ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧΟΛΙΑ

ΙΓΝ Μ. ΣΑΚΑΛΗΣ

ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΑΛΙΚΑΡΝΗΣΣΕΟΣ ΙΣΤΟΡΙΗΣ ΑΠΟΔΕΞΙΣ

Ο κόσμος του Ηρόδοτου
Ά ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑ
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ

2
Με απόφαση της ελληνικής κυβερνήσεως τα διδακτικά βιβλία του Δημοτικού, του Γυμνασίου και
του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων και διανέμονται
δωρεάν.

3
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ - ΣΧΟΛΙΑ: ΙΓΝ. Μ. ΣΑΚΑΛΗΣ
Α' ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑ

4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ο βίος τον Ηρόδοτου
Η Ιστορία είναι η επιστήμη εκείνη που μελετά τη ζωή των ανθρώπων που έζησαν σε
περασμένες εποχές και το βιβλίο που κρατούμε είναι ένα βιβλίο ιστορίας. Αποτελείται από αποσπασμα
από ένα άλλο βιβλίο, που κληρονομήσαμε από την αρχαία Ελλάδα και το έχει γράψει ο Ηρόδοτος.

Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε γύροι στο 485 π.Χ. στην Αλικαρνασσό. Η πόλη αυτή ήταν χτισμένη στα
νοτιοδυτικά παράλια της Μικρός Ασίας, στην περιοχή που λέγεται Καρία, και ήταν αποικία δωρική. Οι
κάτοικοι της είχαν αναπτύξει πολλές σχέσεις με τους ντόπιους, τους Κάρες. Στα χρόνια του Ηρόδοτου
κυβερνούσε την πόλη ο ντόπιος τύραννος Λύγδαμης, που ήταν υποτελής και φίλος των Περσών. Ο
Λύγδαμης ήταν εγγονός της βασίλισσας Αρτεμισίας, που είχε πάρει μέρος στην εκστρατεία του Ξέρξη
κατά της Ελλάδας.

Ο Ηρόδοτος καταγόταν από επιφανή οικογένεια· ο πατέρας του λεγόταν Λύξης και η μητέρα του
Δρυώ. Είχε αδελφό που λεγόταν Θεόδωρος. Θείος του ήταν ο επικός ποιητής Πανύασης, πον είχε σνν-
θέοει έκτο: από άλλα κι ένα μεγάλο επικό ποίημα, στο οποίο κεντρικός ήρωας ήταν ο Ηρακλής. Ο
Πανύασης ήταν ακόμα και «τερατο-σκόπος», δηλαδή εξηγητή: θί'ΐκών σημείου, πράγμα που έχει
σχέση με την ευσέβειιι ΓΟΓ Ηρόδοτου.

Ο Ηρόδοτος ζει σε πνευματικό περιβάλλον, παίρνει καλή μόρφωση, διαβάζει παλιούς και νέους
ποιητές από τον Όμηρο ως τη Σαπφώ και τον Πίνδαρο. Διαβάζει τους πριν από αυτόν λογογράφους
και γοητεύεται από τους μυθικούς κόσμους, που προβάλλουν μπροστά τον. Πιο πολύ γοητεύεται από
τις αφηγήσεις για το μεγάλο πόλεμο ανάμεσα στους Πέρσες και τους Έλληνες. Κι όπως ο Όμηρος
«έκανε ποίημα» τον Τρωικό πόλεμο, έτσι και ο Ηρόδοτος θα «εξιστορήσει» —άλλη εποχή τώρα, άλλη
φύση αυτός— τον επικό αγώνα των Ελλήνων κατά των Περσών.

5
 Στην Αλικαρνασσό είχε παρουσιαστεί μια παράταξη που ζητούσε εθνική αυτοτέλεια και
στρεφόταν κατά τον Λύγδαμη. Στο σκληρό αγώνα κατά του τυράννου, που μετέχουν ο Πανύασης
και ο Ηρόδοτος, ο πρώτος χάνει τη ζωή του κι ο δεύτερος αναγκάζεται να εκπατριστεί και να
καταφύγει στη Σάμο. Ένας δεσμός με το νησί που τον φιλοξένησε δημιουργείται και μια συμπάθεια
που την κράτησε σ' όλη τον τη ζωή. Αργότερα, κατά το 455 π.Χ., η παράταξη τον Ηρόδοτου αποκτά
δύναμη, ο Ηρόδοτος γυρίζει στην Αλικαρνασσό, ενώ ο Λύγδαμης εξαφανίζεται. Αλλά ο Ηρόδοτος
δεν μπόρεσε φαίνεται να συνεννοηθεί με τους συμπολίτες τον, γι' αυτό εγκαταλείπει οριστικά την
πατρίδα του.
Από την ανατροπή του Λύγδαμη κι εδώ ο Ηρόδοτος αρχίζει τα ταξίδια τον. Χοντρικά μπορούμε
να πούμε ότι επισκέφτηκε την Αίγυπτο με τη Λιβύη, τη Φοινίκη και τη Μεσοποταμία, καθώς και τη
χώρα των Σκυθών. Στα ταξίδια αυτά σπρώχνει τον Ηρόδοτο η φιλομάθεια, που ήταν πολύ έντονη
τους καιρούς αυτούς στις περιοχές γενικά της Ιωνίας. Το ίδιο κίνητρο είχε σπρώξει στην
περιήγηση τον και το Σόλωνα, το νομοθέτη της Αθήνας και ποιητή, όπως λέει ο Ηρόδοτος, η
θεωρία, δηλαδή το να δει και να μάθει. Την ίδια εποχή τραβά τον Ηρόδοτο η Αθήνα, πον είχε
πρωταγωνιστήσει στους Περσικούς πολέμους και τώρα βρίσκεται στις ώρες της μεγάλης ακμής της
σε κάθε πεδίο. Συνδέεται με προσωπικότητες της Αθήνας, όπως ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής.
Δένεται με φιλία με το μεγάλο ηγέτη της Αθήνας, τον Περικλή, και γίνεται οπαδός της πολιτικής
τον. Η συγγραφή της Ιστορίας τον θα έχει προχωρήσει, ώστε μπορεί και διαβάζει κομμάτια από
αυτήν και μάλιστα όσα μιλάνε για τη δόξα της Αθήνας. Οι Αθηναίοι ικανοποιούνται, τιμούν τον
ιστορικό και μάλιστα λέγεται ότι τον έδωσαν και τιμητική αμοιβή δέκα τάλαντα, ποσό πάρα πολύ
μεγάλο, είναι αλήθεια.
Στα 444 π.Χ. η Αθήνα αναλαμβάνει μια πανελλήνια επιχείρηση, για να ιδρυθεί αποικία στους
θούριους της Κάτω Ιταλίας κοντά στα ερείπια της φημισμένης Σύβαρης. που είχε καταστραφεί στα
510. Στον αποικισμό αυτόν μαζί με άλλες προσωπικότητες, όπως ο αρχιτέκτονας Ιππόδαμος ο
Μιλήσιος και ο σοφιστής Πρωταγόρας, πήρε μέρος και ο Ηρόδοτος ύστερ' από παράκληση του
φίλου του Περικλή. Γράφτηκε πολίτης των Θουρίων, γι' αυτό και σε μερικά χειρόγραφα της Ιστο-
ρίας του αντί «Ηρόδοτος Αλικαρνασσού ς» διαβάζουμε «Ηρόδοτος Θούριος». Έμεινε ως το τέλος
της ζωής τον στους Θούριους, ξαναπήγε στην Αθήνα; Δε μας είναι γνωστό- ούτε πότε ακριβώς
πέθανε.

6
Πάντως στο τελευταίο βιβλίο η/ς Ιστορίας (Θ, 73) αναφέρει γεγονότα του Πελοποννησιακού
πολέμου που έγιναν το 425. Μετά το έτος αυτό το έργο του δε μας δίνει καμιά άλλη ένδειξη. Ως τότε
μόνο τον απασχολούσε το βιβλίο τον ή μήπως τότε περίπου ο Ηρόδοτος αποχαιρέτισε τη ζωή;
Ο ψυχικός και πνευματικός κόσμος τον Ηρόδοτου διαμορφώθηκε στην Αλικαρνασσό, σε μια πόλη
δωρική που δε διαφέρει όμως σε τίποτα από τις ιωνικές πόλεις, την Έφεσο και τη Μίλητο. Εκεί
μετά τις διηγήσεις των δικών του για τους εθνικούς αγώνες και τα κατορθώματα της φυλής
πλουτίζεται, πιο μεγάλος, με την εμπειρία των αγώνων τον κατά της τυραννίας. Στη Σάμο πάλι
έχει πιο έντονη επαφή με την ιωνική ζωή και τη γλώσσα. Και είναι αναμφισβήτητο «ότι το μεγάλο
περιεχόμενο της ζωής του» το έδωσαν τα μακρόχρονα ταξίδια του με τον απέραντο πλούτο των
παρατηρήσεων και των γνώσεων που είχε μαζέψει από αυτά.
Αλλά η παραμονή του στην Αθήνα ήταν ασφαλώς που έβαλε την τελική σφραγίδα στο πνεύμα
του. Η Αθήνα τον Περικλή ήταν μια πόλη, που τότε κόχλαζε κυριολεκτικά από δημιουργικότητα
και όπου οι καινούριες ιδέες διασταυρώνονταν αδιάκοπα. Τι εξαιρετική τύχη για τον Ηρόδοτο να
βρεθεί μέσα σ' αυτό το πνευματικό χωνευτήρι, όπου μπορούσε να συγκρίνει και να ελέγξει τις
απόψεις τον με όσες κυκλοφορούσαν γύρω τον. Μ' αυτή την προετοιμασία ο Ηρόδοτος μπόρεσε να
μας παραδώσει την Ιστορία του.
2. Περιληπτική έκθεση της Ιστορίας τον Ηρόδοτου
Στα αλεξανδρινά χρόνια (323-30 π.Χ.) οι φιλόλογοι της εποχής χώρισαν την αφήγηση του
Ηρόδοτου σε εννέα βιβλία, ίσα περίπου στην έκταση, και σε κάθε βιβλίο έβαλαν και το όνομα μιας
από τις εννέα Μούσες. Ο ίδιος ο Ηρόδοτος όμως χωρίζει την Ιστορία του σε «λόγους»· «λύδιος-
λόγος» για την ιστορία των Λυδών, «αιγύπτιος λόγος» για την ιστορία των Αιγυπτίων κτλ. Στην
περίληψη μας θ' ακολουθήσουμε τη διαίρεση σε βιβλία.
Βιβλίο Α'. Για να εξηγήσει την κληρονομική έχθρα ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη 0ε μένει
στους μύθους, που μιλούνε ν*' αρπαγές γυναικών. Την αιτία για τη διαμάχη την έδωσε η Λυδία και
ο βασιλιάς Κροίσος (560-546 π.Χ.), που είναι ο πρώτος που υποδούλωσε πόλεις ελληνικές. Μιλά
διεξοδικά για τον Κροίσο, τον πόλεμο με τη

7
Μίλητο, τη συνάντηση με το Σόλωνα, την τραγική περίπτωση τον γιου του, τον πόλεμο κατά των
Περσών και το ανέβασμα του στην πυρά. Ο «λύδιος λόγος» συμπληρώνεται με τα παράπονα του
Κροίσου κατά τον Απόλλωνα και την περιγραφή των λυδικών εθίμων. Ακολουθεί η ιστορία των
Μήδων, οι περιπέτειες τους με τους ,Σκύθες, η ίδρυση τον περσικού κράτους από τον Κύρο, τα
έθιμα των Περσών. Γίνεται λόγος για τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και για την υποταγή της
Κάτω Ασίας. Στο «βαβυλώνιο λόγο» περιγράφεται η χώρα, εξιστορούνται η κατάκτηση της
Βαβυλώνας, τα θαυμαστά της και τα έθιμα των Βαβυλωνίων. Το βιβλίο κλείνει με την εκστρατεία
τον Κύρου κατά των Μασσαγετών και το θάνατο τον (528 π.Χ.),
Βιβλίο Β. Ο γιος και διάδοχος τον Κύρου Καμβύσης (528-52! π.Χ.)* ετοιμάζεται να
εκστρατεύσει κατά της Αιγύπτου. Όλο το δεύτερο βιβλίο είναι αφιερωμένο στην Αίγυπτο.
Εξετάζεται η φύση της χώρας και κάθε πτυχή της ζωής των Αιγυπτίων. Αρχίζοντας την ιστορική
επισκόπηση μας κάνει να προσέξουμε ό,τι οφείλεται σε πληροφορίες που τον έχουν δώσει. Μιλά
για τους διάφορους Φαραώ και τα έργα τους, τις Πυραμίδες, το λαβύρινθο, τη διώρυγα από το
Νείλο που δεν έφτασε όμως στην Ερυθρά θάλασσα. Τραβούν την προσοχή μας όσα λέγονται για
τον Τρωικό πόλεμο, τη ρύθμιση τον Ολυμπιακού ημερολογίου και τη σοφία που αντλούν από τη
μακραίωνη ιστορία τους.

Βιβλίο ΄Γ. Συνεχίζεται ο << Αιγύπτιος λόγος>>. Ο Καμβύσης συγκρούεται με τον Ψαμμήνιτο,
γιο του Άμαση, και τον νίκα ,επιχειρεί εκστρατεία κατά των Αιθιόπων που αποτυγχάνει**.
Συμπεριφέρεται σαν φρενοβλαβής Ηρόδοτος μιλά για τη Σάμο και τον Πολυκράτη, για τα μεγάλα
έργα της Σάμου (υδραγωγείο, μόλος, Ηραίο), παρεμβάλει τις περιπέτειες του τυράννου της
Κορίνθου Περίανδρου. Στην Περσία γίνεται επανάσταση, ο Καμβύσης πεθαίνει, οι επαναστάτες
ανατρέπονται και γίνεται βασιλιάς ο Δαρείος (521-486 π.Χ). Αναφέρονται τα έξοδα του περσικού
κράτους και γίνεται λόγος για τους Ινδούς και τις <<εσχατιές>> της γης. Δαρείος στρέφεται προς τη
Δύση. Η Σάμος καταστρέφεται. Παρακολουθούμε έπειτα την επανάσταση της Βαβυλώνας και την
καταστολή της χάρη στην αυτοθυσία του Ζώπυρου (520 π.Χ)

*Βλ. χρονολογικό πίνακα στο τέλος

**Τελευταία έγραψε ο τύπος για ίχνη που βρέθηκαν της χαμένης αυτής στρατιάς του Καμβύση

8
 Βιβλίο Δ'. Το βιβλίο περιέχει το σκυθικό και το λιβυκό λόγο. Αιτία του πολέμου κατά των
Σκυθών η παλιά εισβολή τους στη χώρα των Μήδων. Ο Δαρείος περνά το Βόσπορο την άνοιξη του .
512 από πλοιογέφυρα του μηχανικού Μανδροκλή. Δίνει πολλές λεπτομέρειες για τη χώρα των
Σκυθών και τους Σκύθες. Τονίζεται η επιμονή των Σκυθών να τηρούν τα έθιμα τους (περιπτώσεις
Ανάχαρση και Σχύλη). Βρίσκει αφορμή ν' αναφερθεί στις ηπείρους και στο σχήμα της γης, να
κατακρίνει τη γνώμη των παλαιών, ν' αμφιβάλει για τον περίπλου της Αφρικής που είχε διατάξει ο
φαραώ Νεκώ. Ο Δαρείος προελαύνει προς τον Ίστρο. Περιγράφονται τα παράλια της Σκυθίας και
μνημονεύονται τα γειτονικά έθνη. Γίνεται συμβούλιο των Σκυθών και αποφασίζεται υποχωρητικός
αγώνας. Ο Δαρείος έρχεται σε δύσκολη θέση κι αποφασίζεται η αποχώρηση, που αν δεν ήταν ο
Ιστιαίος, ο τύραν-. νος της Μιλήτου, θα κατέληγε σίγουρα σε πλήρη αφανισμό. Στους λιβυκούς
λόγους μας λέει πρώτα την ιστορία της Κυρήνης, τον αποικισμό της από κατοίκους της θήρας, τους
βασιλιάδες της. Ακολουθεί η αιτία τον πολέμου και η πορεία της εκστρατείας τον Περσών,
Βιβλίο Ε'. Ιστορείται η υποδούλωση της Θράκης και η απόπειρα κατά της Μακεδονίας. Ο
Ιστιαίος αμείβεται, αλλά και παρακολουθείται. Ο αντικαταστάτης του Αρισταγόρας υποκινεί
επανάσταση στην Ιωνία. Γίνεται συμβούλιο και φεύγει στη Σπάρτη και στην Αθήνα αναζητώντας
συμμάχους. Παρεμβάλλεται η ιστορία των δύο πόλεων. Ανταποκρίνονται η Αθήνα και η Ερέτρια.
Περιγράφεται η επανάσταση στην Ιωνία σε όλα τα μέρη που εκδηλώθηκε' στη Λυδία, όπου
πυρπολούν τις Σάρδεις, στην Καρία, στον Ελλήσποντο, στην Κύπρο. Οι Πέρσες νικούν στην
Έφεσο, ξαναϋποτάσουν την Κύπρο, καταστέλλουν την επανάσταση στον Ελλήσποντο, χτυπούν
στην Καρία, υποτάσσουν την Τρωάδα και την Αιολίδα. Ο Αρισταγόρας φεύγει στη Θράκη, όπου
σκοτώνεται σε μια μάχη.
Βιβλίο ΣΤ'. Ο Ιστιαίος βρίσκεται στην Ιωνία. Γίνεται η ναυμαχία στη Λάδη και η άλωση της
Μιλήτου. Οι Πέρσες επικρατούν από την Κύπρο ως τον Ελλήσποντο και τη Θράκη. Ο Μιλτιάδης
δρα στη Χερσόνησο. Ο Μαρδόνιος εκστρατεύει στη Μακεδονία. Ο Δαρείος ζητεί σημεία υποταγής,
που ανάμεσα σε άλλους τον δίνει και η Αίγινα. 'Έπειτα από παράπονα των Αθηναίων επεμβαίνουν
οι Σπαρτιάτες. Παρεμβάλλεται η διαμάχη των βασιλιάδων της Σπάρτης Κλεομένη και Δημάρατου
που θα καταφύγει στην Περσία. Οι στρατηγοί τον Δαρείου Δάτης και Αρταφέρνης οδηγώντας
μεγάλη δύναμη καίνε την Ερέτρια και αποβιβάζονται στο Μαραθώνα. Τα σχέδια του Μιλτιάδη

9
και η φιλοπατρία και η γενναιότητα των Αθηναίων προκαλούν την καταστροφή τους. Επαινείται η
οικογένεια των Αλκμεωνιδών, από όπου προέρχεται ο Περικλής, και εκτίθεται το τέλος τον
Μιλτιάδη.
Βιβλίο Ζ'. Το Δαρείο που πεθαίνει τον διαδέχεται ο γιος τον Ξέρξης (486 π.Χ.). Καταπνίγει την
επανάσταση της Αιγύπτου κι αποφασίζει την εκστρατεία στην Ελλάδα. Γίνονται εκτεταμένες
προετοιμασίες. Η τεράστια στρατιά ξεκινά, από τις Σάρδεις φτάνουν στον Ελλήσποντο, γίνεται η
διάβαση τον, ο στρατός μετριέται στο Δορίσκο και η πορεία συνεχίζεται προς την Αθήνα.
Παράλληλα εξιστορούνται οι προετοιμασίες στην Ελλάδα, στην Αθήνα συζητούνται τα ξύλινα
τείχη και αναφέρονται οι άκαρπες πρεσβείες στο Αργός, Κέρκυρα, Συρακούσες, Κρήτη. Οι Έλληνες
αποσύρονται, από τα Τέμπη. Ο Λεωνίδας με τον ελληνικό στρατό παίρνει θέσεις στις Θερμοπύλες,
ενώ ο στόλος περιμένει στο Αρτεμίσιο. Οι στόλοι κάνουν διάφορες κινήσεις, ο περσικός κακοπαθεί
από τρικυμία κάτω από το Πήλιο. Στην ξηρά οι Πέρσες φτάνουν στις Θερμοπύλες. Περιγράφεται ο
ηρωικής αγώνας των Ελλήνων που σταμάτησαν τους Πέρσες για μέρες, ως την κυκλωτική κίνηση
των Περσών. Οι μάχες τελειώνουν με τΐ]ν ηρωική θυσία των υπερασπιστών των Θερμοπυλών.
Βιβλίο Η΄. Οι δύο στόλοι συγκρούονται στο Αρτεμίσιο. Οι Πέρσες κακοπαθούν για δεύτερη
φορά από τρικυμία στα Κοίλα της Εύβοιας. Μετά τις συγκρούσεις της τρίτης ημέρας οι Έλληνες
αποχωρούν, Οι Πέρσες παρατηρούν τους νεκρούς στις Θερμοπύλες. Ο Ξέρξης φτάνει στην έρημη
Αθήνα και. την πυρπολεί. Ο ελληνικός στόλος φτάνει στη Σαλαμίνα, όπου γίνεται συμβούλιο των
αρχηγών. Οι Πέρσες καταπλέουν στο Φάληρο. Στη ναυμαχία οι Έλληνες κερδίζουν λαμπρή νίκη.
Οι Πέρσες σε συμβούλιο αποφασίζουν ν' αποχωρήσουν, στόλος και- στρατός, αφήνοντας το
Μαρδόνιο με ισχυρή δύναμη. Εξιστορούνται οι ενέργειες των Ελλήνων μετά τη νίκη και την
αποχώρηση των Περσών και οι ενέργειες του Μαρδόνιου.
Βιβλίο θ'. Ο Μαρδόνιος προελαύνει στην Αθήνα. Οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να εκστρατεύσουν.
Ο Μαρδόνιος αποσύρεται στη Βοιωτία. Έπειτα από κάποιους δισταγμούς κι από τα δύο μέρη, ο
Μαρδόνιος χτυπά τους Λακεδαιμόνιους και τους Τεγεάτες. Η επίθεση αποκρούεται, ο Μαρδόνιος
σκοτώνεται και οι Πέρσες φεύγουν άτακτα. Οι Αθηναίοι χτυπιούνται με τους Έλληνες που
βοηθούσαν τους Πέρσες. Οι Πέρσες βρίσκονται στη μικρασιατική παραλία, στη Μυκάλη και
θέλοντας ν' αποφύγουν τη ναυμαχία έχουν τραβήξει τα

10
πλοία τους στην ξηρά. Οι Έλληνες φτάνουν από τη Δήλο κι αποβιβάζουν στρατό. Στη μάχη που
γίνεται οι Πέρσες συντρίβονται και τρέπονται σε φυγή. ενώ ο ελληνικό: στόλος πλέει στον
Ελλήσποντο,
3. Ιδέες και θέματα
Σ' ένα προοίμιο μεστό από νόημα ο Ηρόδοτος μας δείχνει πάνω σε τι γραμμές κινήθηκε: εκθέτει
στο βιβλίο του τους καρπούς της ερευνάς του, όχι φαντασίες και μύθους- έπειτα θα διηγηθεί
πράξεις ανθρώπων τρίτο, με τη διήγηση του θέλει να εξουδετερώσει όσο μπορεί το χρόνο που
καταλύει και σβήνει τα πάντα- τέταρτο, θα εκθέσει κατορθώματα τόσο των Ελλήνων όσο και των
βαρβάρων και πέμπτο θα παρουσιάσει την αιτία της παλιάς διαμάχης τους.
Ο Ηρόδοτος, με το πλήθος τις πληροφορίες που μαζεύει, ικανοποιεί τη φιλομάθεια τη δική του και
των ομοεθνών τον. Παράλληλα εξιστορεί και την επέκταση των Περσών στην Ασία, την Αφρική
και την Ευρώπη. Αυτά όμως τα δύο θέματα έχει την ικανότητα ο Ηρόδοτος να τα ενοποιήσει μέσα
στο έργο του και να τα οδηγήσει στη συναρπαστική αφήγηση του αγώνα των Ελλήνων κατά των
Περσών, που κατέληξε στη νίκη της ελευθερίας πάνω στη δύναμη της σκλαβιάς και της καταπίεσης.
Πολύ ψηλά μέσα στο έργο τον Ηρόδοτου τοποθετείται η ιδέα της ελευθερίας. Η ελευθερία είναι ο
ελληνικός τρόπος ζωής, αντίθετος πέρα-πέρα με την ανατολίτικη νοοτροπία της υποταγής στον
αφέντη. Έχει και η ελευθερία βέβαια τον αφέντη της, μα τον ορίζει ο ίδιος ο ελεύθερος άνθρωπος
και είναι μόνο ο νόμος.
Κάτι που πιστεύει ο Ηρόδοτος είναι και τούτο- αυτό που συμβαίνει είναι πεπρωμένο και θα γίνει
οπωσδήποτε. Πώς; Με τη συνεργία δύο δυνάμεων, της μοίρας αλλά και του ανθρώπου. Ο Ξέρξης
λόγοι1 χάρη εκστρατεύει στην Ελλάδα, γιατί πρώτα το θέλει ο ίδιος και δεύτερο βοηθά και το
θεόσταλτο όνειρο.
Μια άλλη ιδέα που διαπερνά το έργο από την αρχή ως το τέλος είναι αυτή που εκφράζεται στο
περιστατικό μι: τον Κροίσο: «καθετί που ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα προκαλεί την αγανάκτηση
τον θείον και μαζί τη σίγουρη καταστροφή». Τα παραδείγματα μας τα δίνουν ο Κροίσος, ο
Πολυκράτης της Σάμου, ο Ξέρξης. Αυτοί περήφανοι για τη μεγάλη τους δύναμη διαπράττουν την
ύβρη, που τιμωρούν οι θεοί.

11
 Ο Ηρόδοτος δε φαίνεται να στηρίχτηκε σε συγγραφείς πριν από αυτόν κι όπου αναφέρει κανέναν
από αυτούς <);· διατάξει να τον ελέγξει, όπως κάνει /ιέ τον Εκαταίο, το Μιλήσιο. Αυτός έχει το δικό
τον υλικό και τη δική τον μέθοδο εργασίας που μας τη φανερώνει ο ίδιος: παρατήρηση, κρίση και
έρευνα. Όσα προέρχονται από τον τρόπο αυτόν επιβεβαιώθηκαν και επιβεβαιώνονται από την
έρευνα. Παραθέτει όμως και πληροφορίες που τον δίνουν άλλοι' αυτές δεν μπορεί να τις ελέγξει,
αλλά και δε θέλει να τις θυσιάσει' αφήνει να τις χαρούμε και να τις κρίνουμε εμείς.
Σαν ιστορικός ο Ηρόδοτος ασφαλώς επηρεάζεται από την εποχή τον. Έχει όμως το γνήσιο
επιστημονικό πνεύμα, όταν μένει κοντά στα πράγματα πάντοτε κι επιδιώκει την προσωπική αντίληψη
και γνώση. Δε βιάζεται να βγάλει συμπεράσματα· κάποτε αρκείται να παραθέσει τις διαφορετικές
απόψεις. Έχει τη νηφαλιότητα και την ευρύτητα της σκέψης του αληθινού επιστήμονα και ξέρει σε μια
συγκεκριμένη περίπτωση να βλέπει την εφαρμογή ενός κανόνα. Σαν άνθρωπος έχει αυτούς που τον
συμπαθούν κι αυτούς που δεν τον θέλουν. Ο Ηρόδοτος γράφει- «εδώ είμαι υποχρεωμένος να
εκφράσω μια γνώμη που μπορεί να προκαλέσει τη ζήλια των πιο πολλών ανθρώπων, όμως εκείνο
που πιστεύω αληθινό δε θα το κρύψω».
Είναι ο Ηρόδοτος και αφηγητής δεινός, που συναρπάζει τον ανα-γνώστη. Ένα έξοχο παράδειγμα
αποτελεί η ιστορία τον γιου του Κροίσου Άτη και τον Άδραστου που θα διαβάσεις.
Αλλά και η πρακτική σοφία τον Ηρόδοτου δεν υστερεί- το αντίθετο μάλιστα. Οι παρατηρήσεις τον για
τον πόλεμο και την ειρήνη (Α 87), την πλεονεξία (Α 187), την ευθύνη του ανθρώπου στη διαμόρφωση
της ζωής τον (Α 91), την αξία της αγωνιστικότητας (θ 122) και για άλλα πολλά είναι πέρα πέρα
καίριες και αληθινές.
Ο Ηρόδοτος μας χάρισε ένα σπουδαίο έργο που αποτελεί ένα ακόμα επιβλητικό μνημείο κοντά στα
άλλα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Για το έργο αυτό δίκαια ο διάσημος ρωμαίος συγγραφέας
και πολιτικός Κικέρωνας τον ονόμασε <<πατερά της Ιστορίας>>.

12
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΒΙΒΛΙΑ Α. Β. Γ. Δ

13
 «Ηροδότου Άλικαρνησσέος ίστορίης άπόδεξις ήδε, ως μήτε τα γενόμενα
εξ ανθρώπων τω χρόνφ έξίτιιλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα τε χαί θωμαστά,
τα μεν "Ελλησι, τα δε βαρ-βάροισι άποδεχθέντα, άκλεά γένηται, τα τε άλλα
και δι' ην αί-τίην έπολέμησαν άλλήλοισι».
Το προοίμιο της Ιστορίας όπως το έγραψε ο Ηρόδοτος

Οι χάρτες και οι εικόνες είναι από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της
Εκδοτικής Αθηνών και την Παγκόσμιο Ιστορία Ελευθερουδάκη.

14
Ηροδότου Ιστορία ΒΙΒΛΙΟ Α' Προοίμιο
Αυτή εδώ είναι η έκθεση της έρευνας του Ηρόδοτου από τη
του χακιού όσα έπραξαν οι άνθρωποι και να μη μείνουν στη λησμονιά έργα 1
μεγάλα κι άξιο θαυμασμού πραγματοποιημένα είτε από τους Έλληνες είτε από
τους βαρβάρους2 κι ακόμα ν φανεί για ποια αιτία πολέμησαν μεταξύ τους.
Τι λένε οι μύθοι για την αιτία
1. Οι λόγιοι Πέρσες λένε πως αίτιοι της διαφοράς στάθηκαν
οι Φοίνικες. Αυτοί από τη λεγόμενη Ερυθρά θάλασσα ήρθαν ο'
αυτήν εδώ τη θάλασσα 3 και κατοίκησαν αυτή την περιοχή, που
κατοικούν και τώρα. Επιδόθηκαν γρήγορα σε μακρινά ταξίδια
και μεταφέροντας φορτία 4 αιγυπτιακά και ασσυριακά πήγαιναν
σε διάφορα μέρη5 και κάποτε πήγαν και στο Αργός 6. Την εποχή
εκείνη το Αργός ξεπερνούσε σε όλα τις πόλεις της χώρας που
σήμερα τη λέμε Ελλάδα. Είχαν λοιπόν φτάσει οι Φοίνικες σ' αυτό
το Αργός και, πουλούσαν το φορτίο τους. Την πέμπτη ή την έκτη
μέρα τον ερχομού τους, ενώ τα είχαν ξεπουλήσει σχεδόν όλα,
ήρθαν στη θάλασσα πολλές γυναίκες κι ανάμεσα τους και η κόρη
του βασιλιά. Το όνομα ιης ήταν όπως ακριβώς το λένε και οι Έλ
ληνες, Ιώ του Ίναχου'. Στάθηκαν αυτές στην πρύμη του πλοίου
και αγόραζαν από την πραμάτεια ό,τι πιο πολύ τραβούσε η καρ
διά τους, όπου οι Φοίνικες μ' ένα σύνθημα ορμούνε σ' αυτές. Οι
περισσότερες από τις γυναίκες ξέφυγαν, άρπαξαν όμως την Ιώ
μαζί με μερικές άλλες, τις έβαλαν στο πλοίο κι έφυγαν γρήγορα
στην Αίγυπτο.
2. Έτσι λένε οι Πέρσες έφτασε η Ιώ στην Αίγυπτο, αντίθετα
από ό.τι οι Έλληνες και τούτο ήταν το πρώτο από τη σειρά τ'
αδικήματα. Έπειτα από αυτά πόδισαν στην Τύρο της Φοινίκης,

15
λένε, μερικοί Έλληνες (δεν ξέρουν να τους πουν με τ' όνομα τους) κι άρπαξαν την κόρη του βασιλιά
Ευρώπη. Αυτοί μάλλον θα ήταν Κρήτες8. Έτσι έγιναν ίσα-ίσα μεταξύ τους. Έπειτ' απ' αυτά
υπεύθυνοι για τη δεύτερη αδικία ήταν οι Έλληνες. Αφού πήγαν με πολεμικό πλοίο στην πόλη της
Κολχίδας Αία και στον ποταμό Φάση, κι αφού τέλειωσαν όσα ήρθαν να κάνουν 9, άρπαξαν την
κόρη του βασιλιά Μήδεια. Έστειλε ο βασιλιάς των Κόλχων απεσταλμένο στην Ελλάδα ζητώντας
ικανοποίηση για την αρπαγή και απαιτώντας την κόρη του. Αυτοί όμως αποκρίθηκαν: όπως εκείνοι
δεν έδωσαν ικανοποίηση για την αρπαγή της Ιώς της Αργείας, έτσι κι αυτοί δε θα δώσουν σ'
εκείνους.
3. Δεύτερη γενιά1" τώρα έπειτ' απ' αυτή, λένε, όταν τ' άκουσε αυτά ο Αλέξανδρος του Πρίαμου,
θέλησε να κάνει γυναίκα αρπάζοντας την από την Ελλάδα, βέβαιος ότι όπως και να 'ναι δε θα έδινε
ικανοποίηση, αφού δεν έδιναν ούτε εκείνοι. Έτσι λοιπόν άρπαξε την Ελένη. Οι Έλληνες έκριναν
καλό να στείλουν πρώτα απεσταλμένους και να ζητήσουν πίσω την Ελένη και ν' απαιτήσουν
ικανοποίηση για την αρπαγή. Κι ενώ οι Έλληνες πρόβαλλαν τις απαιτήσεις αυτές, εκείνοι έφεραν
στη .μέση την αρπαγή της Μήδειας ότι ούτε ικανοποίηση είχαν δώσει ούτε τη Μήδεια είχαν
παραδώσει κι ωστόσο είχαν την αξίωση να λάβουν ικανοποίηση από τους άλλους.
4. Ως- εδώ λοιπόν μόνο αρπαγές γίνονταν μεταξύ τους- από δω και πέρα όμως οι Έλληνες έχουν
μεγάλη ευθύνη11. Γιατί πρώτοι αυτοί άρχισαν τις εκστρατείες στην Ασία κι όχι οι άλλοι στην
Ευρώπη. Τις αρπαγές λοιπόν των γυναικών πρέπει να τις θεωρούμε δουλειές άδικων ανθρώπων, η
φροντίδα όμως να πάρεις εκδίκηση για τις αρπαγές είναι έργο ανόητων οι φρόνιμοι καθόλου δεν
ασχολούνται με γυναίκες που τις έχουν αρπάξει Γιατί είναι φανερό πως αν αυτές δεν ήθελαν δε
θα τις άρπαζαν Αυτοί λοιπόν από την Ασία, λένε οι Πέρσες, δε δίνουν καμιά σημασία όταν τους
αρπάζουν γυναίκες, ενώ οι Έλληνες για μια Λακώνισσα γυναίκα αρμάτωσαν έναν τεράστιο
στόλο και στη συνέχεια πήγαν στην Ασία, για να καταλύσουν τη δύναμη του Πρίαμου. Από
αυτό το γεγονός θεώρησαν τους Έλληνες παντοτινούς εχθρούς τους. Γιατί την Ασία και
τους βαρβαρικούς λαούς που

16
κατοικούν σ' αυτήν οι Πέρσες τα θεωρούν δικά τους 12, την Ευρώπη όμως και τους
Έλληνες τους πιστεύουν κάτι χωριστό.
5. Έτσι λοιπόν υποστηρίζουν οι Πέρσες ότι έγιναν τα πράγ ματα και εξ αιτίας της άλωσης
της Τροίας βρίσκουν ότι η έχθρα τους προς τους Έλληνες έχει την αρχή της σ' αυτούς.
Σχετικά με την Ιώ δε συμφωνούν οι Φοίνικες με τους Πέρσες. Γιατί δεν την έφεραν λένε
στην Αίγυπτο με αρπαγή, αλλά επειδή στο Αργός είχε σχέσεις με το ναύκληρο του πλοίου
όταν κατάλαβε πως είναι έγκυος, από ντροπή προς τους γονείς της, έφυγε με τη θέληση της
μαζί με τους Φοίνικες, για να μη φανερωθεί. Αυτά λένε οι Φοίνικες και οι Πέρσες. Εγώ
τώρα δεν μπαίνω ανάμεσα, για να πω ότι αυτά έγιναν έτσι ή αλλιώτικα. Αλλά αυτόν 13 που ο
ίδιος γνωρίζω ότι άρχισε πρώτος να αδικοπραγεί κατά των Ελλήνων, αυτόν θα σας
φανερώσω και θα προχωρήσω στην παραπέρα αφήγηση μου, μιλώντας το ίδιο για μικρές και
μεγάλες πολιτείες των ανθρώπων. Γιατί όσες ήταν στα περασμένα μεγάλες, οι
περισσότερες από αυτές κατάντησαν μικρές και όσες στις μέρες μου είναι μεγάλες
προηγουμένως ήταν μικρές.
Η ιστορία του Αρίονα
23. Ο Περίανδρος1 ήταν γιος του Κύψελου κι ήταν αυτός που
φανέρωσε το χρησμό στο Θρασύβουλο2. Ο Περίανδρος ήταν
τύραννος της Κορίνθου. Αυτουνού λένε οι Κορίνθιοι (και συμφω
νούν μαζί τους οι Λεσβίοι) 3 του έτυχε στη ζωή του ένα γεγονός
καταπληκτικό: ο Αρίονας ο Μηθυμναίος βγήκε στο Ταίναρο πάνω
σ' ένα δελφίνι. Αυτός ήταν κιθαρωδός και δεν ήταν κανενός από
τους σύγχρονους του δεύτερος. Πρώτος από τους γνωστούς σ'
εμένα ανθρώπους σύνθεσε, ονόμασε και δίδαξε το διθύραμβο 4
στην Κόρινθο.
24. Αυτός ο Αρίονας, λένε, που πολύν καιρό έζησε κοντά
στον Περίανδρο, επιθύμησε να ταξιδέψει στην Ιταλία και τη Σικε-
λία5 κι αφού έκανε εκεί πολλά χρήματα θέλησε να γυρίσει πίσω
στην Κόρινθο. Ξεκινώντας λοιπόν από τον Τάραντα ναύλωσε ένα

κορινθιακό πλοίο, γιατί πιο πολύ από όλους τους άλλους εμπιστευόταν τους Κορίνθιους.
Αυτοί όμως στη μέση του πελάγους σχεδίασαν έγκλημα κατά του Αρίονα, να τον ρίξουν στη
θάλασσα και να του πάρουν τα χρήματα. Το κατάλαβε ο Αρίονας και τους παρακαλούσε να
τους αφήσει τα χρήματα και να του χαρίσουν τη ζωή. Δεν τους έπειθε όμως με όλα αυτά,
παρά οι ναύτες του έλεγαν ή να αυτοκτονήσει, για να τον θάψουν στην ξηρά, ή να πηδή σει
στη θάλασσα το γρηγορότερο. Καθώς οι απειλές έφεραν τον Αρίονα σε δύσκολη θέση, τους
παρακάλεσε, αφού αυτή ήταν η απόφαση τους, να τον αφήσουν με όλη του τη στολή να
σταθεί στην πρύμη και να τραγουδήσει- πι αφού τραγουδήσει, έδωσε την υπόσχεση ότι θ'
αυτοκτονήσει. Οι ναύτες γέμισαν από χαρά που θ' άκουγαν τον πρώτο τραγουδιστή
ανάμεσα στους ανθρώπους κι ήρθαν από την πρύμη στη μέση του πλοίου. Αυτός φόρεσε όλη
τη στολή του, πήρε την κιθάρα του, στάθηκε στο σανίδωμα της πρύμης και τραγούδησε όλο
τον όρθιο νόμο6 και όταν τελείωσε τον ύμνο, ρίχτηκε στη θάλασσα, έτσι όπως ήταν με όλη
τη στολή του. Αυτοί συνέχισαν το ταξίδι τους στην Κόρινθο, ενώ ένα δελφίνι λένε πήρε
στην πλάτη του εκείνον και τον έβγαλε στο Ταίναρο. Από εκεί πήγε περπατητός στην
Κόρινθο φορώντας τη στολή του κι όταν έφτασε, διηγήθηκε όλα όσα τον είχανε τύχει. Ο
Περίανδρος δεν τον πίστεψε, τον έβαλε στη φυλακή και δεν τον άφηνε να κυκλοφορεί·
παράλληλα νοιαζόταν για τους ναύτες. Όταν τέλος έφτασαν, τους κάλεσε και τους

17
ρωτούσε αν είχαν να του πουν κάτι για τον Αρίονα. Κι ενώ του έλεγαν ότι είναι καλά στην
Ιταλία κι ότι τον άφησαν μια χαρά στον Τάραντα, να και τους παρουσιάζεται ο Αρίονας,
όπως ήταν όταν πήδησε στη θάλασσα. Τα έχασαν και δεν μπορούσαν πια, αφού
φανερώθηκαν, ν' αρνηθούν. Αυτά λένε οι Κορίνθιοι κι οι Λέσβιοι. Ένα αφιέρωμα του
Αρίονα χάλκινο, όχι και μεγάλο, υπάρχει στο Ταίναρο, ένας άντρας πάνω σ' ένα δελφίνι 7.

18
Η ιστορία του Κροίσου
26. Όταν πέθανε ο Αλυάττης, τον διαδέχτηκε στη βασιλεία ο γιος του Κροίσος 1 σε ηλικία
τριάντα πέντε ετών, αυτός που πρώτους από τους Έλληνες χτύπησε τους Εφέσιους. Τότε
λοιπόν οι Εφέσιοι αφιέρωσαν την πόλη τους στην Άρτεμη δένοντας 2 ένα σκοινί από το ναό
στο τείχος. Η απόσταση ανάμεσα στην παλιά πόλη που τότε ήταν πολιορκημένη και στο
ναό είναι επτά στάδια 3. Τούτους λοιπόν πρώτους χτύπησε ο Κροίσος κι ύστερα με τη
σειρά έναν-έναν τους Ίωνες και τους Αιολείς προβάλλοντας διαφορετικές αιτίες για τον
καθένα· σοβαρότερες για όποιους μπορούσε και για όποιους δεν μπορούσε ασήμαντες.
Κροίσος και νησιώτες
27. Όταν υπόταξε τους Έλληνες και τους ανάγκασε να του πληρώνουν φόρο, σκέφτηκε
έπειτα να κατασκευάσει πλοία και να χτυπήσει τους νησιώτες. Κι ενώ ήταν όλα έτοιμα για ν'
αρχίσει η ναυπήγηση, ήρθε στις Σάρδεις ο Βίας από την Πριήνη, όπως λένε μερικοί, ή ο
Πιττακός ο Μυτιληναίος 4 κατ' άλλους. Ρώτησε ο Κροίσος αν υπήρχε κάτι καινούριο για την
Ελλάδα και σταμάτησε τη ναυπήγηση, όταν του είπε τα παρακάτω- «Βασιλιά, οι νησιώτες
μαζεύουν αμέτρητο ιππικό, σχεδιάζοντας να εκστρατεύσουν στις Σάρδεις εναντίον σου». Ο
Κροίσος πιστεύοντας πως του λέει αλήθεια είπε: «Μακάρι οι θεοί να βάλουν αυτή τη σκέψη
στο νου των νησιωτών, να 'ρθουν με ιππικό 5 κατά των Λυδών». Κι εκείνος τότε απάντησε-
«Βασιλιά, βλέπω πως ευχήθηκες με την καρδιά σου να συναντήσεις νησιώτες να
εκστρατεύουν με άλογα στη στεριά κι οι ελπίδες σου είναι εύλογες. Και μόλις έμαθαν για
σένα ότι ετοιμάζεσαι να κατασκευάσεις πλοία, τι νομίζεις ότι ευχήθη καν οι νησιώτες παρά
να συναντήσουν Λυδούς στη θάλασσα, ώστε να σου πληρώσουν την υποδούλωση των
Ελλήνων που κατοικούν στην Ασία;». Εντυπωσιάστηκε πολύ ο Κροίσος από αυτό το τελευ -
ταίο και, αφού του φάνηκε πως μίλησε όπως έπρεπε, τον άκουσε και σταμάτησε τη
ναυπηγία6. Και γι' αυτό το λόγο έκανε συνθήκη φιλίας με τους Ίωνες που κατοικούν στα
νησιά.

19
 28. Σιγά-σιγά είχαν υποδουλωθεί όλοι σχεδόν οι λαοί, όσοι κατοικούν εδώ από τον Άλη
ποταμό. Εκτός δηλαδή από τους Κίλικες 7 και τους Λύκιους ο Κροίσος είχε υποδουλώσει
όλους τους άλλους λαούς. Οι λαοί αυτοί είναι οι Λυδοί, οι Φρύγες, οι Μυσοί, οι
Μαριανουνοί, οι Χάλυβες, οι Παφλαγόνες, οι Θράκες, οι Θυνοί και οι Βιθυνοί, οι Κάρες, οι
Ίωνες, οι Δωριείς, οι Αιολείς, οι Πάμφυλοι.

Κροίσος και Σόλων

29. Κι όταν όλοι αυτοί είχαν υποδουλωθεί κι ο Κροίσος τους είχε προσθέσει στην
επικράτεια του, φτάνουν στις Σάρδεις, που ήταν τότε σε ακμή εξαιτίας του πλούτου που
είχαν, όλοι οι σοφοί της εποχής εκείνης από την Ελλάδα, για δικούς του λόγους ο καθένας.
Ανάμεσα τους ήταν κι ο Σόλων. πολίτης της Αθήνας, που είχε συντάξει νόμους για τους
Αθηναίους με διαταγή τους κι έφυγε από την πατρίδα ταυ για δέκα χρόνια, με πρόφαση του
ταξιδιού του τη θεωρία, στ' αλήθεια όμως για να μην αναγκαστεί ν' αλλάξει κάποιον από
τους νόμους που έβαλε. Οι Αθηναίοι μόνοι τους δεν είχαν την εξουσία να το κάνουν,
γιατί είχαν δεσμευτεί με μεγάλους όρκους να εφαρμόσουν επί δέκα χρόνια τους νόμους
που θα όριζε ο Σόλων,
3θ. Γι' αυτούς λοιπόν τους λόγου^ και παράλληλα και για να δει τον κόσμο έφυγε ο
Σόλων και πήγε στην Αίγυπτο κοντά στον Άμαση κι ύστερα κοντά στον Κροίσο στις
Σάρδεις, Ο Κροίσος τον φιλοξενούσε μέσα στο παλάτι. Την τρίτη ή την τέταρτη ημέρα με
διαταγή του Κροίσου οι υπηρέτες γύρισαν το Σόλωνα στους θησαυρούς και του τα έδειχναν
όλα, που ήταν μεγαλόπρεπα και ακριβά. Αφού τα κοίταξε όλα και τα παρατήρησε με την
ησυχία του, τον ρώτησε ο Κροίσος 1 «Ξένε Αθηναίε, έφτασε σ' εμάς μεγάλη φήμη για τη
σοφία σου και τα ταξίδια σου, ότι από φιλομάθεια έχεις επισκεφτεί πολλές χώρες, για να
γνωρίσεις τον κόσμο. Τώρα λοιπόν μου γεννήθηκε η επιθυμία να σε ρωτήσω αν είδες
κανένα που να είναι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος». Αυτός ρώτησε ελπίζοντας πως θα είναι
ο ίδιος ο πιο ευτυχισμένος στον κόσμο* ο Σόλων όμως χωρίς να τον κολακέψει, αλλά
μιλώντας τη

20
γλώσσα της αλήθειας του λέει- «Ναι, βασιλιά- τον Τέλλο τον Αθηναίο». Απόρησε ο Κροίσος
με την απάντηση και ρώτησε ζωηρά· «Πώς κρίνεις ότι ο πιο ευτυχισμένος είναι ο Τέλλος;»
Κι ο Σόλων είπε- «Ο Τέλλος από τη μια είχε πατρίδα που ευτυχούσε και μέσα σ' αυτήν
απόχτησε γιους καλούς κι ενάρετους και είδε να κάνουν όλοι παιδιά και να ζουν όλα· κι από
την άλλη ενώ η ζωή του ήταν ευτυχισμένη, με τα ανθρώπινα μέτρα, τη σφράγισε ένας
ένδοξος θάνατος· σε μια μάχη δηλαδή των Αθηναίων στην Ελευσίνα με τους γείτονες τους
πήρε μέρος κι εκείνος κι αφού έτρεψε σε φυγή τους εχθρούς, σκοτώθηκε ηρωικά 1 οι
Αθηναίοι τον έθαψαν με δημόσια δαπάνη στον τόπο που έπεσε 8 και του έκαναν μεγάλες
τιμές».
31. Ο Σόλων εκθέτοντας τη διπλή και τριπλή ευτυχία του Τέλ-λου προκάλεσε το
ενδιαφέρον του Κροίσου, που ρώτησε ποιον γνωρίζει δεύτερο έπειτ' από εκείνον ήταν
βέβαιος ότι οπωσδήποτε θα έπαιρνε το δεύτερο βραβείο. Μα ο Σόλων του είπε- «Τον
Κλέοβη και το Βίτωνα. Η καταγωγή τους ήταν από το Αργός. Είχαν περιουσία όση τους
χρειαζόταν1* και για τη σωματική τους δύναμη λάβε υπόψη ότι κι οι δύο ήταν πρωταθλητές
στους αγώνες. Γι' αυτούς διηγούνται το εξής· σε μια εορτή της Ήρας στο Αργός έπρεπε
οπωσδήποτε να μεταφερθεί η μητέρα τους 10 με άμαξα στο ναό και τα βόδια δεν έφταναν
στην ώρα τους από το χωράφι. Καθώς η ώρα δεν τους άφηνε περιθώρια, μπαίνουν τα
παλικάρια τα ίδια στο ζυγό και σέρνουν την άμαξα κι επάνω στην άμαξα πήγαινε η μητέρα
τους. Κι αφού την πήγαν έτσι σαράντα πέντε ολόκληρα στάδια, έφτασαν στο ναό". Έπειτα
από αυτό που έκαναν κι αφού τους είδε όλο το συγκεντρωμένο πλήθος, τους βρίσκει ένας
εξαίρετος θάνατος και μ' αυτούς έδειξε ο θεός στους ανθρώπους ότι είναι καλύτερο να
πεθάνει κανένας παρά να ζει 12. Τους είχαν περιστοιχίσει οι Αργείοι και θαύμαζαν τη δύναμη
των νέων κι οι Αργείοι καλοτύχιζαν τη μάνα τους για τα παιδιά που είχε κάνει.
Τρισευτυχισμένη η μητέρα τους για την πράξη των παιδιών τους και για τους επαίνους,
στάθηκε μπροστά στο άγαλμα και προσευχήθηκε για τον Κλέοβη και το Βίτωνα, τους γιους
της, που της είχαν κάνει τέτοια τιμή, να τους δώσει η θεά ό,τι καλύτερο είναι για τον
άνθρωπο. Έπειτα από την προσευχή αυτή

21
θυσίασαν και κάθισαν στο τραπέζι- τέλος έπεσαν και κοιμήθηκαν μέσα στον ίδιο το ναό
χωρίς όμως να σηκωθούν πια, αλλά αυτό ήταν το τέλος τους. Οι Αργείοι κατασκεύασαν τα
αγάλματα τους και τ' αφιέρωσαν στους Δελφούς, επειδή αποδείχτηκαν άντρες εξαιρετικοί»13.
32. Ο Σόλωνας λοιπόν έδωσε σ' αυτούς το δεύτερο βραβείο της ευτυχίας. Ο Κροίσος
θύμωσε κι είπε- «Ξένε Αθηναίε, έτσι λοιπόν τη δική μας ευτυχία την πετά; και τη θεωρείς
ένα τίποτα, ώστε δε μας κάνεις άξιους ούτε για κοινούς ανθρώπους;» Κι εκείνος είπε·
«Κροίσε, εγώ ξέρω ότι όλοι οι θεοί είναι φθονεροί 14 και τα φέρνουν όλα άνω-κάτω κι εσύ
με ρωτάς για τ' ανθρώπινα πράγματα. Σε μια μακριά ζωή είναι δυνατό να δει κανένας
πολλά πράγματα που δε θέλει, καθώς επίσης και πολλά να πάθει. Στα εβδομήντα χρόνια
βάζω τα όρια της ζωής του ανθρώπου 15. Αυτά τα εβδομήντα χρόνια μας δίνουν είκοσι
πέντε χιλιάδες διακόσιες ημέρες, χωρίς να προσθέσουμε τον εμβόλιμο μήνα" 1. Κι αν
θελήσει κανένας να μεγαλώσει το ένα στα δύο χρόνια κατά ένα μήνα, για να έρχονται οι
εποχές στην ώρα τους, στα εβδομήντα χρόνια οι εμβόλιμοι μήνες γίνονται τριάντα πέντε
και οι ημέρες από τους μήνες αυτούς χίλιες διακόσιες πενήντα. Από όλες αυτές τις μέρες,
που περιέχονται μέσα στα εβδομήντα χρόνια και είναι είκοσι έξι χιλιάδες διακόσιες
πενήντα, η μία σε σχέση με την άλλη δε μας φέρνει απολύτως κανένα όμοιο πράγμα.
Έτσι λοιπόν, Κροίσε, όλος ο βίος του ανθρώπου είναι μια σύμπτωση 17. Εγώ βέβαια
βλέπω ότι εσύ και πλούσιος είσαι και σε πολλούς ανθρώπους βασιλεύεις. Εκείνο όμως
που με ρώτησες δε θα σου το πω ακόμα, προτού πληροφορηθώ ότι τελείωσε καλά η ζωή
σου. Ο πολύ πλούσιος δεν είναι καθόλου πιο ευτυχισμένος από αυτόν που έχει το
καθημερινό του, εκτός αν η τύχη δεν τον εγκαταλείψει, ώσπου να τελειώσει σε όλα καλά
τη ζωή του. Γιατί πολλοί ζάπλουτοι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι κι είναι πολλοί με
κανονικά εισοδήματα που είναι ευτυχείς. Ο πάρα πολύ πλούσιος αλλά δυστυχισμένος είναι
ανώτερος από τον ευτυχισμένο σε δύο σημεία μόνο, ενώ αυτός από τον πλούσιο και
δυστυχισμένο σε πολλά, Ο πρώτος έχει πιο πολλές δυνατότητες να πραγματοποιήσει την
επιθυμία του και ν' αντιμετωπίσει μια συμφορά που θα τον βρει. Ο άλλος είναι

22
 «...ο Σόλων ...έφυγε από την πατρίδα του για δέκα χρόνια με πρόφαση τον ταξιδιού τον τη
θεωρία, στ' αλήθεια όμως για να μην αναγκαστεί ν' αλλάξει κάποιον από τους νόμους που
έβαλε».
(Α, 29)
ανώτερος σε τούτα. Τη δυστυχία και την επιθυμία δεν έχει τις ίδιες μ' εκείνον προϋποθέσεις για
να τις αντιμετωπίσει· αυτές όμως τις κρατεί μακριά από αυτόν η ευτυχία του και μένει χωρίς
κάποια αναπηρία, χωρίς αρρώστια, χωρίς επήρεια από όποια δυστυχία, έχει καλά παιδιά, έχει
σωματική ομορφιά. Αν τώρα εκτός από αυτά τελειώσει επιπλέον καλά τη ζωή του, αυτός είναι
εκείνος που εσύ ζητείς κι είναι άξιος να ονομαστεί ευτυχισμένος. Πριν όμως τελειώσει τη
ζωή του, πρέπει να επιφυλαχθούμε ακόμα να τον πούμε ευτυχισμένο, αλλά τυχερό. Όλα
αυτά μαζί λοιπόν να τα επιτύχει κανένας είναι αδύνατο, αφού είναι άνθρωπος, όπως καμιά
χώρα δεν είναι σε θέση να παράγει όλα όσα τη; χρειάζονται, αλλά, ενώ διαθέτει το ένα, έχει
ανάγκη από κάποιο άλλο 18· κι όποια έχει τα περισσότερα αυτή είναι η άριστη. Όμοια και
καθένας άνθρωπος δεν είναι καθόλου αυτάρκης· έχει ένα πράγμα και του λείπει ένα άλλο.
Όποιος τώρα από αυτούς έχει τα περισσότερα στη ζωή του κι έπειτα τελειώσει

23
ικανοποιημένος τις μέρες του, αυτός κατά τη δική μου γνώμη, βασιλιά, δικαιούται να έχει
το όνομα αυτό. Και σε κάθε πράγμα πρέπει να εξετάζουμε ποιο θα είναι το τέλος που θα
καταλήξει. Γιατί ενώ σε πολλούς ο θεός φάνηκε να δίνει την ευτυχία, αργότερα τους
γκρέμισε συθέμελα»19.
33. Δεν ευχαριστήθηκε καθόλου από τα λόγια του αυτά ο Κροίσος και χωρίς να του
δώσει καμιά σημασία του είπε να πηγαίνει, νομίζοντας πως είναι ολότελα ανήξερος, αφού
παρέβλεπε τα αγαθά που είχε μπροστά του κι έλεγε να περιμένουμε για κάθε πράγμα το
τέλος του.
Άτης και Άδραστος
34. Όταν έφυγε ο Σόλων, βαριά θεϊκή οργή χτύπησε τον
Κροίσο, επειδή νόμισε, όπως υποθέτω, πως είναι ο πιο ευτυχι
σμένος* από όλους τους ανθρώπους. Ξαφνικά, ενώ κοιμόταν είδε
ένα όνειρο, που του φανέρωσε την αλήθεια σχετικά με όσες συμ
φορές θα έβρισκαν το γιο του. Ο Κροίσος είχε δύο γιους, ο ένας
από τους δυο είχε μια αναπηρία —ήταν, όπως είναι γνωστό, κωφάλα
λος- ενώ ο άλλος ήταν σε όλα πολύ πρώτος από τους συνομήλι
κους του1 το όνομα του ήταν Ατής. Αυτό τον Άτη λοιπόν φανε
ρώνει το όνειρο ότι θα τον χάσει, αφού τον χτυπήσει σιδερένια
αιχμή. Όταν ξύπνησε και το συλλογίστηκε, τρομαγμένος από το
όνειρο πρώτα παντρεύει το γιο του 20 και δεύτερο, ενώ συνήθιζε
να εκστρατεύει επικεφαλής των Λυδών, δεν τον ξαναστέλνει πια
πουθενά σε τέτοια αποστολή- αλλά και τα ακόντια και τα δόρατα
κι όλα όσα μεταχειρίζονται οι άνθρωποι στον πόλεμο τα έβγαλε
από τα διαμερίσματα των αντρών και τα σώριασε σε αποθήκες,
μήπως κανένα από κει που ήταν κρεμασμένο έπεφτε πάνω στο γιο
του.
35. Ενώ όμως ήταν απασχολημένος με τους γάμους του παι
διού του, φτάνει στις Σάρδεις κάποιος που τον είχε χτυπήσει
βαριά συμφορά κι είχε μολυσμένα χέρια* ήταν Φρύγας στην κατα-
* Βλ. εισαγωγή, «Ιδέες και θέματα».

24
γωγή κι από τη βασιλική γενιά. Αυτός παρουσιάστηκε στο παλάτι του Κροίσου και
παρακαλούσε να του κάνουν κάθαρση σύμφορα με τις συνήθειες τους, πράγμα που κάνει ο
Κροίσος. Η κάθαρση που κάνουν οι Λυδοί και η κάθαρση που κάνουν οι Έλληνες είναι
παρόμοιες. Όταν ο Κροίσος έκανε τα καθιερωμένα, τον ρωτούσε από πού ερχόταν και
ποιος ήταν λέγοντας του· «Ξένε, ποιος είσαι κι από ποιο μέρος της Φρυγίας ήρθες κι έγινες
ικέτης στην εστία μου; Ποιον άντρα ή ποια γυναίκα έχεις σκοτώσει;» Κι αυτός του
απάντησε· «Βασιλιά, είμαι γιος του Γόρδιου, γιου του Μίδα κι ονομάζομαι Άδραοτος 21.
Επειδή σκότωσα, αν και χωρίς να θέλω, τον αδελφό μου, βρίσκομαι εδώ διωγμένος από τον
πατέρα μου και στερημένος από όλα». Ο Κροίσος τότε του είπε· «Τυχαίνει να κατάγεσαι από
φίλους και σε φίλους έχεις έρθει. Εδώ δε θα σου λείψει τίποτα, αν μείνεις μαζί μας- αλλά θα
βγεις κερδισμένος, αν υποφέρεις τη συμφορά σου όσο γίνεται πιο ελαφρά».
36. Έμεινε λοιπόν στο παλάτι του Κροίσου. Στο διάστημα
όμως αυτό παρουσιάζεται στον Όλυμπο της Μυσίας ένας αγριό
χοιρος22 τεράστιος. Κατεβαίνοντας από το βουνό αυτό κατέστρεφε
τις καλλιέργειες των Μυσών και πολλές φορές τον κυνήγησαν οι
Μυσοί, αλλά ενώ δεν μπορούσαν να του κάνουν κανένα κακό.
πάθαιναν οι ίδιοι. Αναγκάστηκαν να πάνε στον Κροίσο αγγελιο
φόροι των Μυσών που είπαν «Βασιλιά, ένας τεράστιος αγριόχοι
ρος παρουσιάστηκε στην περιοχή μας και καταστρέφει τις καλ
λιέργειες μας. Κάνουμε ό,τι μπορούμε να τον πιάσουμε, αλλά δεν
το καταφέρνουμε. Σε παρακαλούμε λοιπόν να στείλεις μαζί μας
το γιο σου και μερικούς διαλεχτούς νέους, για να τον διώξουμε
από την περιοχή μας». Αυτά του ζήτησαν εκείνοι" αλλά ο Κροίσος
χωρίς να ξεχνά τι έλεγε το όνειρο, τους απάντησε· «Μην κάνετε
κανένα λόγο πια για το γιο μου, γιατί δε θα τον στείλω μαζί σας.
Μόλις έχει κάνει το γάμο του κι αυτός τώρα τον απασχολεί. Θα
σας δώσω όμως μαζί σας μερικούς διαλεχτούς Λυδούς και ό,τι
σχετικό με το κυνήγι έχω. Και θα παραγγείλω σ' αυτούς που θα
'ρθουν, να βοηθήσουν με τη μεγαλύτερη προθυμία να διώξετε από
την περιοχή σας το θηρίο».
37. Αυτά τους απάντησε κι οι Μυσοί ικανοποιήθηκαν. Την
ώρα εκείνη μπαίνει ο γιος του Κροίσου που είχε ακούσει την

25
παράκληση των Μυσών. Κι όταν ο Κροίσος αρνήθηκε να στείλει μαζί τους το γιο του, το
παλικάρι του λέει1 «Πατέρα, τα καλύτερα και πιο σπουδαία πράγματα για μένα ήταν
πρώτα να παίρνω μέρος και να ξεχωρίζω στους πολέμους και στα κυνήγια 23. Τώρα όμως μ'
έχεις αποκλείσει κι από τα δύο αυτά, χωρίς να παρατηρήσεις σ' εμένα καμιά δειλία ή καμιά
απροθυμία. Με ποια μάτια θα με βλέπουν να πηγαίνω και να έρχομαι από την αγορά;
Ποιος θα νομίσουν οι πολίτες πως είμαι και ποιος κι η γυναίκα μου, που είναι νιόπαντρη;
Ποιος θα νομίσει πως είναι ο άντρας που ζει μαζί της; Άφησε με λοιπόν να πάω στο
κυνήγι ή πες μου κάτι να με πείσεις πως αυτό που κάνουμε είναι το καλύτερο» 24.
38. Ο Κροίσος του απαντά· «Παιδί μου, δεν τα κάνω αυτά,
επειδή ανακάλυψα σ' εσένα κάποια δειλία ή κάτι άλλο ανάξιο.
Αλλά ένα όνειρο που είδα στον ύπνο μου μου είπε ότι δε θα
ζήσεις πολύ, γιατί θα χαθείς από σιδερένια αιχμή. Γι' αυτό το
όνειρο λοιπόν βιάστηκα να σε παντρέψω και δε σε στέλνω εκεί
που σε ζητούν σε προφυλάγω μήπως μπορέσω και σε ξεκλέψω
όσο εγώ είμαι ζωντανός25. Δεν έ/ω κι άλλο παιδί, μόνο εσένα' τον
άλλο, έτσι που είναι ανάπηρος στ' αυτιά, δεν τον λογαριάζω πως
τον έχω».
39. Τότε του είπε ο νέος· «Έχεις δίκιο, πατέρα, να θέλεις να
με προφυλάξεις, αφού είδες τέτοιο όνειρο· αυτό όμως που δεν
πρόσεξες, αλλά το όνειρο σου το έκρυψε, είναι σωστό να σου το
φανερώσω εγώ. Είπες ότι το όνειρο σου λέει πως θα χάσω τη ζωή
μου από σιδερένια αιχμή. Ποια όμως είναι τα χέρια που έχει ο
αγριόχοιρος και ποια η σιδερένια αιχμή που εσύ φοβάσαι; Αν σου
έλεγε ότι θα πάω από δόντια ή από κάτι άλλο σχετικό μ' αυτόν,
τότε ήταν σωστό να κάνεις ό,τι κάνεις· τώρα όμως σου λέει από
αιχμή. Μια και η μάχη μας δε γίνεται με άντρες, άφησε με».
40. Και η απάντηση του Κροίσου· «Να που βρήκες, γιε μου,
τρόπο και με νίκησες, έτσι όπως εξήγησες το όνειρο. Κι αφού με
νίκησες αλλάζω γνώμη και σε αφήνω να πας στο κυνήγι» 26.
41. Μόλις τα είπε αυτά ο Κροίσος κάλεσε τον 'Αδραστο το
Φρύγα κι όταν ήρθε του είπε· «Εγώ χτυπημένο από μια βαριά
συμφορά, για την οποία δε σε κατηγορώ, σε εξάγνισα και σε
δέχτηκα στο σπίτι μου και ξοδεύω ό,τι σου χρειάζεται. Τώρα λοι-

26
πόν έχεις χρέος να μου ανταποδώσεις με καλό τα καλά που σου έχω κάνει· έχω ανάγκη να
γίνεις φύλακας του γιου μου στο κυνήγι που πηγαίνει, μήπως στο δρόμο παρουσιαστούν
τίποτα εγκληματίες κακοποιοί θέλοντας το κακό σας. Εκτός από αυτό όμως, πρέπει κι εσύ
να πας εκεί όπου θα δοξαστείς με τα κατορθώματα σου, πράγμα που το έχεις από τους
προγόνους σου- αλλά και η προσωπική δύναμη δε σου λείπει».
42. Και του λέει ο Άδραστος· «Βασιλιά, με άλλη προϋπόθε
ση, δε θα ήθελα να πάω σ' έναν τέτοιο αγώνα. Ούτε είναι σωστό
κουβαλώντας μια τέτοια συμφορά να βρεθώ ανάμεσα σε συνομήλι
κους μου ευτυχισμένους· ούτε, να σου πω, έχω και τη διάθεση κι
από πολλές απόψεις θα το απόφευγα. Αλλά τώρα, επειδή το
ζητείς εσύ και πρέπει να σου κάνω τη χάρη -έχω υποχρέωση να
σου ανταποδώσω το καλό— είμαι πρόθυμος να το κάνω κι εσύ να
είσαι ήσυχος ότι ο γιος σου, που μου αναθέτεις τη φύλαξη του,
θα γυρίσει απείραχτος χάρη στο φύλακα του».
43. Αφού έδωσε αυτή την απάντηση στον Κροίσο, ξεκίνησαν
έπειτα έχοντας μαζί τους διαλεχτούς νέους και σκυλιά. Έφτασαν
στο βουνό Όλυμπο κι έψαχναν για το θηρίο, που όταν το βρήκαν
το περικύκλωσαν κι άρχισαν να του ρίχνουν ακόντια. Οπότε ο
ξένος, ναι, αυτός που είχε καθαριστεί από το φονικό αίμα, αυτός
ο Άδραστος, ρίχνοντας το ακόντιο του δεν πετυχαίνει τον αγριό
χοιρο, βρίσκει όμως το γιο του Κροίσου. Αυτός χτυπημένος από
την αιχμή εκπλήρωσε το νόημα του ονείρου. Κάποιος έτρεξε να
φέρει την είδηση στον Κροίσο κι όταν έφτασε στις Σάρδεις του
είπε τα σχετικά με το κυνήγι και το τέλος του γιου του.
44. Ο Κροίσος συγκλονίστηκε από το θάνατο του παιδιού του
και θεωρούσε το κακό ακόμα μεγαλύτερο, γιατί τον σκότωσε
αυτός που ο ίδιος είχε εξαγνίσει από το φόνο. Αλλοφρονώντας
από το κακό που τον βρήκε καλούσε σπαρακτικά το Δία των
καθαρμών και διαμαρτυρόταν για τα δεινά που του έκανε ο ξένος.
Τον καλούσε σπιτικό και συντροφικό, ονομάζοντας έτσι τον ίδιο
θεό. Τον έλεγε σπιτικό, γιατί δέχτηκε στο σπίτι του τον ξένο και
δεν πήρε είδηση ότι έδινε τροφή στο φονιά του παιδιού του· τον
έλεγε συντροφικό, γιατί ενώ τον είχε στείλει ως φύλακα, τον
βρήκε σαν το μεγαλύτερο εχθρό του.

27
 45. Ήρθαν έπειτα οι Λυδοί φέρνοντας το νεκρό χι ακολουθούσε πίσω ο φονιάς του.
Στάθηκε αυτός μπροστά στο νεκρό κι απλώνοντας τα χέρια του παραδόθηκε στον Κροίσο,
φωνάζοντας να τον σφάξει επάνω στο νεκρό κι αναφέροντας την πρώτη δυστυχία του κι ότι
πια κι αυτός δεν ήταν για ζωή, αφού, σαν να μην έφτανε το πρώτο φονικό, είχε σκοτώσει κι
αυτόν που τον είχε εξαγνίσει. Όταν τ' άκουσε αυτά ο Κροίσος, καταλυπήθηκε και τον
Άδραστο κι ας είχε πέσει ο ίδιος σε τόσο μεγάλη συμφορά δική του και του λέει· «Ξένε
μου, πήρα από σένα όλη την εκδίκηση, αφού καταδικάζεις τον εαυτό σου σε θάνατο. Της
συμφοράς μου αυτής δεν είσαι εσύ ο ένοχος, παρά μόνο κατά το ότι την εκτέλεσες ακούσια.
Είναι ασφαλώς κάποιος θεός που με προειδοποίησε για ό,τι ήταν να γίνει». Έτσι λοιπόν ο
Κροίσος έθαψε, όπως ταίριαζε, το γιο του, ενώ ο 'Αδραστος του Γόρδιου, γιου του Μίδα,
αυτός ακριβώς που έγινε ο φονιάς του αδελφού του και φονιάς του εξαγνιστή του, όταν
έφυγαν οι άνθρωποι κι έγινε ησυχία στον τάφο, νιώθοντας πως είναι από όλους τους
ανθρώπους που ήξερε ο πιο βαριά χτυπημένος από τη συμφορά σφάχτηκε επάνω στο μνή-
Οι Πέρσες κυριεύουν τις ΣάρΑεις
84. Να, πώς πάρθηκαν οι Σάρδεις. Όταν ξημέρωσε η δέκατη τέταρτη μέρα που
Α, 84 - 91 ο Κροίσος ήταν πολιορκημένος, ο Κύρος φέρνοντας ιππείς στο στράτευμα του,
έκανε προκήρυξη ότι θα δώσει δώρα σ' όποιον ανέβαινε πρώτος το τείχος.
Ύστερ' απ' αυτό, έγιναν απόπειρες του στρατού αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Οπότε ένας
Μάρδος1, που λεγόταν Υροιάδης, προσπαθούσε ν' ανεβεί από το σημείο εκείνο της
ακρόπολης όπου δεν ήταν κανένας φρουρός, επειδή δεν υπήρχε φόβος να κυριευτεί ποτέ
από αυτό το μέρος. Γιατί εκεί η ακρόπολη είναι απόκρημνη και δεν πολεμιέται. Από αυτό
μόνο το μέρος ο παλιός βασιλιάς των Σάρδεων Μήλης δεν είχε περάσει το λιοντάρι 2 που
του είχε γεννήσει η παλλακή του, ενώ οι Τελμησσείς 3 έδωσαν γνώμη πως αν το λιοντάρι
περάσει

28
γύρω-γύρω το τείχος, οι Σάρδεις θα γίνουν απόρθητες. Ο Μήλης όμως ενώ το πέρασε από
όλο το μήκος του τείχους απ' όπου η ακρόπολη μπορούσε να πατηθεί, το σημείο αυτό το
παρέλειψε, γιατί το θεώρησε ότι συνδύαζε το απολέμητο με το απόκρημνο· είναι το μέρος
της ακρόπολης που βλέπει προς τον Τμώλο 4. Αυτός λοιπόν ο Υροιάδης ο Μάρδος είχε δει
την προηγούμενη μέρα κάποιο Λυδό να κατεβαίνει από αυτό το σημείο της ακρόπολης,
για να πάρει την περικεφαλαία του που είχε κυλήσει από ψηλά και τελικά την πήρε-
στοχάστηκε το πράγμα και το 'βαλε στο νου του. Ανεβαίνει λοιπόν αυτός τότε κι αρχίζουν
ν' ανεβαίνουν κι άλλοι Πέρσες5. Ανέβηκαν πολλοί κι έτσι οι Σάρδεις πάρθηκαν και
λεηλατήθηκε όλη η πόλη6.
85. Και να, ποια ήταν η μοίρα του ίδιου του Κροίσου. Είχε κι ένα γιο, που τον ανέφερα
και πιο μπροστά, μια χαρά παιδί σε όλα μόνο που ήταν βουβός. Στις μέρες της ευτυχίας
που είχε περάσει ο Κροίσος είχε κάνει το παν γι' αυτόν. Ανάμεσα στα πολλά που έκανε,
είχε στείλει και στους Δελφούς για να πάρει χρησμό γι' αυτόν και η Πυθία του είπε 1
"Της Λυδίας γόνί, βασιλιά πολλών ανθρώπων, τρισανόητε Κροίσε. Μην εύχεσαι ν' ακούσεις
στα παλάτια σου την πολυπόθητη φωνή του παιδιού σου που θα μιλά. Πολύ πιο καλό είναι
για σένα αυτό να μη γίνει. Γιατί θα πρωτομιλήσει σε μέρα δύστυχη».
Την ώρα λοιπόν που έπαιρναν το τείχος, ορμά κάποιος Πέρσης που δε γνώρισε τον
Κροίσο, για να τον σκοτώσει. Ο Κροίσος μέσα στη συμφορά του τον έβλεπε αδιάφορα να
έρχεται καταπάνω του και δεν τον ένοιαζε να τον χτυπήσουν και να πεθάνει. Ο γιος του
όμως ο βουβός, όταν είδε τον Πέρση να ορμά, από το κακό και την τρομάρα του έβαλε τις
φωνές λέγοντας· «Άνθρωπε, μη σκοτώνεις τον Κροίσο». Αυτό είπε πρώτα κι έπειτα πια
μιλούσε για όλα του τα χρόνια.

29
Ο Κροίσος στη φωτιά
86. Κυρίεψαν7 λοιπόν οι Πέρσες τις Σάρδεις κι έπιασαν τον Κροίσο ζωντανό, αφού
βασίλεψε δεκατέσσερα χρόνια 1*, πολιορκήθηκε δεκατέσσερις μέρες κι έβαλε τέλος στη
δική του μεγάλη αρχή σύμφωνα με το χρησμό. Τον πήραν και τον πήγαν στον Κύρο.
Αυτός έβαλε κι έστησαν μεγάλη φωτιά κι ανέβασε επάνω τον Κροίσο δεμένο και
δεκατέσσερις νέους μαζί τον. Ο σκοπός του ήταν είτε να τους προσφέρει σε κάποια θεότητα
σαν διαλεχτή θυσία, είτε γιατί ήθελε να κάνει προσευχή είτε ακόμα και γιατί ακούγοντας πως
ο Κροίσος ήταν θεοσεβής τον ανέβασε στη φωτιά για να δει αν 0α τον έσωζε κάποιος θεός,
ώστε να μην καεί ζωντανός. Αυτά λοιπόν έκανε. Ο Κροίσος τώρα ανεβασμένος πάνω στη
φωτιά, ενώ βρισκόταν σε τόσο μεγάλη δυστυχία, θυμήθηκε τα λόγια του Σόλωνα, πόσο
ήταν ειπωμένα με έμπνευση θεού, ότι «κανένας από όσους ζουν δεν είναι ευτυχισμένος».
Όταν λοιπόν ήρθε στο νου του αυτό το πράγμα, ενώ ήταν σιωπηλός, αναστέναξε βαθιά και
είπε τρεις φορές τβ όνομα του Σόλωνα. Όταν τ' άκουσε ο Κύρος, έβαλε τους διερμηνείς να
ρωτήσουν τον Κροίσο ποιος ήταν αυτός που φώναζε κι αυτοί πήγαν κοντά του και του
έκαναν την ερώτηση. Ο Κροίσος όταν τον ρώτησαν στην αρχή σώπαινε, ύστερα όμως όταν
τον πίεσαν, είπε· «Είναι αυτός, που εγώ θα προτιμούσα να μιλούσαν μαζί του οι βασιλιάδες
παρά να έχουν πολλά χρήματα». Αυτά όμως δεν είχαν γι' αυτούς νόημα και τον
ξαναρώτησαν τι εννοούσε. Επειδή όμως επέμεναν και τον ενοχλούσαν, τους λέει ότι παλιά
κάποτε τον επισκέφτηκε ο Σόλων, που ήταν Αθηναίος, και αφού είδε όλα τα καλά του τα
περιφρόνησε· του είπε «αϊ λόγια τέτοια που βγήκαν όλα έτσι ακριβώς που τα είχε πει. Και
δεν τα έλεγε μόνο για εκείνον αλλά για κάθε άνθρωπο και μάλιστα γι' αυτούς που έχουν την
ιδέα πως είναι ευτυχισμένοι. Αυτά έλεγε ο Κροίσος κι η φωτιά ήταν αναμμένη κι έβγαζε
φλόγες ολόγυρα. Και ο Κύρος όταν άκουσε από τους διερμηνείς αυτά που είπε ο Κροίσος,
άλλαξε γνώμη. Σκέφτηκε ότι ενώ κι ο ίδιος ήταν άνθρωπος, πήγαινε να παραδώσει
ζωντανό στη φωτιά έναν άλλο άνθρωπο, που δεν ήταν κατώτερος του στην ευτυχία. Εκτός
απ' αυτό, φοβήθηκε μήπως πληρώσει κι ο ίδιος. Τίποτα από τα ανθρώπινα δεν είναι
ασφαλισμένο συλλογίστηκε

30
Ο Κροίσος στην πυρά (από αμφορέα του 500 π.Χ.)
και διάταξε να σβήσουν αμέσως τη φωτιά που άναβε και να κατεβάσουν τον Κροίσο και
τους άλλους. Αυτοί παρά τις προσπάθειες τους δεν μπορούσαν πια να νικήσουν τη φωτιά.

31
 87. Τότε, λένε οι Λυδοί, ο Κροίσος κατάλαβε το μετάνιωμα του Κύρου. καθώς έβλεπε
κάθε άνθρωπο να προσπαθεί να σβήσει, τη φωτιά και να μην μπορούν να τη σταματήσουν,
κι επικαλέστηκε τον Απόλλωνα με φωνή μεγάλη, αν κάποτε του είχε κάνει δώρο
ευπρόσδεκτο, να του παρασταθεί και να τον σώσει από το κακό που τον είχε βρει.
Παρακαλούσε το θεό με κλάματα και ξαφνικά, από ξαστεριά και γαλήνη που ήταν,
μαζεύτηκαν σύννεφα και ξέσπασε θύελλα και πέφτοντας βροχή ορμητική έσβησε τη φωτιά.
Έτσι πια βεβαιώθηκε ο Κύρος ότι ο Κροίσος ήταν και των θεών αγαπητός και άνθρωπος
ενάρετος· τον κατέβασε από τη φωτιά και τον ρώτησε· "Κροίσε, ποιος άνθρωπος σου έβαλε
τη γνώμη να εκστρατεύσεις κατά της χώρας μου και να γίνεις από φίλος εχθρός μου;» Κι
αυτός είπε· «Βασιλιά, εγώ τα έκανα αυτά για τη δική σου ευτυχία και τη δική μου δυστυχία·
αίτιος γι' αυτά είναι ο θεός των Ελλήνων που με ξεσήκωσε να κάνω την εκστρα τεία. Γιατί
κανένας δεν είναι τόσο ανόητος, ώστε να προτιμήσει τον πόλεμο από την ειρήνη. Γιατί
στην ειρήνη τα παιδιά κάνουν την ταφή των γονιών τους, ενώ στον πόλεμο οι γονείς των
παιδιών9. Αλλά αυτά οι θεοί θέλησαν να γίνουν έτσι».
88. Αυτά είπε ο Κροίσος, Ο Κύρος αφού του έλυσε τα δεσμά, τον κάθισε κοντά του και
του φερόταν με πολύ μεγάλο σεβασμό· και τον θαύμαζαν και ο ίδιος και όλοι οι γύρω του.
Αυτός ήταν ήσυχος, βυθισμένος στις σκέψεις του. Ύστερα όταν στράφηκε και είδε τους
Πέρσες να καταστρέφουν την πόλη των Λυδών, είπε· «Βασιλιά, να σου πω τι σκέφτομαι ή
τώρα πρέπει να σωπαίνω;» Ο Κύρος του είπε να λέει με θάρρος ό,τι θέλει. Τον ρώτησε
λοιπόν και του είπε 1 «Τι είναι αυτά που κάνει με τόση προθυμία όλο αυτό το πλήθος;»
Του απάντησε' «Λεηλατεί την πόλη σου και κουβαλεί τους θησαυρούς σου». Κι ο Κροίσος
του είπε πάλι 1 «Ούτε τη δική μου πόλη λεηλατούν ούτε τους θησαυρούς μου-είναι δικά
σου όσα κουβαλούν από δω κι από κει».
#9, Ο Κύρος σκέφτηκε σοβαρά ό,τι του είπε ο Κροίσος κι αφού είπε ν' απομακρυνθούν
οι άλλοι, τον ρώτησε τι παρατηρούσε σε όσα γίνονταν που είχε συνέπειες γι' αυτόν. Κι
εκείνος

32
είπε· «Αφού οι θεοί έδωσαν να γίνω δούλας σου, κρίνο) δίκαιο, αν βλέπω κάτι παραπάνω
από ό,τι εσύ. να σου το λέω. Οι Πέρσες; είναι αλαζονικοί αλλά είναι φτωχοί. Αν λοιπόν εσύ
δε δώσει; σημασία κι αρπάξουν και κάνουν δικά τους πολλά χρήματα, να τι είναι πιθανό
να σου κάνουν όποιος από αυτούς πάρει στην κατοχή του τα περισσότερα, να περιμένει πως
θα επαναστατήσει. Κάνε λοιπόν; αν σου αρέσει, ό,τι λέω, το εξής. Βάλε φύλακες <η κάθε
πύλη από τους δορυφόρους σοι 1 κι αυτοί ας λένε σ' αυτούς που κουβαλούν και βγάζουν τα
πράγματα ότι είναι ανάγκη να βγει απ' αυτά το δέκατο για, το Δία. Έτσι κι εσύ δε θα γίνεις
μισητός παίρνοντας τους με τη βία τα πράγματα και. εκείνοι θα τ' αφήσουν με το θέλημα
τους αναγνωρίζοντας ότι ενεργείς δίκαια».
Ο Κροίσος στέλνει στο μαντείο των Δελφών
90. Ευχαριστήθηκε εξαιρετικά ο Κύρος ακούγοντας τα, βρίσκοντας ότι τον συμβούλευε
σωστά. Τον επαίνεσε πάρα πολύ κι αφού έδωσε εντολή στους δορυφόρους του να
εκτελέσουν ό,τι συμβούλεψε ο Κροίσος του είπε- «Κροίσε, επειδή έχεις την πρόθεση σαν
βασιλιάς να ενεργείς και να μιλάς φρόνιμα, ζήτησε μου να σου δώσω ό,τι θέλεις και θα γίνει
αμέσως». Κι εκείνος είπε· «Κύριε'0, θα μου κάνεις μεγάλη χάρη. αν μ' αφήσεις να στείλω
αυτά τα δεσμά στο θεό των Ελλήνων, που εγώ τίμησα περισσότερο από όλους τους θεούς και
να ρωτήσω αν ι-είναι συνήθεια τον να εξαπατά όσους του κάνουν δώρα», Ο Κύρος τον
ρώτησε για ποιο λόγο έκανε αυτό το παράπονο και γιατί τον παρακαλούσε. Ο Κροίσος είπε
άλλη μια φορά όλα τα σχέδια του και τις απαντήσεις των μαντείων και πιο πολύ τ'
αφιερώματα του και την εκστρατεία του κατά των Περσών που τον ξεσήκωσε να κάνει ο
χρησμός. Και λέγοντας τα αυτά κατάληξε πάλι στην παράκληση να του επιτρέψει να
κατηγορήσει το θεό γι' αυτό το πράγμα. Ο Κύρος του είπε γελώντας- «Θα το έχεις, Κροίσε,
και τούτο από μένα και ό,τι άλλο ""θα σου χρειάζεται κάθε φορά». Όταν τ' άκουσε αυτά ο
Κροίσος, στέλνει κάποιους Λυδούς στους Δελφούς με την εντολή ν' αποθέσουν τα δεσμά στο
κατώφλι του ναού και να ρωτήσουν, αν δε νιώθει καθόλου ντροπή που ξεσήκωσα με τους
χρησμούς τον

33
Κροίσο να εκστρατεύσει κατά των Περσών, για να καταλύσει τάχα το κράτος του Κύρου'
και δείχνοντας τα δεσμά να του πουν Να, ποια εκλεκτά λάφυρα πήρε απ' αυτό. Αυτά νσ
ρωτήσουν κι ακόμα αν στους θεούς της Ελλάδας έχει ισχύ ο νόμος της αχαριστίας.
91. Όταν έφτασαν λοιπόν οι Λυδοί και έλεγαν τις εντολές που είχαν, η Πυθία λένε πως
είπε τα εξής· «Τη μοίρα που του έχει οριστεί είναι αδύνατο και ο θεός ακόμα να την
ξεφύγει. Ο Κροίσος πλήρωσε το έγκλημα του πέμπτου πρόγονου του, που ενώ ήταν
δορυφόρος των Ηρακλειδών ακολουθώντας τη δολερή συμβουλή μιας γυναίκας σκότωσε
τον κύριο του και πήρε τ' αξιώματα εκείνου, που καθόλου δεν του ανήκαν. Κι ενώ
προσπάθησε βέβαια ο Λοξίας να ξεσπάσει η συμφορά των Σάρδεων στους απογόνους του
Κροίσου κι όχι σ' εκείνον, δεν μπόρεσε ν' αλλάξει ό,τι είχαν ορίσει οι Μοίρες. Μια μικρή
υποχώρηση τους την πέτυχε και του την παραχώρησε- καθυστέρησε δηλαδή την άλωση
των Σάρδεων τρία χρόνια. Να το ξέρει αυτό ο Κροίσος, ότι αιχμαλωτίστηκε τρία χρόνια
αργότερα από ό,τι ήταν γραμμένο. Εκτός από αυτό τον βοήθησε και όταν ήταν στη
φωτιά. Αλλά και σχετικά με το χρησμό που πήρε, δεν έχει δίκιο να κατηγορεί ο Κροίσος.
Γιατί ο Λοξίας" του προφήτεψε αν εκστρατεύσει κατά των Περσών, θα καταλύσει μεγάλο
κράτος. Σχετικά μ' αυτό έπρεπε, αν ήθελε ν' αποφασίσει σωστά, να στείλει και να
ρωτήσει ποιο κράτος εννοεί, το δικό του ή τον Κύρου. Αφού δεν κατάλαβε ό,τι ειπώθηκε
κι αφού δεν ξαναρώτησε, να θεωρεί ένοχο τον εαυτό του. Και το τελευταίο που ο Λοξίας
του είπε για τον ημίονο, όταν του ζήτησε χρησμό, ούτε αυτό δεν το κατάλαβε. Ημίονος
δηλαδή ήταν ο ίδιος ο Κύρος, γιατί είχε γεννηθεί από γονείς όχι από το ίδιο έθνος, αλλά
από μητέρα ανώτερη και κατώτερο πατέρα· η μητέρα του δηλαδή καταγόταν από
Μήδους κι ήταν κόρη του βασιλιά των Μήδων Αστυάγη, ενώ ο πατέρας του ήταν
Πέρσης, υποδουλωμένος σ' εκείνους κι ενώ ήταν κατώτερος της σε όλα είχε πάρει σύζυγο
την κυρία του». Αυτά απάντησε η Πυθία στους Λυδούς κι αυτοί τα μετάφεραν στις
Σάρδεις και τ' ανάφεραν στον Κροίσο. Τ' άκουσε αυτός κι αναγνώρισε ότι το λάθος ήταν
δικό του κι όχι του θεού.

34
Α, 178 - 187 Η ιστορία της Βαβυλώνας
Περιγραφή της Βαβυλώνας
178. Αφού ο Κύρος έκανε υποχείριους όλους τους λαούς της ηπείρου 1, κινήθηκε κατά των
Ασσυρίων. Η Ασσυρία2 έχει βέβαια εδώ κι εκεί κι άλλες πολλές και μεγάλες πόλεις· η πιο
ονομαστή όμως και η πιο ισχυρή και που μετά την καταστροφή της Νινευί 3 έγινε
πρωτεύουσα του βασιλείου ήταν η Βαβυλώνα 4. Να πώς ήταν περίπου η Βαβυλώνα- βρίσκεται
σε μια μεγάλη πεδιάδα, έχει μήκος καθεμιάς πλευράς εκατόν είκοσι στάδια και είναι
τετράγωνη· έτσι η περίμετρος της πόλης είναι τετρακόσια ογδόντα στάδια. Αυτή είναι η
έκταση της Βαβυλώνας και το σχέδιο της δεν το είχε

35
καμιά άλλη πόλη από όσες γνωρίζω. Την περιτριγυρίζει πρώτα μια τάφρος βαθιά και
πλατιά και γεμάτη νερό, έπειτα τείχος πενήντα πήχεις5 βασιλικούς πλατύ και διακόσιους
πήχεις ψηλό. Ο βασιλικός πήχης είναι τρεις δακτύλους μεγαλύτερος από το συνηθισμένο.
179. Πρέπει εκτός από αυτά να σας πω ακόμα πού χρησιμοποιήθηκε το χώμα από την
τάφρο και με ποιο τρόπο χτίστηκε το τείχος. Έσκαβαν την τάφρο και ταυτόχρονα έκαναν
πλιθιά το χώμα που έβγαζαν από το σκάμμα κι αφού έκοψαν αρκετά, τα έψησαν σε
καμίνια. Έπειτα χρησιμοποιώντας ζεστή άσφαλτο για λάσπη και στοιβάζοντας κάθε
τριάντα σειρές πλιθιά από μια σειρά πλέγματα καλαμιών, έχτισαν πρώτα τα πλάγια της
τάφρου κι έπειτα με τον ίδιο τρόπο και το ίδιο το τείχος 0 κι έξω-έξω έχτισαν οικήματα
μονόχιυρα 7, αντικριστά και την ενδιάμεση στα οικήματα απόσταση την άφησαν όσο να
περνά άρμα τέθριππο. Γύρω στο τείχος τοποθετήθηκαν εκατό πύλες, από χαλκό όλες,
καθώς κι οι παραστάτες και τ' ανώφλια. Είναι και μια άλλη πόλη, οχτώ μέρες δρόμο από τη
Βαβυλώνα· το όνομα της είναι Ις, Υπάρχει κι ένα ποτάμι όχι μεγάλο. Και είναι και του
ποταμού το όνομα Ις· αυτός χύνει τα νερά του στον ποταμό Ευφράτη. Αυτός λοιπόν ο
ποταμός κυλά μέσα στα νερά του και πολλές μπάλες άσφαλτο κι από εκεί μεταφέρθηκε η
άσφαλτος στο τείχος της Βαβυλώνας.
180. Μ' αυτό τον τρόπο περιτειχίστηκε η Βαβυλώνα. Η πόλη , έχει δυο μέρη· τη χώριζε*
στη μέση ποταμός, που το όνομα του είναι Ευφράτης· πηγάζει από την Αρμενία και είναι
μεγάλος και βαθύς και ορμητικός και χύνεται στην Ερυθρά θάλασσα 7". Το τείχος λοιπόν κι
από τη μια κι από την άλλη απλώνει τους βραχίονες του μέχρι τον ποταμό. Από αυτό το
σημείο κάνει γωνίες προς τα μέσα κι ένας ξερότοιχος από πλίθους επεκτείνει το τείχος από
τη μια και την άλλη όχθη του ποταμού. Η πόλη είναι γεμάτη από σπίτια τριώροφα και
τετραώροφα, χωρίζεται από ίσιους δρόμους και τους άλλους και τους κάθετους στον
ποταμό. Σε κάθε δρόμο που οδηγεί στον ξερότοιχο του ποταμού ήταν μικρές πύλες, όσες κι
οι δρόμοι. Κι ήταν κι αυτές από χαλκό κι οδηγούσαν στο ποτάμι.

36
Το ιερό του Βήλου
181. Αυτό λοιπόν το τείχος είναι ο θώρακας της πόλης. Κι ένα άλλο όμως τείχος
τριγυρίζει από μέσα την πόλη 8 καθόλου πιο αδύνατο από το πρώτο, αλλά πιο στενό. Και σε
καθένα από τα δύο χωρίσματα της πόλης είχαν περιτειχιστεί με περίβολο μεγάλο και ισχυρό
στο ένα τα βασιλικά ανάκτορα και στο άλλο το ιερό του Δία Βήλου με τις χάλκινες πύλες,
που σωζόταν ως τις μέρες μου· ένα τετράγωνο δύο στάδια από κάθε πλευρά. Και στη μέση
του ιερού είχε χτιστεί ένας πύργος 10 στερεός από ένα στάδιο μήκος και πλάτος και πάνω
σ' αυτό τον πύργο στεκόταν ένας άλλος πύργος και πάνω σ' αυτόν άλλος, οχτώ πύργοι
όλοι. Το ανέβασμα σ' αυτούς είχε κατασκευαστεί απ' έξω και πήγαινε κυκλικά σ' όλους
τους πύργους. Γι' αυτούς που φτάνουν στη μέση της ανάβασης υπάρχει ένας σταθμός και
καθίσματα γι' ανάπαυση, όπου κάθονται και ξεκουράζονται όσοι ανεβαίνουν. Στον τελευ -
ταίο πύργο στεφανώνει το κτίσμα ένας μεγάλος ναός και μέσα στο ναό υπάρχει ένα μεγάλο
κρεβάτι11 στρωμένο ωραία και κοντά του είναι ένα τραπέζι χρυσό. Εδώ μέσα δεν υπάρχει
στημένο κανένα άγαλμα· ούτε τη νύχτα διανυκτερεύει κανένας άνθρωπος παρά μόνο μια
ντόπια γυναίκα, όποια από όλες διαλέξει ο θεός, όπως λένε οι Χαλδαίοι, που είναι ιερείς
του θεού.
183. Υπάρχει στο ιερό της Βαβυλώνας κι ένας άλλος ναός κάτω, όπου είναι ένα μεγάλο,
καθιστό άγαλμα του Δία 12 χρυσό και κοντά είναι και μεγάλο χρυσό τραπέζι· το βάθρο του
αγάλματος και ο θρόνος είναι από χρυσάφι. Και όπως έλεγαν οι Χαλδαίοι χρειάστηκαν γι'
αυτά οχτακόσια τάλαντα βάρος χρυσού. Κι έξω από το ναό υπάρχει χρυσός βωμός.
Υπάρχει και δεύτερος βωμός όπου θυσιάζονται τα μεγάλα πρόβατα. Επάνω στο χρυσό
βωμό δεν επιτρέπεται να θυσιάζονται παρά μονάχα γαλαθηνά. Επάνω στο μεγάλο βωμό
καίνε ακόμα και χίλια τάλαντα λιβάνι κάθε χρόνο, όταν εορτάζουν την εορτή του θεού.
Ήταν μέσα στον αυλόγυρο αυτόν εκείνη την εποχή 1·1 ένας ανδριάντας ύψος δώδεκα πήχεις
από χρυσάφι, συμπαγής. Εγώ αυτόν δεν τον είδα, σας μεταφέρω ό,τι λένε οι Χαλδαίοι. Τον
ανδριάντα αυτό θέλησε να τον αρπάξει ο Δαρείος του Υστάσπους, αλλά δεν τόλμησε να τον
πάρει. Ο γιος όμως του Δαρείου ο Ξέρξης τον πήρε και σκότωσε

37
τον ιερέα που του απαγόρευσε να μετακινήσει τον ανδριάντα. Αυτός ήταν ο
διάκοσμος του ιερού και είχε και πολλά άλλα ιδιωτικά αφιερώματα.
Σεμίραμη και Νίτωκρη
184. Αυτή η Βαβυλώνα είχε βέβαια κι άλλους πολλούς βασι
λιάδες που θα τους αναφέρω όταν μιλήσω για τους Ασσυρίους,
Αυτοί -ανάμεσα τους ήταν και δυο γυναίκες- στόλισαν τα τείχη και
τους ναούς· η μία κυβέρνησε πέντε γενεές πριν από τη δεύτερη και
το όνομα της ήταν Σεμίραμη14. Κατασκεύασε στην πεδιάδα ανά
χώματα που αξίζει να τα δει κανένας. Προηγουμένως ήταν συνη
θισμένο να πλημμυρίζει ο ποταμός την πεδιάδα.
185. Η δεύτερη που έγινε βασίλισσα έπειτ' από αυτήν είχε το
όνομα Νίτωκρη 15. Ήταν πιο συνετή από αυτήν που κυβέρνησε
πρώτη κι άφησε μνημεία που θα διηγηθώ. Από την άλλη, βλέπο
ντας τους Μήδους να μεγαλώνουν το κράτος τους και να μην ησυ
χάζουν και να έχουν κυριέψει πολλές πόλεις, και μάλιστα και τη
Νινευί, έκανε όσο πιο πολλά αμυντικά έργα μπορούσε. Και πρώτα
στον Ευφράτη ποταμό, που ήταν προηγουμένως ίσιος και περνάει
ανάμεσα από την πόλη. Ανοίγοντας ψηλές διώρυγες τον έκανε
τόσο ελικοειδή, ώστε σε ένα χωριό της Ασσυρίας να περνά τα
νερά του τρεις φορές. Αρδέρικκα λέγεται αυτό το χωριό από όπου
περνά ο Ευφράτης. Και τώρα όσοι πηγαίνουν από αυτή τη θάλασ
σα16 στη Βαβυλώνα κατεβαίνοντας τον Ευφράτη φτάνουν τρεις
φορές σ' αυτό το ίδιο χωριό μέσα σε τρεις μέρες. Έτσι ήταν που
έκανε το έργο αυτό. Έκανε κι ανάχωμα από τη μια και την άλλη
όχθη του ποταμού, που αξίζει να θαυμάζεις πόσο μεγάλος είναι ο
όγκος και το ύψος του. Πολύ πιο πάνω από τη Βαβυλώνα έσκαψε
μια δεξαμενή, για να γίνει λίμνη, σε λίγη απόσταση και παράλ
ληλα προς τον ποταμό, βαθαίνοντας όσο να βρεθεί νερό και στο
πλάτος κάνοντας την περίμετρο της τετρακόσια είκοσι στάδια. Το
χώμα που έβγαζαν από αυτό το όρυγμα το χρησιμοποιούσε
για να το σωρεύει στις όχθες του ποταμού. ' Οταν τελείωσε το όρυγ
μα, έφερε πέτρες και κατασκεύασε κρηπίδωμα γύρω-γύρω. Και τα
δύο αυτά έργα —και τις στροφές του ποταμού και το όρυγμα που

38
έγινε έλος- τα έκανε, ώστε και ο ποταμός να κυλάει πιο αργά σπάζοντας σε τόσο
πολλές στροφές και τα ταξίδια στη Βαβυλώνα να γίνονται από πολλά
στριφογυρίσματα και μετά το ταξίδι να τους περιμένει ο μακρύς περίπλους της
λίμνης. Τα έργα αυτά τα έκανε σ' αυτή την περιοχή της χώρας από όπου και οι
εισβολές; γίνονταν και ήταν και ο συντομότερος δρόμος από τη χώρα των Μήόων 17,
για να μην επικοινωνούν οι Μήδοι και μαθαίνουν τα ζητήματα της1*.
186. Μ' αυτά λοιπόν τα ορύγματα τριγύρισε την πόλη κι απ* αυτά έβγαλε κι άλλο
ένα έργο. Η πόλη έχει δύο τμήματα κι ο ποταμός κυλάει στη μέση, γι' αυτό στους ως
τότε βασιλιάδες, αν ήθελε κανένας να περάσει από το ένα τμήμα στο άλλο, έπρεπε να
περάσει με πλοίο και ήταν, όπως νομίζω, φασαρία. Αυτή το φρόντισε κι αυτό. Όταν
έσκαβε τη δεξαμενή για να κάνει τη λίμνη, άφησε ένα άλλο μνημείο από το ίδιο
έργο. Έκοψε πέτρες μακρόστενες κι όταν ετοιμάστηκαν και είχε σκαφτεί το μέρος,
έκανε εκτροπή ο' όλο το ρεύμα του ποταμού προς το μέρος που είχε σκάψει. Κι ενώ
αυτό γέμιζε, την ίδια ώρα μέσα στην ξεραμένη παλιά κοίτη, από τη μια έχτισε τις
όχθες του ποταμού σε όσο μήκος τους εκτείνεται η πόλη, καθώς και τις κατηφοριές
που οδηγούσαν από τις μικρές πύλες στο ποτάμι με ψημένες πλίθρες, όπως είχε χτίσει
το τείχος, κι από την άλλη στο μέσο περίπου της πόλης με τις πέτρες που είχε βγάλει
κατασκεύασε γέφυρα δένοντας τις πέτρες με σίδερο και μολύβι. Κι άπλωνε πάνω σ'
αυτήν, όταν Ξημέρωνε, ξύλα τετράγωνα, από τα οποία περνούσαν οι Βαβυλώνιοι. Τις
νύχτες όμως σήκωναν τα ξύλα αυτά για τον εξής λόγο 1 να μην πηγαίνουν τις νύχτες
από το ένα τμήμα στο άλλο και κλέβονται μεταξύ τους. Κι όταν το μέρος που είχε
σκαφτεί είχε γίνει λίμνη που την είχε γεμίσει ο ποταμός και η γέφυρα ήταν τελειω-
μένη, έβγαλε τον Ευφράτη από τη λίμνη και τον έφερε στην παλιά του κοίτη. Και
έτσι το όρυγμα που έγινε έλος, και για κάτι που ήταν ανάγκη θεωρήθηκε ότι
φτιάχτηκε και συνάμα είχε κατασκευαστεί και γέφυρα για τους πολίτες.

39
Ο Τάφος με το θησαυρό
187. Η ίδια βασίλισσα μηχανεύτηκε και το ακόλουθο τέχνασμα. Πάνω σε μια από τις πιο
πολυσύχναστες πύλες της πόλης κατασκεύασε τον τάφο της, που κρεμόταν μετέωρος πάνω-
πάνω από αυτές τις πύλες και πάνω στην τάφο χάραξε γράμματα που έλεγαν «Κάποιος από
τους βασιλιάδες της Βαβυλώνας που θα βασιλέψουν έπειτ' από εμένα, αν έχει έλλειψη από
χρήματα, ας ανοίξει τον τάφο κι ας πάρει χρήματα όσα θέλει. Να μην τον ανοίξει όμως γι'
άλλο λόγο, αν δεν έχει έλλειψη. Γιατί αυτό δε θα είναι το καλύτερο». Αυτός ο τάφος ήταν
απείραχτος, ώσπου η βασιλεία πέρασε στα χέρια του Δαρείου. Στο Δαρείο φαινόταν
απαράδεκτο να μην μπορεί να χρησιμοποιήσει καθόλου τις πύλες αυτές κι ενώ υπήρχαν εκεί
χρήματα και τον προσκαλούσε σ' αυτά η ίδια η επιγραφή, να μην τα πάρει. Τις πύλες αυτές
δεν τις χρησιμοποιούσε, γιατί όταν περνούσε ήταν από πάνω του ο νεκρός. Ανοίγει λοιπόν
τον τάφο και από χρήματα δε βρήκε τίποτα, βρήκε όμως το νεκρό και μια επιγραφή που
έλεγε- «Αν δεν ήσουν αχόρταγος από χρήματα και αδιάντροπος πλεονέκτης, δε θα παραβία-
ζες τους τάφους των νεκρών». Η βασίλισσα λοιπόν αυτή τέτοια λένε πως στάθηκε.
Α, 192 - 194 Η χώρα των Βαβυλωνίων
192. Τον πλούτο των Βαβυλωνίων με πολλά άλλα θα φανερώσω πόσο πολύς είναι* και
με τούτο που σας λέω. Ο μεγάλος βασιλιάς έχει διαιρέσει σε τμήματα όλη τη χώρα που
κυβερνά, για να προμηθεύεται εκτός από τους φόρους τα τρόφιμα τα δικά του και του
στρατού του. Δώδεκα μήνες έχει ο χρόνος και τους τέσσερις τους τροφοδοτεί η χώρα της
Βαβυλωνίας, τους άλλους οχτώ όλη η άλλη Ασία. Έτσι στη Βαβυλωνία αντιστοιχεί το τρίτο
του πλούτου όλης της Ασίας. Και η διοίκηση της χώρας αυτής, που τη λένε σατραπεία1,
είναι πολύ πιο δυνατή από όλες τις διοικήσεις, αφού στον Τριτανταίχμη του Αρτάβαζου,
που είχε από το βασιλιά τη διοίκηση αυτής της επαρχίας, πήγαινε κάθε μέρα μια αρτάβη
γεμάτη ασήμι (η αρτάβη, που είναι περσικό μέτρο, χωράει

40
τρεις αττικούς χοίνικες παραπάνω από έναν αττικό μέδιμνο) 2· είχε κι άλογα δικά του εκτός
από τα πολεμικά, οχτακόσια αρσενικά και δεκαέξι χιλιάδες θηλυκά γι' αναπαραγωγή- ένα
αρσενικό αντιστοιχούσε σε είκοσι θηλυκά. Συντηρούσαν και τόσο μεγάλο πλήθος ινδικά
σκυλιά"1, ώστε τέσσερις κωμοπόλεις τη; πεδιάδας είχαν φορολογική ατέλεια, για να
προμηθεύουν την τροφή των σκυλιών. Αυτά τα πλεονεκτήματα είχε ο άρχοντας της
Βαβυλώνας.
193. Η γη των Ασσυρίων βρέχεται από λίγες βροχές κι αυτές οι λίγες βοηθούν το σιτάρι
να κάνει ρίζες. Ποτίζεται όμως από το ποτάμι, το γέννημα μεστώνει και καρποφορεί" δεν
ανεβαίνει το ποτάμι στα χωράφια ξεχειλίζοντας, όπως γίνεται στην Αίγυπτο· ποτίζουν με τα
χέρια και με γερανούς. Γιατί ύλη η βαβυλωνιακή χώρα, όπως και η Αίγυπτος, είναι
καταχωρισμένη από διώρυγες. Η πιο μεγάλη από τις διώρυγες είναι πλωτή και βλέπει εκεί
που ανατέλλει ο ήλιος το χειμώνα 4 και συνδέει τον Ευφράτη με έναν άλλο ποταμό, τον
Τίγρη, που κοντά του ήταν η πόλη Νινευΐ. Η περιοχή αυτή είναι από όλες τις χώρες που
εμείς γνωρίζουμε ασύγκριτα ανώτερη στην παραγωγή του καρπού της Δήμητρας 5. Τ« άλλα
δέντρα μήτε προσπάθεια δεν έχει αρχίσει να καλλιεργηθούν, ούτε συκιές, ούτε αμπέλια,
ούτε ελιές. Είναι όμως η γη τόσο κατάλληλη να παράγει δημητριακά, ώστε αποδίδει
διακόσιες φορές επάνω και τριακόσιες. Και τα φύλλα εδώ και του σιταριού και του
κριθαριού εύκολα φτάνουν τους τέσσερις δακτύλους πλάτος. Από το κεχρί και το σησάμι
ενώ ξέρω καλά πως γίνονται φυτά μεγάλα σαν δέντρα, δεν το αναφέρω, επειδή είμαι
βέβαιος ότι όσοι δεν έχουν πάει στη βαβυλωνιακή χώρα, όσα έχω πει σχετικά με τους
καρπούς θα φανούν πολύ απίστευτα. Ελαιόλαδο δε χρησιμοποιούν αλλά λάδι που βγάζουν
από το σησάμι. Εκεί φυτρώνουν φοίνικες σ' όλη την πεδιάδα, καρποφόροι οι πιο πολλοί, κι
απ' αυτούς κάνουν και τρόφιμα και κρασί και μέλι. Τους καλλιεργούν όπως γενικά τις
συκιές και μάλιστα και των φοινίκων, που οι Έλληνες τους λένε αρσενικούς, τους καρπούς
τους δένουν στους βαλανοφόρους φοίνικες, για να γονιμοποιήσει η σκνίπα τους τα
βελανίδια εισδύοντας σ' αυτά και να μην αφήσει να πέσει ο καρπός του φοίνικα. Γιατί
έχουν μυγάκια στον καρπό τους οι αρσενικοί, όπως και οι ορνιοί των συκιών 6.

41
 194. Κι έρχομαι τώρα να σας διηγηθώ αυτό, που για μένα είναι το πιο θαυμαστό,
έπειτα από την ίδια την πόλη. Έχουν αυτοί πλοία που ταξιδεύουν μέσα στο ποτάμι προς
τη Βαβυλώνα κι είναι από δέρμα και κυκλικά όλα. Γιατί όταν στην περιοχή των Αρμενίων,
που κατοικούν πιο πάνω από τους Ασσυρίους, τα φτιάξουν κόβοντας κλωνάρια ιτιάς,
τεντώνουν γύρω σ' αυτά δέρματα που τα καλύπτουν απ' έξω, όπως πάτωμα, που μήτε στην
πρύμη τα πλαταίνουν μήτε στην πλώρη τα στενεύουν, αλλά αφού τα κάνουν στρογγυλά7,
όπως οι ασπίδες, κι αφού γεμίσουν όλο το σκάφος με καλάμια, το αφήνουν να κινηθεί
μέσα στο ποτάμι, αφού το γεμίσουν με διάφορα φορτία. Μεταφέρουν προπάντων πιθάρια
γεμάτα από φοινικικό κρασί 8. Το πλοίο διευθύνεται από δύο κουπιά και δύο άντρες που
στέκονται όρθιοι κι ο ένας τραβάει το κουπί προς τα μέσα κι ο άλλος το σπρώχνει προς τα
έξω. Τα πλοία αυτά γίνονται και μεγάλα και μικρότερα. Τα πιο μεγάλα έχουν χωρητικότητα
για φορτίο χίλιων ταλάντων^. Σε κάθε πλοίο υπάρχει ένας ζωντανός γάιδαρος 10, στα
μεγαλύτερα περισσότεροι. Όταν λοιπόν ταξιδεύοντας φτάσουν στη Βαβυλώνα και ξεπουλή-
σουν το φορτίο τους και διαθέσουν με κήρυκα και τα κλωνάρια που χρησιμοποίησαν για
το πλοίο καθώς και τα καλάμια όλα, φορτώνουν τα δέρματα στα γαϊδουριά και γυρίζουν
αυτή χώρα των Αρμενίων. Να αναπλεύσουν τον ποταμό δεν είναι δυνατό με κανένα
τρόπο, γιατί ο ποταμός κυλάει ορμητικά" γι' αυτό και κατασκευάζουν τα πλοία από δέρμα κι
όχι από ξύλα. Κι όταν σαλαγώντας τα γαϊδούρια γυρίσουν πίσω στην αρμενική χώρα,
κάνουν άλλα πλοία με τον ίδιο τρόπο. Αυτά λοιπόν είναι τα πλοία τους.

42
43
44
ΒΙΒΛΙΟ Β Αιγυπτιακός λόγος
Β, 2 - 4 Οι παλαιότεροι άνθρωποι
2. Οι Αιγύπτιοι, πριν βασιλέψει σ' αυτούς ο Ψαμμήτιχος, πίστευαν πως είναι ο πιο παλιός
λαός της γης1. Όταν όμως βασίλεψε ο Ψαμμήτιχος, θέλησε να μάθει ποιοι είναι οι πρώτοι
άνθρωποι κι από τότε νομίζουν ότι προηγήθηκαν από αυτούς οι Φρύγες κι από τους άλλους
οι ίδιοι. Ο Ψαμμήτιχος, επειδή ζητώντας πληροφορίες δεν μπορούσε να βρει κανένα τρόπο να
μάθει ποιοι έγιναν πρώτοι από τους ανθρώπους, σοφίστηκε και τούτο. Δίνει ο' ένα βοσκό δυο
νεογέννητα παιδιά τυχαίων γονιών να τ' αναθρέψει στα κοπάδια με την εξής ανατροφή.
Έδωσε εντολή μπροστά σ' αυτά να μη βγάζει κανένας καμιά φωνή. Να τ' αφήσει να κείτονται
μόνα τους σε μια ερημική καλύβα και την ορισμένη ώρα να τους πηγαίνει αίγες κι αφού
χορταίνουν το γάλα, να φροντίζει και για όλα τα άλλα. Αυτά όρισε με τη διαταγή ο
Ψαμμήτιχος θέλοντας ν' ακούσει ποια λέξη πρώτα θα ξεστομίσουν τα παιδιά, "όλις αφήσουν
τ' άναρθρα ψελλίσματα. Αυτά λοιπόν κι έγιναν. Όταν πέρασαν δυο χρόνια που ο βοσκός
έκανε αυτή τη δουλειά, ανοίγοντας μια μέρα την πόρτα και μπαίνοντας πέφτουν και τα δυυ
παιδιά στα πόδια του κι απλώνοντας τα χέρια τους φώναξαν «βε-κός»2. Όταν τ' άκουσε ο
βοσκός για πρώτη φορά, αδιαφόρησε. Πολλές φορές όμως που έμπαινε και τα περιποιόταν, η
λέξη αυτή επαναλαμβανόταν πολύ. Τότε το φανέρωσε στο βασιλιά και με διαταγή του τα
έφερε μπροστά του. Όταν τ' άκουσε κι ο ίδιος ο Ψαμμήτιχος, προσπαθούσε να μάθει ποιοι
άνθρωποι δηλώνουν κάτι με τη λέξη βεκός. Κι έτσι ρωτώντας βρήκε ότι οι Φρύγες λένε το
ψωμί-. Έτσι οι Αιγύπτιοι παραδέχτηκαν κρίνοντας από αυτό το πράγμα ότι οι Φρύγες είναι
πιο παλιοί απ' αυτούς4. Ότι έγινε έτσι το πράγμα το άκουσα από τους ιερείς του Ηφαίστου
στη Μέμφη . Οι Έλληνες εκτός από πολλές άλλες ανοησίες λένε και τούτο· ότι ο Ψαμμήτιχος
έκοψε τις γλώσσες κάποιων γυναικών
κοντά σ' αυτές τις γυναίκες όρισε να μείνουν τα παιδιά.
3. 45

45
 Αυτά έλεγαν για την ανατροφή των παιδιών στη Μέμφη
άκουσα κι άλλα συζητώντας με τους ιερείς του Ηφαίστου. Ακρι
βώς για τα ίδια πράγματα ταξίδεψα και στις Θήβες 6 και στην
Ηλιούπολη7, επειδή ήθελα να μάθω αν θα συμφωνούν με ό,τι μου
είπαν στη Μέμφη. Γιατί οι ιερείς της Ηλιούπολης θεωρούνται σαν
οι πιο σοφοί από τους Αιγυπτίους. Τις αφηγήσεις που άκουσα
από αυτούς και σχετίζονται με τα θεία διστάζω να τις κοινολογή
σω, εκτός μόνο από τα ονόματα των θεών, γιατί νομίζω» ότι οι
άνθρωποι τα γνωρίζουν «ντά στην ίδιο βαθμό*. Όσα τυχόν ανα
φέρω, θα το φέρει η ανάγκη της αφήγησης μου να το κάνω.
4. Για όσα όμως σχετίζονται με τ' ανθρώπινα, μου έλεγαν τα
εξήϊ- Συμφωνούσαν μεταξύ τους ότι πρώτοι από όλους τους
ανθρώπους οι Αιγύπτιοι επινόησαν το έτος, χωρίζοντας τις εποχές
σε δώδεκα μέρη. Αυτά, λένε, τα επινόησαν παρατηρώντας τα
άστρα. Ρύθμισαν το πράγμα πολύ πιο σοφά από τους Έλληνες
κατά τη γνώμη μου ς. Τόσο, όσο οι Έλληνες σε κάθε τρίτο έτος
παρεμβάλλουν έναν εμβόλιμο μήνα για χάρη των εποχών, ενώ οι
Αιγύπτιοι κάνοντας τους δώδεκα μήνες τριάντα ημερών προσθέ
τουν σε κάθε έτος πέντε ημέρες συμπληρωματικές και έτσι ο
κύκλος tων εποχών συμπληρώνεται κι επανέρχεται στο ίδιο
σημείο. Έλεγαν ακόμα ότι τα ονόματα δώδεκα θεών 10 τα καθιέ
ρωσαν πρώτοι οι Αιγύπτιοι και ότι οι Έλληνες τα πήραν από
αυτούς και πρώτοι αυτοί αφιέρωσαν βωμούς και αγάλματα και
ναούς στους θεούς και σκάλισαν μορφές ζώων σε πέτρες. Τα
περισσότερα απ' αυτά τα επιβεβαίωναν με έργα ότι είχαν γίνει
έτσι. Μου έλεγαν ακόμα ότι πρώτος άνθρωπος 11 που βασίλεψε
στην Αίγυπτο ήταν ο Μήνης. Στην εποχή του όλη η Αίγυπτος,
εκτός από την περιοχή των Θηβών 12, ήταν έλος και από αυτό δεν
εξείχε κανένα μέρος από όσα είναι τώρα πιο χαμηλά από τη λίμνη Μοίρη, που απέχει από τη
θάλασσα εφτά ημερών ταξίδι αναπλέο-ντας το ποτάμι προς τις πηγές του.

46
Ήθη και έθιμα των Αιγυπτίων
Αιγυπτιακά αξιοθαύμαστα και περίεργα
35. Θα μακρύνω τώρα το λόγο μου για την Αίγυπτο , επειδή
έχει πάρα πολλά αξιοθαύμαστα και έχει να δείξει έργα ανώτερα
από κάθε περιγραφή σε σύγκριση με κάθε άλλη χώρα. Γι' αυτό
είναι που θα μιλήσω περισσότερο γι' αυτήν. Οι Αιγύπτιοι με το
διαφορετικό κλίμα που αυτοί έχουν και με τον ποταμό που
παρουσιάζεται αλλιώτικος από τους άλλους ποταμούς, δημιούργη
σαν συνήθειες και νόμους, ολότελα αντίθετα τα περισσότερα
από τους άλλους ανθρώπους 2. Σύμφωνα μ' αυτά την αγορά και
το εμπόριο τα διατηρούν οι γυναίκες, ενώ οι άντρες μένουν στα
σπίτια και υφαίνουν κι ενώ οι άλλοι ,άνθρωποι πηγαίνουν το
υφάδι προς τα πάνω, αυτοί το προχωρούν προς τα κάτω. Τα βάρη
τα κρατούν οι άντρες στο κεφάλι, ενώ οι γυναίκες στους ώμους.
Κάνουν την ανάγκη τους μέσα στο σπίτι, τρώνε όμως έξω στο
δρόμο, με τη δικαιολογία ότι τα αναγκαία αλλά άσχημα πρέπει
να γίνονται στα κρυφά, στα φανερά όμως όσα δεν είναι άσχημα.
Καμιά γυναίκα δεν αναλαμβάνει ιερατικό λειτούργημα σε κάποιο
θεό ή κάποια θεά· αλλά σε όλους και όλες αναλαμβάνουν άντρες.
Τα αγόρια δεν είναι υποχρεωμένα να τρέφουν τους γονείς τους αν
δε θέλουν για τα κορίτσια όμως υπάρχει υποχρέωση ακόμα κι αν
δε θέλουν.
36. Στα άλλα μέρη οι ιερείς των θεών έχουν μακριά μαλλιά·
στην Αίγυπτο ξυρίζονται. Στους άλλους λαούς υπάρχει συνήθεια
σε περίπτωση πένθους αυτοί που χτυπιούνται άμεσα να κουρεύ-
ουν τα κεφάλια τους· οι Αιγύπτιοι όμως κατά τους θανάτους αφή
νουν και τα μαλλιά τους να μεγαλώσουν και τα γένεια τους, ενώ
ως τότε ήταν ξυρισμένοι. Οι άλλοι άνθρωποι ζουν χώρια από τα
ζώα, οι Αιγύπτιοι όμως ζούνε μαζί μ£ τα ζώα τους. Οι άλλοι ζουν
από το σιτάρι και το κριθάρι, ενώ είναι η πιο μεγάλη ντροπή για
τον Αιγύπτιο που προσπαθεί να ζήσει από αυτά* αλλά το ψωμί
το κάνουν από τα όλυρα 3, που μερικοί τα λένε ζειές. Τη ζύμη τη
ζυμώνουν με τα πόδια, τον πηλό με τα χέρια, όπως μαζεύουν και
την κοπριά. Τα γεννητικά όργανα οι άλλοι τα αφήνουν όπως έγι-

47
ναν, εκτός όσοι πήραν απ' αυτούς τι| συνήθεια,· γιατί οι Αιγύπτιοι τους κάνουν περιτομή 4.
Καθένας άντρας έχει δυο φορέματα, καθεμιά γυναίκα ένα 5. Τους κρίκους και τα σκοινιά
στα ξάρτια οι άλλοι τα δένουν απ' έξω, οι Αιγύπτιοι από μέσα. Τα γράμματα τα γράφουν
και λογαριάζουν με τις ψηφίδες οι Έλληνες πηγαίνοντας το χέρι από τ' αριστερά προς τα
δεξιά ενώ οι Αιγύπτιοι από τα δεξιά προς τ' αριστερά6. Και ενώ τα κάνουν αυτά, οι ίδιοι λένε
γράφουν προς τα δεξιά και οι Έλληνες προς τα αριστερά. Χρησιμοποιούν δυο τύπους γραφής,
η μία είναι η ιερή7 και η άλλη λέγεται δημοτική.
Οι ιερείς ·
37. Είναι υπερβολικά θρήσκοι περισσότερο από όλου; τους ανθρώπους κι έχουν τις εξής
συνήθειες. Πίνουν από χάλκινα ποτήρια 8, που τα καθαρίζουν κάθε μέρα κι όχι o ένας μόνο
κι ο άλλος όχι, αλλά όλοι γενικά- φορούν φορέματα λινά, πάντοτε φρεσκοπλυμένα, πράγμα
που κάνουν μ' εξαιρετική φροντίδα. Κάνουν περιτομή στα γεννητικά τους όργανα για
καθαριότητα, προτιμώντας να είναι καθαροί παρά ευπαρουσίαστοι. Οι ιερείς ξυρίζουν όλο
το σώμα τους κάβε τρίτη ημέρα, για να μην υπάρχει επάνω τους μήτε ψείρα μήτε κανένα
άλλο παράσιτο βρωμερό, όταν ιερουργούν στο θεό. Οι ιερείς φορούν ένα μόνο φόρεμα λινό
και παπούτσια από πάπυρο· δεν τους επιτρέπεται να πάρουν κι άλλο φόρεμα ούτε κι άλλα
παπούτσια. Λούζονται με κρύο νερό δυο φορές9 την ημέρα και δυο τη νύχτα. Κάνουν κι
άλλες θρησκευτικές τελετές αμέτρητες, που λέει ο λόγος. Έχουν από την άλλη και
ωφελήματα όχι λίγα1". Ούτε χαλούν τίποτα δικό τους ούτε ξοδεύουν τους ετοιμάζουν ψωμί
ιερό και καθημερινά τους δίνουν άφθονα κρέατα βοδιών και χηνών. Ψάρια δεν τους
επιτρέπεται να γευτούν. Κουκιά μήτε που σπέρνουν καθόλου" στη χώρα τους οι Αιγύπτιοι κι
όοα φυτρώνουν δεν τα τρώνε ούτε ωμά ούτε μαγειρεμένα. Οι ιερείς μάλιστα δε θέλουν ούτε
να ία δουν, γιατί νομίζουν πως δεν είναι καθαρά όσπρια. Και δε γίνεται για κάθε θεό ένας
ιερέας, αλλά πολλοί κι ένας απ' αυτούς είναι αρχιερέας. Όταν κάποιος πεθάνει, παίρνει τη
θέση του ο γιος του.

48
θυσίες και σφάγια
38. Τα αρσενικά βόδια πιστεύουν ότι ανήκουν στον Έπαφο' 2
και γι’ αυτό το λόγο τους κάνουν την εξής εξέταση* αν βρεθεί
πάνω τους μια τρίχα μαύρη, δεν τα θεωρούν καθαρά. Την εξέταση
την κάνει ένας από τους ιερείς ορισμένος για το έργο αυτό· εξε
τάζει το ζώο κι όταν στέκεται όρθιο και όταν είναι πλαγιασμένο,
του τραβάει τη γλώσσα να δει αν είναι καθαρή από τα ορισμένα
σημάδια, που εγώ θα τ' αναφέρω σ' άλλη διήγηση, Παρατηρεί και
τις τρίχες της ουράς αν έχουν βγει κανονικά. Αν είναι καθαρό
από όλα αυτά, το σημαδεύει με πάπυρο τυλιγμένο στα κέρατα,
όπου πλάθει και βάζει ειδικό πηλό και τον σφραγίζει με το δαχτυ
λίδι του· και τότε το παίρνουν. Όποιος θυσιάσει χωρίς αυτό το
σημάδεμα, τιμωρείται με θάνατο. Μ' αυτό τον τρόπο εξετάζεται
το ζώο και η θυσία του είναι ορισμένη ως εξής.
39. Οδηγούν το ζώο που'σημάδεψαν στο βωμό που θα το
θυσιάσουν κι ανάβουν τη φωτιά. Έπειτα πάνω σ' αυτήν κάνουν
σπονδή για το σφάγιο κι αφού επικαλεστούν το θεό, το σφάζουν
και στη συνέχεια του κόβουν το κεφάλι. Γδέρνουν το σώμα του
ζώου και απευθύνουν πολλές κατάρες 13 στο κομμένο κεφάλι. Αν
έχουν αγορά και τους έχουν έρθει έμποροι Έλληνες, το πηγαίνουν
στην αγορά και τους το πουλάνε, αν δεν έχουν έρθει Έλληνες, το
πετούν στο ποτάμι. Να τι λένε, όταν καταριώνται τα κεφάλια
αυτά. Αν είναι σ' αυτούς που κάνουν τη θυσία ή και σ' ολόκληρη
την Αίγυπτο να έρθει κάποια δυστυχία, να πέσει πάνω σ' αυτό το
κεφάλι. Σχετικά λοιπόν με τα κεφάλια των ζώων που θυσιάζονται
και τη σπονδή με το κρασί, όλοι οι Αιγύπτιοι έχουν τις ίδιες
συνήθειες όμοια σ' όλες τις θυσίες κι εξαιτίας της συνήθειας αυτής
δε θα δεις κανένα Αιγύπτιο να τρώει από το κεφάλι κανενός
άλλου ζώου.
40. Η αφαίρεση των σπλάχνων και το κάψιμο διαφέρουν από
θυσία σε θυσία. Ποια τώρα θεωρούν ως τη μεγαλύτερη θεά 14 και
της κάνουν και τη μεγαλύτερη γιορτή γι' αυτό θα σας πω τώρα.
Όταν απογδάρουν το βόδι, προσεύχονται και του βγάζουν ολό
κληρη την κοιλιά, αφήνουν όμως τα σπλάχνα και το λίπος μέσα
στο σώμα- του κόβουν τα πόδια, την άκρη της ουράς, τους ώμους
και τον τράχηλο. Έπειτα από αυτό, το υπόλοιπο σώμα του

49
βοδιού το γεμίζουν με ψωμιά από αλεύρι κοσκινισμένο, με μέλι και σταφίδες και σύκα και
λιβάνι και σμύρνα κι άλλα μυρωδικά κι αφού το γεμίσουν μ' αυτά, το καίνε χύνοντας απάνω
του άφθονο λάδι. Έχουν νηστέψει όταν θυσιάζουν κι όταν καίγονται τα σφάγια χτυπιούνται
ομαδικά. Κι όταν χτυπηθούν καλά-καλά στρώνουν τραπέζι με ό,τι κράτησαν από τα σφάγια.
41. Τα καθαρά λοιπόν αρσενικά βόδια και τα μοσχάρια τα θυσιάζουν όλοι οι Αιγύπτιοι- τα
θηλυκά δεν τους επιτρέπεται να τα θυσιάσουν, είναι ιερά ζώα της Ίσιδας'5. Το άγαλμα της
Ίσιδας παριστάνει γυναίκα που έχει κέρατα βοδιού, όπως οι Έλληνες απεικονίζουν την Ιώ'
και τα θηλυκά βόδια τα σέβονται όλοι εξί¬σου και πολύ περισσότερο απ' όλα τα ζωντανά. Γι'
αυτό το λόγο κανένας Αιγύπτιος είτε άντρας είτε γυναίκα δε θα φιλούσε ποτέ στο άτομα έναν
Έλληνα, ούτε θα χρησιμοποιήσει το μαχαίρι ενός Έλληνα, ούτε τις σούβλες, ούτε το καζάνι
ούτε και θα γευτεί κρέας βοδιού καθαρού, που έχει όμως κομματιαστεί από μαχαίρι ελληνικό.
Τα βόδια που ψοφούν τα θάβουν με τον εξής τρόπο. Τις αγελάδες τις πετάνε στον ποταμό• τα
αρσενικά τα θάβει καθένας στην είσοδο της πόλης κι αφήνουν να εξέχει το ένα ή και τα δύο
κέρατα για σημάδι. Όταν το ζώο σαπίσει και συμπληρωθεί ο ορι¬σμένος χρόνος, φτάνει σε
κάθε πόλη ένα ποταμόπλοιο από το νησί που λέγεται Προσωπίτιδα. Το νησί αυτό βρίσκεται
στο Δέλτα και η περίμετρος του είναι εννέα σχοίνοι. Σ' αυτό λοιπόν το νησί, την
Προσωπίτιδα, υπάρχουν κι άλλες πολλές πόλεις• αυτή απ' όπου έρχονται τα ποταμόπλοια να
πάρουν τα κόκαλα των βοδιών έχει το όνομα Ατάρβηχη και σ' αυτήν υπάρχει ιερό
προσκύνημα της Αφροδίτης16. Πολλοί κάτοικοι της πόλης αυτής γυρίζουν από τη μια στην
άλλη πόλη κι αφού ξεθάψουν τα κόκαλα, τα πηγαί¬νουν και τα θάβουν σ' έναν κοινό χώρο.
Με τον ίδιο τρόπο θάβουν και τ' άλλα ζώα, όταν ψοφήσουν. Γιατί και γι' αυτά έχουν τις ίδιες
συνήθειες και δεν τα σκοτώνουν μήτε αυτά.
Ο Δίας κριάρι
42. Όσοι όμως τώρα έχουν ιδρύσει το ιερό του Δία του θηβαΐτη17 ή είναι από το νομό
των Θηβών, αυτοί όλοι αποφεύ-

50
γουν τα πρόβατα και θυσιάζουν αίγες. Γιατί όλοι οι Αιγύπτιοι δε λατρεύουν όμοια τους
ίδιους θεούς, εκτός από την Ίσιδα και τον Όσιρη, που λένε πως είναι ο Διόνυσος· αυτούς
τους λατρεύουν όμοια όλοι. Αντίθετα όσοι έχουν ιερό του Μένδη 18 και είναι από το
Μενδήσιο νομό αυτοί αποφεύγουν τις αίγες και θυσιάζουν πρόβατα. Οι Θηβαίοι λοιπόν και
όσοι εξαιτίας τους αποφεύγουν τα πρόβατα λένε ότι επικράτησε αυτή η συνήθεια σ'
αυτούς για τον εξής λόγο. Ο Ηρακλής θέλησε να δει οπωσδήποτε το Δία κι εκείνος δε
θέλησε να του φανερωθεί. Τέλος επειδή ο Ηρακλής 11"1 επέμενε, ο Δίας σοφίστηκε το εξής-
έγδαρε ένα κριάρι κι αφού έκοψε το κεφάλι του το κράτησε μπροστά του, ενώ ντύθηκε την
προβιά, κι έτσι ντυμένος τον) παρουσιάστηκε. Γι' αυτό το λόγο οι Αιγύπ.ιοι κάνουν το άγαλμα
του Δία με πρόσωπο κριαριού κι απ' αυτούς και οι Αμμώνιοι, που είναι άποικοι ίων
Αιγυπτίων και των Αιθιόπων και μιλούν ανάμεικτη γλώσσα. Κι έχω τη γνώμη ότι και το
όνομα Αμμώνιοι το πήραν από αυτό το περιστατικό. Οι Αιγύπτιοι δηλαδή το Δία τον λένε
Αμούν. Και γι' αυτό το λόγο οι Θηβαίοι δε θυσιάζουν τα Κριάρια, αλλά τα θεωρούν ιερά.
Μια μέρα όμως το χρόνο, στην εορτή του Δία, αφού σφάξουν 20 ένα κριάρι και το γδάρουν,
ντύνουν με τον τρόπο που είπα το άγαλμα του Δία κι έπειτα φέρνουν κοντά του ένα άλλο
άγαλμα, άγαλμα του Ηρακλή. Κι όταν τα κάνουν αυτά δερνοχτυπιούνται όλοι γύρω απ'
το ιερό για το κριάρι κι έπειτα το θάβουν μέσα σε ιερή
Β, 52 - 58 θεοί και μαντεία
52. Σ' όλες τις θυσίες που έκαναν παλαιότερα οι Πελασγοί, όταν προσεύχονταν στους
θεούς, όπως άκουσα στη Δωδώνη και το γνωρίζω, δεν ξεχώριζαν κανέναν από αυτούς ούτε
τους έδιναν ονόματα1, επειδή δεν είχαν ακούσει 1 ακόμα τους είχαν ονομάσει «θεούς» 2
απλώς από το γεγονός ότι είχαν θέσει τάξη σ' όλα τα πράγματα και είχαν την όλη
κυβέρνηση τους. Πέρασαν πολλά χρόνια για να μάθουν τα ονόματα των θεών που τους
ήρθαν από την Αίγυπτο (του Διόνυσου το όνομα το άκουσαν πολύ αργότερα)

51
κι έπειτα από καιρό πάλι ζήτησαν χρησμό από το μαντείο της Δωδώνη;3 για τα ονόματα.
Το μαντείο τούτο θεωρείται το αρχαιότερο από τα μαντεία των Ελλήνων και τότε ήταν το
μοναδικό. Ζητούσαν λοιπόν οι Πελασγοί χρησμό στη Δωδώνη, να δεχτούν τα ονόματα
των θεών που τους ήρθαν από τους βαρβάρους. Και το μαντείο χρησμοδότησε να τα
δεχτούν. Από τον καιρό πια αυτόν θυσίαζαν ονομαστικά σε καθέναν από τους θεούς. Κι
από τους Πελασγούς τα πήραν αργότερα οι Έλληνες.
Όμηρος και Ησίοδος
53. Από ποιους γεννήθηκε καθένας από τους θεούς, αν υπήρχαν όλοι ανέκαθεν, τι μορφή
είχαν, δεν το γνώριζαν μέχρι τελευταία και χτες, που λέει ο λόγος. Γιατί ο Ησίοδος και ο
Όμηρος έχω τη γνώμη ότι έζησαν τετρακόσια χρόνια 4 πριν από μένα κι όχι περισσότερα.
Αυτοί είναι που διηγήθηκαν στα ποιήματα τους τη θεογονία στους Έλληνες, έδωσαν στους
θεούς τις επωνυμίες τους και όρισαν το αξίωμα και το έργο καθενός και μίλησαν για τη
μορφή τους5. Οι ποιητές που λένε ότι έζησαν πριν από αυτούς τους δύο, έχω τη γνώμη πως
έζησαν αργότερα. Τα πρώτα από τα παραπάνω τα διηγούνται οι ιερείς της Δωδώνης, για τα
δεύτερα που αναφέρονται στον Ησίοδο και τον Όμηρο, λέω τη γνώμη μου7.
Το μαντείο της Δωδώνης
54. Για το μαντείο των Ελλήνων και το μαντείο της Λιβύης οι
Αιγύπτιοι έχουν την εξής παράδοση^. Μου είπαν οι. ιερείς του Δία
του Θηβαΐτη ότι οι Φοίνικες άρπαξαν δυο ιέρειες από τις Θήβες
κι έμαθαν ότι τη μία την πούλησαν στη Λιβύη και την άλλη στους
Έλληνες. Αυτές οι γυναίκες είναι που ίδρυσαν πρώτες τα μαντεία
στις χώρες που είπαμε. Κι όταν τους ρώτησα πώς το ξέρουν και
μιλούν έτσι κατηγορηματικά, μου απάντησαν ότι έκαναν μεγάλη
έρευνα για τις γυναίκες αυτές και δεν κατόρθωσαν βέβαια να τις
βρουν, αργότερα όμως έμαθαν όσα έλεγαν.
55. Αυτά λοιπόν άκουσα από τους ιερείς που είναι στις Θήβες

52
και οι προφήτισοες'1 της Δωδώνης μου είπαν τα εξής. Δυο μαύρα περιστέρια πέταξαν από
τις αιγυπτιακές Θήβες κι έφτασαν το ένα από αυτά στη Λιβύη και το άλλο σ' αυτούς.
Κάθισε αυτό το δεύτερο σε μια φηγό 10 και μίλησε με ανθρώπινη φωνή", ότι έπρεπε να γίνει
εκεί μαντείο του Δία. Νόμισαν ότι ήταν θεϊκή παραγγελία γι* αυτούς και γι' αυτό
συμμορφώθηκαν. Το άλλο περιστέρι που πήγε στους Λίβυες λένε ότι συμβούλεψε τους
Λίβυες να κάνουν μαντείο του Άμμωνα. Και είναι και τούτο του Δία. Αυτά μου τα έλεγαν οι
ιέρειες των Δωδωναίων, που η μεγαλύτερη ονομαζόταν Προμένεια, η δεύτερη από αυτήν
Τιμαρέτη και η νεότερη Νικάν-δρη. Και συμφωνούσαν και οι άλλοι Δωδωναίοι που
υπηρετούσαν στο ιερό.
56. Εγώ όμως έχω την παρακάτω γνώμη. Αν στ' αλήθεια οι
Φοίνικες άρπαξαν τις ιέρειες και πούλησαν τη μια στη Λιβύη και
την άλλη στην Ελλάδα, νομίζω ότι αυτή η γυναίκα που ήρθε στη
σημερινή Ελλάδα, την ίδια που πρωτύτερα ονομαζόταν Πελασγία,
πουλήθηκε στους Θεσπρωτούς. Έπειτα, ενώ ήταν εκεί σκλάβα,
ίδρυσε, κάτω από μια φυτρωμένη εκεί φηγό, ιερό του Δία. Και
ήταν φυσικό, αφού υπηρετούσε στο ιερό του Δία στις Θήβες, να
το θυμάται εκεί που είχε πάει. Και από αυτό ίδρυσε το μαντείο,
αφού έμαθε την ελληνική γλώσσα και θα είπε ότι η αδελφή της
πουλήθηκε στη Λιβύη από τους ίδιους Φοίνικες που πούλησαν κι
εκείνην.
57. Περιστέρες πάλι νομίζω ότι ονομάστηκαν από τους
Δωδωναίους οι γυναίκες, επειδή ήταν βάρβαρες και νόμιζαν πως
μιλούσαν όπως τα πουλιά. Έπειτα από ένα διάστημα λένε ότι η
περιστέρα μίλησε μ' ανθρώπινη φωνή, αφού πια άρχισε να μιλά
και να την καταλαβαίνουν. Όσο μιλούσε βαρβαρικά τους φαινό
ταν πως μιλούσε σαν πουλί, γιατί πώς να μιλήσει ένα περιστέρι
με φωνή ανθρώπου. Λέγοντας τώρα ότι το περιστέρι ήταν μαύρο
ήθελαν να δηλώσουν πως η γυναίκα ήταν Αιγύπτια. Ακόμα η
μαντεία στις αιγυπτιακές Θήβες και στη Δωδώνη γίνεται με όμοιο
περίπου τρόπο. Και το μάντεμα επίσης από τα σφαχτά 12 ήρθε
από την Αίγυπτο13.
58. Αλλά και τα πανηγύρια βέβαια και τις πομπές και τους
πηγαιμούς '4 στα ιερά οι Αιγύπτιοι είναι που τα οργάνωσαν πρώ-

53
τοι από όλους τους λαούς κι από αυτούς τα πήραν οι Έλληνες. Και να για μένα η
απόδειξη· οι αιγυπτιακές εορτές φαίνονται ότι εορτάζονται εδώ και πολλά χρόνια, ενώ οι
ελληνικές καθιερώθηκαν τελευταία.
Ο κροκόδειλος
68. Να πώς είναι ο κροκόδειλος 1. Τους τέσσερις πιο ψυχρούς
μήνες δεν τρώει τίποτα και ενώ είναι τετράποδο ζει και στην
ξηρά και σε ήσυχα νερά. Γεννά αυγά στην ξηρά και τα κλωσσά και
το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας το περνά στην ξηρά, ενώ τη
νύχτα όλη στον ποταμό- γιατί το νερό είναι πιο ζεστό από ό.τι το
ύπαιθρο και η δροσιά του. Κι από όλα τα ζωντανά που γνωρί
ζούμε τούτο από ελάχιστο που είναι γίνεται πελώριο. Τα αυγά
που κάνει δεν είναι πολύ πιο μεγάλα από της χήνας και το μικρό
που γεννιέται είναι ανάλογο με το αυγό, μεγαλώνει όμως και
φτάνει τους δεκαεφτά πήχεις και περισσότερο. Έχει μάτια χοί
ροι,1, δόντια μεγάλα και χαυλιόδοντα (ανάλογα με το σώμα). Είναι
το μόνο θηρίο που δεν έχει γλώσσα. Ούτε που κινεί το κάτω
σαγόνι του, αλλά φέρνει το επάνω στο κάτω. Έχει και νύχια
σκληρά και δέρμα με λέπια στο πάνω μέρος που δε σκίζεται, Στο
νερό δε βλέπει καλά, έξω το μάτι του τρυπά. Επειδή ζει μέσα στο
νερό, έχει το στόμα του μέσα γεμάτο βδέλλες. Όλα τα πουλιά και
τ' άγρια ζώα τον αποφεύγουν. Και μόνο τον τροχίλο δέχεται ήσυ
χος, επειδή του κάνει καλό' όταν δηλαδή βγει από το νερό ο κρο
κόδειλος στην ξηρά και στη συνέχεια ανοίξει το στόμα του (και
συνηθίζει να χάσκει πάντα προς την κατεύθυνση του ζέφυρου),
τότε ο τροχίλος μπαίνει στο στόμα του και χάφτει τις βδέλλες.
Αυτός ανακουφίζεται κι ευχαριστημένος δεν πειράζει καθόλου
τον τροχίλο2.
69. Σε μερικούς από τους Αιγυπτίους οι κροκόδειλοι είναι
ιεροί3, σε άλλους όχι αλλά τους αντιμετωπίζουν σαν εχθρούς.
Όσοι ζουν κοντά στις Θήβες και στη λίμνη Μοίρη, τους έχουν για πολύ ιερούς μάλιστα. Κι
αυτοί κι εκείνοι ανατρέφουν έναν κρο-

54
κόδειλο από όλους αυτούς και τον γυμνάζουν να είναι τοι> χεριού τους, του φορούν στ'
αυτιά σκουλαρίκια από γυαλί ή από χρυσάφι, του βάζουν χαλκάδες στα μπροστινά πόδια,
του δίνουν τροφές ορισμένες και σφαχτά από θυσίες και ζωντανούς τους φροντίζουν όσο
καλύτερα μπορούν. Όταν ψοφήσουν, τους ταριχεύουν 4 και τους φυλάγουν σε θήκες. Όσοι
ζούνε κοντά στην πόλη Ελεφα-ντίνη τους έχουν και σαν τροφή, χωρίς να πιστεύουν πως
είναι ιεροί και δεν τους αποκαλούν κροκόδειλους αλλά χάμψες 5. Κροκόδειλους τους
ονόμασαν οι Ίωνες παρομοιάζοντας τους με τους δικούς τους κροκόδειλους που ζουν στους
ξερότοιχους.
70. Τους κυνηγούν με πολλούς και διάφορους τρόπους, θα σας περιγράψω αυτούς που
νομίζω ότι αξίζει να σας πω. Βάζουνε σ' ένα αγκίστρι δόλωμα από πλάτη χοίρου και το
ρίχνουν στη μέση του ποταμού κι οι ίδιοι στέκονται στην όχθη και κρατώντας ένα
γουρουνάκι ζωντανό το χτυπάνε. Όταν ακούσει ο κροκόδειλος, ορμά κατά τη φωνή κι όταν
πετύχει το κρέας το καταπίνει κι οι άλλοι τον τραβούν. Όταν τον τραβήξουν στην ξηρά, το
πρώτο που κάνει ο κυνηγός είναι να του κλείνει τα μάτια με πηλό. Όταν το κάνει αυτό,
κατά τα άλλα τον δαμάζει πολύ εύκολα· δύσκολα όμως, όταν αυτό το παραλείψει.
Ταφή και ταρίχευση των νεκρών
85. Πώς θρηνούν τώρα και πώς θάβουν τους νεκρούς. Όταν
μια οικογένεια χάσει ένα δικό της άνθρωπο που τον υπολογίζει,
ύλες οι γυναίκες του σπιτιού αυτού αλείβουν με πηλό το κεφάλι
ακόμα και το πρόσωπο. Έπειτα αφήνουν το νεκρό κι εκείνες
γυρίζουν στην πάλη και χτυπιούνται με κατεβασμένο ως τη ζώνη
το φόρεμα και γυμνό το στήθος1, μαζί τους κι όλες οι συγγένισσες.
Από το άλλο μέρος χτυπιούνται και οι άντρες με κατεβασμένο ως
τη μέση φόρεμα κι αυτοί. Όταν τα κάνουν αυτά, πηγαίνουν το
νεκρό στην ταρίχευση2.
86. Είναι άνθρωποι που ασκούν αυτό το έργο και το έχουν
ως επάγγελμα τους. Αυτοί, όταν τους πάνε κάποιο νεκρό, δει-

55
χνουν σ' αυτούς που τον πήγαν ξύλινα δείγματα νεκρών ζωγραφισμένα. Τους εξηγούν ότι η
καλύτερη ταρίχευση είναι εκείνου που θεωρώ ασέβεια ν' αναφέρω το όνομα του 3 σε μια
τέτοια περίπτωση. Η δεύτερη είναι κατώτερη από αυτήν και πιο φτηνή και η τρίτη είναι
πάρα πολύ φτηνή. Όταν τους εξηγήσουν, τους ρωτούν με ποιο τρόπο θέλουν να γίνει η
ταρίχευση του νεκρού τους. Αυτοί συμφωνούν την τιμή και φεύγουν. Οι ταριχευτές
μένουν στα εργαστήρια τους και κάνουν την καλύτερη ταρίχευση με τον εξής τρόπο.
Πρώτα μ' ένα κυρτό σίδερο βγάζουν το μυαλό από τα ρουθούνια κατά ένα μέρος και
ρίχνοντας φάρμακα για το υπόλοιπο. Έπειτα με τροχισμένη πέτρα της Αιθιοπίας σχίζουν
το πλευρό και βγάζουν όλη την κοιλιά, την καθαρίζουν, την ξεπλένουν με κρασί από
φοίνικες και την καθαρίζουν πάλι με τριμμένα αρώματα. Έπειτα αφού τη γεμίσουν με
καθαρή σμύρνα τριμμένη και κανέλα κι άλλα μυρωδικά, εκτός από λιβάνι 4, την ξαναρά-
βουν. Έπειτα από αυτά, ταριχεύουν το νεκρό με νίτρο, κρατώντας τον σ' αυτό εβδομήντα
μέρες. Δεν επιτρέπεται να γίνει η ταρίχευση σε περισσότερες από εβδομήντα μέρες. Όταν
συμπληρωθούν οι εβδομήντα μέρες, πλένουν το νεκρό και τυλίγουν όλο το σώμα του σε
σεντόνι από βύσσο5 που το έχουν κόψει λουρίδες αλείβοντας τες με κόμμι 6 που
χρησιμοποιούν συνήθως οι Αιγύπτιοι αντί για κόλλα. Τότε, αφού τον πάρουν οι συγγενείς,
κάνουν μια ξύλινη θήκη σε σχήμα ανθρώπου, κλείνουν μέσα σ' αυτήν το νεκρό κι έτσι
κλεισμένο τον τοποθετούν σε νεκρικό θάλαμο, ακουμπώντας τον όρθιο στον τοίχο.
87. Έτσι γίνεται η ταρίχευση των νεκρών που θέλουν τον ακριβότερο' τρόπο. Των άλλων
που προτιμούν το μεσαίο, για ν' αποφύγουν τα πολλά έξοδα, γίνεται ως εξής. Αφού γεμίσουν
κλύσματα με λάδι που βγάζουν από τον κέδρο, γεμίζουν μ' αυτό την κοιλιά του νεκρού,
χωρίς να τον σκίσουν και χωρίς να του βγάλουν την κοιλιά, αλλά αφού βάλουν το κλύσμα
από την έδρα και κρατήσουν το λάδι να μη βγει από εκεί, τον ρίχνουν τις ορισμένες μέρες
στο νίτρο και την τελευταία βγάζουν το κεδρέλαιο που είχαν βάλει προηγουμένως. Αυτό
έχει τέτοια δύναμη που μαζί του παρασύρει διαλυμένα 7 τα σπλάχνα και την κοιλιά. Το νίτρο
διαλύει τις σάρκες κι απομένουν πια μόνο το δέρμα του νεκρού και

56
τα κόκαλα. Όταν τα κάνουν αυτά, παραδίδουν το νεκρό χωρίς τίποτ' άλλο.
88. Το τρίτο είδος της ταρίχευσης που γίνεται στους πιο αδύνατους οικονομικά είναι
τούτο. Καθαρίζουν την κοιλιά με συρ-μαία8, βάζουν στη συνέχεια το νεκρό στο νίτρο για τις
εβδομήντα μέρες κι έπειτα τον παραδίδουν να τον πάρουν οι δικοί του,
90. Αν πάλι βρούνε κάποιο νεκρό που είναι φανερό ότι τον άρπαξε κροκόδειλος 9 ή τον
πήρε το ποτάμι, αδιάφορο αν είναι κάποιος Αιγύπτιος ή κάποιος ξένος, σ' όποια πόλη
ξεβραστεί, εκεί είναι υποχρεωμένοι να τον ταριχέψουν και να τον περιποιηθούν το δίχως
άλλο και να τον κρύψουν σε θήκες ιερές. Και δεν επιτρέπεται να τον αγγίξει κανένας άλλος
ούτε συγγενής ούτε φίλος παρά μονάχα οι ιερείς του Νείλου, γιατί αυτός, που με τα χέρια
τους θάβουν, πιστεύουν πως είναι κάτι παραπάνω από νεκρός ανθρώπου.
Β, 107,108 Ο Σέσωστρης
107. Αυτός λοιπόν ο Αιγύπτιος Σέσωστρης' στην επιστροφή
του έφερε μαζί του πολλούς αιχμαλώτους από τους λαούς που είχε
υποτάξει, έλεγαν οι ιερείς. Κι όταν έφτασε στις Δάφνες του
Πηλουσίου, ο αδελφός του που ο Σέσωστρης του είχε αναθέσει τη
διοίκηση της Αιγύπτου, τον κάλεσε μαζί με τα παιδιά του να τον
φιλοξενήσει, ενώ είχε ζωθεί με καυσόξυλα γύρω το σπίτι και τους
έβαλε φωτιά. Μόλις το κατάλαβε ο Σέσωστρης, ζήτησε αμέσως τη
συμβουλή της γυναίκας του, που την έπαιρνε πάντοτε μαζί του.
Κι εκείνη τον συμβούλεψε από τα παιδιά του που ήταν έξι να
ξαπλώσει τα δύο στη φωτιά κάνοντας γέφυρα στο μέρος που και
γόταν κι αυτοί να σωθούν πατώντας πάνω στα παιδιά. Έτσι κι
έκανε ο Σέσωστρης και μ' αυτό τον τρόπο κάηκαν βέβαια δυο
από τα παιδιά του, τα άλλα όμως σώθηκαν μαζί με τον πατέρα
τους2.
108. Γύρισε ο Σέσωστρης και εκδικήθηκε τον αδελφό του. Τον
κόσμο που είχε φέρει μαζί του από τις χώρες που κυρίεψε, ιδού
τι τον έκανε3. Πρώτα, τις πέτρες, που στα χρόνια του βασιλιά

57
τούτου μεταφέρθηκαν στο ναό του Ηφαίστου και ήταν στο μέγεθος πάρα πολύ μεγάλες,
ήταν αυτοί που τις έσυραν έπειτα αυτοί ήταν που υποχρεώθηκαν κι έσκαψαν όλες τις
διώρυγες που υπάρχουν τώρα στην Αίγυπτο και χωρίς να θέλουν έκαναν την Αίγυπτο, που
πρώτα μπορούσες να τη διασχίσεις με άλογο και με αμάξι4, ακατάλληλη γι' αυτό. Από τον
καιρό αυτό η Αίγυπτος. που ήταν πεδιάδα από τη μιαν άκρη στην άλλη, κατάντησε
ωστόσο να μην έχει άλογα ούτε αμάξια. Αιτία γι' αυτό ήταν οι διώρυγες που είναι πολλές
και σε κάθε κατεύθυνση. Ο λόγος που ο βασιλιάς κομμάτιασε έτσι τΐ] χώρα είναι τούτος·
όσοι Αιγύπτιοι δεν είχαν χτισμένες τις πόλεις τους πάνω στο ποτάμι αλλά στα μεσόγεια,
κάθε φορά που αποσυρόταν ο ποταμός είχαν έλλειψη νερού κι έπιναν νερά κάπως πιο
γλυφά που τα αντλούσαν από πηγάδια. Γι' αυτούς τους λόγους κομματιάστηκε η Αίγυπτος.
Η Ελένη στην Αίγυπτο
113. Οι ιερείς, όταν τους ρώτησα, μου είπαν πως τα σχετικά με την Ελένη έγιναν ως
εξής. Ο Αλέξανδρος 1 άρπαξε την Ελένη και έφυγε από τη Σπάρτη για τη χώρα του. Όταν
ανοίχτηκε στο Αιγαίο πέλαγος, αντίθετοι καιροί τον πέταξαν στο πέλαγος το Αιγυπτιακό κι
από εκεί, καθώς ο καιρός δεν έπεφτε, φτάνει στην Αίγυπτο και μάλιστα στο μέρος που
τώρα το λένε Κανωβικό στόμα του Νείλου και στις Ταριχείες 2. Στην παραλία ήταν το ιερό
του Ηρακλή, που υπάρχει ακόμα, όπου αν καταφύγει κάποιος δούλος, όποιου ανθρώπου κι
αν είναι, κι αν βάλει επάνω του τα ιερά σημάδια παραδίδοντας τον εαυτό του στο θεό 11", δεν
επιτρέπεται να τον αγγίξει κανένας. Το έθιμο αυτό συνεχίζεται ακόμα απαράλλαχτο από την
αρχή ως τις μέρες μου. Μερικοί λοιπόν υπηρέτες του Αλέξανδρου δεν του στάθηκαν πιστοί,
όταν έμαθαν το έθιμο που υπήρχε στο ιερό, αλλά κάθισαν ικέτες του θεού και κατηγορούσαν
τον Αλέξανδρο, θέλοντας να του κάνουν κακό-διηγούνταν όλη την ιστορία γύρω από την
Ελένη και την αδικία εις βάρος του Μενέλαου. Τις κατηγορίες αυτές τις έλεγαν στους

58
ιερείς και στο φύλακα του στομίου αυτού, που το όνομα του ήταν θώνης 3.
114. Όταν τους άκουσε ο Θώνης, στέλνει αμέσως μήνυμα στη
Μέμφη στον Πρωτέα 4 που έλεγε τα εξής: Ήρθε ένας ξένος, που
είναι στην καταγωγή Τεύκρος κι έχει κάνει στην Ελλάδα ένα ανό
σιο έργο. Ξεγέλασε δηλαδή το φιλοξενητή του κι έχει έρθει φέρνο
ντας μαζί του την ίδια τη γυναίκα του και πάρα πολλά πράγματα·
οι καιροί τον έχουν βγάλει στη χώρα μας. Τι από τα δύο λοιπόν
να του κάνουμε; Να τον αφήσουμε να φύγει χωρίς να τον πειρά
ξουμε ή να του πάρουμε όσα έφερε μαζί του; Να ποια ήταν η
απάντηση του Πρωτέα σ' αυτά: Τον άνθρωπο αυτόν, όποιος κι αν
είναι, που φέρθηκε τόσο άτιμα στο φιλοξενητή του, να τον πιά
σετε και να μου τον φέρετε, να δούμε τι έχει να μας πει.
115. Όταν πήρε αυτή τη διαταγή ο θώνης, πιάνει τον Αλέ
ξανδρο και κρατεί τα πλοία του· ανεβάζει στη Μέμφη κι αυτόν
τον ίδιο και την Ελένη και τα πράγματα, μαζί και τους ικέτες. Κι
όταν τΟυς μετάφεραν όλους εκεί, ρωτούσε ο Πρωτέας τον Αλέξαν
δρο ποιος ήταν κι από πού έρχεται. Κι αυτός βέβαια δεν έκρυψε,
αλλά του είπε και τη γενιά του και το όνομα της πατρίδας του και
του περίγραψε ακόμα και το ταξίδι του από πού ερχόταν. Έπειτα
ο Πρωτέας τον ρώτησε από πού πήρε την Ελένη. Ο Αλέξανδρος
όμως έστριβε τα λόγια του και δεν έλεγε την αλήθεια* γι' αυτό
όσοι είχαν καθίσει ικέτες εξιστορούσαν κάθε λεπτομέρεια της ανο
μίας του. Τέλος ο Πρωτέας τους φανέρωσε την απόφαση του και
τους είπε1 «Εγώ αν δε θεωρούσα πολύ σημαντικό για μένα να μη
σκοτώνω κανένα από τους ξένους που τους πήραν οι άνεμοι και
τους έφεραν στη χώρα μου, εγώ λοιπόν θα έπαιρνα εκδίκηση από
εσένα για λογαριασμό του Έλληνα γι' αυτή την ανόσια πράξη που
έκανες, άνθρωπε τιποτένιε, κι ας είχες δεχτεί φιλοξενία, να πας
στη γυναίκα εκείνου που σε φιλοξένησε. Και δε σταμάτησες ως
εκεί τέλος πάντων, αλλά την ξεσήκωσες και να που την έκλεψες
και πας. Και δεν περιορίστηκες μόνο σ' αυτό ήρθες, αφού ρήμα
ξες από πάνω και τα πράγματα του .Τώρα λοιπόν επειδή είναι
σημαντικό για μένα να μη γίνω φονιάς ξένων, τη γυναίκα αυτή
και τα πράγματα δε θα σ' αφήσω να τα πάρεις μαζί σου- θα τα
φυλάξω για τον Έλληνα φιλοξενητή σου, ώσπου να θελήσει να

59
'ρθει να τα πάρει. Σ' εσένα όμως και τους συνταξιδιώτες σου δίνω τρεις μέρες διορία να
φύγετε από τη δική μου χώρα και να πάτε σε άλλη, ειδεμή θα σας δω σαν εχθρούς».
116. Έτσι λένε οι ιερείς ότι πήγε η Ελένη στον Πρωτέα. Και νομίζω ότι τη διήγηση αυτή
την άκουσε και ο Όμηρος. Αλλά δεν ήταν το ίδιο κατάλληλη για την επική ποίηση με την
άλλη που χρησιμοποίησε, γι* αυτό την παραμέρισε και δήλωσε μόνο ότι γνώριζε κι αυτή τη
διήγηση. Και είναι φανερό, σύμφωνα με όσα ψάλλει στην Ιλιάδα (και πουθενά αλλού δεν
ανασκευάζει τον εαυτό του) για την περιπλάνηση του Αλέξανδρου, ότι θαλασσο-δαρμένος
παρασύρθηκε μαζί με την Ελένη και έφτασε εκτός από άλλα μέρη και στη Σιδώνα της
Φοινίκης. Την αναφέρει στην αριστεία του Διομήδη3 και οι στίχοι είναι οι εξής·
«...με τα υφαντά ία μυριοξόμπλιαστα φασμένα από γυναίκες σιδώνισσες πον ατός τον σ
Αλέξαντρος ης έφερε ο πανώριος απ' τη Σιδώνα, σνντας έσκιζε τ' απέραντα πελάγη την
αρχοντοθρεμμένη φέρνοντας Ελένη από τα ξένα 6». Την αναφέρει και στην Οδύσσεια μ'
αυτά τα λόγια· «Τέτοί<ΐ-Ζ λογής, βοτάνια φύλαγε θαματονργά η Ελένης ξαρρωστικά· τα 'χε
απ' την Αίγυπτο, της Πολνδάμνας δώρο της γυναικός τον θώνα' αρίφνητα φυτρώνει η γης
κει πέρα μισά ξαρρωστικά, αξεδιάλεχτα, μισά φαρμακωμένα 7». Αλλά και τούτα εξάλλου
λίει ο Μενέλαος στον Τηλέμαχο· «Στην Αίγυπτο οι ΰεοί με κράτησαν, τη γη την πατρική
μου κι ης λαχταρούαα, τι αψεγάδιαστες δεν πρόσφερα θυσίες*».
Σ' αυτούς τους στίχους φανερώνει ότι γνώριζε την περιπλάνηση του Αλέξανδρου στην
Αίγυπτο· γιατί η Συρία γειτονεύει με την Αίγυπτο και οι Φοίνικες που είναι δική τους η
Σιδώνα κατοικούνε στη Συρία.
117. Σύμφωνα μ;· τους στίχους αυτούς ο Όμηρος δείχνει πάρα πολύ ξεκάθαρα χαι
τούτο, ότι τα Κύπρια έπη 9 δεν είναι του Όμηρου αλλά κιίποιου άλλου. Στα Κύπρια δηλαδή
έπη λέγεται ότι ο Αλέξανδρος έφτασε σε τρεις μέρες στο Ίλιο μαζί με την Ελένη, αφού
πέτυχε ευνοϊκό καιρό και ήσυχη θάλασσα. Ενώ στην Ιλιάδα

60
λέει ότι ,περιπλανιόταν μαζί της. Αλλά ας πάνε στο καλό ο Όμη-
Ο Τρωικός πόλεμος
118. Κι ήταν ρώτησα τους ιερείς αν οι Έλληνες λένε ή όχι
λόγια του αέρα ότι τα Τρωικά έγιναν, να τι απάντησαν μου
είπαν ότι τα ήξεραν από πληροφορίες από τον ίδιο το Μενέλαο.
Μετά την αρπαγή δηλαδή της Ελένης πήγε στη χώρα των Τευκρών
πολύς ελληνικός στρατός, για να βοηθήσει το Μενέλαο. Όταν
βγήκαν στην ξηρά κι έκαναν στρατόπεδο, στέλνουν στο Ίλιο απε
σταλμένους και μαζί τους πήγε και ο ίδιος ο Μενέλαος. Αυτοί
όταν μπήκαν στο τείχος απαιτούσαν την Ελένη και τα πράγματι;
που είχε κλέψει φεύγοντας ο Αλέξανδρος και ζητούσαν ικανο
ποίηση για τις αδικίες, που είχε κάνει. Οι Τευκροί 10 έλεγαν τον
ίδιο λόγο και τότε κι έπειτα και με όρκους και χωρίς όρκους ότι
δεν είχαν την Ελένη μήτε τα πράγματα που ζητούσαν αλλά ότι
όλα αυτά ήταν στην Αίγυπτο και δεν ήταν σωστό να τους ζητού
νται ευθύνες για πράγματα που είχε ο Πρωτέας ο βασιλιάς της
Αιγύπτου. Οι Έλληνες νόμισαν ότι τους κοροϊδεύουν και γι'
αυτό άρχισαν να πολιορκούν την πόλη, ώσπου την κυρίεψαν. Κι
όταν κυρίεψαν το κάστρο, επειδή η Ελένη δεν παρουσιαζόταν,
αλλά άκουγαν πάντα τον ίδιο με τον πρώτο λόγο, οι Έλληνες
πίστεψαν πια τον πρώτο λόγο τους και στέλνουν τον ίδιο το
Μενέλαο στον Πρωτέα.
119. Ο Μενέλαος έφτασε στην Αίγυπτο πλέοντας μέσ' από το
ποτάμι στη Μέμφη, όπου εξιστόρησε τα πράγματα όπως είχαν
γίνει στ' αλήθεια. Του πρόσφεραν μεγάλα δώρα φιλοξενίας, πήρε
την Ελένη χωρίς να έχει πάθει κανένα κακό και μαζί κι όλα τα
πράγματα του. Κι ενώ του φέρθηκαν μ' αυτό τον τρόπο, ο Μενέ
λαος φάνηκε άδικος" στους Αιγυπτίους. Στη βία του να απο
πλεύσει τον εμπόδιζαν ενάντιοι καιροί. Επειδή η κατάσταση αυτή
κρατούσε πολύ, σοφίστηκε μια πράξη που δεν επιτρέπεται· έπιασε
δηλαδή δυο παιδιά Αιγυπτίων και τα θυσίασε 12. Έπειτα μόλις
μαθεύτηκε ότι έκανε τέτοιο πράγμα, μισημένος και κυνηγημένος
πήρε τα πλοία του κι έφυγε γρήγορα προς τη Λιβύη. Πού κατευ-

61
θύνθηκε από κει δεν ήξεραν οι Αιγύπτιοι. Μου είπαν ότι άλλα από αυτά τα ήξεραν από
πληροφορίες κι άλλα είχαν γίνει ανάμεσα τους και τα ήξεραν με λεπτομέρειες.
120. Αυτά τα έλεγαν οι ιερείς της Αιγύπτου. Εγώ σε όσα μου διηγήθηκαν για την Ελένη
προσθέτω και ο ίδιος τις παρακάτω δικές μου κρίσεις. Αν ήταν η Ελένη στο Ίλιο, θα την
έδιναν στους Έλληνες είτε ήθελε είτε δεν ήθελε ο Αλέξανδρος. Δεν είχε τόση βλάβη στο
μυαλό ο Πρίαμος ούτε οι άλλοι συγγενείς του, ώστε να θέλουν να βάλουν σε κίνδυνο τη
ζωή τους, τη ζωή των παιδιών τους και την πόλη, για να ζει ο Αλέξανδρος μαζί με την
Ελένη. Και καλά να αντιμετώπιζαν έτσι το πράγμα κατά τα πρώτα χρό νια. Μα όταν έπειτα
χάνονταν πολλοί από τους άλλους Τρώες, όταν έρχονταν στα χέρια με τους Έλληνες, αλλά
και του ίδιου του Πρίαμου κάποτε σκοτώνονταν δύο και τρία ή και περισσότερα από τα
παιδιά του, πάνω στη συμπλοκή -αν πρέπει να δώσουμε πίστη 13 στους επικούς- αν έτσι
γινόταν το πράγμα, εγώ πιστεύω ότι και ο ίδιος ο Πρίαμος ακόμα αν ζούσε με την Ελένη,
θα την έδινε πίσω στους Αχαιούς, για να γλιτώσει από τα δεινά που τον είχαν βρει. Ούτε να
πεις ότι το βασιλικό αξίωμα πήγαινε στον Αλέξανδρο, ώστε να έχει εκείνος την εξουσία,
επειδή ο Πρίαμος είχε γεράσει. Ήταν ο 'Έκτορας και μεγαλύτερος του και γενναιότερος
άντρας, που έμελλε να πάρει τη βασιλεία με το θάνατο του Πρίαμου. Κι αυτός δεν είχε
βέβαια συμφέρον ν' αφήσει τον αδελφό του να αδικεί, την ώρα που γινόταν αίτιος
μεγάλων κακών και στον ίδιο προσωπικά και στους άλλους Τρώες. Αλλά όμως την Ελένη
δεν την είχαν για να τη δώσουν πίσω ούτε όμως και οι Έλληνες πίστευαν ότι τους έλεγαν
την αλήθεια· και έφερνε έτοι τα πράγματα ο θεός, ώστε με το γενικό ξεκλήρισμα τους να
κάνουν φανερό στους ανθρώπους ότι για μεγάλα αδικήματα οι θεοί φυλάγουν μεγάλες
τιμωρίες Η. Όσα είπα είναι αυτά που πιστεύω εγώ.

62
O Ραμψίνιτος15 στον Άδη
122. Έπειτα από αυτά έλεγαν ότι ο βασιλιάς τούτος κατέβηκε ζωντανός σ' αυτόν που οι
Έλληνες πιστεύουν πως είναι ο Άδης. Εκεί έπαιζε ζάρια 16 με τη Δήμητρα κι άλλοτε
νικούσε αυτός κι άλλοτε εκείνη κι ότι αυτός γύρισε πίσω στη γη έχοντας από αυτή δώρο ένα
χρυσοκεντημένο μαντίλι17. Κι από τότε που ο Ραμψίνιτος κατέβηκε στον Άδη και
ξαναγύρισε, είπαν, ότι οι Αιγύπτιοι γιορτάζουν μια εορτή, την οποία κι εγώ ξέρω ότι τη
γιορτάζουν ακόμα ως τις μέρες μου. Δεν ξέρω όμως να πω αν τη γιορτάζουν γι' αυτό το
λόγο. Την ημέρα αυτή οι ιερείς υφαίνουν ένα μανδύα, δένουν έπειτα τα μάτια ενός τους με
μια ταινία κι αφού, καθώς κρατά το μανδύα, τον πάνε στο δρόμο που οδηγεί στο ναό της
Δήμητρας, αυτοί γυρίζουν πίσω. Κι αυτό τον ιερέα με δεμένα μάτια, λένε, ότι δυο λύκοι 1
τον οδηγούν στο ιερό της Δήμητρας που απέχει από την πόλη είκοσι στάδια και πάλι από το
ιερό τον παίρνουν οι λύκοι και τον πηγαίνουν στο ίδιο μέρος.
Η μετεμψύχωση
123. Αυτά που λένε οι Αιγύπτιοι ας τα δεχτεί όποιος τα θεω
ρεί πιστευτά. Εγώ σ' όλη τη διήγηση μου έχω μια αρχή, γράφω
ό,τι μου λέει ο ένας κι ο άλλος. Στον κάτω κόσμο, λένε οι Αιγύ
πτιοι, έχουν την αρχή η Δήμητρα κι ο Διόνυσος ι<(. Οι Αιγύπτιοι
είναι που είπαν πρώτοι και τούτο το λόγο· ότι η ψυχή του ανθρώ
που είναι αθάνατη και όταν το σώμα πεθάνει, αυτή μπαίνει σε
άλλο ζώο που γεννιέται κάθε φορά. Κι αφού περάσει από όλα τα
ζώα τα χερσαία, τα θαλάσσια και τα φτερωτά, ξαναμπαίνει σε
σώμα ανθρώπου που γεννιέται. Κι η περιφορά αυτή διαρκεί τρεις
χιλιάΐΗ-ς χρόνια. Αυτό το λόγο δίδαξαν μερικοί Έλληνες παλαιό
τεροι και νεότεροι 20 σαν να ήταν δικός τους. Μου είναι γνωστά
τα ονόματα τους, αλλά δεν τα αναφέρω.
II μεγάλη πυραμίδα και ο Χέοπας
124. Ως τα χρόνια της βασιλείας του Ραμψίνιτου επικρατούσε
στην Αίγυπτο σεβασμός των νόμων κι έλεγαν ότι η Αίγυπτος είχε

63
μεγάλη ευημερία. Μετά το Ραμψίνιτο βασίλεψε ο Χέοπας που τους έριξε σε κάθε είδους
δυστυχία21. Πρώτα πρώτα έκλεισε όλα τα ιερά και τους απαγόρεψε τις θυσίες, έπειτα έβγαλε
διαταγή να δουλεύουν όλοι οι Αιγύπτιοι για λογαριασμό του- Σ' άλλους λοιπόν όρισε από
τα λατομεία του Αραβικού όρους να μεταφέρουν τραβώντας πέτρες ως το Νείλο. Κι αφού
περάσουν τις πέτρες με πλοία από το άλλο μέρος του ποταμού, όρισε άλλους να τις δέχονται
και να τις τραβούν προς το όρος που λέγεται Λιβυκό. Εργάζονταν αδιάκοπα εκατό χιλιάδες
άντρες για κάβε τρίμηνο και το διάστημα της ταλαιπωρίας του λαού κράτησε δέκα χρόνια,
για να στρωθεί ο δρόμος που έσερναν τις πέτρες και του έκαναν ένα έργο όχι πολύ κατώτερο
από την πυραμί&α 22, όπως νομίζω εγώ. Ο δρόμος δηλαδή έχει μήκος πέντε στάδια και
πλάτος δέκα οργιές και ύψος, στο ψηλότερο σημείο του, οκτώ οργιές και είναι από πέτρα
πελεκητή που έχει επάνω σκαλισμένα ζώα. Γι' αυτό λοιπόν το δρόμο χρειάστηκαν τα δέκα
χρόνια και για τα υπόγεια δωμάτια του λόφου όπου έχουν στηθεί οι πυραμίδες, που τα
προόριζε να γίνουν τάφος του σε νησί, καμωμένο από τάφρο ολόγυρα με νερό του Νείλου.
Για την κατασκευή της πυραμίδας αυτής χρειάστηκαν είκοσι χρόνια· καθεμιά από τις
πλευρές έχει μήκος οκτώ πλέθρα, κι είναι τετράγωνη και το ύψος της είναι ίδιο, είναι από
πέτρες πελεκητές με άριστη συναρμογή; καμιά πέτρα δεν είναι μικρότερη από τριάντα πόδια.
125. Η πυραμίδα κατασκευάστηκε με τον ακόλουθο τρόπο, τον τρόπο δηλαδή των
σκαλοπατιών, που μερικοί τα λένε κρόσ-σες23 κι άλλοι βωμίδες24. Αφού κατά πρώτον της
έδωσαν αυτό το σχήμα, σήκωσαν τους επίλοιποχις ογκόλιθους με μηχανές φτιαγμένες από
κοντά ξύλα, τους σήκωναν από το έδαφος στην πρώτη σειρά των σκαλοπατιών. Και μόλις
ο ογκόλιθος ανέβαινε σ' αυτήν, τον έβαζαν σ' άλλο μηχάνημα που ήταν στημένο στην
πρώτη σειρά κι απ' αυτή τη σειρά τον τραβούσαν στη δεύτερη σ' άλλο μηχάνημα. Γιατί όσες
σειρές σκαλοπάτια υπήρχαν, τόσες ήταν και οι μηχανές. Ίσως και το ίδιο μηχάνημα, που
μπορούσαν να το σηκώσουν εύκολα, το μετέφεραν σε κάθε σκαλοπάτι, μόλις έβγαζαν απ'
αυτό την πέτρα. Ας εξιστορήσω και τους δύο τρόπου; όπως μου τους είπαν. Πρώτα λοιπόν
κατασκευάστηκε το πιο

64
ψηλό μέρος της,· έπειτα έκαναν το αμέσως πιο χαμηλό και τελευταία κατασκεύασαν, όσα
ακουμπούσαν στη γη κι ήταν τα πιο χαμηλά. Έχουν σημειωθεί με αιγυπτιακά γράμματα
πάνω στην πυραμίδα πόσα ξοδεύτηκαν για τη συρμαία, πόσα για τα κρεμμύ δια και ποσά για
τα σκόρδα των εργατών. Και με όση ακρίβεια μπορώ να θυμηθώ όσα μου είπε ο διερμηνέας
διαβάζοντας τα γράμματα, ξοδεύτηκαν χίλια εξακόσια τάλαντα ασήμι. Κι αν αυτό είναι
έτσι, τότε πόσα είναι εύλογο να έχουν ξοδευτεί για το σίδηρο που χρησιμοποιούσαν, τις
τροφές και τα ρούχα των εργατών; Και τα έργα τα κατασκεύασαν το διάστημα που είπαμε 25,
αλλά και το άλλο διάστημα δεν ήταν μικρό, καθώς νομίζω, που χρειάστηκε για να κόψουν
τους ογκόλιθους και να τους μεταφέρουν και να σκάψουν το υπόγειο όρυγμα.
Ο λαβύρινθος
147. Αυτά λοιπόν τα λένε οι Αιγύπτιοι, θα εξιστορήσω τώρα
όσα λένε οι άλλοι άνθρωποι και τα λένε και οι Αιγύπτιοι συμφω
νώντας μαζί τους ότι έγιναν στη χώρα αυτή. Σ' αυτά θα προστε
θεί και ό,τι είδα με τα μάτια μου. Όταν ελευθερώθηκαν οι Αιγύ
πτιοι μετά τη βασιλεία του ιερέα του Ηφαίστου (ούτε μια στιγμή
δεν μπόρεσαν να ζήσουν χωρίς βασιλιά), έβαλαν δώδεκα βασι
λιάδες1 μοιράζοντας όλη την Αίγυπτο σε δώδεκα μέρη. Αυτοί μ'
επιγαμίες μεταξύ τους βασίλευαν με τους εξής όρους 1 να μην
προσπαθούν να εκθρονίσουν ο ένας τον άλλο, μήτε να ζητεί να
έχει ο ένας περισσότερα από τον άλλο, αλλά να είναι όσο το
δυνατό περισσότερο φίλοι. Και να για ποιους λόγους έβαλαν
αυτούς τους όρους και τους κρατούσαν αυστηρά. Από την αρχή
που είχαν αναλάβει τη βασιλεία είχαν λάβει χρησμό, ότι όποιος
απ' «ντους θα έκανε σπονδή με χάλκινη κούπα στο ιερό του
' Ηφαίστου, αυτός θα βασίλευε σ' όλη την Αίγυπτο· γιατί οι συγκε
ντρώσεις τους γίνονταν σ' όλα γενικά τα ιερά.
148. Αποφάσισαν λοιπόν ν' αφήσουν κοινό ενθύμιο και την
απόφαση τους την πραγματοποίησαν κατασκευάζοντας ένα λαβύ
ρινθο2, που βρίσκεται ακριβώς λίγο πιο πάνω από τη λίμνη Μοίρη

65
στο ύψος της λεγόμενης πόλης των κροκοδείλων 3. Τον είδα και τον βρήκα ανώτερο
περιγραφής. Αν κάποιος δηλαδή πάρει όλα μαζί τα τείχη που έκαναν οι Έλληνες και τα
μεγάλα κτίρια, θ' αποδειχτεί πως χρειάστηκαν λιγότερο κόπο και μικρότερες δαπάνες από
αυτό το λαβύρινθο. Κι ωστόσο δεν είναι ασήμαντα έργα ο ναός στην Έφεσο4 και ο ναός
στη Σάμο5. Ακόμα, ήταν και οι πυραμίδες ανώτερες από περιγραφή και καθεμιά
ισοδυναμούσε με πολλά και μεγάλα ελληνικά έργα, αλλά αυτός ο λαβύρινθος είναι ανώτερος
κι από τις πυραμίδες. Έχει δώδεκα αυλές στεγασμένες όλες με αντικριστές πύλες που
βλέπουν οι έξι το βοριά κι οι έξι το νότο κι είναι συνεχόμενες. Τις περιβάλλει όλες απ' έξω
ένας συνεχής τοίχος. Υπάρχουν μέσα κτίρια σε δυο σειρές, η μια σειρά υπόγεια και η άλλη
πάνω από αυτήν, τρεις χιλιάδες τον αριθμό, χίλια πεντακόσια η μία σειρά, χίλια πεντακόσια
η άλλη. Τα κτίρια της πάνω σειράς τα γύρισα και τα είδα ο ίδιος κι όσα λέω τα είδα με τα
μάτια μου, τα υπόγεια τα ξέρω από ό,τι μου είπαν. Γιατί οι υπεύθυνοι γι' αυτά Αιγύπτιοι δεν
ήθελαν να τα δείξουν με κανένα τρόπο, με τον ισχυρισμό ότι ε,κεί είναι οι νεκρικές θήκες των
βασιλιάδων που πρωτόχτισαν αυτό το λαβύρινθο καθώς και των ιερών κροκόδειλων. Έτσι
λοιπόν για τα υπόγεια κτίρια αναφέρω όσα άκουσα, τα επάνω όμως στη γη τα είδα σαν
έργα ανώτερα από έργα ανθρώπων. Οι έξοδοι ανάμεσα από τα δωμάτια, οι ελιγμοί ανάμεσα
από τις αυλές, που είναι αμέτρητοι, προξενούσαν απέραντο θαυμασμό, καθώς περνούσες
από τις αυλές στα κτίρια κι από τα κτίρια στις στοές και από τις στοές σε άλλα δωμάτια κι
από αυτά πάλι σε άλλες αυλές. Όλων αυτών ι) οροφή ήταν από πέτρα, όπως κι οι τοίχοι, κι
οι τοίχοι ήταν γεμάτοι από ανάγλυφες μορφές και κάθε αυλή ήταν με στύλους ολόγυρα
από λευκόλιθο με τέλεια συναρμογή. Στη γωνιά που τελειώνει ο λαβύρινθος είναι συνέχεια
μια πυραμίδα σαράντα οργιές, όπου είναι σκαλισμένα μεγάλα ζώα· ο δρόμος προς αυτήν
έγινε κάτω από τη γη.

66
φιλέλληνας φ«ραώ 'Λμαοης
178. Ο Άμασης στάθηκε φιλέλληνας 1 και έδωσε αποδείξει; γι' αυτό σε μερικούς Έλληνες.
Την πιο μεγάλη απόδειξη έδωσε σ' αυτούς που πήγαιναν στην Αίγυπτο παραχωρώντας τους
τη Ναύκρατη2 να εγκατασταθούν και σ' όποιους δεν ήθελαν να κατοικήσουν εκεί, είχαν
όμως εμπορικές υποθέσεις, τους έδωσε χώρους για να ιδρύσουν βωμούς και ιερά στους
θεούς. Το μεγαλύτερο λοιπόν ιερό τους που ήταν εξαιρετικά ονομαστό και πολυσύχναστο
και το έλεγαν Ελλήνιο, το είχαν ιδρύσει από κοινού οι εξής πόλεις- από τους Ίωνες η
Χίος, η Τέως, η Φώκαια και οι Κλαζο-μενές, από τους Δωριείς η Ρόδος, η Κνίδος, η
Αλικαρνασσός και η Φάσηλη κι από τους Αιολείς η Μυτιλήνη μόνο. Αυτών των πόλεων
είναι αυτό το ιερό κι αυτές οι πόλεις είναι που δίνουν τους εμπορικούς προϊσταμένους 3.
Όσες άλλες πόλεις διεκδικούν το αξίωμα, το διεκδικούν χωρίς να έχουν δικαίωμα. Οι
Αιγινήτες ίδρυσαν χωριστά ιερό του Δία, άλλο οι Σάμιοι της Ήρας και άλλο οι Μιλήσιοι
του Απόλλωνα.
ΒΙΒΛίΟ Γ
Ο τυχερός Πολυκράτης
39. Όταν ο Καμβύσης έκανε την εκστρατεία του εναντίον της Αιγύπτου, τότε και οι
Λακεδαιμόνιοι έκαναν τη δική τους εναντίον της Σάμου και του Πολυκράτη 1, γιου
του Αιάκη. Αυτός έγινε κύριος της Σάμου μ' επανάσταση 2 και στην αρχή χώρισε τη
χώρα σε τρία μέρη και τη μοιράστηκε με τους αδελφούς ΙΟΓ Παντάγνωτο και
Συλοσώντα. Έπειτα όμως, αφού τον πρώτο τον σκότωσε και το Συλοσώντα το
νεότερο τον έδιωξε, πήρε την εξουσία όλης της Σάμου. Κι έχοντας την εξουσία
συμφώνησε φιλία με τον Άμαση·\ έστειλε δώρα και δέχτηκε άλλα από εκείνον.
Μέσα σε λίγο καιρό η δύναμη του Πολυκράτη μεγάλωσε κι ακούστηκε στην Ιωνία
και την άλλη Ελλάδα. Γιατί όπου επιχειρούσε εκστρατεία, όλα του πήγαιναν καλά.
Είχε στη διάθεση του εκατό πεντη-

67
κόντορους4 και χίλιους τοξότες. Ρήμαζε και λήστευε τους πάντες, χωρίς να κάνει καμιά
διάκριση· γιατί έλεγε ότι θα κάνει μεγαλύτερη χάρη στο φίλο, αν του γύριζε πίσω όσα του
πήρε παρά να μην του έπαιρνε τίποτα από την αρχή. Έτσι είχε κυριέψει αρκετά νησιά και
πολλές ηπειρωτικές πόλεις. Εκεί ανάμεσα νίκησε και τους Λέσβιους, που βοηθούσαν με όλο
το στρατό τους Μιλήσιους και τους αιχμαλώτισε. Αυτοί είναι που έσκαψαν δεμένοι όλη την
τάφρο γύρω από το τείχος της Σάμου.
Οι θεοί είναι φθονεροί
40. Με κάποιο τρόπο ο Πολυκράτης δεν ξέφυγε την προσοχή ίου Άμαση στην τόση
ευτυχία του, αλλά τον είχε πάντα στο νου του. Κι όταν η ευτυχία του έγινε ακόμα πιο
μεγάλη, πιάνει και γράφει σε μια επιστολή τα ακόλουθα και τη στέλνει στη Σάμο· «Ο
Άμασης στον Πολυκράτη λέει τα παρακάτω. Είναι ευχάριστο να μαθαίνεις ότι ένας φίλος
αγαπητός και σύμμαχος πηγαίνει καλά. Αλλά οι δικές σου μεγάλες επιτυχίες δε μου
αρέσουν, γιατί ξέρω πως οι θεοί είναι φθονεροί. Και θα ήθελα και ο ίδιος και όσοι αγαπώ
αλλού να πετυχαίνουν κι αλλού και να σκοντάφτουν. Κι έτσι να περάσω τη ζωή μου μ'
εναλλαγές της τύχης κι όχι να πετυχαίνω σε όλα. Γιατί δεν έχω ακούσει για κανέναν ως
τώρα που ήταν τέλεια ευτυχής να μην τελειώσει τη ζωή του με τέλεια δυστυχία. Εσύ λοιπόν
άκουσε με κι αντιμετώπισε την ευτυχία σου ως εξής. Κοίταξε να βρεις κάτι που να έχει
πάρα πολύ μεγάλη αξία για σένα, που αν το χάσεις η ψυχή σου θα δοκιμάσει το μεγαλύ-
τερο πόνο, κι αυτό πέταξε το έτσι που να μην το ξαναδεί πια άνθρωπος. Κι αν έπειτ' απ'
αυτό εξακολουθούν να μη σου έρχονται ανακατωμένες οι επιτυχίες και οι αποτυχίες, τότε
με τον τρόπο που σου προτείνω να ξαναπροσπαθείς» 6.
Το δαχτυλίδι του Πολυκράτη
• 41. Όταν τα διάβασε αυτά ο Πολυκράτης και κατάλαβε ότι ο Άμασης τον συμβούλευε
ορθά, ζητούσε να βρει για ποιο από τα κειμήλια του θα ένιωθε αν το έχανε αβάσταχτο πόνο
και ψάχνοντας βρήκε το εξής. Είχε ένα δαχτυλίδι-σφραγίδα 7 που φορούσε,

68
δεμένο με χρυσάφι και που η πέτρα του ήταν σμαράγδι. Ήταν δουλεμένο από το Σάμιο
Θεόδωρο του Τηλεκλή. Όταν λοιπόν αποφάσισε να πετάξει αυτό το δαχτυλίδι, έκανε το
εξής· έβαλε πλήρωμα σ' ένα πενηντάκουπο κι αφού μπήκε μέσα έδωσε δια ταγή ν'
ανοιχτούν στο πέλαγο. Όταν απομακρύνθηκαν από το νησί, μπροστά στα μάτια όλων που
ήταν στο πλοίο, βγάζει το δαχτυλίδι και το πετά στη θάλασσα. Όταν το έκανε αυτό, έφυγε
και γυρίζοντας στα σπίτια του έκλαιγε τη συμφορά του.
42. Πέντε όμως ή έξι μέρες πιο ύστερα του τυχαίνει το εξής
περιστατικό. Ένας ψαράς έπιασε ένα πελώριο, πανέμορφο ψάρι
κι έκρινε καλό να το κάνει δώρο στον Πολυκράτη. Πήγε λοιπόν
και στάθηκε στην πόρτα λέγοντας ότι θέλει να δει τον Πολυκράτη
κι όταν αυτός έδωσε την άδεια, του λέει· «Βασιλιά μου, όταν
έπιασα το ψάρι, δε θεώρησα δίκαιο να το πάω στην αγορά, αν
και είναι το ψωμί του σπιτιού μου, αλλά έκρινα πως ήταν άξιο
για σένα και την εξουσία σου. Το έφερα λοιπόν και σου το προ
σφέρω». Ευχαριστήθηκε με το λόγο αυτόν εκείνος κι απάντησε·
«Έκανες πολύ καλά και σου χρωστώ διπλή χάρη, για τα λόγια
σου και για το δώρο. Σε καλώ λοιπόν να δειπνήσουμε μαζί». Ο
ψαράς θεώρησε το πράγμα μεγάλη τιμή και έφυγε στο σπίτι του.
Οι υπηρέτες τώρα κόβοντας το ψάρι βρίσκουν μέσα στην κοιλιά
του το δαχτυλίδι του Πολυκράτη. Μόλις το είδαν, το παίρνουν
αμέσως και το πηγαίνουν χαρούμενοι στον Πολυκράτη. Και δίνο
ντας του το δαχτυλίδι του διηγήθηκαν με τι τρόπο το βρήκαν. Του
μπήκε η ιδέα πως το πράγμα ήταν από θεού, κάθεται και γράφει
σε επιστολή όλα όσα είχε κάνει κι όσα του είχαν τύχει. Το γράμμα
το έστειλε στην Αίγυπτο.
43. Όταν διάβασε ο Άμασης την επιστολή που του ήρθε από
τον Πολυκράτη, κατάλαβε ότι είναι αδύνατο ένας άνθρωπος να
προφυλάξει έναν άλλο απ' το κακό που μέλλει να του τύχει κι ότι του
Πολυκράτη, που πετυχαίνει σε όλα, δεν του μέλλεται τέλος ευτυχι
σμένο, αφού βρίσκει κι εκείνα που πετάει. Του στέλνει λοιπόν
αγγελιοφόρο στη Σάμο και του λέει ότι διαλύει τη φιλία τους.
Αυτό το έκανε για τον εξής λόγο· μην τυχόν βρει τον Πολυκράτη
καμιά .φοβερή και μεγάλη συμφορά και δοκιμάσει πόνο στην
ψυχή, αφού θα πρόκειται για φίλο του Η,

69
Το υδραγωγείο της Σάμου
60. Μάκρυνα περισσότερο τη διήγηση μου για τους Σαμίους, γιατί έχουν κάνει τρία
πράγματα9 μεγαλύτερα από όσα έχουν κάνει οι Έλληνες. Από ένα βουνό ψηλό εκατόν
πενήντα οργιές στους πρόποδες του άρχισαν ένα όρυγμα με δύο στόμια. Το μάκρος του
ορύγματος10 είναι επτά στάδια, το ύψος και το πλάτος του από οχτώ πόδια. Σ' όλο το μήκος
του ορύγματος έσκαψαν άλλο όρυγμα με βάθος είκοσι πήχεις και πλάτος τρία πόδια κι απ'
αυτό μεταφέρεται το νερό με σωλήνες και φτάνει στην πόλη ξεκινώντας από μεγάλη πηγή.
Αρχιμάστορας στο όρυγμα τούτο ήταν ο Ευπαλίνος από τα Μέγαρα, γιος του
Ναυστρόφου, Αυτό είναι το ένα από τα τρία. Το δεύτερο είναι ο μόλος που έκαναν στο
λιμάνι μέσα στη θάλασσα με βάθος είκοσι οργιές .και μάκρος μεγαλύτερο από δυο στάδια.
Και το τρίτο. Κατασκεύασαν ένα ναό, μεγαλύτερο από όλους τους ναούς που γνωρίζω 11-
αυτουνού του ναού αρχιτέκτονας ήταν ο ντόπιος Ροίκος 12 του Φιλέα. Γι’ αυτά μάκρυνα
περισσότερο τη διήγηση μου για τους Σαμίους.
Γ, 80 - 83 Το καλύτερο πολίτευμα
Η δημοκρατία
81). Όταν σταμάτησε ο θόρυβος και πέρασαν πέντε μέρες 1, έκαναν σύσκεψη αυτοί που
είχαν ξεσηκωθεί κατά των μάγων για όλα τα ζητήματα. Εκεί ακούστηκαν λύγοι που δε Θα
τους πιστέψουν μερικοί Έλληνες κι όμως ειπώθηκαν. Ο Οτάνης πρότεινε ν' αφεθούν τα
πράγματα στην εξουσία του περσικού λαού. Να τι είπε· «Η γνώμη μου είναι να μην
υπάρξει πια σ' εμάς μονάρχης· γιατί ούτε ωφέλιμο είναι, ούτε σωστό. Είδατε ως ποιο
σημείο έφτασε η αλαζονική συμπεριφορά του Καμβύση, ούτε εξάλλου σας άφησε
απείραχτους η αλαζονεία του μάγου. Πώς θα μπορούσε η μοναρχία να είναι ένα πράγμα
καλοσυγκροτημένο, όταν επιτρέπεται σε κάποιον να κάνει ανεύθυνα 2 ό,τι θέλει; Γιατί και
τον πιο ενάρετο άνθρωπο, όταν πάρει αυτή την αρχή, τον βγάζει από τις

70
ως τότε αντιλήψεις του. Τα αγαθά, που μέσα τους είναι βουτηγμένος, του προξενούν
αλαζονεία, ενώ ο φθόνος φυτρώνει από την αρχή στην ψυχή του ανθρώπου. Κι όταν έχει
αυτά τα δύο, έχει το σύνολο της κακίας. Πολλές ανομίες τις κάνει γεμάτος από αλαζο νεία
και τις υπόλοιπες από φθόνο. Αν και ένας τύραννος δεν πρέπει να είναι φθονερός, αφού
έχει όλα τα αγαθά, κι όμως από τη φύση του είναι ολότελα το αντίθετο προς τους πολίτες.
Φθονεί τους άριστους, γιατί είναι στη ζωή και διατηρούν την αρετή τους. Ευχαριστιέται με
τους χειρότερους πολίτες και είναι άριστος να δέχεται διαβολές. Και το πιο ασυμβίβαστο
από όλα- αν τον θαυμάζεις με μέτρο θυμώνει, γιατί τον υπηρετείς χλιαρά· αν τον υπηρετείς
με μεγάλο ζήλο, τα βάζει μαζί σου θεωρώντας σε κόλακα. Έρχομαι τώρα και στα πιο
σπουδαία1 ξεριζώνει πατροπαράδοτους νόμους, βιάζει τις γυναίκες, θανατώνει χωρίς δίκη 3.
Η κυβέρνηση όμως που γίνεται από το πλήθος έχει πρώτα πρώτα ένα ωραιότατο άνομα,
ισονομία4, και δεύτερο δεν κάνει τίποτα από όσα κάνει ο μονάρχης. Γιατί οι εξουσίες
ασκούνται με κλήρο, κάθε εξουοία είναι υπεύθυνη και οι αποφάσεις όλες προτείνονται στο
λαό. Προτείνω λοιπόν εγώ να παραμερίσουμε τη μοναρχία και να δώσουμε δύναμη στο
πλήθος· μέσα στη δύναμη των πολλών υπάρχουν τα πάντα». Αυτή την πρόταση έκανε ο
Οτάνης.
81. Ο Μεγάβυζος συμβούλεψε να αναθέσουν τη διοίκηση στους λίγους κι είπε· «Όσα
είπε ο Οτάνης αποκρούοντας την τυραννική αρχή, θεωρήστε ότι τα έχω πει κι εγώ. Ως προς
το ότι όμως προτρέπει να δώσουμε την εξουσία στο λαό, δεν πέτυχε την πιο καλή γνώμη.
Γιατί από το άχρηστο πλήθος τίποτα δεν υπάρχει με πιο πολλή ανοησία κι αυθάδεια. Και
βέβαια να προσπαθούμε να ξεφύγουμε την αλαζονεία του τυράννου και να πέσουμε στην
αυθάδεια του ασύδοτου όχλου είναι κάτι που δεν υποφέρεται. Γιατί ο τύραννος αν κάνει
κάτι, ξέρει τι κάνει- ενώ ο όχλος μήτε να ξέρει δεν είναι σε θέση. Πώς θα μπορούσε να
ξέρει αυτός που μήτε διδάχτηκε από άλλους μήτε είδε κάποιο καλό από μόνος του

71
 Ο Δαρείος από περσικό ανάγλυφο.
κι ορμώντας πάνω στα δημόσια πράγματα τα παρασέρνει όμοιος
με ορμητικό χείμαρρο χωρίς λογική; Ανάθεση λοιπόν της
εξουσίας στο λαό ας προτείνουν όσοι επιδιώκουν το κακό των
Περσών, εμείς όμως αφού διαλέξουμε μια ομάδα από άριστους
άντρες, ας δώσουμε σ' αυτούς την κρατική εξουσία. Ανάμεσα σ'
αυτούς θα είμαστε βέβαια κι εμείς κι είναι
παίρνονται άριστες αποφάσεις»5.
Αυτή τη γνώμη διατύπωσε ο Μεγάβυζος και τρίτος είπε τη
γνώμη του ο Δαρείος.
Η μοναρχία
82, «Όσα είπε ο Μεγάβυζος σχετικά με το πλήθος, έχω τη
γνώμη ότι τα είπε σωοτά, δεν είναι όμως σωστά τα σχετικά με
την αρχή των λίγων 6. Ενώ δηλαδή υπάρχουν τρία πολιτεύματα
και είναι άριστα και τα τρία που λέω, η αρχή του δήμου, η αρχή
των λίγων και η αρχή του ενός, αυτό το τελευταίο λέω πως
υπερέχει πολύ. Γιατί από έναν άριστο άνθρωπο δε θα υπάρξει
τίποτα καλύτερο. Σαν άριστος δηλαδή που είναι μπορεί να
διοικεί άψογα το πλήθος και έτσι προπάντων να κρατιούνται
μυστικά τα σχέδια εναντίον των εχθρών. Στην αρχή όμως των
λίγων, ενώ υπάρχουν πολλοί που διαθέτουν τις ικανότητες τους
στα κοινά, προκαλούνται συνήθως ανάμεσα τους μεγάλα προσωπικά μίση. Γιατί θέλοντας
καθένας από αυτούς να είναι ο κορυφαίος και να επιβάλει τη γνώμη του, φτάνουν σε
μεγάλα μίση μεταξύ τους κι απ' αυτά προκαλούνται επαναστάσεις κι από τις επαναστάσεις
φόνοι1 κι από τους φόνους το πράγμα καταλήγει στην αρχή του ενός· και

72
γι' αυτό γίνεται φανερό πόσο η μοναρχία είναι το καλύτερο. Όταν όμως έχει την εξουσία
το πλήθος, είναι αδύνατο να μη δημιουργηθεί εξαχρείωση. Κι όταν δημιουργηθεί η
εξαχρείωση στα κοινά, δε γεννιούνται μίση ανάμεσα στους κακούς παρά φιλίες ισχυρές.
Γιατί όσοι ζημιώνουν τα κοινά, το κάνουν με κοινή συνεννόηση. Κι αυτό εξακολουθεί να
γίνεται ως τότε που θα βρεθεί κάποιος να γίνει αρχηγός 7 του δήμου και να τους κόψει τη
φόρα. Κι αντί γι' αυτούς το πλήθος τότε θαυμάζει αυτό τον άνθρωπο κι από το να τον
θαυμάζουν παρουσιάζεται αληθινός μονάρχης. Μ' αυτό τον τρόπο κάνει κι αυτός φανερό ότι
η μοναρχία είναι το καλύτερο. Να τα πούμε όλα με μια λέξη 1 από πού προήλθε η ελευθερία
μας και ποιος μας την έδωσε; Προήλθε από την αρχή του δήμου, την αρχή των λίγων ή την
αρχή του ενός; Έχω λοιπόν τη γνώμη, αφού ελευθερωθήκαμε από έναν άντρα, ότι πρέπει
να διατηρήσουμε την αρχή του ενός κι εκτός από αυτό να μην καταπατήσουμε τα
πατροπαράδοτα έθιμα που είναι σωστά, επειδή αυτό δεν είναι το καλύτερο»**.
Τα προνόμια του Οτάνη
83. Αυτές οι τρεις γνώμες διατυπώθηκαν κι οι τέσσερις από τους επτά ασπάστηκαν την
τελευταία. Όταν έχασε η γνώμη του, ο Οτάνης που ήθελε να επιβάλει στους Πέρσες την
ισονομία, είπε προς όλους τα εξής· «Συστασιαστές, είναι φανερό ότι ένας από μας πρέπει
να γίνει βασιλιάς είτε με κλήρο ή να δεχτούμε όποιον προτείνει ο περσικός λαός ή με
κάποιον άλλο τρόπο. Εγώ λοιπόν δε θέλω να συναγωνιστώ μ' εσάς 1 γιατί ούτε να εξουσιάζω
θέλω, ούτε να εξουσιάζομαι. Αποσύρομαι από τη διεκδίκηση της αρχής με τον όρο να μην
είμαι στην εξουσία κανενός από σας ούτε εγώ ούτε όσοι θα βγουν από εμένα στο εξής». Οι
έξι δέχτηκαν όσα είπε κι εκείνος δεν πήρε μέρος στην εκλογή παρά έμεινε έξω. Και τώρα
ακόμα η οικογένεια αυτή είναι η μόνη από τους Πέρσες που μένει ελεύθερη9 και υπακούει σε
διαταγές όσο θέλει αυτή, χωρίς βεβαίως να καταπατεί τους περσικούς νόμους.

73
Η Ινδία
106. Οι, άκρες της οικουμένης μ' έναν άγνωστο τρόπο δέχτηκαν τα ωραιότερα δώρα, όπως
ακριβώς στην Ελλάδα έλαχε ο καλύτερος συνδυασμό; των εποχών. Το λέω γιατί η έσχατη
κατοικημένη χώρα προς την ανατολή είναι η Ινδία, όπως είπα λίγο πιο πριν. Σ' αυτήν τα
ζώα, τετράποδα και φτερωτά, είναι μεγαλύτερα 1 από ό,τι στα άλλα μέρη εκτός από τα
άλογα (αυτά είναι κατώτερα από ία μηδικά, τα λεγόμενα Νησιά άλογα 2) κι από την άλλη
υπάρχει εκεί άφθονο χρυσάφι, είτε ορυκτό, είτε που το φέρνουν οι ποταμοί είτε που το
αρπάζουν, όπως το σημείωσα. Ο καρπός που κάνουν εκεί τα άγρια δέντρα 3 είναι μαλλιά
που υπερέχουν στην ομορφιά και στην αντοχή από των προβάτων. Και τα φορέματα τους οι
Ινδοί τα φτιάχνουν από αυτά τα δέντρα.
Η καταγωγή των Σκυθών
5. Όπως λένε οι Σκύθες1, το νεότερο από όλα τα έθνη είναι το δικό τους και να πώς έγινε
τούτο. Στη χώρα αυτή που ήταν έρημος, παρουσιάστηκε ένας άνθρωπος που ονομαζόταν
Ταργιτάος. Γονείς αυτού του Ταργιτάου λένε πως είναι —πράγματα απίθανα για μένα, τα
λένε όμως- ο Δίας και μια κόρη του ποταμού Βορυσθένη. Από τέτοια γενιά κατάγεται ο
Ταργιτάος κι απόχτησε τρία παιδιά, το Λιπόξαη, τον Αρπόξαη και το μικρότερο τον
Κολάξαη2. Όταν βασίλευαν αυτοί, να κι έρχονται από τον ουρανό κάτι χρυσά αντικείμενα,
ένα αλέτρι, ένας ζυγός, ένα τσεκούρι και μια κούπα και ήρθαν κι έπεσαν στη Σκυθία. Τα
είδε πρώτος ο μεγαλύτερος και θέλησε να πάει πιο κοντά, για να τα πάρει, αλλά καθώς
πήγαινε ο χρυσός έβγαλε φωτιές 3. Έφυγε αυτός και πλησίασε ο δεύτερος κι έγινε και μ'
αυτόν το ίδιο. Αυτούς λοιπόν τους απομάκρυνε ο χρυσός βγάζοντας φλόγες, έμεινε όμως
σβηστός όταν πλησίασε τρίτος ο μικρότερος κι έτσι τον πήρε αυτός στο σπίτι του. Οι
μεγαλύτεροι αδελφοί του δέχτηκαν το πράγμα κι έδωσαν όλη τη βασιλική εξουσία στο
μικρότερο.

74
75
 6. Από το Λιπόξαη λοιπόν λένε ότι κατάγεται η φυλή των
Σκυθών που λέγονται Αυχάτες, από το μεσαίο Αρπόξαη όσοι
καλούνται Κατίαροι και Τράσπεις και από το μικρότερο όσοι ονο
μάζονται Παραλάτες. Όλοι μαζί λέγονται Σκολότοι, όνομα που
προέρχεται από το βασιλιά τους- οι Έλληνες τους ονόμασαν Σκύ
θες.
7. Έτσι λοιπόν εμφανίστηκαν, λένε οι Σκύθες, κι από τότε
που εμφανίστηκαν, πέρασαν λένε συνολικά, από τον πρώτο βασι
λιά τους Ταργιτάο ως την εκστρατεία του Δαρείου εναντίον τους,
όχι παραπάνω από χίλια χρόνια 4, τόσα όμως σίγουρα. Το ιερό
τώρα αυτό χρυσάφι το φυλάνε οι βασιλιάδες όσο μπορούν καλύ
τερα και με θυσίες μεγάλες που κάνουν κάθε χρόνο προσπαθούν
να εξασφαλίσουν την προστασία του. Όποιος όμως φυλάγοντας
το ιερό χρυσάφι κοιμηθεί στο ύπαιθρο κατά την εορτή, αυτός λένε
οι Σκύθες δε βγάζει το χρόνο του. Και γι' αυτό του δίνουν όση
έκταση μπορεί να κάνει με το άλογο του σε μια ημέρα. Κι επειδή
η χώρα είναι απέραντη, χώρισε τρία βασίλεια για τα παιδιά του ο
Κολάξαης και το ένα όπου φυλάγεται ο χρυσός το έκανε μεγαλύ
τερο. Στις ψηλότερες και πιο απομακρυσμένες περιοχές της χώρας
κατά το Βοριά είναι αδύνατο να όεκ ή ν<* προχωρήσεις λίγο πιο
κει από σκορπισμένα φτερά. Η γη κι ο αέρας είναι γεμάτα από
φτερά και αυτά είναι που εμποδίζουν να βλέπεις.
Τα όρια των ηπείρων - Ο περίπολους της Αφρικής
42. Απορώ μ' αυτούς που έβαλαν όρια και χώρισαν τη Λιβύη, την Ασία και την Ευρώπη,
γιατί οι διαφορές τους δεν είναι μικρές5. Στο μήκος η Ευρώπη τις καλύπτει και τις δύο,
αλλά στο πλάτος ούτε να συγκριθεί μαζί τους δε μου φαίνεται άξια. Γιατί η Λιβύη είναι
γνωστό ότι έχει ολόγυρα θάλασσα, εκτός μό νο το μέρος της που συνορεύει με την Ασία.
Αυτό το έκανε φανερό π0ώτος ο Νεκώ, ο βασιλιάς των Αιγυπτίων, από όσο γνωρίζ ω. Αυτός,
όταν σταμάτησε τη διάνοιξη της διώρυγας ανάμεσα στο Νείλο και στον Αραβικό κόλπο,
έστειλε Φοίνικες ναυτικούς με πλοία με τη διαταγή να επιστρέψουν πλέοντας από τις στήλες
του

76
Ηρακλή ως τη βόρεια θάλασσα 0 και έτσι να φτάσουν στην Αίγυπτο. Έκαναν λοιπόν πανιά οι
Φοίνικες από την Ερυθρά θάλασσα και διάσχισαν τη νότια θάλασσα. Όταν ερχόταν το
φθινόπωρο, έπιαναν στη στεριά κι έσπερναν τη γη, σε όποιο μέρος της Λιβύης βρίσκονταν
ταξιδεύοντας· εκεί περίμεναν ως το Οεριαμό. Θέριζαν το σιτάρι και συνέχιζαν το ταξίδι.
Έτσι έκαναν δυο χρόνους και τον τρίτο έστριψαν τις Ηράκλειες στήλες κι έφτασαν στην
Αίγυπτο. Κι έλεγαν πράγματα που σ' εμένα δεν είναι πιστευτά 7, σ' άλλον όμως είναι· ότι
πλέοντας γύρω από τη Λιβύη είχαν τον ήλιο στα δεξιά τους. Έτσι έγινε γνωστή ή Λιβύη για
πρώτη φορά.

Η Θρησκεία και τα έθιμα των Σκυθών

59. Τόσο άφθονα λοιπόν έχουν οι Σκύθες τα σημαντικά γι'

αυτούς- οι άλλες αντιλήψεις που έχουν είναι στην εξής κατάστα
ση. Προσεύχονται μόνο στους παρακάτω θεούς. Πρώτα πρώτα
στην Εστία", έπειτα στο Δία και στη Γη, πιστεύοντας ότι η γη είναι
γυναίκα του Δία. Έπειτ' από αυτούς πιστεύουν στον Απόλλωνα
και στην ουράνια Αφροδίτη και στον Ηρακλή και στον Άρη.
Αυτούς τους πιστεύουν όλοι οι Σκύθες· οι λεγόμενοι Βασιλικοί
Σκύθες θυσιάζουν και στον Ποσειδώνα. Η Εστία στα σκυθικά
λέγεται Ταβιτί, ο Δίας πάρα πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου ονο
μάζεται Παπαίος', η Γη λέγεται Απί, ο Απόλλωνας Οιτόσυρος, η
ουράνια Αφροδίτη Αργίμπασα κι ο Ποσειδώνας Θαγιμασάδας.
Δε συνηθίζουν να κάνουν αγάλματα και βωμούς και ναούς παρά
μόνο στον Άρη· σ' αυτόν κάνουν.
60. Η θυσία έχει καθιερωθεί η ίδια για όλα ανεξαιρέτως τα
ιερά και γίνεται έτσι· το σφαχτό στέκεται με δεμένα τα μπροστινά
πόδια κι αυτός που θα το θυσιάσει στέκεται πίσω από το ζώο -και
τραβώντας την αρχή του σκοινιού του το ρίχνει κάτω 9. Καθώς
πέφτει το σφάγιο, αυτός φωνάζει με το όνομα του το θεό στον
οποίο θυσιάζει. Περνά έπειτα μια θηλιά στον τράχηλο του ζώου
κι αφού προσαρμόσει ένα ξύλο, το στρίβει και το πνίγει· ούτε

77
φωτιά ανάβει, ούτε κάνει τα προκαταρκτικά, ούτε κάνει σπονδές. Μετά το πνίξιμο το
γδέρνει και πάει για μαγείρεμα.
61. Κι επειδή η σκυθική χώρα έχει φοβερή έλλειψη ξύλων, να τι βρήκαν για το μαγείρεμα
των κρεάτων. Όταν γδάρουν τα ιερά σφάγια, γυμνώνουν τα κόκαλα από τα κρέατα. Έπειτα
τα ρίχνουν σε ντόπια λεβέτια, αν τύχει να έχουν, που μοιάζουν με λεσβιακού; κρατήρες1",
μόνο που είναι πολύ πιο μεγάλα. Σ' αυτά μέσα τα ρίχνουν, για να τα μαγειρέψουν κι από
κάτω καίνε τα κόκαλα των σφαχτών. Αν τους λείπει το λεβέτι, τότε όλα τα κρέατα τα
βάζουν .στην κοιλιά των σφαγίων κι αφού ανακατέψουν και νερο, ανάβουν από κάτω τα
κόκαλα. Αυτά καίνε πολύ ωραία και οι κοιλιές χωράνε άνετα όλα τα κρέατα χωρίς τα
κόκαλα. Και έτσι το βόδι μαγειρεύεται από τον εαυτό του και τα άλλα σφάγια καθένα από
τον εαυτό του. Κι όταν βράσουν τα κρέατα, αυτός που έκανε τη θυσία ρίχνει μπροστά του
το πρώτο μέρος από τα κρέατα και τα σπλάχνα. Θυσιάζουν επίσης και τα άλλα ζώα και
προπάντων άλογα.
62. Μ' αυτό τον τρόπο θυσιάζουν σε όλους τους θεούς κι αυτά τα ζώα. Στον Άρη όμως
το πράγμα αλλάζει. Στο διοικητήριο κάθε νομοί11 έχουν ιδρύσει ένα τέτοιο ιερό 1 κάνουν
σωρό από δεμάτια ξερά χόρτα σε μάκρος και πλάτος τρία στάδια και ύψος λιγότερο. Πάνω
σ' αυτό το σωρό κατασκευάζουν μια τετράγωνη εξέδρα που οι τρεις πλευρές της είναι
απότομες, ενώ από τη μία μπορείς να ανεβείς. Κάθε χρόνο ρίχνουν εκεί επάνω εκατόν
πενήντα αμάξια χόρτα, γιατί από τις κακοκαιρίες κατακαθίζουν. Πάνω σ' αυτό το σωρό
στήνουν κάθε νομός ένα σιδερένιο ακινάκη αρχαίο κι αυτό είναι το σύμβολο του Άρη. Σ'
αυτόν τον ακινάκη θυσιάζουν κάθε χρόνο πρόβατα κι άλογα και σ' αυτόν μάλιστα
θυσιάζουν πολύ περισσότερα από ό,τι στους άλλους θεούς. Κι από τους εχθρούς τους που
^αιχμαλωτίζουν, ένα στους εκατό τον θυσιάζουν, όχι όμως όπως τα ζώα αλλά
διαφορετικά. Αφού κάνουν επάνω στα κεφάλια τους σπονδή με κρασί, σφάζουν τους
ανθρώπους σ' ένα αγγείο κι έπειτα υψώνοντας το ψηλά πάνω στο σωρό τα χόρτα χύνουν το
αίμα πάνω στον ακινάκη. Αυτό το πηγαίνουν εκεί πάνω και χαμηλά κοντά στο ιερό κάνουν
τα εξής· των αντρών που έσφαξαν κόβουν από όλους τους δεξιούς ώμους

78
μαζί με το χέρι 12 και τους πετούν στον αέρα. Αφού τελειώσουν έτσι με όλα τα σφάγια,
φεύγουν. Το χέρι μένει εκεί που θα πέσει και το νεκρό σώμα χωριστά.
Δ, 67, 68, 76 Οι μάν
67. Οι Σκύθες έχουν πολλούς μάντεις που βγάζουν τις
μαντείες τους από πολλές βέργες13 από ιτιά. Φέρνουν μεγάλα
δεμάτια από βέργες, τα βάζουν κάτω και τα λύνουν και προφη
τεύουν χωρίζοντας τις βέργες μια-μια και προφητεύοντας ξαναμα-
ζεύουν τις βέργες και τις ξαναβάζουν μια-μια στο δεμάτι. Αυτός
ο τρόπος της μαντικής είναι ο πατροπαράδοτος. Οι Ενάρεις" 1
όμως, οι ανδρόγυνοι, ισχυρίζονται ότι τους έδωσε τη μαντική η
ίδια η Αφροδίτη. Λένε λοιπόν τις μαντείες τους χρησιμοποιώντας
το φλοιό της φιλύρας ι?· αφού χωρίσουν το φλοιό σε τρεις λουρί
δες που τις πλέκουν στα δάκτυλα τους , ύστερα προφητεύουν
ξεπλέκοντάς τες.
68. Όταν αρρωστήσει ο βασιλιάς των Σκυθών, φέρνει από τα
μαντεία τρεις μάντεις, τους πιο αναγνωρισμένους, που προφητεύ
ουν με τον τρόπο που είπα. Αυτοί λένε τις πιο πολλές φορές τα
παρακάτω- ότι αυτός ή εκείνος πάτησε τον όρκο του οτις βασιλι
κές εστίες, αναφέροντας κάποιον από τους πολίτες. Και είναι
νόμος στους Σκύθες να ορκίζονται στις βασιλικές εστίες, όταν
θέλουν να δώσουν το μεγαλύτερο όρκο. Αμέσως πιάνουν και φέρ
νουν αυτόν που θα υποδείξουν ότι πάτησε τον όρκο του κι όταν
έρθει, οι μάντεις τον κατηγορούν ότι φάνηκε στη μαντεία πως έχει
πατήσει τον όρκο του στις βασιλικές εστίες και γι' αυτό είναι
άρρωστος ο βασιλιάς. Αυτός όμως αρνείται και δεν παραδέχεται
ότι πάτησε τον όρκο του και βάζει τις φωνές. Όταν αυτός αρνεί
ται, ο βασιλιάς φέρνει διπλάσιους μάντεις. Κι αν κι αυτοί παρα
τηρώντας τις βέργες τον καταδικάσουν ότι επιόρκησε, τότε του
κόβουν ευθύς το κεφάλι και με κλήρο παίρνουν τα πράγματα του
οι μάντεις που κάλεσαν πρώτους. Αν όμως οι δεύτεροι μάντεις τον
αθωώσουν, καλούνται άλλοι κι έπειτα κι άλλοι. Αν λοιπόν οι

79
περισσότεροι αθωώσουν τον άνθρωπο, τότε βγαίνει απόφαση να θανατωθούν οι πρώτοι
μάντεις.
76. Αποφεύγουν και τούτοι αυστηρά να παίρνουν ξενικά έθιμα· δεν παίρνουν κανενός
λάου, πολύ λιγότερο παίρνουν ελληνικά, όπως απέδειξαν με τον Ανάχαρση 16 και έπειτα
πάλι με το Σκύλη. Ο Ανάχαρσης είδε πολλές χώρες κι αφού μάζεψε από αυτές πολλή
σοφία, κίνησε να γυρίσει στα μέρη της Σκυθίας. Ταξιδεύοντας από τον Ελλήσποντο
προσεγγίζει στην Κύζι.κο17 και καθώς βρήκε τους Κυζικηνούς να γιορτάζουν
μεγαλόπρεπη γιορτή προς τιμή της Μητέρας των θεών, έταξε στη Μητέρα ο Ανάχαρσης, αν
επιστρέψει γερός στην πατρίδα του, να κάνει θυσία με τον τρόπο που έβλεπε να κάνουν οι
Κυζικηνοί και να εκτελέσει ολονυχτία. Όταν έφτασε στη Σκυθία, χώθηκε μέσα στο δάσος
της ονομαζόμενης Υλαίας (βρίσκεται κοντά στο δρόμο του Αχιλλέα ·κι είναι σκεπασμένο
από κάθε λογής δέντρα). Εδώ λοιπόν μπήκε ο Ανάχαρσης κι έκανε την τελετή στη θεά με
όλο το τυπικό της κρατώντας τύμπανο κι έχοντας κρεμασμένα επάνω του αγαλματάκια.
Κάποιος από τους Σκύθες όταν τον παρατήρησε, έφερε είδηση στο βασιλιά Σαύλιο. Ο
βασιλιάς πήγε ο ίδιος εκεί κι όταν είδε τον Ανάχαρση να κάνει αυτά τα πράγματα, τον
χτύπησε με βέλος και τον σκότωσε. Και τώρα, αν ρωτήσει, κανένας για τον Ανάχαρση, οι
Σκύθες λένε ότι δεν τον ξέρουν, επειδή ακριβώς ταξίδεψε στην Ελλάδα και χρησιμοποίησε
ξενικά έθιμα. Όπως άκουσα από τον Τύμνη, που ήταν αντιπρόσωπος του Αριαπείθη, ο
Ανάχαρσης ήταν από τον πατέρα του θείος του βασιλιά των Σκυθών Ιδάνθυρσου και γιος
του Γνούρου που είχε πατέρα το Λύκο του Σπαργαπείθη. Αν λοιπόν ο Ανάχαρσης ήταν
από αυτή τη γενιά, ας ξέρει ότι τον σκότωσε ο αδελφός του. Ο Ιδάνθυρσος δηλαδή ήταν
παιδί του Σαύλιου κι ο Σαύλιος ήταν που σκότωσε τον Ανάχαρση.

80
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΙΒΛΙΑ Ε, ΣΤ, Ζ, Η, Θ

81
 Το υδραγωγείο της Σάμου.

82
ΒΙΒΛΙΟ Ε (ΠΕΡΙΛΗΨΗ)
Όπως διαβάσαμε στο Α' Βιβλίο ο Κροίσος υποδούλωσε πρώτος ελληνικές πόλεις κι
έδωσε αιτία για τη διαμάχη Ελλήνων και βαρβάρων. Αυτός έδωσε στους Πέρσες αφορμή
να στραφούν στη Λύση. Οι υποταγμένες στον Κροίσο ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας
πέφτουν στην εξουσία του Πέρση βασιλιά Κύρου, αφού και η Περσία ήταν μια δύναμη
που είχε σχέδια επεκτατικά. Στα 540 π.Χ. ο Κύρος κυριεύει τη Βαβυλώνα, υποτάσσει τις
ελληνικές πόλεις της Μ. Ασία: αφοί' νίκησε τον Κροίσο, χτυπάει τους Μασ-σαγέτες, ένα
λαό στα βορινά της Περσίας, και στον πόλεμο αυτό βρίσκει το θάνατο (528). Ο γιος του
Καμβύσης υποτάσσει την Αίγυπτο. Οι Πέρσες αρχίζουν ν' απασχολούνται με τους
Έλληνες της άλλης όχθης του Αιγαίου. Για επιχείρηση όμως εναντίον τους πρέπει να είναι
εξασφαλισμένα τα σύνορα της περσικής αυτοκρατορίας. Γι' αυτό στα 512 π.Χ. ο Δαρείος
χτυπά τους Σκύθες από τα νώτα, από τη Θράκη. Αλλά στις ελληνικές πόλεις της Ιωνίας
έχει αρχίσει η κίνηση κατά του βασιλιά. Οι Έλληνες της Ιωνίας νιώθουν ως ταπείνωση να
υπηρετούν το βασιλιά παίρνοντας μέρος στις διάφορες επιχειρήσεις του σε συμπαράταξη
μαζί με βαρβαρικούς λαούς- η υπερηφάνεια τους έχει πειραχτεί. Ο Δαρείος έχει αποτυχία
στη Σκυθία, υποτάσσει όμως τη Θράκη. Οι Ίωνες ανησυχούν, γυρεύουν αφορμή να
πετάξουν τον περσικό ζυγό. Ο Αρι-σταγόρας ,τύραννος της Μιλήτου που αντικαθιστά τον
Ιστιαίο, προσπαθώντας να προσθέσει στο κράτος του τη Νάξο βρίσκεται να έχει εκτεθεί
στους Πέρσες. Συνάμα φτάνει μήνυμα από τον Ιστιαίο για ν' αρχίσει η επανάσταση. Η
Σπάρτη αρνείται τη βοήθεια της. Βοηθούν η Αθήνα και η Ερέτρια. Οι επιχειρήσεις των
Ελλήνων αρχίζουν.

83
Επανάσταση των Ιώνων
Ε, 99 – 106 Οι Ίωνες πυρπολούν τις Σάρδεις
99. Τι έκανε ο Αρισταγόρας. Έφτασαν οι Αθηναίοι με είκοσι πλοία κι είχαν μαζί τους και
πέντε πλοία των Ερετριέων 1, που δεν έπαιρναν μέρος στην εκστρατεία για χάρη των
Αθηναίων αλλά για χάρη των ίδιων των Μιλησίων ξεπληρώνοντας υποχρέωση τους σ'
αυτούς. (Είναι γνωστό ότι οι Μιλήσιοι παλαιότερα πολέμησαν μαζί με τους Ερετριείς στον
πόλεμο τους κατά των Χαλκιδέων, όταν και τους Χαλκιδείς τους βοηθούσαν οι Σάμιοι κατά
των Ερετριέων και των Μιλησίων). Κι όταν λοιπόν τους ήρθαν αυτοί κι έφτασαν και οι
άλλοι σύμμαχοι, εκστρατεύει ο Αρισταγόρας στις Σάρδεις. Όχι ο ίδιος, αυτός έμεινε στη
Μίλητο· όρισε όμως άλλους στρατηγούς των Μιλησίων, τον αδελφό του Χαροπίνο κι από
τους άλλους πολίτες τον Ερμόφαντο.
1(10. Όταν μ' αυτή την αποστολή έφτασαν οι Ίωνες στην 'Εφεσο, άφησαν τα πλοία στην
Κορησσό3 στην περιοχή της Εφέσου κι οι ίδιοι ανέβηκαν με πολλή δύναμη χρησιμοποιώντας
Εφε-σίους ως οδηγούς3. Βαδίζοντας παράλληλα με τον ποταμό Καΰ-οτριο κι από εκεί όταν
έφτασαν περνώντας το όρος Τμώλο, κυριεύουν τις Σάρδεις χωρίς να τους εναντιωθεί
κανένας, κυριεύουν και όλα τα άλλα εκτός από την ακρόπολη. Την ακρόπολη την
υπερασπιζόταν ο ίόιος ο Αρταφέρνης με σημαντική δύναμη στρατιωτών.
101. Το ότι αυτοί δε λεηλάτησαν ενώ κυρίευσαν την πόλη 4 έχει την εξής εξήγηση. Μέσα
στις Σάρδεις υπήρχαν πολλά σπίτια από καλάμια κι όσα ήταν από πλιθιά είχαν από καλάμια
τις οροφές. Μόλις λοιπόν ένας στρατιώτης έβαλε φωτιά σ' ένα από αυτά, αμέσως η φωτιά
προχωρώντας από σπίτι σε σπίτι απλώθηκε σ' όλη την πόλη. Κι ενώ καιγόταν η πόλη κι οι
Λυδοί κι όσοι Πέρσες βρίσκονταν στην πόλη αποκλείστηκαν από παντού, καθώς η φωτιά
φούντωνε ολόγυρα ως τις άκρες της πόλης κι έξοδο δεν είχαν από αυτήν, έτρεχαν όλοι
μαζί στην αγορά και στον Πακτωλό ποταμό. Αυτός φέρνοντας άμμο από χρυσό από τον
Τμώλο κυλάει διαμέσου της αγοράς κι έπειτα χύνεται στον

84
ποταμό Έρμο κι αυτός στη θάλασσα. Σ' αυτόν λοιπόν τον Πακτωλό και στην αγορά
μαζεύονταν οι Λυδοί κι οι Πέρσες και ήταν αναγκασμένοι ν' αμύνονται. Και οι Ίωνες
καθώς έβλεπαν άλλους από τους εχθρούς να αμύνονται κι άλλους να έρχονται εναντίον
τους με μεγάλο πλήθος, φοβήθηκαν κι αναχώρησαν προς το όρος που λέγεται Τιμώλος κι
από εκεί έφυγαν τη νύχτα στα πλοία.
Ήττα στην Έφεσο
102. Και οι Σάρδεις κάηκαν και μέσα σ' αυτές και το ιερό της ντόπιας θεάς Κυβήβης 5, που
με πρόφαση αυτό αργότερα οι Πέρσες έκαψαν6 κι αυτοί τα ιερά των Ελλήνων. Τότε οι
Πέρσες που ήταν σταθμευμένοι απ' το εδώ μέρος του ποταμού Άλη, όταν τα
πληροφορήθηκαν αυτά πρώτοι, μαζεύονταν κι έτρεξαν να βοηθήσουν τους Λυδούς. Τους
Ίωνες δεν τους πρόφτασαν μέσα στις Σάρδεις, αλλά ακολουθώντας τα βήματα τους τους
πιάνουν στην Έφεσο. Και ναι μεν οι Ίωνες αντιστάθηκαν, αλλά στη σύγκρουση έπαθαν
μεγάλη ήττα. Σκότωσαν πολλούς από αυτούς οι Πέρσες, μερικούς ονομαστούς κι ανάμεσα
τους και τον Ευαλκίδη, στρατηγό των Ερετριέων, που είχε ανακηρυχτεί νικητής σε αγώνες
και είχε υμνηθεί πολύ από το Σιμωνίδη τον Κείο, Όποιοι από αυτούς ξέφυγαν,
σκορπίστηκαν στις πόλεις.
Η επανάσταση απλώνεται
103. Έτσι αγωνίστηκαν στην περίπτωση αυτή. Έπειτα οι Αθηναίοι παράτησαν7 ολότελα
τους Ίωνες, παν, μόλο που ο Αρι-σταγόρας με πολλούς απεσταλμένους ζητούσε τη βοήθεια
τους, αρνήθηκαν να πάρουν εκδίκηση για λογαριασμό τους. Και οι Ίωνες αν και
στερήθηκαν τη συμμαχία των Αθηναίων, αφού έτσι είχαν φερθεί από την αρχή στο
Δαρείο, δεν έριξαν καθόλου το ρυθμό της προπαρασκευής του πολέμου κατά του βασιλιά,
αλλά έπλευσαν στον Ελλήσποντο και έφεραν στην εξουσία τους το Βυζάντιο** κι όλες τις
εκεί πόλεις· κι από την άλλη βγαίνοντας από τον Ελλήσποντο πήραν σε συμμαχία μαζί τους
το μεγαλύτερο μέρος της Καριάς. Γιατί και η Καύνος, που δεν ήθελε πρώτα να

85
συμμαχήσει, όταν έκαψαν τις Σάρδεις, προσχώρησε κι εκείνη σ' αυτούς.
1Θ4. Όλοι οι Κύπριοι 9 έτρεξαν σ' αυτούς εθελοντικά εκτός από τους
Αμαθούσιους. Γιατί είχαν αποστατήσει κι αυτοί από τους Μήδους με τούτο τον
τρόπο. Ο Ονήσιλος ήταν του Γοργού, του βασιλιά των Σαλαμινίων. νεότερος
αδελφός και γιος του Χέρση, που ήταν γιος του Σιρώμου κι αυτός του Ευέλθοντα.
Αυτός ο άνθρωπος και πρωτύτερα πολλές φορές παρακινούσε το Γοργό ν'
αποστατήσει από το βασιλιά αλλά τότε, μόλις πληροφορήθηκε ότι είχαν αποστατήσει
και οι Ίωνες. τον παρακινούσε πιέζοντά^ τον υπερβολικά. Κι αφού δεν μπορούσε να
πείσει το Γοργό ο Ονήσιλος, τον παραφύλαξε που βγήκε από την πόλη και μαζί με
τους συοτασιαστές του τον έκλεισε έξω από τις πύλες. Κι ο Γοργός αφού έχασε την
πόλη, κατέφυγε στους Μήδους. Ο Ονήσιλος έγινε κυβερνήτης της Σαλαμίνας και
κατάφερε ν' αλλάξει τη γνώμη των Κυπρίων ώστε ν' αποστατήσουν από κοινού. Τους
έπεισε όλους. Τους Αμαθούσιους που δεν ήθελαν να τον ακούσουν, στρατοπέ δευσε
κοντά στην πόλη τους και τους πολιόρκησε.
Δαρείο: και Ιστιαίος
105. Ο Ονήσιλος λοιπόν πολιορκούσε την Αμαθούντα. Και
τότε έφτασε μήνυμα στο βασιλιά Δαρείο ότι τις Σάρδεις τις είχαν
κυριεύσει και τις είχαν πυρπολήσει οι Αθηναίοι μαζί με τους Ίω
νες και ότι αρχηγός σ' αυτή τη συνάθροιση, ώστε να γίνει αυτή η
συνωμοσία, ήταν ο Μιλήσιος Αρισταγόρας. Πρώτα λένε ότι όταν
τα έμαθε αυτά, δεν έδωσε καμιά σημασία στους Ίωνες 10, επειδή
ήξερε καλά πως αυτοί δε θα τα έβγαζαν πέρα με την αποστασία·
ρώτησε όμως ποιοι ήταν οι Αθηναίοι. Κι όταν του είπαν, ζήτησε
ένα τόξο, το πήρε, έβαλε ένα βέλος και το έριξε στον ουρανό και
ρίχνοντας το είπε· «Δία", δώσε μου να εκδικηθώ τους Αθηναί
ους». Μετά την ευχή αυτή πρόσταξε έναν υπηρέτη, όταν έβαζαν
να δειπνήσει να του λέει τρεις φορές· «Κύριε, να θυμάσαι τους
Αθηναίους».
106. Αφού τα όρισε αυτά, κάλεσε να 'ρθει μπροστά του ο

86
Ιστιαίος ο Μιλήσιος, που ο Δαρείος τον κρατούσε εδώ και πολύ καιρό, και είπε·
«Ιστιαίε, μαθαίνω ότι ο επίτροπος σου, που εσύ τον άφησες στη Μίλητο, θέλησε ν'
αποστατήσει από την εξουσία μου. Έφερε εναντίον μου άντρες από την απέναντι
στεριά και μαζί μ' αυτούς και Ίωνες, που ό,τι μου έκαναν θα μου το πληρώ σουν,
αφού τους έπεισε ν' ακολουθήσουν μαζί μ' εκείνους και μου πήρε τις Σάρδεις. Πώς
λοιπόν θα πεις ότι αυτά είναι σωστά πράγματα; Και πώς έγινε κάτι από αυτά χωρίς
τις συμβουλές σου; Πρόσεχε μήπως στο τέλος η ευθύνη πέσει επάνω σου». Ο
Ιστιαίος απάντησε1 «Βασιλιά, τι λόγο είπες; Εγώ να συμβουλέψω κάτι που να σου
προκαλέσει μικρή ή μεγάλη λύπη; Τι θα μπορούσα να ζητήσω κάνοντας το αυτό, τι
μου λείπει; Αφού έχω όσα έχεις και συ και με θεωρείς άξιο να ακούω όλες τις
σκέψεις σου. Αλλά αν ο επίτροπος μου κάνει κάτι σαν αυτό που είπες, να ξέρεις ότι
το κάνει μόνος και μοναχός του. Αλλά πρώτα-πρώτα εγώ τουλάχι στον δε δέχομαι
καν το λόγο ότι οι Μιλήσιοι και ο επίτροπος μου αποστάτησαν από την εξουσία σου.
Αν όμως πραγματικά κάνουν κάτι τέτοιο και ό,τι άκουσες αληθεύει, καταλαβαίνεις
τώρα τι πράγμα έκανες απομακρύνοντας ιχε από τη θάλασσα. Φαίνεται δηλαδή ότι οι
Ίωνες, όταν δε μ' έβλεπαν πια ανάμεσα τους, έκαναν ο.τι ονειρεύονταν από παλιά.
Αν όμως ήμουν εγώ στην Ιωνία, σε Θα κουνιόταν καμιά πόλη. Τώρα λοιπόν άφησε
με να πάω το γρηγορότερο στην Ιωνία, για να βάλω εκεί τα πράγματα σε μια σειρά
κι αυτόν εκεί τον επίτροπο της Μιλήτου, που οργάνωσε την αποστασία, να τον
παραδώσω στα χέρια σου. Κι όταν αυτά τα τελειώσω, κατά το θέλημα σου, σου
ορκίζομαι στους βασιλικούς θεούς12 ότι δε θα ξεντυθώ το χιτώνα που φορώ
κατεβαίνοντας στην Ιωνία, προτού κάνω τη Σαρδώ'" 1, το μέγιστο νησί, να σου
πληρώνει φόρους».

87
88
ΒΙΒΛΙΟ Ε ΚΑΙ ΣΤ' (ΠΕΡΙΛΗΨΗ)
Οι Ίωνες πυρπολούν τις Σάρδεις, αλλά οι Πέρσες τους νικούν στην Έφεσο. Η
επανάσταση έχει ξαπλωθεί σ' όλη την παραλία της Μ. Ασίας και στα κοντινά της νησιά, αλλά
δεν καταφέρνει να στερεωθεί. Η Κύπρος παρά το σκληρό αγώνα της υποτάσσεται ξανά.
Υποκύπτουν η περιοχή τον Ελλησπόντου, η Τρωάδα, η Αιολίδα. Ο Αρισταγόρας φεύγει και
σκοτώνεται σε μια μάχη στη Θράκη (Βιβλ. Ε'). Ο Ιστιαίος βρίσκεται στις Σάρ-δεις με άδεια
του Δαρείου, για να ειρηνεύσει τάχα την κατάσταση- παίρνει όμως ενεργό μέρος. Αλλά δεν
τον έχουν εμπιστοσύνη. Ο στόλος των ιωνικών πόλεων ενωμένος ετοιμάζεται ν' αντιμετωπίσει
τους Πέρσες. Γίνεται η ναυμαχία στη Λαδή και οι Πέρσες νικούν. Καταλαμβάνουν τη Μίλητο.
Υποτάσσουν τη Σάμο και την Καρία που είχε αγωνιστεί σκληρά, τον Ελλήσποντο και τη
Χερσόνησο, από όπου φεύγει ο τύραννος της Μιλτιάδης, νικητής αργότερα στο Μαραθώνα. Η
τάξη που κλονίστηκε έχει αποκατασταθεί. Αλλά η ευκαιρία για το βασιλιά έχει δοθεί με τη
βοήθεια προς τους Ίωνες της Αθήνας και. της Ερέτριας- ζητά ιδίως να τον θυμίζουν τους
Αθηναίους. Ο κλοιός στενεύει. Το 492 ο Μαρδόνιος στέλνεται στην Ελλάδα και υποτάσσει τη
Θάσο και τη Μακεδονία, αλλά ο στόλος τον καταστρέφεται στην Αθήνα. Άλλη ενέργεια του
Δαρείου είναι να ζητήσει σημεία υποταγής (γην και ύδωρ) από τους Έλληνες. Όλα αυτά
είναι προετοιμασίες για να χτυπήσει τους Αθηναίους και να καταλάβει όλη την Ελλάδα. Το
490 ξεκινούν από τη Δήλο οι στρατηγοί των Περσών Δάτης και Αρταφέρνης κατά της Ερέτριας
και της Αθήνας. Καταστρέφουν την Ερέτρια και κατευθύνονται προς την Αθήνα. Πέρσες κι
Έλληνες αντιπαρατάσσονται στο Μαραθώνα.

89
 90

90
ΒΙΒΛΙΟ ΣΤ’
Η μάχη του Μαραθώνα 491 π.Χ.
£1", 109 - 117 Διαφωνίιι Αθηναίων στρατηγών
109. Οι γνώμες: των Αθηναίων στρατηγών διχάστηκαν η μια ομάδα εμπόδιζαν να δώσουν
μάχη -για το λόγο ότι ήταν λίγοι για να συγκρουστούν με τα στρατεύματα των Μήδων-,
ενώ η άλλη. κι ο Μιλτιάδης μαζί, παρακινούσαν. Έτσι διχασμένες λοιπόν που ήταν οι
γνώμες και πήγαινε να νικηθεί η χειρότερη, τότε φεύγει ο Μιλτιάδης. Είχε δικαίωμα
ψήφου κι ένα; ενδέκατος, αυτός πού βγήκε με κλήρο 1 να γίνει -πολέμαρχος των
Αθηναίων παλιά οι Αθηναίοι έδιναν ισότιμη ψήφο με τους στρατηγούς στον πολέμαρχο
και πολέμαρχος τότε ήταν ο Καλλίμαχος από τις Αφιδνές. Σ' αυτόν πήγε ο Μιλτιάδης και
του είπε· «Στην εξουσία σου είναι Τώρα, Καλλίμαχε, ή να υποδουλώσεις την Αθήνα ή να
την ελευθερώσεις «αϊ ν' αφήσεις θύμηση για όσο χρόνο θα υπάρχουν άνθρωποι τέτοια που
δεν άφησαν μήτε ο Αρμόδιος και ο Αριστογειτών2 Γιατί τώρα, όπως βλέπεις, από τότε
που υπάρχουν οι Αθηναίοι βρίσκονται στο μεγαλύτερο κίνδυνο. Και αν υποκύψουν
στους Μήδους, είναι αποδειγμένο τι θα πάθουν, όταν θα πέσουν στα χέρια του Ιππία. Αν
όμως αυτή ή πολύ σωθεί, είναι ικανή να γίνει ή πρώτη ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις.
Πώς λοιπόν μπορούν να γίνουν αυτά και πώς είναι δικό σου καθήκον ο λόγος γι' αυτά τα
πράγματα, αυτό έρχομαι τώρα να σου πω. Εμάς των στρατηγών που είμαστε δέκα οι
γνώμες είναι μοιρασμένες σε δύο οι μισοί λένε να δώσουμε μάχη, οι άλλοι μισοί όχι. Αν
λοιπόν δε δώσουμε μάχη, φοβούμαι μήπως πέσει μια μεγάλη διχογνωμία και ταράξει τα
φρονήματα των Αθηναίων, ώστε να μηδίσουν όμως δώσουμε μάχη, προτού μερικοί
Αθηναίοι χάσουν την ο( τους με των θεών τη συμβολή που αποδίνουν δικαιοσύνη θα
μπορέσουμε να νικήσουμε. Αυτά όλα λοιπόν πέφτουν σ εσένα «α είναι στο χέρι σου· αν
εσύ προσθέσεις την ψήφο σου στη δίκη μου, η πατρίδα θα μείνει ελεύθερη «αϊ θα γίνει η
πρώτη από τις πόλεις της Ελλάδας· αν όμως προτιμήσεις αυτούς που συμβουλεύουν ν
αποφύγουμε τη μάχη, θα συμβούν τα αντίθετα από όσα «ωφελήματα σου ανέφερα».
91

91
 10. Αυτά λέγοντας ο Μιλτιάδης
παίρνει με το μέρος του τον
Καλλίμαχο· κι αφού προστέθηκε η
ψήφος του πολέμαρχου, κέρ
δισε η γνώμη να δώσουν μάχη. Έπειτα, οι στρατηγοί, που κέρδισε
η γνώμη τους να γίνει μάχη, όταν ερχόταν η σειρά του καθενός για
την αρχηγία της ημέρας, την παραχωρούσαν στο Μιλτιάδη. Αυτός
δεχόταν, αλλά δεν έδινε μάχη, πριν έρθει η δική του σειρά γι'
αρχηγία.
Η παράταξη
111. Όταν ήρθε η δική του μέρα, τότε άρχισαν οι Αθηναίοι
να παρατάσσονται μ' αυτό τον τρόπο για να πολεμήσουν. Στο
92

92
 δεξιό μέρος της παράταξης αρχηγός ήταν ο πολέμαρχος· ο νόμος των Αθηναίων
πρόβλεπε τότε ο πολέμαρχος να ηγείται στη δεξιά πτέρυγα4. Αυτός ήταν πρώτος κι
ακολουθούσαν οι φυλές η μια δίπλα στην άλλη κατά τη σειρά που τις μετρούσαν5· την
παράταξη την έκλειναν οι Πλαταιείς έχοντας την αριστερή πτέρυγα. Από αυτή τη μάχη,
όταν οι Αθηναίοι κάνουν τις θυσίες και τις εορτές που εορτάζουν κάθε πενταετία6, ο
Αθηναίος κήρυκας εύχεται και γι' αυτούς λέγοντας «να γίνει κάθε καλό στους Αθηναίους
μαζί και στους Πλαταιείς». Τότε που παρατάσσονταν οι Αθηναίοι στο Μαραθώνα
ακολουθήθηκε το εξής σχέδιο' η παράταξη έγινε ίση με την παράταξη των Μήδων και
ήταν το κέντρο της με λίγες γραμμές -κι εκεί ήταν η παράταξη πιο αδύνατη-, ενώ καθεμία
από τις δύο πτέρυγες ήταν ενισχυμένη με περισσότερους μαχητές.
Η μάχη
112. Όταν πήραν τις θέσεις τους κι έγιναν οι θυσίες καλές,
τότε, μόλις δόθηκε το σύνθημα να ξεκινήσουν, όρμησαν τρέχοντας
στους βαρβάρους· η απόσταση ανάμεσα τους δεν ήταν μικρότερη
από οχτώ στάδια. Οι Πέρσες, βλέποντας τους να έρχονται κατα
πάνω τους ολοταχώς, ετοιμάζονταν να τους δεχτούν κι έλεγαν πως
είχε πιάσει τρέλα7 τους Αθηναίους κι έτρεχαν στον αφανισμό
τους, βλέποντας τους να είναι λίγοι κι ωστόσο να τρέχουν ολοτα
χώς χωρίς ιππικό και χωρίς τοξότες. Αυτά περνούσαν από τη
φαντασία των βαρβάρων. Οι Αθηναίοι όμως, αφού συγκρούστη
καν με πυκνή παράταξη με τους εχθρούς, αγωνίζονταν με τρόπο
που αξίζει να μνημονεύεται. Γιατί πρώτοι από όλους τους Έλλη
νες που εμείς γνωρίζουμε επιτέθηκαν τρέχοντας στους αντιπάλους
τους και πρώτοι δε δείλιασαν βλέποντας μηδική φορεσιά και τους
άντρες που τη φορούσαν ως τότε και το όνομα μόνο των Μήδων
ν' ακουγόταν έπιανε φόβος τους Έλληνες.
113. Η μάχη του Μαραθώνα κρατούσε πολύ. Στο κέντρο της
παράταξης νικούσαν οι βάρβαροι, όπου είχαν παραταχτεί οι ίδιοι
οι Πέρσες και οι Σάκες8. Εδώ νικούσαν οι βάρβαροι κι αφού έκα
ναν ρήγμα στην παράταξη, άρχισαν καταδίωξη κατά την πεδιάδα.
Στις δύο όμως πτέρυγες νικούσαν οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς.
93

93
 Κι ενώ

νικούσαν, άφηναν τους βαρβάρους, που είχαν τρέψει σε φυγή, να φεύγουν. Τότε όμως
αφού ένωσαν τις δύο πτέρυγες, χτυπούσαν αυτούς που είχαν διασπάσει το κέντρο τους και
οι Αθηναίοι νικούσαν κι ακολουθώντας τους Πέρσες που έφευγαν τους θέριζαν, όπου
φτάνοντας στη θάλασσα γύρευαν να τους βάλουν φωτιά κι ορμούσαν στα πλοία.
114. Στον αγώνα αυτό σκοτώνεται ο πολέμαρχος Καλλίμαχος,
πολεμώντας παλικαρίσια, σκοτώνεται και ο Στησίλαος του Θρα-
σύλου, έπεσε από την άλλη και ο Κυνέγειρος του Ευφορίωνα εδώ·
είχε αρπάξει τα ακρόπρυμνα ενός πλοίου κι έπεσε, όταν του έκο
ψαν με τσεκούρι το χέρι. Μα κι άλλοι ακόμα Αθηναίοι σκοτώθη
καν πολλοί και ονομαστοί.
Οι Έλληνες και οι Πέρσες τρέχουν στην Αθήνα
115. Εφτά από τα πλοία κυρίεψαν οι Αθηναίοι μ' αυτό τον
τρόπο· με τα υπόλοιπα οι βάρβαροι γύρισαν πρύμη κι αφού
πήραν τους Ερετριείς που είχαν σκλαβώσει από το νησί, όπου
τους είχαν αφήσει, έκαναν το γύρο του Σουνίου θέλοντας να φτά
σουν στην πόλη πριν από τους Αθηναίους. Οι Αθηναίοι έδωσαν
την εξήγηση ότι το πράγμα επινοήθηκε από σκευωρία των

94
Αλκμεωνιδών που τα σκέφτηκαν αυτά. Αυτοί δηλαδή είχαν συμ
φωνήσει με τους Πέρσες να τους δείξουν ασπίδα, όταν θα ήταν
πια μέσα στα πλοία.
116. Οι Πέρσες έκαναν το γύρο του Σουνίου. Οι Αθηναίοι όμως
με όλη τη δύναμη των ποδιών τους έτρεχαν στην πόλη και πρόλα
βαν να έρθουν προτού φτάσουν οι βάρβαροι. Είχαν έρθει από το
ναό του Ηρακλή στο Μαραθώνα και στρατοπέδεψαν σε άλλο ναό
του Ηρακλή στο Κυνόσαργες. Οι βάρβαροι, αφού έφτασαν με τα
πλοία τους στ' ανοιχτά του Φαλήρου (αυτό ήταν τότε το λιμάνι 9
των Αθηναίων), κράτησαν για λίγο τα πλοία στα πανιά κι ύστερα
κίνησαν πίσω για την Ασία.
117. Εδώ στη μάχη του Μαραθώνα σκοτώθηκαν έξι χιλιάδες
τετρακόσιοι άντρες από τους βαρβάρους κι από τους Αθηναίους
εκατόν ενενήντα δύο 10. Τόσοι έπεσαν από τις δυο πλευρές. Εκεί
συνέπεσε να γίνει τούτο το περίεργο. Κάποιος Αθηναίος, ο Επίζη-
95

95
96
Η μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.)
Η περιοχή τον Μαραθώνα, σελ. 94.
α. Οι αντίπαλοι αντιμέτωποι. Η παράταξη των Περσών και η παράταξη των Ελλήνων
με το αδύνατο κέντρο.
β. Πρώτη φάση της μάχης: το αδύνατο ελληνικό κέντρο υποχωρεί και οι Πέρσες το
καταδιώκουν με το δικό τους ισχυρό κέντρο αλλά τα ελληνικά άκρα νικούν τα άκρα των
Περσών και τους απωθούν στη θάλασσα.
γ. Δεύτερη φάση: τα ελληνικά άκρα, αφού νίκησαν τα περσικά, ενώνονται και
στρέφονται κατά τον περσικού κέντρου με τη βοήθεια και του ελληνικού κέντρου που είχε
ανασυνταχθεί. Οι Πέρσες φεύγουν προς το Σχοινιά.
δ. Τρίτη φάση: πολλοί Πέρσες χάνονται στο έλος· κατά την επιβίβαση των Περσών στα
πλοία γίνεται φονική μάχη. Τελικά ο περσικός στόλος φεύγει όπως-όπως.
λος του Κουφαγόρα, ενώ μαχόταν στήθος με στήθος κι είχε φανεί άντρας αληθινός, χάνει
το φως του χωρίς να χτυπηθεί σε κανένα μέρος του σώματος και χωρίς να του έρθει
κανένα βέλος- κι απ’ αυτή την ώρα στην υπόλοιπη ζωή του έμεινε τυφλός. Άκουσα ότι
για το πάθημα του έλεγε τούτη την ιστορία· του φάνηκε ότι είχε σταθεί μπροστά του ένας
πελώριος οπλίτης, που τα γένεια του σκέπαζαν όλη την ασπίδα του- και το φάντασμα αυτό
προσπέρασε τον ίδιο και σκότωσε το διπλανό του. Αυτά μου είπαν πως έλεγε ο
Επίζηλος.
(ΠΕΡΙΛΗΨΗ*
Οι Πέρσες επιστρέφουν στην Ασία. Οι Λακεδαιμόνιοι φτάνουν μετά τη μάχη. Ο νικητής του
Μαραθώνα Μιλτιάδης εκστρατεύει κατά της Πάρου, αποτυγχάνει και καταδικάζεται σε πρόστιμο.
Πεθαίνει από τραύμα που πήρε στην Πάρο
97

97
 ΒΙΒΛΙΟ Ζ'
(ΠΕΡΙΛΗΨΗ)
Ο Δαρείος πεθαίνει το 485, τον διαδέχεται ο Ξέρξης. Σκέπτε-ται εκστρατεία στην Ελλάδα,
αλλά πρώτα καταπνίγει την επανάσταση που είχε ξεσπάσει στην Αίγυπτο. Γίνεται συμβούλιο,
με τον Ξέρξη για την εκστρατεία κατά της Ελλάδας. Επικρατεί φυσικά η γνώμη του Ξέρξη,
που στην απόφαση του ενισχύεται και από όνειρο και η εκστρατεία αποφασίζεται. Ανοίγεται
διώρυγα στην αρχή της Χερσονήσου τον Άθω, για ν' αποφύγουν το πέρασμα από το
ακρωτήριο. Επίσης γεφυρώνεται ο Ελλήσποντος. Η στρατιά είναι τεράστια, πάμπολλοι λαοί
παίρνουν μέρος. Ο Ξέρξης επιθεωρεί το στρατό πάνω σε άρμα και το στόλο επιβαίνοντας σε
πλοίο.
Ζ, 101 - 105 Συνομιλία του Ξέρξη με το Δημάρατο
101. Αφού (ο Ξέρξης) επιθεώρησε και το στόλο και βγήκε από το πλοίο, έστειλε
και κάλεσε το Δημάρατο 1 του Αρίστωνα που έπαιρνε μέρος μαζί του στην εκστρατεία
κατά της Ελλάδας. Κι όταν πήγε, τον ρώτησε- «Δημάρατε, θα μ' ευχαριστήσει τώρα να
σε ρωτήσω αυτά που θέλω. Εσύ και Έλληνας είσαι κι όπως ακούω κι από σένα κι από
άλλους Έλληνες που έρχονται για να
98

98
μου μιλήσουν, δεν είσαι από πόλη ούτε μικρή ούτε αδύνατη. Πες μου λοιπόν τώρα αν οι
Έλληνες θα τολμήσουν να σηκώσουν όπλα εναντίον μου. Γιατί εγώ νομίζω ότι ακόμα κι
αν μαζευτούν όλοι οι Έλληνες και οι υπόλοιποι άνθρωποι που κατοικούν στη Δύση δεν
είναι άξιοι ν' αντισταθούν στην επίθεση μου, αφού δεν είναι δεμένοι σε μια αρχή. Θέλω
όμως να μάθω κι από σένα, τι γνώμη έχεις γι' αυτούς». Αυτό τον ρώτησε κι εκείνος του
απάντησε· «Βασιλιά, θέλεις την αλήθεια ή να σ' ευχαριστήσω;». Τον διάταξε να του πει
την αλήθεια, λέγοντας του πως δε θα του είναι λιγότερο ευχάριστος από ό,τι του ήταν
πρωτύτερα.
102. Όταν τ' άκουσε αυτό ο Δημάρατος είπε· «Βασιλιά,
επειδή με διατάζεις να σου πω οπωσδήποτε την αλήθεια μιλώντας
γι' αυτά, ώστε να μη με πιάσεις αργότερα ότι σου είπα ψέματα,
άκουσε. Η φτώχεια είναι συντροφιά της Ελλάδας από πάντοτε 2,
η αρετή όμως είναι κατάκτηση, που κατορθώθηκε με σοφία και
νόμο απαράβατο. Με αυτή την αρετή η Ελλάδα και τη φτώχεια
πολεμά και την τυραννία. Ο έπαινος μου λοιπόν σκεπάζει όλους
τους Έλληνες που κατοικούν στις Δωρικές περιοχές, αλλά δε θα
πω για όλους τα παρακάτω λόγια παρά μόνο για τους Λακεδαι
μόνιους. Πρώτα, δε θα δεχτούν με κανένα τρόπο τις προτάσεις
σου που θα έχουν σαν αποτέλεσμα την υποδούλωση της Ελλάδας
κι έπειτα ότι θα σε αντιμετωπίσουν στη μάχη ακόμα κι αν όλοι οι
άλλοι Έλληνες έρθουν με το μέρος σου. Όσο για τον αριθμό
τους, μη ρωτάς πόσοι είναι και μπορούν να κάνουν αυτό το πράγ
μα. Γιατί αν τύχει να εκστρατεύσουν χίλιοι, αυτοί θα σε πολεμή
σουν, ή και πιο λίγοι από αυτούς ή περισσότεροι».
103. Όταν τ' άκουσε αυτά ο Ξέρξης, γέλασε και είπε· «Δη
μάρατε, πώς είπες το λόγο ότι χίλιοι άντρες θα πολεμήσουν με
τόση στρατιά; Έλα πες μου· εσύ λες ότι ήσουν βασιλιάς αυτών
των ανθρώπων θα θελήσεις λοιπόν τώρα να τα βάλεις με δέκα
άντρες; Μολονότι, αν όλοι οι πολίτες σας είναι τέτοιοι, όπως τους
ξεχωρίζεις, εσύ ο βασιλιάς τους πρέπει ν' αντιμετωπίσεις διπλά
σιους 3 σύμφωνα με τους δικούς σας νόμους. Γιατί αν καθένας
από εκείνους αξίζει για δέκα άντρες του στρατού μου, εσύ κρίνω
πως θ' αξίζεις για είκοσι. Έτσι μόνο θα έβγαινε σωστός ο λόγος
99

99
που είπες. Αν όμως είναι τέτοιοι και στο μπόι τόσοι, όσοι είστε εσύ και οι Έλληνες
που έρχονται σ' εμένα για συνομιλίες κι ωστόσο καυχιέστε τόσο πολύ, πρόσεξε μήπως
αυτός ο λόγος που είπες είναι σκέτη κομπορρημοσύνη. Ας δούμε το ,πράγμα στο
φυσικό του μέρος. Πώς θα μπορούσαν χίλιοι ή και δέκα χιλιάδες ή και πενήντα χιλιάδες,
άνθρωποι όλοι όμοια ελεύθεροι και που δεν κυβερνιούνται όλοι από έναν, πώς θα
μπορούσαν ν' αντισταθούν σε τόσο στρατό; Γιατί για καθένα από αυτούς αναλογούμε
περισσότεροι από χίλιοι, ακόμα κι αν αυτοί είναι πέντε χιλιάδες. Αν κυβερνιούνταν,
θέλω να πω, από έναν κατά το δικό μας τρόπο, από φόβο προς αυτόν θα γίνονταν
γενναιότεροι από ό,τι ήταν από φυσικού τους και η ανάγκη του μαστίγιου θα τους έκανε
να ορμούν, ακόμα και λιγότεροι αν ήταν, στους περισσότερους τους. Αχαλίνωτοι όμως κι
ελεύθεροι τίποτ' απ' αυτά δε θα κάνουν. Αλλά εγώ τουλάχιστο νομίζω, κι αν ακόμα
εξισώνονταν στο πλήθος, δύσκολα θα πολεμήσουν οι Έλληνες με τους Πέρσες μόνους
τους. Αυτό που λες εσύ συμβαίνει σ' εμάς, και δεν είναι βέβαια πράγμα συνηθισμένο
αλλά σπάνιο. Από τους Πέρσες λογχοφόρους της σωματοφυλακής μου υπάρχουν μερικοί,
που θα θελήσουν να χτυπηθούν με τρεις Έλληνες μαζί. Αυτά δεν τα ξέρεις εσύ και γι' αυτό
φλυαρείς πολύ».
104. Σ' αυτά να τι απάντησε ο Δημάρατος· «Βασιλιά, το ήξερα από την αρχή ότι
λέγοντας σου την αλήθεια δε θα σ' ευχαριστήσω. Αφού όμως με ανάγκασες εσύ να σου
πω την καθαρή αλήθεια, σου είπα ό,τι έπρεπε για τους Σπαρτιάτες. Και όμως, πόση
αγάπη έχω τώρα εγώ για κείνους 4, εσύ το ξέρεις πολύ καλά. Αυτοί δε μου στέρησαν το
αξίωμα και τα πατρικά μου δικαιώματα και με κατάντησαν έναν εξόριστο χωρίς
πατρίδα; Και δεν ήταν ο δικός σου πατέρας που με δέχτηκε και μου έδωσε τα μέσα να
ζήσω και κατοικία να μείνω; Δεν είναι λοιπόν σωστό ο φρόνιμος άνθρωπος να
παραμερίζει τη φανερή αγάπη, αλλά όσο είναι δυνατό να την αναγνωρίζει. Εγώ τώρα
ούτε με δέκα άντρες καυχιέμαι πως θα μπορέσω να πολεμήσω ούτε με δύο, και με το
θέλημα μου ούτε με έναν. Αν όμως είναι ανάγκη και καλεί ένας μεγάλος αγώνας, θ'
αγωνιζόμουν με τη μεγαλύτερη χαρά από όλους μ' έναν από αυτούς που λένε ότι
αξίζουν για τρεις Έλλη-
100

100
νες. Έτσι και οι Λακεδαιμόνιοι· όταν πολεμούν ένας με έναν, από κανένα από τους
ανθρώπους δεν είναι κατώτεροι, όταν όμως πολλοί μαζί, είναι οι πρώτοι σ' όλο τον κόσμο.
Είναι ελεύθεροι, όχι όμως ελεύθεροι σε όλα. Είναι επάνω τους αφέντης ο νόμος κι αυτόν τον
φοβούνται πολύ περισσότερο απ' ό,τι οι δικοί σου εσένα. Κάνουν λοιπόν ό,τι ορίζει εκείνος
κι ορίζει πάντα το ίδιο, δεν αφήνει δηλαδή να φύγουν από τη μάχη όσο πλήθος ανθρώπων
κι αν αντιμετωπίζουν, αλλά να μένουν στη θέση τους και να νικούν ή να πεθαίνουν. Αν όμως
αυτά που λέω σου φαίνονται φλυαρίες, στο εξής σ' άλλες περιπτώσεις με χαρά θα
σωπαίνω· τώρα μίλησα, γιατί αναγκάστηκα. Ωστόσο, βασιλιά, ας γίνουν τα πράγματα
καταπώς επιθυμείς».
105. Αυτά απάντησε ο Δημάρατος, αλλά ο Ξέρξης το έριξε στο γέλιο και καθόλου δε
θύμωσε, μόνο του είπε μαλακά να πηγαίνει.

(ΠΕΡΙΛΗΨΗ)
Μεγάλες διαδικασίες απαιτούνται για τη διατροφή της στρατιάς του Ξέρξη. Ενώ η
πορεία προς την Αθήνα συνεχίζεται, οι Έλληνες ετοιμάζονται ν' αντιμετωπίσουν τους
Πέρσες, που αποτελούν κοινό κίνδυνο για όλους. Οι Αθηναίοι είχαν πάρει χρησμό ότι θα
τους σώσουν τα ξύλινα τείχη και δημιούργησαν με τη συμβουλή του Θεμιστοκλή ισχυρό
στόλο. Γίνεται συνέδριο των αντιπροσώπων στην Κόρινθο (481). Οι πρεσβείες στο
Αργός, στο Γέλωνα των Συρακουσών, στην Κέρκυρα, στην Κρήτη για συμμετοχή στον
αγώνα δεν καρποφορούν. Καθώς πλησιάζει ο Ξέρξης, οι Έλληνες εγκαταλείπουν τη
θέση που είχαν πιάσει στα Τέμπη, για να εμποδίσουν το πέρασμα του. Αποφασίζουν
να πάρουν θέσεις στις Θερμοπύλες στην ξηρά και στο Αρτεμίσιο στη θάλασσα. Ο
περσικός στόλος φτάνει στη Σηπιάδα, ο στόλος των Ελλήνων φεύγει στη Χαλκίδα,
αλλά επιστρέφουν στο Αρτεμίσιο, ενώ οι Πέρσες αγκυροβολούν στις Αφέτες. Ο
Ξέρξης προχωρώντας φτάνει στην πόλη Άλο της Θεσσαλίας. Ο ελληνικός στρατός με
αρχηγό το Λεωνίδα πιάνει τις Θερμοπύλες

101

101
Η μάχη Θερμοπυλών. Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες
Ζ, 206 - 226
206. Αυτούς λοιπόν έστειλαν πρώτα μαζί με το Λεωνίδα οι
Σπαρτιάτες, για να τους δουν οι άλλοι σύμμαχοι και να εκστρα-
τεύσουν και να μην πάνε κι αυτοί με τους Μήδους, αν μάθαιναν
τις δικές τους αναβολές. Στην πραγματικότητα βέβαια τους εμπό
διζε η εορτή των Καρνείων 1· έπειτα όταν τελείωνε, είχαν σκοπό
ν' αφήσουν φρουρά στη Σπάρτη και να τρέξουν να βοηθήσουν με
όλη τους τη δύναμη. Έτσι, και οι άλλοι σύμμαχοι σχεδίαζαν να
ενεργήσουν με παρόμοιο τρόπο. Γιατί ήταν ταυτόχρονα και οι
Ολυμπιακοί αγώνες, που είχαν συμπέσει με τα γεγονότα αυτά.
Επειδή λοιπόν δεν πίστευαν ότι έτσι γρήγορα θα κρινόταν ο πόλε
μος στις Θερμοπύλες, έστειλαν αυτή την πρώτη δύναμη.
207. Έτσι λοιπόν αυτοί σχεδίαζαν να ενεργήσουν. Οι Έλλη
νες τώρα στις Θερμοπύλες, όταν ο Πέρσης πλησίασε τα στενά,
τρομοκρατημένοι συσκέπτονταν για να φύγουν. Όλοι οι Πελο-
ποννήσιοι είχαν τη γνώμη ότι έπρεπε να ρθουν στην Πελοπόννησο
και να φυλάξουν τον Ισθμό 2. Ο Λεωνίδας όμως, επειδή οι Φωκείς
και οι Λοκροί στενοχωρήθηκαν με τη γνώμη αυτή, έριξε ψήφο να
μείνουν και να στείλουν αγγελιοφόρους στις πόλεις τους ζητώντας
να στείλουν βοήθεια, επειδή αυτοί ήταν λίγοι για ν' αποκρούσουν
το στρατό των Μήδων.
Οι Πέρσες στις Θερμοπύλες
208. Ενώ εκείνοι συζητούσαν γι' αυτά, στέλνει ο Ξέρξης έναν
ιππέα κατάσκοπο να δει πόσοι ήταν και τι έκαναν. Γιατί είχε την
πληροφορία, όσο ήταν ακόμα στη Θεσσαλία, ότι στο μέρος αυτό
είχε μαζευτεί μια μικρή δύναμη και ότι αρχηγοί ήταν οι Λακεδαι
μόνιοι με το Λεωνίδα από τη γενιά του Ηρακλή. Όταν πλησίασε
ο ιππέας στο στρατόπεδο, παρατηρούσε, αλλά δεν έβλεπε όλο το
στρατόπεδο. Γιατί, όσους είχαν θέσεις μέσα από το τείχος 3 που
είχαν σηκώσει και το φύλαγαν, δεν ήταν δυνατό να τους δει.
Έβλεπε όμως τους έξω, που τα όπλα τους κείτονταν μπροστά στο
τείχος. Την ώρα εκείνη έτυχε να έχουν θέση απ' έξω οι Λακεδαι-
102

102
μόνιοι. Βλέπει λοιπόν άλλους από τους άντρες να γυμνάζονται κι άλλους να χτενίζουν τα
μαλλιά τους 4. Τα έβλεπε αυτά κι απορούσε. Συνάμα μέτρησε πόσοι ήταν. Αφού τα είδε
λοιπόν όλα με ακρίβεια, γύρισε πίσω ανενόχλητος· ούτε τον καταδίωξε κανένας ούτε και
τον λογάριασαν καθόλου. Έφυγε κι είπε στον Ξέρξη όλα όσα είχε δει.
209. Τ' άκουγε ο Ξέρξης και δεν μπορούσε να εξηγήσει αυτό
που γινόταν, ότι δηλαδή προετοιμάζονταν να σκοτωθούν και να
σκοτώσουν όσους μπορούσαν. Του φαίνονταν ότι έκαναν γελοία
πράγματα και στέλνει και φωνάζει το Δημάρατο του Αρίστωνα
που ήταν στο στρατόπεδο. Όταν ήρθε, τον ρωτούσε ο Ξέρξης για
το καθένα απ' αυτά, θέλοντας να μάθει τι σημασία έχει αυτό που
έκαναν οι Λακεδαιμόνιοι. Κι αυτός του είπε· «Με άκουσες και
πρώτα, όταν ξεκινούσαμε για την Ελλάδα, να σου λέω για τους
άντρες αυτούς. Κι όταν μ' άκουσες με περιγέλασες που σου έλεγα
ποια έβλεπα πως θα είναι η έκβαση αυτών των πραγμάτων. Εγώ
όμως, βασιλιά, βάζω όλα τα δυνατά μου για να σου λέω την αλή
θεια. Άκουσε με λοιπόν και τώρα. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν
έρθει εδώ ν' αγωνιστούν εναντίον μας για το πέρασμα των στενών
και γι' αυτό προετοιμάζονται. Είναι δηλαδή μια συνήθεια τους
που τους λέει, όταν αγωνίζονται αγώνα θανάτου, τότε να στολί
ζουν τα κεφάλια τους. Γνώριζε λοιπόν ότι αν υποτάξεις τούτους
και όσους απομένουν στη Σπάρτη, δε θα βρεθεί άλλο έθνος, βασι
λιά, που θα τολμήσει να σου εναντιωθεί. Γιατί τώρα βαδίζεις
ενάντια στο λαμπρότερο βασίλειο στην Ελλάδα κι ενάντια στους
γενναιότερους άντρες».
Στον Ξέρξη φαίνονταν πως ήταν τα λεγόμενα πολύ απίστευτα και ρωτούσε πάλι με
ποιο τρόπο τόσοι λίγοι άντρες θα πολεμήσουν με το δικό του στράτευμα. Κι εκείνος του
είπε· «Βασιλιά, να μου κάνεις ό,τι θα έκανες σ' έναν ψεύτη, αν αυτά δε γίνουν όπως σου
τα λέω».
Η μάχη
210. Και μ' αυτά που έλεγε δεν κατάφερε να πείσει τον Ξέρξη,
που άφησε να περάσουν τέσσερις μέρες ελπίζοντας πάντοτε πως
θα διαλύονταν. Την πέμπτη μέρα, καθώς δεν έφευγαν, αλλά φαί-
103

103
104
 Η
εκστρατεία
τον Ξέρξη
(480 π.Χ.)
α. Η
περιοχή των

Θερμοπυλών. Το στρατόπεδο των Περσών ανάμεσα στους ποταμούς Μέλανα και Ασωπό. Οι
Έλληνες στο τείχος των Φωκέων.
β. Πρώτη και δεύτερη μέρα: Οι Πέρσες φτάνουν στο δεύτερο στενό με μεγάλη φθορά. Οι τρεις
φάσεις τον αγώνα: πρώτη σύγκρουση, τακτική υποχώρηση των Ελλήνων και αντεπίθεση.
γ. Στο τρίτο στενό γίνεται ο τελικός, ηρωικός αγώνας των Ελλήνων. Έχουν περικυκλωθεί από
τους Πέρσες, όταν βρέθηκαν στα νώτα τους οι δυνάμεις που είχε οδηγήσει ο Εφιάλτης.
νονταν να μένουν από θρασύτητα κι ανοησία, θύμωσε και στέλνει εναντίον τους τους
Μήδους και τους Κίσσιους με την εντολή να τους πιάσουν ζωντανούς και να τους φέρουν
μπροστά του. Κι όπως έπεσαν οι Μήδοι με ορμή επάνω στους Έλληνες σκοτώνονταν πολλοί,
ορμούσαν όμως άλλοι και δε γύριζαν πίσω, αν και πάθαιναν μεγάλο κακό. Έκαναν φανερό
στον καθένα κι όχι λιγότερο στο βασιλιά5 ότι ήταν πολλοί άνθρωποι, λίγοι όμως άντρες. Η
σύγκρουση κράτησε όλη τη μέρα.
211. Επειδή οι Μήδοι αποκρούστηκαν σκληρά, βγήκαν αυτοί τότε από τη μάχη και
επιτέθηκαν με τη σειρά τους οι Πέρσες, αυτοί που ο βασιλιάς τους καλούσε αθάνατους 6·
αρχηγός τους ήταν ο Υδάρνης και είχαν όλοι τη γνώμη πως θα τα 'βγαζαν

105
 εύκολα πέρα. Αλλά όταν κι αυτοί ήρθαν στα χέρια με τους Έλληνες, τίποτα
παραπάνω δεν κατάφεραν από τους Μήδους, παρά έκαναν ό,τι κι εκείνοι. Ο λόγος ήταν
ότι μάχονταν σε στενοποριά, χρησιμοποιούσαν βραχύτερα δόρατα από ό,τι οι Έλληνες και
δεν μπορούσαν να αξιοποιήσουν το πλήθος που διέθεταν. Οι Λακεδαιμόνιοι όμως
πολεμούσαν γενναία κι έδιναν πολλές αποδείξεις ότι ήξεραν να πολεμούν σ' ανθρώπους
που δεν ήξεραν, όπως και τούτοι· γυρίζοντας τις πλάτες έφευγαν τάχα όλοι μαζί κι οι βάρ-
βαροι βλέποντας τους να φεύγουν ορμούσαν με φωνές και κακό κι όταν τους πλησίαζαν,
εκείνοι έκαναν στροφή, ώστε να βρεθούν αντιμέτωποι με τους βαρβάρους και τότε
έστρωναν κάτω αμέτρητο πλήθος από Πέρσες. Σκοτώνονταν τότε και κάποιοι από τους
Σπαρτιάτες. Επειδή όμως δεν μπορούσαν με κανένα τρόπο να παραβιάσουν το πέρασμα μ'
όλο τον αγώνα τους και μ' όλες τις επιθέσεις τους και χωρισμένοι σε τάγματα και όλοι
μαζί, οι Πέρσες τραβήχτηκαν πίσω.
212. Στις τροπές αυτές της μάχης λένε ότι ο βασιλιάς, που παρακολουθούσε, τρεις
φορές αναπήδησε από το θρόνο του, επειδή φοβήθηκε για το στρατό του. Έτσι
πολέμησαν τη μέρα εκείνη· αλλά και την άλλη οι βάρβαροι δεν αγωνίστηκαν καλύτε ρα.
Τους επιτέθηκαν γιατί ήταν λίγοι κι είχαν την ελπίδα ότι ήταν καταπληγωμένοι και ότι δε
θα είχαν πια δύναμη να σηκώσουν τα χέρια τους. Οι Έλληνες όμως ήταν παραταγμένοι
κατά τάγματα και κατά φυλές και πολεμούσαν με τη σειρά τους, εκτός από τους Φωκείς.
Αυτοί είχαν πάρει θέσεις στο βουνό για να φυλάξουν το μονοπάτι7. Κι αφού οι Πέρσες δεν
έβρισκαν καμιά διαφορά από την προηγούμενη ημέρα, γύρισαν πίσω.
Η κυκλωτική κίνηση των Περσών
213. Ο βασιλιάς ήταν σε απορία πώς ν' αντιμετωπίσει την κατάσταση που είχε
δημιουργηθεί, οπότε ήρθε να του μιλήσει ο Εφιάλτης του Ευρύδημου , κάποιος από τη
Μαλιακή χώρα, με την ιδέα ότι θα έπαιρνε σημαντική αμοιβή από το βασιλιά· του φανέ -
ρωσε το μονοπάτι που οδηγούσε από το βουνό στις Θερμοπύλες και προετοίμασε την
καταστροφή των Ελλήνων που αμύνονταν
106

106
εκεί. Ύστερα, επειδή φοβήθηκε τους Λακεδαιμόνιους, έφυγε στη Θεσσαλία και μετά τη
φυγή του οι Πυλαγόρες 8 που μαζεύονταν στις Πύλες τον επικήρυξαν για ένα χρηματικό
ποσό. Αργότερα κατέβηκε στην Αντίκυρα και τον σκότωσε κάποιος Τραχίνιος, ο Αθηνάδης.
Βέβαια αυτός ο Αθηνάδης σκότωσε τον Εφιάλτη γι' άλλο λόγο —που θα τον εξηγήσω
παρακάτω— οι Λακεδαιμόνιοι ωστόσο δεν τον τίμησαν λιγότερο γι' αυτό. Έτσι πέθανε ο
Εφιάλτης.
214. Ακούγεται και μια άλλη εκδοχή· ότι αυτοί που μίλησαν
στο βασιλιά ήταν ο θνητής του Φαναγόρα από την Κάρυστο κι ο
Κορυδαλλός από την Αντίκυρα και αυτοί έγιναν οι οδηγοί των
Περσών στο όρος· μα για μένα είναι ολότελα απίθανη. Τούτο
πρέπει να το δούμε σε σχέση τόσο με το ότι οι Πυλαγόρες δεν επι
κήρυξαν τον Ονήτη και τον Κορυδαλλό αλλά τον Εφιάλτη από
την Τραχίνα -κι αυτοί πάντως είχαν φροντίσει να μάθουν όλη την
αλήθεια- όσο και με το ότι γνωρίζουμε πως ο Εφιάλτης είχε
φύγει από την πατρίδα του γι' αυτή την αιτία. Μπορούσε βέβαια
να γνωρίζει το μονοπάτι και ο θνητής που δεν ήταν από αυτή την
περιοχή, αν είχε κάνει πολύ στα μέρη αυτά. Αυτός όμως που τους
έφερε από το μονοπάτι ολόγυρα στο βουνό είναι ο Εφιάλτης·
αυτόν θεωρούν αίτιο.
215. Άρεσαν στον Ξέρξη όσα υποσχόταν ότι θα πραγματο
ποιούσε ο Εφιάλτης κι αμέσως γεμάτος χαρά στέλνει τον Υδάρνη
μαζί με το σώμα που διοικούσε. Ξεκίνησαν από το στρατόπεδο
μόλις σκοτείνιασε, το μονοπάτι το είχαν βρει οι ντόπιοι Μάλιοι
κι όταν το βρήκαν, οδήγησαν τους Θεσσαλούς εναντίον των
Φωκέων, τότε που οι Φωκείς, αφού έφραξαν με τείχος το πέρα
σμα, είχαν εξασφαλιστεί από τον πόλεμο. Από τότε είχε αποδει
χτεί ότι το μονοπάτι δεν ήταν καθόλου για καλό που το χρήσιμο
ποιούσαν οι Μάλιοι.
216. Να πώς είναι το μονοπάτι 9 . Αρχίζει από τον ποταμό
Ασωπό, που κυλά μέσα από τη χαράδρα, και το βουνό και το
μονοπάτι έχουν το ίδιο όνομα Ανόπαια. Και προχωρεί αυτή η
Ανόπαια από τη ράχη του βουνού και καταλήγει τόσο στην Αλπη-
νό10 , πρώτη από τις λοκρικές πόλεις, όταν έρχεσαι από τη
Μαλιακή χώρα, όσο και στην ονομαζόμενη πέτρα του Μελάμπυ-
107

107
γου 11 και στα καθίσματα των Κερκώπων, όπου είναι και το πιο στενό τμήμα του.
217. Από αυτό λοιπόν το μονοπάτι που σας περίγραψα οι Πέρσες πέρασαν τον
Ασωπό και βάδιζαν όλη τη νύχτα, έχοντας δεξιά τα βουνά των Οιταίων κι αριστερά των
Τραχινίων. Άρχιζε πια να χαράζει, όταν έφτασαν στην κορυφογραμμή. Σ' αυτό το σημείο
φύλαγαν, όπως είπα και πιο μπροστά, χίλιοι Φωκείς οπλί τες υπερασπίζοντας τη χώρα
τους και φυλάγοντας το μονοπάτι. Το πέρασμα κάτω το φύλαγαν αυτοί που είπα, το
μονοπάτι όμως του βουνού είχαν προσφερθεί στο Λεωνίδα εθελοντικά και το φύλαγαν οι
Φωκείς.
218. Οι Φωκείς κατάλαβαν ότι αυτοί είχαν ανεβεί από την εξής αιτία· οι Πέρσες
ανέβαιναν, χωρίς να φαίνονται, το βουνό, επειδή ήταν σκεπασμένο από δρυς. Όταν όμως
μέσα στην ησυχία έγινε πολύς θόρυβος, όπως ήταν φυσικό, γιατί ήταν στρωμένα στα πόδια
τους άφθονα φύλλα, πετάχτηκαν οι Φωκείς και φορούσαν τα όπλα τους· κι αμέσως
παρουσιάστηκαν οι βάρβαροι. Μόλις αυτοί είδαν άντρες να φοράνε τα όπλα τους,
αιφνιδιάστηκαν ενώ δεν περίμεναν να βρουν κανένα εμπόδιο, απάντησαν ξαφνικά
στρατό. Τότε ο Υδάρνης τρόμαξε μήπως οι Φωκείς είναι Λακεδαιμόνιοι και ρώτησε τον
Εφιάλτη από πού είναι αυτός ο στρατός· κι όταν άκουσε πως ήταν Φωκείς, παρέταξε
τους Πέρσες για να δώσει μάχη. Οι Φωκείς τώρα καθώς δέχονταν πλήθος αμέτρητο βέλη,
ανέβηκαν τρέχοντας προς την κορυφή του βουνού πιστεύοντας ότι εναντίον τους είχαν
αρχικά ξεκινήσει κι ετοιμάστηκαν να πεθάνουν έτσι πίστευαν αυτοί. Οι Πέρσες όμως που
ήταν με τον Εφιάλτη και τον Υδάρνη αδιαφόρησαν για τους Φωκείς και κατέ βαιναν
γρήγορα το βουνό.
Οι σύμμαχοι αποχωρούν
219. Στους Έλληνες που ήταν στις Θερμοπύλες ο μάντης Μεγιστίας πρώτα, αφού
κοίταξε τα σφάγια, τους είπε για το θάνατο τους που θα τους έβρισκε την αυγή. Ήταν
όμως και κάποιοι αυτόμολοι που τους έφεραν μήνυμα για την κυκλωτική κίνηση των
Περσών κι ήταν ακόμα νύχτα. Τρίτοι οι σκοποί της
108

108
μέρας που κατέβηκαν τρέχοντας από τις κορυφές, ενώ είχε αρχίσει πια να ξημερώνει.
Συσκέφτηκαν τότε οι Έλληνες και οι γνώμες τους διχάστηκαν άλλοι έλεγαν να μην
εγκαταλείψουν τη θέση τους και άλλοι είχαν αντιρρήσεις. Ύστερ' απ' αυτό
χωρίστηκαν κι άλλοι έφυγαν και τράβηξαν χωριστά καθένας για την πόλη του κι άλλοι
απ' αυτούς ήταν αποφασισμένοι να μείνουν εκεί μαζί με το Λεωνίδα.
220. Λένε όμως κι ότι ο ίδιος ο Λεωνίδας τους απομάκρυνε, επειδή δεν ήθελε να
χαθούν. Για τον εαυτό του όμως και τους Σπαρτιάτες που ήταν εκεί δεν το θεωρούσε
πρέπον να εγκαταλείψουν τη θέση που ήρθαν από την αρχή να φυλάξουν. Εδώ κλίνει
περισσότερο και η δική μου γνώμη· ότι ο Λεωνίδας, όταν είδε πως οι σύμμαχοι ήταν
απρόθυμοι και δεν ήθελαν να κινδυνέψουν μαζί του, τους είπε να φύγουν για τον εαυτό
του όμως δεν του φαινόταν τιμητικό. Ενώ αν έμενε εκεί, άφηνε μεγάλη δόξα και δε
θα χανόταν η φήμη της Σπάρτης. Γιατί οι Σπαρτιάτες, όταν ρώτησαν το μαντείο γι' αυτό
τον πόλεμο ευθύς μόλις άρχιζε, πήραν χρησμό από την Πυθία πως ή η Λακεδαίμονα
θα καταστραφεί από τους βαρβάρους ή ο βασιλιάς τους θα χαθεί. Το χρησμό τον έδωσε
σε εξάμετρους στίχους κι είναι ο εξής: «Σ' εσάς, ω κάτοικοι της Σπάρτης της απλωτής,
σας λέω ή τη μεγάλη κι ένδοξη πολιτεία σας άντρες από την Περσία θα κυριέψουν ή, αν
όχι, τον απ' τη γενιά τον Ηρακλή βασιλιά που θα σκοτωθεί θα πενθήσει η χώρα της
Λακεδαίμονας. Γιατί δε θα τον σταματήσει η μανία των ταύρων ούτε των
[λιονταριών
αντιπαλεύοντας· έχει την ορμή τον Δία κι ούτε λέω αυτός θα σταματήσει πριν κομματιάσει
το ένα από τα δύο».
Αυτά είχε στο νου του ο Λεωνίδας και, θέλοντας να εξασφα λίσει των Σπαρτιατών μόνο
τη δόξα, άφησε τους συμμάχους να φύγουν κι όχι πως διχογνώμησαν κι έφυγαν έτσι
άσχημα όσοι έφυγαν.
221. Ισχυρή απόδειξη γι' αυτό έχω και τούτο το γεγονός· και το μάντη που
ακολουθούσε το στράτευμα αυτό, το Μεγιστία 12 τον Ακαρνάνα, που λένε πως η καταγωγή
του κρατούσε από το Μελάμποδα, αυτόν που είπε από τα σφάγια τι έμελλε να τους

109

109
Ανδριάντας Σπαρηάτη πολεμιστή που ταυτίζεται με το Λεωνίδα. (Αρχαιολ. Μουσείο, Σπάρτη)

110

110
συμβεί, είναι αποδειγμένο ότι ο Λεωνίδας τον έδιωχνε να φύγει, για να μη σκοτωθεί μαζί
του. Αυτός όμως κι έτσι δεν τον εγκατέλειψε, έστειλε μόνο το γιο του που ακολουθούσε
την εκστρατεία και τον είχε μοναχογιό.
222. Έφυγαν τέλος οι σύμμαχοι που διατάχτηκαν να φύγουν κι
έκαναν τη γνώμη του Λεωνίδα· έμειναν μόνο μαζί με τους Λακε
δαιμόνιους οι Θεσπιείς και οι Θηβαίοι. Από αυτούς οι Θηβαίοι
έμεναν με τη βία και χωρίς να θέλουν -γιατί ο Λεωνίδας τους
κρατούσε σαν ομήρους 13· οι Θεσπιείς όμως μ' όλη την προθυμία
τους· είπαν ότι δεν αφήνουν το Λεωνίδα και τους συντρόφους του
και να φύγουν. Έμειναν και πέθαναν μαζί τους. Στρατηγός τους
ήταν ο Δημόφιλος του Διαδρόμου.
Οι τελευταίες μάχες
223. Ο Ξέρξης αφού με την ανατολή του ήλιου έκανε σπονδές,
περίμενε ως το μεσημέρι σχεδόν και άρχισε να προχωρεί, όπως
του είχε πει ο Εφιάλτης. Γιατί η κατάβαση του βουνού είναι
συντομότερη και πολύ πιο λίγη η απόσταση από ό,τι είναι ο γύρος
του βουνού και η ανάβαση. Και οι βάρβαροι λοιπόν από τη μια
οι γύρω από τον Ξέρξη πλησίαζαν και οι γύρω από το Λεωνίδα
Έλληνες από την άλλη, επειδή επιχειρούσαν τη θανάσιμη έξοδο
τους, τώρα πια πολύ περισσότερο από ό,τι στις αρχές προχώρη
σαν στο πλατύτερο μέρος του αυχένα. Επειδή φύλαγαν το αμυ
ντικό τείχος, έβγαιναν τις προηγούμενες μέρες προφυλακτικά και
μάχονταν στη στενοποριά' τώρα όμως συμπλέκονταν έξω από τα
στενά και σκοτώνονταν μεγάλο πλήθος βάρβαροι. Γιατί πίσω τους
οι αρχηγοί των ταγμάτων κρατώντας μαστίγια χτυπούσαν τον
καθένα, σπρώχνοντας τους πάντα μπροστά. Πολλοί απ' αυτούς
λοιπόν ορμούσαν στη θάλασσα 14 και πνίγονταν και πολύ περισ
σότεροι καταπατιούνταν ζωντανοί από τους άλλους· για το ποιος
πέθαινε, καμιά σημασία. Γιατί οι Έλληνες ξέροντας το θάνατο
που τους περίμενε από αυτούς που έρχονταν ολόγυρα από το βου
νό, έδειχναν όλη την παλικαριά τους επάνω στους βαρβάρους
ξεπερνώντας κάθε όριο τόλμης με μια θεία μανία.
224. Τα δόρατα των περισσότερων είχαν πια τότε κομματια-
111

111
στεί και πετσόκοβαν τους Πέρσες με τα σπαθιά. Μέσα σ' αυτό το χαλασμό πέφτει κι ο
Λεωνίδας, αφού στάθηκε υπέροχο παλικάρι κι άλλοι μαζί μ' αυτόν ονομαστοί
Σπαρτιάτες· στάθηκαν άντρες άξιοι κι εγώ φρόντισα κι έμαθα τα ονόιιατά τους 15, όπως
εξάλλου και τα ονόματα όλων των τριακόσιων. Κι από τους Πέρσες σκοτώθηκαν τότε
πολλοί και ονομαστοί, ανάμεσα τους και δύο γιοι του Δαρείου, ο Αβροκόμης και ο
Υπεράνθης, που ο Δαρείος είχε αποκτήσει από την κόρη του Αρτάνη Φραταγούνη. Ο
Αρτάνης ήταν αδελφός του βασιλιά Δαρείου και γιος του Υστάσπη του Αρσάμη. Ο
Αρτάνης παντρεύοντας την κόρη του με το Δαρείο, του έδωσε προίκα όλη την περιουσία
του, γιατί αυτή ήταν το μόνο παιδί του.
225. Πέφτουν λοιπόν τότε τα δύο αδέρφια του Ξέρξη για το νεκρό του Λεωνίδα·
έγινε εκεί αγώνας άγριος, όπου οι Έλληνες και το νεκρό τράβηξαν με γενναιότητα κι
έκαναν τέσσερις φορές τους αντιπάλους τους να στραφούν για να φύγουν. Η συμπλοκή
κρατούσε, ώσπου έφτασαν οι Πέρσες με τον Εφιάλτη. Μόλις οι Έλληνες έμαθαν ότι αυτοί
ήρθαν, από τότε ο αγώνας πήρε άλλη μορφή. Οπισθοχωρώντας δηλαδή στο στενό μέρος
του δρόμου και παρακάμπτοντας το τείχος, πήγαν και στάθηκαν στο ύψωμα όλοι οι άλλοι
χώρια από τους Θηβαίους. Το ύψωμα είναι στο έμπασμα του στενού όπου έχει στηθεί το
πέτρινο λιοντάρι για το Λεωνίδα. Σ' αυτή τη θέση έτσι όπως αγωνίζονταν με όσα
μαχαίρια τους είχαν απομείνει και με τα χέρια και με τα δόντια, τους κατασκέ-πασαν οι
βάρβαροι με τα βέλη και τα κοντάρια τους άλλοι ορμώ ντας κατά μέτωπο κι ισοπεδώνοντας
το οχύρωμα κι άλλοι κλείνοντας τους σφιχτά γύρω-γύρω.

Ποιοι ανδραγάθησαν
226. Τέτοια παλικάρια στάθηκαν οι Λακεδαιμόνιοι και οι Θεσπιείς και πιο
ξεχωριστός από όλους λένε πως στάθηκε ο Σπαρτιάτης Διηνεκής. Λένε πως αυτός πριν
αρχίσει η σύγκρουση τους με τους Μήδους είπε αυτό το λόγο, ακούγοντας από κάποιον
Τραχίνιο πως όταν οι Πέρσες αρχίσουν να ρίχνουν με τα τόξα, θα κρύψουν τον ήλιο τ'
αμέτρητα βέλη τους· τόσο μεγάλο ήταν το
112

112
πλήθος τους. Αυτός χωρίς το παραμικρό ξάφνιασμα παρατήρησε χωρίς να λογαριάσει
καθόλου το πλήθος των Μήδων «Καλά νέα μας φέρνει ο ξένος από την Τραχίνα· αν οι
Μήδοι κρύψουν τον ήλιο, τότε θα τους πολεμήσουμε στη σκιά κι όχι στον ήλιο». Τέτοιους
κι άλλους παρόμοιους λόγους λένε πως ο Διηνεκής ο Λακε δαιμόνιος άφησε για να τον
θυμούνται.
227. Έπειτα από αυτόν λένε πως αρίστευσαν δυο αδελφοί
Λακεδαιμόνιοι, ο Αλφειός κι ο Μάρωνας, παιδιά του Ορσίφα-
ντου. Από τους Θεσπιείς υπέροχο παλικάρι φάνηκε ο Διθύραμβος
του Αρματίδη με τ' όνομα.
228. Αυτούς τους έθαψαν στο μέρος που έπεσαν, καθώς κι
αυτούς που είχαν σκοτωθεί πριν τους απομακρύνει ο Λεωνίδας
και φύγουν. Στους τάφους τους έβαλαν επιγράμματα που έλεγαν:
«Κάποτ' εδώ πολέμησαν με τριακόσιες μυριάδες
τέσσερις μόνο χιλιάδες από τη χώρα τον Πέλοπα».
Αυτό το επίγραμμα είναι κοινό για όλους· χωριστό για τους
Σπαρτιάτες είναι το παρακάτω:
«Ξένε μου, μήνυμα φέρε στους Λακεδαιμόνιους·
την εντολή τους κρατώντας τον τάφο μας βρήκαμε εδώ».
Αυτό για τους Σπαρτιάτες· και για το μάντη τούτο:
«Του Μεγιστία του ξακουστού του μάντη είμαι το μνήμα, αυτού που οι Πέρσες
σκότωσαν το Σπερχειό περνώντας. Αν κι ένιωσε ότι η μοίρα του θε να τον συναντήσει,
δεν άντεξε τους αρχηγούς της Σπάρτης να προδώσει». Εκείνοι που τους τίμησαν με
στήλες κι επιγράμματα είναι οι
Αμφικτίονες, εκτός από το επίγραμμα στο μάντη Μεγιστία, που το
χάραξε γι' αυτόν ο Σιμιωνίδης του Λεωπρέπη, επειδή ήταν φίλοι.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ζ'

Μετά τη μάχη οι Θηβαίοι παραδίνονται στους Πέρσες. Ο Δημάρατος και ο
Αχαιμένης, αδελφός του Ξέρξη, συμβουλεύουν το βασιλιά για την παραπέρα πορεία
του.
113

113
 ΒΙΒΛΙΟ Η’

Η, 1-103
Ο ναυτικός αγώνας
Η, 1-26 Η ναυτική δύναμη των Ελλήνων - Οι πρώτες συγκρούσεις
1. Οι Έλληνες που συνέβαλαν ν' αποτελεστεί η ναυτική δύνα
μη ήταν τούτοι δω1. Οι Αθηναίοι έδωσαν εκατόν είκοσι εφτά πλοία2·
οι Πλαταιείς από παλικαριά και προθυμία, αν και ήταν άπειροι στα
ναυτικά, αποτελούσαν τα πληρώματα των καραβιών μαζί με τους
Αθηναίους· οι Κορίνθιοι έδωσαν σαράντα εννέα πλοία και οι
Μεγαρείς είκοσι. Οι Χαλκιδιώτες έβαλαν είκοσι πληρώματα σε
πλοία που τους παραχώρησαν οι Αθηναίοι, οι Αιγινήτες πλοία
δεκαοχτώ, οι Σικυώνιοι δώδεκα, οι Λακεδαιμόνιοι 3 δέκα, οι Επι-
δαύριοι οχτώ, οι Ερετριείς εφτά, οι Τροιζήνιοι πέντε, οι Στυρείς 4
δύο και οι Κείοι 5 δύο πλοία και δύο πενηντάκουπα 6. Σαν βοηθοί
τους ήρθαν οι Οπούντιοι Λοκροί με πενηντάκουπα εφτά.
2. Αυτοί λοιπόν ήταν που πήραν μέρος στην εκστρατεία του
Αρτεμισίου· ανέφερα και πόσα πλοία έδωσε ο καθένας τους. Ο
αριθμός των πλοίων που συγκεντρώθηκαν για το Αρτεμίσιο ήταν
εκτός από τα πενηντάκουπα διακόσια εβδομήντα ένα. Το στρα
τηγό που είχε την ανώτατη εξουσία 7 τον έδωσαν οι Σπαρτιάτες,
ήταν ο Ευρυβιάδης του Ευκλείδη. Γιατί, αν δεν αρχήγευε Λάκω-
νας, οι σύμμαχοι δε δέχονταν ν' ακολουθήσουν με αρχηγούς τους
Αθηναίους.
Είχε γίνει δηλαδή λόγος στην αρχή, πριν ακόμα στείλουν

114

114
115
116
 θέσεις και κινήσεις των δύο στόλων, ελληνικού και περσικού, κατά τις ναυμαχίες στο
Αρτεμίσιο. Οι Πέρσες επιχειρώντας να κυκλώσουν τους Έλληνες καταστρέφονται από την
τρικυμία στα Κοίλα της Εύβοιας.
α. Οι Έλληνες κυκλώνονται από τους Πέρσες ανάμεσα στη Μαγνησία και την Εύβοια,
σπάζουν όμως τον κλοιό και γυρίζουν στο Αρτεμίσιο.
β. Οι Έλληνες αποκλείουν τους Πέρσες στο αγκυροβόλιο τους και τους χτυπούν (δεύτερη
ημέρα).
γ. Οι Πέρσες με όλη τη δύναμη τους χτυπούν τον ελληνικό στόλο. Οι Έλληνες διατηρούν
τον έλεγχο των στενών.

στη Σικελία για συμμαχία, ότι το ναυτικό έπρεπε να το αναθέσουν στους Αθηναίους. Όταν
όμως αντιγνώμησαν οι σύμμαχοι, οι Αθηναίοι υποχώρησαν, γιατί θεωρούσαν μεγάλο
πράγμα να σωθεί η Ελλάδα και είχαν τη γνώμη πως αν φιλονικήσουν για την αρχηγία, η
Ελλάδα θα χαθεί, κι ήταν ορθή σκέψη. Γιατί η εμφύλια διαμάχη είναι τόσο χειρότερη
από έναν ομόψυχο πόλεμο, όσο ο πόλεμος από την ειρήνη. Αυτό το γνώριζαν καλά και
δεν επέμειναν υποχωρούσαν όσο τους είχαν πάρα πολύ μεγάλη ανάγκη, όπως έδειξαν.
Γιατί αμέσως μόλις απώθησαν τον Πέρση και ο αγώνας γινόταν για τη χώρα εκείνου,
βρήκαν πρόφαση την υπερηφάνεια του Παυσανία κι αφαίρεσαν την αρχηγία από τους
Λακεδαιμόνιους. Αυτά όμως έγιναν αργότερα 8.
Δωροδοκία του Θεμιστοκλή
4. Οι Έλληνες τώρα αυτοί που έφτασαν στο Αρτεμίσιο, όταν είδαν τόσα πολλά πλοία
να έχουν καταπλεύσει στις Αφέτες 9 και όλος ο τόπος να είναι γεμάτος από στρατό,
επειδή τα πράγματα με τους Πέρσες είχαν καταλήξει αντίθετα από ό,τι έλπιζαν και
προσδοκούσαν 10, κυριεύτηκαν από φόβο και σκέφτονταν να φύγουν από το Αρτεμίσιο-
πιο μέσα στην Ελλάδα 11. Κατάλαβαν οι Ευβοείς αυτές τις σκέψεις τους και παρακαλούσαν
τον Ευρυβιάδη να παραμείνει λίγες μέρες, ώσπου να μπορέσουν να μεταφέρουν με
ασφάλεια τα παιδιά και τους δούλους τους. Και σαν δεν μπορούσαν να τον πείσουν,
στράφηκαν αλλού και καταφέρνουν τον αρχηγό των Αθηναίων Θεμιστοκλή δίνοντας του
αμοιβή τριάντα τάλαντα12, με τη συμφωνία να μείνουν και να κάνουν τη ναυμαχία μπροστά
στην Εύβοια.
117

117
5. Ο Θεμιστοκλής να τι έκανε για να κρατήσει τους Έλληνες. Από αυτά τα χρήματα δίνει
πέντε τάλαντα στον Ευρυβιάδη, τάχα ότι τα έδινε από τον εαυτό του. Όταν τον κατάφερε
αυτόν, μόνος από τους άλλους στρατηγούς ο Αδείμαντος του Ωκύτη, ο Κορίν θιος,
λυσσούσε κι έλεγε ότι θα φύγει από το Αρτεμίσιο και δε θα μείνει. Του λέει τότε ο
Θεμιστοκλής με όρκο: «Δε θα μας εγκαταλείψεις βέβαια εσύ. Γιατί εγώ θα σου δώσω
περισσότερα δώρα από όσα θα σου στείλει ο βασιλιάς των Μήδων, αν εγκαταλείψεις τους
συμμάχους σου». Τα έλεγε αυτά και ταυτόχρονα στέλνει στο πλοίο του Αδείμαντου τρία
τάλαντα ασήμι. Αυτοί λοιπόν δελεάστηκαν από τα δώρα και άλλαξαν γνώμη· και ο
Θεμιστοκλής και τη χάρη έκανε που του ζήτησαν οι Ευβοείς και ο ίδιος κέρδισε. Δεν
πήραν είδηση13 ότι κρατούσε τα υπόλοιπα, αλλά νόμιζαν όσοι την Αθήνα γι' αυτό το
σκοπό.
Η πρώτη σύγκρουση
6. Κι έτσι και έμειναν και έκαναν τη ναυμαχία στην Εύβοια.
Το πράγμα έγινε έτσι· μόλις οι βάρβαροι έφτασαν νωρίς το από
γευμα στις Αφέτες, που και πιο μπροστά είχαν πληροφορίες 14 ότι
στο Αρτεμίσιο ήταν αγκυροβολημένα λίγα ελληνικά πλοία και το
διαπίστωσαν τότε και οι ίδιοι, έδειξαν ανυπομονησία να επιτε
θούν μήπως κατορθώσουν και τα πιάσουν. Να τους επιτεθούν
όμως κατά μέτωπο δεν τους φαινόταν ακόμα σωστό, υπολογίζο
ντας μήπως τους δουν οι Έλληνες να πλέουν εναντίον τους και
ριχτούν στη φυγή κι ενώ θα φεύγουν τους προφτάσει η νύχτα· και
θα μπορούσαν ίσως να ξεφύγουν, ενώ δεν έπρεπε μήτε πυρφό
ρος15 να ξεφύγει και να σωθεί, κατά την προσδοκία τους.
7. Γι' αυτούς τους λόγους να τι μηχανεύτηκαν από όλα τα
πλοία τους ξεχώρισαν διακόσια και τα 'στειλαν ανοιχτά γύρω
από τη Σκιάθο, ώστε να μην τα δουν οι εχθροί τους, καθώς θα
έκαναν τον περίπλου της Εύβοιας προς την κατεύθυνση του
Καφηρέα16 και γύρω από το Γεραιστό ως μέσα στον Εύριπο· σκο
πός τους ήταν εκείνοι που θα φτάσουν εκεί να τους περικυκλώ
σουν και να τους κλείσουν το δρόμο προς τα πίσω· κι αυτοί θα
τους χτυπούσαν κατά μέτωπο. Αυτά αποφάσισαν κι έστειλαν τα
118

118
πλοία που είχαν ορίσει· δεν είχαν στο νου τους να χτυπήσουν αυτή τη μέρα τους
Έλληνες, ούτε προτού δώσουν το σημάδι που είχαν συμφωνήσει αυτοί που έκαναν τον
περίπλου ότι είχαν φτάσει. Έστειλαν αυτά τα πλοία για τον περίπλου κι άρχισαν να
μετρούν τα άλλα πλοία στις Αφέτες.
8. Στο διάστημα που αυτοί μετρούσαν τα πλοία τι έγινε;
Ήταν εκεί στο στρατόπεδο κάποιος Σκυλλίας 17 από τη Σκιώνη, ο
πρώτος βουτηχτής από τους συγκαιρινούς του ανθρώπους· αυτός
και στο ναυάγιο που έτυχε στο Πήλιο έσωσε πολλά πράγματα των
Περσών, αλλά και ο ίδιος οικειοποιήθηκε πολλά. Αυτός λοιπόν ο
Σκυλλίας είχε βέβαια και πρωτύτερα στο νου του ν' αυτομολήσει
στους Έλληνες, αλλά δεν του δόθηκε ως τότε ευκαιρία. Με ποιο
τρόπο από δω και μπρος έφτασε στους Έλληνες δεν μπορώ να το
πω με ακρίβεια, θαυμάζω όμως πώς μπορεί τα λεγόμενα να είναι
αληθινά. Λένε δηλαδή ότι έκανε στις Αφέτες βουτιά στη θάλασσα
και δε βγήκε στην επιφάνεια παρά όταν έφτασε στο Αρτεμίσιο,
αφού έκανε περίπου ογδόντα στάδια 18 κάτω από τη θάλασσα. Για
τον άνθρωπο αυτόν λένε κι άλλα που μοιάζουν με ψέματα,
μερικά όμως από αυτά είναι αληθινά. Γι' αυτό όμως που σας είπα
δεχτείτε κι εσείς τη γνώμη μου πως έφτασε στο Αρτεμίσιο με
πλοίο. Μόλις έφτασε, φανερώνει αμέσως στους στρατηγούς και
πώς έγινε το ναυάγιο και τα πλοία που έστειλαν γύρω από την
Εύβοια.
9. Όταν τ' άκουσαν αυτό οι Έλληνες, κάθισαν σε σύσκεψη.
Ακούστηκαν πολλά, αλλά νίκησε η γνώμη να μείνουν και να
καταυλιστούν εκείνη τη μέρα εκεί, έπειτα περασμένα μεσάνυχτα
πια να ξεκινήσουν και να συναντήσουν τα πλοία που έκαναν τον
περίπλου. Έπειτα από αυτό, επειδή κανένας δεν έπλεε εναντίον
τους, αφού περίμεναν να προχωρήσει το δειλινό, ανοίχτηκαν στο
πέλαγος με μέτωπο κατά των βαρβάρων, θέλοντας να δοκιμάσουν
πόσο ικανοί ήταν στη μάχη και τους ελιγμούς 19.
10. Βλέποντας τους οι άλλοι στρατιώτες του Ξέρξη και οι
στρατηγοί να πλέουν καταπάνω τους με λίγα πλοία, είπαν ότι
τους έπιασε μεγάλη τρέλα κι ανοίγονται κι αυτοί με τα πλοία τους
με την ελπίδα ότι θα τους πιάσουν εύκολα, ελπίδα δικαιολογημένη
πέρα-πέρα, καθώς έβλεπαν ότι τα πλοία των Ελλήνων ήταν λίγα,
119

119
ενώ τα δικά τους ήταν πολύ περισσότερα στο πλήθος και έπλεαν καλύτερα. Ένιωσαν γι'
αυτό περιφρόνηση κι άρχισαν να τα κλείνουν σε κύκλο. Όσοι τώρα από τους Ίωνες
συμπαθούσαν τους Έλληνες κι έπαιρναν μέρος στην εκστρατεία χωρίς να θέλουν, το
θεωρούσαν μεγάλη κακοτυχία να βλέπουν να τους περικυκλώνουν, γιατί καταλάβαιναν ότι
κανένας δε θα γύριζε πίσω· τόσο ασθενική τους φαινόταν η δύναμη των Ελλήνων. Όσοι
όμως ευχαριστιόνταν μ' αυτό που γινόταν, συναγωνίζονταν πώς πρώτος καθένας από
αυτούς να πιάσει ένα αθηναϊκό πλοίο και να πάρει δώρα από το βασιλιά. Γιατί στα
στρατόπεδα τους γινόταν πολύς λόγος για τους Αθηναίους.
11. Μόλις δόθηκε το σύνθημα, οι Έλληνες πρώτα ήρθαν πλώρη με πλώρη με τους
βαρβάρους στρέφοντας την πρύμη τους στο κέντρο, έπειτα με το δεύτερο σύνθημα
άρχισαν δράση, ενώ είχαν αποκλειστεί σε στενό χώρο κι ήταν πλώρη με πλώρη 20. Πιάνουν
τότε τριάντα πλοία των βαρβάρων και τον αδελφό του βασιλιά της Σαλαμίνας20" Γοργού, το
Φιλάονα του Χέρση, ένα σπουδαίο πρόσωπο στο στρατό. Πρώτος από τους Έλληνες έπιασε
εχθρικό πλοίο ένας Αθηναίος, ο Λυκομήδης του Αισχραίου και πήρε και το αριστείο. Ο
αγώνας τους σ' αυτή τη ναυμαχία ήταν αμφίρροπος· ήρθε η νύχτα και τους σκόρπισε. Οι
Έλληνες κατευθύνονταν προς το Αρτεμίσιο και οι βάρβαροι στις Αφέτες, αφού έκαναν
έναν αγώνα που δεν τον περίμεναν καθόλου. Σ' αυτή τη ναυμαχία μόνος από όλους τους
Έλληνες που ήταν μαζί με το βασιλιά ο Αντίδωρος ο Λημνιός αυτομολεί στους
Έλληνες και για την πράξη του αυτή οι Αθηναίοι του έδωσαν μια έκταση στη Σαλαμί-να.
θύελλα — Ναυάγιο μοίρας του περσικού στόλου
12. Όταν νύχτωσε, μόλο που το καλοκαίρι ήταν στη μέση, έπεσε νερό κατακλυσμός
όλη τη νύχτα και οι βροντές από το Πήλιο ξεκούφαιναν. Οι νεκροί και τα ναυάγια
ξεβράζονταν στις Αφέτες, μαζεύονταν στις πλώρες των πλοίων και εμπόδιζαν το πλατύ
μέρος των κουπιών. Οι στρατιώτες, που ήταν εκεί, κυριεύτηκαν από φόβο περιμένοντας ότι
σίγουρα θα χαθούν με τη συμφορά που τους βρήκε· πριν πάρουν αναπνοή από το
ναυάγιο και

120

120
την κακοκαιρία που συνάντησαν κοντά στο Πήλιο, μπλέκονται σε γερή ναυμαχία και μετά
τη ναυμαχία βροχή ραγδαία και νεροσυρ-μές ορμητικές που χύνονταν στη θάλασσα και
βροντές που ξεκούφαιναν.
13. Αυτοί πέρασαν τέτοια νύχτα. Για τους άλλους, που είχαν
διαταχτεί να κάνουν τον περίπλου της Εύβοιας, η ίδια νύχτα ήταν
πολύ πιο άγρια, τόσο περισσότερο καθώς τους βρήκε να ταξιδεύ
ουν μεσοπέλαγα και το τέλος τους ήταν θλιβερό. Τους βρήκε η
τρικυμία κι η βροχή καθώς ταξίδευαν και βρίσκονταν κοντά στα
Κοίλα 21 της Εύβοιας· τους έσπρωχνε ο άνεμος και, χωρίς να
ξέρουν πού πήγαιναν, έπεφταν συνέχεια πάνω στα βράχια. Ο θεός
έκανε το παν, για να εξισωθεί το ναυτικό των Περσών με το ελλη
νικό και να μην είναι πολύ περισσότερο.
Συγκρούσεις της δεύτερης και τρίτης μέρας
14. Τέτοιο τέλος είχαν αυτοί κοντά στα Κοίλα της Εύβοιας.
Οι βάρβαροι τώρα που ήταν στις Αφέτες μόλις είδαν χαρούμενοι
να ξημερώνει η μέρα, κρατούσαν ακίνητα τα πλοία τους κι ήταν
ευχαριστημένοι μέσα στην κακοτυχία τους που ήταν ήσυχοι για
την ώρα. Στους Έλληνες ήρθαν ενισχύσεις από πενήντα τρία
πλοία αθηναϊκά, που τους έδωσαν θάρρος με την άφιξη τους.
Ταυτόχρονα ήρθε πληροφορία ότι καταστράφηκαν από την τρικυ
μία όλοι οι βάρβαροι που έκαναν τον περίπλου της Εύβοιας.
Περίμεναν λοιπόν πλέοντας να νυχτώσει και έπεσαν πάνω σε
πλοία των Κιλίκων τα τσάκισαν και μόλις νύχτωσε, γύρισαν πίσω
στο Αρτεμίσιο.
15. Την τρίτη όμως ημέρα οι αρχηγοί των βαρβάρων θεώρη
σαν φοβερό να τους προκαλούν τόση καταστροφή λίγα πλοία,
φοβούνταν και την αντίδραση του Ξέρξη, και δεν περίμεναν πια
τους Έλληνες ν' αρχίσουν τη μάχη παρά προτρέποντας ο ένας τον
άλλο βγάζουν κατά το μεσημέρι τα πλοία στ' ανοιχτά. Κατά
σύμπτωση τις ίδιες αυτές ημέρες που γίνηκαν αυτές οι ναυμαχίες
γίνονταν και οι πεζομαχίες στις Θερμοπύλες. Κι όλος ο αγώνας
στη θάλασσα γινόταν για το πέρασμα του Ευρίπου, όπως και για
τη δύναμη του Λεωνίδα να φυλάξει το στενό. Αυτοί λοιπόν παρά-
121

121
κινούσαν να μην επιτρέψουν στους βαρβάρους είσοδο στην Ελλάδα κι εκείνοι να
καταστρέψουν το ελληνικό στράτευμα και να κυριέψουν τα στενά.
16. Ο στόλος του Ξέρξη μπήκε σε τάξη κι άρχισε την επίθεση, ενώ οι Έλληνες έμεναν
ακίνητοι στο Αρτεμίσιο. Οι βάρβαροι έβαλαν τα πλοία τους σε σχηματισμό μισοφέγγαρου
και τους περικύκλωναν, για να τους αποκλείσουν. Τότε οι Έλληνες βγαίνουν εναντίον
τους κι αρχίζει η σύγκρουση. Σ' αυτή τη ναυμαχία στάθηκαν κι οι δύο παρόμοιοι στην
παλικαριά. Ο στρατός του Ξέρξη από το μεγάλο όγκο του και το πλήθος των πλοίων
καταστρεφόταν ο ίδιος από τον εαυτό του, καθώς τα πλοία έχαναν την τάξη τους κι
έπεφταν πάνω στ' άλλα· άντεχαν όμως και δεν υποχωρούσαν, γιατί το θεωρούσαν
μεγάλη ντροπή να τους τρέψουν σε φυγή λίγα μόνο πλοία. Έτσι χάνονταν πολλά πλοία
ελληνικά και πολλοί άντρες αλλά και πολύ περισσότερα πλοία και άντρες από τους
βαρβάρους. Έπειτα από τέτοιο αγώνα οι αντίπαλοι χωρίστηκαν. 17. Σ' αυτή τη ναυμαχία
από τους άντρες του Ξέρξη αρίστευσαν οι Αιγύπτιοι· εκτός από τ' άλλα κατορθώματα
που έκαναν, έπιασαν και πέντε ελληνικά πλοία μαζί με τα πληρώματα τους. Από τους
Έλληνες αυτή τη μέρα αρίστευσαν οι Αθηναίοι κι από τους Αθηναίους ο Κλεινίας 22 του
Αλκιβιάδη· αυτός με διακόσιους άντρες και δικό του πλοίο 23 έπαιρνε μέρος στην
εκστρατεία με δικά του έξοδα.
Οι Έλληνες αποχωρούν
18. Όταν χώρισαν, βιάστηκαν όλοι με χαρά να φτάσουν στον
όρμο τους. Οι Έλληνες όταν χώρισαν ξεμπλέκοντας από τη ναυ
μαχία, προσπαθούσαν να μαζέψουν τους νεκρούς και τα ναυά
για24· επειδή όμως είχαν δοκιμαστεί σκληρά -και οι Αθηναίοι όχι
λιγότερο, αφού είχαν χτυπηθεί τα μισά τους πλοία-, σκέφτονταν
να φύγουν στη μέσα Ελλάδα25.
19. Ο Θεμιστοκλής όμως σκέφτηκε πως αν μπορούσαν ν' απο
μακρύνουν από το βαρβαρικό στρατό την ιωνική και την καρική
δύναμη θα γίνονταν πιο ισχυροί από τους υπόλοιπους. Οι Ευβοείς
έβοσκαν τα πρόβατα τους κοντά στη θάλασσα· μαζεύει εκεί τους
122

122
στρατηγούς και τους λέει πως είχε κατά τη γνώμη του κάποιο τρόπο κι έλπιζε πως μ'
αυτόν θα έκανε ν' αποστατήσουν από το βασιλιά οι άριστοι σύμμαχοι του. Τόσο μόνο
φανέρωσε τις σκέψεις του. Αλλά για την περίσταση τους έλεγε ότι έπρεπε να κάνουν τούτο·
από τα ευβοϊκά πρόβατα να σφάξει όσα θέλει καθένας, γιατί είναι καλύτερο να τα πάρει
ο στρατός παρά οι εχθροί· τους συμβούλευε ακόμα να διατάξει προηγουμένως καθένας
τους δικούς του ν' ανάψουν φωτιές 26. Όσο για την επιστροφή τους θα φρόντιζε για την
κατάλληλη ώρα, ώστε να φτάσουν χωρίς βλάβες στην Ελλάδα. Η πρόταση τους άρεσε,
άναψαν αμέσως φωτιές και ρίχτηκαν στα πρόβατα.
20. Δηλαδή οι Ευβοείς δεν έδωσαν σημασία στο χρησμό του
Βάκιδος 27 , γιατί τάχα δεν έλεγε τίποτα, και ούτε είχαν βγάλει
τίποτα από τα σπίτια τους ούτε και έκαναν καμιά προμήθεια με
τη σκέψη ότι θ' αντιμετωπίσουν πόλεμο, παρά άφησαν τα πράγ
ματα να τους έρθουν όπως θα τους έρχονταν. Να τι έλεγε γι'
αυτά ο χρησμός του μάντη·
«Έχε το νου σου, όταν ο αλλόγλωσσος ρίξει στη θάλασσα ψάθα από πάπυρο, ν'
απομακρύνεις από την Εύβοια τα γίδια που όλο βελάζουν».
Δε θέλησαν να δοκιμάσουν την ωφέλεια από τους χρησμούς κι έτσι με τα κακά που
τους βρήκαν και τα κακά που τους περίμεναν τους δόθηκε να δοκιμάσουν μεγαλύτερη
συμφορά.
21. Αυτά έκαναν οι Έλληνες, όταν έφτασε ο παρατηρητής
από την Τραχίνα. Ήταν στο Αρτεμίσιο ένας παρατηρητής, ο
Πολύας, από την Αντίκυρα· του είχε δοθεί η εντολή και είχε ένα
πλοίο στη θάλασσα έτοιμο, αν πάθει τίποτα ο ναυτικός στρατός
να ειδοποιήσει όσους βρίσκονταν στη Σαλαμίνα. Το ίδιο ήταν
έτοιμος και κοντά στο Λεωνίδα ο Αβρώνιχος 28 του Λυσικλέους,
από την Αθήνα, να φέρει είδηση με τριακόντορο σ' αυτούς που
βρίσκονταν στο Αρτεμίσιο, αν συνέβαινε τίποτα δυσάρεστο στο
πεζικό. Ήρθε λοιπόν αυτός ο Αβρώνιχος και τους είπε τι είχε
γίνει στο Λεωνίδα και το στρατό του. Κι αυτοί μόλις πήραν αυτή
την είδηση, δεν ήθελαν πια να αναβάλουν την αναχώρηση τους
παρά έφευγαν με τη σειρά που είχαν παραταχθεί, πρώτοι οι Κο
ρίνθιοι και τελευταίοι οι Αθηναίοι.
123

123
Ο Θεμιστοκλής, αφού διάλεξε τα πιο γρήγορα πλοία των
Αθηναίων, πήγαινε όπου είχε πόσιμο νερό κι εκεί χάραζε γράμ
ματα πάνω στις πέτρες. Τα διάβασαν οι Ίωνες που ήρθαν στο
Αρτεμίσιο την άλλη μέρα. Να τι έλεγαν τα γράμματα" «Ίωνες,
δεν είναι δίκαιο να εκστρατεύετε κατά των προγόνων σας και να
θέλετε να υποδουλώσετε την Ελλάδα· κάνετε το καλύτερο κι ελάτε
με το μέρος μας. Αν αυτό δε σας είναι εύκολο να το κάνετε, τότε
βγείτε για χάρη μας σεις οι ίδιοι από τη μέση και παρακαλέσετε
τους Κάρες να κάνουν το ίδιο. Αν πάλι δεν είναι δυνατό να γίνει
ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά σας στενεύει ανάγκη μεγαλύτερη
και δε σας αφήνει ν' αποστατήσετε, τουλάχιστο την ώρα της μάχης
όταν συμπλακούμε, δείξετε επίτηδες δειλία έχοντας στο νου σας
ότι κατάγεστε από μας και ότι αρχικά η έχθρα των βαρβάρων ενα
ντίον μας έγινε εξαιτίας σας». Αυτά τα έγραψε ο Θεμιστοκλής
σκοπεύοντας δύο στόχους: ή, χωρίς να μάθει τίποτα ο βασιλιάς
γι' αυτά, να κάνουν τους Ίωνες ν' αλλάξουν στάση και να πάνε
με το μέρος τους ή, κι αν ακόμα γίνει αναφορά στον Ξέρξη και
διαβολή, να κάνουν ύποπτους τους Ίωνες σ' αυτόν και να τους
κρατήσει μακριά από τις ναυμαχίες.
22. Αυτά έγραψε ο Θεμιστοκλής στις πέτρες. Αμέσως έπειτα
ήρθε στους βαρβάρους με πλοίο κάποιος από την Ιστιαία 29, ειδο
ποιώντας τους για τη φυγή των Ελλήνων από το Αρτεμίσιο. Δεν
πίστευαν τον αγγελιοφόρο και τον έβαλαν σε κράτηση- στέλνουν
και γρήγορα πλοία, για να παρατηρήσουν. Αυτοί τους είπαν ό,τι
είχε γίνει και έτσι, μόλις βγήκε ο ήλιος, όλη η δύναμη συγκεντρω
μένη έπλεε προς το Αρτεμίσιο. Στο χώρο αυτόν έμειναν ως το μεση
μέρι κι έπειτα έπλευσαν στην Ιστιαία. Όταν έφτασαν, πήραν την
πόλη της Ιστιαίας κι έκαναν επιδρομές σ' όλους τους παραθαλάσ
σιους οικισμούς της Ελλοπίας 30, στην περιοχή της Ιστιαίας.
Ο Ξέρξης και οι νεκροί της μάχης
24. Ενώ αυτοί ήταν εκεί, ο Ξέρξης ετοίμασε τα σχετικά με την ταφή των νεκρών κι
έστειλε έναν κήρυκα στο ναυτικό στράτευμα.
124

124
Να ποιες ήταν οι προετοιμασίες του· όσοι από το δικό του στρατό ήταν νεκροί στις
Θερμοπύλες μπορεί να ήταν και είκοσι χιλιάδες. Από αυτούς άφησε κάπου χίλιους εκεί και
τους υπόλοιπους πρόσταξε κι έσκαψαν τάφους και τους έθαψαν ρίχνοντας πάνω τους
χώμα και σκεπάζοντας τους με φύλλα και κλαδιά, για να μην τους δει ο ναυτικός
στρατός. Μόλις ο κήρυκας πέρασε στην Ιστιαία, συγκέντρωσε όλο το στρατό και τους
είπε τούτα· «Σύμμαχοι, ο βασιλιάς Ξέρξης δίνει την άδεια σ' όποιον από σας θέλει ν'
αφήσει τη θέση του και να πάει να δει πώς πολεμά ενα ντίον ανόητων ανθρώπων, που
είχαν ελπίδες ότι θα νικούσαν τη δύναμη του βασιλιά».
25. Έπειτα από αυτά τα λόγια του κήρυκα το πιο σπάνιο πράγμα ήταν .να δεις
πλοίο· τόσοι πολλοί ήθελαν να δουν με τα μάτια τoυς. Πέρασαν στην ξηρά και κοίταζαν
περνώντας ανάμεσα από τους νεκρούς 31· πίστεψαν ότι οι νεκροί ήταν όλοι Λακεδαιμόνιοι
και Θεσπιείς, βλέποντας μαζί και τους είλωτες. Αλλά βέβαια όσοι πέρασαν δεν τους
ξέφυγε τι είχε κάνει ο Ξέρξης με τους δικούς του νεκρούς· εξάλλου ήταν και πράγμα
γελοίο: από αυτούς να βλέπεις χίλιους σκοτωμένους σκόρπιους, ενώ οι άλλοι να
κείτονται όλοι σωριασμένοι στον ίδιο τόπο. Η απασχόληση τους εκείνη τη μέρα ήταν το
κοίταγμα. Την άλλη μέρα αυτοί σήκωσαν άγκυρες για την Ιστιαία και τα πλοία τους, ενώ
οι γύρω από τον Ξέρξη ξεκίνησαν από την ξηρά.
Ο Τριτανταίχμης
26. Ήρθαν σ' αυτούς τότε μερικοί αυτόμολοι από την Αρκα δία ψάχνοντας για το
ψωμί τους και γυρεύοντας δουλειά. Τους έφεραν μπροστά στο βασιλιά κι οι Πέρσες
ζητούσαν να πληροφορηθούν τι κάνουν οι Έλληνες. Τους ρωτούσε ένας για λογαρια σμό
όλων. Τους είπαν ότι γιόρταζαν τα Ολύμπια 32 και παρακολουθούσαν αγώνες στίβου 33 και
ιπποδρομίες. Αυτός τους ξαναρώτησε ποιο ήταν το βραβείο για το οποίο αγωνίζονται. Κι
εκείνοι ανάφεραν το στεφάνι 34 από ελιά που έδιναν. Τότε ο Τριτανταίχμης του Αρταβάνου
είπε μια γνώμη παλικαρίσια, αλλά ο βασιλιάς τον κατηγόρησε για δειλό. Ακούγοντας
ότι το έπαθλο
125

125
ήταν στεφάνι κι όχι χρήματα, δεν κρατήθηκε, αλλά είπε να τον ακούσουν όλοι· «Αλίμονο,
Μαρδόνιε, με ποιους άντρες μας έφερες να πολεμήσουμε· αυτοί δεν κάνουν τους αγώνες
τους για χρήματα αλλά για τη δόξα». Αυτά είπε ο Πέρσης.
Ο Ξέρξης φτάνει στην Αθήνα και την κυριεύει
Η στάση των Φωκέων
27. Στο μεταξύ, κι αφού είχε γίνει η καταστροφή στις Θερμοπύλες, στέλνουν αμέσως οι
Θεσσαλοί κήρυκα στους Φωκείς· είχαν πάντοτε μίσος στην ψυχή τους γι' αυτούς,
Η, 27-55 που έγινε μεγαλύτερο μετά την τελευταία καταστροφή. Γιατί σε μια εισβολή με
όλο'τους το στρατό στη χώρα των Φωκέων 35 οι ίδιοι οι Θεσσαλοί και οι σύμμαχοι
τους -όχι πολλά χρόνια πριν από την εκστρατεία αυτή του βασιλιά- νικήθηκαν από τους
Φωκείς και δοκιμάστηκαν σκληρά. Στριμώχτηκαν οι Φωκείς στον Παρνασσό έχοντας
μαζί τους και το μάντη Τελλία από την Ηλεία. Αυτός λοιπόν ο Τελλίας σοφίστηκε τότε για
χάρη τους το εξής· άλειψε με γύψο εξακόσιους Φωκείς, τα καλύτερα παλικάρια, και το
σώμα τους και τα όπλα τους και πέφτουν νύχτα πάνω στους Θεσσαλούς· τους είχε πει
προηγουμένως όποιον συναντούσαν που δεν άσπριζε, αυτόν να σκοτώνουν. Τούτους
λοιπόν τους είδαν πρώτοι οι σκοποί των Θεσσαλών και φοβήθηκαν νομίζοντας ότι είχαν να
κάνουν μ' ένα θαύμα αλλόκοτο και μετά τους σκοπούς και όλος ο στρατός τόσο πολύ, ώστε
έχασαν τέσσερις χιλιάδες νεκρούς με τις ασπίδες τους. Τις μισές από αυτές οι Φωκείς τις
αφιέρωσαν στις Άβες 36 , τις
126

126
άλλες στους Δελφούς. Το δέκατο από τα λάφυρα αυτής της μάχης πήγε για τα μεγάλα
αγάλματα που, αποτελώντας σύμπλεγμα, στέκονταν μπροστά στο ναό των Δελφών κι άλλα
σαν αυτά είναι αφιερωμένα στις Άβες.
28. Αυτά έκαναν οι Φωκείς στο πεζικό των Θεσσαλών που
τους πολιορκούσαν. Αλλά και στο ιππικό 37 εκείνων, που έκανε
εισβολή στη χώρα τους, προξένησαν ζημιά ανεπανόρθωτη. Στο
πέρασμα δηλαδή που είναι κοντά στην Υάμπολη 38, έσκαψαν μέσα
ένα μεγάλο χαντάκι και τοποθέτησαν σ' αυτό άδειους αμφορείς·
έριξαν επάνω χώμα κι αφού έκαναν το μέρος να μην ξεχωρίζει
από τα γύρω, περίμεναν την εισβολή των Θεσσαλών. Ήρθαν
αυτοί σαν σίφουνας που θα 'κανε ανάρπαστους τους Φωκείς· και
πέφτουν μέσα στους αμφορείς· όπου τσακίστηκαν τα πόδια των
αλόγων.
29. Γι' αυτά τα δύο παθήματα τους μνησικακώντας οι Θεσ
σαλοί έστειλαν κήρυκα και τους έλεγαν τούτα δω: «Τώρα πια,
Φωκείς, σχηματίζετε την αντίθετη μάλλον γνώμη· ναι, δεν είστε
όμοιοι μ' εμάς. Και προηγουμένως δηλαδή μεταξύ των Ελλήνων,
όσο μας άρεσε η πολιτική αυτή, είμαστε πάντοτε ανώτεροι σας 39
και τώρα έχουμε τόση δύναμη στο βάρβαρο, ώστε είναι στο χέρι
μας να στερηθείτε τη γη σας και οι ίδιοι να γίνετε δούλοι. Εμείς
όμως, ενώ έχουμε τα πάντα στην εξουσία μας, δε μνησικακούμε·
δώστε μας μόνο για τα κακά αυτά πενήντα τάλαντα ασήμι και
υποσχόμαστε ν' απομακρύνουμε ό,τι είναι να πάθει η χώρα σας».
30. Αυτά τους υποσχέθηκαν οι Θεσσαλοί. Γιατί μόνο οι
Φωκείς, από όσους ζούσαν στις περιοχές αυτές, δεν πήγαν με το
μέρος των Μήδων για κανένα άλλο λόγο, όπως εγώ βρίσκω με
τους συλλογισμούς μου, παρά από την έχθρα τους κατά των Θεσ
σαλών. Κι αν οι Θεσσαλοί έπαιρναν το μέρος των Ελλήνων, οι
Φωκείς θα πήγαιναν με τους Μήδους. Σ' αυτές τις υποσχέσεις των
Θεσσαλών απάντησαν ότι ούτε χρήματα θα τους δώσουν κι ότι
έχουν οι ίδιοι την εξουσία να πάνε με το μέρος των Μήδων όμοια
με τους Θεσσαλούς, αν ήθελαν ν' αλλάξουν πολιτική· δε θα γίνουν
όμως με τη θέληση τους προδότες της Ελλάδας.
31. Όταν τους μεταφέρθηκαν αυτοί οι λόγοι, οι Θεσσαλοί
127

127
θύμωσαν πολύ με τους Φωκείς και έγιναν οδηγοί του βάρβαρου. Από την Τραχίνα
λοιπόν εισβάλλουν στη Δωρίδα· ένα στενό πόδι από τη γη της Δωρίδας κατεβαίνει ως
την Τραχίνα, τριάντα στάδια πλάτος περίπου, ανάμεσα στη γη της Μαλίδας και της
Φωκίδας· η Δωρίδα παλιά λεγόταν Δρυοπίδα και είναι μητρόπολη των Δωριέων της
Πελοποννήσου. Αυτή λοιπόν τη γη της Δωρίδας δεν την πείραξαν, όταν μπήκαν σ'
αυτήν οι βάρβαροι· γιατί οι κάτοικοι ήταν με το μέρος των Μήδων, αλλά και δεν
ήθελαν οι Θεσσαλοί.
32. Όταν από τη Δωρίδα μπήκαν στη Φωκίδα, τους Φωκείς
δεν μπόρεσαν να τους πιάσουν. Μερικοί από αυτούς ανέβηκαν
στις κορυφές του Παρνασσού· κατάλληλη για να δεχτεί κόσμο
είναι μια κορυφή του Παρνασσού, κοντά στην πόλη Νέωνα 40 που
είναι εκεί· το όνομα της είναι Τιθορέα κι εκεί μετέφεραν τα πράγ
ματα τους κι ανέβηκαν και οι ίδιοι. Οι περισσότεροι όμως από
αυτούς μετακόμισαν στους Οζόλες Λοκρούς, στην πόλη Άμφισσα,
που είναι χτισμένη πάνω από το Κρισαίο πεδίο. Οι βάρβαροι έκα
ναν επιδρομή σ' όλη τη γη της Φωκίδας, όπως οι Θεσσαλοί οδη
γούσαν το στρατό· έκαιγαν όσα έβρισκαν μπροστά τους, έκοβαν
δέντρα, έβαζαν φωτιά και στις πόλεις και στα ιερά.
33. Ακολουθώντας στην πορεία τους τον ποταμό Κηφισό
ρήμαζαν τα πάντα· έκαναν αποκαΐδια την πόλη Δρυμό, όπως και
τη Χαράδρα, τον Έρωχο, το Τεθρώνιο, την Αμφίκαια, τη Νέωνα
και τους Πεδιείς και τους Τριτείς· και την Ελάτεια και την
Υάμπολη, την Παραποτάμια, τις 'Αβες. Στις 'Αβες υπήρχε ιερό
του Απόλλωνα πλούσιο, όπου ήταν χτισμένοι θησαυροί κι είχε
πολλά αφιερώματα και είχε και μαντείο εκεί τότε, όπως και τώρα.
Και τούτο το ιερό το λεηλάτησαν και το έκαψαν. Κυνήγησαν κι
έπιασαν και μερικούς Φωκείς προς τα βουνά.
34. Οι βάρβαροι πέρασαν από την Παραποτάμια κι έφτασαν
στους Πανοπείς. Από δω πια χωρίστηκε το στράτευμα και πήρε
δυο κατευθύνσεις. Το μεγαλύτερο και ισχυρότερο μέρος του στρα
τού με τον ίδιο τον Ξέρξη βαδίζοντας προς την Αθήνα μπήκε στη
Βοιωτία, στην περιοχή του Ορχομενού. Όλος ο πληθυσμός της
Βοιωτίας μήδιζε και τις πόλεις τους τις φύλαγαν τοποθετημένοι σ'
128

128
αυτί: Μακεδόνες που είχε στείλει ο Αλέξανδρος. Και τις φύλα γαν μ' αυτό τον
τρόπο, θέλοντας να κάνουν φανερό στον Ξέρξη ότι οι Βοιωτοί ήταν με το μέρος των
Μήδων. Όλοι αυτοί οι βάρβαροι ακολούθησαν αυτή την κατεύθυνση.
Σωτηρία των Δελφών από θαύμα
35. Οι άλλοι πήραν οδηγούς και ξεκίνησαν για το ιερό των
Δελφών, αφήνοντας 4 1 δεξιά τον Παρνασσό. Από όσα μέρη της
Φωκίδας πέρασαν και τούτοι, τα ρήμαζαν όλα. Γιατί και την πόλη
των Πανοπέων πυρπόλησαν και των Δαύλιων και των Αιολιδών 42 .
Αυτοί αποσχίστηκαν από την άλλη στρατιά και βάδιζαν στην
κατεύθυνση αυτή για τον εξής λόγο· ήθελαν να λεηλατήσουν το
ιερό των Δελφών και να πάνε να δείξουν στον Ξέρξη τα λάφυρα.
Ο Ξέρξης ήξερε όσα αξιόλογα πράγματα είχε το ιερό, όπως μου
είπαν, καλύτερα από όσα είχε αφήσει στα παλάτια του, καθώς
διάφοροι του μιλούσαν συνέχεια γι' αυτά" κυρίως γνώριζε τ' αφιε
ρώματα του Κροίσου του Αλυάττη.
36. Ότ αν τ α έμ αθαν αυ τά οι Δελφοί, τους έπιασε τ ρό μος
δίχως όρια και μέσα στον απέραντο φόβο τους ρωτούσαν το
μαντείο για τα ιερά πράγματα ή να τα καταχώσουν μέσα στη γη ή
να τα βγάλουν σ' άλλο τόπο. Ο θεός όμως δεν, άφησε να τα μετα
κινήσουν τους είπε ότι ήταν ικανός να προστατεύσει ό,τι του
ανήκει. Όταν τ' άκουσαν αυτά οι Δελφοί, φρόντιζαν για τη δική
τους σωτηρία. Έστειλαν τα παιδιά και τις γυναίκες τους απέναντι
στην Αχαΐα, ενώ οι πιο πολλοί από αυτούς ανέβηκαν στις κορυ
φές του Παρνασσού μεταφέροντας τα πράγματα τους στο Κωρύ-
κιο άντρο 4 3 · οι άλλοι κατέφυγαν στην Άμφισσα της Λοκρίδας.
Όλοι λοιπόν οι κάτοικοι των Δελφών εγκατέλειψαν την πόλη
εκτός από εξήντα άντρες και τον προφήτη 4 4 .
37. Όταν οι βάρβαροι προχωρώντας έφτασαν κοντά κι έβλε
παν από τη θέση τους το ιερό, ο προφήτης που λεγόταν Ακήρατος
βλέπει να κείτονται μπροστά στο ναό όπλα ιερά βγαλμένα μέσα
(χπό το άδυτο- αυτά δεν επιτρεπόταν να τα αγγίξει κανένας. Τρέ
χει αυτός ν' αναφέρει το σημείο σ' όσους κατοίκους είχαν μείνει.
Μα και οι βάρβαροι όταν έφτασαν τρέχοντας στο ιερό της Αθηνάς
129

129
Προναίας, είδαν σημεία μεγαλύτερα από το πρώτο. Γιατί βέβαια κι αυτό είναι μεγάλο
θαύμα, να φανερωθούν από μόνα τους πολεμικά όπλα έξω, μπροστά στο ναό. Τα δεύτερα
όμως που ακολούθησαν έπειτα από αυτό αξίζουν να τα θαυμάσεις περισσότερο από
όλα αυτά τα φαινόμενα. Όταν λοιπόν οι βάρβαροι έφτασαν βιαστικοί στο ναό της
Αθηνάς Προναίας, τότε πέφτουν επάνω τους κεραυνοί από τον ουρανό και δυο κορυφές
του Παρνασσού ξεκολλούν και κατρακυλούν καταπάνω τους με πολύ πάταγο και
καταπλάκωσαν πολλούς απ' αυτούς· κι από το ιερό της Προναίας βγήκε βοή κι αλαλαγμός.
38. Έτσι όπως έγιναν αυτά όλα μαζί, οι βάρβαροι κατατρό
μαξαν. Κι όταν οι ντόπιοι τους είδαν να φεύγουν, πέφτουν απάνω
τους και σκοτώνουν αρκετούς. Όσοι σώθηκαν τράβηξαν γραμμή
για τη Βοιωτία. Κι αυτοί οι βάρβαροι που γύρισαν, όπως μου
είπαν, έλεγαν πως εκτός από αυτά είδαν κι άλλα θεία σημεία.
Δύο, λόγου χάρη, οπλίτες με ανάστημα μεγαλύτερο από άνθρωπο
τους ακολουθούσαν σκοτώνοντας και κυνηγώντας τους.
39. Οι κάτοικοι λένε ότι αυτοί οι δύο είναι οι ντόπιοι ήρωες
Φύλακος και Αυτόνοος, που τα ιερά τους είναι δίπλα στο ναό,
του Φυλάκου κοντά στο δρόμο πάνω από το ιερό της Προναίας
και του Αυτόνοου κοντά στην Κασταλία κάτω από την κορυφή
Υάμπεια. Οι βράχοι που έπεσαν από τον Παρνασσό σώζονταν ως
τις μέρες μας μέσα στην αυλή της Αθηνάς Προναίας, όπου σταμά
τησαν κυλώντας ανάμεσα από τους βαρβάρους. Μ' αυτό τον
τρόπο έφυγαν αυτοί από το ιερό.
Ο ελληνικός στόλος στη Σαλαμίνα
40. Ο ναυτικός στρατός των Ελλήνων, έπειτα από παράκληση των Αθηναίαιν, από το
Αρτεμίσιο έρχεται και προσορμίζεται στη Σαλαμίνα. Για τούτους τους λόγους οι Αθηναίοι
τους παρακάλεσαν να πιάσουν στη Σαλαμίνα· για να μπορέσουν να βγάλουν από την
Αττική τα παιδιά και τις γυναίκες τους κι ακόμα να συζητή σουν τι πρέπει να κάνουν.
Γιατί έτσι που ήρθαν τα πράγματα έπρεπε να κάνουν σύσκεψη, επειδή έπεσαν έξω στους
υπολογισμούς τους. Λογάριαζαν πο»; Ηα βρουν τους Πελοποννήσιους με
130

130
όλες τις δυνάμεις τους στη Βοιωτία να περιμένουν τους βαρβάρους. Λε βρήκαν να
γίνεται τίποτε τέτοιο- μάθαιναν απεναντίας ότι αυτοί έκαναν τείχος στον Ισθμό
προσπαθώντας κατά κύριο λόγο να σωθεί η Πελοπόννησος κι αυτή φύλαγαν και τ' άλλα ας
χαθούν. Αυτά μάθαιναν και τους είχαν παρακαλέσει να πιάσουν στη Σαλαμίνα.
Εκκένωση της Αθήνας
41. Έτσι οι άλλοι έπιασαν στη Σαλαμίνα και οι Αθηναίοι πήγαν στη χώρα τους.
Μετά τον ερχομό τους έβαλαν τον κήρυκα να φωνάξει45, καθένας Αθηναίος να σώσει
όπως μπορεί’ τα παιδιά του και τους δικούς του. Οι πιο πολλοί τότε τους έστειλαν στην
Τροιζήνα46, άλλοι στην Αίγινα κι άλλοι στη Σαλαμίνα. Βιάστηκαν να χάνουν αυτή τη
μεταφορά, γιατί ήθελαν να υπακούσουν στο χρησμό47 και πιο πολύ και για τούτο το λόγο.
Οι Αθηναίοι λένε ότι μέσα στο ιερό φωλιάζει φίδι μεγάλο48, φύλακας της Ακρόπολης. Αυτό
λένε και πιστεύοντας ότι υπάρχει στ' αλήθεια του κάνουν κάθε μήνα προσφορά. Κι η
προσφορά αυτή είναι μια μελόπιτα. Όλα τα προηγούμενα χρόνια η πίτα τρωγόταν και δε
βρισκόταν, τότε όμως βρέθηκε ανέγγιχτη. Όταν η ιέρεια φανέρωσε το πράγμα, με
μεγαλύτερη ακόμα προθυμία οι Αθηναίοι άφηναν την πόλη τους, αφού και η θεά είχε
εγκαταλείψει την Ακρόπολη, Κι αφού έβγαλαν κι εξασφάλισαν όλα τα πράγματα τους.
έβαλαν πλώρη κι αυτοί για το στρατόπεδο.

Κατάλογος των πλοίων

Ι.'. Όταν όσοι ήρθαν από το Αρτεμίσιο έδεσαν τα πλοία στη Σαλαμίνα, το έμαθε ο
επίλοιπος ναυτικός στρατός των Ελλήνων και μαζευόταν από την Τροιζήνα. Είπαμε πιο
μπροστά ότι μαζεύονταν στον Πώγωνα , λιμάνι των Τροιζηνίων. Και μαζεύτηκαν πολύ
περισσότερα πλοία από όσα ναυμαχούσαν στο Αρτεμίσιο και από περισσότερες πόλεις4"*.
Επικεφαλής ναύαρχος ήταν όποιο; και στο Αρτεμίσιο, ο Ευρυβιάδη; του Ευκλείδη,
Σπαρτιάτες αλλά που δεν είχε βασιλική καταγωγή. Πολύ περισσότερα πλοία και άριστα
εξοπλισμένα έδωσαν οι Αθηναίοι.
131

131
 Ο Θεμιστοκλής
«Και με δυο λόγια, από τη δύναμη της φύσης του και χωρίς πολλή μελέτη ήταν (ο
Θεμιστοκλής) ικανότατος ν' αυτοσχεδιάζει όσα έπρεπε».
(Θουκυδίδης Α, 138, 3)

132
 43. Πήραν μέρος στην εκστρατεία οι παρακάτω· από την
Πελοπόννησο οι Λακεδαιμόνιοι που έδωσαν δεκαέξι πλοία, οι
Κορίνθιοι με την ίδια δύναμη που είχαν και στο Αρτεμίσιο, οι
Σικυώνιοι έδωσαν δεκαπέντε πλοία, οι Επιδαύριοι δέκα, οι Τροι-
ζήνιοι πέντε, οι Ερμιονείς τρία. Αυτοί, εκτός από τους Ερμιονείς,
ανήκαν στη δωρική και τη μακεδονική φυλή και είχαν έρθει τελευ
ταία από τον Ερινεό κι από την Πίνδο κι από τη Δρυοπίδα. Οι
Ερμιονείς είναι Δρύοπες και τους είχαν διώξει ο Ηρακλής και οι
Μαλιείς από τη χώρα που τώρα λέγεται Δωρίς. Αυτοί πήραν
μέρος στην εκστρατεία από τους Πελοποννήσιους.
44. Από την έξω από τον Ισθμό χώρα τούτοι· οι Αθηναίοι
απέναντι σε όλους τους άλλους έδωσαν εκατόν ογδόντα 50 πλοία
μόνοι τους, γιατί οι Πλαταιείς δεν πήραν μέρος στη ναυμαχία
μαζί με τους Αθηναίους από ένα τέτοιο περιστατικό· όταν έφευ
γαν οι Έλληνες από το Αρτεμίσιο κι ήταν κοντά στη Χαλκίδα, οι
Πλαταιείς βγήκαν στην απέναντι περιοχή της Βοιωτίας κι απα
σχολήθηκαν με τη μεταφορά των δικών τους. Στην προσπάθεια
τους να τους σώσουν, καθυστέρησαν. Οι Αθηναίοι, όταν τη χώρα
που σήμερα λέγεται Ελλάδα την είχαν οι Πελασγοί, ήταν Πελασ
γοί κι ονομάζονταν Κραναοί 51· όταν βασίλευε ο Κέκροπας, ονο
μάστηκαν Κεκροπίδες· όταν πήρε την αρχή ο Ερεχθέας, ονομά
στηκαν Αθηναίοι και όταν αρχηγός του αθηναϊκού στρατού έγινε
ο Ίωνας του Ξούθου, ονομάστηκαν Ίωνες.
45. Οι Μεγαρείς έδωσαν όση δύναμη και στο Αρτεμίσιο, οι
Αμπρακιώτες συμμετείχαν με εφτά πλοία, τρία οι Λευκάδιοι,
φυλή δωρική από την Κόρινθο.
46. Από τους νησιώτες οι Αιγινήτες έδωσαν τριάντα πλοία 52·
είχαν εξοπλισμένα κι άλλα πλοία, αλλά με αυτά φύλαγαν το νησί
τους και στη Σαλαμίνα ναυμάχησαν με τα τριάντα καλύτερα τους.
Οι Αιγινήτες είναι Δωριείς από την Επίδαυρο και το νησί τους
λεγόταν πρώτα Οινώνη. Ακολουθούσαν οι Χαλκιδείς με τα είκοσι
πλοία που είχαν δώσει και στο Αρτεμίσιο και οι Ερετριείς με τα
εφτά τους. Αυτοί είναι Ίωνες. Ακολουθούσαν οι Κείοι δίνοντας
πάλι τα ίδια πλοία, φυλή ιωνική από την Αθήνα. Οι Νάξιοι εδώ
σαν τέσσερα· τους είχαν στείλει οι συμπολίτες τους στους Μήδους,
133

133
όπως έγινε και με τους άλλους νησιώτες· αυτοί όμως αγνόησαν 53 τις εντολές και πήγαν
στους Έλληνες· τους πήγε ο Δημόκριτος, πολίτης που λογαριαζόταν και ήταν τότε
τριήραρχος. Οι Νάξιοι είναι Ίωνες που κατάγονται από την Αθήνα. Οι Στυρείς έδωσαν
όσα πλοία και στο Αρτεμίσιο, οι Κύθνιοι ένα πλοίο και μια πεντηκόντορο. Και οι δυο
αυτοί λαοί είναι Δρύοπες. Στην εκστρατεία πήραν μέρος και οι Σερίφιοι και οι Σίφνιοι
και οι Μήλιοι μόνοι αυτοί από τους νησιώτες δεν έδωσαν γη και νερό στο βάρβαρο.
47. Όλοι αυτοί που πήραν μέρος στην εκστρατεία κατοικούν
στα νότια της Θεσπρωτίας και του Αχέροντα ποταμού. Γιατί οι
Θεσπρωτοί γειτονεύουν με τους Αμπρακιώτες και τους Λευκά-
διους κι είχαν έρθει κι οι τρεις από τα πιο μακρινά μέρη. Από
όσους κατοικούν έξω από αυτά τα όρια οι μόνοι που βοήθησαν
την Ελλάδα στον κίνδυνο ήταν οι Κροτωνιάτες μ' ένα πλοίο·
πλοίαρχος του ο Φάυλλος 54, τρεις φορές πυθιονίκης. Οι Κροτω
νιάτες είναι Αχαιοί.
48. Όλοι πήραν μέρος στην εκστρατεία με τριήρεις, ενώ οι
Μήλιοι, οι Σίφνιοι και οι Σερίφιοι με πεντηκοντόρους. Οι Μήλιοι,
που κρατούσαν από τους Λακεδαιμόνιους 55, έδωσαν δύο, οι Σίφ-
νιοι και οι Σερίφιοι, Ίωνες από την Αθήνα, από μία. Όλα τα
πλοία, εκτός από τις πεντηκοντόρους, ήταν τριακόσια εβδομήντα
οκτώ.
49. Όταν μαζεύτηκαν στη Σαλαμίνα οι αρχηγοί από τις
πόλεις που ανέφερα, κάθισαν σε σύσκεψη· είχε προτείνει ο Ευρυ
βιάδης να πει όποιος ήθελε τη γνώμη του, πού του φαινόταν
καλύτερο από όσα μέρη κρατούσαν να ναυμαχήσουν. Την Αττική
την είχαν πια αφήσει και το ζήτημα το έβαλε για τις άλλες περιο
χές. Οι πιο πολλές γνώμες όσων έπαιρναν το λόγο κατέληγαν στο
ίδιο σημείο· να πλεύσουν στον Ισθμό και να ναυμαχήσουν μπρο
στά στην Πελοπόννησο και η δικαιολογία που έφερναν ήταν τού
τη· αν τυχόν νικηθούν στη ναυμαχία, όταν είναι στη Σαλαμίνα, θ'
αποκλειστούν σε νησί, όπου καμιά βοήθεια δεν είχαν να περιμέ
νουν ενώ στον Ισθμό θα βγούνε στους δικούς τους.
134

134
 Ο Ξέρξης κυριεύει την Αθήνα
50. Ενώ συζητούσαν τη δικαιολογία αυτή οι αρχηγοί από την
Πελοπόννησο, ήρθε ένας Αθηναίος φέρνοντας την είδηση ότι ο
βάρβαρος έφτασε στην Αττική κι έβαλε φωτιά απ' άκρη σ' άκρη.
Γιατί ο στρατός που βάδισε μέσα από τη Βοιωτία μαζί με τον Ξέρ
ξη, αφού έκαψε την πόλη των θεσπιέων -ενώ οι πολίτες είχαν
φύγει στην Πελοπόννησο- καθώς και την πόλη των Πλαταιέων,
έφτασε στην Αθήνα56 παραδίνοντας εκεί τα πάντα στην καταστρο
φή. Τις Θεσπιές και τις Πλαταιές τις έκαψαν, γιατί έμαθαν από
τους Θηβαίους ότι δεν εμήδιζαν.
51. Από το πέρασμα του Ελλησπόντου, :' όπου άρχισαν οι
βάρβαροι την πορεία τους κάνοντας ένα μήνα εκεί για να περά
σουν στην Ευρώπη, σε άλλους τρεις μήνες έφτασαν στην Αττική·
άρχοντας στην Αθήνα ήταν ο Καλλιάδης 57. Κυρίεψαν την έρημη
πόλη και μόνο κάτι λίγους Αθηναίους βρήκαν στο ιερό, είτε
ταμίες του ναού 58 είτε φτωχούς ανθρώπους, που έφραξαν την
Ακρόπολη με πορτόφυλλα και άλλα ξύλα και προσπαθούσαν ν'
αποκρούσουν τις επιθέσεις· από οικονομική αδυναμία δεν είχαν
φύγει στη Σαλαμίνα κι εξάλλου πίστευαν ότι αυτοί είχαν βρει το
νόημα του χρησμού που τους είχε δώσει η Πυθία, ότι το ξύλινο
τείχος δε θα το πάρουν κι έλεγαν ότι ο φράχτης αυτός είναι το
καταφύγιο που εννοεί ο χρησμός και όχι τα πλοία.
Η κατάληψη της Ακρόπολης
52. Οι Πέρσες έπιασαν θέσεις στο ύψωμα απέναντι από την Ακρόπολη, που οι
Αθηναίοι το λένε Άρειο Πάγο κι άρχισαν την πολιορκία της με τούτο τον τρόπο·
περιτύλιγαν τα βέλη με στουπί, τ' άναβαν και τα 'ριχναν στο φράχτη. Οι Αθηναίοι
όμως που πολιορκούνταν εδώ αμύνονταν, παρόλο που το κακό είχε ξεπερά σει κάθε
όριο και ο φράχτης τους είχε προδώσει. Όχι μόνο δε δέχονταν τις προτάσεις των
Πεισιστρατιδών 59 για συνθηκολόγηση, αλλά έβρισκαν κι άλλους τρόπους άμυνας· όταν
λ.χ. οι βάρβαροι πλησίαζαν στις πύλες, τους έριχναν στρογγυλεμένες πέτρες, ώστε για
πολύ διάστημα ο Ξέρξης ήταν σε απορία μην μπορώντας να τους βάλει στο χέρι.
135

135
53. Με τον καιρό οι βάρβαροι βρήκαν κάποιο τρόπο να βγουν από την απορία τους· γιατί
έπρεπε σύμφωνα με το χρησμό όλη η Αττική να κυριευτεί από τους Πέρσες. Στο μπροστινό
μέρος της Ακρόπολης και πίσω από τις πύλες του ανηφορικού δρόμου ούτε κανένας
φύλα,κας υπήρχε ούτε είχε γίνει σκέψη μήπως κάποιος ανεβεί από κει. Από κει λοιπόν
ανέβηκαν μερικοί προς το ιερό της κόρης του Κέκροπα της Αγλαύρου 60 μόλο που το μέρος
ήταν απόκρημνο. Μόλις τους είδαν εκεί επάνω οι Αθηναίοι, άλλοι ρίχνονταν από το τείχος
κάτω και σκοτώνονταν κι άλλοι ζήτησαν καταφύγιο μέσα στο ναό. Όσοι από τους
Πέρσες ανέβηκαν, πρώτα στράφηκαν προς τις πύλες61, τις άνοιξαν και σκότωσαν τους ικέτες.
Κι όταν τους ξάπλωσαν όλους, λεηλάτησαν το ναό κι έκαψαν όλη την Ακρόπολη.

54. Έτσι ο Ξέρξης έγινε κύριος της Αθήνας. Στέλνει τότε στα Σούσα έναν αγγελιοφόρο
ιππέα να φέρει στον Αρτάβανο την είδηση για την επιτυχία του. Τη δεύτερη μέρα από την
αποστολή του αγγελιοφόρου συγκέντρωσε τους εξόριστους Αθηναίους62 που τον
ακολουθούσαν κι έδωσε διαταγή ν' ανεβούν στην Ακρόπολη και να προσφέρουν θυσία με το
δικό τους τρόπο· ίσως είχε δει. κάποιο όνειρο ή τον απασχολούσε το ότι είχε κάψει το ναό. Οι
Αθηναίοι εξόριστοι έκαναν ό,τι είχαν διαταχθεί. Για ποιο λόγο τ' ανέφερα αυτά; Θα σας πω.

Το θαύμα της ιερής ελιάς

55. Υπάρχει εδώ στην Ακρόπολη ένα ιερό του Ερεχθέα 63, ο οποίος λένε πως είναι γέννημα
της γης, και στο ιερό υπάρχει μια ελιά και μια πηγή αλμυρού νερού· αυτά λένε οι Αθηναίοι τα
έβαλαν σημάδια ο Ποσειδώνας και η Αθηνά, όταν φιλονίκησαν 64 για τη χώρα. Αυτή λοιπόν η
ελιά συνέπεσε να καεί μαζί με τον άλλο ναό από τους βαρβάρους· κι όμως τη δεύτερη ημέρα
μετά το κάψιμο της αυτοί που διάταξε ο βασιλιάς να προσφέρουν θυσία όταν ανέβηκαν στο
ιερό, είδαν ένα βλαστό ίσαμε ένα πήχη να έχει ξεπεταχτεί από το κούτσουρο. Είναι εκείνοι
που τα είπαν αυτά.
136

136
Η, 56-82 Πριν από τη ναυμαχία
Πολεμικά συμβούλια των Ελλήνων στη Σαλαμίνα
56. Οι Έλληνες που ήταν στη Σαλαμίνα, μόλις τους ήρθε η είδηση για την τύχη της
Ακρόπολης της Αθήνας, θορυβήθηκαν τόσο πολύ, ώστε μερικοί αρχηγοί ούτε την απόφαση
δεν περίμεναν για το ζήτημα αυτό· όρμησαν στα πλοία και σήκωσαν τα πανιά, για να φύγουν
το γρηγορότερο. Όσοι απόμειναν πήραν απόφαση να ναυμαχήσουν μπροστά στον Ισθμό.
Νύχτωσε κι αυτοί σκορπίστηκαν από τη σύσκεψη κι επιβιβάζονταν στα πλοία.
Θεμιστοκλής και Μνησίφιλος, Ευρυβιάδης και Αδείμαντος
57. Φτάνει ο Θεμιστοκλής στο πλοίο του κι ένας Αθηναίος, ο Μνησίφιλος, τον ρώτησε ποια
ήταν η απόφαση. Όταν άκουσε ότι είχε αποφασιστεί να οδηγήσουν τα πλοία στον Ισθμό και
να ναυμαχήσουν μπροστά στην Πελοπόννησο, είπε- «Άμα λοιπόν σηκώσουν τα πλοία από τη
Σαλαμίνα, δεν έχεις για καμιά πατρίδα να ναυμαχήσεις· θα τραβήξει καθένας τους για την
πόλη του και μήτε ο Ευρυβιάδης θα μπορέσει να τους συγκρατήσει μήτε κανένας άλλος
άνθρωπος, ώστε να μη διαλυθεί ο στρατός· και θα χαθεί η Ελλάδα από απερισκεψίες. Αν
όμως υπάρχει κάποιος τρόπος, πήγαινε και προσπάθησε να ανατρέψεις την απόφαση, αν
μπορέσεις και πείσεις τον Ευρυβιάδη ν' αλλάξει γνώμη ώστε, να μείνουμε εδώ».
58. Πολύ άρεσε στο Θεμιστοκλή η συμβουλή και χωρίς καμιά συζήτηση τράβηξε για το
πλοίο του Ευρυβιάδη. Όταν έφτασε, του είπε ότι θέλει να συζητήσουν ένα κοινό ζήτημα. Τον
κάλεσε να μπει στο πλοίο και να του πει τι θέλει. Κάθισε κοντά του ο Θεμιστοκλής και του
εκθέτει όλα όσα άκουσε από το Μνησίφιλο, σαν να ήταν δικά του. Πρόσθεσε και άλλα πολλά
και με την επιμονή του τον έπεισε να βγει από το πλοίο και να καλέσει τους στρατηγούς σε
συμβούλιο.
59. Όταν μαζεύτηκαν, πριν ακόμα ο Ευρυβιάδης προτείνει συζήτηση για το θέμα που τους
είχε καλέσει, ο Θεμιστοκλής μιλούσε σαν χείμαρρος, γιατί και πολλή ανάγκη είχε. Και
καθώς μιλούσε ο Θεμιστοκλής, ο στρατηγός των Κορινθίων, ο Αδείμαντος του Ωκύτη, του
είπε· «Θεμιστοκλή, στους αγώνες όποιοι 137

137
ξεκινούν πριν από το σύνθημα, τρώνε ξύλο». Και ο Θεμιστοκλής δικαιολογήθηκε· «Ναι, μα
κι όσοι μένουν πίσω, χάνουν το στεφάνι».
60. Είχε μιλήσει ήρεμα στον Κορίνθιο. Στον Ευρυβιάδη δεν είπε τίποτα από όσα του
είχε πει προηγουμένως· πως αν δηλαδή σηκώσουν άγκυρα από τη Σαλαμίνα, θα
σκορπίσουν άλλος εδώ κι άλλος εκεί· δεν του ερχόταν σωστό μπροστά στους συμμάχους να
κατηγορήσει κανένα. Χρησιμοποίησε άλλο επιχείρημα κι είπε τα παρακάτω·
α. «Στο χέρι σου είναι τώρα να σώσεις την Ελλάδα, αν ακούσεις εμένα να μείνεις και
να κάνεις εδώ τη ναυμαχία και δεν ακολουθήσεις τις προτάσεις τους να οδηγήσεις τα
πλοία πίσω στον Ισθμό. Άκουσε τη μια και την άλλη γνώμη και σύγκρινε τες. Αν
συγκρουστείς κοντά στον Ισθμό, θα ναυμαχήσεις σ' ανοιχτή θάλασσα, που είναι το πιο
λίγο που μας συμφέρει, αφού έχουμε βαρύτερα και λιγότερα πλοία· κι από την άλλη, θα
χάσεις και τη Σαλαμίνα, τα Μέγαρα και την Αίγινα, αν υποθέσουμε πως θα έχουμε
κάποια επιτυχία στα άλλα. Γιατί ταυτόχρονα με το ναυ τικό θ' ακολουθήσει και ο
πεζικός στρατός κι έτσι θα τους φέρεις ο ίδιος στην Πελοπόννησο και θα βάλεις σε
κίνδυνο ολόκληρη την Ελλάδα.
β. Αν όμως κάνεις ό,τι σου προτείνω εγώ, κοίταξε πόσα πλεονεκτήματα θα πετύχεις·
πρώτα, χτυπώντας μέσα σε στενό με τα λίγα πλοία μας τα πολλά, αν γίνει ό,τι γίνεται
συνηθισμένα65 στον πόλεμο, εξασφαλίζουμε τη νίκη. Αν ναυμαχήσουμε σε στενό, ωφελεί
εμάς, αν στ' ανοιχτά εκείνους. Έπειτα σώζουμε τη Σαλαμίνα, όπου έχουμε τα παιδιά και
τις γυναίκες μας. Αλλά έχουν και τούτο το πλεονέκτημα όσα σου λέγω, που μάλιστα σας
απασχολεί τόσο πολύ" μένοντας και ναυμαχώντας εδώ, υπερασπίζεσαι την Πελοπόννησο,
όπως αν ναυμαχούσες στον Ισθμό και ούτε —σκέψου το καλά- θα τους κουβαλήσεις στην
Πελοπόννησο.
γ. Αν όμως βγουν οι ελπίδες μου και νικήσουμε με τα πλοία ,ούτε στον Ισθμό
θα σας έρθουν οι βάρβαροι ούτε θα προχωρήσουν πέρα από την Αττική· θα φύγουν άτακτα
και θα έχουμε κέρδος που θα σώσουμε τα Μέγαρα, την Αίγινα και τη Σαλαμίνα, όπου κι
ένας χρησμός δικός μας 66 λέει πως θα νικήσουμε τους

138

138
εχθρούς μας. Όταν οι άνθρωποι κάνουν λογικά σχέδια, τις πιο πολλές φορές
πραγματοποιούνται, όταν δεν κάνουν λογικά σχέδια, ούτε ο θεός δε θέλει να συμβαδίζει
με τις γνώμες τους».
61. Ενώ μιλούσε ο Θεμιστοκλής, ο Αδείμαντος του έκανε πάλι
επίθεση λέγοντας του να σωπάσει αυτός που ήταν άνθρωπος
χωρίς πατρίδα και μην αφήνοντας τον Ευρυβιάδη να βάλει σε
ψηφοφορία τη γνώμη ενός ανθρώπου με δίχως πόλη. Ας έδειχνε
την πόλη του ο Θεμιστοκλής, είπε, και τότε να δώσει γνώμη. Του
τα 'λεγε αυτά, γιατί η Αθήνα ήταν πόλη κυριευμένη και κατεχόμε
νη. Τότε ο Θεμιστοκλής κατηγόρησε πάρα πολύ κι εκείνον και
τους Κορίνθιους και τους δήλωσε ότι και πόλη είχαν και χώρα
μεγαλύτερη από τη δική τους, όσο διαθέτουν διακόσια πλοία εξο
πλισμένα· ποιοι από τους Έλληνες θα μπορούσαν ν' αποκρούσουν
μια επίθεση τους;
62. Αφού τα είπε αυτά με σημασία, απευθύνθηκε στον Ευρυ
βιάδη και του μίλησε πιο αυστηρά· «Εσύ, αν μείνεις εδώ και μόνο
μένοντας, θα φανείς άντρας γενναίος, ειδεμή θα φέρεις την
Ελλάδα τα πάνω κάτω. Γιατί όλος ο πόλεμος κρέμεται από τα
πλοία. Άκουσε με, σε παρακαλώ. Αν όμως δεν τα κάνεις αυτά,
εμείς έτσι όπως βρισκόμαστε θα πάρουμε τους δικούς μας και θα
μετακομίσουμε στη Σίρη 67 της Ιταλίας· είναι δική μας από παλιά
και εξάλλου και οι παραδόσεις λένε ότι αυτή πρέπει να χτιστεί
από μας. Κι εσείς άμα χάσετε τέτοιους συμμάχους, όπως είμαστε
εμείς, θα θυμηθείτε τα λόγια μου».
63. Μ' αυτά τα λόγια του Θεμιστοκλή άλλαξε γνώμη ο Ευρυ
βιάδης· κατά τη γνώμη μου, επειδή φοβήθηκε προπάντων τους
Αθηναίους, μην τυχόν τους παραιτήσουν, αν οδηγήσει τα πλοία
στον Ισθμό" γιατί αν τους παραιτούσαν οι Αθηναίοι, δε θα ήταν
πια αξιόμαχοι οι υπόλοιποι. Προτίμησε λοιπόν αυτή τη γνώμη, να
μείνουν και ναυμαχήσουν εκεί.
Επίκληση των Αιακιδών — Το θαύμα της ελευσινιακής πομπής
64. Μ' αυτές τις αψιμαχίες με τα λόγια αυτοί που ήταν στη Σαλαμίνα, κι αφού ο
Ευρυβιάδης είχε αποφασίσει, άρχισαν την
139

139
προετοιμασία, για να ναυμαχήσουν εκεί. Ξημέρωσε και μόλις έβγαινε ο ήλιος, έγινε
σεισμός που τον ένιωσαν και στη στεριά και στη θάλασσα. Αποφάσισαν να προσευχηθούν
στους θεούς και να καλέσουν συμμάχους τους Αιακίδες 68. Έπραξαν κατά την απόφαση
τους. Προσευχήθηκαν λοιπόν σ' όλους τους θεούς· επί τόπου επικαλέστηκαν από τη
Σαλαμίνα τον Αίαντα και τον Τελα-μώνα· για τον Αιακό και τους άλλους Αιακίδες
έστειλαν πλοίο στην Αίγινα.
65. Ο Δίκαιος του Θεοκύδη, Αθηναίος εξόριστος που τον είχαν σε υπόληψη οι
Μήδοι, διηγούνταν Την εποχή αυτή που η γη της Αττικής, καθώς την είχαν
εγκαταλείψει οι κάτοικοι της, καταστρεφόταν από τον πεζικό στρατό του Ξέρξη, έτυχε
να είναι μαζί με το Δημάρατο το Λακεδαιμόνιο στο Θριάσιο πεδίο 69. Ξάφνου
βλέπουν έναν κουρνιαχτό να έρχεται από την Ελευσίνα, σαν να βάδιζαν τριάντα
χιλιάδες 70 άντρες. Έμειναν να θαυμάζουν τον κουρνιαχτό, ποιοι άνθρωποι τον
προκαλούσαν, και ξαφνικά άκουσαν φωνή που τους φαινόταν ότι η φωνή αυτή ήταν ο
μυστικός ίακχος 71. Ο Δημάρατος δεν ήξερε για τις θρησκευτικές τελετές της Ελευσίνας
και τον ρώτησε τι σήμαινε αυτό που άκουγαν. Κι αυτός του είπε· Δημάρατε, δεν είναι
δυνατό να μη συμβεί μεγάλη ζημιά στο στρατό του βασιλιά. Είναι ολοφάνερο, αφού η
Αττική είναι έρημη, ότι αυτό που ακούγεται είναι από το θεό κι έρχεται από την
Ελευσίνα, για να βοηθήσει τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους. Κι αν ξεσπάσει
στην Πελοπόννησο, ο κίνδυνος θα είναι για τον ίδιο το βασιλιά και το στράτευμα του
στην ξηρά, αν πάλι τραβήξει κατά τα πλοία, θα κινδυνέψει ο βασιλιάς να χάσει το
ναυτικό του. Όσο για την εορτή αυτή, την εορτάζουν οι Αθηναίοι όλα τα χρόνια προς
τιμή της Μητέρας και της Κόρης και μπαίνει στο μυστικό της όποιος θέλει από τους
ίδιους κι από τους άλλους Έλληνες. Και τη φωνή που ακούς την απευθύνουν κατά
την εορτή αυτή στον Ίακχο. Όταν τ' άκουσε ο Δημάρατος, είπε· Σιωπή, μην πεις σε
άλλον ό,τι μου είπες. Αν φτάσουν τα λόγια τούτα στ' αυτιά του βασιλιά, χάνεις το
κεφάλι σου και ούτε εγώ θα μπορέσω να σε σώσω ούτε άλλος από τους ανθρώπους
κανένας. Κάθισε ήσυχος κι άσε τους θεούς να φροντίσουν για τούτο το στρατό.
Ενώ του έλεγε αυτές τις συμβουλές, από τον
140

140
κουρνιαχτό σχηματίστηκε ένα σύννεφο που σηκώθηκε ψηλά και πήγαινε κατά τη Σαλαμίνα
στο στρατόπεδο των Ελλήνων. Έτσι κατάλαβαν ότι έμελλε να χαθεί το ναυτικό του
Ξέρξη. Αυτά έλεγε ο Δίκαιος του Θεοκύδη κι έφερνε μάρτυρες το Δημάρατο μαζί μ' αυτόν
κι άλλους.
Ο περσικός στόλος στο Φάληρο
66. Όσοι υπηρετούσαν στο ναυτικό του Ξέρξη θαύμασαν στην Τραχίνα το
χαλασμό των Λακεδαιμόνιων. Από κει πέρασαν στην Ιστιαία, όπου έμειναν τρεις μέρες
και πλέοντας διαμέσου του Ευρίπου σε άλλες τρεις μέρες έφτασαν στο Φάληρο. Όπως
νομίζω, δεν ήταν λιγότεροι στον αριθμό όσοι έκαναν εισβολή στην Αθήνα από την ξηρά
και με τα πλοία από όσους είχαν φτάσει στη Σηπιάδα και στις Θερμοπύλες. Γιατί στη θέση
εκείνων απ' αυτούς που χάθηκαν στις Θερμοπύλες και στις ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο, και
τότε ακόμα δεν ακολουθούσαν το βασιλιά, λογαριάζω τους Μαλιείς και τους Δωριείς και
τους Λοκρούς και τους Βοιωτούς που ακολούθησαν πανστρατιά εκτός από τους
Θεσπιείς και τους Πλαταιείς κι ακόμα τους Καρύστιους, τους Άνδριους, τους
Τήνιους και όλους τους άλλους νησιώτες, εκτός από τα πέντε νησιά που ανέφερα 72 πιο
μπροστά. Γιατί όσο περισσότερο προχωρούσε ο Πέρσης στο εσωτερικό της Ελλάδας, τόσο
και περισσότερες πόλεις τον ακολουθούσαν.
Πολεμικό συμβούλιο των Περσών
67. Έφτασαν λοιπόν όλοι αυτοί στην' Αθήνα εκτός από τους Πάριους [οι Πάριοι
έμειναν πίσω στην Κύθνο και καιροφυλακτούσαν να δουν πού θα κλίνει ο πόλεμος]·
όταν οι άλλοι έφτασαν στο Φάληρο, κατεβαίνει εκεί κι ο ίδιος ο Ξέρξης στα πλοία
θέλοντας να συναντηθεί μαζί τους και να μάθει τις γνώμες όσων ήταν στα πλοία. Όταν
έφτασε και κάθισε στην πρώτη θέση, ήρθαν οι κυβερνήτες και οι αρχηγοί των λαών
του που τους φώναξαν από-τα πλοία κι έπαιρναν θέση κατά την τιμή που τους έδινε ο
βασιλιάς, πρώτος ο Σιδώνιος, έπειτα ο Τύριος, έπειτα οι

141

141
άλλοι. Κι όπως κάθονταν στη σειρά με τάξη, έστειλε ο Ξέρξης το Μαρδόνιο και ρωτούσε
δοκιμάζοντας τη γνώμη τους αν έπρεπε να κάνει ναυμαχία.
68. Ο Μαρδόνιος ρωτούσε φέρνοντας γύρο κι αρχίζοντας από το Σιδώνιο- όλοι
συμφωνούσαν στην ίδια άποψη λέγοντας να γίνει ναυμαχία· η. Αρτεμισία όμως μίλησε
αλλιώς.
α. «Κάνε μου τη χάρη, Μαρδόνιε, και πες στο βασιλιά ότι εγώ προτείνω τούτα· κι ούτε
στάθηκα η πιο δειλή στις ναυμαχίες κοντά στην Εύβοια ούτε ήταν λίγα όσα έκανα·
κύριε, είναι σωστό να σου φανερώσω την πραγματική μου γνώμη, ποιο είναι το
καλύτερο που νομίζω για τα συμφέροντα σου. Να τι σου λέω. Σκέψου τα πλοία και μην
κάνεις ναυμαχία. Γιατί τούτοι εδώ είναι στη θάλασσα καλύτεροι από τους άντρες σου
όσο οι άντρες από τις γυναίκες. Εξάλλου τι ανάγκη έχεις να διακινδυνεύσεις σε μια
ναυμαχία; Δεν είναι δική σου η Αθήνα που γι' αυτήν έκανες την εκστρατεία; Δεν είναι
δική σου και η άλλη Ελλάδα; Κανένας δε σου είναι εμπόδιο. Κι όποιοι σου
αντιστάθηκαν, έπαθαν ό,τι τους έπρεπε.
β. Ποια εξέλιξη νομίζω πως θα έχει η κατάσταση των αντι πάλων μας, θα σου το πω.
Αν δε βιαστείς να κάνεις ναυμαχία, αλλά κρατήσεις τα πλοία κοντά στην ξηρά μένοντας
αυτού ή και προχωρώντας στην Πελοπόννησο, εύκολα θα γίνουν, κύριε μου, όσα είχες
στο νου σου, όταν ήρθες εδώ. Δεν είναι σε θέση οι Έλληνες να σου αντισταθούν για πολύ
καιρό· θα τους διασκορπίσεις και θα φύγει καθένας στην πόλη του. Γιατί ούτε τρόφιμα
διαθέτουν σ' αυτό το νησί, όπως μαθαίνω, ούτε είναι φυσικό, όταν εσύ οδηγήσεις τον
πεζικό σου στρατό στην Πελοπόννησο, να μην ανησυχήσουν όσοι από τούτους ήρθαν από
κει, αλλά να ενδιαφερθούν να ναυμαχήσουν μπροστά στην Αθήνα.
γ. Αν όμως βιαστείς να ναυμαχήσεις αμέσως, φοβούμαι μήπως πάθει κανένα κακό
το ναυτικό και βλάψει έτσι και το πεζικό. Βάλε ακόμα στο νου σου, βασιλιά, και τούτο· οι
καλοί άνθρωποι κάνουν συνήθως υπηρέτες κακούς, ενώ οι κακοί καλούς. Εσύ, που είσαι
από όλους τους ανθρώπους ο πιο καλός, έχεις κακούς υπηρέτες, που θεωρούνται πως
ανήκουν στην τάξη των συμμάχων
142

142
κι αυτοί είναι οι Αιγύπτιοι, οι Κύπριοι, οι Κίλικες, οι Πάμφυλοι που είναι άχρηστοι
ολότελα».
69. Όσο τα έλεγε αυτά στο Μαρδόνιο, όποιοι συμπαθούσαν
την Αρτεμισία θεωρούσαν τα λόγια της συμφορά, από φόβο
μήπως πάθει κανένα κακό από το βασιλιά, επειδή δεν τον άφηνε
να κάνει τη ναυμαχία. Όποιοι όμως τη ζήλευαν και τη φθονού
σαν, επειδή ανάμεσα σε όλους τους συμμάχους αυτή είχε τις πρώ
τες τιμές, ευχαριστιόνταν με την απάντηση της με την ιδέα πως δε
θα τη γλίτωνε. Όταν όμως οι γνώμες αναφέρθηκαν στον Ξέρξη,
ευχαριστήθηκε εξαιρετικά με τη γνώμη της Αρτεμισίας κι ενώ τη
θεωρούσε και προηγουμένως σπουδαία, τότε την επαίνεσε πολύ
περισσότερο. Ωστόσο διάταξε ν' ακολουθηθεί η γνώμη των πιο
πολλών, επειδή είχε τουτηδώ την πεποίθηση· στην Εύβοια στάθη
καν θεληματικά δειλοί, επειδή εκείνος δεν ήταν εκεί· ενώ τώρα
ήταν έτοιμος να τους παρακολουθήσει προσωπικά να ναυμαχούν.
70. Κι όταν δόθηκε η διαταγή να ξεκινήσουν, οδηγούσαν τα
πλοία προς τη Σαλαμίνα και σχημάτισαν παράταξη με ησυχία.
Δεν τους έφτασε όμως η διάρκεια της μέρας για να ναυμαχήσουν
κι έπεσε η νύχτα. Ετοιμάζονταν για την επόμενη ημέρα. Τους Έλ
ληνες τους είχε πιάσει φόβος και ανησυχία και πιο πολύ όσους
ήταν από την Πελοπόννησο. Κι ανησυχούσαν, γιατί κάθονταν στη
Σαλαμίνα κι έμελλαν να ναυμαχήσουν για τη γη των Αθηναίων κι
αν νικηθούν ν' αποκλειστούν και να πολιορκηθούν στο νησί,
αφήνοντας αφύλακτη τη δική τους γη.
Οχύρωση του Ισθμοί)
71. Το πεζικό των βαρβάρων την ίδια νύχτα βάδιζε κατά της Πελοποννήσου,
παρόλο που είχαν χρησιμοποιηθεί όλα τα δυνατά μέσα να μην εισβάλουν οι
βάρβαροι από τηνξηρά. Αμέσως μόλις έμαθαν οι Πελοποννήσιοι ότι όλοι οι γύρω
από το Λεωνίδα είχαν σκοτωθεί στις Θερμοπύλες, έτρεξαν από τις πόλεις τους όλοι
και στρατοπέδευσαν στον Ισθμό· στρατηγός τους ήταν ο Κλεόμβροτος του
Αναξανδρίδη, αδελφός του Λεωνίδα. Αφού στρατοπέδευσαν στον Ισθμό κι
έκλεισαν το δρόμο της Σκιρωνίδας 73 , έχτιζαν τείχος από τη μια άκρη του Ισθμού
στην άλλη, όπως είχαν αποφασίσει

143

143
σε σύσκεψη. Κι επειδή ήταν πολλές δεκάδες χιλιάδες και δούλευε κάθε άντρας, το έργο
προχωρούσε. Γιατί κουβαλούσαν πέτρες, πλιθιά και ξύλα και καλάθια γεμάτα άμμο και
δεν έπαυαν ούτε λεπτό να εργάζονται όσοι είχαν έρθει να βοηθήσουν, νύχτα και μέρα.
72. Οι Έλληνες που είχαν έρθει στον Ισθμό μαζικά ήταν οι
Λακεδαιμόνιοι, οι Αρκάδες όλοι, οι Ηλείοι, οι Κορίνθιοι, οι
Σικυώνιοι, οι Επιδαύριοι, οι Φλιάσιοι, οι Τροιζήνιοι, οι Ερμιο-
νείς. Αυτοί ήταν που έτρεξαν να βοηθήσουν κι αγωνιούσαν υπερ
βολικά για την Ελλάδα που κινδύνευε. Οι άλλοι Πελοποννήσιοι
δε νοιάστηκαν καθόλου· κι ωστόσο είχαν περάσει τα Ολύμπια και
τα Κάρνεια74
73. Στην Πελοπόννησο κατοικούν εφτά έθνη. Τα δύο από
αυτά είναι ντόπιοι, οι Αρκάδες και οι Κυνούριοι, και μένουν στις
περιοχές που κατοικούσαν και την παλιά εποχή. Ένα άλλο έθνος,
οι Αχαιοί 75, χωρίς να βγουν από την Πελοπόννησο, άφησαν όμως
τα μέρη τους και κατοικούν σ' άλλη περιοχή. Τα άλλα τέσσερα
από τα εφτά έθνη είναι ξενοφερμένοι κι αυτοί είναι οι Δωριείς,
οι Αιτωλοί, οι Δρύοπες και οι Λήμνιοι. Οι Δωριείς είχαν πολλές
και σημαντικές πόλεις· οι Αιτωλοί είχαν μόνο την Ήλιδα- οι
Δρύοπες την Ερμιόνη και την Ασίνη 76 κοντά στην Καρδαμύλη τη
λακωνική και οι Λήμνιοι 77 όσες ανήκαν στους Παρωρεάτες. Οι
Κυνούριοι είναι ντόπιοι, αλλά φαίνεται πως μόνο αυτοί είναι Ίω-
νες· κάτω όμως από την εξουσία των Αργείων έγιναν με τον
καιρό Δωριείς και είναι οι Ορνεάτες 78 και οι γείτονες τους. Όλε$
οι πόλεις των εφτά τούτων εθνών, εκτός από αυτές που ονόμασα,
έμειναν απ' έξω· κι αν επιτρέπεται να μιλήσω ελεύθερα, έμειναν
απ' έξω, αλλά μήδιζαν.
Πολεμικό συμβούλιο των Ελλήνων. Το στρατήγημα του Θεμιστοκλή
74. Όσοι λοιπόν βρίσκονταν στον Ισθμό ήταν αφοσιωμένοι σ' ένα τόσο σημαντικό
έργο, γιατί ο αγώνας τους θα έκρινε το παν και δεν έλπιζαν δα και καμιά σωτηρία από
τα πλοία. Μαθαίνοντας τα αυτά στη Σαλαμίνα δε φοβόνταν τόσο για τον εαυτό τους όσο
για την Πελοπόννησο. Ως τότε πλησίαζαν ο ένας τον άλλο και
144

144
μιλούσαν κρυφά, γιατί τους φαίνονταν περίεργη η απερισκεψία του Ευρυβιάδη· τέλος
το πράγμα ξέσπασε. Τότε γίνεται συμβούλιο και λέγονταν πολλά για τα ίδια πράγματα·
άλλοι δηλαδή ότι έπρεπε ν' αποπλεύσουν για την Πελοπόννησο και ν' αγωνι στούν για
κείνη, όχι να μείνουν και να δώσουν μάχη για χώρα κατακτημένη, ενώ οι Αθηναίοι και οι
Αιγινήτες και οι Μεγαρείς να μείνουν και να πολεμήσουν επί τόπου.
75. Τότε ο Θεμιστοκλής, μια και η γνώμη του έχανε από τους Πελοποννήσιους, βγαίνει
κρυφά από το συμβούλιο. Και σαν βγήκε, στέλνει στο στρατόπεδο των Μήδων κάποιον
με πλοίο, αφού του παράγγειλε τι έπρεπε να πει. Αυτός λεγόταν Σίκιννος κι ήταν δούλος
του Θεμιστοκλή και παιδαγωγός των παιδιών του· έπειτα από τα γεγονότα αυτά ο
Θεμιστοκλής τον έκανε πολίτη των Θεσπιών -όταν 79 οι Θεσπιείς δέχονταν πολίτες- και
πολύ πλούσιο. Αυτός τότε μόλις έφτασε με το πλοίο, λέει στους στρατηγούς των βαρβάρου
τα εξής· «Μ' έστειλε ο στρατηγός των Αθηναίων κρυφά από τους άλλους Έλληνες· είναι
με το μέρος του βασιλιά και θέλει πιο πολύ τη δική σας επιτυχία παρά των Ελλήνων. Μου
είπε να σας πω ότι τρομαγμένοι οι Έλληνες σκέπτονται τη φυγή και είναι τώρα η
ευκαιρία να κάνετε το πιο λαμπρό κατόρθωμα σας, αν δεν τους αφήσετε να σας
ξεφύγουν. Γιατί ούτε την ίδια γνώμη μεταξύ τους έχουν ούτε και θ' αντισταθούν πια σ'
εσάς, αλλά θα τους δείτε να ναυμαχούν μεταξύ τους όσοι απ' αυτούς είναι με το μέρος
σας με όσους δεν είναι». Αυτά είπε ο Σίκιννος κι έφυγε αμέσως.
Μετακινήσεις του περσικού στόλου
76. Οι βάρβαροι έδωσαν πίστη στο μήνυμα· αποβιβάζουν λοι πόν πολλούς Πέρσες
στο νησάκι ανάμεσα στη στεριά και στη Σαλαμίνα, την Ψυττάλεια 80 , η μια ενέργεια·
κι η άλλη, όταν έγιναν μεσάνυχτα, αναπτύσσουν τη δυτική τους γραμμή κάνοντας
κύκλο προς τη Σαλαμίνα. Αναπτύσσονταν εκείνοι που είχαν ταχθεί στην Κέο 81 και
στην Κυνόσουρα 82 και έπιασαν με τα πλοία τους όλο τον πορθμό ως τη Μουνιχία.
Ανάπτυσσαν τα πλοία για το λόγο τούτο, να μην μπορέσουν οι Έλληνες ούτε να
φύγουν,

145

145
αλλά ν' αποκλειστούν στη Σαλαμίνα και να πληρώσουν τ' αγωνίσματα τους στο
Αρτεμίσιο. Στην Ψυττάλεια πάλι αποβίβασαν τους δικούς τους μ' αυτό το σκοπό·
όταν γίνεται η ναυμαχία, επειδή σ' αυτό το μέρος κυρίως θα έβγαζε η θάλασσα
ανθρώπους και ναυάγια (γιατί το νησί βρισκόταν στο στενό, όπου ήταν να γίνει η
ναυμαχία), να σώζουν τους δικούς τους και να εξοντώνουν τους εχθρούς· όλα αυτά τα
έκαναν σιωπηλά, για να μην πάρουν είδηση οι αντίπαλοι. Αυτές τις προετοιμασίες
έκαναν τη νύχτα χωρίς να κοιμηθούν καθόλου.
Ο χρησμός
77. Ενάντια στους χρησμούς ότι δεν είναι αληθινοί δεν μπορώ να μιλήσω· δε
θέλω όταν μιλούν ξεκάθαρα να προσπαθήσω να τους διαψεύσω, βλέποντας τέτοια
πράγματα: «Αλλά όταν την ιερή ακτή της Άρτεμης με τα χρυσά όπλα και τη θαλασσινή
Κυνόσουρα γεφυρώσουν με πλοία, με φρενιασμένη ελπίδα επειδή έκαψαν τις πλούσιες
Αθήνες η θεία Δίκη θα σβήσει τον Κόρο, της ύβρης το γιο που όλα τα ποθεί νομίζοντας
πως θα τα καταπιεί όλα. Άρματα με άρματα θα σμίξουν και με αίμα ο Άρης θα βάψει
τη θάλασσα. Τότε τη μέρα της Λευτεριάς στην Ελλάδα θα φέρει ο παντεπόπτης γιος του
Κρόνου κι η θεία η Νίκη»
Όταν για τα πράγματα αυτά μιλάει τόσο καθαρά ο μάντης, ούτε εγώ τολμώ83 να
φέρω αντιρρήσεις στους χρησμούς ούτε από άλλους δέχομαι.
Οι Έλληνες στρατηγοί συζητούν
78. Οι στρατηγοί στη Σαλαμίνα εξακολουθούσαν να λογομα
χούν έντονα. Δεν ήξεραν ακόμα πως οι βάρβαροι τους κύκλωναν
με τα πλοία τους, αλλά, όπως τους έβλεπαν παραταγμένους τη
μέρα, νόμιζαν πως κρατούσαν τις ίδιες θέσεις.
79. Ενώ ήταν ακόμα οι στρατηγοί συγκεντρωμένοι, περνά
από την Αίγινα ο Αριστείδης του Λυσίμαχου, Αθηναίος που τον
είχε εξοστρακίσει ο δήμος· γι' αυτόν εγώ σχημάτισα τη γνώμη,
146

146
 «Σχημάτισα τη γνώμη μαθαίνοντας για τη διαγωγή
τον, ότι αυτός ήταν μέσα στην Αθήνα άνθρωπος εξαίρετος
και στο έπακρο δίκαιος» (Η,79).

Ο Αριστείδης.
όταν έμαθα για τη συμπεριφορά του, ότι ήταν μέσα στην
Αθήνα άντρας άριστος και στο έπακρο δίκαιος. Αυτός
λοιπόν στάθηκε έξω από το συνέδριο κι είπε να του φωνάξουν το Θεμιστοκλή, που δεν
ήταν φίλος του αλλά το αντίθετο εχθρός του φανατικός. Το μέγεθος όμως της συμφοράς
που καιροφυλακτούσε τον έκανε να ξεχάσει τα παλιά και τον φώναξε θέλοντας να τον
συναντήσει. Είχε εξάλλου ακούσει ότι οι Πελοποννήσιοι ήταν έτοιμοι να οδη γήσουν τα
πλοία στον Ισθμό. Μόλις βγήκε ο Θεμιστοκλής, του λέει ο Αριστείδης· «Εμείς είναι
ανάγκη να φιλονικούμε και σε άλλες περιστάσεις και τώρα πολύ περισσότερο ποιος από
τους δυο μας θα κάνει μεγαλύτερο καλό στην πατρίδα. Σου λέω λοιπόν ότι και λίγα και
πολλά να πουν οι Πελοποννήσιοι για αναχώρηση τους από δω είναι το ίδιο. Είδα με τα
μάτια μου ό,τι σου λέω, ότι και να θέλουν οι Κορίνθιοι και ο Ευρυβιάδης ο ίδιος δε θα
μπορέσουν να αναχωρήσουν, γιατί οι εχθροί μας έχουν κλείσει από παντού. Πήγαινε
λοιπόν μέσα και δώσε τους την είδηση».
80. Να κι η απάντηση του Θεμιστοκλή· «Πολύ σωστά με συμβουλεύεις και πολύ καλή
είδηση έφερες. Ήρθες κι όσα εγώ παρακαλούσα, τα είδες να έχουν γίνει με τα μάτια σου.
Μάθε πως ό,τι κάνουν οι Μήδοι το κάνουν από εμένα. Αφού δεν ήθελαν οι Έλ-

147

147
ληνες να δώσουν μάχη με τη θέληση τους, ήταν ανάγκη να οδηγηθούν σ' αυτήν και χωρίς
να θέλουν. Εσύ όμως αφού έφερες αυτή την καλή είδηση, πες την ο ίδιος. Αν τους πω εγώ
αυτά τα πράγματα, θα νομίσουν ότι τα έπλασα με το νου μου και δε θα μπορέσω ν'
αλλάξω την ιδέα που έχουν, ότι δηλαδή οι βάρβαροι δεν κάνουν τέτοια πράγματα. Αλλά
εσύ ο ίδιος έμπα και εξήγησε πώς είναι η κατάσταση. Κι όταν τους τα εξηγήσεις, αν
πειστούν, αυτό θα είναι το καλύτερο· αν όμως δεν τους φανούν πιστευτά, για μας είναι το
ίδιο. Δε θα μπορέσουν πια να ξεφύγουν, αν όπως λες είμαστε κλεισμένοι από παντού».
81. Παρουσιάστηκε ο Αριστείδης και τα είπε αυτά" είπε πως
ήρθε από την Αίγινα και πως με δυσκολία κατάφερε να ξεφύγει
τα προσορμισμένα πλοία· πως όλο το ελληνικό στρατόπεδο ήταν
αποκλεισμένο από τα πλοία του Ξέρξη· και τους συμβούλεψε να
ετοιμαστούν, για να τους αποκρούσουν. Αυτά είπε ο Αριστείδης
κι έφυγε κι άρχισε τότε από κείνους η αμφισβήτηση των λόγων
του· οι περισσότεροι από τους στρατηγούς δεν πίστευαν τις ειδή
σεις.
82. Κι ενώ αυτοί εξακολουθούσαν να μην πιστεύουν, ήρθε ένα
καράβι με Τηνιακούς που είχαν αυτομολήσει, με κυβερνήτη
Τηνιακό τον Παναίτιο του Σωσιμένη, που έφερε την πάσα αλή
θεια. Για την πράξη τους αυτή γράφτηκε το όνομα των Τηνίων
στους Δελφούς στον τρίποδα 84 ανάμεσα στα ονόματα όσων είχαν
συντρίψει το βάρβαρο. Μ' αυτό το πλοίο λοιπόν που είχε αυτομο
λήσει στη Σαλαμίνα και με το λημνιώτικο στο Αρτεμίσιο έφτασε
το ναυτικό των Ελλήνων τα τριακόσια ογδόντα πλοία, γιατί δυο
πλοία χρειάζονταν γι' αυτό τον αριθμό.
Η ναυμαχία της Σαλαμίνας
83. Οι Έλληνες πίστεψαν τα λόγια που τους είπαν οι Τήνιοι κι άρχισαν ετοιμασία
για τη ναυμαχία. Ήταν πια χαράματα κι έκαναν συγκέντρωση των επιβατών 85 · πρώτος
και καλύτερα από
Η, 83-103 148

148
όλους μίλησε ο Θεμιστοκλής. Κι ο λόγος του ήταν για τα καλύ τερα σε αντιπαραβολή με
τα χειρότερα όσα οφείλονται είτε στη φύση του ανθρώπου είτε στις συνθήκες όπου ζει. Κι
αφού τους παρακίνησε να προτιμούν τα καλύτερα κι αφού τελείωσε όμορφα το λόγο του,
τους είπε να επιβιβαστούν στα πλοία. Όσο αυτοί επιβιβάζονταν, έφτασε και το πλοίο από
την Αίγινα, που το είχαν στείλει για τους Αιακίδες. Τότε οι Έλληνες ανάπτυξαν όλα τα
πλοία τους.
84. Ενώ αυτοί αναπτύσσονταν ακόμα, τους κάνουν αμέσως
επίθεση οι βάρβαροι. Οι Έλληνες γυρίζουν πρύμη κι οδηγούν τα
πλοία κατά την ξηρά. Ο Αμεινίας όμως, Αθηναίος από την Παλ
λήνη 86 , προχωρεί κι εμβολίζει ένα πλοίο. Μπλέχτηκε το πλοίο του
και δεν μπορούσαν να ξεμπλεχτούν κι έτσι οι άλλοι βοηθώντας
τον Αμεινία πιάστηκαν στη μάχη. Έτσι λένε οι Αθηναίοι πως
έγινε η αρχή της μάχης. Οι Αιγινήτες λένε ότι την αρχή την έκανε
το πλοίο που είχε πάει για τους Αιακίδες. Λέγεται ακόμα και
τούτο· ότι τους φάνηκε το όραμα μιας γυναίκας και μόλις φάνηκε,
έβαλε φωνή, ώστε ν' ακούσει όλο το ελληνικό στράτευμα, αφού
πρώτα τους ειρωνεύτηκε· Ε παλικαράδες, ως πόσο ακόμα θα
γυρίζετε πρύμη;
85. Απέναντι λοιπόν στους Αθηναίους είχαν ταχθεί οι Φοίνι
κες (αυτοί κρατούσαν το άκρο της παράταξης προς την Ελευσίνα,
δυτικά) κι απέναντι στους Λακεδαιμόνιους οι Ίωνες: αυτοί κρα
τούσαν το άκρο προς την Ανατολή και τον Πειραιά. Λίγοι από
αυτούς έδειχναν δειλία, όπως τους είχε ζητήσει ο Θεμιστοκλής, οι
περισσότεροι όμως όχι. Μπορώ λοιπόν ν' απαριθμήσω τα ονό
ματα πολλών τριηράρχων που έπιασαν πλοία ελληνικά, αλλά ανα
φέρω μόνο το Θεομήστορα του Ανδροδάμαντα και το Φύλακο του
Ιστιαίου· ήταν κι οι δύο Σάμιοι. Να γιατί αναφέρω τούτους
μονάχα 87 , επειδή το Θεομήστορα για την πράξη του αυτή τον έκα
ναν οι Πέρσες τύραννο της Σάμου, ο Φύλακος πάλι γράφτηκε
ευεργέτης του βασιλιά και του έκαναν δώρο πολλή γη. Οι ευεργέ
τες του βασιλιά λέγονται περσικά οροσάγγες. Αυτά γι' αυτούς.
86. Το πλήθος όμως των πλοίων καταστρέφονταν στη Σαλα
μίνα. Άλλα τα βούλιαξαν οι Αθηναίοι κι άλλα οι Αιγινήτες.
Αφού οι Έλληνες ναυμαχούσαν με σύστημα και τάξη και οι βάρ-
149

149
 150

150
 Η

Ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π.Χ.)

α. Οι θέσεις των δύο στόλων. Οι Πέρσες έχουν αποκλείσει το στενό και από τα δύο
μέρη τη νύχτα.
β. Οι Πέρσες το πρωί παρατάσσονται κατά των Ελλήνων.
γ. Η μοίρα των Αθηναίων με επικεφαλής το Θεμιστοκλή τρέπουν σε φυγή το δεξιό
των Περσών.
δ. Ο περσικός στόλος διαλύεται, οι Πέρσες εξοντώνονται στην Ψυττάλεια.
βαροι ούτε τάξη κρατούσαν ούτε ενεργούσαν με σκέψη, ήταν επό¬μενο να πάθουν
ό,τι έπαθαν. Μολονότι τη μέρα εκείνη φάνηκαν πολύ ανώτεροι από τον εαυτό τους,
όπως τον είχαν δείξει στην Εύβοια. Καθένας έδειχνε προθυμία και καθένας νόμιζε
από το φόβο του Ξέρξη ότι αυτόν θα δει ο βασιλιάς.
87. Για τους άλλους, τούτους ή εκείνους, δεν μπορώ να πω με ακρίβεια πώς
αγωνίζονταν καθένας από τους βαρβάρους ή τους Έλληνες. Με την Αρτεμισία όμως
έγινε τούτο, που έκανε να την εκτιμήσει ακόμα περισσότερο ο βασιλιάς. Όταν η
παράταξη του βασιλιά έφτασε σε μεγάλη σύγχυση, αυτή την ώρα το πλοίο της
Αρτεμισίας το κυνηγούσε ένα αττικό. Μην μπορώντας να ξεφύγει —γιατί μπροστά
της ήταν άλλα φιλικά πλοία, ενώ η ίδια ήταν προς το μέρος των εχθρών— αποφάσισε
να κάνει το εξής που το έκανε και της βγήκε σε καλό: καθώς την κυνηγούσε το
αττικό πλοίο, εμβολίζει ορμητικά ένα φιλικό πλοίο καλυνδίτικο, που ήταν μέσα κι ο
βασιλιάς των Καλυνδίων88 Δαμασίθυμος. Είχε φιλονικήσει μαζί του, όταν ήταν στον
Ελλήσποντο; Δεν μπορώ να
151

151
πω. Ούτε αν έπραξε έτσι από προμελέτη ούτε αν ήταν συγκυρία που βρέθηκε το πλοίο
κατά τύχη μπροστά της. Κι όταν το εμβόλισε και το βούλιαξε, με την καλή της τύχη
πέτυχε διπλό κέρδος· ο τριήραρχος 89 του αθηναϊκού πλοίου, επειδή την είδε να εμβολί-
ζει πλοίο με βαρβάρους, νομίζοντας πως το πλοίο της Αρτεμισίας ήταν ελληνικό ή
πλοίο που αυτομόλησε από τους βαρβάρους και τώρα τους χτυπούσε, την παράτησε
και στράφηκε σ' άλλα.
88. Με τέτοιο τρόπο από το ένα μέρος της έτυχε να μπορέσει
να διαφύγει και να μη χαθεί κι από το άλλο έγινε μ' αυτήν τούτο·
ενώ προξένησε ζημία, από αυτή τη ζημία κέρδισε μεγαλύτερη
εκτίμηση από τον Ξέρξη. Λένε δηλαδή ότι ο βασιλιάς που κοίταζε
πρόσεξε το πλοίο που έκανε τον εμβολισμό και κάποιος από τους
παρόντες του είπε· Κύριε, βλέπεις πόσο σπουδαία αγωνίζεται η
Αρτεμισία, ώστε βούλιαξε κι εχθρικό πλοίο; Ο βασιλιάς ρώτησε
αν το κατόρθωμα ήταν αληθινά της Αρτεμισίας κι αυτοί του το
βεβαίωσαν, επειδή ήξεραν πολύ καλά το σήμα του πλοίου της και
ότι το πλοίο που βυθίστηκε ήταν εχθρικό. Και όλα τα άλλα, όπως
είπαμε, της βγήκαν σε καλό, καθώς επίσης και το ότι από το
καλυνδίτικο πλοίο δε σώθηκε κανένας, για να την κατηγορήσει.
Όταν τ' άκουσε αυτά ο Ξέρξης, λένε πως είπε· «Οι άντρες μου
έγιναν γυναίκες και οι γυναίκες άντρες». Αυτά λένε πως είπε ο
Ξέρξης.
89. Στη σύγκρουση αυτή σκοτώθηκε ο Αριαβίγνης του Δαρεί
ου, που ήταν αδερφός του Ξέρξη και άλλοι πολλοί κι ονομαστοί
από τους Πέρσες και τους Μήδους και τους άλλους συμμάχους κι
από τους Έλληνες αλλά κάτι λίγοι. Επειδή ήξεραν να κολυμπούν,
όταν βούλιαζαν τα πλοία τους και δε σκοτώνονταν στη μάχη,
έβγαιναν κολυμπώντας στη Σαλαμίνα. Από τους βαρβάρους όμως
οι περισσότεροι χάθηκαν στη θάλασσα, επειδή δεν ήξεραν να
κολυμπούν. Κι όταν τα πλοία της πρώτης γραμμής γύρισαν για να
φύγουν, τότε ήταν που βούλιαξαν τα περισσότερα. Γιατί όσοι
ήταν στη δεύτερη γραμμή, προσπαθώντας να περάσουν τα πλοία
τους μπροστά, για να παρουσιάσουν κι αυτοί στο βασιλιά κάποιο
κατόρθωμα, έπεφταν επάνω στα δικά τους πλοία που έφευγαν.
Μέσα στη σύγχυση αυτή έγινε και τούτο· μερικοί Φοίνι-

152

152
κες, που βούλιαξαν τα πλοία τους, πήγαν στο βασιλιά και κατη γόρησαν τους Ίωνες ότι
τα πλοία τους χάθηκαν εξαιτίας τους, επειδή έκαναν προδοσία. Το πράγμα όμως ήρθε
έτσι, ώστε και οι στρατηγοί των Ιώνων να μη χαθούν και οι Φοίνικες που είχαν
κατηγορήσει να λάβουν μια τέτοια αμοιβή. Μιλούσαν ακόμα γι’ αυτά κι ένα πλοίο
σαμοθρακιώτικο εμβολίζει ένα πλοίο αττικό. Από τη μία βούλιαζε το αττικό πλοίο κι
από την άλλη έρχεται με ορμή ένα αιγινήτικο πλοίο και βουλιάζει το πλοίο των
Σαμοθρα-κιωτών. Οι Σαμοθρακιώτες όμως είναι ακοντιστές και χτυπώντας τους
επιβάτες τους έριξαν στη θάλασσα από το πλοίο που τους είχε χτυπήσει, μπήκαν σ'
αυτό και το κυρίεψαν. Αυτά τα γεγονότα έσωσαν τους Ίωνες 90 . Αφού τους είδε ο
Ξέρξης να κάνουν ένα τέτοιο μεγάλο κατόρθωμα, γύρισε προς τους Φοίνικες καταγανα-
κτισμένος και κατηγορώντας τους πάντες και πρόσταξε να τους πάρουν τα κεφάλια, για
να μη δείχνουν αυτοί τη δειλία τους κι ύστερα κατηγορούν τους καλύτερους τους. Ο
Ξέρξης καθόταν στο βουνό που ήταν απέναντι στη Σαλαμίνα και λέγεται Αιγάλεω και
κάθε φορά που έβλεπε κάποιον δικό του να κάνει ένα κατόρθωμα στη ναυμαχία
ρωτούσε ποιος ήταν αυτός και οι γραμματικοί του έγραφαν τον τριήραρχο με το όνομα
του πατέρα του και την πόλη. Σ' αυτό το πάθημα των Φοινίκων βοήθησε κι ο
Αριαράμνης, Πέρσης φίλος των Ιώνων που ήταν παρών.
91. Στράφηκαν λοιπόν αυτοί προς τους Φοίνικες. Οι βάρβα
ροι είχαν τραπεί σε φυγή κι ενώ πήγαιναν προς το Φάληρο, οι
Αιγινήτες παραφύλαξαν στον πορθμό κι έκαναν κατορθώματα
αξιόλογα. Οι Αθηναίοι δηλαδή μέσα στην ταραχή βύθιζαν και
όσα πλοία αντιστέκονταν κι όσα έφευγαν, ενώ οι Αιγινήτες όσα
έβγαιναν κι αν κάποιοι ξέφευγαν τους Αθηναίους, έπεφταν με
βία επάνω στους Αιγινήτες.
92. Τότε συναντήθηκαν δυο καράβια, του Θεμιστοκλή που
κυνηγούσε ένα πλοίο και του Πολύκριτου 91 του Κριού από την
Αίγινα που είχε εμβολίσει το σιδώνιο, αυτό ακριβώς που είχε
πιάσει το αιγινήτικο πού ήταν προφυλακή στη Σκιάθο· πάνω σ
αυτό ήταν ο Πυθέας του Ισχενόου· αυτόν κομματιασμένο κυριολε
κτικά τον κρατούσαν θαμπωμένοι οι Πέρσες στο πλοίο εξαιτίας
της παλικαριάς του 92 . Αυτόν λοιπόν είχε μαζί με άλλους Πέρσες

153

153
το σιδώνιο πλοίο που πιάστηκε κι έτσι ο Πυθέας σώθηκε στην Αίγινα. Μόλις αντίκρισε
το αττικό πλοίο ο Πολύκριτος, γνώρισε το σήμα της ναυαρχίδας και βάζοντας φωνή
ειρωνεύτηκε το Θεμιστοκλή ψέγοντάς τον για το φιλομηδισμό των Αιγινητών. Μ' αυτά τα
λόγια έβρισε το Θεμιστοκλή ο Πολύκριτος, όταν χτύπησε το πλοίο. Οι βάρβαροι όσων τα
πλοία είχαν σωθεί με τη φυγή έφτασαν στο Φάληρο και μπήκαν στην προστασία του
πεζικού.
93. Στη ναυμαχία αυτή το μεγαλύτερο έπαινο τον άκουσαν οι Αιγινήτες κι έπειτα οι
Αθηναίοι, σαν άτομα ο Πολύκριτος ο Αιγινήτης και οι Αθηναίοι Ευμενής από τον
Αναγυρούντα κι ο Αμει-νίας από την Παλλήνη, που είχε κυνηγήσει την Αρτεμισία. Αν
ήξερε ότι μέσα στο πλοίο αυτό ήταν η Αρτεμισία, δε θα σταμα τούσε αν δεν την έπιανε ή
δεν πιανόταν ο ίδιος. Γιατί είχε δοθεί διαταγή στους Αθηναίους τριηράρχους και είχε
οριστεί και βραβείο από δέκα χιλιάδες δραχμές για όποιον την έπιανε ζωντανή· τους
φαίνονταν βαρύ να εκστρατεύσει γυναίκα κατά της Αθήνας. Αυτή όμως, όπως είπα,
ξέφυγε. Και ήταν κι άλλοι που τα πλοία τους σώθηκαν στο Φάληρο.
Η κορινθιακή μοίρα
94. Για τον Αδείμαντο, το στρατηγό των Κορινθίων, οι Αθη ναίοι λένε ότι αμέσως
από την αρχή, μόλις συγκρούστηκαν τα πλοία, τα έχασε και κατατρομαγμένος σηκώνει
τα πανιά και φεύγει γρήγορα, το ίδιο και οι Κορίνθιοι 93, όταν είδαν τη ναυαρχίδα τους να
φεύγει. Όταν έφτασαν φεύγοντας στην περιοχή της Σαλα-μίνας, όπου ο ναός της Αθηνάς
της Σκιράδας94, συναντούν μικρό πλοίο σταλμένο από το θεό· δε φάνηκε να το είχε στείλει
κανένας κι ερχόταν στους Κορίνθιους που δεν ήξεραν τίποτα για τη ναυμαχία. Ότι το
πράγμα ήταν θεϊκό το συμπεραίνουν από το εξής· μόλις πλησίασαν τα καράβια, φωνάζουν
από το πλοιάριο τούτα· «Αδείμαντε, εσύ γύρισες τα καράβια κι όρμησες στη φυγή κατα-
προδίνοντας τους Έλληνες· αυτοί όμως τώρα βέβαια νικούν όσο επιθυμούσαν να νικήσουν
τον εχθρό». Επειδή του έλεγαν κι ο Αδείμαντος δεν πίστευε, του λένε ξανά ότι ήταν
πρόθυμοι να πιαστούν όμηροι και να πεθάνουν, αν δεν αναδειχτούν οι Έλληνες νικητές.
Έτσι μόνο αυτός και οι άλλοι γύρισαν τα πλοία κι ήρθαν
154

154
στο στρατόπεδο σε ναυμαχία που είχε τελειώσει. Τέτοια διάδοση έβγαλαν γι' αυτούς οι
Αθηναίοι· οι Κορίνθιοι όμως δεν το παραδέχονται, αλλά θεωρούν τον εαυτό τους ανάμεσα
στους πρώτους κατά τη ναυμαχία. Αυτό το μαρτυρεί και η άλλη Ελλάδα.
95. Ο Αριστείδης του Λυσίμαχου, ο Αθηναίος, που τον ανέ
φερα λίγο πιο πριν από τούτα σαν άνθρωπο εξαιρετικό, αυτός
μέσα στην ταραχή αυτή που γινόταν στα νερά της Σαλαμίνας,
κάνει το εξής· μαζεύει πολλούς από τους οπλίτες που είχαν παρα
ταχθεί στην ακτή της Σαλαμίνας, Αθηναίους στη γενιά, και πήγε
και τους αποβίβασε στην Ψυττάλεια· αυτοί πέρασαν από σφαγή
όλους τους Πέρσες που ήταν σ' αυτό το νησάκι.
96. Είχε διαλυθεί η ναυμαχία και οι Έλληνες έσυραν στη
Σαλαμίνα όσα ναυάγια έτυχαν στην περιοχή· ήταν έτοιμοι γι' άλλη
ναυμαχία, πιστεύοντας ότι ο βασιλιάς θα χρησιμοποιούσε τα
πλοία που είχαν σωθεί. Πολλά ναυάγια τα φύσηξε ο δυτικός άνε
μος και τα έβγαλε στην παραλία της Αττικής που λέγεται Κωλιά-
δα 95 κι έτσι εκπληρώθηκε ο χρησμός στο σύνολο του σχετικά με
τη ναυμαχία, όπως διατυπώθηκε από το Βάκιδα και το Μουσαίο
αλλά και σχετικά με τα ναυάγια που ξεβράστηκαν εκεί ό,τι είχε
ειπωθεί πολλά χρόνια πριν από αυτά στο χρησμό του Λυσίστρα-
του, του Αθηναίου χρησμολόγου, και το είχαν ξεχάσει όλοι οι
Έλληνες,
Οι Κωλιάδες γυναίκες θα μαγειρέψουν με κουπιά. Τούτο ήταν να γίνει, αφού θα
έφευγε ο βασιλιάς.
Η φυγή του Ξέρξη
97. Μόλις ο Ξέρξης πληροφορήθηκε την καταστροφή 96 , φοβήθηκε μήπως
κάποιος από τους Ίωνες ρίξει την ιδέα στους Έλληνες -ή το σκεφτούν και οι ίδιοι-
να πλεύσουν στον Ελλήσποντο, για να χαλάσουν τις γέφυρες, οπότε θα έμενε
αποκλεισμένος στην Ευρώπη και θα κινδύνευε να χαθεί. Άρχισε τότε να σκέφτεται
τη φυγή. Δεν ήθελε όμως να φανερωθεί μήτε στους Έλ ληνες μήτε στους δικούς του
κι άρχισε μια προσπάθεια να δημιουργήσει μόλο μ' επιχωμάτωση προς τη
Σαλαμίνα και να συνδέει φοινικικά φορτηγά να χρησιμεύσουν σαν γέφυρα και
τείχος·
155

155
κι άρχισε πολεμικές προπαρασκευές τάχα για μια άλλη ναυμαχία. Όλοι όσοι τον έβλεπαν
να καταγίνεται μ' αυτές τις εργασίες πίστευαν εύκολα ότι όλη η σκέψη του ήταν να μείνει
και να συνεχίσει τον πόλεμο. Του Μαρδόνιου όμως δεν του ξέφευγε τίποτα απ' αυτά,
γιατί είχε μάθει καλά τον τρόπο που σκεφτόταν. Ο Ξέρξης καταγινόταν μ' αυτά και
ταυτόχρονα έστελνε αγγελιοφόρο, για ν' αναγγείλει τη συμφορά.
Οι αγγελιοφόροι των Περσών
98. Από τους αγγελιοφόρους αυτούς δεν υπάρχει κανένα θνητό ον που να
πηγαίνει γρηγορότερα. Οι Πέρσες έκαναν σχετικά την εξής εφεύρεση. Όσες μέρες
είναι κάθε ταξίδι, τόσα άλογα και τόσοι άντρες λένε σταθμεύουν σε διαστήματα μιας
μέρας πορείας ορισμένο άλογο κι άνθρωπος. Αυτούς μήτε χιόνι, μήτε βροχή, ζέστη, νύχτα
δεν τους εμποδίζουν να εκτελέσουν το γρηγορότερο το δρόμο που αναλογεί στον καθένα.
Τρέχει λοιπόν ο πρώτος και παραδίνει στο δεύτερο την εντολή κι ο δεύτερος στον
τρίτο κι από κει και πέρα περνούν οι εντολές από τον ένα στον άλλον, όπως ακριβώς
γίνεται στους Έλληνες με τη λαμπαδη-φορία που κάνουν στον Ήφαιστο. Τη διαδρομή
αυτή των αλόγων οι Πέρσες τη λένε αγγαρείο97.
99. Έφτασε λοιπόν η πρώτη αγγελία στα Σούσα ότι ο Ξέρξης κυρίεψε την Αθήνα και
χαροποίησε τόσο πολύ τους Πέρσες που είχαν μείνει πίσω, ώστε έστρωσαν με μυρσίνες
όλους τους δρόμους, έκαιγαν θυμιάματα και το είχαν ρίξει στις θυσίες και στα γλέντια.
Όταν όμως ήρθε η δεύτερη είδηση, τόσο τους τάραξε, που έσκισαν όλοι τα φορέματα
τους, φώναζαν και θρηνούσαν γοερά και κατηγορούσαν το Μαρδόνιο. Δεν έκαναν έτσι
οι Πέρσες, επειδή λυπούνταν τόσο για τα καράβια, όσο γιατί φοβούνταν για τον ίδιο τον
Ξέρξη.
Οι γνώμες του Μαρδόνιου και της Αρτεμισίας
100. Κι όσο για τους Πέρσες έτσι γινόταν όλο το διάστημα που μεσολάβησε,
ώσπου έφτασε ο ίδιος ο Ξέρξης και σταμάτησαν
156

156
όλα αυτά. Ο Μαρδόνιος τώρα βλέποντας τον Ξέρξη να είναι σε μεγάλη δυστυχία από την
έκβαση της ναυμαχίας κι έχοντας την υποψία ότι σκέφτεται να φύγει από την Αθήνα,
αναλογίστηκε πως θα τιμωρηθεί, επειδή αυτός είχε καταφέρει το βασιλιά να εκστρα-τεύσει
κατά της Ελλάδας. Ήταν λοιπόν καλύτερα γι' αυτόν να διακινδύνευε άλλη μια φορά ή να
υποτάξει την Ελλάδα ή να βάλει τιμημένο τέλος στη ζωή του παλεύοντας για μεγάλα και
υψηλά. Πιο πολύ όμως βάραινε η γνώμη του πώς θα υποτάξει την Ελλάδα. Τ'
αναλογίστηκε λοιπόν αυτά και πρότεινε τούτα· «Κύριε, να μη λυπάσαι, μήτε να θεωρείς
μεγάλη συμφορά ό,τι έγινε. Δεν περιμένουμε να μας φέρει το παν ο αγώνας με τα πλοία
αλλά με τους άντρες και με τ' άλογα. Από όσους νομίζουν ότι έχουν κερ δίσει το παν ούτε
ένας δε θα βγει από τα πλοία, ούτε θα έρθει από την ξηρά για να προσπαθήσει ν'
αντιμετωπίσει εσένα. Όποιοι εξάλλου μας εναντιώθηκαν, έχουν τιμωρηθεί. Αν λοιπόν το
νομίζεις, δοκιμάζουμε αμέσως με την Πελοπόννησο· αν πάλι θέλεις να περιμένουμε,
μπορούμε να κάνουμε κι έτσι. Μόνο να μη βαρυκαρ-δίζεις. Δεν υπάρχει καμιά διαφυγή
για τους Έλληνες να μη δώσουν λόγο για όσα έπραξαν και τώρα και παλιά και να μη
γίνουν δούλοι σου. Αυτά λοιπόν κάνε πρώτα-πρώτα. Αν όμως έχεις αποφασίσει να
φύγεις και να πάρεις το στράτευμα, κάνω και γι' αυτή την περίπτωση μια άλλη σκέψη· Μην
κάνεις εσύ, βασιλιά, τους Πέρσες να γελοιοποιηθούν στα μάτια των Ελλήνων. Γιατί ούτε
όπου ήταν παρόντες Πέρσες έβλαψαν κάποια από τις επιχειρήσεις, ούτε θα πεις πως
φανήκαμε δειλοί. Αν όμως δείλιασαν οι Φοίνικες ή οι Αιγύπτιοι και οι Κύπριοι και οι
Κίλικες, το δυστύχημα δεν έχει καμιά σχέση με τους Πέρσες. Τώρα λοιπόν, μια και δεν
έφταιξαν οι Πέρσες, άκουσε εμένα. Αν έχεις αποφασίσει να μη μείνεις, γύρισε εσύ στα
παλάτια σου παίρνοντας το μεγαλύτερο μέρος του στρατού κι εγώ αναλαμβάνω με
τριακόσιες χιλιάδες άντρες που θα διαλέξω να σου παραδώσω σκλαβωμένη την Ελλάδα».
101. Σαν τ' άκουσε αυτά ο Ξέρξης χάρηκε μέσα στη συμφορά του κι ευχαριστήθηκε
και είπε στο Μαρδόνιο θα σκεφτεί και θα του απαντήσει ποιο από τα δύο'θα κάνει. Την
ώρα που συσκέπτο-νταν με τους Πέρσες συμβούλους του, είχε την ιδέα να καλέσει και
157

157
την Αρτεμισία στη σύσκεψη, επειδή πρωτύτερα μόνη φαινόταν ν' αντιλαμβάνεται τι
έπρεπε να γίνει. Όταν ήρθε η Αρτεμισία, απομάκρυνε τους άλλους, και τους Πέρσες
συμβούλους και τους σωματοφύλακες, και της είπε ο Ξέρξης· «Με παρακινεί ο Μαρδό-
νιος να μείνω εδώ και να χτυπήσω την Πελοπόννησο. Μου λέει ότι οι Πέρσες κι ο
πεζικός στρατός δε μου έγιναν αίτιοι για κανένα δυστύχημα και θα έδιναν πρόθυμα
απόδειξη γι' αυτό. Με παρακινεί λοιπόν ή αυτό να κάνω εγώ ή θέλει ο ίδιος να διαλέξει
τριακόσιες χιλιάδες άντρες και να μου παραδώσει σκλαβωμένη την Ελλάδα κι εγώ
να γυρίσω με τον υπόλοιπο στρατό στα παλάτια μου. Εσύ λοιπόν και στη ναυμαχία που
έγινε με συμβούλεψες σωστά που δε με άφηνες να την κάνω και τώρα συμβούλεψε
με ποιο από τα δύο αν κάνω θα έχω πάρει μια σωστή απόφαση».
102. Γι' αυτά λοιπόν τη συμβουλευόταν ο Ξέρξης κι εκείνη του είπε· «Βασιλιά,
είναι δύσκολο, όταν ζητάς τη συμβουλή μου, να επιτύχω να σου πω το καλύτερο· στο
σημείο ωστόσο που βρίσκονται τα πράγματα έχω τη γνώμη εσύ να γυρίσεις πίσω και το
Μαρδόνιο, αν Θέλει κι αναλαμβάνει να κάνει όσα λέει, άφησε τον εδώ μαζί με όποιους
Θέλει. Γιατί, πρώτο, αν υποτάξει όσα λέει ότι Θέλει κι αν προχωρήσουν όσα έχει στο
νου του, το κατόρθωμα, κύριε, είναι δικό σου γιατί είναι επιτυχία των δούλων σου. Αν,
δεύτερο, συμβούν τ' αντίθετα με τη γνώμη του Μαρδόνιου, δε θα είναι και μεγάλη
συμφορά, αφού θα έχεις σωθεί εσύ και όλα όσα αφορούν το σπίτι σου. Γιατί αν σωθείς
εσύ και το σπίτι σου, οι Έλληνες θ' αγωνιστούν πολλές φορές πολλούς αγώνες για την
ίδια τη ζωή τους. Για το Μαρδόνιο, αν πάθει κάτι, δε θα γίνει κανένας λόγος. Ούτε
κερδίζουν καμιά σπουδαία νίκη οι Έλληνες, αν εξοντώσουν ένα. δούλο σου. Εσύ όμως
φεύγεις, αφού έκαψες την Αθήνα, πράγμα που ήταν ο σκοπός της εκστρατείας σου».
103. Ευχαριστήθηκε ο Ξέρξης από τη συμβουλή της· γιατί με ό,τι
του είπε, πέτυχε .αυτά που είχε ο ίδιος στο νου του. θέλω δηλαδή να πω πως κι αν
όλου του κόσμου οι άντρες κι οι γυναίκες τον συμβούλευαν να μείνει, κατά τη γνώμη
μου δε θα έμενε· τόσο πολύ είχε τρομοκρατηθεί..
158

158
 Μετά τη ναυμαχία Η, 107-129 Οι Έλληνες καταδιώκουν
τον περσικό στόλο
107. Ο Ξέρξης ωστόσο κάλεσε το Μαρδόνιο και του έδωσε διαταγή να διαλέξει
όσους θέλει από το στράτευμα και να προσπαθήσει να κάνει έργα όμοια με τα λόγια
του. Τη μέρα εκείνη έφτασε το πράγμα ως εδώ. Τη νύχτα έβγαλε διαταγή ο βασιλιάς
και οι στρατηγοί κινήθηκαν να οδηγήσουν τα πλοία από το Φάληρο πίσω στον
Ελλήσποντο, με όση ταχύτητα μπορούσε ο καθένας, για την εξασφάλιση των
γεφυριών απ' όπου θα περνούσε ο βασιλιάς; Όταν οι βάρβαροι που ξεκίνησαν ήταν
κοντά στο Ζωστήρα 98, στο μέρος αυτό ξεπροβάλλουν κάτι μικρές προεξοχές της ξηράς·
τις πήραν για πλοία και σκόρπισαν σε μεγάλη απόστα ση. Όταν έμαθαν αργότερα ότι
ήταν ακρωτήρια, μαζεύτηκαν και συνέχισαν.
Ενέργειες του Θεμιστοκλή
108. Έγινε μέρα. Οι Έλληνες έβλεπαν το πεζικό να μένει στις θέσεις του και
περίμεναν ότι και τα πλοία θα είναι στο Φάληρο. Νόμιζαν ότι θα ναυμαχούσαν κι
άρχισαν οι ίδιοι να ετοιμάζονται, για να τους αποκρούσουν. Όταν όμως
πληροφορήθηκαν ότι είχαν φύγει, αμέσως έπειτα αποφάσισαν να τους καταδιώξουν.
Αλλά ο ναυτικός στρατός του Ξέρξη δε φάνηκε πουθενά, αν και έφτασαν ως την
Άνδρο· εκεί έκαναν σύσκεψη. Ο Θεμιστοκλής είπε τη γνώμη του, να περάσουν
ανάμεσα από τα νησιά και να προσπαθήσουν πλέοντος με τα πλοία γραμμή για τον
Ελλήσποντο να χαλάσουν τις γέφυρες. Ο Ευρυβιάδης όμως πρόβαλε την αντίθετη
γνώμη μ' αυτήν, υποστηρίζοντας πως αν κόψουν τις γέφυρες, θα ήταν το μεγαλύτερο
κακό που μπορούσαν να κάνουν στην Ελλά δα. Γιατί αν αναγκαστεί ·ο Πέρσης να
μείνει αποκλεισμένος στην Ευρώπη, δε θα δοκιμάσει βέβαια να μείνει ήσυχος. Γιατί αν
μείνει ήσυχος, κανένα ζήτημα του δε θα μπορέσει να προχωρήσει, ούτε θα έχει
καμιά πρόοδο στο θέμα της επιστροφής του κι επι πλέον η στρατιά θα καταστραφεί. Αν
όμως αναλάβει επιχειρήσεις και επιμείνει σ' αυτές, θα είναι δυνατό όλη η Ευρώπη να
βρεθεί μαζί του πόλη με πόλη και λαός με λαό είτε με πόλεμο είτε πριν από αυτόν με
συνθήκη. Τροφή τους θα έχουν την ετήσια σοδειά

159

159
των Ελλήνων. Τώρα όμως που νικήθηκε στη ναυμαχία, δε νομίζω ότι θα μείνει ο Πέρσης
στην Ευρώπη. Ας τον αφήσουμε λοιπόν να φύγει, ώσπου φεύγοντας να φτάσει στη χώρα
του. Και τότε πια είπε να αναλάβουν αγώνα για τη χώρα εκείνου. Αυτή τη γνώμη δέχτηκαν
και οι άλλοι στρατηγοί των Πελοποννήσιων.
109. Μόλις κατάλαβε ο Θεμιστοκλής ότι δε θα μπορέσει να
πείσει όχι όλους αλλά μήτε τους πιο πολλούς, στράφηκε στους
Αθηναίους. Αυτοί πιο πολύ απ' όλους χτυπιούνταν που τους είχαν
ξεφύγει κι ανυπομονούσαν να ξεκινήσουν για τον Ελλήσποντο
στηριζόμενοι στον εαυτό τους, αν οι άλλοι δεν ήθελαν. Τους λέει
λοιπόν τα εξής· «Και ο ίδιος πολλά τέτοια έχω συναντήσει να
γίνονται κι από άλλους έχω ακούσει πολύ περισσότερα· άντρες
που νικήθηκαν και βρέθηκαν σε μεγάλη ανάγκη, ξανάρχισαν τον
αγώνα και διόρθωσαν την προηγούμενη ανικανότητα τους. Για
μας ήταν ανέλπιστη επιτυχία που σώσαμε τον εαυτό μας και την
Ελλάδα απωθώντας τόσο μεγάλο νέφος ανθρώπων. Γι' αυτό ας
μην καταδιώξουμε ανθρώπους που φεύγουν. Αυτά δεν τα πραγ
ματοποιήσαμε εμείς αλλά οι θεοί και οι ήρωες, που δεν επέτρεψαν
να βασιλέψει ένας άνθρωπος στην Ασία και την Ευρώπη, άνθρω
πος ασεβής κι ανόητος, που εξομοίωνε τα ιερά με τα ιδιωτικά
καίγοντας και γκρεμίζοντας τα αγάλματα των θεών άνθρωπος
που ακόμα και τη θάλασσα μαστίγωσε και της έβαλε χειροπέδες.
Το καλύτερο για μας είναι κατά το παρόν να μείνουμε εδώ στην
Ελλάδα και να φροντίσουμε για μας και τους δικούς μας. Καθέ
νας ας ξαναφτιάξει το σπίτι του κι ας φροντίσει για την καλλιέρ
γεια της γης, μια κι έχουμε διώξει ολότελα το βάρβαρο. Με την
άνοιξη πλέουμε προς τον Ελλήσποντο και την Ιωνία». Αυτά τα
έλεγε με σκοπό να δημιουργήσει μια προϋπόθεση στον Πέρση,
ώστε αν πάθαινε κάποτε κανένα κακό από τους Αθηναίους να
έχει ένα καταφύγιο. Πράγμα που έγινε κιόλας.
110. Ξεγελούσε μ' αυτά που έλεγε ο Θεμιστοκλής, αλλά οι
Αθηναίοι τον πίστεψαν. Γιατί και προηγουμένως τον θεωρούσαν
άνθρωπο σοφό κι αφού αποδείχτηκε αληθινά σοφός κι έξυπνος,
ήταν έτσι κι αλλιώς πρόθυμοι να πιστέψουν ό,τι τους έλεγε. Όταν
ο Θεμιστοκλής άλλαξε τη γνώμη τους, αμέσως έπειτ' απ' αυτό,
στέλνει με πλοίο μερικούς δικούς του, που πίστευε ότι θα σώπαι-

160

160
ναν όποια βασανιστήρια κι αν τους έκαναν, να πάνε στο βασιλιά και να του μεταφέρουν
ό,τι τους παράγγειλε. Ανάμεσα τους ήταν πάλι κι ο Σίκιννος ο δικός του. Όταν έφτασαν
στην Αττική, οι άλλοι έμειναν στο πλοίο κι ο Σίκιννος πήγε στον Ξέρξη και του είπε·
«Μ' έστειλε ο Θεμιστοκλής του Νεοκλή, ο στρατηγός των Αθηναίων, ο καλύτερος κι ο
πιο σοφός απ' όλους τους συμμάχους. Μ' έστειλε να σου πω ότι ο Θεμιστοκλής θέλοντας
να σε εξυπηρετήσει κράτησε τους Έλληνες που ήθελαν να καταδιώξουν τα πλοία σου και
να χαλάσουν τις γέφυρες στον Ελλήσποντο. Τώρα γύρισε στο βασίλειο σου με όλη την
ησυχία σου» 99.
111. Αυτό το μήνυμα του πήγαν και γύρισαν πίσω. Οι Έλλη
νες τώρα, αφού δεν τους φάνηκε καλό να κυνηγήσουν παραπέρα
•τα πλοία των βαρβάρων, μήτε να πλεύσουν στον Ελλήσποντο, για
να χαλάσουν τις γέφυρες, κάνουν αποκλεισμό.της Άνδρου ί'έλο-
ντας να την κυριέψουν. Γιατί οι Άνδριοι ήταν οι πριότοι από
τους νησιώτες που τους ζήτησε χρήματα ο Θεμιστοκλής και δεν
έδωσαν. Κι όταν ο Θεμιστοκλής τους είπε τον εξής λόγο. ότι οι
Αθηναίοι ήρθαν κι έχουν μαζί τους δυο μεγάλους θεούς την
Πειθώ και την Ανάγκη 100 κι έτσι πρέπει το δίχως άλλο να του;
δώσουν τα χρήματα, οι 'Ανδριοι έδωσαν την απάντηση ότι «επομέ
νως κατά το λόγο του η Αθήνα είναι μεγάλη και πλούσια και την
προστατεύουν ευεργετικοί θεοί· οι Άνδριοι όμως στερούνται
χωράφια στο μέγιστο βαθμό και δύο άχρηστοι θεοί δεν εγκατα
λείπουν ποτέ το νησί τους, αλλά κατοικούν μ' ευχαρίστηση σ'
αυτό η Φτώχεια κι η Ανέχεια· κι αφού έχουμε τέτοιους θεούς
προστάτες οι 'Ανδριοι, δε θα δώσουμε χρήματα». Αυτή ήταν η
απάντηση τους κι επειδή δεν έδωσαν χρήματα, αποκλείστηκαν.
112. Ο Θεμιστοκλής δεν έβαζε όριο στην πλεονεξία του.
Έστελνε και στ' άλλα νησιά απειλητικά μηνύματα και ζητούσε
χρήματα με τους ίδιους αγγελιοφόρους που έστειλε στο βασιλιά
λέγοντας τους ότι αν δε δώσουν ό,τι ζητούσε, θα φέρει το στρά
τευμα των Ελλήνων και θα το πάρει με πολιορκία. Με τέτοιες
απειλές μάζευε πολλά χρήματα και από τους Καρύστιους κι από
τους Πάριους· αυτοί ακούγοντας ότι η Άνδρος ήταν αποκλεισμέ
νη, επειδή πήγε με το μέρος των Μήδων και ότι ο Θεμιστο
κλής είχε τη μεγαλύτερη υπόληψη από όλους τους στρατηγούς,
161

161
 έστειλαν τα χρήματα από φόβο. Αν έδωσαν και τίποτε άλλοι νησιώτες δεν ξέρω
να ποτ νομίζω όμως ότι έδωσαν και μερικοί άλλοι και δεν ήταν μόνο αυτοί. Ωστόσο
οι Καρύστιοι δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν το κακό. Ενώ οι Πάριοι που μαλάκωσαν
με χρήματα το Θεμιστοκλή, απέφυγαν την επίσκεψη του στρατού. Έτσι ο
Θεμιστοκλής με ορμητήριο την Άνδρο έπαιρνε χρήματα από τους νησιώτες κρυφά
από τους άλλους στρατηγούς.
Η υποχώρηση του Ξέρξη
113. Ο στρατός που ήταν μαζί με τον Ξέρξη, αφού καθυστέρησε λίγες μέρες μετά
τη ναυμαχία, προχώρησε στη Βοιωτία από τον .ίδιο δρόμο 101. Γιατί ο Μαρδόνιος
σκέφτηκε να κατευοδώσει το βασιλιά και ταυτόχρονα ότι δεν ήταν η κατάλληλη
εποχή του χρόνου για πόλεμο· έτσι ήταν προτιμότερο να ξεχειμωνιάσει στη Θεσσαλία
κι αργότερα, την άνοιξη, ν' αρχίσει επιχειρήσεις κατά της Πελοποννήσου. Όταν
έφτασαν στη Θεσσαλία, εκεί ο Μαρδόνιος διάλεγε πρώτα όλους τους Πέρσες, που τους
λένε αθάνατους, εκτός από το στρατηγό Υδάρνη (αυτός αρνήθηκε να εγκαταλείψει το
βασιλιά) κι έπειτα από τους άλλους Πέρσες όσοι ήταν θωρακοφόροι και .το σώμα των
χιλίων ιππέων, τους Μήδους, τους Σάκες, τους Βάκτριους και τους Ινδούς, πεζούς και
ιππείς. Τους λαούς αυτούς τους πήρε στο σύνολο τους, ενώ από τους άλλους συμμά -
χους διάλεγε λίγους, παίρνοντας όσους είχαν παράστημα κι αν ήξερε κάποιους πως
είχαν κάνει κάτι σπουδαίο. Τους περισσότερους τους διάλεγε από το λαό των
Περσών πρώτα, στρατιώτες που φορούσαν περιδέραια και βραχιόλια κι έπειτα
από τους Μήδους. Αυτοί δεν ήταν λιγότεροι στον αριθμό από τους Πέρσες, αλλά στη
ρώμη κατώτεροι. Έτσι το σύνολο του στρατού του ήταν τριακόσιες χιλιάδες μαζί με
τους ιππείς.
114. Το διάστημα αυτό που ο Μαρδόνιος έκανε την επιλογή της στρατιάς και ο Ξέρξης
βρισκόταν στη Θεσσαλία, ήρθε στους Λακεδαιμόνιους χρησμός από τους Δελφούς να
ζητήσουν από τον Ξέρξη εκδίκηση για το φόνο του. Λεωνίδα και να δεχτούν ό,τι τους
δώσει. Στέλνουν λοιπόν αμέσως αγγελιοφόρο οι Σπαρτιάτες που

162

162
πρόλαβε τη στρατιά να είναι ολόκληρη ακόμη στη Θεσσαλία κι αφού παρουσιάστηκε
στον Ξέρξη, του λέει· «Βασιλιά των Μήδων, οι Λακεδαιμόνιοι και οι Ηρακλείδες από τη
Σπάρτη θέλουν εκδίκηση για φόνο, επειδή σκότωσες το βασιλιά τους που πολεμούσε για
τη σωτηρία της Ελλάδας». Αυτός γέλασε κι ύστερα από πολλή ώρα. καθώς ήταν κοντά του
ο Μαρδόνιος, τον έδειξε και είπε: «Καλά λοιπόν, ο Μαρδόνιος από δω θα τους δώσει
τέτοια εκδίκηση που τους αρμόζει».
115. Ο αγγελιοφόρος δέχτηκε ό.τι του είπε κι απομακρύνθη
κε. Ο Ξέρξης άφησε το Μαρδόνιο στη Θεσσαλία κι άρχισε γρή
γορη πορεία προς τον Ελλήσποντο. Έφτασε στις γέφυρες σε
σαράντα πέντε μέρες, χωρίς να έχει μαζί του, μπορούμε να πούμε,
ούτε κλάσμα του στρατού102. Κι απ' όπου περνούσαν καθώς
πήγαιναν κι από όποιους ανθρώπους, άρπαζαν τη σοδειά τους κι
έτρωγαν. Αν δεν έβρισκαν καθόλου τρόφιμα, έτρωγαν το χόρτο
που φύτρωνε στη γη και ξύνοντας και το φλοιό των δέντρων και
τα φύλλα τους μαδώντας, ήμερα άγρια αδιάφορο, δεν άφηναν
τίποτα. Σ' αυτό τους έσπρωχνε η πείνα. Στο στρατό έπεσε
αρρώστια και τους θέριζε η δυσεντερία. Όποιους αρρώσταιναν
τους άφηνε κι έδινε διαταγή στις πόλεις, απ' όπου περνούσε-κατά
την πορεία του, να τους περιποιηθούν και να τους δίνουν τρόφιμα.
Άφησε κάποιους στη Θεσσαλία, στη Σίρη της Παιονίας και. στη
Μακεδονία. Εδώ είχε αφήσει και το ιερό άρμα του Δία, όταν ερχόταν
κατά της Ελλάδας· φεύγοντας δεν το πήρε μαζί του· οι Παίονες
το είχαν δώσει στους Θράκες. Όταν το απαιτούσε ο Ξέρξης, του
είπαν ότι τις φοράδες, καθώς έβοσκαν, τις άρπαξαν οι άνω Θρά
κες, που κατοικούν στις πηγές του Στρυμύνα.
116. Τότε και ο βασιλιάς των Βισαλτών και της Κρηστωνικής
γης έκανε κάτι πέρα από τα όρια. Και ο ίδιος αρνήθηκε στον
Ξέρξη να γίνει θεληματικά δούλος του κι.ανέβηκε στο βουνό
Ροδόπη, αλλά και στα παιδιά του απαγόρεψε να εκστρατεύσουν
κατά της Ελλάδας. Αυτοί όμως είτε γιατί αδιαφόρησαν είτε
επειδή τους ήρθε η επιθυμία έτσι να δουν τον πόλεμο, εκστρατεύ
ουν μαζί με τον Ξέρξη. Όταν όμως γύρισαν σώοι και αβλαβείς
και οι έξι, για την αιτία αυτή ο πατέρας τους τους τύφλωσε.
117. Αυτοί πήραν αυτή την πληρωμή. Οι Πέρσες όταν από τη

163

163
Θράκη έφτασαν στα στενά, πέρασαν βιαστικά τον Ελλήσποντο με πλοία και βγήκαν
στην Άβυδο· γιατί 6ε βρήκαν τις γέφυρες στη θέση τους, αλλά τις είχε διαλύσει η
τρικυμία"0. Όσο έμειναν εδα έβρισκαν τρόφιμα περισσότερα από ό,τι κατά την πορεία· κι
επειδή δεν έτρωγαν με μέτρο κι άλλαζαν συνέχεια το νερό, πέθαι ναν πολλοί από το
στράτευμα που είχε απομείνει. Οι υπόλοιποι έφτασαν μαζί με τον Ξέρξη στις Σάρδεις.
118. Υπάρχει κι ένας άλλος λόγος που λένε σχετικά. Ότι ο
Ξέρξης όταν φεύγοντας από την Αθήνα έφτασε στην Ηιόνα επάνω
το Στρυμόνα, όπου παράτησε πια την πορεία· άφησε το στράτευμα
στον Υδάρνη να το οδηγήσει στον Ελλήσποντο κι αυτός μπαίνο
ντας σε καράβι φοινικικό ξεκίνησε για την Ασία. Κατά το ταξίδι
έπιασε δυνατός άνεμος από το Στρυμόνα που σήκωσε τρικυμία.
Το πλοίο βασανιζόταν περισσότερο από την τρικυμία, γιατί ήταν
υπερφορτωμένο, ώστε πολλοί Πέρσες που ταξίδευαν μαζί με τον
Ξίρξη ήταν πάνω στο κατάστρωμα. Το βασιλιά τον έπιασε τρόμος
και φοΑ'άζοντας τον κυβερνήτη τον ρώτησε αν υπάρχει καμιά
σωτηρία γι' αυτόν. Ο πλοίαρχος του είπε· Κύριε, δεν υπάρχει
καμιά, παρά μόνο αν βρούμε τρόπο ν' απαλλαγούμε από τούτους
τους πολλούς επιβάτες. Κι ο Ξέρξης, λένε, όταν το άκουσε αυτό
είπε· «Πέρσες, τώρα θα δείξετε ποιος από σας ενδιαφέρεται για
το βασιλιά' η σωτηρία μου φαίνεται πως εξαρτάται από σας».
Έτσι είπε κι εκείνοι προσκυνώντας άρχισαν να πέφτουν στη
θάλασσα. Το πλοίο αλάφρωσε και έτσι βγήκε ζωντανός στην
Ασία. Αμέσως μόλις βγήκε στην ξηρά ο Ξέρξης, έκανε το εξής·
επειδή έσωσε τη ζωή του βασιλιά, δώρισε στον κυβερνήτη χρυσό
στεφάνι· επειδή όμως έκανε να χαθούν πολλοί Πέρσες, του πήρε
το κεφάλι.
Αυτός είναι ο άλλος λόγος που λέγεται για την επι
στροφή του Ξέρξη, που εγώ δεν τον πιστεύω καθόλου ούτε γενικά
ούτε ιδίως για το πάθημα των Περσών. Αν πραγματικά ειπώθη
καν αυτά από τον κυβερνήτη στον Ξέρξη, μέσα σε μύριες γνώμες
ούτε μία δε βρίσκω αντίθετη στο ότι ο βασιλιάς δε θα έκανε κάτι
τέτοιο· θα κατέβαζε δηλαδή στο αμπάρι όσους ήταν στο κατά
στρωμα, που ήταν Πέρσες και πρώτοι των Περσών, και από τους
164

164
κωπηλάτες που ήταν Φοίνικες ένα ίσο αριθμό με τους Πέρσες θα τους έριχνε στη
θάλασσα. Αλλά ο Ξέρξης, όπως είπα και πιο μπροστά, γύρισε στην Ασία βαδίζοντας από
την ξηρά μαζί με τον άλλο στρατό.
120. Μεγάλη απόδειξη γι' αυτό είναι και τούτη· στην επιστροφή του ο Ξέρξης όταν
έφτασε στα Άβδηρα, δέθηκε με φιλοξενία με τους ντόπιους: τους έκανε δώρο χρυσό
μαχαίρι104 και τιάρα χρυσοποίκιλτη. Και όπως λένε οι Αβδηρίτες —και για μένα δε λένε
καθόλου αλήθεια- εκεί πρώτη φορά ξεζώστηκε γυρίζοντας πίσω από την Αθήνα,
νιώθοντας ασφάλεια. Αλλά τα Άβδηρα είναι πιο πολύ στο δρόμο προς το"
Ελλήσποντο παρά στο δρόμο προς το Στρυμόνα και την Ηιόνα, ο.^ου λένε πως επιβι-
βάστηκε στο πλοίο.
Αφιερώματα των Ελλήνων
121. Οι Έλληνες από την άλλη επειδή δεν μπόρεσαν να
κυριέψουν την Άνδρο, κατευθύνθηκαν στην Κάρυστο κι αφού
λεηλάτησαν την περιοχή, έφυγαν στη Σαλαμίνα. Εκεί ξεχώρισαν
για τους θεούς εκτός από άλλα εκλεκτά λάφυρα και τρεις τριήρεις
φοινικικές: τη μια να την αφιερώσουν στον Ισθμό' 0ί, που σωζόταν
ως τις μέρες μου, την άλλη στο Σούνιο, την άλλη εκεί στη Σαλα
μίνα προς τιμή του Αίαντα. Έπειτα μοιράστηκαν τη λεία και τα
άλλα ξεχωριστά λάφυρα τα 'στειλαν στους Δελφούς. Απ' αυτά
έγινε ένας ανδριάντας, που κρατούσε στο χέρι ένα ακρόπρωρο
καραβιού, με ύψος δώδεκα πήχεις. Είναι στημένος όπου ακριβώς
έχει στηθεί το χρυσό άγαλμα του Αλέξανδρου 106 του Μακεδόνα.
122. Όταν έστειλαν οι Έλληνες στους Δελφούς τα αφιερώμα
τα, ρώτησαν το θεό, αν τα δώρα ήταν ικανοποιητικά κι αν του
άρεσαν. Ναι, από τους άλλους Έλληνες πήρε, είπε ο θεός, όχι
όμως κι από τους Αιγινήτες κι απ' αυτούς ζητούσε τα αριστεία
για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Όταν το έμαθαν οι Αιγινήτες,
αφιέρωσαν τρία χρυσά αστέρια 107 τοποθετημένα σε χάλκινο ιστό,
πολύ κοντά στο χρυσό κρατήρα του Κροίσου.
123. Μετά τη διανομή της λείας οι Έλληνες έπλευσαν στον
165

165
Ισθμό, για να δώσουν το βραβείο στον Έλληνα που αναδείχτηκε ο πιο άξιος κατά τον
πόλεμο αυτόν. Όταν έφτασαν οι στρατηγοί και μοίρασαν τις ψήφους επάνω στο βωμό του
Ποσειδώνα κρίνοντας τον πρώτο και το δεύτερο από όλους, τότε καθένας ψήφιζε τον
εαυτό του πιστεύοντας ότι αυτός είχε αποδειχτεί πρώτος, στο δεύτερο συνέπεσαν οι
περισσότεροι ξεχωρίζοντας το Θεμιστοκλή. Έτσι όλοι πήραν μια ψήφο, ενώ ο
Θεμιστοκλής ως δεύτερος υπερτερούσε πολύ.
Η δόξα του Θεμιστοκλή
124. Ενώ όμως οι Έλληνες από φθόνο δεν ήθελαν μια τέτοια κρίση κι έφευγαν
καθένας στην πατρίδα του χωρίς να βγάλουν αποτέλεσμα, ο Θεμιστοκλής ωστόσο
ακούστηκε και δοξάστηκε σ' όλη την Ελλάδα πως είναι πολύ πιο σοφός από όλους τους
Έλληνες. Κι επειδή δεν τον τίμησαν όσοι ναυμάχησαν στη Σαλαμίνα, ενώ ήταν ο
δημιουργός της νίκης, αμέσως έπειτα έφτασε στη Λακεδαίμονα επιθυμώντας να τιμηθεί.
Και πραγματικά οι Λακεδαιμόνιοι τον υποδέχτηκαν λαμπρά και τον τίμησαν πολύ. Αρι -
στεία έδωσαν στον Ευρυβιάδη, στεφάνι ελιάς για την ανδρεία του και στο Θεμιστοκλή για
την κρίση και την πολιτικότητά -του όμοια στεφάνι ελιάς. Επίσης του χάρισαν και μια
άμαξα108, την ωραιότερη στη Σπάρτη. Κι αφού του έκαναν πολλούς επαίνους, τον
κατευόδωσαν, όταν έφευγε, τριακόσιοι Σπαρτιάτες διαλεχτοί -αυτοί που ονομάζονται
ιππείς- ως τα όρια της Τεγέας. Το Θεμιστοκλή μόνο κατευόδωσαν οι Σπαρτιάτες από
όσους ανθρώπους εμείς γνωρίζουμε.
125. Όταν έφτασε από τη Λακεδαίμονα στην Αθήνα, τότε ο Τιμόδημος ο Αφιδναίος 104,
ένας από τους εχθρούς του Θεμιστοκλή, που δεν ήταν γνωστός για κάτι άλλο, έξω
φρενών από το φθόνο του κατηγορούσε το Θεμιστοκλή για τη μετάβαση του στη
Λακεδαίμονα. Ισχυριζόταν ότι οι Λακεδαιμόνιοι του έδωσαν τα βραβεία για την Αθήνα κι
όχι για τον εαυτό του. Ο Τιμόδημος δε σταματούσε να λέει και να ξαναλέει τα ίδια κι ο
Θεμιστοκλής είπε· Έτσι είναι πραγματικά· ούτε εγώ αν ήμουν από τα Βέλβινα 110 ·
να θα είχα τις τιμές αυτές από τους Σπαρτιάτες, αλλά ούτε κι
166

166
εσύ αν ήσουν Αθηναίος. Αυτά τα πράγματα σταμάτησαν ως εδώ.
Ο Αρτάβαζος κυριεύει την Όλυνθο
126. Ο Αρτάβαζος τώρα του Φαρνάκη, που και πρώτα είχε
όνομα ανάμεσα στους Πέρσες κι από τα Πλαταϊκά απόχτησε
ακόμα περισσότερο, με εξήντα χιλιάδες από το στρατό που είχε
διαλέξει ο Μαρδόνιος συνόδεψε τιμητικά το βασιλιά ως τον πορ
θμό. Κι όταν εκείνος πέρασε στην Ασία κι ο ίδιος επιστρέφοντας
ήταν κοντά στην Παλλήνη, ο Μαρδόνιος ξεχειμώνιαζε στη Θεσσα
λία και τη Μακεδονία. Κι αφού δεν υπήρχε καμιά βία να γυρίσει
στο άλλο στρατόπεδο, δεν έκρινε σωστό να μην υποδουλώσει
τους Ποτιδαιάτες, που είχαν αποστατήσει. Οι Ποτιδαιάτες δηλα
δή, μόλις ο βασιλιάς πέρασε κι έφυγε και είχε φύγει και το ναυτικό
των Περσών από τη Σαλαμίνα, αποστάτησαν φανερά από τους
βαρβάρους. Όπως εξάλλου κι όσοι άλλοι κατοικούσαν στην Παλ
λήνη.
127. Αρχίζει λοιπόν ο Αρτάβαζος να πολιορκεί την Ποτίδαια
κι επειδή υποψιάστηκε ότι και η Όλυνθος θ' αποστατούσε από
το βασιλιά, πολιόρκησε και την πόλη αυτή, που την κατείχαν οι
Βοττιαίοι, αφότου τους είχαν διώξει από το Θερμαϊκό κόλπο οι
Μακεδόνες. Αφού πολιόρκησε και πήρε την πόλη, έβγαλε τους
κατοίκους στη λίμνη και τους έσφαξε και παρέδωσε την πόλη στον
Κριτόβουλο από την Τορώνη ως επίτροπο του και στους Χαλκι-
δείς'" κι έτσι οι Χαλκιδείς έγιναν κύριοι της Ολύνθου.
Πολιορκία της Ποτίδαιας
128. Όταν ο Αρτάβαζος την κυρίεψε, απασχολήθηκε εντα
τικά με την Ποτίδαια κι εκεί επάνω συμφωνεί μαζί του προδοσία
με τη θέληση του ο Τιμόξενος, ο στρατηγός των Σκιωναίων. Πώς
έγινε η αρχή της προδοσίας δε γνωρίζω να σας πω -γιατί τίποτα
σχετικό δε λέγεται — , να ποια ήταν όμως η κατάληξη της. Όταν
ήθελε να γράψει και να στείλει σημείωμα ή ο Τιμόξενος στον
Αρτάβαζο ή ο Αρτάβαζος στον Τιμόξενο, το περιτύλιγαν στις
χαρακιές του βέλους κι αφού έκρυβαν το σημείωμα μέσα στα φτερά
το έριχναν σε συμφωνημένο μέρος. Φανερώθηκε όμως ο Τιμόξενος
167

167
ότι πρόδινε την Ποτίδαια. Σημαδεύοντας ο Αρτάβαζος το σημείο αυτό, δε βρίσκει το
στόχο και χτυπά στον ώμο κάποιο Ποτιδαιά-τη. Περικύκλωσε πλήθος το χτυπημένο —
όπως γίνεται στον πόλεμο- κι όταν βγάζοντας το βέλος αντιλήφθηκαν το σημείωμα, το
έφεραν στους στρατηγούς· εκεί βρίσκονταν κι άλλοι Παλληναίοι σύμμαχοι. Οι στρατηγοί,
όταν διάβασαν το σημείωμα κι έμαθαν τον ένοχο της προδοσίας, αποφάσισαν να μην
κατηγορήσουν για προδοσία τον Τιμόξενο για χάρη της πόλης των Σκιωναίων 112, να μη
θεωρούνται στο εξής προδότες. Έτσι ανακαλύφτηκε ο Τιμόξε-νος.
129. Είχαν περάσει τρεις μήνες κι ο Αρτάβαζος συνέχιζε την πολιορκία, όπου γίνεται
μια μεγάλη άμπωτη στη θάλασσα που κράτησε πολύ. Όταν οι βάρβαροι είδαν να γίνεται
ρηχή, βάδισαν προς την Παλλήνη. Είχαν βαδίσει τα δύο πέμπτα κι έμεναν άλλα τρία
ακόμα, για να περάσουν και να μπουν στην Παλλήνη, οπότε γίνεται τόση μεγάλη πλημμύρα
της θάλασσας, όση ποτέ άλλοτε, όπως λένε οι ντόπιοι, ενώ το φαινόμενο γίνεται συχνά.
Όσοι απ' αυτούς δεν ήξεραν να κολυμπήσουν, πνίγονταν κι αυτούς που ήξεραν τους
σκότωσαν οι Ποτιδαιάτες πηγαίνοντας με τα πλοία. Η αιτία τώρα της άμπωτης και του
παθήματος των Περσών ήταν η εξής· οι Πέρσες έδειξαν ασέβεια στο ναό του
Ποσειδώνα 113 και το άγαλμα που βρισκόταν στο προάστιο και γι' αυτό τους έπνιξε η
θάλασσα. Η αιτία που λένε μου φαίνεται κι εμένα σωστή. Όσους γλίτωσαν τους έφερε
ο Αρτάβαζος οτη Θεσσαλία στο Μαρδόνιο.
168

168
Η, 130 -144 Η απελευθέρωση της Ελλάδας
Ο περσικός στόλος στη Σάμο
130. Αυτή λοιπόν ήταν η τύχη όσων πρόπεμψαν το βασιλιά. Το ναυτικό του Ξέρξη,
όσο είχε σωθεί, όταν έφτασε στην Ασία φεύγοντας από τη Σαλαμίνα και πέρασε το βασιλιά
και το στρατό από τη Χερσόνησο"4 στην Άβυδο, έμεινε να ξεχειμωνιάσει στην Κύμη*.
Όταν φάνηκε η άνοιξη, μαζεύτηκε νωρίς στη Σάμο· μερικά πλοία μάλιστα είχαν
ξεχειμωνιάσει εκεί. Οι περισσότεροι πολεμιστές επάνω στα πλοία ήταν Πέρσες και Μήδοι.
Στρατηγοί τους ορίστηκαν ο Μαρδόντης του Βαγαίου και ο Αρταΰντης του Αρταχαίη. Μαζί
τους κι ο Ιθαμίτρης, που τον είχε πάρει ο ίδιος ο θείος του Αρταΰντης. Κι επειδή ήταν
μεγάλο το χτύπημα, δεν προχωρούσαν περισσότερο προς τη Δύση, ούτε εξάλλου τους
ανάγκαζε κανένας, παρά είχαν αγκυροβολήσει στη Σάμο και πρόσεχαν μήπως
αποστατήσει η Ιωνία· ο στόλος τους ήταν τριακόσια πλοία μαζί με τα ιωνικά. Αυτοί
βέβαια ούτε που περίμεναν ότι οι Έλληνες θα έρχονταν στην Ιωνία, αλλά ότι θα τους
ήταν αρκετό να φυλάγουν την πατρίδα τους· γιατί στάθμιζαν το γεγο νός ότι δεν τους
καταδίωξαν όταν έφευγαν από τη Σαλαμίνα, αλλά απαλλάχτηκαν από αυτούς
ευχαριστημένοι. Στο ναυτικό λοιπόν ήταν πεσμένο το ηθικό τους, στο πεζικό όμως
πίστευαν ότι θα είχε μεγάλη νίκη ο Μαρδόνιος. Στη Σάμο λοιπόν από τη μια σκέπτονταν αν
μπορούσαν να κάνουν κάποια βλάβη στους αντιπάλους τους κι από την άλλη όλο και
περίμεναν καμιά φήμη για τις επιχειρήσεις του Μαρδόνιου.
Και ο ελληνικός στη Δήλο
131. Τους Έλληνες και η άνοιξη που ήρθε τους έκανε να
κινηθούν και ο Μαρδόνιος με την παρουσία του στη Θεσσαλία.
Το πεζικό τους δεν είχε ακόμη αρχίσει να μαζεύεται, αλλά το ναυ
τικό έφτασε στην Αίγινα, πλοία εκατό δέκα. Στρατηγός και
ναύαρχος ήταν ο Λεωτυχίδης του Μενάρη..." 3 Στρατηγός των
Αθηναίων ήταν ο Ξάνθιππος 1 '6 του Αρίφρονα.
Όταν μαζεύτηκαν στην Αίγινα όλα τα πλοία, έφτασαν
Βλ. χάρτη σελ. 88.
169

169
 και αγγελιοφόροι των Ιώνων 117 στο στρατόπεδο των Ελλήνων αυτοί λίγο πιο πριν είχαν
πάει και στη Σπάρτη και παρακαλούσαν τους Λακεδαιμόνιους ν' απελευθερώσουν την
Ιωνία" ένας απ' αυτούς ήταν κι ο Ηρόδοτος του Βασιλείδη· αυτοί είχαν συνωμοτήσει και
σχεδίαζαν το θάνατο του Στράττη, τυράννου της Χίου" στην αρχή ήταν εφτά. Όταν όμως
φανερώθηκαν τα σχέδια τους —κοινολόγησε τη συνωμοσία κάποιος από τους συνωμότες—,
τότε και οι υπόλοιποι έξι στον αριθμό βγήκαν κρυφά από τη Χίο και πήγαν από το ένα
μέρος στη Σπάρτη και από το άλλο, ταυτόχρονα, στην Αίγινα παρακαλώντας τους
Έλληνες να πλεύσουν στην Ιιονία. Τους πήγαν όμως μόλις μέχρι τη Δήλο. Πέρα από κει
κυριαρχούσε για τους Έλληνες ο φόβος, καθώς ούτε τα μέρη γνώριζαν και νόμιζαν από
πάνω ότι τα πάντα ήταν γεμάτα από στρατεύματα. Για τη Σάμο πίστευαν ότι ήταν μακριά
όσο και οι Ηράκλειες στήλες. Και ταίριαζε το πράγμα έτσι, ώστε από τη μια οι βάρβαροι
τρομαγμένοι να μην τολμούν να πλεύσουν δυτικά πέρα από τη Σάμο κι οι Έλληνες από
την άλλη όχι πιο κάτω από τη Δήλο ανατολικά μ' όλες τις παρακλήσεις των Χίων. Έτσι το
αναμεταξύ τους διάστημα το φύλαγε ο φόβος.
133. Οι Έλληνες λοιπόν έπλεαν στη Δήλο κι ο Μαρδόνιος
ξεχειμώνιαζε στα μέρη της Θεσσαλίας. Από δω ξεκινώντας έστειλε
στα μαντεία κάποιον που καταγόταν από την Εύρωπο 118 , που
λεγόταν Μυς, με την εντολή να πάει και να ζητήσει χρησμό
παντού όπου αυτοί μπορούσαν να ρωτήσουν. Τι ήθελε να μάθει
από τα μαντεία κι έδ(οσε αυτή την εντολή, δεν μπορώ να πω,
γιατί δεν έχω ακούσει τίποτα· νομίζω όμως ότι θα έστειλε να
μάθει για τη θέση του κι όχι για τίποτ' άλλο.
134. Αυτός ο Μυς φαίνεται ότι πήγε στη Λεβάδεια και πλή
ρωσε κάποιον ντόπιο να κατεβεί στο ιερό του Τροφώνιου 119 κι ότι
πήγε και στις Άβες των Φωκέων. στο μαντείο. Μάλιστα πρώτα
πήγε στις Θήβες κι εκεί το ένα ήταν που ζήτησε χρησμό από τον
Ισμήνιο Απόλλωνα (μπορείς κι εδώ να πάρεις μαντεία με ιερά
σφάγια 120 όπως στην Ολυμπία) και το άλλο που έπεισε με χρή
ματα κάποιον ξένο, όχι Θηβαίο, και τον κοίμισε στο ιερό του
Αμφιάραου 121. Από τους Θηβαίους κανένας δεν επιτρέπεται να
πάρει εδώ χρησμό για τον εξής λόγο. Ο Αμφιάραος τους είχε
170

170
βάλει στο δίλημμα με χρησμό του να διαλέξουν ό,τι θέλουν, να τον χρησιμοποιούν ως
μάντη ή να τον έχουν σύμμαχο, να παραιτηθούν όμως από το ένα από τα δύο. Οι Θηβαίοι
προτίμησαν να τον έχουν σύμμαχο τους. Γι' αυτό δεν επιτρέπεται να κοιμηθεί στο μαντείο
κανένας Θηβαίος.
135. Οι Θηβαίοι λένε ότι έγινε και τούτο το πολύ μεγάλο για μένα θαύμα· ότι πήγε
αυτός ο Μυς από την Εύρωπο, καθώς επι-σκεφτόταν όλα τα μαντεία, και στο ιερό του
Απόλλωνα του Πτώου122. Τούτο το ιερό λέγεται Πτώο και είναι των Θηβαίων βρίσκεται
πάνω από τη λίμνη Κωπαίδα, σ' ένα βουνό πολύ κοντά στην πόλη Ακραιφία. Όταν ήρθε
στο ιερό αυτό τούτος ο λεγόμενος Μυς —τον ακολουθούσαν τρεις πολίτες που τους είχε
διαλέξει το κοινό, για να γράψουν το χρησμό του θεού-, ξαφνικά ο μάντης άρχισε να
δίνει χρησμό σε γλώσσα βαρβαρική. Οι Θηβαίοι που ακολουθούσαν έπεσαν σε θαυμασμό
ακούγοντας βαρβαρική αντί ελληνική γλώσσα και δεν ήξεραν πώς ν' αντιμετωπίσουν το
πράγμα. Ο Ευρωπέας όμως Μυς άρπαξε την πινακίδα από τα χέρια τους κι έγραψε σ'
αυτήν ό,τι έλεγε ο προφήτης· είπε ότι μιλούσε στην καρική γλώσσα κι όταν τα έγραψε
όλα, έφυγε γρήγορα στη Θεσσαλία.
Ο Αλέξανδρος απεσταλμένος τον Μαρδόνιου
136. Ο Μαρδόνιος διάβασε ό,τι έλεγαν οι χρησμοί κι έπειτα έστειλε αγγελιοφόρο στην
Αθήνα, το Μακεδόνα Αλέξανδρο του Αμύντα για δύο λόγους· ο ένας, επειδή αυτός είχε
συγγενέψει με τους Πέρσες (την αδελφή του Αλέξανδρου Γυγαία και κόρη του Αμύντα την
πήρε ο Πέρσης Βουβάρης κι απ' αυτή γεννήθηκε ο Αμύντας που έζησε στην Ασία· είχε το
όνομα του πατέρα της μητέρας του και του είχε δώσει ο βασιλιάς της Φρυγίας να νέμεται
τη μεγάλη πόλη Αλάβανδα)· ο άλλος λόγος, ότι ο Μαρδόνιος είχε πληροφορηθεί πως ο
Αλέξανδρος ήταν πρόξενος 123 κι ευεργέτης των Αθηναίων και γι' αυτό τον έστειλε. Γιατί
πίστευε ότι μ' αυτό τον τρόπο θα έπαιρνε με το μέρος του τους Αθηναίους, που καθώς
άκουγε ήταν λαός πολυάριθμος και γενναίος κι ήξερε καλά πως τα παθήματα τους στη
θάλασσα τους τα είχαν προκαλέσει οι
171

171
Αθηναίοι. Κι αν πήγαιναν με το μέρος του, είχε βάσιμες ελπίδες ότι θα κυριαρχούσε εύκολα
στη θάλασσα, πράγμα που θα μπορούσε να γίνει· στο πεζικό πίστευε πως ήταν πολύ πιο
ισχυρός. Μ' αυτό τον τρόπο υπολόγιζε πως θα εξασφάλιζε υπεροχή απέναντι των Ελλήνων.
Ίσως εξάλλου και οι χρησμοί αυτοί να του προφήτευαν συμβουλεύοντας τον να κάνει
συμμάχους τους Αθηναίους· πιστεύοντας λοιπόν σ' αυτά έστειλε τον Αλέξανδρο.
Η καταγωγή της μακεδόνικης δυναστείας
137. Έβδομος πρόγονος τούτου του Αλέξανδρου ήταν ο Περ-δίκκας, που έγινε βασιλιάς των
Μακεδόνων με τον εξής τρόπο. Φεύγουν από το Αργός124 στους Ιλλυριούς τρεις αδελφοί από
τους απόγονους του Τήμενου: ο Γαυάνης, ο Αέροπος κι ο Περδίκ-κας· από τους Ιλλυριούς
προχώρησαν στην Άνω Μακεδονία κι έφτασαν στην πόλη Λεβαία. Εδώ μπήκαν με μισθό στη
δούλεψη του βασιλιά κι ο ένας φύλαγε τα άλογα, ο άλλος τα βόδια κι ο πιο μικρός τα
γιδοπρόβατα. Τα παλιά χρόνια κι οι βασιλιάδες δεν είχαν πολλά χρήματα, όχι μόνο ο λαός,
και η γυναίκα του βασιλιά ζύμωνε η ίδια τα ψωμιά. Κι όταν τα έψηνε, το ψωμί του μικρού
Περδίκκα γινόταν διπλάσιο από ό,τι το έφτιαχνε. Κι επειδή αυτό γινόταν πάντοτε, το είπε
στον άντρα της. Αυτός, μόλις το άκουσε, σκέφτηκε πως ήταν κάποιο θαύμα και προμηνά κάτι
σημαντικό. Κάλεσε τότε τους δουλευτές του και τους λέει να φύγουν από τη χώρα του. Κι
αυτοί του είπαν ότι είναι σωστό να πάρουν πρώτα το μισθό τους κι έτσι να φύγουν. Τότε ο
βασιλιάς, σαν άκουσε για μισθό —την ώρα εκείνη ο ήλιος γλιστρούσε από την καπνοδόχο
στο σπίτι, πείραξε ο θεός τα μυαλά του—, λέει· «Μισθό που είναι άξιος για σας σας δίνω εγώ
τούτον» και τους έδειξε τον ήλιο. Οι μεγαλύτεροι, ο Γαυάνης κι ο Αέροπος, στάθηκαν
σαστισμένοι, όταν τ' άκουσαν αυτό. Ο μικρός όμως έτυχε να κρατεί μαχαίρι, είπε·
«Δεχόμαστε, βασιλιά, ό,τι μας δίνεις» και με το μαχαίρι χαράζει στο πάτωμα του σπιτιού το
μέρος που φώτιζε ο ήλιος. Κι αφού χάραξε τον κύκλο, παίρνει σαν να 'ταν νερό τρεις φορές
από τον ήλιο μέσα στον κόρφο του και φεύγουν κι αυτός και οι άλλοι.

172
138. Αυτοί λοιπόν έφυγαν, αλλά κάποιος από τους συγκαθή-μενους επισήμανε στο βασιλιά
αυτό που έκανε ο μικρός κι ότι κάτι123 είχε στο νου και πήρε ό,τι τους έδωσε. Θύμωσε, όταν τ'
άκουσε ο βασιλιάς και στέλνει πίσω τους ιππείς να τους σκοτώσουν. Είναι ένας ποταμός στη
χώρα αυτή που του προσφέρουν θυσίες ως σωτήρα τους οι απόγονοι των τριών αδελφών από
το Αργός. Αυτός ο ποταμός, όταν πέρασαν οι απόγονοι του Τήμε-νου, κατέβαυε τόσο πολύ
νερό, που οι ιππείς δεν μπόρεσαν να τον περάσουν. Οι τρεις πήγαν σ' άλλη περιοχή της
Μακεδονίας126 κοντά στους κήπους που λένε πως ανήκουν στο Μίδα127 του Γόρδιου· εδώ
φυτρώνουν από μόνα τους τριαντάφυλλα εξηντάφυλλα που ξεπερνούν τα άλλα στη μυρωδιά.
Στους κήπους αυτούς, διηγούνται οι Μακεδόνες, πιάστηκε και ο Σιληνός128. Πάνω από τους
κήπους υψώνεται το όρος που ονομάζεται Βέρμιο και που το χειμώνα είναι αδιάβατο. Εδώ
έκαναν το ορμητήριο· τους μόλις κατέλαβαν το μέρος κι άρχισαν να κυριεύουν και την άλλη
Μακεδονία.
139. Από αυτόν λοιπόν τον Περδίκκα καταγόταν αυτός ο Αλέξανδρος. Παιδί του Αμύντα
ήταν ο Αλέξανδρος και ο Αμύντας του Αλκέτα, του Αλκέτα πατέρας ήταν ο Αέροπος κι
αυτου-νού ο Φίλιππος και του Φιλίππου ο Αργαίος κι αυτουνού ο Περ-δίκκας, που είχε γίνει
βασιλιάς.
Τι είπαν ο Αλέξανδρος και οι Σπαρτιάτες
140. Αυτή είναι η γενιά του Αλέξανδρου του Αμύντα.
α) Όταν έφτασε λοιπόν στην Αθήνα σταλμένος από το Μαρδόνιο, τους είπε τα παρακάτω:
«Αθηναίοι, ακούστε τι σας λέει ο Μαρδόνιος: ήρθε σ' εμένα μήνυμα από το βασιλιά που μου
λέει· τα σφάλματα που έκαναν σ' εμένα οι Αθηναίοι τους τα συγχωρώ. Τώρα, Μαρδόνιε, να
κάνεις το εξής· δώσε πίσω τη γη τους, ένα, και δεύτερο κοντά σ' αυτήν ας διαλέξουν οι ίδιοι
κι άλλην, όποια θέλουν κι ας είναι αυτόνομοι. Ξανάχτισε, αν θέλουν να γίνουν σύμμαχοι μου,
όλα τα ιερά τους, όσα τους έχω κάψει. Αυτές οι διαταγές μου ήρθαν και είμαι υποχρεωμένος
να τις εκτελέσω, αν εσείς δεν εναντιωθείτε. Σας λέγω τώρα κι εγώ τούτα· τι μανία σας
173

173
έπιασε και σηκώνετε πόλεμο κατά τον βασιλιά; Ούτε να τον νικήσετε μπορείτε ούτε θα
είστε σε θέση ν' αντέξετε ως το τέλος. Είδατε το πλήθος και τα έργα της στρατιάς
του Ξέρξη και ακούσατε ασφαλώς και για τη δύναμη που έχω μαζί μου και ότι, ακόμα κι
αν φανείτε ανώτεροι και μας νικήσετε —πράγμα που δεν πρέπει να το ελπίζετε, αν έχετε
τα λογικά σας- θα έρθει άλλη πολύ μεγαλύτερη. Μη θέλετε λοιπόν να σταθείτε
αντιμέτωποι στο βασιλιά και να χάσετε τη χώρα σας, να τρέχετε πάντοτε πασχίζοντας
για τη ζωή σας, αλλά σταματήστε τον πόλεμο. Σας δίνεται σπουδαία ευκαιρία να τον
σταματήσετε, αφού το ζήτημα το ξεκίνησε ο βασιλιάς. Κρατήστε την ελευθερία σας
συνομολογώντας μαζί μας συμμαχία χωρίς δόλο και απάτη, (β) Αυτά με διάταξε,
Αθηναίοι, ο Μαρδόνιος να σας πω. Εγώ τώρα δε σας λέω τίποτα για τη φιλία μου σ'
εσάς (δε θα την πληροφορηθείτε πρώτη φορά), αλλά σας το ζητώ κι εγώ ν' ακούσετε το
Μαρδόνιο. Γιατί δε βλέπω σ' εσάς την ικανότητα να πολεμήσετε ως το τέλος με τον
Ξέρξη· αν την έβλεπα, ποτέ δε θα ερχόμουν να σας κάνω τέτοιες προτάσεις. Γιατί η
δύναμη του βασιλιά είναι υπεράνθρωπη και το χέρι του φτάνει μακριά129. Αν λοιπόν δε
συμφωνήσετε τώρα, που σας προτείνουν μεγάλα ανταλλάγματα για τη συμφωνία,
φοβούμαι για σας καθώς βρίσκεστε ακριβώς πάνω στο δρόμο και μόνοι εσείς από
όλους τους συμμάχους υποφέρετε πάντοτε και είναι η γη σας το ενδιάμεσο110 δυνάμεων
εχθρικών. Ελάτε, συμφωνήσετε· έχει για σας μεγάλη αξία να θέλει ο μέγας βασιλιάς
εσάς μόνο από όλους τους Έλληνες να συγχωρηθεί τα σφάλματα σας και να γίνει φίλος
σας».
141. Αυτά είπε ο Αλέξανδρος. Οι Λακεδαιμόνιοι τώρα, όταν άκουσαν ότι είχε φτάσει
στην Αθήνα ο Αλέξανδρος, για να φέρει σε συμφωνία τους Αθηναίους με τους
βαρβάρους, θυμήθηκαν τους χρησμούς 131 που έλεγαν ότι ήταν αυτούς και τους άλλους
Δωριείς να τους διώξουν από την Πελοπόννησο οι Μήδοι και οι Αθηναίοι, φοβήθηκαν
πολύ μήπως οι Αθηναίοι συμφωνήσουν με τους Πέρσες κι αποφάσισαν να στείλουν
αμέσως αγγελιοφόρους. Συνέπεσε λοιπόν να είναι ταυτόχρονη η παρουσία και των
δυο. Γιατί οι Αθηναίοι χρονοτριβούσαν και περίμεναν ήταν βέβαιοι ότι οι
Λακεδαιμόνιοι έμελλαν να πληροφορηθούν ότι είχε έρθει από
174

174
μέρος του βαρβάρου απεσταλμένος για συνθηκολόγηση κι ότι όταν το πληροφορούνταν, θα
έστελναν γρήγορα αγγελιοφόρους. Η καθυστέρηση λοιπόν ήταν σκόπιμη, γιατί ήθελαν να
εκθέσουν τη γνώμη τους μπροστά στους Λακεδαιμονίους.
142. Μόλις σταμάτησε ο Αλέξανδρος, πήραν το λόγο οι απεσταλμένοι της Σπάρτης κι
είπαν «Μας έστειλαν οι Λακεδαιμόνιοι να σας παρακαλέσουμε να μη στραφείτε καθόλου
κατά της Ελλάδας μήτε να δεχτείτε τις προτάσεις των βαρβάρων. Δεν είναι καθόλου
δίκαιο πράγμα ούτε και φέρνει τιμή σε κανένα από τους άλλους Έλληνες και πολύ
λιγότερο από όλους σ' εσάς για πολλούς λόγους. Γιατί εσείς προκαλέσατε 132 τούτο τον
πόλεμο, ενώ εμείς δε θέλαμε καθόλου και στην αρχή ο αγώνας έγινε για τη χώρα σας·
τώρα απλώθηκε σ' όλη την Ελλάδα. Άλλωστε είναι ολότελα απαράδεκτο για όλα αυτά να
γίνετε για τους Έλληνες η αιτία της δουλείας τους εσείς οι Αθηναίοι, που και από παλιά
φαίνεστε να έχετε ελευθερώσει πολλούς ανθρώπους. Συμμεριζόμαστε τη δύσκολη θέση σας
και που σας έλειψαν οι σοδειές δυο χρόνων τώρα και που τα σπίτια σας είναι τόσον καιρό
χαλασμένα. Αλλά γι' αυτά οι Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοι τους σας υπόσχονται να
δώσουν τρόφιμα για τις γυναίκες και όσα μέλη της οικογένειας σας είναι άχρηστα για τον
πόλεμο, όσο κρατήσει ο πόλεμος αυτός. Μην αλλάξει τη γνώμη σας ο Αλέξανδρος ο Μακε-
δόνας, που μαλάκωσε το λόγο του Μαρδόνιου. Αυτός έτσι έπρεπε να κάνει· τύραννος
είναι και με τύραννο συνεργάζεται. Εσείς όμως δεν πρέπει να κάνετε αυτά τα πράγματα,
αν διατηρείτε τη φρόνηση σας· ξέρετε πως οι βάρβαροι μήτε εμπιστοσύνη έχουν μήτε
ειλικρίνεια».
Η απάντηση των Αθηναίων
143. Αυτά είπαν οι αγγελιοφόροι. Και οι Αθηναίοι να τι απάντησαν στον
Αλέξανδρο· «Αυτό το ξέρουμε κι εμείς, ότι δηλαδή η δύναμη του Μήδου είναι
πολλές φορές περισσότερη από τη δική μας' 32α, ώστε αυτό δεν είναι λόγος να μας
κατηγορείς. Επειδή όμως αγαπούμε υπερβολικά την ελευθερία μας, θα την
υπερασπιστούμε με όποιο τρόπο μπορούμε. Να συμβιβαστούμε
175

175
 όμως με το βάρβαρο μήτε εσύ να προσπαθείς ν' αλλάξεις τη γνώμη μας ούτε κι εμεί; (Γ
αλλάξουμε. Να πεις τώρα στο Μαρδόνιο· όσο ο ήλιος θα κάνει 11"1 τον ίδιο δρόμο που
κάνει και σήμερα, εμείς δε θα 'ρθουμε σε συμφωνία με τον Ξέρξη- αλλά έχοντας
εμπιστοσύνη στη συμμαχία τον θείον και των ηρώων, που εκείνος χωρίς κανένα σεβασμό
έκαψε τους ναούς και τ' αγάλματα τους, θα τον αντιμετωπίσουμε και θα του
αντισταθούμε. Κι εσύ να μην παρουσιαστείς άλλη φορά στους Αθηναίους με τέτοιες
προτάσεις. Και να μη σου περνά η ιδέα ότι προσφέρεις χρήσιμες υπηρεσίες, ενώ μας
συμβουλεύεις πράγματα που δεν επιτρέπονται. Δε θέλουμε να σου κάνουν κάτι
δυσάρεστο οι Αθηναίοι, αφού είσαι φίλος και πρόξενος μας».
144. Αυτά αποκρίθηκαν στον Αλέξανδρο· και στους αγγελιοφόρους της Σπάρτης
τούτα· «Το να φοβηθούν οι Λακεδαιμόνιοι μήπως συμβιβαστούμε με το βάρβαρο
είναι πολύ ανθρώπινο. Φάνηκε όμως ο φόβος σας ότι δεν είναι τιμητικός για σας,
αφού γνωρίζετε καλά την πίστη των Αθηναίων δεν υπάρχει πουθενά στη γη τόσο
χρυσάφι ούτε χώρα που να ξεχωρίζει τόσο πολύ στην ομορφιά και στην ευφορία, ώστε
να τα δεχτούμε και να θελήσουμε να μηδίσουμε και να υποδουλώσουμε την Ελλάδα.
Είναι πολλοί και σοβαροί οι λόγοι που μας εμποδίζουν να το κάνουμε, ακόμα κι αν
θέλουμε. Πρώτο και σπουδαιότερο των θεών τα αγάλματα και τα ιερά τα καμένα
και ισοπεδωμένα, που μας υποχρεώνουν πιο πολύ να πάρουμε τη μεγαλύτερη
εκδίκηση παρά να συμβιβαστούμε με όποιον τα έπραξε αυτά. Έπειτα ο ελληνισμός
μας· το ίδιο αίμα έχουμε και την ίδια γλώσσα και των θεών προσκυνή ματα κοινά
και θυσίες και συνήθειες ίδιες κι όμοιες. Να τα προ δώσουμε όλα αυτά δε μας
έρχεται καλό εμάς των Αθηναίων. Και μάθετε, αν δεν έτυχε να ξέρετε από πιο
μπροστά, ότι όσο υπάρχει κι ένας ακόμα Αθηναίος, με κανένα τρόπο δε θα
συμβιβαστούμε με τον Ξέρξη. Εκτιμούμε ωστόσο το ενδιαφέρον που έχετε για
μας, ίόστε προβλέψατε μέσα στην καταστροφή που βρισκόμαστε και θελήσατε να
εξασφαλίσετε τη διατροφή των δικών μας. Είναι σαν να μας κάνατε τη χάρη. Εμείς θα
παρακαλέσουμε να μείνουμε έτσι όπιος είμαστε και να μη σας δώσουμε βάρος. Μόνο,
μια που η κατάσταση είναι αυτή, στείλετε στρατό το γρηγορότερο. Γιατί,
176

176
 όπως υπολογίζουμε, δε θ' αργήσει ο βάρβαρος να εισβάλει και να παρουσιαστεί στη
χώρα μας, αλλά θα το κάνει αμέσως μόλις πάρει το μήνυμα ότι εμείς δε θα κάνουμε
τίποτε από ό,τι ζητούσε. Προτού λοιπόν παρουσιαστεί αυτός στην Αττική, πρέπει
εμείς τώρα που έχουμε καιρό να εκστρατεύσουμε στη Βοιωτία». Αυτά αποκρίθηκαν οι
Αθηναίοι κι εκείνοι έφυγαν για τη Σπάρτη.
177

177
 ΒΙΒΛΙΟ Θ (ΠΕΡΙΛΗΨΗ)
Όταν ο Μαρδόνιος πήρε την απάντηση των Αθηναίων, ξεκινά από τη Θεσσαλία
βιαστικά και πραγματοποιεί το σκοπό τον να καταλάβει την Αθήνα που τη βρίσκει έρημη
από πολίτες. Ανανεώνει τις προτάσεις τον προς τους Αθηναίους, που τους είχε κάνει με τον
Αλέξανδρο της Μακεδονίας, αλλά δεν τους μεταπείθει. Οι Αθηναίοι στέλνουν πρεσβεία
στους Σπαρτιάτες, που, ενώ φαίνονται δισταχτικοί για δέκα ολόκληρες μέρες, στο τέλος
στέλνουν σημαντική δύναμη από φόβο μήπως οι Αθηναίοι καταλήξουν σε καμιά πράξη
απελπισίας. Όταν τα έμαθε αυτά ο Μαρδόνιος, καίει ξανά την Αθήνα και αποσύρεται στη
Βοιωτία, όπου στρατοπεδεύει. Οι Έλληνες στρατοπεδεύουν στους πρόποδες τον Κιθαιρώνα,
στις Ερυθρές. Έχουν μια πρώτη επιτυχία κατά του περσικού ιππικού. Κατεβαίνουν στην
πεδιάδα κοντά στις Πλαταιές που τη θεωρούν προσφορότερη και παρατάσσονται στο δεξιό οι
Λακεδαιμόνιοι και στο αριστερό οι Αθηναίοι. Εκατό δέκα χιλιάδες ο ελληνικός στρατός.
Απέναντι τους παρατάσσονται οι Πέρσες. Οι θυσίες δεν είναι καλές ούτε για τους Έλληνες
ούτε για τους Πέρσες. Την ενδέκατη ημέρα ο Μαρδόνιος αποφασίζει να επιτεθεί. Οι
Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες πάνε ν' αλλάξουν θέσεις και ο Μαρδόνιος τους προκαλεί. Οι
Έλληνες αποφασίζουν να μετακινηθούν σε άλλες θέσεις και τις μετακινήσεις αυτές τις
διαπίστωσε ο Μαρδόνιος

178

178
θ, 58 - 66
Η μάχη των Πλαταιών

Η πρόκληση του Μαρδόνιου

58. Όταν έμαθε ο Μαρδόνιος ότι οι Έλληνες έφυγαν νύχτα
και είδε άδειο τον τόπο, κάλεσε το Λαρισαίο Θώρακα και τους
αδελφούς του Ευρύπυλο και Θρασυδαίο και τους είπε· «Παιδιά
του Αλεύα, τι θα πείτε ακόμα βλέποντας αυτή την ερημιά; Εσείς
οι γείτονες, δηλαδή, λέγατε ότι οι Λακεδαιμόνιοι δε φεύγουν από
τη μάχη κι ότι είναι οι πρώτοι στα πολεμικά. Τους είδατε πιο
μπροστά να μετακινούνται από τις θέσεις τους και τιόρα το βλέπουμε όλοι ότι τη νύχτα
που πέρασε το έχουν σκάσει. Κι έκαναν
φανερό, όταν έπρεπε να μετρηθούν στη μάχη με τους πραγματικά
πρώτους στον κόσμο, ότι ήταν τιποτένιοι κι έκαναν επίδειξη στους
τιποτένιους Έλληνες. Και σ' εσάς, επειδή δεν έχετε ιδέα από Πέρσες, σας δίνω όλη τη
συγνώμη μου, που επαινούσατε αυτούς για
τους οποίους κάτι ξέρατε. Απορώ όμως όλο και περισσότερο με
τον Αρτάβαζο, που κατατρόμαξε με τους Λακεδαιμόνιους και
τρομοκρατημένος έκανε πρόταση άνανδρη, ότι έπρεπε δηλαδή να
σηκώσουμε το στρατόπεδο και να κλειστούμε στην πόλη των
Θηβαίων κι εκεί να μας πολιορκήσουν. Την πρόταση αυτή θα τη
μάθει από μένα ο βασιλιάς. Αλλά γι' αυτά θα γίνει λόγος κι άλλο
τε· τώρα όμως δε θα επιτρέψουμε σ' εκείνους να τα κάνουν
αυτά. Θα τους καταδιώξουμε, ώσπου να τους προφτάσουμε και
να πληρώσουν σ' εμάς όλα όσα έκαναν στους Πέρσες».
Ο Μαρδόνιος χτυπά τους Σπαρτιάτες και τους Τεγεάτες
59. Αυτά είπε κι οδήγησε τους Πέρσες, αφού πέρασαν γρή γορα τον Ασωπό, στα
ίχνη των Ελλήνων με την ιδέα ότι έφευγαν.
Και βάδιζε μόνο κατά των Λακεδαιμονίων και των Τεγεατών
γιατί τους Αθηναίους που τράβηξαν κατά την πεδιάδα, τα υψώ ματα δεν τον άφηναν
να τους δει. Βλέποντας τώρα τους Πέρσες
οι άλλοι αρχηγοί των βαρβάρων να έχουν ριχτεί σε καταδίωξη των
Ελλήνων, όλοι με μιας ύψωσαν τις σημαίες κι άρχισαν την κατα
δίωξη όσο πιο γρήγορα μπορούσε καθένας- και δεν είχαν κάνει
καμιά παράταξη κι ούτε είχαν πειθαρχία. Έτσι αυτοί σαν πολύ- 179

179
180
Η μάχη των Πλαταιών (479
π.Χ.)
Διαδοχικές θέσεις των
αντιπάλων και
αντιμετώπιση του
περσικού ιππικού.
α. Οι Πέρσες κάνουν τείχος
ασπίδων και τοξεύουν τους
Έλληνες.
β. Οι Σπαρτιάτες και οι
Τεγεάτες εξορμούν και
διασπούν την παράταξη των
Περσών. Ο Μαρδόνιος
σκοτώνεται και οι Πέρσες
τρέπονται σε φυγή.

181

181
βουος συρφετός όρμησαν πιστεύοντας ότι θα έπιαναν τους Έλληνες, ενώ θα έφευγαν.
60. Ο Παυσανίας, επειδή τον πίεζε το ιππικό, στέλνει στους
Αθηναίους έναν ιππέα και τους λέει· «Αθηναίοι, ενώ αντιμετωπίζουμε το μεγαλύτερο
αγώνα, να μείνει ελεύθερη ή να υποδουλωθεί η Ελλάδα, κι εμείς οι Λακεδαιμόνιοι κι
εσείς οι Αθηναίοι
έχουμε προδοθεί από τους συμμάχους μας που το έσκασαν τη
νύχτα που πέρασε. Εμείς τώρα αποφασίσαμε τι πρέπει να κάνουμε
από δω κι εμπρός· να πολεμούμε όσο γενναιότερα μπορούμε και
να βοηθούμε ο ένας τον άλλον. Αν ορμούσε καταπάνω σας πρώτα
το ιππικό, έπρεπε εμείς κι οι Τεγεάτες, που δεν πρόδωσαν την
Ελλάδα, να σας βοηθήσουμε. Τώρα όμως όλο το ιππικό ήρθε εναντίον μας. Είναι λοιπόν
δίκαιο να τρέξετε τώρα εσείς και μάλιστα
στο τμήμα που πιέζεται περισσότερο. Αν όμως σας έτυχε κάτι και
σας είναι αδύνατο να βοηθήσετε, θα μας κάνετε χάρη να μας
στείλετε τουλάχιστο τους τοξότες σας. Γνωρίζουμε καλά ότι κατά
τον πόλεμο αυτόν είστε πάρα πολύ πρόθυμοι, ώστε θ' ακούσετε
κι αυτή την παράκληση μας».
61. Μόλις τ' άκουσαν αυτά οι Αθηναίοι προθυμοποιήθηκαν
να τρέξουν και να βοηθήσουν μ' όλη τη δύναμη τους. Και να που
καθώς βάδιζαν ήδη, τους χτυπούν οι Έλληνες που είχαν παραταχθεί απέναντι τους κι
ήταν από όσους είχαν πάει με το μέρος του
βασιλιά· ώστε δεν μπορούσαν πια να βοηθήσουν, αφού τους στενοχωρούσαν αυτοί που
τους χτυπούσαν. Έτσι απομονώθηκαν οι
Λακεδαιμόνιοι και οι Τεγεάτες, οι πρώτοι πενήντα χιλιάδες μαζί
με τους ψιλούς 1 και τρεις χιλιάδες οι Τεγεάτες (αυτοί σε καμιά
περίπτωση δεν αποχωρίζονταν από τους Λακεδαιμόνιους), κι έκαναν θυσίες, για να
συγκρουστούν με το Μαρδόνιο και το στρατό
που είχε. Δεν έβγαιναν καλές οι θυσίες και στο διάστημα αυτό
σκοτώνονταν πολλοί από αυτούς και πολύ περισσότεροι τραυματίζονταν. Γιατί οι
Πέρσες κάνοντας ένα φράχτη με τις ασπίδες
τους ξαπόλυσαν μια βροχή από βέλη· βρέθηκαν σε δύσκολη θέση
οι Σπαρτιάτες, δεν τους έβγαιναν σε καλό και οι θυσίες, οπότε ο
Παυσανίας στρέφεται κατά το Ηραίο των Πλαταιών, για να
παρακαλέσει τη θεά ζητώντας να μη διαψευσθούν οι ελπίδες τους.
182

182
Οι Πέρσες αποκρούονται — Θάνατος του Μαρδόνιου
62. Παρακαλούσε ακόμα γι' αυτά ο Παυσανίας και πετάγο
63. νται πρώτοι οι Τεγεάτες κι ορμούν στους βαρβάρους- και βγήκαν
ευθύς καλές και οι θυσίες των Λακεδαιμονίων που έκαναν μετά
την προσευχή του Παυσανία. Πέρασε γι' αυτό αρκετό διάστημα
και βάδισαν κι αυτοί κατά των Περσών κι οι Πέρσες από το αντί θετο μέρος
αφήνοντας τα τόξα. Η μάχη έγινε στην αρχή γύρω
από τις ασπίδες. Όταν ο φράχτης έπεσε, γινόταν μάχη δυνατή
κοντά στον ίδιο το ναό της Δήμητρας και για πολύ διάστημα, όσο
που έπεσαν ο ένας πάνω στον άλλο. Γιατί οι βάρβαροι έπιαναν
τα δόρατα και τα έσπαζαν. Στο θάρρος και στη δύναμη δεν ήταν
οι Πέρσες κατώτεροι· ήταν όμως χωρίς πανοπλία, δεν είχαν πείρα
του πολέμου και δεν ήταν ίσοι στην πολεμική τέχνη με τους αντι πάλους τους.
Πηδώντας μπροστά από τη γραμμή τους ένας-ένας
ή δέκα-δέκα και κάνοντας ομάδες μικρές ή μεγαλύτερες έπεφταν
μέσα στους Σπαρτιάτες και σκοτώνονταν.
64. Όπου όμως ήταν ο ίδιος ο Μαρδόνιος, που αγωνιζόταν
καβαλικεύοντας άλογο λευκό κι έχοντας γύρω του χίλιους διαλε χτούς Πέρσες, τους
πρώτους, εκεί προπάντων προκάλεσαν μεγάλη
πίεση στους αντιπάλους τους. Όσο λοιπόν ο Μαρδόνιος ήταν
ζωντανός, αυτοί κρατούσαν και πολεμώντας σκότωναν πολλούς
Λακεδαιμόνιους. Μόλις όμιος σκοτώθηκε ο Μαρδόνιος κι έπεσαν
και οι γύρω του άντρες, που ήταν οι πιο δυνατοί, τότε πια και οι
άλλοι γύρισαν τις πλάτες και υποχώρησαν στους Λακεδαιμόνιους.
Το πιο μεγάλο κακό το προκαλούσε ο εξοπλισμός τους που ήταν
λειψός, και ενώ αυτοί ήταν γυμνήτες πολεμούσαν με οπλίτες.
65. Τότε. σύμφωνα με το χρησμό 2 , και οι Σπαρτιάτες πήραν
εκδίκηση από το Μαρδόνιο για το φόνο του Λεωνίδα και ο Παυ σανίας του
Κλεόμβροτου, γιου του Αναξανδρίδη, κέρδισε τη
λαμπρότερη νίκη από όσες εμείς γνωρίζουμε". Τα ονόματα των
άλλων προγόνων του τ' αναφέραμε, όταν μιλούσαμε για το Λεω νίδα· είναι κοινά και
για τους δύο. Το Μαρδόνιο τον σκότωσε ο
Αρίμνηστος, άντρας που λογαριαζόταν στη Σπάρτη· αυτός.αργό-τερα, έπειτα από
τους Περσικούς πολέμους, επικεφαλής τριακόσιων πολεμιστών χτυπήθηκε στη
Στενύκλαρο με όλους τους Μεσ 183

183
 σήνιους, που ήταν σε πόλεμο μαζί τους και σκοτώθηκε κι αυτός και οι τριακόσιοι.
Άτακτη φυγή των Περσών
65. Οι Πέρσες στις Πλαταιές, μόλις αναγκάστηκαν από τους
Σπαρτιάτες να γυρίσουν τις πλάτες, βάλθηκαν να φεύγουν προς
το στρατόπεδο τους και προς το ξύλινο τείχος που είχαν κατα σκευάσει στην περιοχή
των Θηβών. Και μου φαίνεται θαυμαστό
πώς, ενώ πολεμούσαν κοντά στο άλσος της Δήμητρας, δε βρέθηκε
ούτε ένας Πέρσης ούτε να έχει μπει στον περίβολο ούτε να έχει
σκοτωθεί εκεί, αλλά οι περισσότεροι έπεσαν γύρω από το ιερό, σε
όχι ιερό χώρο. Κι έχω τη γνώμη, αν πρέπει ο άνθρωπος να έχει
γνώμη για τα θε'ίκά πράγματα, ότι η ίδια η θεά δεν τους δεχόταν,
επειδή είχαν κάψει τους ναούς της στην Ελευσίνα.
66. Ως εδώ λοιπόν αυτή η μάχη. Του Αρτάβαζου τώρα του
Φαρνάκη και στην αρχή δεν του άρεσε που είχε αφήσει ο βασιλιάς
το Μαρδόνιο και τότε του έφερνε πολλές αντιρρήσεις, δεν πέτυχε
όμως καθόλου να τον εμποδίσει να χτυπηθεί. Κάνει λοιπόν κι αυτός
τα παρακάτω, αφού δεν του άρεσαν αυτά που έκανε ο Μαρδόνιος.
Ο Αρτάβαζος είχε στις διαταγές του δύναμη όχι λίγη αλλά σαράντα χιλιάδες άντρες.
Αυτούς, όταν άρχισε η μάχη, γνωρίζοντας
καλά ποια έμελλε να είναι η έκβαση της, τους οδηγούσε με κανονική σύνταξη. Τους
είχε· δώσει διαταγή να προχωρούν όλοι όπου
αυτός οδηγούσε και με το ρυθμό που είχε αυτός. Αφού έδωσε
αυτή τη διαταγή, οδηγούσε τάχα το στράτευμα για τη μάχη.
Καθώς λοιπόν πήγαινε πρώτος, βλέπει τους Πέρσες να φεύγουν
κιόλας. Έτσι δεν κράτησε πια την ίδια τάξη, αλλά τρέχοντας
έφευγε το γρηγορότερο ούτε προς το ξύλινο τείχος ούτε προς το
τείχος των Θηβαίων. Πήγαινε στη Φωκίδα θέλοντας να φτάσει το
γρηγορότερο στον Ελλήσποντο.
184

184
 Θ, 67 ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ
(ΠΕΡΙΛΗΨΗ)
Το ελληνικό κέντρο προχώρησε ασύνταχτο και είχε πολλές απώλειες, ενώ οι Αθηναίοι
από τα αριστερά νικούν τους αντιπάλους τους και τους προκαλούν μεγάλη φθορά. Οι Πέρσες
έπαθαν πανωλεθρία' οι νεκροί από τους Έλληνες ήταν σχετικά λίγοι. Ακολουθούν αφιερώματα
στους θεούς, η ταφή των νεκρών και η τιμωρία των Θηβαίων αρχηγών.
Την ίδια μέρα που οι Πέρσες έπαθαν την καταστροφή στις Πλαταιές έπαθαν και
δεύτερη στη Μυκάλη, στη Μικρά Ασία. Στους σταθμευμένους στη Δήλο Έλληνες
έρχονται απεσταλμένοι της Σάμου και τους προτρέπουν να χτυπήσουν τους Πέρσες στην
Ιωνία. Όταν οι Πέρσες έμαθαν ότι έρχονται οι Έλληνες, τράβηξαν τα πλοία τους στην
ξηρά, για να τους προστατέψει το περσικό πεζικό που ήταν εκεί. Αποβιβάζονται και οι
Έλληνες, ετοιμάζονται και βαδίζουν κατά των Περσών. Οι Αθηναίοι, Κορίνθιοι,
Σικυώνιοι και Τροιζήνιοι από το ένα μέρος και οι Λακεδαιμόνιοι με τονς άλλους από το
άλλο νικούν και τρέπουν σε φυγή τους Πέρσες και βάζουν φωτιά στο στρατόπεδο τους. Οι
Έλληνες συσκέπτονται για το τι πρέπει να γίνει με την Ιωνία, ενώ οι Πέρσες στρατηγοί
φιλονικούν μεταξύ τους. Οι Έλληνες φτάνουν στον Ελλήσποντο, όπου πολιορκούν και
καταλαμβάνουν τη Σηστό και στη συνέχεια κάνουν πανιά για την Ελλάδα. Ο Ηρόδοτος
κάνει την τελευταία παρέκβαση του με την οποία κλείνει η ιστορία του. Θυμάται τον πατέρα
του τυράννου της περιοχής, που είχε συμβουλέψει τον Κύρο ν' αφήσουν την τραχιά κι
άγονη χώρα τους και να εγκατασταθούν σε άλλη ευφορότερη. Ο Κύρος παρατήρησε
αποστομώνοντας όλους ότι σε άλλη χώρα ευφορότερη ας ετοιμαστούν όχι να διατάζουν
αυτοί, αλλά να είναι δούλοι σε άλλους.
185

185
186
ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ

187

187
Α, 1 - 5
1. Η λέξη έργα σημαίνει τα μνημεία (π.χ. πυραμίδες) και τα κατορθώματα
πιο πολύ (π.χ. η μάχη στις Θερμοπύλες).
2. Ο Ηρόδοτος με τη λέξη βαρβάρους εννοεί λαούς που δε μιλούσαν ελληνικά και
συμφωνεί με την αντίληψη όλων των Ελλήνων. Παρόμοια σκέφτονταν
κι οι Αιγύπτιοι, όπως γράφει ο Ηρόδοτος: «Οι Αιγύπτιοι καλούν βαρβάρους
όλους όσοι δε μιλούν την ίδια μ' αυτούς γλώσσα» (Βιβλ. Β, 158).
3. Λέγοντας «Ερυθρά θάλασσα» ο Ηρόδοτος εκτός από τη σημερινή Ερυθρά
θάλασσα εννοεί και τον Περσικό κόλπο και τον Ινδικό ωκεανό. «Αυτή
εδώ η θάλασσα» είναι η ανατολική Μεσόγειος γενικά.
4. «... στο μαύρο πλοίο τους άμετρες πραμάτειες κουβαλώντας» (Οδύσσεια,
ο,416).
5. «σε διάφορα μέρη»· η διατύπωοη δείχνει τη μεγάλη εξάπλωση που είχε
η εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων, όπως διαβάσατε και στο βιβλίο της
Ιστορίας σας.
6. Ονομαστή ελληνική πόλη που τη συναντούμε στα ποιήματα του Ομήρου με
βασιλιά της το Διομήδη.
7. Σχετικά με την Ιώ και τις περιπέτειες της διάβασε στην Ελληνική Μυθολογία.
Μπορείς να δεις και το έργο του τραγικού ποιητή Αισχύλου «Προμη θέας δεσμώτης».
8. Η εικασία αυτή του Ηρόδοτου κάνει να σκεφτούμε τη θαλασσοκρατία
των Κρητών (κοίτα το βιβλίο της Ιστορίας σου).
9. Εδώ γίνεται λόγος για την Αργοναυτική εκστρατεία που ήταν προσχεδιασμένη,
αφού πήγαν με πολεμικό πλοίο, και σκοπός της ήταν ν' αρπάξουν
το χρυσόμαλλο δέρας.
10. Παιδιά των Αργοναυτών πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο, όπως ο
Αχιλλέας, γιος του Πηλέα, ο φίλος του Πάτροκλου, γιος του Μενοίτιου, ο Αία-
ντας του Τελαμώνα, ο Αίαντας του Οϊλέα, ο Πρωτεσίλαος του Ίφικτου, ο Εύ- μηλος
του Αδμήτου.
11. Κατά τη γνώμη των Περσών πάντοτε.
12. Το ίδιο λέγεται και στο Βιβλίο θ, 116. Η αντίληψη αυτή των Περσών
βρίσκεται στη βάση της πολιτικής τους, που οδήγησε στη σύγκρουση τους με
τους Έλληνες.
13. Εννοεί τον Κροίσο για τον οποίο θα μας μιλήσει αμέσως πιο κάτω.
Α, 23 - 24

1. Ο Περίανδρος ήταν τύραννος της Κορίνθου κι ένας από τους εφτά

σοφούς της αρχαιότητας.
2. Οι Λυδοί ήταν σε πόλεμο με τους Μιλησίους. Σε μια δύσκολη στιγμή
τους ζήτησαν χρησμό από τους Δελφούς, που η Πυθία αρνήθηκε να τους
δώσει, αν δεν έχτιζαν ξανά στη χώρα των Μιλησίων το ναό της Αθηνάς που
188

188
είχαν πυρπολήσει. Την απάντηση της Πυθίας τη μήνυσε ο Περίανδρος στο Θρασύβουλο,
τύραννο της Μιλήτου και φίλο του. Με την ευκαιρία αυτή ο Ηρόδοτος διηγείται το
περιστατικό με τον Αρίονα.
3. Γιατί ο Αρίονας, στον οποίο αναφέρεται πιο κάτω, ήταν Λεσβίος από
τη Μήθυμνα, τη σημερινή τουριστική κωμόπολη Μόλυβο. Ο Αρίονας έζησε στα
τέλη του 7ου αι. Ίσως είναι δικό του ένα ποίημα που έφτασε ως εμάς με την
επιγραφή Ύμνος στον Ποσειδώνα και αναφέρεται στην περιπέτεια του με τους
ληστές και το δελφίνι.
4. Ο διθύραμβος είναι ποίημα που ψάλλεται προς τιμή του Διόνυσου.
Από αυτόν βγήκε η τραγωδία. Ο Αρίονας μπορεί να μην έκανε για το διθύ ραμβο ό,τι
λέει ο Ηρόδοτος. Ίσως τακτοποίησε το ποίημα, του έδωσε ένα
χαρακτήρα λυρικό και χορευτικό και το παρουσίασε σε κοινό. Η επέμβαση
του Αρίονα στο άτεχνο πρώτα αυτό άσμα ήταν αποφασιστική και τον έκανε
σχεδόν μυθικό πρόσωπο.
5. Εκεί υπήρχαν ελληνικές αποικίες που ήταν σε μεγάλη ακμή και η φήμη
της τραβούσε εκείνους που ήθελαν να καλυτερέψουν τη ζωή τους, πολύ περισ σότερο
αυτούς που σαν τον Αρίονα είχαν κι ένα εφόδιο.
6. Αρχαίος ύμνος ιερός του Απόλλωνα, που του έδωσε ορισμένη μορφή ο
Λεσβίος κι αυτός ποιητής Τέρπανδρος, που έδρασε στη Σπάρτη.
7. Αναφέρεται και η επιγραφή που είχε το σύμπλεγμα·
«Σταλμένο από τους αθάνατους τον Αρίονα το γιο του Κυκλέα
από το Σικελικό πέλαγος τον έσωσε αυτό το μεταφορικό μέσο».
Α, 26 - 45
1. Ο Κροίσος είναι αυτός που μας λέει στην παρ. 5 του βιβλίου Α ότι
άρχισε να αδικοπραγεί κατά των Ελλήνων.
2. Έτσι εκδήλωσαν συμβολικά την αφιέρωση της πόλης τους στη θεά,
οπότε οι Λυδοί έπρεπε να είναι πιο προσεκτικοί σχετικά με την παραβίαση
της.
3. Το στάδιο ήταν μονάδα για μέτρηση μήκους ίση με 184,87 μ.
4. Ο Βίας από την Πριήνη της Μ. Ασίας και ο Πιττακός ο Μυτιληναίος
ήταν δύο από τους επτά σοφούς. Ο δεύτερος ανήκε στην προηγούμενη από τον
Κροίσο γενιά.
5. Οι Λυδοί ήταν άριστοι ιππείς, όπως και οι νησιώτες άριστοι ναυτικοί.
6. Ίσως και γιατί έβλεπε κίνδυνο από τους Μήδους.
7. Όλοι είναι λαοί της Μικράς Ασίας, μερικοί άλλοι παραλείπονται. Όσο
για τους Κίλικες και τους Χάλυβες ήταν όχι από δω αλλά πέρα από τον
189

189
ποταμό Άλη. Η αλήθεια είναι ότι όλους αυτούς τους λαούς δεν τους είχε υπο δουλώσει
ο ίδιος ο Κροίσος.
8. Τιμή εξαιρετική που έγινε γι αυτούς που σκοτώθηκαν στο Μαραθώνα. >. Ούτε
υπερβολική για σπατάλες, ούτε λίγη ώστε να στερούνται, αλλά όση χρειαζόταν για να
επαρκεί άνετα στις ανάγκες τους. Είναι η αντίληψη των αρχαίων για το μέτρο.
Ήταν ιερείς τησ Ήρας. Ο ποιητής Γεράσιμος Μαρκοράς διηγείται το επεισόδιο
σ' ένα του ποίημα (Η αληθινή ευτυχία).
Το περίφημο Ηραίο στο δρόμο Άργους-Μυκηνών. (Βλ. πιο πάνω σημ. 3). 1. Την αντίληψη
αυτ ή τη συναντούμε στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία. . Πραγματικά στίς ανασκαφές
βρέθηκαν τα αγάλματα τους, δύο Κούροι, και βρίσκονται στο μουσείο των Δελφιόν.
14. Η ιδέα ότι οι θεοί φθονούν την ευτυχία των ανθρώπων τροποποιήθηκε
με τον καιρό · οι θ εοί φθονούν όχι την ευτυχία αλλά την αλαζονεία των
ανθρώπων.
15. Ο Σόλων σ' £ να πο ίη μά του βάζει ως όριο της ζωής του ανθρώπου τα
ογδόντα χρόνια.
Σολων είχε μεταρρυθμίσει το ημερολόγιο της Αθήνας. Γι' αυτό ο Ηρόδοτος τον
βάζει να κάνει εδώ αυτούς τους λεπτομερείς ημερολογιακούς υπολογισμούς.
17. Ισως πιο καλά συρροή. Ο Ηρόδοτος εννοεί να συμπέσουν και να συρρεύσουν,
να τύχουν μ α ζί διάφορα γεγονότα. Όταν τύχουν γεγονότα ευνοϊκά
ο άνθρωπος ευτυχεί, όταν αντίθετα, η ευτυχία εξαφανίζεται. Και η ροή αυτή
των γεγονότων δε στα ματ ά, γίνεται αδιάκοπα σε όλα, γιατί «πάντα ρεϊ», όπως
λέει ο Ηράκλειτος, «όλα ρέουν».
18.Η ευτυχία λοιπον είναι σύμπτωση τω^· προϋποθέσεων που αναφέρει ο
Ηρόδοτος. Ούτε όμω ς ο άνθρωπος ούτε η πόλη διαθέτουν όσα είναι απαραίτητα για να
εξασφαλίσουν την απόλυτη ευτυχία τους.
19.Ο Ηρόδοτος β α ζ εί στο στ ό μα του Σόλωνα δικές του σκέψεις, που
εξάλλου δεν παραλλάζουν από τις ιδέες του Σόλωνα· α) ο πλούτος δεν είναι
ευτυχία, χρειάζονται πο λλά πράγματα για να την εξασφαλίσουν και β) η ζωή
είναι γεμάτη μεταβολές και τη σημερινή ευτυχία μπορεί να τη διαδεχτεί η
δυστυχία.
20.Για να τον συγκρατήσει από την αγάπη του στους πολέμους ή πιο
πολύ για να εξασφαλίσει διάδοχο.
21.Ο Αδραστος, άσχετος με το βασιλιά του Αργούς, είναι απόγονος της
βασιλικής οικογένειας της Φρυγίας. Το όνομα του θυμίζει την «αναπόδραστη»
μοίρα του.
Στις παραδόσεις των Ελλήνων γνωστοί είναι ο Ερυμάνθιος και ο
Καλυδώνιος κάπρος, όργανα της οργής των θεών.
190

190
 23. Το κυνήγι με τις δυσκολίες του στην αρχαιότητα εξισώνεται με τον
πόλεμο.
24. Ωραίο παράδειγμα ευγένειας και φιλοτιμίας.
25. Ο Κροίσος πιστεύει ότι δεν μπορεί να πολεμήσει τη μοίρα και γι' αυτό
θέλει ν' απομακρύνει, αν μπορέσει, το κακό σε χρόνο που ο ίδιος δε θα ζει
πια.
26. Πρόσεξε πόσο παρασύρεται ο Κροίσος. Κυριολεκτικά απομωραίνεται.
27. Έτσι δε νικιέται η μοίρα, αν και δείχνεται το μεγαλείο του ανθρώπου.
Α, 84 - 91
1. Οι Μάρδοι ήταν μια νομαδική περσική φυλή, όπως μας λέει στο κεφ.
125.
2. Το λιοντάρι ήταν ιερό ζώο του Σάνδωνα, λυδικού θεού του ήλιου
(αντίστοιχου με τον Ηρακλή), που ο μύθος θέλει να πει ίσως ότι προστάτευε
την πόλη.
3. Τελμησσεί·ς, κάτοικοι της αρχαίας πόλης Τελμησσού της Λυκίας, φημισμένοι για
το μαντικό τους χάρισμα.
4. Βουνό στα νότια των Σάρδεων.
5. Από το ίδιο μέρος, που το θεωρούσαν απόρθητο, κυριεύτηκε η πόλη
τους αργότερα (213 π.Χ.).
6. Εννοείται η πόλη μέσα στην Ακρόπολη και η κάτω πόλη.
7. Το 546 π.Χ.
8. Το 14 είναι ιερός αριθμός.
9. Δεν υπάρχει καλύτερος έπαινος για την ειρήνη. Αξίζει να τον θυμόμαστε κι έτσι
αλλά και με τα ίδια τα λόγια του Ηρόδοτου: «Εν μεν γαρ τη (ειρήνη) οί παίδες τους
πατέρας θάπτουσι, εν δε τω (πολεμώ) οί πατέρες τους παϊ-
δας».

10. Με την προσφώνηση αυτή ο Κροίσος δείχνει ότι καταλαβαίνει τη θέση

του. Κύριος πολλών ο Κροίσος τώρα αναγνωρίζει ως κύριο του τον Κύρο.
11. Συνήθως το εξηγούν από το ότι ο Απόλλωνας έδινε λοξούς δηλ. διφορούμενους
χρησμούς ή και ατελείς, όπως εδώ, υπολογίζοντας στην εξυπνάδα
των ανθρώπων.
Α, 178 -187
1. Ήπειρος, μεγάλη στεριά σε αντίθεση με νησιά. Εδώ είναι η σημερινή
Μικρά Ασία.
2. Ο Ηρόδοτος εννοεί μαζί και τη Βαβυλωνία.
191

191
 3. Η καταστροφή της Νινευΐ έγινε το 612 π.Χ., οπότε ο τελευταίος βασιλιάς των
Ασσυρίων έφυγε στη Χαρράν.
4. Η Βαβυλώνα ήταν πρωτεύουσα της Βαβυλωνίας, όταν έγινε ανεξάρτητη, πριν
από την καταστροφή της Νινευί, και ο βασιλιάς της Ναβοπολεσάρ ήταν σύμμαχος του
Κυαξάρη.
5. Το πλάτος είναι 30 μέτρα περίπου. Ο πήχης είναι η απόσταση από τον
αγκώνα ως την άκρη του μέσου δακτύλου. Μιλά για το τείχος του. Ναβουχοδο-νόσορα.
6. Από ψημένα τούβλα ήταν μόνο η εξωτερική επένδυση του τείχους και
οι σειρές των καλαμιών είναι πυκνότερες.

7. Πύργοι μεμονωμένοι από ένα δωμάτιο, όπως φαίνεται.

7α. Πρόκειται βέβαια για τον Περσικό κόλπο.
8. Το τείχος που περιβάλλει την κύρια πόλη.
9. Ο Δίας-Βήλος (Μπελ-Μαρντούκ) ήταν ο μεγαλύτερος θεός των Βαβυλωνίων.
10. Ο πύργος της Βαβέλ που αναφέρεται στην Παλ. Διαθήκη. Τους πύργους των
ναών τους οι Βαβυλώνιοι τους έλεγαν ζί§§οιΐΓ3ΐ.
11. Αναφέρεται στις επιγραφές.
12. Τα πιο γνωστά αγάλματα του θεού Μαρντούκ τον παριστάνουν όρθιο.
13. Την εποχή του Κύρου.

14. Βαβυλωνιακά Σαμμού-Ραμάς. Ονομαστή βασίλισσα της Ασσυρίας,

μητέρα του βασιλιά Αντάντ-Νιραρί (810-762 π.Χ.).
15. Ο Ηρόδοτος κάνει σύγχυση με το Ναβουχοδονόσορα. Βασίλισσα της
Βαβυλώνας με το όνομα αυτό δε βρέθηκε.
16. Τη Μεσόγειο.
17. Μέρος της Μηδίας αποτελούσε τότε και η Ασσυρία που την είχε προσαρτήσει ο
Κυαξάρης μετά την άλωση της Νινευί.
18. Για να εμποδίσει εισβολή από Ασσυρία.
Α, 192 - 194
1. Περιφέρεια που διοικεί ο σατράπης. Σατράπης σημαίνει «υπερασπιστής
του κράτους».
2. Ο χοίνικας ήταν το 1/48 του μεδίμνου (ο μέδιμνος 51,84 λίτρες).
3. Ήταν τόσο μεγαλόσωμα, ώστε μπορούσαν να παλέψουν με λιοντάρια.
4. Προς τα ΝΑ, και πραγματικά η διώρυγα βλέπει σ' αυτή την κατεύθυν ση.
5. Τα δημητριακά.
6. Η αλήθεια είναι ότι η γονιμοποίηση γίνεται από τη γύρη των λουλου- διων του
αρσενικού.
192

192
7. Τέτοια πλοιάρια χρησιμοποιούνται και σήμερα ακόμη στον Τίγρη και
τον Ευφράτη.
8. Η Βαβυλωνία προμηθευόταν το φημισμένο κρασί της Φοινίκης, η ίδια
δεν είχε αμπέλιο. Είχαν όμως κρασί από χουρμάδες.
9. Το τάλαντο είχε βάρος 26 κιλά1 επομένως το φορτίο είναι υπερβολικό.
10. Υπήρχε και μηχανή μ' αυτό το όνομα, για να σέρνει βάρη.
Β, 2-4
1. Το ίδιο πίστευαν και οι αρχαίοι Έλληνες γι' αυτούς.
2. Ονοματοποιημένη λέξη από το βέλασμα των αιγών. Ίσως και προσπά¬θεια να
γελοιοποιηθούν οι αξιώσεις τ<• ν Αιγυπτίων.
3. Σε φρυγικές επιγραφές διάβασαν τη λέξη, επίσης ο ποιητής Ιππώνακτας
λέει ότι την ίδια λέξη χρησιμοποιούσαν για το ψωμί και οι Κύπριοι.
4. Ενώ οι Φρύγες θεωρούνταν νεότερος λαός, όπως λέει ο Ηρόδοτος στο
Βιβλ. Ζ, 73.
5. Η Μέμφη ήταν η αρχαιότερη πόλη της Αιγύπτου, στην αριστερή όχθη
του Νείλου, 25 χμ. νότια του Καΐρου, που χτίστηκε από τα ερείπια της. Ήταν
κέντρο λατρείας του θεού Φθα.
6. Οι Θήβες ήταν η πόλη του Άμμωνα. Ήταν σπουδαία πόλη ως τον 7ο
αι. που τη λεηλάτησαν οι Ασσύριοι. Μαζί με τη Μέμφη ήταν τα πολιτικά
κέντρα της Αιγύπτου. Ο σπουδαιότερος ναός των Θηβών ήταν του Άμμωνα στο
Καρνάκ.
7. Η Ηλιούπολη, ο «Οίκος του Ρα» με το ιερό όνομα της, ήταν το πνευμα¬τικό
κέντρο της Αιγύπτου, που εκτιμούσαν πολύ οι Έλληνες. Τους σοφούς της
είχαν ακούσει κατά την παράδοση ο Πυθαγόρας, ο Σόλων, ο Πλάτων.
8. Τι εννοεί εδώ ο Ηρόδοτος δεν είναι πολύ σαφές. Ίσως δε θέλει ν' απο¬καλύψει
μυστικά της λατρείας που ήταν παρόμοια με τα ελληνικά.
9. Η ρύθμιση του ημερολογίου ήταν μεγάλο πρόβλημα κι έγιναν πολλές
προσπάθειες για να φτάσουμε εδώ που είμαστε.

10. Πάντως οι θεοί της Αιγύπτου δεν είχαν και πολλή σχέση με το δωδε¬κάθεο
των Ελλήνων. Μπορείς να δεις το κεφ. 43 βιβλ. Β.
11. Έπειτα από τους θεούς-βασιλείς (κεφ. 144 και 99).
12. Στην άνω Αίγυπτο.
Β, 35 - 42
1. Τα κεφάλαια αυτά και μάλιστα μέχρι και το 98 δίνουν πληροφ'ορίες που
δεν υπάρχουν αλλού.
2. Ο Ηρόδοτος κάπως υπερβάλλει. Είχε υπόψη τη ζωή της κατώτερης

193

193
τάξης. Ότι δεν υπάρχει ιέρεια στην Αίγυπτο, ότι ξυρίζονται όλοι οι Αιγύ πτιοι, ότι ζουν
μαζί με τα ζώα, ότι δεν τρώνε κριθάρι και σιτάρι είναι γενικεύσεις όχι ορθές. Τα δύο
τελευταία ισχύουν μόνο για τις κατώτερες τάξεις, όπως και το ότι τρώνε .έξω.
3. Ίσως η σίκαλη.
4. Η συνήθεια είχε διαδοθεί σε σημιτικούς λαούς και μη. Στην αρχή ήταν
θρησκευτική πράξη, με την οποία γινόταν το παιδί τέλειο μέλος της φυλής.
5. Είναι ορθό μόνο για τους ανθρώπους των κατώτερων τάξεων.
6. Οι Έλληνες άρχιζαν από αριστερά, αλλά η δεύτερη γραμμή ήταν από
δεξιά, ύστερα αριστερά, δεξιά πάλι μέχρι το τέλος. Αλλά και αντίθετα (Γραφή
βουστροφηδόν). Ίσως εννοούν ότι κάθε γράμμα το άρχιζαν από αριστερά.
7. Είχαν τρία είδη γραφής: την ιερογλυφική, την (απλοποιημένη) ιερατική
και τη δημοτική.
8. Πάλι ο πολύς κόσμος. Τα χρυσά, τ' ασημένια και τα γυάλινα ποτήρια
δεν ήταν άγνωστα.
9. Στα ιερογλυφικά γράμματα το σύμβολο του ιερέα είναι ένας άνθρωπος
που πλένεται.
10. Το ένα τρίτο της Αιγύπτου ήταν περιουσία του ιερατείου.
11. Και οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι δεν τα έτρωγαν. Τη συνήθεια την έχουν κι άλλοι
πρωτόγονοι, ίσως γιατί νόμιζαν ότι όσοι τρώνε κουκιά δεν μπορούν να μείνουν αγνοί.
12. Γιος του Δία και της Ιώς (Βλ. Α, 1).
13. Το έθιμο μπήκε αργότερα στην Αίγυπτο. Σχετικό είναι το έθιμο του
«αποδιοπομπαίου τράγου» των Εβραίων (Βλ. Λευϊτικό 16, 21).
14. Εννοεί την Ίσιδα. στην οποία είναι αφιερωμένο το κεφάλαιο.
15. Η Ίσιδα παρουσιαζόταν άλλοτε ως αγελάδα κι άλλοτε ως γυναίκα με
κεφάλι αγελάδας ή με κέρατα. Οι Έλληνες την ταύτιζαν συνήθως με τη Δήμη τρα. Ήταν
αδελφή και σύζυγος του Όσιρη και μητέρα του Ώρου.
16. Δηλαδή της Αφροδίτης — Αθώρ (Ίσιδας).
17. Στην Αίγυπτο λεγόταν Άμμων κι 'Αμμων-Ρα, ταυτιζόταν με τον ήλιο
και έγινε ο μεγάλος θεός της Αιγύπτου, ενώ στην αρχή ήταν τοπικός θεός.
Από το άσημο μαντείο του στις Θήβες βγήκε το μαντείο του Άμμωνα στην
όαση Σίουα. Κάποτε παριστάνεται με μορφή κριαριού.
18. Στα ΒΑ του Δέλτα του Νείλου.
19. Ο Ηρακλής στην Αίγυπτο λατρευόταν ως Σου (ο ήλιος που καίει) ή
Σούνσου (θεός της σελήνης).
20. Ο θεός άμα γεννήσει γιο, πρέπει να πεθάνει. Γι' αυτό εδώ ο Άμμων
με τη μορφή του κριαριού σφάζεται, μόλις δει το γιο του Ηρακλή. Είναι μια
αντίληψη αιγυπτιακή.
194

194
Β, 52 - 58
1. Το ίδιο έκαναν και οι αρχαίοι Ρωμαίοι.
2. Τη λέξη ο Ηρόδοτος την παράγει από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «τίθημι»
(=θέτω. το θέμα θη- και θε-). Αλλά η εξήγηση είναι άστοχη.
3. Ήταν το αρχαιότερο μαντείο της Ελλάδας. Ήδη ο Όμηρος προσφιονεί
το Λια Δωδωναίο. (Ιλιάδα, Π 233).

4. Ό,τι λέει σχετικά με τους ποιητές Ησίοδο και Όμηρο είναι αυτό που
πιστεύει γι αυτούς ένας μορφωμένος Έλληνας του Ε' αι. Σήμερα οι φιλόλογοι
πιστεύουν ότι ο Όμηρος έζησε τον Η' αι. και ο Ησίοδος λίγο αργότερα.
5. Ο Ηρόδοτος μιλάει για τους δύο ποιητές σαν να ήταν αυτοί οι δημιουργοί της
θεογονίας των αρχαίων. Το πιο σωστό είναι ότι διατύπωσαν ιδέες για
τους θεούς όπως είχαν διαμορφωθεί στην εποχή τους αρχίζοντας από πιο
παλιά.
6. Ο Λίνος, ο Ορφέας, ο Μουσαίος.
7. Ο Ηρόδοτος κάνει διάκριση ανάμεσα στο τι του είπαν και τι λέει ο
ίδιος· έτσι διαχωρίζει την ευθύνη του.

8. Ωραία όσα λέγονται παρακάτω για την ίδρυση των μαντείων. Πόσο
όμως είναι αληθινά δυστυχώς δεν μπορούμε να το εξακριβώσουμε.
9. Ο Όμηρος μιλάει για άντρες προφήτες· οι γυναίκες παρουσιάζονται
αργότερα.

10. Η ιερή φηγός, η βελανιδιά που από τον ψίθυρο των φύλλων της έπαιρναν το
χρησμό. Το «ημερόδεντρο» του ποιητή Κ. Κρυστάλλη.
11. θυμηθείτε το πουλί του δημοτικού μας τραγουδιού «του Γιοφυριού της
Άρτας»: «Πουλάκι εδιάβη... μόν' εκελάιδε κι έλεγε μ' ανθρώπινη λαλίτσα».
12. Οι τρόποι μαντείας που σχετίζονται με τα ιερά σφαχτά είναι δύο' α)
παρατήρηση των φλογών, πυρομαντεία και β) παρατήρηση των σπλάχνων,
σπλαγχνοσκοπία.
13. Ο Ηρόδοτος προσπαθεί να εξηγήσει την παράδοση με τη σκέψη.
14. Ίσως και η μεταφορά του αγάλματος ενός θεού στο ναό άλλου.
Β, 68 - 70
1. Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης δανείστηκε από τον Ηρόδοτο όλες τις πληροφορίες που
μας δίνει για τον κροκόδειλο.
2. Διάβασε σε μια εγκυκλοπαίδεια μια σύγχρονη μας περιγραφή του κροκόδειλου.
3. Ο κροκόδειλος ήταν ιερό ζώο του θεού Σεμπάκ, που τον παρίσταναν
με κεφάλι κροκόδειλου.
4. Βρέθηκαν κροκόδειλοι ταριχευμένοι.
195

195
 5. Χάμσα από το «Εμ-σου» που ήταν το όνομα του κροκοδείλου, που του έδιναν οι
Αιγύπτιοι και θα πει «αυτός που γεννήθηκε από το αυγό».
Β, 85 - 90 ,
1. Η πληροφορία του Ηρόδοτου επιβεβαιώνεται στα μνημεία.
2. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η ύπαρξη της ψυχής μετά θάνατο εξαρτάται
από την ύπαρξη του σώματος. Αν καταστραφεί το σώμα. χάνεται και η ψυχή.
Για να διατηρήσουν λοιπόν το σώμα, το ταριχεύουν.
3. Εννοεί το θεό Όσιρη.
4. Το λιβάνι ήταν ιερό των θεών.
5. Ένα είδος πολύ λεπτού υφάσματος από λινό.
6. Το έβγαζαν από το δένδρο ακακία και το χρησιμοποιούσαν γιο κόλλα.
7. Μάλλον καθυστερούσε τη σήψη, ώσπου να ενεργήσει το νίτρο.
8. Στο Λεξικό Δημητράκου διαβάζαμε για το φυτό αυτό. Ονομασία είδους
ραφανίδος (=ραπανιού), ης τον χυμόν έχρώντο (=που το χυμό της χρησιμοποιούσαν) οι
Αιγύπτιοι ως καθαρτικόν.
9 το νεκρό όποιου πνίγηκε «το Νείλο ή όποιου άρπαζε ο κροκόδειλος τον
θεωρούσαν ιερό.
Β, 107 - 108
1. Ήταν πολεμικός και μεγάλος κατακτητής ο Αιγύπτιος αυτός βασιλιάς.
2. Ίσως όλο αυτό το περιστατικό να επινοήθηκε από την εικόνα του βασιλιά, που
πατεί πάνω στους εχθρούς του.
3. Ότι οι αιχμάλωτοι χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή έργων είναι
κάτι που δεν το αμφισβητεί κανένας.
4. Το άλογο και το άρμα παρουσιάζονται στα αιγυπτιακά μνημεία μετά
το 1580 π.Χ., αρχή της 18ης δυναστείας.
Β, 113 - 120
1. Ο Αλέξανδρος δεν είναι άλλος από τον Πάρη, το γιο του Πρίαμου. Για
την Ελένη υπάρχει και η παράδοση αυτή, που κολακεύει φυσικά τους Αιγυ πτίους.
Αυτή την εκδοχή δραματοποίησε ο Ευριπίδης στην τραγωδία του Ελένη.
2. Τόπος με εγκαταστάσεις για πάστωμα ψαριών, ίσως και αλυκές.
2α. Κάτι που μοιάζει με το σημερινό πολιτικό άσυλο.
3. Στην Οδύσσεια (δ, 228) μαθαίνουμε ότι ο βασιλιάς της Αιγύπτου λεγόταν Θων.
Βλ. στη σελ. 60 τη γενική Θωνα στους μεταφρασμένους στίχους.
4. Διάβασε στην Οδύσσεια (δ, 350 κ.ε.) τι διηγείται ο Μενέλαος στον
Τηλέμαχο για τον Πρωτέα.
5. Η αριστεία του Διομήδη περιέχεται στη ραψωδία Ε της Ιλιάδας. Ο
196

196
Ηρόδοτος δεν ήξερε την σημερινή διαίρεση της Ιλιάδας, που έγινε στ' αλεξαν δρινά
χρόνια.
6. Ιλιάδα, Ζ, 289-292, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.
7. Οδύσσεια, δ, 227-30, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.
8. Οδύσσεια, δ, 351-352, στην ίδια μετάφραση.
9. Στα Κύπρια έπη περιγραφόταν η αρχή και το πρώτο μέρος του Τρωικού
πολέμου. Ονομάστηκαν Κύπρια γιατί το κύριο πρόσωπο σ' αυτά ήταν η
Αφροδίτη που την έλεγαν και Κύπρη.

10. Οι Τρώες.
11. Δείγμα αμεροληψίας του Ηρόδοτου. Ο Πλούταρχος το θεωρεί φιλο-
βαρβαρισμό.
12. Ανάλογο της θυσίας της Ιφιγένειας.
13. Ο Ηρόδοτος φοβάται, όπως και ο Θουκυδίδης αργότερα, τη φαντασία
των ποιητών ότι πλάθει πράγματα που δεν υπάρχουν.
14. Η πίστη του Ηρόδοτου είναι ότι το έγκλημα δε μένει ατιμώρητο.
Β, 122 - 125
15. Ο βασιλιάς Ραμσής, μυθικό σχεδόν πρόσωπο, όπως μας τον παρουσιάζει ο
Ηρόδοτος, για τα πλούτη του και τη γενναιοδωρία του. Εξάλλου όλη
η διήγηση γι' αυτόν είναι παραμύθι ξαπλωμένο σε πολλά μέρη του κόσμου.
16. Αγαπητό παιγνίδι των Αιγυπτίων.
17. Στους ανδριάντες το μαντίλι αυτό το κρατούν βασιλιάδες και ιδιώτες.
18. Την είσοδο του Άδη τη φύλαγαν δυο τσακάλια, που συγχέονταν με
τους λύκους. Οι Έλληνες φύλακα του Άδη θεωρούσαν τον Κέρβερο.
19. Η Ίσιδα και ο 'Οσιρης
20. Οι Ορφικοί, ο Πυθαγόρας και αργότερα ο Εμπεδοκλής. Τέτοιες ιδέες
βρίσκουμε και στον Πλάτωνα.
21. Οι κατηγορίες κατά του Χέοπα οφείλονταν ίσως στο ότι τους υπο χρέωσε σε
δουλειά.

23. Πέτρες που χρησιμεύουν για ανέβασμα (Ιλιάδα, Μ, 258, 444).

24. Υποκοριστικό του βωμός, σκαλοπάτι.
25. Δηλαδή τριάντα χρόνια.
Β, 147 - 148
1. Την εποχή αυτή υπήρχαν περισσότεροι από δώδεκα ηγεμόνες στην Αίγυπτο, που
προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν την αρχή τους ο ένας απέναντι στους άλλους.
197

197
 2. Ο λαβύρινθος δεν ήταν μόνο ναός αλλά και έδρα διοικήσεως όλης της
χώρας. Σ' αυτόν κάθε νομός είχε τα δικά του δωμάτια. Η λέξη είναι γνωστή
από το ανάκτορο του Μίνωα που είχε το ίδιο όνομα.
3. Η πόλη αυτή ήταν στα νότια των Θηβών. Λεγόταν Σόδιτ και αργότερα
Αρσινόη.
4. Ο ναός της Εφέσου ήταν αφιερωμένος στην Άρτεμη· λογαριαζόταν σαν
ένα από τα εφτά θαύματα του κόσμου.
5. Ο ναός της Σάμου ήταν αφιερωμένος στην Ήρα. Στο Βιβλ. Γ, κεφ. 60 ο
Ηρόδοτος τον αναγνωρίζει ως το μεγαλύτερο από τους ελληνικούς ναούς που
γνωρίζει.
Β, 178
1. Οι βασιλιάδες της δυναστείας στην οποία ανήκε ο Άμασης στηρίζονταν
σε ξένους'μισθοφόρους, που οι Αιγύπτιοι τους μισούσαν. Από αυτό προήλθε
η παράδοση για την κακία του 'Αμαση. Ανάμεσα στους Έλληνες φίλους του
ήταν ο Σόλων, ο Πολυκράτης και ο Πυθαγόρας.
2. Στη Ναύκρατη οι Έλληνες άποικοι είχαν τα ιερά, τους άρχοντες και
τους νόμους τους.
3. Κάτι ανάλογο με τους σημερινούς προξένους, για να προστατεύουν τους
εμπόρους.
Γ, 39 - 43, 60 Η Σάμος και ο Πολυκράτης
1. Ο Πολυκράτης πήρε την αρχή στα 531 π.Χ.' η ναυτική δύναμη της
Σάμου κράτησε ως τα 515.
2. Είναι πιθανό ο Πολυκράτης να έριξε κυβέρνηση ολιγαρχικών του
νησιού.

3. Η φιλία του Πολυκράτη με τον 'Αμαση ανήκει στην πολιτική της Αιγύπτου να
εξασφαλιστεί από τους Πέρσες δημιουργώντας συνασπισμό ναυτικών
κρατών. Αλλά η Κύπρος αποστάτησε από την Αίγυπτο, η Φοινίκη υποτάχτηκε
στους Πέρσες που έγιναν πιο ισχυροί και ο Πολυκράτης πήγε με το μέρος τους.
4. Πενηντάκουπα πλοία, είναι τα κύρια πολεμικά πλοία των Ελλήνων τον
6ο αι.
5. Σάμος και Μίλητος ήταν παλαιοί αντίζηλοι.
6. Ώσπου να επιτύχει ο εξορκισμός του κακού, ο Άμασης συμβούλευε να
επαναλαμβάνεται η προσπάθεια απαλλαγής από κάτι πολύ αγαπητό.
7. Αλλά το πέταμα δαχτυλιδιού στη θάλασσα είναι και σημείο ότι αυτός
που το πετά είναι κύριος της. Τέτοιο έθιμο υπήρχε και στη Βενετία, όταν
γινόταν «ο γάμος του δόγη με την Αδριατική».
198

198
 8. Φοβερό παράδειγμα για τη δύναμη της Νέμεσης, του φθόνου των θεών
για όσους ευτυχούν υπερβολικά και καλύτερα για όσους αλαζονεύονται (Βλ.
σημ. 14, Α, 32).
9. Ο διπλός σκοπός του Ηρόδοτου ήταν η περιγραφή μνημείων και κατορθωμάτων
εδώ μιλάει για μνημεία (Βλ. το προοίμιο).

10. Η σήραγγα βρέθηκε το 1882· ο σκοπός της ήταν να μεταφέρει νερό

από τη Β, πλευρά του λόφου Αμπέλου. Έχει μήκος 370 μ. Η εκσκαφή είχε
αρχίσει ταυτόχρονα κι από τις δύο πλευρές του λόφου. Στο σημείο που έπρεπε
να συναντηθούν είχαν διαφορά μόνο 1,80 μ.
11. Μεγαλύτερος από τους ελληνικούς ναούς, γιατί οι αιγυπτιακοί ήταν
πολύ μεγαλύτεροι. Ο ναός αυτός, το Ηραίο, είχε μήκος 115 μ. και πλάτος 63.
12. Το όνομα του βρέθηκε στη Ναύκρατη (Β, 178), σε αγγείο του 6ου αι.
Γ, 80 - 83
1. Όταν ο Καμβύσης βρισκόταν στην Αίγυπτο, πήραν την εξουσία στη
χώρα του οι μάγοι. Μια ομάδα όμως επτά Περσών μεγιστάνων ανάμεσα στους
οποίους κι ο Δαρείος, ο πατέρας του Ξέρξη, κατάφεραν να απαλλάξουν την
Περσία από τους μάγους. Ο θόρυβος δημιουργήθηκε από αυτά τα γεγονότα.
2. Στην Ελλάδα θεωρούσαν τον τύραννο ανεύθυνο, δηλ. ότι δεν έδινε λόγο
σε κανένα για ό,τι έκανε.
3. Χωρίς να δώσει την ευκαιρία σ' αυτόν που έπιασε να απολογηθεί και
να υπερασπίσει τον εαυτό του, τελικά η φράση «θανατώνει χωρίς δίκη»
σημαίνει «σκοτώνει όποιον του αρέσει».
4. Ισονομία, δηλαδή δημοκρατία.

5. Είναι όμως εύκολο να βρεθούν οι άριστοι σ' όλες τις περιπτώσεις

άντρες και που μένουν πάντα άριστοι;
6. Ο Δαρείος περιορίζεται να χτυπήσει τις ιδέες του Μεγάβυζου για την
ολιγαρχία. Όσα ο ίδιος Μεγάβυζος κατηγόρησε τη δημοκρατία τα θεωρεί ικανοποιητικά.
7. Αρχηγός του δήμου, που όμως σε λίγο θα γίνει κύριος του δήμου.
8. Το επιχείρημα του Δαρείου είναι το παράδειγμα της οικογένειας του.
Κάνει υπενθύμιση για τις υπηρεσίες που πρόσφερε η αρχή του Κύρου.
9. Ήταν πραγματικά τα προνόμια του Οτάνη.
Γ, 106
1. Ίσως εδώ ο Ηρόδοτος υιοθετεί τοπικιστικές φιλοδοξίες που υπάρχουν
παντού.
199

199
2. Νησαία άλογα λέγονται τα άλογα που προέρχονται από το μεγάλο Νήσαιον πεδίον ( =
νησαία πεδιάδα) της Μηδίας (Ζ, 40).
3. Εννοείται το βαμβάκι.
Δ, 5 - 7, 42, 59 - 62, 67 - 68, 76
1. Ο Δαρείος χτυπά τους Σκύθες, για να τους εκδικηθεί για παλαιότερη εισβολή τους στη
Μηδία.
2. Για την-επιτυχία του νεότερου βλέπε και κεφ. 10.
3. Ο θησαυρός που γίνεται αναμμένα κάρβουνα είναι λαϊκή δοξασία κοινή στη Ρίοσία
και στην Ελλάδα.
4. Άγνωστο από πού βγαίνει ο αριθμός αυτός.
5. Ο Ηρόδοτος μιλάει σύμφωνα με τις γνώσεις της εποχής του.
6. Τη Μεσόγειο.
7. Υπάρχουν αμφιβολίες για τον περίπλου της Αφρικής, αν και δε λείπουν τα επιχειρήματα
για να τον δεχτούμε. Την ίδια έκπληξη δε δοκίμασαν π.χ, και οι νεότεροι θαλασσοπόροι,
όταν είδαν ένα πρωί ο ήλιος ν' ανατέλλει από
δεξιά;
8. Ως φαίνεται ήταν πυρολάτρες.
9. Για να φανεί ότι το θύμα προσκυνά από μόνο του.
10. Άγνωστο πώς ήταν.
11. Υποδηλώνεται οργάνωση στρατιωτική και θρησκευτική μαζί.
12. Οπωσδήποτε υπάρχει σε όλα αυτά σκληρότητα όχι λίγη.
13. Τον τρόπο αυτό της μαντείας τον είχαν κι άλλοι λαοί.
14. ΣτοΆ, 105: το θεωρεί πάθος κάποιων Σκυθιόν που σύλησαν το ιερό της Αφροδίτης στον
Ασκάλωνα της Συρίας.
15. Η φιλύρα, φλαμουριά, ήταν το ιερό δέντρο της Αφροδίτης.
16. Ο Ανάχαρσης πέθανε στα μέσα του 6ου αι. Λεν είναι απίθανο να ήταν φίλος του Σόλωνα
ο παράξενος αυτός μισοβάρβαρος (η μητέρα του ήταν Ελληνίδα) ταξιδευτής.
17. Η Κύζικος είναι αρχαία πόλη της Προποντίδας, από την ασιατική πλευρά.
18. Κατά τα λεγόμενα εδώ ο Ανάχαρσης σκοτώθηκε από το Σαύλιο που ήταν αδερφός του.
Ε, 99 - 106
5. 1. Οι Ερετριείς πολέμησαν με τους Χαλκιδείς χρόνια για την πεδιάδα που ήταν
ανάμεσα στις δύο πόλεις, το ονομαστό «Ληλάντιο πεδίο». Κατά· βάθος ο αγώνας τους
οφειλόταν στα αντίθετα εμπορικά τους συμφέροντα. Οι δύο πόλεις

200
είχαν τους υποστηριχτές τους έξω από την Εύβοια. Την Ερέτρια την υποστήριζε η Μίλητος
ίσιος και η Αίγινα και τα Μέγαρα· τη Χαλκίδα η Σάμος και η Κόρινθος.
2. Λόφος στα Ν του ποταμού Κάυστρου, όπου έμεναν οι Εφέσιοι, ώσπου ο Κροίσος τους
ανάγκασε να κατεβούν στην πεδιάδα. Στα δυτικά του λόφου ήταν το κύριο λιμάνι της
Εφέσου.
3. Πέρασαν από μονοπάτια, για να κάνουν αιφνιδιασμό στον εχθρό.
4. Η κάτω πόλη, όχι η ακρόπολη.
5. Είναι η Κυβέλη, η φρυγική «Μεγάλη Μητέρα», που ταυτίστηκε από τους Έλληνες με τη
Ρέα, τη μητέρα των θεών.
6. Οι Πέρσες έκαψαν πολλούς ελληνικούς ναούς στη Νάξο, στις Άβες, στην Αθήνα. Δεν
πείραξαν τη Δήλο και τους Δελφούς.
7. Πολλοί στην Αθήνα είχαν τη γνώμη ότι έπρεπε να βοηθήσουν ως το τέλος τους
επαναστάτες (ΣΤ, 21). Από το άλλο μέρος φαίνεται ότι οι Αθηναίοι είχαν δυσκολίες· οι
Αιγινήτες κυριαρχούσαν στο Σαρωνικό όσο αυτοί βρίσκονταν στη Μίλητο, πήραν την
εξουσία φίλοι των Πεισιστρατιδών κ.ά.
8. Οι Βυζάντιοι αν και δεν ήταν Ίωνες πήγαν πρόθυμα με το μέρος των Μιλησίων, για ν'
αποτινάξουν τον περσικό ζυγό.
9. Οι Κύπριοι ανήκαν στον πέμπτο περσικό νομό μαζί με τη Φοινίκη και τη Συρία. Ο
Ηρόδοτος αναφέρει τέσσερις μεγάλες πόλεις του νησιού· τη Σαλα-μίνα, τους Σόλους, το
Κούριο και την Αμαθούντα που ερείπια της εντοπίστηκαν κοντά στη Λεμεσό (Λεμησσός).
10. Μπορεί να μην έδωσε σημασία, χρειάστηκε όμως πέντε χρόνια για να καταπνίξει την
επανάσταση.
11. Θα επικαλέστηκε τον περσικό θεό Ωρομάσδη, που αντιστοιχεί με το Δία.
12. Οι θεοί προστάτες της βασιλικής οικογένειας των Περσών.
13. Τη Σαρδηνία.
ΣΤ, 109 - 117
1. Με κλήρο εκλεγόταν ο πολέμαρχος μετά το 487 π.Χ.
2. Και οι δύο αυτοί ήρωες ήταν από το δήμο των Αφιδνών.
3. Υπήρχαν στην Αθήνα φίλοι των Πεισιστρατιδών και του Ιππία, που υποστήριζαν τους
Πέρσες.
6. 4. Καθένας από τους στρατηγούς είχε με τη σειρά για μια μέρα την αρχηγία του
στρατού και τη μέρα αυτή της αρχηγίας του μπορούσε να εκτελέσει το σχέδιο της μάχης.
Όλοι όμως προτίμησαν ν' αφήσουν την πρωτοβουλία αυτή στο Μιλτιάδη, επειδή εκτιμούσαν
τις ικανότητες και την πείρα του.

201
 Τη σειρά των φυλών την είχε καθορίσει ο Κλεισθένης. Πριν όμως από
κάθε μάχη ίσως η σειρά να οριζόταν με κλήρο.
7. Τα Δήλια, τα Βραυρώνια, τα Ηράκλεια, τα Ελευσίνια και τα Παναθήναια, που
ήταν και η σπουδαιότερη εορτή της Αθήνας.
8. Οι Πέρσες θεωρούσαν την ορμή των Αθηναίων τρέλα· στην πραγματικότητα
ήταν απόφαση για τη νίκη.
9. Οι Πέρσες και οι Σάκες ήταν οι επίλεκτοι του περσικού στρατού.
10. Όχι πολύ αργότερα λιμάνι και ναύσταθμο των Αθηνών έκανε ο Θεμιστοκλής
τον Πειραιά.
10. Οι αριθμοί αυτοί φαίνεται ότι δεν απέχουν από την πραγματικότητα.
Ζ, 101 - 105
1. Βασιλιάς των Σπαρτιατών που είχε εκθρονιστεί και είχε καταφύγει στο
βασιλιά της Περσίας. Ακολουθούσε τον Ξέρξη σαν σύμβουλος του.
2. Φράση που έμεινε περίφημη: «Η φτώχεια είναι της Ελλάδας συντροφιά
παντοτινή»· και με τα λόγια του Ηρόδοτου· «τη Ελλάδι πενίη αίεί κοτε
σύντροφος εστί» που και σήμερα πολλοί τα συλλαβίζουν σε συζητήσεις.
3. Ο βασιλιάς στη Σπάρτη έπαιρνε διπλή μερίδα και γι' αυτό διπλάσια
έπρεπε να είναι η δύναμη και η ικανότητα του γενικά.
4. Εδώ ο Δημάρατος μιλά ειρωνικά και με πίκρα. Πώς ν' αγαπά τους
συμπατριώτες του, όταν τον έχουν διώξει από εξουσία και πατρίδα; Σκέψου
πόσο ανεβαίνει η αξία ενός που τον επαινούν, όταν τον επαινεί κάποιος που
έχει λόγους να τον κατηγορήσει.
Ζ, 206 - 226
1. Η εορτή των Καρνείων γινόταν μια φορά το χρόνο, για να τιμηθεί ο
Κάρνειος Απόλλωνας και κρατούσε εννιά μέρες. Λεγόταν Κάρνειος γιατί
λατρευόταν ως θεός ποιμενικός· η λέξη κάρνος σημαίνει πρόβατο και γενικά
βοσκήμα.
2. Ο μεγάλος φόβος που τους έπιασε δεν τους άφηνε να σκεφτούν λογικά.
3. Την ιστορία του τείχους τη λέει ο Ηρόδοτος στο κεφ. 176, βιβλ. 7ο.
4. Αυτό γινόταν πριν από κάθε μάχη σαν να ήταν να πήγαιναν σε γιορτή.
Ή και σαν να στόλιζαν οι ίδιοι τον εαυτό τους, αφού δεν ήταν απίθανο και
να σκοτώνονταν.
5. Αυτό έβγαινε από το ότι σκοτώνονταν πολλοί χωρίς να μπορούν να
φέρουν αποτέλεσμα. Ο Ηρόδοτος όμως μας λέει ότι δεν παρατούσαν τον αγώ-
6. Οι αθάνατοι ήταν σώμα από δέκα χιλιάδες διαλεχτούς πολεμιστές. Τους
202

202
είπαν έτσι γιατί όταν σκοτωνόταν ένας, έπαιρνε αμέσως άλλος τη θέση του, έτσι ο
αριθμός έμενε σταθερά ο ίδιος.
7. Θα μας το περιγράψει πιο κάτω στο κεφ. 216.
8. Ξέρεις από την Ιστορία σου για τις αμφικτιονίες· η κυριότερη είναι
αυτή εδώ. Την αποτελούσαν αντιπρόσωποι 12 εθνών. Οι αντιπρόσωποι τους
σ' αυτήν ήταν οι «ιερομνήμονες» και οι «πυλαγόρες».
9. Ο αρχαίος συγγραφέας Παυσανίας (2ος αι. π.Χ.) χαρακτηρίζει το μονοπάτι αυτό
«απότομο στο μεγαλύτερο μήκος του και φοβερά ορθόγκρεμο».
Μιλά όμως και για ένα δρόμο που μπορούσε να τον περάσει πιο εύκολα ο
στρατός.

10. Χωριό λίγο πιο πέρα από την Α πύλη.

11. Μελάμπυγος ήταν ο Ηρακλής, επειδή τα οπίσθια του ήταν μαύρα (μέλας +
πυγή). Οι Κέρκωπες ήταν μικροσκοπικά δαιμόνια, που πήραν τα όπλα
του Ηρακλή, όταν αυτός κοιμήθηκε σ' αυτό το βράχο. Ξύπνησε όμως, τα
έπιασε και τα κρέμασε σ' ένα ξύλο που είχε στον ώμο του. Τότε είδαν τα οπί σθια του
Ηρακλή που ήταν μαύρα, θυμήθηκαν το Μελάμπυγο που τους είχε
πει η μητέρα τους και άρχισαν τα αστεία. Ο Ηρακλής διασκέδασε αρκετά και
τέλος τα ελευθέρωσε.
12. Ο Μεγιστίας καταγόταν από τη γενιά του Μελάμποδα, που έδρασε
γύρω στο Αργός και συχνά αναφέρεται το όνομα του. Κοίταξε σε μια εγκυ κλοπαίδεια
στις λέξεις Μελάμπους, Προίτος.
13. Όσα λέει εδώ ο Ηρόδοτος για τους Θηβαίους προκάλεσαν το θυμό
του Θηβαίου συγγραφέα Πλούταρχου. Έγραψε μια πραγματεία, όπου υπερα σπίζεται
τους συμπατριώτες του. Η πραγματεία αυτή έχει τον τίτλο «Περί της
Ηροδότου κακοηθείας».
14. Στο σημείο αυτό τα νερά ήταν βαθιά, τόσο που κι αργότερα μπορούσαν να
προσεγγίσουν τριήρεις.
15. Σαράντα χρόνια μετά τη μάχη των Θερμοπυλών έκαναν το μνήμα του
Λεωνίδα στη Σπάρτη. Σε στήλη που έστησαν σ' αυτό έγραψαν τα ονόματα των
τριακόσιων κι εκεί τα είδε ο Ηρόδοτος.
Η, 1 - 26
1. Μετά τη μάχη στις Θερμοπύλες που ήταν έργο του περσικού στρατού, ο
Ηρόδοτος θα μας πει τώρα τι έγινε με τη ναυτική δύναμη των Ελλήνων.
2. Λογαριάζονται μόνο τα πολεμικά πλοία, οι τριήρεις, όχι τα μεταγωγικά
ή-άλλα πλοία.
3. Μαζί και οι περίοικοι.
4. Οι κάτοικοι των Στύρων, πόλης ευβοϊκής κοντά στην Κάρυστο.
203

203
5. Από το νησί Κέα, τη σημερινή Τζια.
6. «Πεντηκόντοροι» λέγονταν από τους αρχαίους. Ήταν πολεμικά πλοία
με ένα κατάστρωμα και πενήντα κουπιά, μισά από τη μια και μισά από την
άλλη πλευρά.
7. Και στο πεζικό και στο ναυτικό την αρχηγία την είχαν οι Σπαρτιάτες.
Αργότερα έγινε δεκτό ότι στο ναυτικό την αρχηγία έπρεπε να την έχουν οι
Αθηναίοι.
8. Το 478 π.Χ.
9. Πόλη της θεσσαλικής Μαγνησίας.
10. Δεν περίμεναν να έχουν οι Πέρσες τόση μεγάλη δύναμη, ύστερα μάλιστα κι από
την καταστροφή που έπαθαν στην τρικυμία 'κοντά στο Πήλιο.
11. Στην κεντρική Ελλάδα, εκεί περίπου που βρέθηκαν τελικά κι έδωσαν
τη ναυμαχία της Σαλαμίνας.
12. Ποσό μεγάλο· ίσως το περιστατικό αυτό να πλάστηκε αργότερα.
13. Ο Πλούταρχος στο βίο του Θεμιστοκλή § 7 γράφει ότι έδωσε ένα τάλεντο και
στον τριήραρχο του ιερού πλοίου, της Σαλαμινίας, τον Αρχιτέλη.
14. Τις πληροφορίες τις είχαν πάρει από την προφυλακίδα του ελληνικού σττόλου
που είχανε πιάσει.
15. Ιερέας που έπαιρνε τη φωτιά από το βωμό του Άρη —στη Σπάρτη
από του Δία— τη διατηρούσε στην εκστρατεία και πριν αρχίσει η μάχη έριχνε
έναν αναμμένο δαυλό, ανάμεσα στους δύο αντιπάλους. Τον ιερέα αυτό τον
σέβονταν και τα δύο μέρη. Σε περίπτωση τέλειας καταστροφής έλεγαν «δε
σώθηκε μήτε πυρφόρος».
16. Ακρωτήρια στα Ν και ΝΑ της Εύβοιας. Σήμερα λέγονται αντίστοιχα
Κάβο-Ντόρος και Κάβο-Μαντέλος.
17. Ο Σκυλλίας ή Σκύλλις ή Σκύλλος ήταν περίφημος δύτης από την πόλη
Σκιώνη, στη χερσόνησο Παλλήνη της Χαλκιδικής. Είχε μάθει την τέχνη του και
στην κόρη του και μαζί οι δυο τους στο ναυάγιο του Πηλίου έκοψαν τις άγκυ ρες από
πολλά περσικά πλοία συντελώντας έτσι στην καταστροφή του περσικού στόλου. Οι
Αμφικτίονες έστησαν τα αγάλματα τους στους Δελφούς.
18. Περίπου 14 χιλιόμετρα.
19. Οι ελιγμοί (ή ο διέκπλους, όπως λέει ο Ηρόδοτος) ήταν ένα στρατήγημα, κατά
το οποίο μερικά ταχύπλοα πλοία περνούσαν ανάμεσα από τα
εχθρικά πλοία με ελιγμούς κι αφού προκαλούσαν αρκετή ζημιά στον εχθρό,
γύριζαν στις γραμμές τους. (δι-εκ-πλους: πλους = ταξίδι, πέρασμα, δι(ά) =
από ανάμεσα, εκ = ώσπου να βγει πέρα).
20. Κύκλος λεγόταν η παράταξη αυτή· τα πλοία παρατάσσονταν κυκλικά
με τις πρύμες στο κέντρο και τις πλώρες απ' έξω.
20α. Ο λόγος εδώ είναι για τη Σαλαμίνα της Κύπρου.
21. Τα Κοίλα είναι τα παράλια της Εύβοιας από την Κύμη ως τον Καφη ρέα, πολύ
επικίνδυνα για τους ναυτικούς.
204

204
 22. Ήταν ο πατέρας του περίφημου Αλκιβιάδη, που έγινε στρατηγός
πολύ αργότερα στον Πελοποννησιακό πόλεμο.
23. Το πλοίο το έδινε το κράτος. Όποιος αναλάμβανε τη λειτουργία που
λεγόταν τριηραρχία είχε καθήκον να φροντίζει για την καλή κατάσταση του
πλοίου και την άσκηση των πληρωμάτων. Μερικοί όμως δεν περιορίζονταν
μόνο σ' αυτά, αν είχαν διάθεση και μέσα.
24. Η σωτηρία των νεκρών και των ναυαγίων ήταν το απαραίτητο επι-σφράγισμα
της νίκης.
25.Σ' αυτή τους την ενέργεια μπορεί να συντέλεσε περισσότερο η είδηση
ότι ο Ξέρξης πέρασε τις Θερμοπύλες.
26. Για να παραπλανήσουν τον εχθρό.
27. «Βάκις» σημαίνει γενικά μάντης, δεν είναι όνομα ενός ορισμένου προ-
σιόπου.
28. Ο Αβρώνιχος δεν ήταν ασήμαντος Αθηναίος. Μετά δύο χρόνια οι
Αθηναίοι τον έστειλαν μαζί με το Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη στη Σπάρτη
για να διαπραγματευθούν για την ανοικοδόμηση των τειχών.
29. Πόλη στη Β. Εύβοια.
30. Το Β τμήμα της Εύβοιας.
31. Τους νεκρούς των Ελλήνων τους μάζεψαν και τους πήγαν στο λόφο.
όπου είχαν αντιτάξει την τελευταία τους αντίσταση, των βαρβάρων έμειναν
εκεί που έπεσαν.
32. Εδώ έχουμε μια μαρτυρία ότι η μάχη των Θερμοπυλών έγινε μέσα στον
Αύγουστο.
33. «Γυμνικούς» έλεγαν τους αγώνες αυτούς οι αρχαίοι.
34. Βέβαια όταν γύριζαν στις πατρίδες τους έπαιρναν ένα χρηματικό
ποσό ή τους έτρεφαν δωρεάν στο Πρυτανείο.
Η, 27 - 55.
35. Ίσως το 510 π.Χ. Οι Θεσσαλοί έκαναν εισβολή στη Φωκίδα, όταν οι
Φωκείς σκότιοσαν τους τυράννους που είχαν εγκαταστήσει στις πόλεις τους οι
Θεσσαλοί.
36. Πόλη της Φωκίδας.
37. Το ιππικό των Θεσσαλών ήταν φημισμένο.
38. Πόλη φωκική κοντά στις 'Αβες.
39. Είχαν ανώτερη θέση στο αμφικτιονικό συνέδριο.
40. Ο Παρνασσός είχε δυο κορυφές, δυτ. τη Ναυπλία και ανατ. την
Υάμπεια.
41. Στενό ανάμεσα στ-η Φωκίδα και τη Βοιωτία.
42. Πουθενά αλλού δε γίνεται λόγος γι' αυτούς.
43. Το Κωρύκιο άντρο είναι ένα σπήλαιο του Παρνασσού σε ύψος 1.420
μ., τρεις ώρες μακριά από τους Δελφούς, αφιερωμένο στο θεό Πάνα και στις
205

205
 Κωρυκίδες νύμφες. Εκεί έκρυψε στα 1821 και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος την
οικογένεια του.
44. Το έργο του προφήτη ήταν να καταγράφει τους χρησμούς της Πυθίας
και να τους ερμηνεύει.
45. Θειορούσαν έγκλημα να εγκαταλείψουν την πατρίδα σε ώρα κινδύνου
χωρίς διαταγή των αρχόντων. Αλλά και με διαταγή η πατρίδα δεν εγκαταλείπεται.
46. Οι Τροιζήνιοι δέχτηκαν πολύ πρόθυμα και φιλοξένησαν γενναιόδωρα
τους πρόσφυγες.
47. Πρόκειται για το χρησμό ότι την Ελλάδα θα τη σώσουν τα ξύλινα τείχη

•48. Πίστευαν ότι ήταν σύμβολο του Εριχθόνιου, βασιλιά της Αττικής μετά τον
Κέκροπα. Στην αρχαία παράδοση ταυτιζόταν με τον Ερεχθέα.
49. Είχαν προστεθεί εννέα πόλεις που έδωσαν πενήντα τέσσερα πλοία
ακόμα.
50. Όλοι οι άλλοι σύμμαχοι μαζί είχαν δώσει 198 πλοία.
51. Ονομάστηκαν έτσι γιατί τα μέρη που κατοικούσαν ήταν τραχιά και όλο
πέτρες.
52. Ίσως πρέπει να διορθώσουμε σε 42, για να βγαίνει και ο συνολικός
αριθμός των πλοίων 378 που μας δίνει παρακάτω στο κεφ. 48.
53. Οι Νάξιοι είχαν δει την πόλη τους να την καίει ο Δάτης το 490 π.Χ.
και από φόβο έστειλαν τα πλοία τους στους Πέρσες. Ο Δημόκριτος έκανε
αυτό που νόμιζε πως ήταν σωστό- οδήγησε τα πλοία στους Έλληνες.
54.Ο Φάυλλος ήταν αθλητής με δύο νίκες στο πένταθλο και μία σε αγώνα
δρόμου. Είχε εξοπλίσει το πλοίο με δικά τους έξοδα. Στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα της
Δ' Γυμνασίου 1957 υπάρχει το συγκινητικό διήγημα, ' Η ναϋς του Φαΰλ -λου, του
πανεπιστημιακού καθηγητή και λογοτέχνη Κ/νου Ρόδου (1854-1925).
55.Στη Μήλο λέγεται πως έφτασαν άποικοι Δωριείς από την εποχή της
καθόδου τους.
56. Με τη λέξη εννοεί την Αττική. Το ίδιο γίνεται και σε άλλα σημεία.
57.Το 480 π.Χ. Οι Αθηναίοι χρονολογούσαν με το όνομα του επώνυμου
άρχοντα. Το πρώτο δείγμα της χρονολογίας αυτής είναι τούτο εδώ, παλαιό τερα
δείγματα δεν έχουν σωθεί.
58.Οι ταμίες φύλαγαν τα χρήματα και τα αφιερώματα του ναού της Αθηνάς και
είχαν τη γενική φροντίδα πάνω στην Ακρόπολη. Ήταν δέκα.
59.Είναι οι οπαδοί του Ιππία, γιου του τυράννου Πεισίστρατου, οι ,οποίοι
βρίσκονταν στο στρατόπεδο του Ξέρξη.
60. Στα βορινά της Ακρόπολης.
61. Τις πύλες του ναού της Αθηνάς.
62. Τον Ιππία και τους οπαδούς του.
63.Παλαιός βασιλιάς της Αθήνας, ταυτιζόταν παλαιά με τον Εριχθόνιο'
έφερε στην πόλη τη λατρεία της Αθηνάς.
206

206
 64. Η φιλονικία των δυο θείον είχε σκαλιστεί στο Δ «έτοιμα του Παρθε-
νώνα.
Η, 56 - 82.
65.Έχει κ«ι ο πόλεμος τους κανόνες του, που συνήθως εξασφαλίζουν τη
νίκη, χωρίς όμως ν' αποκλείονται και οι εξαιρέσεις, τα απρόοπτα.
66.Περιέχεται στο Βιβλ. Ζ', κεφ. 141· λέει ότι «ο Δίας παραχωρεί ένα
ξύλινο τείχος που μόνο αυτό θα στηθεί απόρθητο». Το ξύλινο τείχος άλλοι το
πήραν κυριολεκτικά και άλλοι, κυρίως ο Θεμιστοκλής, μεταφορικά· έλεγαν
δηλαδή ότι εννοούσε τα πλοία.
67. Ελληνική πόλη της Κάτο) Ιταλίας, στα Ν του Μεταποντίου.
68.Αιακίδες ήταν τα παιδιά του Αιακού, γιου της Αίγινας και του Δία, ο
Πηλέας, ο Τελαμώνας και ο Φώκος· γιος του Τελαμώνα ο Αίαντας. Είχαν τη
δύναμη να βοηθούν αυτούς που πολεμούσαν. Υπήρχαν στην Αίγινα αγάλματα
τους και στη Σαλαμίνα.

69. Η λέξη προέρχεται από το όνομα του δήμου θρίας στην περιοχή της
Ελευσίνας.
70. Όσοι περίπου και οι Αθηναίοι πολίτες στα χρόνια του Ηρόδοτου.
71. -Ύμνος που ψαλλόταν στην εορτή των Ελευσίνιων. Η εορτή αυτή γινόταν προς
τιμή της θεάς Δήμητρας
72. Βλ. το κεφ. 46. Τα νησιά είναι η Νάξος, η Κύθνος, η Σέριφος, η Σίφνος και η
Μήλος.
73. Ο δρόμος οδηγούσε από τα Μέγαρα στην Κόρινθο. Δρόμος δύσκολος
και επικίνδυνος ως τις μέρες μας σχεδόν, που τον ξέραμε ιός Κακή Σκάλα. Το
αρχαίο όνομα του το πήρε από το ληστή Σκίρωνα που σκότωοε ο Θησέας.
74. Εορτή στη Σπάρτη προς τιμή του Κάρνειου Απόλλωνα.

75. Οι Ηρακλείδες τους έδιωξαν από τη Λακο>νική και την Αργολίδα,

αλλά κατέλαβαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή που σήμερα λέγεται Αχαΐα.
76. Η Ασίνη ήταν κοντά στο σημερινό Τολό. Μετά την καταστροφή της
από τους Διοριείς του Αργούς στον Α' Μεσσηνιακό πόλεμο, τους κατοίκους
της τους δέχτηκε η Σπάρτη και τους εγκατέστησε στα δυτ. παράλια του κόλπου
της Κοπωνης
77. Μινύες που ήρθαν από τη Δήμνο και εγκαταστάθηκαν στην Τριφυλία,
περιοχή των Παρωρεατών.
78. Κάτοικοι της πόλης Ορνεές κοντά στο Αργός και όνομα όλων τον περιοίκων
του Αργούς.
79. Μετά τα μηδικά, όταν είχε αραιώσει ο πληθυσμός τους.
80. Στην Α άκρη της Σαλαμίνας, ακριβώς μπροστά στον Πειραιά.
81. Έτσι λεγόταν ο σκόπελος Κέραμος στον κόλπο του Κερατσινίου.
82. Η χερσόνησος της Σαλαμίνας στ' ανατολικά, απέναντι στην Ψυττάλεια
83. Εδώ') φαίνεται η ευσέβεια του Ηρόδοτου.
207

207
 84. Μετά τη μάχη των Πλαταιών οι Έλληνες αφιέρωσαν στον Απόλλωνα
στους Δελφούς χρυσό τρίποδα, που πατούσε στα κεφάλια τριιΰν χάλκινιον φιδιών.
Τα χάλκινα φίδια τα πήγε ο Μ. Κωνσταντίνος στην Κωνσταντινούπο
λη, όπου σιόζονται ακόμα στον Ιππόδρομο αλλά ακρωτηριασμένα. Το χρυσό
τμήμα το πήραν οι Φωκείς στον τρίτο Ιερό πόλεμο.
Η, 83 - 103
85. «Επιβάτες» είναι οι στρατιώτες που υπηρετούσαν στα πλοία, εκτός
από τους κωπηλάτες, και που χτυπιούνταν με τους αντιπάλους.
86. Η Παλλήνη ήταν ένας δήμος της Αττικής, όπου ο ομώνυμος οικισμός
κοντά στο Σταυρό.
87. Δηλαδή το θεομήστορα και το Φύλακο, επειδή ο Ηρόδοτος είχε σχέ
σεις με τη Σάμο όπου έμεινε πολύ καιρό εξόριστος.
88. Κάλυνδα, πόλη στα σύνορα Καριάς και Λυκίας της Μικράς Ασίας.
89. Ο Αμεινίας, ο Αθηναίος από την Παλλήνη.
90. Τη Σαμοθράκη τη θεωρούσαν αποικία της Σάμου, αλλά εδώ τουλάχιστον όλους
τους νησιώτες οι Πέρσες τους έβλεπαν σαν Ίωνες.
91. Δέκα χρόνια προηγουμένως οι Αθηναίοι είχαν κατηγορήσει του; Αιγινήτες, και
ιδίοις τον πατέρα του Πολύκριτου Κριό, ότι είχαν μηδίσει.
92. Τον Πυθία κατακομματιασμένο από τα χτυπήματα, όταν κυρίεψαν οι
Πέρσες το πλοίο του, τον περιποιήθηκαν, επειδή θαύμασαν την παλικαριά του.
93. Είναι μάλλον προσπάθεια πολύ καιρό έπειτα από τη ναυμαχία να
συκοφαντηθούν οι Κορίνθιοι.
94. «Σκιράς» ήταν το αρχαίο όνομα της Σαλαμίνας' η «Αθηναίη Σκιράς»,
είναι η Αθηνά η Σαλαμινιώτισσα.
95. Στο σημερινό Αγιο Κοσμά.
96. Ο Ηρόδοτος δε μιλάει για τις απιόλειες. Από άλλους μαθαίνουμε ότι
οι Έλληνες έχασαν 40 πλοία, ενώ οι Πέρσες πάνω από 200 ή και 500.
97. Έφιππος ταχυδρόμος.

98. Ανάμεσα στη Βάρη και τη Βουλιαγμένη.

99. Για τη στάση του Θεμιστοκλή υπάρχουν διαφωνίες.
1(Κ). Θα τους έπειθαν κι αν δεν μπορούσαν να τους πείσουν θα τους ανάγκαζαν. Τα
χρήματα τα ζητούσαν για τη διατροφή και τους μισθούς των πλη-ρωμάτων.
101. Ίσως να πέρασε από το Θριάσιο πεδίο με κατεύθυνση τις Ελευθερές
και τη Θήβα (Βλ. σημ. 69 στο Η' Βιβλίο).
102. Γιατί και μεγάλες απώλειες είχε και αρκετό στράτευμα είχε αφήσει
στο Μαρδόνιο.

103. Το πιο πιθανό· άλλη παράδοση λέει ότι η γέφυρα ήταν στη θέση της.
104. Συνιθισμένο βασιλικό δώρο
208

208
105. Για να αφιερο)θεί στον Ποσειδώνα, όπως επίσης και στο Σούνιο.
106. Πρόκειται για πρόγονο του Μεγάλου Αλέξανδρου.
107. Τα δύο αστέρια για τους Διόσκουρους και το τρίτο για το Δελφίνιο
Απόλλωνα που ήταν κι αυτός προστάτης των ναυτικών.
108. Η Σπάρτη ήταν ονομαστή για τα αμάξια που κατασκευάζονταν εκεί.
109. Η Άφιδνα ήταν ένας από τους δήμους της Αττικής, ίσως κοντά στα
Κιούρκα.
110. Ένα ξερονήσι στα Ν του Σουνίου (Σαν Τζιόρτζιο).
111. Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής.
112. Η Σκιώνη, πόλη στο άκρο της χερσονήσου της Παλλήνης (Χαλκιδική).
113. Την Ποτίδαια την προστάτευε ο Ποσειδώνας.
Η, 130 - 144
114. Τη χερσόνησο της Καλλίπολης· η Κύμη είναι η πόλη της Μικράς
Ασίας.

115. Ο Λρωτυχίδης είχε τους εξής προγόνους· Μενάρης, πατέρας του,

Αγησίλαος, Ιπποκρατίδης, Λεωτυχίδης. Αναξίλαος, Αρχίδημος, Αναξανδρί-
δης, Θεόπομπος, Νίκανδρος, Χαρίλαος, Εύνομος, Πολυδέκτης, Πρύτανης,
Ευρυφαϊντας, Προκλής, Αριστόδημος, Αριστόμαχος, Κλεοδαίος, Ύλλος και ο
πιο μακρινός, ο πρώτος πρόγονος, ο Ηρακλής.
116. Ο πατέρας του μεγάλου πολιτικού Περικλή.
117. Ήταν μόνο φυγάδες Χιώτες.
118. Εννοεί την Εύριοπο της Καριάς· η πόλη λεγόταν και Ιδριάδα. Με το
όνομα Εύρωπος υπήρχαν πόλεις κι αλλού. Ο Μυς ήταν από την Καρία.
119. Το μαντείο του Τροφώνιου ήταν στην Α όχθη της λίμνης Ερκύνης,
κοντά στη Λιβάδια. Ο Τροφώνιος έλεγαν πως ήταν γιος του Δία ή του Απόλλω
να ή του βασιλιά του Ορχομενού Εργίνου. Με τον αδελφό του Αγαμήδη κατα
σκεύασαν εκτός από άλλους και το ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Η πληρωμή τους
από τον Απόλλωνα ήταν να κοιμηθούν και να μην ξυπνήσουν (Βλ.
περίπτωση Κλέοβη και Βίτωνα στο επεισόδιο Σόλωνα -Κροίσου). Να πάρει κα
νείς χρησμό από το μαντείο αυτό ήταν μια φοβερή δοκιμασία. (Διάβασε μια Μυθολογία
και Παυσανία, Βοιωτικά κεφ. 39).
120. Η μαντεία γινόταν είτε μ' εξέταση των σφαγίων είτε από τη φλόγα
που έκαιγε τα σφάγια.
121. Ο Αμφιάραος ήταν εγγονός του μάντη Μελάμποδα. Τον διεκδικούσαν
η Θήβα και ο Ωρωπός, που κέρδισε στο τέλος· ενώ δηλ. το θηβαϊκό μαντείο
παρήκμασε, το μαντείο του Ωρωπού απόχτησε μεγάλη φήμη.
122. Βουνό ανάμεσα στην Κωπαΐδα και τον Ευβοϊκό κόλπο αλλά και
επώνυμο του Απόλλωνα.
123. Οι πρόξενοι ήταν ό,τι περίπου και σήμερα, αντιπρόσωποι δηλ. κρατών
που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα τους.
209,

209