Ang magsusulat ug ang hulga sa kalinaw

Raul G. Moldez

(Gibatbat sa tagsulat isip 2019 Frank S. Alforque Memorial Lecture atol sa ika-23 nga
Kombensyon sa Bathalad-Mindanao nga gipahigayon niadtong Oktubre 26, 2019 didto
sa MSU-IIT, Iligan City)

Intro:

Maayong adlaw kanatong tanan.

Sa dili pa ko mohatag sa akong lecture,palihog dawata ang akong

mainitong panimbaya ug pagpasalamat kaninyo tungod sa inyong pagtambong
niining atong panagtapok dinhi sa MSU-IIT alang sa ika-23 nga Kombensyon sa
Bathalad-Mindanao.

Angay natong masayran nga kining atong kapunongan wala o dili unta
mahimugso kon wala pa ang usa ka tawo nga naningkamot nga matukod ang
Bathalad-Mindanao. Siya si Nyor Frank S. Alforque.

Ug agig pasidungog kaniya sa tuyo nga kanunay buhi siya diha sa atong
tinuig nga panagtapok, nauyonan niadtong tuig 2015 nga sa matag pahigayon sa
Kombensyon, may igahin gayod nga takna alang sa Frank S. Alforque Memorial
Lecture.

Busa may lecture niadtong 2015 ug sa 2016. Apan walay Frank Alforque
Lecture niadtong 2017 ug 2018. Karong tuiga, nagpasalamat kos nanimon sa
Bathalad-Mindanao kay ila kining gibanhaw. Ug labaw kong nagpasalamat kay
akoy ilang gidapit nga mohatag sa lecture karong tuiga.

Ikaduha kining higayon nga ako ang mohatag sa lecture. Ang una
nahitabo niadtong 2016.

Sa akong lecture sa 2016, akong gituki sa mga sinulat ni anhing Nyor

Frank ug ang relasyon niini ngadto sa batasan ug kinaiya sa mga Pinoy.
 Karon tuiga, mopasahi ko. Ang tema nga akong pagadalhon magsentro
diha sa mga magsusulat ug ang hulga sa kalinaw dihi sa pulo sa Mindanao.

Ang magsusulat ug ang hulga sa kalinaw

Akong sugdan ang lecture pinaagi sa pagkutlo sa pulong ni kanhi British

prime minister Neville Chamberlain nga nagkanayon, “In war, whichever side
may call itself the victor, there are no winners, but all are losers.”

Ug alang kanako, usa kini kang gospel truth kon maghisgot kitag gubat,
kagubot ug kaguliyang.

Apan angay natong hinumduman ang mga kasaysayan sa tawo may

kaluhang kagubot. Gani, sa Bibliya atong mabasa ang daghang sugilanon about
wars and conflicts. Sa mga libro sa kasaysayan, mabasa usab nato ang mga
hitabo mahitungud sa gubat ug panag-away nga nakahulga sa kinabuhi ug
seguridad sa tawo.

Tungod niini, nakaingon ako nga as long as man is man, there will always
be wars and conflicts. And this world can never be perfect.

May gagmayng gubat ug kasamok ug may dagkong gubat ug kasamok

usab. Apan bisan unsa pa kagamay ug kadako ang gubat, kanunay gayod kini
magdulot og hulga sa atong kinabuhi. Sa ngadto-ngadto, aduna kiniy collateral
damage—mga inosenteng tawo, apil mga bata—nga mamatay.

Sa dihang miulbo ang taho nga gilusob sa mga sakop sa Royal Army sa
Sultanate of Sulu ang Borneo, gibaha ang inbox sa akong cellphone sa mga text
message gikan sa akong mga higala sa Luzon ug Kabisay-an, reminding me to
take extra care of myself kay sila nahadlok nga kini mahimong full blown war sa
tibuok isla sa Mindanao. The same thing happened sa dihang mga mga sakop sa
Moro National Liberation Front ug sa Armed Forces of the Philippines nag-
engkwentro didto sa dakbayan sa Zamboanga.

Tungod sa maong hitabo, daghan ang nagtuo nga ang kahimtang sa

kalinaw ug kahusay sa pulo sa Mindanao kanunay gitay-og ug gihulga. Apan
layo ra kini sa kamatuoran. Kay sa tinuod lang, daghang parte sa pulo sa
Mindanao diin ang katawhan malinawon nga nanimuyo.
Ang handurawan sa mga magsusulat

Dili malalis nga lad-ang, walay lasa ug way lami ang mga obrang
sugilanon, nobela, o drama kun kini walay panagsumpaki sa mga karakter ug
mao na dayon ang hatagan sa resolution. Moa kini ang gitawag og conflict. And
the dislocation of people ug ang krisis nga mahitabo ingon nga resulta sa gubat
give us writers some kind of important contribution to artistic exploration and
literary expression.

I must say that writers’ imagination knows no boundaries. It is the only

thing that enjoys absolute freedom.

Ug isip mga magsusulat, maoy atong papel ang pagsugid sa mga butang
nga nasinati sa katawhan diha sa mga gubat ug uban pang hulga sa kalinaw.
Wars and conflicts provide our imagination with rich anecdotal details. Their
impacts also help writers articulate and assimilate the horrors of wars and
conflicts in their literary creations.

Sa iyang 2011 Jefferson Lecture in the Humanities, si Harvard president

Drew Faust nagkanayon: “Humans are unique in their creation of an institution
of war that is designed to organize violence, define its purposes, declare its onset,
ratify its conclusion, and establish its rules. War, like literature, is a distinctively
human product.”

Apan, nakaseguro ako nga daghan ang mouyon kanako sa pag-ingon nga
war is a messy human product. It is a dirty product.”

Hinuon, ang mga magsusulat makahimog nindot nga mga obra base sa
mga gubat, kaguliyang ug kagbot.

Si Faust midugang: “It would indeed be impossible ever fully to capture

war’s contradictions, its paradoxes, its horror, and its exhilaration… We have
grappled to use the humanity of words to understand the inhumanity of war. As
we continue to be lured by war, we must be committed to convey its horrors. We
must make it our work to tell a true war story.”

Pinaagi sa atong mamugnaong handurawan, kitang mga magsusulat

makahimog mga panugid kansang mga karakter nagalihok paingon ngadto sa
kadaogan.
Panapos

Hugot akong nagtuo nga walay gahom ang mga magsusulat sa pagsanta
ug pagpugong sa gubat, kaguliyang ug ubang pang hulga sa kalinaw. Tungod
kay ang kagubot ug kaguliyang usa lamang sa mga kamatuoran nga masinati sa
tawo samtang ania pa kita sa kalibotan. Apan kitang mga magsusulat adunay
dakong kaakohan sa pagsugid niini ginamit ang gahom sa atong imahinasyon.

Niadtong Hulyo 23, 2013, natugaw ang kalinaw ug kahusay sa Dakbayan

sa Cagayan de Oro sa dihang gibombahan ang usa ka entertainment bar sa
Limketkai Center, nga miresulta sa hinahaling kamatayon sa pipila ka tawo ug
pagka-angol sa daghan pang uban. Ako nagtuo nga ang mga tawong mihimo sa
ingon adunay conflict either against himself or against a group of people and
had resorted to planting such bomb to send a message. Kinsa sila? Wala akoy
ideya. Apan sa maong hitabo, tataw nakong napamatud-an nga ang bingkil o
conflict modulot sa maot ug ngil-ad nga resulta. Usa ka balak ang akong nasulat
tungod sa maong insidente. Ania ang balak nga akong giulohan og Gilay-on:

GILAY-ON

, kapin kun kulang. Ingon niini ang imong

paghulagway sa atong gilay-on. Ug uyon ko.
Kay anaa ka man diha sa dakbayan nga di
matulog, segun sa awit ni Frank Sinatra,
naglaylay sa mga bata nga way usang
milusot sa imong bilahan. Mga bata
kansang kaugatan way sambog sa atong dugo.
Samtang ako ania sa dakbayan nga nabantog
sa iyang kamahigalaon. Apan ang iyang bag-ong
tagline nga ‘a city in bloom, in blossom and in boom’
daw mas haom. Kay bag-o pa lamang, gitay-og
ang iyang kamalinawon. Booooooooooom!
Milanog ang makabungol nga mga suliyaw!
May naninggit, nangayog panabang!
May nanghilak. Ug misagol sa nangaboak
nga baso, salamin, botelya sa San Mig light,
nangagubang talad ug lingkoranan, mga lawas.
Nagbad-ay. Way kinabuhi. Daw napulpog
nga mga estatuwa. Natina sa dugo ang lunhawng
palibot. Busa, ayaw lang sa pag-uli.
 Hinuon, nakahukom kong moapas kanimo.
Aron diha sa nasod ni Ingko Samuel, kitang duha
ang mangaykay sa paglaom alang sa atong ugma.
Ug mamalik tas yutang gilubngan sa atong mga pusod
human sa usa ka dekada. Kay nianang panahona,
hayan napanas na ang pagbangotan sa akong
kasingkasing. Oo, usa ka dekada, kapin kun kulang.

Matod pa ni magsusulat John Iremil Teodoro, “writers have no other

weapons against the ugly memory of wars and conflicts but words.” Ang
magsusulat walay hinagiban batok sa kangil-ad ug kamaot sa gubat kon dili mga
pulong.

Tinuod, ingon nga mga magsusulat, we can humanize the ugliness of wars
and conflicts pinaagi sa katahom sa atong mga sugilanon ug sa kahawot sa rima
ug garay sa atong sulaton nga mga balak.

Salamat sa pagpaminaw!

References:

Farr, Christina. Ethics and War: How Writers Think About Conflict.
http://cisac.stanford.edu/news/ethics_and_war_how_writers_think_about_conflict_20110
127/

Faust, Drew Gilpin. "Telling War Stories: Reflections of a Civil War Historian". 2011
Jefferson Lecture in the Humanities.

http://www.searchquotes.com/quotation/In_war,_whichever_side_may_call_itself_the_vic
tor,_there_are_no_winners,_but_all_are_losers./55918/

Okey Ndibe and Chenjerai Hove (eds.). Writers, Writing on Conflicts and Wars in Africa.
Adonis & Abbey Publishers Ltd.

Teodoro, John Iremil. “Every Disaster is Personal” (A paper read on the panel
“Apocalyptic Literature: Disaster and Imagination” during the Philippine Center of
International PEN Literature Conference, 1&2 December 2011, Cultural Center of the
Philippines). http://balaysugidanun.com/tag/philippine-pen-literature-conference/

The Humanities and War. Harvard Gazette.

http://news.harvard.edu/gazette/story/2011/05/the-humanities-and-war/