ ‫ﻟ‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮن‬
‫َ‬ ‫ﻋ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬
‫د‬ ‫ﺨﺎ‬ ‫ﯾ‬
‫َ ُ‬‫‪،‬‬‫ﯿــﻦ‬ ‫ِ‬
‫ﻨ‬ ‫ِ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺆْ‬ ‫ﺑِ ُﻤ‬
‫»ﺑﺮ« ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﯾﮋﮔﯿﻬﺎﯾﻰ اﺳــﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬ ‫ض َﻓﺰا َد ُﻫ ُﻢ اﷲُ َﻣ َﺮﺿ ًﺎ‬ ‫ون‪ِ ،‬ﻓﯽ ُﻗ ُﻠﻮﺑِ ِﻬ ْﻢ َﻣ َﺮ ٌ‬ ‫َأﻧْ ُﻔ َﺴ ُﻬ ْﻢ َو ﻣﺎ َﯾﺸْ ُﻌ ُﺮ َ‬
‫ﯿﻢ ﺑِﻤﺎ ﮐﺎﻧُــﻮا َﯾ ْﮑ ِﺬﺑُ َ‬ ‫و ﻟَ ُﻬــﻢ َﻋ ٌ َ‬
‫آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد در اﯾﻦ‬ ‫ﻮن«‪ 67.‬اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در‬ ‫ﺬاب أﻟِ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫آﯾــﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرى ﻫﺴــﺘﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﯾﻬﻮد ﺑﻪ ﺳــﻤﺖ ﻣﻐﺮب‬ ‫ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد دروغ ﻣﻰﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﮏ و رﯾﺐ ﻗﻠﺒﻰ آﻧﺎن‬
‫و ﻧﺼﺎرى ﺑﻪ ﺳــﻤﺖ ﻣﺸــﺮق ﻧﻤﺎز ﻣﻰﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﯾﻪ در‬ ‫در ﻣﻮرد ﺧﺪا و رﺳــﻮﻟﺶ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺑــﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎى‬
‫‪75‬‬ ‫ﺷﺄن آﻧﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻘﺼﻮد‬ ‫ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﻰ آن اﺳــﺖ ﮐﻪ وﻋﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ او ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫از »ﺑﺮ« آن ﭼﯿﺰى اﺳــﺖ ﮐﻪ از اﻃﺎﻋــﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﻠﺐ‬ ‫و ﺣﺮﮐﺎﺗﻰ ﺷــﻮد ﮐﻪ از آﻧﺎن ﺳﺮ زده و در اﺑﺘﺪاى ﺧﺒﺮ ﺑﺪان‬
‫رﺳــﻮخ ﮐﻨﺪ‪ 70.‬ﻧﻬﺎﯾﺘ ًﺎ ﻃﺒﺮى در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ اﯾﻦ رواﯾﺎت‪،‬‬ ‫اﺷﺎرت رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺑﯿﻢ دادن ﺑﻪ اﻓﻌﺎل و اﻋﻤﺎﻟﻰ‬
‫رواﯾﺖ دوم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻞ‪،‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدد ﮐﻪ از آن ذﮐﺮى ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﻮه ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﺳــﺨﻦ ﮐﺴﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد آﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرى‬ ‫در ﺳــﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳــﺖ ﮐــﻪ وﻋﺪه و وﻋﯿﺪ‬
‫اﺳــﺖ؛ زﯾﺮا آﯾﺎت ﻗﺒﻞ در ﺗﻮﺑﯿﺦ‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ و ﺳــﺮزﻧﺶ آﻧﺎن‬ ‫ﭘﺎﯾﺎﻧﻰ آﯾﺎت در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﺮآﻏﺎز آﻧﻬﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻰﺑﺎﺷــﺪ و اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺳــﯿﺎق آﯾﺎت ﻗﺒﻞ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ ‪174‬‬ ‫ﱠﮏ‬ ‫ُﻮن ﻗﺎﻟُﻮا ﻧَﺸْ ــ َﻬ ُﺪ ِإﻧ َ‬‫دﯾﮕﺮ دﻟﯿﻞ‪ ،‬آﯾــﻪ »إِذا ﺟﺎ َء َك اﻟْ ُﻤﻨﺎ ِﻓﻘ َ‬
‫ﺘﺎب‬ ‫ﻮن ﻣﺎ َأﻧْ َﺰ َل اﷲُ ِﻣ َﻦ اﻟْ ِﮑ ِ‬ ‫ﺬﯾﻦ َﯾ ْﮑ ُﺘ ُﻤ َ‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ ﺳــﻮره‪ِ » :‬إنﱠ اﻟﱠ َ‬ ‫ﱠﮏ ﻟَ َﺮ ُﺳــﻮﻟُ ُﻪ‪َ ،‬و اﷲُ َﯾﺸْ ــ َﻬ ُﺪ ِإنﱠ‬ ‫ﷲ َو اﷲُ َﯾ ْﻌ َﻠ ُــﻢ ِإﻧ َ‬ ‫ــﻮل ا ِ‬
‫ﻟَ َﺮ ُﺳ ُ‬
‫ﻮن ﻓﯽ ﺑُ ُﻄﻮﻧِﻬ ِْﻢ ِإ ﱠﻻ‬ ‫ﮏ ﻣﺎ َﯾ ْﺄ ُﮐ ُﻠ َ‬ ‫ﻼ ُأوﻟ ِﺌ َ‬ ‫ون ﺑِ ِﻪ ﺛ ََﻤﻨ ًﺎ ﻗَﻠﯿ ً‬
‫َو َﯾﺸْ َﺘ ُﺮ َ‬ ‫ﻮن«‪ 68‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ آﯾﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯿﻦ ﻟَﮑﺎ ِذﺑُ َ‬ ‫ا ْﻟ ُﻤﻨﺎ ِﻓ ِﻘ َ‬
‫ﺬاب‬ ‫ُ‬
‫ﱠﺎر َو ﻻ ُﯾ َﮑ ﱢﻠ ُﻤ ُﻬ ُﻢ اﷲ َﯾ ْﻮ َم اﻟْ ِﻘﯿﺎ َﻣ ِﮥ َو ﻻ ُﯾ َﺰ ﱢﮐﯿ ِﻬ ْﻢ َو ﻟَ ُﻬ ْﻢ َﻋ ٌ‬ ‫اﻟﻨ َ‬ ‫ﺿﻢ ﺣــﺮف ﻣﻀﺎرع در آﯾﻪ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺗﺸــﺪﯾﺪ ذال و ّ‬
‫ﻟﯿــﻢ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾــﻦ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﻢ ﻃﺒﺮى ﺑﺮاى ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺳــﺒﺐ‬ ‫َ‬
‫أ ٌ‬ ‫ﻗﺒﻞ ﻣﻮﺟﻪ و درﺳــﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ »ﻟﻤﮑﺬﺑﻮن« در آﯾﻪ دوم‬
‫‪71‬‬

‫ﻧﺰول ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ آﯾﻪ از آﯾﻪ ‪ 174‬ﻫﻤﺎن ﺳﻮره اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻰﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫‪ .2‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﻪ ‪ 51‬ﻣﺎﺋﺪه‬ ‫ﺑﺮ آن اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﺻﻮاب در ﺳــﻮره ﻣﻨﺎﻓﻘــﻮن »ﻟ َﮑﺎ ِذﺑ ُ َ‬
‫ﻮن«‬
‫ﺬﯾﻦ آ َﻣ ُﻨــﻮا ﻻ َﺗﺘ ِﱠﺨ ُﺬوا اﻟْ َﯿ ُﻬﻮ َد َو‬ ‫ﻃﺒــﺮى ذﯾﻞ آﯾﻪ »ﯾﺎ َأﯾﱡ َﻬﺎ اﻟﱠ َ‬ ‫‪69‬‬
‫ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ــﺾ َو َﻣ ْﻦ َﯾ َﺘ َﻮﻟ ﱠ ُﻬ ْﻢ ِﻣ ْﻨ ُﮑ ْﻢ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﯿﺎء ﺑَ ْﻌ ُﻀ ُﻬ ْﻢ أ ْوﻟِ ُ‬
‫ﯿﺎء ﺑَ ْﻌ ٍ‬ ‫اﻟﻨﱠﺼــﺎرى أ ْوﻟِ َ‬ ‫د( ﺑﯿﺎن ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت‬
‫ﻤﯿﻦ«‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ‬ ‫ﱠــﻪ ِﻣ ْﻨ ُﻬ ْﻢ ِإنﱠ اﷲَ ﻻ َﯾ ْﻬ ِﺪي اﻟْﻘ َْــﻮ َم ﱠ‬
‫اﻟﻈﺎﻟِ َ‬ ‫َﻓ ِﺈﻧ ُ‬ ‫‪ .66‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.97‬‬
‫اﻗــﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره ﺳــﺒﺐ ﻧﺰول آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪:‬‬ ‫‪ .67‬ﺑﻘﺮه‪.11-9 ،‬‬
‫‪ .68‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن‪1 ،‬و‪.2‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.57‬‬ ‫‪.70‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪97‬؛ »ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻃﺒﺮى در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳــﻰ«‪،‬‬ ‫‪.69‬‬
‫‪ .71‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬ ‫ص‪.227‬‬
‫اﮔــﺮ اﺧﺘﻼف در روزق و روزى ﺑــﻮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن آﯾﺎت ﻋﺒﺎرت‬ ‫ﺳــﺨﻦ درﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫از ﻋﻘــﺎب و ﻋــﺬاب ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن ﻧﻤﻰﺑﻮد ﮐــﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﻫﻢﭘﯿﻤﺎﻧﻰ ﺑﺎ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرى ﻧﻬﻰ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺑﯿﻦ ﺻﺪر و ذﯾﻞ آﯾﻪ ﺗﻀﺎد وﺟﻮد داﺷــﺖ و اﯾﻦ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ و‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻰﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ در ﺷﺄن ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ و‬
‫در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﻰ‬ ‫ﺳــﺎﺧﺘﺎر‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻰ ﺑﻦ ﺳﻠﻮل و دﯾﮕﺮ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎﻧﺎن ﯾﻬﻮدﯾﺸﺎن ﻧﺎزل‬
‫ﺣﺘﻰ اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎى آﻧــﺎن ﺑﺎﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط ﺗﺎم‬ ‫آﯾــﺎت‬ ‫ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﻣﻰﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ درﺑﺎره اﺑﻮﻟﺒﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﺎب و ﻋﺬاب‬ ‫رﻓﺘﺎرش در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﻰﻗﺮﯾﻈﻪ‪ ،‬ﻧﺎزل ﮔﺸــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن‬
‫اﺳــﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اول آﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺚ اﺧﺘﻼف ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫دﻟﯿــﻞ ﻧﻘﻠﻰ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﯾﮑﻰ از اﯾﻦ اﻗﻮال وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﯾﮏ اﻣﺮ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 73.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﺮى ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد آﯾﻪ ﻋﺎم ﺗﻠﻘﻰ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮدﯾﺪى‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﻰ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﻰ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻬﻮد‬
‫ِ‬
‫‪ .2‬ﺗﻔﺴﯿﺮ » ُر ِزﻗْﻨﺎ ﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒ ُﻞ« در آﯾﻪ ‪ 25‬ﺑﻘﺮه‬ ‫و ﻧﺼﺎرى ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺤﺎت‬‫اﻟﺼﺎﻟِ ِ‬ ‫ﺬﯾﻦ آ َﻣ ُﻨﻮا َو َﻋ ِﻤ ُﻠﻮا ﱠ‬ ‫»و ﺑَ ﱢﺸﺮِ اﻟﱠ َ‬
‫ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ َ‬ ‫ﺬﯾﻦ ﻓﯽ‬ ‫ﮐﻨﻨــﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﯾﻪ ﺑﻌﺪى ﮐﻪ ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﯾــﺪ‪َ » :‬ﻓ َﺘ َﺮى اﻟ ﱠ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﱠﺎت ﺗ َْﺠﺮي ِﻣ ْﻦ ﺗ َْﺤ ِﺘ َﻬﺎ اﻷﻧْﻬﺎ ُر ُﮐ ﱠﻠﻤﺎ ُر ِزﻗُﻮا ِﻣ ْﻨﻬﺎ ِﻣ ْﻦ‬ ‫َأنﱠ ﻟَ ُﻬ ْﻢ َﺟﻨ ٍ‬ ‫ُﺼﯿﺒﻨﺎ‬ ‫َ‬
‫ﻮن ﻧَﺨْ ﺸــﻰ أ ْن ﺗ َ‬ ‫ﻮن ﻓﯿﻬ ِْﻢ َﯾﻘُﻮﻟُ َ‬ ‫ِ‬
‫ﺴــﺎر ُﻋ َ‬ ‫ض ُﯾ‬‫ُﻗ ُﻠﻮﺑِﻬ ِْﻢ َﻣ َﺮ ٌ‬
‫ﻫﺬا اﻟﱠﺬي ُر ِزﻗْﻨﺎ ِﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒ ُﻞ َو ُأﺗُﻮا ﺑِ ِﻪ ُﻣ َﺘﺸﺎﺑِﻬ ًﺎ‬ ‫َﺛ َﻤ َﺮ ٍة ِرزْ ﻗ ًﺎ ﻗﺎﻟُﻮا َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫دا ِﺋ َﺮ ٌة َﻓ َﻌ َﺴــﻰ اﷲ أ ْن َﯾﺄ ِﺗ َﯽ ِﺑﺎﻟْ َﻔ ْﺘ ِﺢ أ ْو أ ْﻣ ٍﺮ ِﻣ ْﻦ ِﻋ ْﻨ ِﺪ ِه َﻓ ُﯿ ْﺼ ِﺒ ُﺤﻮا‬
‫ون«‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫واج ُﻣ َﻄ ﱠﻬ َﺮ ٌة َو ُﻫ ْﻢ ﻓﯿﻬﺎ ﺧﺎﻟِ ُﺪ َ‬‫َو ﻟَ ُﻬ ْﻢ ﻓﯿﻬﺎ َأزْ ٌ‬ ‫ﻣﯿﻦ«‪ 72.‬ﻃﺒﺮى ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫ــﺮوا ﻓﯽ َأﻧْ ُﻔ ِﺴ ِﻬ ْﻢ ﻧﺎ ِد َ‬ ‫َ‬
‫َﻋﻠﻰ ﻣﺎ أ َﺳ ﱡ‬
‫ﻫﺬا اﻟﱠﺬي‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت » ُﮐﻠﱠﻤﺎ ُر ِزﻗُﻮا ِﻣ ْﻨﻬﺎ ِﻣ ْﻦ ﺛ ََﻤ َﺮ ٍة ِرزْ ﻗ ًﺎ ﻗﺎﻟُﻮا َ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫آﯾﻪ ﺑﻌﺪى ﮐﻪ ﻫﻤﺎن روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ُر ِزﻗْﻨﺎ ِﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒ ُﻞ« ﻣﻰرﺳــﺪ‪ ،‬اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻔﻰ در ﻣﻮرد » ُر ِزﻗْﻨﺎ‬ ‫ﻧﺰول ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﻰﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ــﻞ« ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻮده‬ ‫ــﻞ« ﺑﯿﺎن ﻣﻰﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ » ِﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒ ُ‬ ‫ــﻦ ﻗ َْﺒ ُ‬‫ِﻣ ْ‬ ‫ﻫـ( ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺎرض ﺗﻔﺴﯿﺮى‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬او ﻣﻰﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﻰ در دﻧﯿﺎ و ﭘﯿﺶ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﯾﮑﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫‪76‬‬
‫از ﺑﻬﺸﺖ از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻰ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﻰ‬ ‫اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده‪ ،‬در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳــﻰ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺎرض‬
‫ﻼ از آن ﻣﺘﻨﻌﻢ ﺑﻮدهاﻧــﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯿﻮهﻫﺎى‬ ‫در ﺧﻮد ﺑﻬﺸــﺖ ﻗﺒ ً‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮى و ﺗﺮﺟﯿﺢ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺸــﺎﺑﻬﺖ زﯾﺎد در رﻧﮓ و ﻃﻌﻢ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ‬ ‫از آن اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫آﻧﮑﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﻰ از آﻧﻬﺎ ﭼﯿﺪه ﺷــﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮى ﭼﻮن اوﻟﻰ ﺑﻪ‬ ‫ﻔﯿﻦ« در آﯾﻪ ‪ 118‬ﻫﻮد‬ ‫ﻮن ُﻣﺨْ َﺘ ِﻠ َ‬
‫‪ .1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻻ َﯾﺰاﻟُ َ‬
‫ﺟﺎﯾﺶ ﻣﻰروﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺸــﺨﯿﺺ آﻧﻬﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﺷــﻮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﱠﺎس ُأ ﱠﻣﮥً ِ‬
‫واﺣ َﺪ ًة َو‬ ‫ﮏ ﻟَ َﺠ َﻌ َﻞ اﻟﻨ َ‬ ‫ﺷﺎء َرﺑ ﱡ َ‬
‫»و ﻟَ ْﻮ َ‬‫ﻃﺒﺮى ذﯾﻞ آﯾﻪ َ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮔــﺮوه ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺧﻮردﻧﯿﻬﺎي ﺑﻬﺸــﺖ اﮔﺮﭼﻪ در رﻧﮓ‬ ‫ﻔﯿﻦ«‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰآورد‪ :‬ﻣﻔﺴﺮان در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻻ‬ ‫ﻮن ُﻣﺨْ َﺘ ِﻠ َ‬
‫ﻻ َﯾﺰاﻟُ َ‬
‫ﺑﺎﻫﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﻧﺒﺎﺷــﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻰ در ﻃﻌﻢ و ﻣﺰه ﺑﺎﻫﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻔﯿﻦ« اﺧﺘﻼف ﻧﻈــﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻰ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻮن ُﻣﺨْ َﺘ ِﻠ َ‬
‫َﯾﺰاﻟُ َ‬
‫از اﯾــﻦ روى ﺑﻬﺸــﺘﯿﺎن ﻫﺮﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧــﻰ از ﺧﻮردﻧﯿﻬﺎى‬ ‫ﻣﺮاد اﺧﺘﻼف در ﮐﯿﺶ و دﯾﻦ ﭼﻮن ﯾﻬﻮدﯾﺖ و ﻣﺴــﯿﺤﯿﺖ و‬
‫ﻼ در‬ ‫ﻣﺘﺸــﺎﺑﻪ در ﻇﺎﻫﺮ روﺑﻪرو ﻣﻰﺷــﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺪارﻧــﺪ ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬ ‫ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ و ﻏﯿﺮ اﯾﻨﻬﺎ اﺳﺖ و ﮔﺮوﻫﻰ دﯾﮕﺮ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺮاد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ از آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨﻌﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﯾﺘ ًﺎ ﻃﺒﺮى ﺑﻨﺎ ﺑﻪ روش ﺧﻮد‬ ‫اﺧﺘﻼف در رزق و روزى اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﻰ دﯾﮕﺮ ﺑﺮآناﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫اﺧﺘﻼف در ﻏﻔﺮان و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه ﻃﺒﺮى ﺑﻪ ﻧﻘﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﻀﻌﯿــﻒ آﻧﻬﺎ ﻣﻰﭘﺮدازد و ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫آراء ﻣﻰﭘﺮدازد و ﻗﻮل اول را ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ ﺑﺎ ﺳــﯿﺎق‬
‫ﻣﻰﻧﻮﯾﺴــﺪ‪» :‬ﻇﺎﻫﺮ و ﺳــﯿﺎق آﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﮔﺮوه اول )ﭘﯿﺶ از‬ ‫آﯾــﺎت ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﻰدﻫــﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از آﯾﻪ ‪ 119‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻬﺸــﺖ در دﻧﯿﺎ( را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻰﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺎرت » ُﮐ ﱠﻠﻤﺎ ُر ِزﻗُﻮا‬ ‫ﮏ َو ﻟِﺬﻟِ َ‬
‫ــﮏ ﺧَ َﻠ َﻘ ُﻬ ْﻢ َو َﺗ ﱠﻤ ْﺖ َﮐ ِﻠ َﻤﮥُ‬ ‫ﺳــﻮره » ِإ ﱠﻻ َﻣ ْﻦ َر ِﺣ َﻢ َرﺑ ﱡ َ‬
‫ِﻣ ْﻨﻬــﺎ« ﺗﻌﻤﯿﻢ زﻣﺎﻧﻰ را ﻣﻰرﺳــﺎﻧﺪ و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ زﻣﺎن و‬ ‫ﻌﯿﻦ« و ارﺗﺒﺎط‬ ‫ﱠﺎس َأ ْﺟ َﻤ َ‬ ‫ﻸنﱠ َﺟ َﻬﻨ َﱠﻢ ِﻣ َﻦ اﻟْ ِﺠﻨ ِﱠﮥ َو اﻟﻨ ِ‬ ‫ــﮏ َ َﻷ ْﻣ َ َ‬
‫َر ﱢﺑ َ‬
‫وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﻰ ﻧﺪارد و ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻬﺮهورى از‬ ‫اﯾــﻦ دو آﯾﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﺬﮐﻮر در آﯾــﻪ را اﺧﺘﻼف در ﮐﯿﺶ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رزق در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺰ درﺑﺮ ﻣﻰﮔﯿﺮد و ﺗﺮدﯾﺪى ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫و آﯾﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﺴــﻨﺪ و ﻣﺴــﺘﻮﺟﺐ دوزخ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬

‫‪ .73‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.87‬‬ ‫‪ .72‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.176‬‬

 ‫ﯿﻪ اﻟْﻘﺮآن«‪ 77‬و » ِإﻧﱠــﺎ َأﻧ َْﺰﻟْﻨﺎ ُه ِﻓﯽ ﻟَ ْﯿ َﻠ ِﮥ‬ ‫ﻀــﺎن اﻟ ﱠ ِﺬي ُأ ْﻧﺰِ َل ِﻓ ِ‬
‫َ‬ ‫َر َﻣ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻬﺸــﺘﯿﺎن در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮردﻧﯿﻬﺎى ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫َــﺪر« اﺳــﺘﻔﺎده ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘ ًﺎ ﭼﻨﯿــﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻰﮔﯿﺮد‪:‬‬ ‫‪78‬‬
‫اﻟْﻘ ْ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ذﻫﻨﻰ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺮ زﺑﺎن آوردن ﻋﺒﺎرت َ‬
‫»ﻫﺬا‬
‫‪79‬‬
‫»ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺐ ﻣﺒﺎرك در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫اﻟﱠﺬي ُر ِزﻗْﻨﺎ ِﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒ ُﻞ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى »ﻗﺒ ً‬
‫ﻼ در ﺑﻬﺸــﺖ«‪ ،‬دور از‬
‫ﻗﯿﻤﻮا‬ ‫َ‬
‫»و أ ُ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ او در ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾــﻪ ‪ 43‬ﺑﻘﺮه‪َ :‬‬ ‫واﻗﻊ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬ ‫‪74‬‬

‫ﻌﯿﻦ« در ﻣﻮرد‬ ‫اﻟﺮا ِﮐ َ‬ ‫ــﻊ ﱠ‬‫اﻟﺼــﻼ َة َو آﺗُﻮا اﻟــ ﱠﺰﮐﺎ َة َو ْار َﮐ ُﻌﻮا َﻣ َ‬‫ﱠ‬ ‫و‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺒﺮى ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕــﻰ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﮐــﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻞ‬ ‫ﻓﻀﺎى ﮐﻠﻰ آﯾﻪ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮى از آﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ــﻤ ِ‬ ‫اﻟﺼﻼ َة ﻟِ ُﺪﻟُ ِ‬ ‫آﻣــﺪه‪ ،‬از آﯾﻪ ‪ 78‬ﺑﻘﺮه‪َ :‬‬
‫»أ ِﻗ ِﻢ ﱠ‬
‫ﺲ إِﻟﻰ‬ ‫ﻮك اﻟﺸﱠ ْ‬ ‫درﺳﺖ ﻋﺒﺎرت ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎن َﻣﺸْ ــ ُﻬﻮداً«‬ ‫َﻏ َﺴــﻖِ اﻟﻠﱠ ْﯿﻞِ َو ﻗﺮآن اﻟْ َﻔ ْﺠﺮِ ِإنﱠ ﻗﺮآن اﻟْ َﻔ ْﺠﺮِ َ‬ ‫و( ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺠﻤﻼت ﻗﺮآن‬
‫ﱠﻬﺎر َو ُزﻟَﻔ ًﺎ ِﻣ َﻦ‬ ‫اﻟﺼــﻼ َة َﻃ َﺮﻓ َِﯽ اﻟﻨ ِ‬ ‫»و َأ ِﻗ ِﻢ ﱠ‬‫و آﯾــﻪ ‪ 114‬ﻫﻮد‪َ :‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﯾﮑﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫ﺮﯾﻦ«‬ ‫ِ‬ ‫ﱠ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬
‫اﻟﺴ ﱢﯿﺌﺎت ذﻟﮏ ذﮐﺮى ﻟﻠﺬاﮐ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ ﱠﻠ ْﯿﻞِ ِإنﱠ اﻟْ َﺤ َﺴ ِ‬
‫ﻨﺎت ُﯾ ْﺬﻫ ْﺒ َﻦ ﱠ‬ ‫اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده‪ ،‬در ﺗﻔﺼﯿــﻞ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺠﻤﻼت‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪80‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ از آن اﺷﺎره ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬
‫ز( ﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدن آﯾﺎت ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺮآن‬ ‫ﻣــﺎ در اﺑﺘــﺪا ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼــﺮى در ﻣﻮرد ﻣﺠﻤــﻞ و ﻣﺒﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ‬ ‫ﯾﮑﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫ﻣﻰدﻫﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻰﭘﺮدازﯾﻢ‪ :‬در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل‬
‫اﺳﺖ‬ ‫اﺳــﺘﻔﺎده ﮐﺮده‪ ،‬در ﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدن آﯾﺎت ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫»ﻣﺠﻤﻞ« ﻋﺒﺎرت اﺳــﺖ از ﮐﻼﻣــﻰ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ آن ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎى‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ از آن اﺷﺎره ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد روﺷﻦ و واﺿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن »ﻣﺒﯿﻦ« ﻗﺮار‬
‫در ﻋﻠــﻢ اﺻﻮل‪ ،‬ﻣﻄﻠــﻖ و ﻣﻘﯿﺪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷــﺪهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪75‬‬
‫دارد‪.‬‬
‫»ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺒﺎرت از ﻟﻔﻈﻰ اﺳــﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎى ﺷﺎﯾﻌﻰ‬ ‫َ‬
‫ﺬﯾﻦ أﻧْ َﻌ ْﻤ َﺖ‬ ‫ﱠ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﻪ ﻫﻔﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ »ﺻــﺮاط اﻟ َ‬
‫‪77‬‬ ‫در ﺟﻨــﺲ ﺧــﻮد ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﻘﻄــﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻄﻠــﻖ را ﻣﻘﯿﺪ‬ ‫ﯿــﻦ« در ﻣﻮرد‬ ‫اﻟﻀﺎ ﱢﻟ َ‬ ‫ــﻮب َﻋ َﻠ ْﯿ ِﻬ ْﻢ َو َﻻ ﱠ‬ ‫ــﻢ َﻏ ْﯿــﺮِ اﻟْ َﻤﻐ ُْﻀ ِ‬ ‫َﻋ َﻠ ْﯿ ِﻬ ْ‬
‫‪81‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﮐﺴــﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده ﺷــﺪه ـ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫»ﺣ ﱢﺮ َﻣ ْﺖ َﻋ َﻠ ْﯿ ُﮑ ُﻢ اﻟْ َﻤ ْﯿ َﺘ ُﮥ َو اﻟﺪﱠ ُم َو ﻟَ ْﺤ ُﻢ‬‫ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﻪ ُ‬ ‫آﯾﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ـ از آﯾﺎت ‪ 66‬ﺗﺎ ‪ 69‬ﻧﺴﺎء‬
‫ﷲ ﺑِ ِﻪ َو اﻟْ ُﻤ ْﻨﺨَ ِﻨﻘَــﮥُ َو اﻟْ َﻤ ْﻮﻗُﻮ َذ ُة َو‬ ‫اﻟْ ِﺨ ْﻨﺰﯾــﺮِ َو ﻣﺎ ُأ ِﻫ ﱠ‬
‫ــﻞ ﻟِﻐ َْﯿﺮِ ا ِ‬ ‫ــﻮن ﺑِ ِﻪ ﻟَ َ‬
‫ﮑﺎن‬ ‫ــﻮ َأﻧﱠ ُﻬ ْﻢ َﻓ َﻌ ُﻠﻮا ﻣﺎ ُﯾﻮ َﻋ ُﻈ َ‬ ‫»و ﻟَ ْ‬ ‫اﺳــﺘﻔﺎده ﻣﻰﮐﻨﺪ‪َ :‬‬
‫اﻟﺴ ُﺒ ُﻊ ِإ ﱠﻻ ﻣﺎ َذ ﱠﮐ ْﯿ ُﺘ ْﻢ َو ﻣﺎ ُذﺑِ َﺢ‬ ‫َ‬ ‫ﺧَ ْﯿﺮاً ﻟَ ُﻬ ْﻢ َو َأﺷَ ﺪﱠ َﺗ ْﺜ ِﺒﯿﺘ ًﺎ‪َ .‬و إِذاً َﻵﺗ َْﯿﻨﺎ ُﻫ ْﻢ ِﻣ ْﻦ ﻟَ ُﺪﻧﱠﺎ أ ْﺟﺮاً َﻋ ِﻈﯿﻤ ًﺎ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﱠﻄﯿﺤﮥُ َو ﻣﺎ أ َﮐ َﻞ ﱠ‬ ‫اﻟْ ُﻤ َﺘ َﺮ ﱢد َﯾ ُﮥ َو اﻟﻨ َ‬
‫َﻋ َﻠﻰ اﻟﻨ ُﱡﺼ ِﺐ َو‪ 82،«...‬درﺑﺎره اﻟﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷــﮑﻞ ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه‬ ‫اﻟﺮ ُﺳ َ‬
‫ــﻮل‬ ‫ــﻢ ِﺻﺮاﻃ ًﺎ ُﻣ ْﺴــ َﺘ ِﻘﯿﻤ ًﺎ‪َ .‬و َﻣ ْﻦ ُﯾ ِﻄ ِﻊ اﷲَ َو ﱠ‬ ‫َو ﻟَ َﻬ َﺪ ْﯾﻨﺎ ُﻫ ْ‬
‫اﺳﺖ و ﺷــﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﺧﻮﻧﻰ ﻣﻰﺷــﻮد‪ ،‬از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﯿﻦ‬ ‫اﻟﺼ ﱢﺪﯾ ِﻘ َ‬‫ﯿﻦ َو ﱢ‬ ‫ﯾﻦ َأ ْﻧ َﻌ َﻢ اﷲُ َﻋ َﻠ ْﯿ ِﻬ ْﻢ ِﻣ َﻦ اﻟ ﱠﻨ ِﺒ ﱢﯿ َ‬ ‫ﻓ َُﺄوﻟ ِﺌ َ‬
‫ــﮏ َﻣ َﻊ اﻟﱠ ِﺬ َ‬
‫َ‬
‫وﺣ َﯽ ِإﻟ ﱠﯽ‬ ‫ُــﻞ ﻻ َأ ِﺟ ُﺪ ِﻓﯽ ﻣﺎ ُأ ِ‬ ‫و آﯾﻪ ‪ 145‬اﻧﻌﺎم‪» :‬ﻗ ْ‬ ‫ﺑــﻪ‬ ‫ﯿﻦ« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ‬ ‫اﻟﺼﺎﻟِ ِﺤ َ‬ ‫َو اﻟﺸﱡ ــ َﻬﺪا ِء َو ﱠ‬
‫َ‬
‫ﻮن َﻣ ْﯿ َﺘ ًﮥ أ ْو َدﻣ ًﺎ َﻣ ْﺴﻔُﻮﺣ ًﺎ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬
‫ُﻣ َﺤ ﱠﺮﻣ ًﺎ َﻋﻠﻰ ﻃﺎﻋﻢٍ َﯾﻄ َﻌ ُﻤ ُﻪ إ ﱠِﻻ أ ْن َﯾﮑ َ‬ ‫آﻧــﺎن داده ﺷــﺪه‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺷــﻬﺪا و‬
‫َأ ْو ﻟَ ْﺤ َﻢ ِﺧﻨﺰِ ﯾ ٍﺮ‪ «...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﺧﻮن را ﺑﻪ ﻟﻔﻆ »ﺟﺎرى‬ ‫‪76‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎى ﺻﺎﻟﺢ‪.‬‬
‫ﺷﺪه« ﻣﻘﯿﺪ ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﺑﯿﺎن ﻣﻰدارد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮن ﮐﻪ در‬ ‫ﻃﺒــﺮى در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮى ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺮام ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮن ﺟﺎرى ﺷﺪه اﺳﺖ‬ ‫ﻼ در‬‫‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺠﻤﻼت ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬ ‫ﺑﻪ‬
‫ﺒﺎر َﮐ ٍﮥ ِإﻧﱠﺎ ُﮐﻨﱠﺎ ُﻣ ْﻨ ِﺬ َ‬ ‫َ‬
‫ﻧــﻪ ﭼﯿﺰى دﯾﮕــﺮ‪ 83.‬ﻃﺒﺮى در ﻣﻮارد دﯾﮕــﺮى ﻫﻤﭽﻮن در‬ ‫رﯾﻦ«‬ ‫آﯾﻪ ﺳﻪ دﺧﺎن » ِإﻧﱠﺎ أﻧ َْﺰ ْﻟﻨﺎ ُه ﻓﯽ ﻟَ ْﯿ َﻠ ٍﮥ ُﻣ َ‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺷــﺐ ﻣﺒﺎرك ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺎن‬
‫‪ .77‬ﺑﻘﺮه‪.85 ،‬‬
‫‪ .78‬ﻗﺪر‪.1 ،‬‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻮرد ﺷﺐ ﻣﺒﺎرك‪ ،‬از دو آﯾﻪ »ﺷَ ْﻬ ُﺮ‬
‫‪ ،‬ج‪ ،25‬ص‪.65‬‬ ‫‪.79‬‬
‫‪ .80‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.203‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.523‬‬ ‫‪.81‬‬ ‫‪ .74‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.134‬‬
‫‪ .82‬ﻣﺎﺋﺪه‪.3 ،‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.641‬‬ ‫‪.75‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.45‬‬ ‫‪.83‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.59‬‬ ‫‪.76‬‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﺳــﺒﺐ ﺑﺎران و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﮔﯿﺎﻫﺎن‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﻪ ‪ 5‬ﻣﺎﺋﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬از آﯾﻪ ‪217‬‬
‫‪84‬‬
‫ﺑﺎز و ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻘﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻟﻐﺰﺷـﻬﺎى ﻃﺒﺮى در اﺳـﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬ ‫ح( ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺮآن‬ ‫ﺬﯾﻦ َﮐ َﻔ ُﺮوا‬ ‫ﱠ‬ ‫»او ﻟَ ْﻢ َﯾ َ‬
‫ــﺮ اﻟ َ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾــﻪ ‪ 30‬اﻧﺒﯿﺎء‪َ :‬‬
‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷــﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى در ﺑﺴﯿﺎرى از ﻣﻮارد ﺑﺮاى‬ ‫ض ﮐﺎﻧَﺘﺎ َرﺗْﻘــ ًﺎ َﻓ َﻔ َﺘﻘْﻨﺎ ُﻫﻤﺎ َو َﺟ َﻌ ْﻠﻨﺎ ِﻣ َﻦ‬ ‫اﻷ ْر َ‬‫ــﻤﺎوات َو ْ َ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺴ‬ ‫َ‬
‫أنﱠ ﱠ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬وﻟﻰ در‬ ‫از ﺧﻮد‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﺎت‬ ‫ﻮن« ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻋﺒﺎرت‬ ‫ــﯽ ٍء َﺣ ﱟﯽ َأ ﻓَﻼ ُﯾﺆْ ِﻣ ُﻨ َ‬
‫اﻟْﻤﺎ ِء ُﮐ ﱠﻞ ﺷَ ْ‬
‫ﺗﻔﺴــﯿﺮ او ﻣﻮاردى اﺳــﺖ ﮐﻪ او در اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ض ﮐﺎﻧَﺘﺎ َرﺗْﻘ ًﺎ َﻓ َﻔ َﺘﻘْﻨﺎ ُﻫﻤﺎ«؛ »آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ‬ ‫ــﻤﺎوات َو ْ َ‬
‫اﻷ ْر َ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺴ‬
‫»أنﱠ ﱠ‬‫َ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮادى آﻣﻠﻰ در اﯾﻦ ﺑﺎره‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫و زﻣﯿﻦ ﺑﺴــﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را ﮔﺸــﻮدﯾﻢ«‪ ،‬در ﻣﻮرد اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﻰﮔﻮﯾــﺪ‪» :‬ﻃﺒﺮى در ﺗﺮﺟﯿﺢ ﺑﺮﺧــﻰ از ﻧﻈﺮﻫﺎ ﯾﺎ در اﺑﺪاع‬ ‫آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ از ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻮد‬ ‫ﻧﻈﺮى ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﺘﻦ آﯾﻪﻫﺎى‬ ‫از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺷــﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ذﮐﺮ اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎباﷲ ﯾﺼﺪق ﺑﻌﻀﻪ ﺑﻌﻀﺎ‪ ،‬اﻣﺎ در‬ ‫ﻣﻰﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ از ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ارﺟﺎع ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻢ‬ ‫‪ .1‬آﺳــﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻗﺒﻞ از آﻧﮑﻪ ﺑــﻪ ﺻﻮرت ﻓﻌﻠﻰ درآﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﺣﻞ اﻋﻀﺎل و اﺷــﮑﺎل آن در ﭘﺮﺗﻮ ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬راه ﺻﻮاب را‬ ‫ﭼﻨــﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼــﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﺸــﺎن ﻓﻀﺎى ﺑﺎز وﺟﻮد‬
‫ﻃﻰ ﻧﮑﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮرى ﮐﻪ ﮔﺎﻫﻰ ﻣﺤﮑﻢ را ﺑﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ارﺟــﺎع داده و در اﯾــﻦ اﺻﻞ و ﻓﺮع ﺷﻨﺎﺳــﻰ‪ ،‬زﻣﺎم ﮐﺎر را‬ ‫‪ .2‬آﺳــﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳــﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿــﻦ در ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺳــﭙﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻮاه‬ ‫ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را درﻫﻢ‬
‫داراى ﻣﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﺷﮑﺎﻓﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻮده و ﺣﺠﯿﺖ آن ﭘﺲ از اﺣﺮاز ﻋﺪم ﺗﺒﺎﯾﻦ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬ ‫‪ .3‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﻰ آﺳﻤﺎن اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫‪78‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮى ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺑﺎراﻧﻰ ﻧﻤﻰﺑﺎرﯾﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳــﺘﮕﻰ‬
‫ﻣﺄﺛــﻮر و اﺟﺘﻬــﺎد در ﻣﺤﻮر ﻧﻘﻞ و اﻋﺘﻤــﺎد واﻓﺮ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫زﻣﯿــﻦ‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ در آن زﻣﺎن ﮔﯿﺎﻫﻰ ﻧﻤﻰروﯾﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪا ﻫﺮدو‬
‫‪85‬‬
‫اﺳــﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﺸﺄ آن ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﻰ ﺑﺎﺷــﺪ ﻧﻪ ﻣﻌﺼﻮم«‪.‬‬ ‫را ﮔﺸﻮد‪ ،‬از آﺳــﻤﺎن ﺑﺎران ﻧﺎزل ﮐﺮد و از زﻣﯿﻦ ﮔﯿﺎﻫﺎن را‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻰ از ﻟﻐﺰﺷــﻬﺎى ﻃﺒﺮى در اﺳﺘﻔﺎده از روش‬ ‫روﯾﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺷﺎره ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫‪ .4‬از آﯾﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻦ در آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ از دﺧﺎن و‬
‫اﻟﻒ( اﺷــﺘﺒﺎه ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻻ ﺗ ُْﺪ ِر ُﮐ ُﻪ ْ َ‬
‫اﻷ ْﺑﺼﺎ ُر« در آﯾﻪ‬ ‫ﮔﺎز ﺑﻮده اﺳــﺖ و آﻣﺎدﮔﻰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﺮ آن ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﻰ‬
‫‪ 103‬اﻧﻌﺎم‬ ‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﺮاى روﯾﯿﺪن ﻧﺒﺎﺗﺎت آﻣﺎده ﻧﺒﻮده و ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﻃﺒﺮى ذﯾﻞ آﯾﻪ ‪ 103‬اﻧﻌﺎم‪» :‬ﻻ ﺗ ُْﺪ ِر ُﮐ ُﻪ ْ َ‬
‫اﻷﺑْﺼﺎ ُر َو ُﻫ َﻮ ُﯾ ْﺪ ِركُ‬ ‫دﯾﮕﺮى را ﻧﭙﯿﻤﻮده اﺳــﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر آن را ﮔﺸــﻮد و ﺑﺮاى‬
‫ﯿﺮ« ﮐﻪ در ﻣﻮرد دﯾﺪن و ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬ ‫ﯿﻒ اﻟْﺨَ ِﺒ ُ‬ ‫َْ‬
‫اﻷﺑْﺼﺎ َر َو ُﻫ َﻮ اﻟ ﱠﻠ ِﻄ ُ‬ ‫روﯾﯿــﺪن ﻧﺒﺎﺗﺎت و زﻧﺪﮔﻰ ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن آﻣﺎده ﻧﻤﻮد و از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫آﻣﺪن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎﯾﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻮارد زﯾﺮ‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣــﻞ و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل اﺟﺰاي ﺟﻬــﺎن ﻧﻈﺎم ﺗﺒﺪل و‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪:‬‬ ‫ﺗﺤﻮل را در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﺟﺮا ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫‪ .1‬ادراك ﻏﯿــﺮ از رؤﯾﺖ ﺑﺼﺮى اﺳــﺖ ﭼــﻪ اﯾﻨﮑﻪ در آﯾﻪ‬ ‫‪ .5‬آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺎران و ﮔﯿﺎه ﮔﺸﻮدﯾﻢ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻗﺎل آ َﻣ ْﻨ ُﺖ«‪ 86‬ادراك ﻫﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻰ رؤﯾﺖ‬ ‫»إِذا َأ ْد َر َﮐ ُﻪ اﻟْﻐ ََﺮقُ َ‬ ‫آﻧﮑﻪ ﻣﯿﺎن ﭘﺮ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳــﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮل از اﺋﻤﻪ)ع(‬
‫ﻗﺎل َأ ْﺻ ُ‬
‫ﺤﺎب ُﻣﻮﺳﻰ‬ ‫ﻧﯿﺴــﺖ و در آﯾﻪ » َﻓ َﻠ ﱠﻤﺎ ﺗَﺮا َءا اﻟْ َﺠ ْﻤ ِ‬
‫ﻌﺎن َ‬ ‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻮن«‪ 87‬رؤﯾﺖ ﺑﺼﺮى ﻫﺴــﺖ و ادراك ﻧﯿﺴــﺖ؛‬ ‫ِإﻧﱠــﺎ ﻟَ ُﻤ ْﺪ َر ُﮐ َ‬ ‫ﺳــﭙﺲ او ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳــﻰ اﯾﻦ اﻗﻮال و رواﯾﺎت ﻣﻰﭘﺮدازد‬
‫‪ .84‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،17‬ص‪.16‬‬
‫و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫و ﺑﺎ اﺳــﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫‪» .85‬ادب ﻧﻘﺪ«‪ ،‬ص‪.106‬‬ ‫ٍ‬
‫»و َﺟ َﻌ ْﻠﻨﺎ ِﻣ َﻦ اﻟْﻤﺎ ِء ُﮐ ﱠﻞ ﺷَ ْﯽء َﺣ ٍﯽ«‪ ،‬آﯾﻪ را‬
‫ﻗﺴــﻤﺖ دوم آﯾﻪ َ‬
‫‪ .86‬ﯾﻮﻧﺲ‪.90 ،‬‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻰﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ از ﺑﺎران و ﮔﯿﺎه ﺑﺴﺘﻪ‬
‫‪ .87‬ﺷﻌﺮاء‪.61 ،‬‬
 ‫ﺗﻮﺳــﻂ آﯾﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳــﻮى ﺧﺪا ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫رﻓﻊ ﯾﺪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در دﻧﯿﺎ دﯾﺪه ﻧﻤﻰﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻰ در‬
‫آﺧﺮت دﯾﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ادراك در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى دﯾﺪن ﺑﺎ ﭼﺸــﻢ اﺳــﺖ‪ ،‬وﻟﻰ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻋﻤﻮم آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر آن اﺳــﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘــﻂ ﻇﺎﻟﻤﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪا را ﻧﻤﻰﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در دﻧﯿﺎ و ﭼﻪ‬
‫در آﺧﺮت‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن و اوﻟﯿﺎي اﻟﻬﻰ او را ﻣﻰﺑﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ادراك در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى رؤﯾﺖ ﺑﺼﺮى اﺳﺖ و ﻋﻤﻮم‬
‫آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺤﻔﻮظ اﺳــﺖ؛ ﯾﻌﻨﻰ ﻫﯿﭻﮐــﺲ ﭼﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﭼﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ در ﻫﯿﭻ ﺟﺎ‪ ،‬ﭼﻪ دﻧﯿﺎ ﭼﻪ آﺧﺮت‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻧﻤﻰﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺧﺪاى ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮاى اوﻟﯿﺎى ﺧﻮد در ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺣﺲ ﺷﺸــﻤﻰ ﺧﻠﻖ ﻣﻰﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺣﻮاس ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﺸﺎن ﺑﺎ آن ﺣﺲ ﺷﺸﻢ ﺧﺪا را ﻣﻰﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ در‬
‫اﺛﺮ ﻗﻮت ﺑﺎﺻﺮه ﻗﺎﺑﻞ دﯾﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺋﻰ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷــﺪ‪ ،‬وﻟﻮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻌﯿﻒ؛ زﯾﺮا ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺮوى اﺣﺴﺎس در‬
‫دﻧﯿــﺎ و آﺧﺮت ﻃﺒﻖ ﻓﺮض ﯾﮑﻰ اﺳــﺖ و ﺗﻔــﺎوت اﯾﻦ دو‬
‫‪79‬‬ ‫ﻋﺎﻟــﻢ در ﻗﻮت و ﺿﻌﻒ آن اﺳــﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﺻــﻞ رؤﯾﺖ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد و ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ در ﺷــﺪت و‬
‫ﺿﻌﻒ ﺑﺎﺷــﺪ‪ 90.‬ﻃﺒﺮى ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ اﻗﻮال ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از آﯾــﻪ ‪ 23‬ﻗﯿﺎﻣﺖ و آﯾﻪ ‪ 143‬اﻋﺮاف و دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﻰ‬
‫و رواﯾــﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﺻﻮاب ﻫﻤﺎن اﺳــﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺧﺒﺎر ﻣﺘﻈﺎﻫﺮه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص( ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ »ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧــﺪ را در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿــﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮرى ﮐﻪ ﻣﺎه را در‬
‫ﺷﺐ ﺑﺪر و آﻓﺘﺎب ﺑﻰاﺑﺮ را ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺧﺪا را ﻣﻰﺑﯿﻨﻨﺪ‬
‫ــﻦ َر ﱢﺑﻬ ِْﻢ َﯾ ْﻮ َﻣ ِﺌ ٍﺬ‬
‫و ﭼﻨــﺎن ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣــﻮد‪َ » :‬ﮐ ﱠﻼ ِإﻧﱠ ُﻬ ْﻢ َﻋ ْ‬
‫ــﻮن ‪ 91،«...‬ﮐﺎﻓــﺮان از آن ﻣﺤﺠﻮباﻧﺪ«‪ 92.‬اﮔﺮ در‬
‫ﺳﺨﻦ ﻃﺒﺮى دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻰﺷﻮﯾﻢ ﺳﺨﻦ او از ﺟﻬﺎﺗﻰ‬
‫ﻧﺎدرﺳــﺖ و ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﻰ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻣﻰﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻘــﻞ ﮐــﻪ ﻫﻢ ﻧﺎﻃﻘــﻰ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ در ﻣﻌــﺎرف ﻋﻘﻠﻰ و ﻫﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻌﻰ ﻗﻮى در ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻘﻠﻰ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺒﯿﯿﻦ آراي ﻃﺒﺮى‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﭼﻨﺪاﻧﻰ ﻧﺪارد وﮔﺮﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺤﮑﻢ ﻣﺘﺸــﺎﺑﻪ ﻧﻤﻰﺷﺪ‬
‫‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.200‬‬
‫‪ .91‬ﻣﻄﻔﻔﯿﻦ‪.15 ،‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.207‬‬
‫‪88‬‬
‫ﺎف َد َر ًﮐﺎ َو َﻻ ﺗَﺨْ ﺸَ ــﻰ«‬ ‫»ﻻ ﺗَﺨَ ُ‬‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧــﺪ وﻋﺪه داد‪َ :‬‬
‫و ﭼــﻮن ادراك‪ ،‬ﻏﯿﺮ از دﯾﺪن ﺑﺎ ﭼﺸــﻢ اﺳــﺖ و آﻧﭽﻪ در‬
‫اﯾــﻦ آﯾﻪ ﻧﻔﻰ ﺷــﺪه ﻫﻤﺎﻧﺎ ادراك اﺳــﺖ و ﻧــﻪ رؤﯾﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﻌﻨﺎى آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳــﺖ‪» :‬ﭼﺸﻤﻬﺎ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﺪا را ادراك‬
‫)ﯾﻌﻨﻰ اﺣﺎﻃﻪ( ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ« و اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ او را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ؛ ﭼﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺸــﺘﯿﺎن در ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﺑﺎ‬
‫ﭼﺸــﻢ ﻣﻰﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮرى ﮐﻪ اﺻﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻤﮑﻦ و‬
‫اﺣﺎﻃﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺤﺎل اﺳــﺖ‪ ،‬اﺻﻞ دﯾﺪن ﺧﺪا ﻣﻤﮑﻦ و اﺣﺎﻃﻪ‬
‫از رؤﯾﺖ‬ ‫ﺑﺼﺮى ﺑﻪ وى ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫»و ُﺟﻮ ٌه َﯾ ْﻮ َﻣ ِﺌ ٍﺬ ﻧﺎﺿ َﺮ ٌة إِﻟﻰ َر ﱢﺑﻬﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺪهاى در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺒﺮ داد‪ُ :‬‬
‫ــﺮةٌ«‪ 89‬و ﭘﯿﺎﻣﺒــﺮ اﮐﺮم)ص( ﻧﯿﺰ از آن ﮔــﺰارش داد ﮐﻪ‬ ‫ِ‬
‫ﻧﺎﻇ َ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ را در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻰﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﺎه در‬
‫ﺷــﺐ ﺑﺪر دﯾﺪه ﻣﻰﺷــﻮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ آﻓﺘﺎب را ﺑﺪون اﺑﺮ‬
‫ﻣﻰﺑﯿﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﻣﺼﻮن از ﺗﻌﺎرض اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻌﻀــﻰ آﯾﺎت او ﺑﻌﻀﻰ دﯾﮕﺮ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺪام‬
‫از اﯾﻦ دو ﻗﻮل ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻰ)ص( ﻧﺎﺳﺦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﯿﺴــﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻤﻊ آﯾﺎت و اﺧﺒﺎر اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻼ دﯾﺪه ﻧﻤﻰﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻰ در آﺧﺮت‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در دﻧﯿﺎ اﺻ ً‬
‫ﺑﺪون اﺣﺎﻃﻪ دﯾﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ادراك در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى رؤﯾﺖ ﺑﺼﺮى اﺳــﺖ و ﻣﻔﺎد‬
‫آن اﯾﻦ اﺳــﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﭼﺸــﻢ دﯾﺪه ﻧﻤﻰﺷــﻮد‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫در دﻧﯿﺎ و ﻧــﻪ در آﺧﺮت و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص(‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را دﯾﺪه اﺳــﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳــﺖ و‬
‫ﮐﺴــﻰ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ اﺣﺪى ﺧﺪاى ﺧﻮﯾﺶ را دﯾﺪ‪ ،‬اﻓﺘﺮاﯾﻰ ﺑﺲ‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴــﺒﺖ داده اﺳــﺖ ﮐﻪ ﻧﺎدﯾﺪﻧﻰ را دﯾﺪﻧﻰ‬
‫»و ُﺟﻮ ٌه َﯾ ْﻮ َﻣ ِﺌ ٍﺬ ِ‬
‫ﻧﺎﺿ َﺮ ٌة إِﻟﻰ َر ﱢﺑﻬﺎ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و آﻧﭽﻪ از آﯾﻪ ُ‬
‫ﻟَ َﻤ ْﺤ ُﺠﻮﺑُ َ‬ ‫ﻧﺎﻇ َﺮةٌ« اراده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻧﻈﺮ ﺑﺼﺮى ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى اﻧﺘﻈﺎر رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ادراك در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى رؤﯾﺖ ﺑﺼﺮى اﺳــﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎى اﺣﺎﻃﻪ‪ ،‬و ﭼﻮن در آﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﺳــﺨﻦ از ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﻮى‬
‫ﺧــﺪا ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه و ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺮﺋــﻰ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻰﮔﯿﺮد و ﻧﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﺮﺋﻰ و از ﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎﺳــﺎزﮔﺎرى و ﺗﻌﺎرﺿﻰ‬
‫وﺟــﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾــﺪ از اﻃﻼق ﯾﺎ‬ ‫ﺑﯿــﻦ آﯾﺎت‬
‫ﻋﻤﻮم آﯾﻪ ﻧﻔﻰ ادراك ﮐﻪ ﺷــﺎﻣﻞ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫‪.90‬‬
‫‪ .88‬ﻃﻪ‪.77 ،‬‬
‫‪.92‬‬ ‫‪ .89‬ﻗﯿﺎﻣﺖ‪22 ،‬و‪.23‬‬
‫ب( اﺷــﺘﺒﺎه ﻃﺒﺮى در ﺗﻔﺴــﯿﺮ آﯾﻪ ‪ 52‬ﺣﺞ و ﺗﺄﯾﯿﺪ اﻓﺴﺎﻧﻪ‬ ‫اﻷﺑْﺼﺎ ُر«‬ ‫و ﻣﺘﺸــﺎﺑﻪ ﻣﺤﮑﻢ ﻧﻤﻰﮔﺸــﺖ و آﯾﻪ »ﻻ ﺗ ُْﺪ ِر ُﮐــ ُﻪ ْ َ‬
‫ﻏﺮاﻧﯿﻖ‬ ‫ﻧﺎﻇ َﺮةٌ« ﻧﻤﻰﺷﺪ‪.‬‬ ‫»و ُﺟﻮ ٌه َﯾ ْﻮ َﻣ ِﺌ ٍﺬ ِ‬
‫ﻧﺎﺿ َﺮ ٌة إِﻟﻰ َر ﱢﺑﻬﺎ ِ‬ ‫ﻣﺤﮑﻮم آﯾﻪ ُ‬
‫ﯾﮑﻰ دﯾﮕﺮ از ﺟﺎﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ ﻃﺒﺮى در اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫‪ .2‬ادراك ﻣﻌﻨــﺎى ﺟﺎﻣﻌﻰ دارد ﮐﻪ در ﻫﺮ ﭼﯿﺰى ﻣﻨﺎﺳــﺐ‬
‫ﺧﻄﺎ ﮐﺮده اﺳــﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ و‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰ اﺳــﺖ‪ ،‬ادراك ﻏﺮق در آﯾﻪ‪َ ...» :‬أ ْد َر َﮐ ُﻪ اﻟْﻐ ََﺮقُ «‪،‬‬
‫َ‬
‫»و ﻣﺎ أ ْر َﺳ ْﻠﻨﺎ ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻓﺮو ﺑﺮدن اﺳــﺖ و ادراك ﺑﺼﺮ در آﯾﻪ »ﻻ ﺗ ُْﺪ ِر ُﮐ ُﻪ‬
‫آﯾﻪ ‪ 52‬ﺳﻮره ﺣﺞ اﺳﺖ‪ .‬او ذﯾﻞ اﯾﻦ آﯾﻪ‪َ :‬‬
‫ﻄﺎن ِﻓﯽ‬ ‫ــﻮل َو ﻻ ﻧَ ِﺒ ﱟﯽ إ ﱠِﻻ إِذا ﺗ ََﻤﻨﱠﻰ َأ ْﻟﻘَﻰ اﻟﺸﱠ ْﯿ ُ‬
‫ﮏ ِﻣ ْﻦ َر ُﺳ ٍ‬ ‫ﻗ َْﺒ ِﻠ َ‬ ‫اﻷ ْﺑﺼﺎ ُر« ﻫﻤﺎﻧﺎ دﯾﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻔﻰ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫َْ‬
‫ﻄﺎن ﺛ ﱠُﻢ ُﯾ ْﺤ ِﮑ ُﻢ ُ‬
‫اﷲ آﯾﺎ ِﺗ ِﻪ َو‬ ‫اﷲ ﻣﺎ ُﯾ ْﻠ ِﻘﯽ اﻟﺸﱠ ْﯿ ُ‬ ‫ُأ ْﻣ ِﻨ ﱠﯿ ِﺘ ِﻪ‪َ ،‬ﻓ َﯿ ْﻨ َﺴــﺦُ ُ‬ ‫‪ .3‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﯿﺎق آﯾﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﻮى ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﯿﻢ«‪ ،‬از »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ ﻗﺮﻇﻰ« و »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﯿﻢ َﺣ ِﮑ ٌ‬ ‫اﷲ َﻋ ِﻠ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ﭼﻬﺮهﻫﺎ در ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻪ اﺳــﺘﻨﺎد ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻔﻰ‬
‫ﻗﯿﺲ« ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ :‬روزى رﺳﻮل اﮐﺮم در ﻣﺠﻤﻌﻰ از‬ ‫ادراك ﺑﺼﺮى و ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﻘﻠﻰ ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از اﻫﻞﺑﯿﺖ)ع(‬
‫ﻣﺠﺎﻣﻊ ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷــﺪ‪ .‬او در آن روز در دل‬ ‫رﺳــﯿﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺘﯿﻦ ﻋﻘﻠﻰ‪ ،‬ﻣﻰﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫آرزو ﻣﻰﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰى ﺑﺮ وى ﻧﺎزل ﻧﺸــﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻨﻔﺮ و‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن ﭼﻬﺮه ﺟﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ آﯾﻪ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪َ » :‬ﻓ َﺄ ِﻗ ْﻢ‬
‫اﻧﺰﺟﺎر ﻗﺮﯾﺶىان ﺷﻮد‪ .‬در آن ﺣﺎل ﺳﻮره ﻧﺠﻢ ﺑﺮ وى ﻧﺎزل‬ ‫ﱠﺎس َﻋ َﻠ ْﯿﻬﺎ ﻻ‬ ‫ﷲ اﻟﱠ ِﺘﯽ ﻓ ََﻄ َﺮ اﻟﻨ َ‬ ‫ﻠﺪﯾﻦِ َﺣ ِﻨﯿﻔ ًﺎ ِﻓ ْﻄ َ‬
‫ــﺮ َت ا ِ‬ ‫ﮏ ﻟِ ﱢ‬ ‫َو ْﺟ َﻬ َ‬
‫ﺷــﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آن را ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﯾﻦ اﻟْ َﻘ ﱢﯿ ُﻢ«‪ 93‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﻌﻨﺎى‬ ‫اﻟﺪ ُ‬
‫ﮏ ﱢ‬ ‫ﷲ ذﻟِ َ‬ ‫ﯾــﻞ ﻟِﺨَ ْﻠﻖِ ا ِ‬
‫ﺗ َْﺒ ِﺪ َ‬
‫»أ َﻓ َﺮ َأ ْﯾ ُﺘ ُﻢ ﱠ‬
‫اﻟﻼ َت َواﻟْ ُﻌ ﱠﺰى‪.‬‬ ‫ﺑﺘﻬﺎى ﻣﺸﺮﮐﺎن در آن ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﯿﺪ‪َ :‬‬ ‫آن ﻟﻘﺎءاﷲ ﺑﺎ دل اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ دﯾﺪن وى ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‪.‬‬
‫اﻷﺧْ َﺮى«‪ 95‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺷــﯿﻄﺎن اﯾﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ را‬ ‫َو َﻣ َﻨﺎ َة اﻟﺜﱠﺎﻟِ َﺜﮥَ ْ ُ‬ ‫‪ .4‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ رؤﯾﺖ ﺑﺼﺮى اﮔﺮ اﺻﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﺠﻬﻮل‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻟﻘﺎ ﮐﺮد‪» :‬ﺗﻠﮏ اﻟﻐﺮاﻧﯿﻖ اﻟﻌﻠﻰ و ان ﺷﻔﺎﻋﺘﻬﻦ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷــﺪ و اﮔﺮ ﻣــﺮاد از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻃﺒﺮى دﯾﺪن ﺑﺎ ﭼﺸــﻢ‬
‫ﻟﺘﺮﺟﻰ«؛ »اﯾﻨﻬﺎ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن زﯾﺒﺎى ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻘﺎﻣﻰ ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﮐﻪ از‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺷﻬﻮد ﻗﻠﺒﻰ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن)ع( آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ اﻣﯿﺪ ﺷــﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰرود«‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ را‬ ‫ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺣﺪﯾﺚﮔﺮاﯾﻰ در ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺻﻠﻰﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎرف‬ ‫‪80‬‬
‫ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎرى ﺳــﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳــﭙﺲ از آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‬ ‫و ﻋﺮض آن ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ‬ ‫دﯾﻨﻰ اﺳــﺖ و ﻋﻼﻣﺖ ﺣﻤﻞ‬
‫ﺳــﻮره را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺳــﻮره ﺳــﺠﺪه ﮐﺮد و ﻫﻤﻪ‬ ‫اﺳــﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺎ ﻋﮑﺲ اﺳــﺖ )ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺮدم ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺰ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺧﺎك ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ او ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ و‬ ‫ﺗﻘﯿﯿــﺪ و ﺗﺨﺼﯿﺺ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﻌــﺪ از ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺧﻄﻮط اﺻﯿﻞ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ »وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه« ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﯿﺮى و ﻋﺪم ﻗﺪرت ﺑﺮاى ﺧﻢ‬ ‫ﺗﺮازوى ﺳــﻨﺠﺶ ﺻﺤﺖ و‬ ‫( و ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫و ﻣﺤــﻮرى‬
‫ﺷﺪن ﺧﺎﮐﻰ از زﻣﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ و ﭘﯿﺸﺎﻧﻰ ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎد‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ‬ ‫‪94‬‬
‫ﺳﻘﻢ ﻫﻤﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﯿﺰى ﻣﺒﺎﯾﻦ او ﺟﻌﻞ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺸــﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫در اﯾﻦ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺒﺮى در ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮى از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫ﻣــﺎ ﻣﻰداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ زﻧﺪه ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﻣﻰﻣﯿﺮاﻧﺪ و او ﺧﻠﻖ‬ ‫آﯾﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ اﺳــﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻔﺎد آﺷــﮑﺎر آﯾﻪ »ﻻ ﺗ ُْﺪ ِر ُﮐ ُﻪ‬
‫ﻣﻰﮐﻨﺪ و روزى ﻣﻰﺑﺨﺸــﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﺎ ﻧﺰد او ﺷــﻔﺎﻋﺖ‬ ‫ﯿﺮ« ﺑﯿﺎن‬ ‫ﯿﻒ اﻟْﺨَ ِﺒ ُ‬ ‫اﻷﺑْﺼﺎ ُر َو ُﻫ َﻮ ُﯾ ْﺪ ِر ُك ْ َ‬
‫اﻷﺑْﺼــﺎ َر َو ُﻫ َﻮ اﻟ ﱠﻠ ِﻄ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاى اﯾﻨﻬﺎ ﺳﻬﻤﻰ ﻗﺮار دادهاى‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ از اوﺻﺎف ﺳــﻠﺒﻰ ﺧﺪاى ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﺗﻮ ﻫﻤﺮاه ﻫﺴــﺘﯿﻢ! ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت آﻣﺪ‬ ‫ﮐﻪ وى ﻣﻨﺰه از رؤﯾﺖ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻇﺎﻫﺮى اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه در دﻧﯿﺎ‬
‫و او آن ﺳﻮره را ﺑﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫و ﺧــﻮاه در آﺧﺮت‪ ،‬ﺧﻮاه در ﺑﯿــﺪارى و ﺧﻮاه در ﺧﻮاب‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺷــﯿﻄﺎن ﺑﺪو اﻟﻘﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ‬ ‫ﻟﺴــﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ ،‬ﺗﻘﯿﯿــﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺑﺎ‬
‫دو را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﺴــﺎﺧﺘﻪام! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ آن را ﻣﻦ‬ ‫داﺷــﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﺗﻘﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻰ اﺳﺖ و ﺟﻬﺖ اﯾﻦ دو‬
‫ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻓﺘﺮا ﺑﺴــﺘﻪام و ﭼﯿﺰى ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دادهام‬ ‫ﻗﻀﯿﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﻰ ﺳﺎﻟﺒﻪ و دﯾﮕﺮى ﻣﻮﺟﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺮورت ازﻟﻰ‬
‫ﮐﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟! ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺑﺮ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﻰ ﻻ ﺗﺪرﮐﻪ اﻻﺑﺼﺎر ﺑﺎﻟﻀﺮورة اﻻزﻟﯿﮥ و ﻫﻮ ﯾﺪرك‬
‫»وإ ِْن َﮐﺎ ُدوا ﻟَ َﯿ ْﻔ ِﺘ ُﻨﻮﻧ َ‬
‫َﮏ َﻋﻦِ اﻟ ﱠ ِﺬي‬ ‫آن ﺣﻀــﺮت ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬‬ ‫اﻻﺑﺼﺎر ﺑﺎﻟﻀﺮورة اﻻزﻟﯿﮥ‪.‬‬
‫وك ﺧَ ِﻠ ًﯿﻼ‪.‬‬ ‫َأ ْو َﺣ ْﯿ َﻨﺎ ِإﻟَ ْﯿ َ‬
‫ــﮏ ﻟِ َﺘ ْﻔ َﺘﺮِ َي َﻋ َﻠ ْﯿ َﻨﺎ َﻏ ْﯿ َ‬
‫ــﺮ ُه َو ِإ ًذا َﻻﺗﱠﺨَ ُﺬ َ‬
‫‪ .93‬روم‪.30 ،‬‬
‫‪ .95‬ﻧﺠﻢ‪19 ،‬و‪.20‬‬ ‫‪» .94‬ادب ﻧﻘﺪ«‪ ،‬ﺻﺺ‪114‬و‪.115‬‬
 ‫ﺑــﻪ ﮔﻤﺎن ﻃﺒﺮى اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﻣﻨﺎﻓﺎﺗــﻰ ﺑﺎ ﻗﺼﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ ﻧﺪارد؛‬
‫زﯾﺮا ﺟﺮﯾﺎن ﺷــﻔﺎﻋﺖ ﺑﺘﻬﺎ ﮐﻼم ﺳﻬﻮى و اﻟﻘﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﻰ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺰول آﯾﺎت ﻣﻨﺎﻓﻰ آن‪ ،‬ﻧﺴﺦ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻗﺼﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ ﮐﻪ ﺻــﺪر و ذﯾﻞ آن ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﺘﻬﺎﻓﺖ‬
‫ﺳــﺮ‬
‫اﺳــﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﻃﺒﺮى ﺑﺪون ﺗﻨﺎﻓﻰ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳــﺖ و ّ‬
‫ﺗﻬﺎﻓﺖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮره ﻧﺠﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﺠﺎ‬
‫ﻧﺎزل ﺷــﺪه و ﮐﻼﻣﻰ ﮐﻪ ﯾﮑﺠﺎ ﻧﺎزل ﺷــﺪه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺸــﺘﻤﻞ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺘﮑﻠﻢ آن ﮐﻼم داﻋﯿﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺳﺮاﺳــﺮ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ و از اﯾﻦ رﻫﮕﺬر ﺗﺤﺪى‬
‫ُــﺮ َآ َن َأ ْم َﻋ َﻠﻰ ُﻗ ُﻠ ٍ‬
‫ﻮب‬ ‫ون اﻟْﻘ ْ‬‫ــﺮ َ‬ ‫َ‬
‫ﻫﻢ ﻧﻤﻮده اﺳــﺖ‪» :‬أ َﻓ َﻼ َﯾ َﺘ َﺪﺑﱠ ُ‬
‫ﯿﻪ اﺧْ ِﺘ َﻼ ًﻓﺎ‬ ‫ﺎن ِﻣ ْﻦ ِﻋ ْﻨ ِﺪ َﻏ ْﯿﺮِ َ ِ‬
‫اﷲ ﻟَ َﻮ َﺟ ُﺪوا ِﻓ ِ‬ ‫»وﻟَ ْﻮ َﮐ َ‬
‫أ ْﻗ َﻔﺎﻟُ َﻬﺎ« و َ‬
‫‪98‬‬
‫ﯿــﺮا«‪ 99.‬در ﭘﺎﯾــﺎن ﻗﺼﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ آﻣﺪه اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺻﻨﺎدﯾﺪ‬
‫ﺷــﺮك و ﺳﺮان اﻟﺤﺎد ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺳﻮره ﻧﺠﻢ راﺿﻰ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص( ﺳــﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ 100.‬ﻃﺒﺮى ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ را در ﮐﺘﺎب‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫از روش ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻣﺘﺄﺳــﻔﺎﻧﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻘﻞ او ﺑﺎﻋﺚ دﺳــﺘﺎوﯾﺰ‬
‫و ﺣﺮﺑﻪاى ﺷــﺪه ﺑﻪ دﺳــﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﺮاى‬
‫‪81‬‬ ‫‪.‬‬ ‫دﺷﻤﻨﻰ و ﺿﺮﺑﻪ زدن و زﯾﺮ ﺳﺆال ﺑﺮدن اﺳﻼم و‬
‫اﻣــﺎ ادﻟﻪ ﺳــﺎﺧﺘﮕﻰ و ﺟﻌﻠﻰ ﺑﻮدن اﻓﺴــﺎﻧﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ،‬راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻮﺛﻖ ﻫﺴــﺘﻨﺪ و ﺻﺪور آن از اﺑﻦﻋﺒــﺎس ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴــﺖ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق« اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫ﻣﺠﻌﻮﻻت زﻧﺎدﻗﻪ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او ﮐﺘﺎﺑﻰ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‬
‫‪101‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬آﯾﺎت آﻏﺎز ﺳــﻮره ﻧﺠﻢ ﺻﺮﯾﺤ ًﺎ اﯾــﻦ ﺧﺮاﻓﺎت را اﺑﻄﺎل‬
‫»و ﻣﺎ َﯾ ْﻨ ِﻄ ُﻖ َﻋﻦِ اﻟْ َﻬﻮى إ ِْن ُﻫ َﻮ إ ﱠِﻻ‬
‫ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪َ :‬‬
‫َو ْﺣ ٌﯽ ُﯾﻮﺣﻰ«؛ »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از روى ﻫﻮاى ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻰﮔﻮﯾﺪ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ وﺣﻰ اﻟﻬﻰ اﺳــﺖ«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ اﻓﺴــﺎﻧﻪ‬
‫ﻓﻮق ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ؟‬
‫‪ .3‬آﯾﺎﺗﻰ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﻧﺎم ﺑﺘﻬﺎ در اﯾﻦ ﺳــﻮره آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﺬﻣﺖ ﺑﺘﻬﺎ و زﺷــﺘﻰ و ﭘﺴــﺘﻰ آﻧﻬﺎ اﺳــﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻨﻬﺎ اوﻫﺎﻣﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﭘﻨﺪارﻫﺎى‬
‫‪ .98‬ﻣﺤﻤﺪ‪.24 ،‬‬
‫‪ .99‬ﻧﺴﺎء‪.83 ،‬‬
‫‪» .100‬ادب ﻧﻘﺪ«‪ ،‬ص‪.117‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،23‬ص‪.50‬‬ ‫‪ .101‬اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ‬
‫‪96‬‬
‫ــﯿﺌًﺎ َﻗ ِﻠ ًﯿﻼ«‪.‬‬
‫َــﺪ ِﮐ ْﺪ َت ﺗ َْﺮ َﮐ ُﻦ ِإﻟَ ْﯿ ِﻬ ْﻢ ﺷَ ْ‬ ‫ــﻮ َﻻ َأ ْن ﺛَ ﱠﺒ ْﺘ َﻨ َ‬
‫ﺎك ﻟَﻘ ْ‬ ‫َوﻟَ ْ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎدﺛﻪاى ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻐﻤﻮم و دلﻧﮕﺮان ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاى ﺗﺴــﻠﻰ ﺧﺎﻃﺮ او‪ ،‬آﯾﻪ ‪ 52‬ﺳﻮره‬
‫ﮏ ِﻣ ْﻦ َر ُﺳ ٍ‬
‫ــﻮل‬ ‫»و َﻣﺎ َأ ْر َﺳــ ْﻠ َﻨﺎ ِﻣ ْﻦ ﻗ َْﺒ ِﻠ َ‬
‫ﺣــﺞ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪َ :‬‬
‫ﺎن ِﻓﯽ ُأ ْﻣ ِﻨ ﱠﯿ ِﺘ ِﻪ َﻓ َﯿ ْﻨ َﺴﺦُ اﷲُ‬ ‫َو َﻻ ﻧَ ِﺒ ﱟﯽ إ ﱠِﻻ ِإ َذا َﺗ َﻤﻨﱠﻰ َأﻟْﻘَﻰ اﻟﺸﱠ ْــﯿ َﻄ ُ‬
‫ﯿﻢ َﺣ ِﮑ ٌ‬
‫ﯿﻢ«‪.‬‬ ‫ﺎن ﺛ ﱠُﻢ ُﯾ ْﺤ ِﮑ ُﻢ اﷲُ َآ َﯾﺎ ِﺗ ِﻪ َواﷲُ َﻋ ِﻠ ٌ‬ ‫ــﯿ َﻄ ُ‬
‫َﻣﺎ ُﯾ ْﻠ ِﻘﯽ اﻟﺸﱠ ْ‬
‫‪97‬‬
‫و ﺑﺎ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬ ‫ﻃﺒﺮى ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﯾﺎت دﯾﮕﺮ‬
‫آﯾﺎت‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ او اﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻣﮑﺎن ﺳــﻬﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﻣﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﻰ ﮐــﻪ از ﺧﺪا درﯾﺎﻓﺖ‬
‫َ‬
‫ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻬﺮا ً اﻣﮑﺎن ﺳــﻬﻮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ اﻋﻢ از ﻋﺒﺎدت‬
‫َﮐ ِﺜ ً‬ ‫و ﻏﯿﺮ آن ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﻰﺗﻮان از ﺳــﻬﻮ در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺳﻬﻮ در اﺻﻞ ﭘﯿﺎم اﻟﻬﻰ را اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳــﻬﻮ در اﺻــﻞ ﭘﯿﺎم اﻟﻬﻰ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑــﻪ ﺑﻌﻀﻰ از اﻧﺒﯿﺎ‬
‫ﻧــﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮى ﺑﺪون ﺳــﻬﻮ در ﻣﺘــﻦ ﭘﯿﺎم اﻟﻬﻰ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا آﯾﻪ ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻠﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‬
‫اﺳﻼم)ص( ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﺳﺎﻧﺤﻪ‬
‫ﺳﻬﻮ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳــﻬﻮ در اﺻﻞ ﭘﯿﺎم ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﯿﺖ‬
‫رﺳﯿﺪه و در ﻗﺼﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷــﯿﻄﺎن در ﺣﺮﯾﻢ وﺣﻰ ﻧﻔــﻮذ دارد و ﭼﯿﺰى را‬
‫ﺑﺮﺧــﻼف ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺪا اﻟﻘــﺎ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑــﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ آن ﮐﻼم‬
‫ﺳــﻬﻮى و اﻟﻘﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﻰ را ﻧﺴــﺦ ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ و آﯾﺎت واﻗﻌﻰ‬
‫ﺧﻮد را ﺣﺎﮐﻢ و ﻧﺎﻓﺬ ﻣﻰﺳﺎزد‪.‬‬
‫از ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺪوﺛ ًﺎ ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﺳــﻬﻮ و‬ ‫‪ .5‬ﺻﯿﺎﻧﺖ‬
‫اﻟﻘﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﻰ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻃﺒﺮى ﻓﻘﻂ ﺑﻘﺎ‬
‫ﺑﺎ آن ﺗﻨﺎﻓﻰ دارد؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻟﻘﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﻰ ﻧﺴﺦ ﻣﻰﺷﻮد‬
‫از‬ ‫و وﺣﻰ ﻧﺎب ﻣﻰﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﻰﺗﻮان ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺣﻔﻆ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﺎﻧﻊ اﺻﻠﻰ ﺳﻬﻮ ﯾﺎ اﻟﻘﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﻰ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﺷــﺘﻤﺎل ﺻﺪر ﺳــﻮره ﻧﺠﻢ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒــﺮ اﮐﺮم)ص(‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاﺳــﺎس ﻫﻮى ﺳــﺨﻦ ﻧﻤﻰﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻏﯿﺮ از وﺣﻰ‬
‫ﭼﯿﺰى ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺷﺘﻤﺎل وﺳﻂ آن ﺳﻮره ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﺷــﺘﻪ ﺑﺪون اذن ﺧﺪا ﺣﻖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد و ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺳﻮدى ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺘﻬﺎى دروﻏﯿﻦ‪،‬‬
‫‪ .96‬اﺳﺮاء‪73 ،‬و‪.74‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،17‬ص‪.131‬‬ ‫‪.97‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺴــﻠﻢ و ﺑﺨﺎرى ﻋﻠﻤﺎى ﺑﺰرگ اﻫﻞﺳــﻨﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻌﺼﺮ‬ ‫ﺑﻰاﺳــﺎس ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﺪ و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﮐﺎرى از آﻧﻬﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻃﺒﺮى ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺷــﺎرهاى ﺑﻪ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ داﺳــﺘﺎﻧﻰ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪» :‬إ ِْن ِﻫ َﯽ إ ﱠِﻻ َأ ْﺳﻤﺎ ٌء َﺳ ﱠﻤ ْﯿ ُﺘ ُﻤﻮﻫﺎ َأﻧْ ُﺘ ْﻢ َو آﺑﺎؤُ ُﮐ ْﻢ ﻣﺎ َأﻧ َْﺰ َل‬
‫اﻟﻈ ﱠﻦ َو ﻣﺎ َﺗ ْﻬ َﻮى ْ َ‬‫ﻮن إ ﱠِﻻ ﱠ‬ ‫اﷲُ ﺑِﻬﺎ ِﻣ ْﻦ ُﺳ ْــﻠ ٍ‬
‫ﻄﺎن إ ِْن َﯾ ﱠﺘ ِﺒ ُﻌ َ‬ ‫ﱠ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺲ‬ ‫اﻷ ْﻧ ُﻔ ُ‬
‫‪104‬‬
‫و دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﻰ و ﻧﻘﻠﻰ و ﺗﺎرﯾﺨﻰ دﯾﮕﺮ‪.‬‬ ‫َو ﻟَﻘ َْﺪ ﺟﺎ َء ُﻫ ْﻢ ِﻣ ْﻦ َر ﱢﺑﻬ ُِﻢ اﻟْ ُﻬﺪى«‪ 102.‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺬﻣﺘﻬﺎى ﺷــﺪﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳــﺖ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺒﻞ از آن‪ ،‬ﻣﺪح ﺑﺘﻬﺎ ﺷﺪه‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮى‬ ‫ﺻﺮﯾﺤ ًﺎ ﯾﺎدآور ﺷــﺪه ﮐﻪ ﺧﺪا ﺗﻤﺎﻣﻰ‬ ‫ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ رواﯾﻰ ﻣﺤﺾ‬ ‫‪.1‬‬ ‫آن را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ و اﻧﺤﺮاف و ﺗﻀﯿﯿﻊ ﺣﻔﻆ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻃﺒﺮى در ﮐﻨﺎر رواﯾﺖ از ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻟﻐﺖ و‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در آﯾﻪ ﻧﻪ ﺳــﻮره ﺣﺠﺮ ﻣﻰﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ِ » :‬إﻧﱠﺎ ﻧ َْﺤ ُﻦ َﻧ ﱠﺰﻟْ َﻨﺎ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﯾﺎت دﯾﮕﺮ‬ ‫ﻮن«‪.‬‬ ‫اﻟﺬ ْﮐ َﺮ َو ِإﻧﱠﺎ ﻟَ ُﻪ ﻟَﺤﺎ ِﻓ ُﻈ َ‬
‫ﱢ‬
‫‪ .2‬ﯾﮑﻰ از روﺷﻬﺎى ﺗﻔﺴﯿﺮى ﻃﺒﺮى در اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫‪ .4‬ﻣﺒــﺎرزه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑــﺎ ﺑﺖ و ﺑﺖﭘﺮﺳــﺘﻰ ﯾﮏ ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫از روش ﺗﻔﺴﯿﺮى‬ ‫آﺷــﺘﻰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﭘﯿﮕﯿﺮ و ﺑﻰوﻗﻔﻪ از آﻏﺎز ﺗــﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ او‬
‫او از اﯾﻦ روش‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎب ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( در ﻋﻤﻞ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ‬
‫در ﻣﻮاردى ﻫﻤﭽﻮن‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫‪ .3‬ﻃﺒﺮى از روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫و ﺳــﺎزش و اﻧﻌﻄﺎﻓﻰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺖ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻰ ـ ﺣﺘﻰ در‬
‫‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ و‬ ‫در ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﻰ ﺻﺤﯿﺢ ﻟﻐﺎت ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﻬﺎى‬ ‫ﺳــﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻻت ـ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻰدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت‪ ،‬ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺎرض‬ ‫‪103‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻔﺎﻇﻰ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺟﺎرى ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدن آﯾﺎت ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﺗﻔﺴــﯿﺮى‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺠﻤﻼت‬ ‫‪ .5‬ﺳﻮره ﻧﺠﻢ در ﺳﺎل دوم ﺑﻌﺜﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻰ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن‬
‫‪ ،‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ راوﯾﺎن در ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺜﺖ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ‬ ‫‪ .4‬ﻃﺒﺮى در ﻣﻮاردى در اﺳــﺘﻔﺎده از ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫‪ .6‬ﯾﮑــﻰ از راوﯾــﺎن اﯾﻦ داﺳــﺘﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑــﻦ ﮐﻌﺐ ﻗﺮﻇﻰ‬ ‫‪82‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺴــﺌﻠﻪ رؤﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻓﺴــﺎﻧﻪ ﻏﺮاﻧﯿﻖ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ داﺳــﺘﺎن را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﻰدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺎل‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺸــﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده او از‬ ‫آﻧﮑﻪ ﺳــﺎل ﺗﻮﻟﺪ وى ‪40‬ق اﺳﺖ‪ .‬در ﺿﻤﻦ وى از ﯾﻬﻮدﯾﺎن‬
‫اﯾﻦ روش ﺗﻔﺴﯿﺮى‪ ،‬ﻧﻤﻰﺗﻮان اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﻰﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزى در اﯾﻦ ﻣﻮرد وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ .102‬ﻧﺠﻢ‪.23 ،‬‬
‫‪ ،‬ﺻﺺ‪.166-155‬‬ ‫‪ .104‬ر‪.‬ك‪:‬‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪.164‬‬ ‫‪.103‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬

‫«‪،‬‬ ‫‪ .7‬اﺳــﺘﺎدى‪ ،‬رﺿﺎ‪» ،‬اﻫﻞﺑﯿﺖ رﺳــﺎﻟﺖ در‬ ‫‪.1‬‬ ‫‪.‬‬

‫ﻣﺠﻠﻪ ﮐﯿﻬﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،25‬ﻣﺮداد و ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪1368‬ش‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬اﻟﺒﻌﺜﮥ‪،‬‬ ‫‪ .8‬ﺑﺤﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺎﺷــﻢ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬ ‫‪ .3‬اﺑﻦﻓــﺎرس‪ ،‬اﺣﻤــﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ دوم‪1415 ،‬ق‪.‬‬ ‫داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﮥ‪1420 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬ ‫‪ .9‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳــﻤﺎﻋﯿﻞ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ادب‬ ‫‪ .4‬اﺑﻦﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﮑﺮم‪،‬‬
‫داراﻟﻔﮑﺮ‪1401 ،‬ق‪.‬‬ ‫ﺣﻮزه‪1405 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ .10‬ﺟــﻮادى آﻣﻠﻰ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪» ،‬ادب ﻧﻘــﺪ«‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﮥ‬ ‫‪ .5‬اﺑﻦﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳــﺤﺎق‪،‬‬
‫ﺳــﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸــﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷــﺎد اﺳــﻼﻣﻰ‪،‬‬ ‫اﻟﺘﺠﺎرﯾﮥ اﻟﮑﺒﺮى‪1348 ،‬ق‪.‬‬
‫‪1369‬ش‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬ ‫‪ .6‬ازﻫــﺮى‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪،‬‬
‫‪ .11‬ﺟﻮﻫﺮى‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪،‬‬ ‫داراﻟﻤﻌﺮﻓﮥ‪1422 ،‬ق‪.‬‬
 ‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪1382 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺑﻰﺟﺎ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪ ،‬ﺑﻰﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬ ‫‪ .29‬ﻫﻤــﻮ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻗﻢ‪،‬‬ ‫‪ .12‬ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴــﻦ‪،‬‬
‫داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪1412 ،‬ق‪1992 /‬م‪.‬‬ ‫ﻣﺆﺳﺴﻪ آلاﻟﺒﯿﺖ ﻻﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث‪1412 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ‬ ‫‪ .30‬ﻃﺮﯾﺤــﻰ‪ ،‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ .13‬ﺧﺎﻟــﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤــﻦ‪،‬‬
‫ﺣﺴﯿﻨﻰ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻮى‪1365 ،‬ش‪.‬‬ ‫داراﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪1406 ،‬ق‪.‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪ .31‬ﻋﻄﻮان‪ ،‬ﺣﺴــﯿﻦ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪،‬‬ ‫‪ .14‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادي‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑــﻦ ﻋﻠﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪1402 ،‬ق‪1982 /‬م‪.‬‬ ‫ﺑﯽﻧﺎ‪1349 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ .32‬ﻋﻤﯿﺪ زﻧﺠﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳــﻌﻠﻰ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴــﮥ اﻟﻨﺸﺮ‬ ‫‪ .15‬ﺧﻤﯿﻨﻰ‪ ،‬روح اﷲ‪،‬‬
‫‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ‪1373 ،‬ش‪.‬‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﻰ‪1405 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ .33‬ﻓﺎﺿﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﻃﺒﺮى در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳــﯽ«‪،‬‬ ‫‪ .16‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد‬ ‫‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ ،‬داراﻟﻘﻠﻢ‪1416 ،‬ق‪.‬‬
‫اﺳﻼﻣﻰ‪1369 ،‬ش‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸــﺎرات‬ ‫‪ .17‬راﻣﯿــﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤــﻮد‪،‬‬
‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬ ‫‪ .34‬ﻓﺨــﺮرازي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪،‬‬ ‫اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪1380 ،‬ش‪.‬‬
‫داراﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ‬ ‫‪ .18‬رﺷــﯿﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴــﮥ‬ ‫‪ .35‬ﻓﺮاﻫﯿــﺪى‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪،‬‬ ‫دوم‪1367 ،‬ق‪.‬‬
‫اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪1414 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ .19‬زرﮐﺸــﻰ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪،‬‬
‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬اﻋﻠﻤﻰ‪،‬‬ ‫‪ .36‬ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬داراﺣﯿﺎء اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﯿﮥ‪،‬‬
‫‪1402‬ق‪.‬‬ ‫‪1376‬ق‪.‬‬
‫‪83‬‬ ‫‪ .37‬ﻓﯿﻮﻣــﻰ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬ ‫‪ .20‬زﻣﺨﺸــﺮى‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑــﻦ ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬داراﻟﻬﺠﺮة‪1405 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ‬
‫‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ .38‬ﮐﻠﯿﻨــﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب‪،‬‬ ‫اﻻﻋﻼم اﻻﺳﻼﻣﻰ‪1414 ،‬ق‪.‬‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪1375 ،‬ش‪.‬‬ ‫‪ .21‬زﯾﺪى‪ ،‬ﮐﺎﺻﺪﯾﺎﺳــﺮ ﺣﺴــﯿﻦ‪،‬‬
‫‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫‪ .39‬ﮔﻠﺪزﯾﻬﺮ‪ ،‬اﮔﻨﺎس‪،‬‬ ‫‪ ،‬در‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﻧﺠﺎر‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﮥ اﻟﺨﺎﻧﺠﯽ‪1374 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ ،‬اﯾﺴﯿﺴﮑﻮ‪1992 ،‬م‪.‬‬
‫‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷــﺶ ﺻﻔﻮة اﻟﺴــﻘﺎ‪،‬‬ ‫‪ .40‬ﻣﺘﻘــﻰ ﻫﻨﺪى‪،‬‬ ‫‪ .22‬ﺳــﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤــﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬اﻟﺮﺳﺎﻟﮥ‪1413 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ .41‬ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻓﺮوﺷﻰ اﺳﺪى‪،‬‬ ‫‪ .23‬ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪1374 ،‬ش‪.‬‬ ‫‪1960‬م‪.‬‬
‫‪ .42‬ﻣﻮﺳــﻮى‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴــﯿﻦ‪» ،‬اﺳــﺒﺎب ﻧﺰول در ﺗﻔﺴــﯿﺮ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ .24‬ﺷﻬﺎﺑﻰ‪ ،‬ﻋﻠﻰاﮐﺒﺮ‪،‬‬
‫ﻃﺒﺮى«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸــﻬﺎى ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ﺳــﺎل اول‪ ،‬ﺷــﻤﺎره‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪1335 ،‬ش‪.‬‬
‫اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1374‬ش‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﻗﻢ‪،‬‬ ‫‪ .25‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﻰ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ‪،‬‬
‫‪ .43‬ﻣﯿﺮزاﻣﺤﻤــﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿــﺎ‪» ،‬روش ﺗﻔﺴــﯿﺮى ﻃﺒــﺮى«‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرﺳﯿﻦ ﻗﻢ‪1417 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ .26‬ﻃﺒﺮﺳــﻰ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪،‬‬
‫اﺳﻼﻣﻰ‪1369 ،‬ش‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻋﻠﯽ ﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴــﻪ اﻧﺘﺸــﺎرات ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪ .44‬ﻫﺮوى‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬ ‫‪1360‬ش‪.‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿــﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﻓﺮﯾﺪ اﻟﻤﺰﯾﺪى‪ ،‬ﻣﮑــﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﮥ ﻣﺼﻄﻔﻰ اﻟﺒﺎز‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﺣﯿﺎء‬ ‫‪ .27‬ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫‪1419‬ق‪.‬‬ ‫اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ‪1406 ،‬ق‪.‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪ .28‬ﻃﺒــﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤــﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾــﺮ‪،‬‬