Tiirkmen halkynyn Milli hepdenamasy Birinji gin — Basgiin Ikinji gin — Yaygiin Ueiinji gin — Hosgiin gin — Sogapgiin jin — Anna Altynjy gin — Rubgiin Yedinji gin — Dyncgin Tiirkmen halkynyi Milli miigenamasy 13 yasa genli gagalyk miicesi 13 Yasdan 25 yasa cenli yetginjeklik miicesi 25 yasdan 37 yasa cenli yigitlik miigesi 37 yasdan 49 yasa cenli kémillik miigesi 49 Yasdan 61 Yasa genli pygamber miicesi 61 yasdan 73 Yasa cenli rububelentlik miicesi TB yasdan 85 yasa cenli aksakgallyk miigesi 85 yasdan 97 yasa cenli gartailyk miigesi 97 yasdan 109 Yaga cenli Oguzhan miicesi G. Toylyyew, A. Hudayberdiyew, GC. Gurbangeldiyew, H. Hydyrow FIZIKA 6 ‘Tiirkmenistanyf orta mekdeplerinin ‘VI synpy iigin fizikadan okuw kitaby Ikinji nesir Tiirkmenistanyh Bilim ministrligi tarapyndan hédiirlenildi T Urkmenisteg | ° biti jf Lebap ve Atam Asgabat i ‘Tiirkmen déwlet nesiryat gullugy .UOK-373167155 Fol G. Toylyyew, A. Hudayberdiyew, C. Gurbangeldiyew, H. Hydyrow. Fizika. Orta mekdeplerin VI synpy ficin fizikadan okuw kitaby, — A: Tirkmen dOwlet nesiryat gullugy, 2003. F6l Kitabyn I, If, V bélimlerini H. Hydyrow, TIT bélimini . Gurbangeldiyew, IV, VI baliimlerini A. Hudayberdiyew, VII bétéimini G. Toylyyew yazdy. TDKP N19. 2003 KBK 223 ya 72 © G. Toylyyew we basg, 2003. a Beyik Saparmyrat TORKMENBASY: Jn ofat ylym — jemgyyete peyda getiryin vylymdyr. ‘Mukaddes Ruknamadan I. GIRIS §4. Fizika niime we ol niméni éwredyar? Okuweylar, sizih elinize alan bu kitabytyz. «Fizika» okuw kitabydyr Fizika greblerin «fyuzis» digen sbzlinden bolup tirkmence «tebigat» diymekdir, Diymek, fizika tebigat baradaky ylymdyr. Tebigaty Swrenyan basga-da ylymlar (simlik we haywanat diinys, geografiya, himiya, astronomiya we $ m.) bardyr. Tebigaty Swrenmekde bularyi hersinih 62 ugurlary bardyr. Bularya kabirleri barada siz ‘eyyaim bilyansiniz. Biziii das-toweregimiz diirli hadysalardan, yzygider diytgesmelerden doludyr. Olaryh Kop ‘ini inde-giinasa géryarsiniz we is salysyarsynyz Emma sejle bir Swrenisipsiniz welin, olara hdkmany bolaymaly zat yaly garayarsyayz- da kin bir tins hem bermeyfrsiniz. Siz fizikany Swrenip ‘baslamak bilen kip zada géz yetirersiniz hem-de su wagta genli name ‘icin sol zatlara fins bermindiginize hayran galarsynyz. Fizikany yzygider okamak bilen siz tebigntyi has gizlin syrlaryny, olarya belli bir kanun esasynda bolyandygyny Gwrenersiniz. "Beyik Saparmyrat Tirkmenbasy Mukaddes Ruhnamasynda Turkmen tebigaty barada seyle diyyir «Tiirkmen tebigaty — tiirkmen milletiniat aineligidir>, «Tirkmen tebigaty — tirkmen milletinih ruby dink hare ya, ae Se al ‘baradaky ylymlaryh Képiisi gadym zamanlarda dérépdit Gadymyyetde tebigat baradaky ylymlar bilen has iggin gyzyklananlar arck alymlary bolupdyr. Olaryi it meshury bizin eyymimizden 63 384 u322-nji Yyllarda yasap gegen Aristoteldir. Yima fizika séziini hem sol girizipdir. Hiizirki wagtda fizikanyi ulanylmayan pudagy yokdur. Siz 62 yasayan Syiinizin gine Ginsliseretseniz dirli fiziki énjamlardyr gurallary (radio, telewizor, telefon, elektrik gyrasy, tozan sorujy, sowadyiy Giolodilnil), iitik, sagat we beylekiler) g6rersiniz, Siz kécelerde diirli masynlaryi hereket edyfindigini, olaryii yokleri we adamlary gekyfindigini goryarsiniz. Ekin meydanlarynda, oba hojlygynda ulanylyan dirli tehnikalaryn islip yrendigini, gurlusyk sidyan yerlerde, fabriklerde, Kihanalarda dri rmasyalary, stanoklaryh her hil jleri yerine yetiryindigini gOryéris Bularyfi hemmesi fizika ylmynyf esasynda dérin enjamlar, gurallar we masynlardyr. Uzak yola gitsek otla yada ucara minyéris, Bular hem fizika ylmynyf esasynda dérdndir. Hizirki wagtda adamzadyn yasayys durmusyna fizika ylmy seyle git comasypadyr welin, onun essynda dérin enjamlardyr gurallar bilen i slysmayan Yokdur. Dayhandyr Iukman, alymdyr inzener, gurlusykeydyr mugallym we ieylekilerfizikanyh esasynda dirin enjamlary we gurallary giiden ulanyariar Hizirki wagtda fizika Swrenilende ony bolimlere béliip Gwrenyfrler. Her balime degisti gurallar we enjamlar bardyr. Meselem, fizikanyn yagtylyky Yagny optika divilyin bolimini Swrenmek bilen aynekler, dirbiler, surat appartlary, kino we wideo-surat apparatiry, teleskoplar hemde beylekiler doredildi, Awtomobiller,traktorlary, teplowozlary, deryadyr defiz gimilerini we beylekileri herekete getiryin iginde yandyrylyan hereketlendirijler hhem-de reaktiw hereketlendirier, gazlaryn hisietlerinin we engeme yylylyk hadysalarynyti Gwrenilmegi netijsinde d6redildi, Fizika tebigat baradaky beyleki yiymilarbilen baglanygykda dsr. Tebigat baradalyy ylymlar mydama sigdedirler. Tebigat baradaky ylymlaryn maksady tebigatyn syrlaryny agmakdan, éwrenmekden hem-de olary adamlaryn babbitleri gin peydalanmakdan ybaratdyr. SORAGLAR: 1, Fizika niime we ol nme diymekligi aflladyar? 2, Tebigaty dwrenylin bagga nabili ylymlar bar? 3. Tebigat baradaky ylymlaryn maksady némeden ybarat? yuMUS: Syiinizde bar bolan fitiki enjamlaryn (kitapda agzalmadyk) atlaryny depderinize yazyn. ue 2 §2. Tebigy we fiziki hadysalar Bizin das-téweregimiz dirli hadysalardan doludyr. Giiniin dogmagy, yasmagy, Yerii 6z-okunyh dasynda aylanmagy, Ayyi, yyldyzlaryn Sécinmegi, olaryihereket etmegi, bulutlaryn emele gelmegi, Yaesy? wwe gatyh yagmagy, yyldyrymyn cakmagy, gogin girlemegi, howsny® gyzmagy-sowamagy, suwusl dohmagy, buzun eremegi, yelit bolmagy. Syldyzyn siynmegi, Yerit yranmagy we beylekiler tebigatda bolyan Tadyealardyr, Tebigatda boljan seyle hadysalara teblgy hadysalar - 9 i 1 J e_. Y Bie ay ser diyilyar. 1-nji surat 2-nji surat. Fizikada mehaniki, yylylyk, ses, elektrik, yagtylyk we beyleki hadysalar ‘owrenilyar. Fiziki hadysalaryn Kabir mysallaryna garap geoelii. Kigirak cyge gaba suw guyalyn (L-nji surat) we ony statiwe berkidip, asagynda spirt .cyrasyny yakalyn. Suw gyzar, Bu fiziki hadysadyr. suwy gyaiyrmagymyzy dowam etdirsek, onui iginde diwmejikler emele gelip, suw bugaryp baslar. Diiwmefiklerin we bugun emele gelmegi-te fiziki b hadysadyr. Cliyge gabyfi agzyny dyky bilen YapyP. dykynya i¢inden egreldilen ayna turbajysyny gecirelin. Turbany ayna bélegine tutsak, onda ayna bug urlup, onun yiiziinde suw damjalary emele gelip baslar (I-nji surata seret). Bugun suwa Swriilmegi hem fiziki hadysadyr. Eger suwy has sowatsak, onda ol dohar, gaty hala (buza) Swriiler. Metaly, meselem, gursuny, gyzdyryp ony eredip bolar. Bular hem fiziki hadysalardyr. Bu sananlarymyzyi hemmesine yylylyk hadysalary diyilyar. 13 Senji surat.4enji surat. Ti S-nji surat. -njy surat. Elimizde saklap duran islendik zadymyzy, mysal figin, polat togalagy (sary), elden sypdyrsak, ol yere sacar (2-nji surat) Onuri duran yeri iytgedi, hereket etdi. Uytgeme — bu hereketdir. Sapakdan asylan yikiin yrgyldamagy, sallangagyn tiwrelmegi, purzinin gysyimagy we Yazylmagy G-nji a we b suratlar), yel degirmeninin carhynyn aylanmagy, masynlaryn yoremegi, gimilerin suwda yiizmegi, ciiwdiirimden (fontandan) suw giwdiriminin yokary galmagy, ugarlaryh we raketalaryn ugmagy ‘we basga-da kép hereketler mehaniki hadysalardyr. Dutaryh kirgine Kakylanda kirsin yzgyldap seslenmegi (4-nji surat), gyjagyn, gopuzya calnanda seslenmegi, adamyf giirlemegi, radionyn aytmagy, g0k giirlemegi netijesinde sesini yayramagy-bular ses hadysalarydyr. Magnitii demri dartmagy, Kompasyn dilinin demirgazygy. we ginortany gorkezip durmagy magnit hadysalarydyr. Elektrik cyrasynyn (S-nji. surat) yanmagy, clektrik itiginin, elektrik plitasynyn, elektrik pejinin gyzarmagy, clektrofor masynyny aylanymyzda (6-njy surat) onufi togalajyklaryndan ucgunyn cykmagy, bularyh hemmesi elektrik hadysalarydyr. Jemlip aydanymyzda bularya ablisine fiziki hadysalar diyilyér. yumus: Mehaniki, yylylyk, elektrik, ses, magnit we yagtylyk hadysalaryna mysallar getirin we olary depderinize yazyn. §3. Gézegeilikler we tejribeler Fiziki hadysalary gizegcilikler we tejribeler arkaly Gwrenyfirler. Gazegeilikler we tejribeler fizika ylmynyf esasy cesmesidir. Sonda «Name iigin?» diyen soraga jogap gozlemeli bolar. Meselem, climizdiki togalagy elden goybersek (7-nji surat), ol 1“ aoe Tongji surat. Benji surat asak gagar. Pokgtini dik yokary zyhsak (.nji surat) hhem, ol agak yere gagar. Ol niime jigin yokary gitmeyé? Name iigin ol asak gagyar? Kitrini (-njy surat) ya-da tiingfni suwdan dolduryp oda goysak, ol gyzdyeyos ogup buslayar. Suw name iigin cogyar? Nime tin bug emele gelyir? Name iigin gyzdyrylanda suwui gaynayanca temperaturasy yokarlanyar? Name iigin élektrik gyrasyny clektrik akymyna birikdirenimizde Yanyp, sole sagyar? Blektrofor masynyny aylasak ono ‘ogalaklarynya arasynda nidip uggun déreyér? Elektrik © akymyna birikdirilende itik nme digin gyzyar? Name iigin radio ya-da magnitofonlar aydyar? Telewizor nacip gekili gorkezyir? Ucar nidip ucyar? we §. m. Yokardakylara menzes ummasyz kop soraglara izegeilikler we tejribeler arkaly jogap tapmak miimkin. Triziki hadysalar dwrenilende, olara gizegeilik edilyér, sonra tejribeler sesirmek bilen olaryh sebipleri Swrenilyar. Seyle tejibelerinbirini italyan alymy Galileo Galiley jsimlerin yokardan erkin gxpmagyny Owrenende fesiripdir. Ol Italiyanyn Pize siherindiki beyikYapeyt minaradan polat fopalagy agak goyberipdir (O-njy surat) we of togalak simi barha galt sagjandygyna gizegeilik edipdir. Ol dirli polst togalajyklarynymt agramyna tagly bolmazdan bir deft asak gagyandygyny Kesgitlépdir. ‘Ternaw alalyi we ony Yapgyt edip yerlesdirelif. Ternaw boyunca togalak jisimi goyberelin we onuti hereketine gézegeilik edelin (nj surat). Biz togalak jisimin barha calt hereket edyandigini, termawdan dligenden sonra bolsa, hayallanyp, ahyrynda duryandyeyny s6ryéris. Elimize sekuntélceyji alyp, togalak ternaw boyunca hereket edip AY baslandan ony isledelin. Togalak jisim ternawyn sofiuna gelende 15 10-njy surat.L-nji surat, sekuntdlceyjini duruzalyn. Tejribini bimniige gezek gaytalalyf. Sonda togalagyn ternawya uzynlygyny sol bir wagtda ge¢yindigini anyklarys. Togalak jisim Yapgyt ternaw boyunca togalanyp gaydanda ol name ligin barha calt hereket edyfir? Ternawdan diisenden so nime figin onuf hereketi hayallayér? In sonunda ol name iigin duryar? Bu soraglarya hemmesine fizikanyn sonky balimlerini yzygider 6wrenenimizde 12-nji surat, JPBaP taparys. YUMUSLAR: 41. Dirli jisimleri: dag, demir, aga, rezin balejikleri, bir tagta kagyz, yelek, cépjagaz we 3. m. alyf. Olary den beyiklikden agak goyberin, Olaryn yere diigen wagtyny bella we diigindiri 2. Kitra ya-da stakana suw guyun we onuf temperaturasyny dle (12- ni surat). Sofra termometri ayyrman, gyzdyryp baslah we gaynandan son hem 2-3 minut otdan ayyrman. Tejribanin dowamynda termometrin orkezmelerine gizegcilik edit. Suw gaynandan son termometrin gérkezijisinin yokarlanmayandygyna syn edi. $4. Fiziki ululyklary dlgemek. Fiziki ululyklaryi dlgeg birlikleri Tejribeler ‘geirilende birnfice fiziki ululyklary lgemeli bolyar. Meselem, italiyaly alym Galileo Galiley jisimlerin erkin gagmagyny Swrenende (I0-njy surata seret.) minaranyn beyikligini we togalagyn minaradan yere gacan wagtyny dlcdpdir. Grek alymy Arhimed suwuklygyi éziine gimdirilen jisimi itekleyfindigini tejribede Swrenende, jisimin gdwrimini, suwuklygyn yokary galys beyikligini Slgemeli 16 R bolupdyr. Diymek, fiziki hadysalar tejribe arkaly wrenilende olar bilen baglanysykly fiziki ululyklary Slgemeli bolyar. Sonui icin olaryn dlgeg birlikleri kabul edilyar. Fiziki hadysalary hisiyetlendiryan ululyklara (fiziki ululyklar diyilyar. Haysj-da bolsa bir ululygy Slgemek — ony sol ululygyn Olgeg birligi bilen detiesdirmekdir. Her bir fiziki ululygyn dziinin Slgeg birligi bolup, olar esasy we yasama dlgeg birliklerinden ybaratdyr. Uzynlygy Olgemek tigin metr (am), wagty Sigemek figin sekunt (9), massany dlgemek iigin kilogram (kg) yaly dlgeg birlikleri ulanylyar. Bular esasy birliklerdir. Meydan inedérdiil metrde (m’), gdwriim kub metrde (m°), tizlik sekuntda metrde (m/s), give nyutonda (N), dykyzlyk kub metrde kilogramda (Ikg/m’), basys paskalda (Pa), kuwwat wattda (W0) dlgenilyér. Bular Yasama birliklerdir. Bulardan uly we kigi bolan dlgeg birlikleri hem bardyr. Hizirki déwirde amatlylyk iigin diinyfnin kép yurtlary fiziki ululyklarya birmenzes birliklerini ulanyarlar. Osa birliklerin halkara ulgamy (HU) (internasional sistemasy (S)) diyilér. Bu ulgam déwletlerin arasynda ylym, medeniyet, sowda aragatnasygyny Osdtirmek icin babbitlidir. Halkara ulgam (HU) 1960-njy yylda Slgeglerin we agramlaryn XI bas halkara ylmy maslahatynda kabul edildi. Fiziki ululyklary Slgemek ‘icin yorite abzallar doredilendir. Wagty digemek figin sekuntdlceyji, suwuklygyh gowrtimini Slgemek ‘igin menzurka, giyji Slgemek iigin giiyodloeyji (inamometr), tizligi ‘lgemek iigin spidometr, elektrik akymyny® giyjiini we napryazeniyesini ‘lgemek iigin degislilikde ampermetr we woltmetr peydalanylyar. Degisli abzal bilen fiziki ululygy dlgemezden ozal abzalyn dleeg_ béliminin iiminin ~bahasyny 13-nji surat. almaly. Sora uly bahadan kigi bahany ayys syzyklaryn arasyndaky béliimlerif sanyna bl Taiji suratdaky cyeeyip jeg boli bahshyny (ay seredelif, 10 mm we 20 mm gyzyklardan peydalanalyi arasy 10 bélege biliinen. Diymek, her béltimin hissy 20 mm —10 mm. = 1 mm den bolar. hu gyzgklarya Cx 2. Sargyt NoILI4, WSORAGLAR: 1. Fiziki ululygy Olgemek diymek name? 2, Name iigin HU ulgamy ulanylyar? 3. Metrden uly we kigi bolan nahili uzynlygyf dlgeg birliklert bar? ‘Linedérdil metrden uly we kiel bolan nahili meydanyn dlceg birlikleri 5. Kub metrden uly we kiei bolan nahili gowriimin dleeg birlikleri bar? 6 Sckuntdan uly we kigi bolan néhili wagt dleeginin birlikleri bar? ‘YUMUSLAR: 1. Synp otagyttyzyh we dy otaglaryniyzyA géwrdmlerini kesgitlin we ony kub metrde afladyn. 2. Oz dyiisiz bilen mekdebisizin arasynyfi takmynan niige dimdigin’ kesgitlan. Adimini2i metr hasabynda afladyn. 3. Matematika dersinde Swrenen uzynlyk, meydan, gowrlim Sleeg birlikderinii gaytalas. 1-nji tejribe isi Olceg abzallarynyn kémegi bilen éleemegi Swrenmek Tpit maksady: a) dogry geometrik gGmiisi bolan tekiz agag boleginih Algeglerini anyklamak we gowrimini hasaplamak. ‘b) menzurkanyf béltim bahalaryny Kesgitlemek we gabyn sygdyryjylygyny dlgemek. 6) menzurkanyn kémegi bilen gaty_jisimin gowriimini Slgemegi Swrenmek. Gerekli abzallar: millimetslere bilinen ¢yZ8¥6 dogry géniiburcly agag bolegi, suwly gap, stakan, Kirigge, menzurka (14-nji surat), sapak, menzurka sygar yaly_jisim. Igin gerine yetirilisi: Dogry geometrik ‘ekili bolan agag boleginin syzayg bilen uzynlygyny a, inini b we beyikligini h mm-de Slgin, Olgemelerin netijelerini jedwele Ddanjy surat, — Yazyn 18 a mince |B, manede |B, mam-de Yaa mine V = abh formula boyunga agag bileginin gdwrimini mm-de hasaplan, Sofra gowriimi m’-de ailadyt. . Menzurka ‘ins berip seredin, onuf Slgeg béliim babalaryny esgitlaa. Kiirisgini suwdan dolduryp meuzurka guyui we ony mi hasabynda afladyn. Bu irtsginin syedyryiylygy bolas. Sofira stakany suwdan dolduryp menzurka guyuf, stakanyi syedyryiylysyny kesgitlan. Olcemelerin netijelerini jedwele yazmaly. Gowrimleri mi-de alyp, ony litre Swriip yazmaly. Gabya ady Gaba syedyryiylyay ml hasabynda, Gabya sygdyryivlyey, 1 hasabynda T, Raryge 2. Stakan 3. Menzurka suw guyud, Onun gdwriimini V, bilen belgilin. Sonra gwriimini kesgitlejek jisiminize sapak danyp, ony yuway-Yuwasdan suwa doly oiimying’ goyberin. Menzurkadaky suwun yokary galan derejesini belli. Ol V, gowriim bolar. V = VY, formula boyunca suwuklygyn yokary galan gowrimint tapmaly, Ol jisimin gdwriimine dendir. Olcemelerin we hasaplamalaryn netijelerini jedwele yazyi. f v, vav-V, | ¥, litrde v soaky gowriim| — mi-de ljsimin giwrimil mide mde §5. Fiziki adalgalar barada maglumat (Gosmaga okamak iigin) Her bir ylmyn dilinin bolsy yaly fizikanyn hem &z dil ayratynlygy bardyr. Kabir sézleria has diignikli bolmagy tigin olary fizikanyn 67 dilinde aytmaly bolyar. Ofta fiziki adalgalar (terminler) diyilyér. adalgalar fiziki diisiinjeleri anladyan yorite sézlerdir. Siz ‘zikany okap basladygyniyzsa dirli fiziki adalgalara dusarsyity2. Meselem, 19fiziki jisim, madda, materiya, bular fiziki adalgalardyr. Fizikada islendik zada jisim diyilyar. Fiziki jisimler maddalardan diizilendirler. Madda materiyanya bir gérnisii. Yerde, yerden dasarda, bu gin giden Alem-jahanda hakyky bar zatlara ylymda materiya diyilyar. Bizin das-tweregimizi gursap alan hii zatlar materiyalayyndyr. Olaryh kabirini biz gormeyfris, emma bardygyny duyyarys. Meselem, howany girmeyaris, emma nuit bardygyny dem almak bilen duyyarys. Mehanika, energiya, optika, molekula, elektrik zaryady, atom, proton, neytron we basga-da kép- kop fiziki adalgalara fizikany okadygyfiyzca gabat gelersifiiz, SORAGLAR: 1. Fiziki adalga nme? 2, Nahili fiaiki adalgalary bilyarsiniz? Il. MADDANYN GURLUSY BARADA BASLANGYC MAGLUMATLAR §6. Jisim we madda Fizikada islendik zada fiziki jisim ya-da yéne fisim diyilyar. Bizin das-tweregimizi gursap alan hemme zatlar — galam, pozgus, kagy7, jayyi acary, jayyn 6zi, suw damjasy, howa, howa bilen doldurylan Tezin sar, gemge, jam we § m. fiziki jisimlerin mysallarydyt. Fiziki jisimler dine gaty halda dil-le suwuk, gaz hallarynda hem bolup bilyérler. Fiziki jisimleri emele getiryn zatlara madda diyilyir. Diymek, jisimler maddalardan emele gelyarler. Pozgug rezin maddasyndan yasalan jisimdir. Kise, gfynek farfor maddasyndan yasalan jisimlerdir we 5. m. ° SORAGLAR: 1. Fiziki jisim nme? 2. Madda nime? §7. Maddanyit gurlusy Tebigatda ummasyz kép sanly maddalar bardyr. Olarya her birinif Sebolusly gOrniisleri we hisiyetleri bardyr. Maddalaryn hisiyetlerini bilmek gin olaryf nihili gurlusynyn bardygyny bilmek gerekdir. ‘Maddalarya igki gurlusyna diistinmek figin asakdaky tejribeleri gecirelif. L-nji tejribe. Rezin sary aflép cisirelin (I5-nji surat). Ony iki elimiz bilen gysalyt, sonda onui gowrimi kigeler. Nasosyn (l6-njy 26 18-nji surat, f 19-niy surat. i I7-nji surat. surat) desigini barmagymyz bilen tutup, ont tutawajyndan bassak, nasosyi silindrinin igindal howanyn g6wriimi kigeler. Sebabi howany diizy bdlejiklerin aralarynda «bosluk» bardyr. Gaz gysylanda 1 bélejikler biri-birlerine yakynlasyarlar, sonutt figin hem gazyh gOwriimi kigelyir (I7-nji surat). 2-nji tejribe. Uzyn boyunly ciiyse gap alalyn we ‘nut bokurdagyna genli suw guyalyf. Ony 18-nji a suratda gorkezilisi yaly edip statiwe berkidip, asagynda spirt cyrasyny yakalyn (18-nji b surat). Sonda suw gyzyp, ciiyge gabyn boyuna yokary galyp baslar. Bu tejribe suw gyzanda onun géwriiminin ginelyandigini gorkezyir. Diymek, suwy emele getiryin ownuk bélejikler bardyr we ol bélejikler suw gyzanda biri- birinden daslasyarlar, Sonun digin hem suwun gBwrtimi giftelyir we ulalfar. 3-nji tejribe. Polat togalak we halka alalys. Togalak sowukka halkadan erkin gecyar (I9-njy a surat). Togalagy gyzdyrsak, ol halkadan gecmeyiir (19-njy b surat). Polat togalak gyzanda géwriimine ginelyar. Togalak sowanda yene-de nkiisi yaly halkadan erkin gecyar. Diymek, polat togalak bélejiklerden diizilip, togalak gyzanda olar biri-birinden, daslagyarlar, sowanda bolsa biri-birine yakynlasyarlar. :Maddalaryi drin ownujak bélejiklerden diiziilendigi baradaky ylmy caklamany (gipotezany) gadymy grek alymlary fe siiripdirlert Caklamalarya, dogrudygyny tejtibeler gecirmek arkaly barlayarlar. Bizin Yokarda geciren teiribelerimizit ticisi hem 2 bli maddalar ayry-ayry ownujak bélejiklerden ybarat bolup, ol bélejiklerin aralarynda «bosluklar> bardyr diyyiin caklamanyai dogrudygyny tassyklayar. ‘Muny tassyklayan yene bir tejribe gecirelif. 4-nji tejribe. Silindr gorniisli bir niige cliyse gaplary alalyi (20-nji surat). Onun birine suw guyalyn we haysy hem bolsa bir boyagys érin azajyk bélegini atalyn. Suwy cdpjagaz bilen bulap, boyagy gowy eredelift. Sonda boyagyn bélejikleri suwun icine aralasar we suw boyagyn refkini alar. Sofira renikli suwuit yarysyny beyleki gaba guyup, onuf iistiini arassa suw bilem dolduralyn. Ikinji gapdaky erginin reiki birinji gapdakydan agyrak bolar. Ikinji gapdan erginin Yarysyny digiinji gaba guyalyn we yene-de onuf istiini arassa suw bilen dolduralyn. Birniige gezek sonun yaly edip, her gezekde erginin dura-bara agaryandygyny goreris. Bu tejribeden iki hili netije cykarmak miimkin: 'L. Boyag suwda erp, suwun hemme yerini endigan renkledi, Diymek, suw rin ownuk bélejiklerden ybarat bolup, ol bélejiklerin aralarynda bosluk yerler bar.’ Boyagyt bélejikleri sol bosluk yerlere aralayyp, suwy endigan retikleylr. Eger geyle bolmasa, boyag suwa garysmazdy. 2. In sonky gapdaky erginin reikine garalyh @20-nji b surata seret). Ol beylekilere gird aksowult renklenendir. Diymek, erginit her bir damjasynda-da boyagyn bolejikleri bardyr. Suwda ereden boyagymyz rin ujypsyzdy ahyry, sonda-da ii sonky ergine sol boyagyn owuntygyndan bélekler diisipdir. Diymek, boyagyn owuntygy juda cowuntyk, rin kop bélejiklerden ybarat ekeni diyip netije cykarmaga esas déreyiit. Bizin bu gegiren tejribelerimiz. jisimlerin hemmesinin rin ownujak bélejiklerden ybaratdygyny gorkezyéir. Onda name iigin maddalar, meselem, suw, demir, rezin, agag we sulara mehzesler bize tutus bir bitewi zat yaly bolup goriinyirka? Sebibi maddalary diizyin balejiklerin rin kigidigi digin biz olary we olaryh arasyndaky bosluklary g6riip bilmeyfris. Sonu tigin maddalar bize tutus bir zat yaly bolup sgoriinytirler. Seylelikde, jisimler bitewi bir zat dil-de, ayry-ayry ownujak bélejiklerden: ybaratdyr diyen caklamany tejribeler tassyklayarlar. « 23 20-nji surat.SORAGLAR: 1. Maddalaryn ownujak bélejiklerden ybaratdyklaryny nihili digtindirmeli? 2. Nime icin boyagy suwda eretsek, suwun hemme yeri den renklenyar? 3. Name Ugin jisimi gyssak ya-da gyzdyrsak, onun gowriimi dytgeyar? 4. Caklama nme? 5. Name icin suwuklyklara garanynda gazlary ansat gysyp bolyar? 6. Simi gyzdyrsak, ol uzalyar. Name tigin? 7. Maddanys gowrimi ony dizvin bélejikleris gdwriimlerinin jemine dendir diysek dogry bolarmy? 8, Bir bedre siiydi, bir damja gara yag zayalar” diyen nakyl ber. Nadip bir bedre siydi bir damja gara yag zayalap bilyar? YUMUSLAR: 1. Stakana den gowrdimli (50 ya-da 100 ml) suw we spirt guyus hem- de gowy garyn. Sonra garyndynyn géwrimini menzurka bilen dleia. Gdwriim Uytgirmi? Name ticin? 2, 4-nji tejribini écbagdak gecirip grin we ony dustindirin. 3, S-nji tejribedii togalak jisimi dil-de halkany gyzdyryp tejribe gecirip gérin. Sonda togalak halkadan gecermiki? §8. Molekulalar Onki mowzuklarda maddalaryn bir bitewi zat dildigine, olaryn ownujak pélejiklerden diizilendiklerine géz_yetirdik. ‘Maddalaryn dran ownujak bélejiklerden diizilendigini gadymy grek alymy Demokrit 2500 yyl tOweregi mundan 6n aydyp gecipdir. Demokritden baslap gadymy alymlar maddalarya ayry-ayry bilejiklerden ybaratdygyny dine giiman eden bolsalar, XIX asyrda maddalarya hakykatdan hhem ownujak bilejiklerden cizilendigi subut edi Ol bélejiklere molekulalar diyilyfir! Molekula latyn sci bolup, «kicijik madda» diymekligi anladyar. Her bir maddanyh molekulasy sol maddanyi has ownuk, yagny érin kicijk bélejigidir. Suwun if Kigijik bélegi onun molekulasydyr. Demrin if kigijik bélejigi demrin molekulasydyr. Gandya if Kigijik bélejigi gandyit molekulasydyr we § m. 24 Demokrit — bizin eyyimimizden 61 460- 370-nji yyllarda yasan gadymy grek alymy. 2I-nji surat. Molekula maddanyn ownujak bdlejigi bolsa, onda molckulalarya ululyklary, yagny Glgegleri niihilika? Bu soraga jogap bermek iigin asakdaky mysallara seredelif. Gandy diwiip-déwiip ownujak bolejiklere béliip bolar, bugdayy awip un edip bolar. Gandyn we unut her bir bélegini yene-de has ownuk bélejiklere béliip bolar. Eger yag damjasyny suwa damdyrsak, ol suwun yliziine cayylyp, ‘Yukajyk gatlak emele getirer. Sol bardanyi galynlygynda kép molekulalar bardyr. Biz dem alanymyzda her gezekde howanyn érin kop molekulalaryny igimize soryarys. Eger I sm’ howadaky molekulalaryn sanya gige dinejiklerini fiyslirsek, onda kép gatly jaya ululygyna den bolan gige depesi emele gelerdi. Molekulalaryn érin_ kigidigini g6z Shine getirmek iigin yene-de seyle deitesdirme alalyf. Ortaga alma Yer togalagyndan niige esse kigi bolsa, molekula hem almadan songa esse Kicidir. Diymek, maddany diizyiin molekulalar rin kicidirler. Sonut tigin hem islendik jisimde olaryh ummasyz. kop sany bardyr. Molekulalar seyle kigijik bolsalar hem, diirli maddalaryn molekulalary ululyklary boyunga biri-birlerinden tapawutlanyar eken, Mysal tigin, gandya molekulasy suwunkydan uludyr. Elektron ulaldyjylarynda molekulalarya has irilerini gordp hem- de suratyny alyp bolyar. 2i-nji suratda elektron ulaldyjysy arkaly Q alnan has iri molekulalaryn suraty gorkezilendir. Tebigatdaky jsimlerin 25é@ 22-nji surat. &p 23-nji surat. 24-nji surat 88 25enji surat. &blisi_ biri-birlerinden tapawutlanyarlar. Meselem, sunca kép adamlaryn iginde biri-birine yiiz kesbi boyunca menzes iki adam yokdur. Ostip oturan bir agagdaky yapraklaryn arasynda hem biitinley birmenzes iki sany yaprak Yoksiur, hatda fiygmek ciginin iginde hem meivzes gige dinejiklerini tapmarys. Onda molekulalaryi metzesligi nahili? Sol bir maddanyn molekulalary bir- birinden tapawutlanyarmy? Kép sanly hem-de cylsyrymly tejribeler, sol bir maddanyn molekulalarynya birmenzesligini gorkezdiler. Diymek, her bir arassa madda ézine mahsus bolan birmeiizes molekulalarya toplumyndan ybaratdyr. Bu Grin gen zatdyr. Meselem, siiytden yada miwe siresinden béliinip alnan sowun molekulasyny arassalanan deiiz suwundan alnan molekulalardan tapawutlandyryp bolmaz. Sebiibi, suwun motekulalarynyn hemmesi birmeizesdirler we basga hig bir madda sunui yaly molekulalardan ybarat dildir. Molekula maddanya if ownuk bélegi bolsa-da ol yene-de has ownuk béleklere béliinyar.Molekulalaryf béliinyain bélejiklerine atom diyilyér. Atom grek sézi bolup tiirkmenge diymekdir. ‘Ylymda molekulany 22-nji suratda gorkezilisiyaly sekillendirmek kabul ilendir. Meselem, kislorodyf molekulasy sany birmenzes kislorod, wodorodyn molekulasy bolsa iki sany birmefzes wodorod atomlaryndan ybaratdyr. Bular 23nji suratda 26 girkezilendir. Suwun molekulasy kislorodyn bir atomyndan we wodorodyn iki atomyndan, yagny tig atomdan ybaratdyr. 24-nji suratda suwui iki sany molekulasy sekillendirilendir. Suwui iki molekulasy dargadylanda Kislorodya iki atomy, wodordyn dirt atomy emele gelyr. Wodorodya her iki atomy birlesip, wodorodyn bir molekulasyny, kislorodyn iki atomy bolsa kislorodyn bir molekulasyny emele getiryairler (25-nji surat). Atomlar béliinmeyér diyilse-de olar hem ownujak bélejiklerden ybaratdyrlar. Siz ol bilejikler bilen yokary synplarda tansarsynyz. SORAGLAR: 1. Maddany diizyiin bélejiklere name diyilyir? 2, Tebigatdaky bar zatlar biri-birine menzemeyérler, Molekulalarys ‘metzesligi barada niime aytmak bolar? 3. Sol bir maddanyn molekulalarynyn gowrimi we dlziimi birmenzesmi? 4 Dili maddslarya molekulalarynyn gowriimi we dtiztimi birmenzegmi? 5. Suwuh molekulasy barada nameleri bilyirsiniz? 6. Molekulany bolmek mimkinmi? 7. Maddalaryn gurlusy baradaky caklamany Yatlah. Ofa ylmy tarapdan subut edilen diyip bolarmy? yumus: 24-nji suratdaky molekulanya gekiline seredip suwuri molekulasynys dUztimini aydyn, onun suratyny gekin, Mimkin boldugyea refkli plastilinden, dirli, monjuklardan, gara we ak dzim danejiklerinden we beylekilerden molekulanyn gekilini Yasan. §9. Molekulalaryn hereketi. Diffuziya Biz maddalaryn molekulalardan diiziilendigini bilyaris. Maddalary diizyfin bélejikler dyng duran dildirler, olar hereketdedirler we hig wagt oz hereketlerini togtatmayarlar. Olaryit hereketdediklerine bimiige gizegcilikterin we tejribelerin tisti bilen gz Yetirmek bolyar. Meselem, synp otagyna hosroy ysly atyrly cliysejigi getirip dykysyny acsak, onu ysy synp otagyna Yayrap baslar. Ysy ilki golaydakylar, Sofira bolsa ahli okuwcylar duyyarlar. Diymek, ys synp otagynyf bli yerine yayrady. Ys maddanya molekulalarynyn adamyn burnuna edylin tisiridir. a 26-njy surat.l il 27-nji surat. 28-nji surat + Atyryi ysynya yayramagy onua molekulalarynya synp otagynyi igindaki howanyf molekulalary bilen dyngysyz caknysyp hem-de bitertip hereket edip, olaryf aralary bilen olagyit ahli yerine aralagmagydyr. Ysly maddanyn molekulalary otagda géni Yayrap bilmin, howanyf molekulalary bilen yzygider caknysyp yayrayarlar. Gol sebipli hem golaydakylara ys wakdakylara garanda calt duyulyar (26-njy surat), Maddalaryi molekulalarynyn bitertip hereket edip, biri-birine aralasmagyna diffuziya diyilyar. Diffaziya latyn sbai bolup « Kicidir we gazlary® molekulalarynyf hereketine seredende suwuklyklaryn molekulalarynyn hereketi erkin dildir. Diffuziva gaty maddalarda hem bolyar, yone Sriin hayal gegyar. Sebibi gaty maddalaryh molekulalarynyn arasyndaky «bosluk> suwuklyklarya molekulalarynyn arasyndaky boslukdan hem has kicidit. Tejribelerin birinde yizleri gowy yylmanan gursun hem-de altyn plastinkalaryny biri-biinin dstiinde goyup, olary agyr yk bilen eysypdyrlar. Adaty otag temperaturasynda (20°S tweregi), altyn bilen gursun 5 yyly dowamynda biri-birinit! igine 1 mm aralasypdyr ‘Adamyh we haywany® yasaysynda diffuziyanya uly ahmiyeti bardyr, Mysal digin, howadaky Kislorod diffuziya arkaly adamyn ight organlaryna gegyir. Yokumly maddalar diffuziya arkaly ynsanyt haywanlaryn igegesinden onui ganyna geeyrler. Pomidor, Kelem, hyyar diffuziya esasynda duzlanyar. SORAGLAR: 1. Ys nime we ol nahili yayrayar? 2 Name tin atyrly gap acylanda onuf ysyny yakyndakylar illi, uzakdakylar sonra duyyarlar? _ 3, Diffuziya nme? 4, Turbadan cykyan tisse name cin yitip gidyar? = piffusiya gaty, suwuk we gaz halyndaky maddalaryt haysysynda alt bolup geeyar? Name ticin? S Namne dein eayy demiainlerinden son birazajyk basyryp SoyuP, sofa igsen ol tagamly bolyat?§10. Broun hereketi (Gosmaca okamak iigin) 1827-nji yylda iflis botanigi R, Brown gill tozgajyklarynya suwdaky hereketine lupa arkaly seredipdir. Sonda ol bu tozgajyklaryn suwda bitertip we dyngysyz hereket edylindigini giriipdir. Ol bu balejikler Janlydyr, sonun iigin seyle hereketdedir diyip ipdir. Sora suwy gaynadyp hem gorlipdir. O1 bélejiklerin togtaman, gaytam has galt hereket edyfindigini anyklapdyr. Broun basga maddalaryn hem ownujak bolekjiklerinin suwda hig hagan togtamayan, dyngysyz we bitertip hereket edyfindigine tejribe arkaly géz yetiripdir. Bélejiklerin seyle hereketi sofira ylymda «Broun hereketi» diyen ady alar. Basga-da kép adamlar Broun hereketini ginisleyin 6wrenipdirler. Bolejiklerin hereketinia caltlygynya olaryn massalaryna we suwuklygyA temperaturasyna baglydygyny kesgitlapdirler. Bélejiklerin massalary nice kigi bolsa we suwuklygyn temperaturasy niige yokary bolsa, olaryf hereketleri sonca-da caltdyr. Eger bélejiklerif massalary uly we suwuklygyf temperaturasy pes bolsa, onda olaryit hereketleri hayaldyr, 29-njy surat. 30-njy surat Broun hereketinif nazaryetini belli alym A. Eynsteyn iglip diziipdir, Sotira onua islerini fransuz fizigi Z. Perren tejribe arkaly tassyklayar. 29-niy suratda suwuklykda bir bélejige urulyan molekulalarya ulaldylan suraty gérkezilen. Bélejige molekulalaryn urgulary bir-birini denagramlasdyrmayar. Sonu digin bilejik ka eylik, ka beylik hercket 20 > edyir we hig hagan togtamayar. 30-njy suratda bélejiklerin her 30 sekuntdan sofiky yagdaylary gorkezilendir. Hakykatda bolsa bélejikleri hereketleriniit trayektoriyalary has cylsyrymlydyr. yumus: Boyagdyr tus bilejiklerinin suwdaky hereketlerine ulaldyiy guralda ya- da ulaldyjy aya arkaly gizogelile edis we bélejilderin hereketlerini digindirin, §11. Jisimin temperaturasy bilen onui molékulalarynyit herekefinin tizligi arasyndaky baglanysyk 9-njy mowzuk mis kuporosy bilen geciren tejribimizi_yene-de gaytalalyn. Yone indi ony bir dil-de iki gapda gecirelin. Gaplaryn irini yyly jayda, ikinjisini bolsa sowuk jayda ya-da sowadyjyda (holodilnikde) yerlesdirelin. Gézegciligimizi Saki yaly dowam edelia. Sonda gyzgyn jayda yerlesdirilen gapdaky suwuklygyn galt garysyandygyny, sowuk jayda ya-da sowadyjyda_yerlesdirilen gabymyzdaky suwuklygyn bolsa hayal garysyandygyny goreris. Diymek, gyzayn yerde diffuziya sowuk yerdikiden calt bolup gecyr ekeni. Munun sebibi mime? ‘Sebibi gyzgyn jayda yerlesdirilen gapdaky suwuklygyn molekulalary, sowuk yerde yerlesdirilen gapdaky suwuklygyn molekulalaryndan galt hereket edyarler. Sonun tii hem onda diffuziya calt bolup gecyar.’ Pomidor, kelem, hyyar duzlananda hem seyledir. Bize jisimin ndhili derejede sowuk we nahili derejede gyzgyndygyny bilmek zerurdyr. Biz. , «gyzgym diyen sizler bilen jisimlerin yylylyk derejesini takyk bilmeyéris. Jisimlerin yylylyk derejesini hasiyetlendiry’in ululyk onua temperaturasydyr. Jisimin temperaturasyny termometr diyilyfin abzal_bilen Siceyfirler’GI-nji surat), Bu gérylin termometrinizde temperaturanyn selsiy skalasy ulanylyar. Selsiy skalasynda temperatura «graduslarda> (°S gOmniigde) atiladylyar. Meselem, 0°S, 20°S, 100° we suna 4 menzesler. 3l-nji surat, 3 |Maddany diizyin molekulalaryn hereketinin > saltlygy (tizligi) nce uly bolsa, onus temperaturasy hem sonca yokarydyr. Basgaca aytsak, jisimin temperaturasy niige yokary bolsa, onuft molekulalary sonca-da calt hereket edyar. Gyzgyn suwui molekulalary hem edil sowuk suwuiky yaly molekulalardyr, Olaryn tapawudy difte gyzgyn suwuti molekulalarynyi sowuk suwunkydan galt hereket edyandiginden ybaratdyr. Sonu ficin hem gyzgyn cayly kisi atylan gant sowuk gayla atylandan calt ereyér. Boyag hem gyzgyn suwda calt ereyar. Esikleri yuwanlarynda gyzgyn suw ulanyarlar. Calt hereket edyfin molekulalar esigit ansat we ofat arassalanmagy icin ‘amatly sertler doredyfirler. a6 32-njt surat, SORAGLAR: ~"L. Name tigin diffuziya gyzgyn maddalarda ¢alt bolup gecyir? ~ 2 Termometr nihili abzal we ol nime dleeyar? +3 Jisimin molekulalarynyn hereketinin galtlygy nlima bagly? 4. Sowuk we gyzgyn suwun molekulalary name bilen tapawutlanyarlar? 5. Diffuziyany caltlandyrmak gin ndme etmeli? 6. Merizes golgalarda stiyt basyrdylar. Olaryn birini yyly jaya, beylekisini bolsa sowuk jayda goydular. Haysy goleadaky sliyt galt uyar? Nume tigin? 7. Pomidor, kelem, hyyar néhili yagdayda calt duzlanar? Yumus: 32nji 1 we 2 suratlardaky stakanlaryn birine sowuk we beylekisine gyzgyn suw den derejede guylan. Olara birden wagtda we den muldarda renk (boyag) tokgajygy atylan. Haysy stakandaky suwun gyzgyndygyny kesgitlemeli. Seyle tejribini gant atmak bilen gecirip gériin, §12. Molekulalaryai 6 ra iteklesmesi we dartysmasy Maddany diizyn bélejikler (molekulalar) biri-birine degip duran 1 35-nji surat. b 36-njy surat. 36 + Eger-de molekulalar mundan beylik hem yakynlassalar, giiyclerin ikisi i suwuklyk agak diiger G8-nji b surat). | hem artar. Iteklesme giiyji yene-de calt artyar, sonut icin onuf san bahasy dartygma giyjinden uly boljar. Netijede molekulalar birt piri itekleyirler (25-nji ¢ surat). Rezini gysamymyzda biz molekulalaryi iteklesme giyjini, ony sliyndirenimizde bolsa dartysma giiyjini yenyris Mayyggak purzinden asylan yuka tekiz aynany suwly sapdaky suwa degiip @6njy a surat), sofra aynany kem-kemden usullyk bilen okaryk dartalyf. Purzin siynse-de ilki basda ayna suwdan Gailmeyar ‘re aynanyn galtasyan yerinde suw bimeme yokary galjar’ Gonjy b Surat) Purzinin mayysgaklyk gOyji suwun ayn pilen galtasyan Ustindiki mnolekulalaryn arasynda dartysma giyjinin bardyeyny gérkezyér. Purdnin okary dartylmasy dowam etdirils, if sofunda ayna suwdan gopyar Geniy ¢ surat) we onuf asak yiizinde yuka suw gatlagy we damjelar galyar. Bger-de mumy, parafini suwa cimdtirsen ol Ollenmez, Yagny snkisi Yaly gurulygyna galar. Suw parafini, yag galnan istleri Sllemeyér Simap aynany, goyny dllemeyfr, emma altyny, sinki Olleyér Sol bir suwuklyk bir jsimi dlleyar, beyleki bir [~~~ | bolsa dllemey: disindirilyar. Suwuklyk gaty_jisimi onda suwuklygya molekulalarynyh 62 aralaryndaky dartysma giyji gaty jisimin molekulalarynyn arasyndaky dartysmasyndan kicidir. Eger suwuklyk gaty jisimi Ollemeyan bolsa, onda suwuklygya molekulalarynya zara dartysmasynyf olaryh gaty jisimin molekulalaryna dartylmasyndan uludygyny gorkezyir. Suwuklygya dlleyfindigini ya-da dllemeyindigini bilmek figin gaty jisimif tistiine bir damja suwuklyey damdyryarlar. Eger suwuklyk tisti Olleyan bolsa, suwuklyk damjasy gaty jisimifi dsti boyunga Yayrar G7anji a surat), Sllemeyén bolsa, onda gaty jisimin iistinde damja togalak gornisi alar’(37-nji b surat. Eger-de gapda dlleyn suwuklyk bolsa, gabyn diwary boyunga suwuklyk yokary galar G8-nji a surat), 6 @llemeyin bolsa, tersine, gabyh diwary boyunga_ os nj surat 37-nji surat, 7Ollenmek we Sllenmezlik hadysasyny durmusda hasaba almak zerurdyr. Meselem, el siipirgijin (polotensanyn) matasyny suw Slleyin bolmaly. Hat yazanda syyanyn kagyzy dllemegi zerurdyr. Ayakgabya yaglanmagy ony cygdan we Olden gorayar, ginki yag Ollenmeyér. Suwda gezyin guslar clitkleri arkaly ayratyn mazii boliip cykaryan Yagy bilen yeleklerini yaglayarlar. Seylelikde, olaryn yelekleri éllenmeyér we olar tisemeyar, suwa batmayar. SORAGLAR: 1. Haysy yagdayda molekulalaryn dartysma giyji yenilip ‘gecilyar? Mysallar getirin. 2, Molekulalar kem-kemden yakynlagan mahaly olaryf arasyndaky dartygma we iteklesme glyeleri nihili iytgeyar? 3. Aynanyn suw bilen dllenyindigine gozegcilik edip bolyan tejribint beyan edin. 4. Tekiz fistde éllenyin we dllenmeyiin suwuklyk damjasy nitilt gornigleri alyar? 5. Suwda dllenyéin we dllenmeyin gaty jisimlere mysallar getirin. 6. Molekulalaryn éeara tisiri esasynda dlienmant we dllenmezligi nahili diistindirmek mtimikin? 7. Ollenme hadysesy nirelerde hasaba alynyar? 8. Tebigatda dllenmek we dllenmezlik hadysalarynyn yilze cykysyna mysallar getirin yumus: ‘Yapraklaryn, agag we metal béleklerinin fstiine suw damdyryA. Damjanyn dasky gérntisi boyunca haysy jisimin Ollenyandigini we haysylarynyn dllenmeyandigini kesgitlin. Tejribaini bagga suwuklyk (meselem, suwuk yag) bilen gecirip gérlin we netijesini yazyn. $15. Kapillyarlyk ‘Ollenme we éllenmezlik bilen baglanysykly yiize ¢ykyan hadysalarya biri hem kapillyarlyk hadysasydyr (kapillus — sag diyen latyn séziidir), Bu hadysany tejribede synlamak miimkin/ Tngejik ayna turbajygyn haysy hem bolsa bir ujuny suwa batyryarlar. Suw turbajyk boyunga yokaryk galar (39-njy surat). Eger-de diirli diametrli birniige turbajyklar suwa batyrylsa, olardaky suwun yokary galys derejesi bir-birine den bolmaz. Turbajyk niige inge bolsa, Yokary galys derejesi gonga-da beyik bolar (40-njy a surat). 38 Eger-de ayna turbajyklary simaply gaba batyrsak, onda turbajyklardaky simabysh derejesi gapdaky simabya derejesinden pes bolar (40- niy b surat), Cinki simap aynany éllemeyér. i ge turbajyklara kapillyar turbajyklar diyilyar. / ?Kapillyar, turbajyklarda suwuklygyh derejesinin, gin gapdaky suwuklyga gor, yokary galmagyna ya-da asak diismegine kapi hadysasy diyilyar. , 40-njy surat. Bizin day-tOweregimizdiki Kabir jisimlerin, mysal ‘gin, agaiya, kerpiji, keramzidin, kagyzyd, der topragyn Oyjikli gurlusy bolup, olaryn i¢inden goni hem-de egrem-bugram asa inge turbajyk sekilli Yodajyklar eris-argag bolup gegyar. Olar drin kigi diametrli géze ilmey’in Kapillyarlardyr, Jisim so! kapillyarlar arkaly suwuklygy 6ziine sindiryér. Méilim bolsy yaly, syya sorgug boyunga, kerosin cyra peltesi arkaly, suw toprak boyunca yokary galyar. (Oba hojalyk islerinde kapillyarlaryn ahmiyeti uludyr. Topragyn kapillyarlygy (41-nji a surat) ondaky yagaryii saklanmagyny hem-de bir gatlakdan beyleka siiysmegini fipjin edyir. Tomsun gurak howasynda toprak galt gurayar. Sebibi ondaky kapillyarlar boyunga suw asakdan yokary galar we bugaryar. Ekin meydanynda topragyh yzgaryny saklamak tigin onuf yiziini dyrmyklap (boronalap) yumsadyarlar, 39 39-fy surat, 41-ngi surat.depip agdaryarlar. Seylelikde, Kapillyarlar bozulyp, yzgaryn yokary galmasy azalyar (4l-nji b surat). Oslimlik we haywanat diinyfisinde hem kapillyar hadysalaryn uly ahmiyeti bardyr. Osiimliklerin ézenlerinit iginde ummasyz kop sanly Kapillyar yodajyklar boyunca dsimligit kékiinden ta sahalardaky Yapraklara genli suw yokary galyar. SORAGLAK: 1. Rapillyarlarda suwuklygyn yokary galky we agak digmesi nimé bagly? 2 Kapillyar hadysalary diyip nama aydylvar? % Kapillyar hadysalara haysy jisimlerde syn etmek mamkin? 4. Kapillyariaryn ahmiyeti nimeden ybarat? §16. Maddanyii diirli hallary Tiirkmen diyarymda maddanyi gérniislerini Beyik Saparmyrat Tirkmenbasy «Tirkmen itim aman bolsun» sygyrlar diwanynda seyle suratlandyryar: Gara daglary magdan, gillerinde goriim bar, Gowher, lagyl, altynym, ziimerretdir diirtim bar, Gwin yaly gin diyar behist bolup gorinyfr, Dali defiiz, dag-diizler, gl tiirkmene diistipdir. Maddalar tebigatda, esasan, jig halda — gaty, suwuk, gaz hallarynda bolup bilerler. Suw tig halda hem bolup bilyér. Onut gaty haly-buz, suwuk-suw, gaz haly-bugdur. Suwuri gaty we suwuk hallaryny 42-nji suratda goryarsiniz. Onda yabyn buzunyn déwlen ernegi we buzun asagyndaky suwy g6ryarsiniz, Suw buglary howany diiziiminde elmydama bardyt. Diirli halda maddanya hisiyeti dirlidir. OL haysy halda bolsa sol hala mahsus bolan hisiyete eye bolyar. Madda gaty halda bolanda ol dziinin géwrlimini we gorniisini doly saklayar. Belli bir gorniigini we géwriimini saklamaklyk gaty 40 42-njy surat, 43-nji surat maddalarya exsy hisiyetidir. Gaty haldaky maddalaryn gowriimini we g6rnisini Gytgetmek iigin ona uly giiye bilen tisir etmek gerekdir. Madda suwuk yagdayynda bolanda onun gémiisini Gytgetmek aiisatdyr. OL akyjy bolyar. Ony haysy g6rniisli gaba guysaf, gol gabyn gorniisini alyar (43-nji surat). Madda suwuk halynda bolanda ony gysyp gdwriimini jiytgetmek Grin kyndyr. Meselem, suwy, Yagy gysyP gOwriimini kigeltmek miimkin dal diyen Yalydyr. Suwy gysyp gowrtimini Kigelumiige synanysylan bir taryby tejribini yatlalyn. Suwy gursnn togalaga guyupdyrlar we gysylan wagty dOkiilmezligi jigin onun suw guylan desigini eredip yapypdyrlar. Sota togalagy agyr gekig bilen ‘urup, yemserdip baslapdyrlar. Sonda suw gysylyp, gdwrlimini kigeltmindir- de togalagyh diwaryndan syzylyp eykypdyr. Diymek, suwuk maddalarya gysylyiylygy juda kigidir. Gazlaryn Képiisi dury we retiksizdir. Sona géri-de biz gazlary gormeyfiris, emma olaryn bardygyny duyarys. Meselem, biz howany gormeffiris, emma bardygyny dem alsak, elimizi galt-galt galgatsak Ya- da gidip baryan masynyf aynasyndan cykarsak duyyarys. Futbol pokgiisine, welosipedierin, masynlaryf tigirlerine nasos bilen yel berenimizde hem howanya bardygyny duyyarys. SORAGLAR: 1. Tebigatda maddalar nice halda bolyarlar, olar haysylar? 2. Suwun hallaryny sanaf? 3, Gaty, suwuk we gaz halyndaky maddanyn molekulslerynyn nihili ayratynlygy we mefzesligi bar? ‘yumus: Bos stakan aly we ony basagaklygyna suwa ciimdirip baslaf. Onur icine suw doly girmeyar. Sebabini dustindirin. §17. Maddanyfi diirli hallarynya. diigiindirilisi ‘Maddanyn niime gin gaty, suwak we gaz hallarynda bolyandygynyh sebiibine has gowy g6z yetirjek bolalyt. Biz indi madda haysy halda bolsa-da, onufi molekulasynyn sol bir molekuladygyny bilyfiris. Meselem, buzun, suwun we suw bugunyf molekulalary biri-birinden tapawutlanmayarlar. Yéne her bir halda molekulalaryn maddada yerlesisi we olaryn 446-njy surat. & Sad 2 oes oo 0. S 9 44-nji surat. hereket edisi dirlidir, 44-nji suratda suwun molekulalarynya fig halda yerlesisi gorkezilendit Suwun molekulalarynyt epde, buz halynda, ortada suw halynda, sagda bolsa bug halynda Yerlesisleri sekillendirilendir, Maddanyi diili hallarynyf ayratynlyklaryna garap gecelin. i. Madda gaty halda bolanda onua molekulalary belli bir tertip boyunca biri- birlerine juda golay yerlegendirler. Her bir maddanyf Gziine mahsus bolan gurlusy bardyr. Molekulalary belli bir tertip _boyunga yerlesen maddalara kristal maddalar diyilyar. Kristal maddalarya belli bir geometrik gérniisi bolyar. Buzun (45-nji surat), gar tozgasynyh (46-njy surat) kristallary muria mysal bolup biler. Gaty maddalaryn molekulalary belli bir nokadya towereginde yrgyldyly hereket edyarler. lar gol nokatdan uzaga gidip bilmeyirler. Sonu figin hem gaty maddalarya belli bir gomniisleri bolyar. Olaryi molekulalarynya yerlesisinin mysaly sekili 47-nji suratda gérkezilendir. Gaty maddany gyzdyryp baslasak onun molekulalarynyn yrgyldyly hereketi giiyclenyér. Belli bir temperaturada molekulalarya yrayldysynyt gerimi artyp, olarya tertipli yerlesisi tbozulyar. Mada erip, suwuk hala geeyir. 2, Maddalaryn suwuk halynda olarya molekulalarynyn arasy gaty haldaka gori uzakdyr, sonui agin molekulalaryn zara TY ™ dartysmasy gowsakdyr, Netijede, her bir molekula bos ‘aiini erkanarak alyp baryar. Bu bolsa suwuklyga akyjylyk hisiyetini beryar. Bu halda-da \ ” ‘molekulalaryn erlesisinde belli bir tertiplilik @.< bardyr, yéne ol has golay aralyklarda duyulyar. Molekulalar yrgyldyly bitertip (haotik) hereket edyfrler. Suwuklyklaryn temperaturasy artanda, ol buga (gaz halyna) geoyit. 3, Gaz halynda maddanyh molekulalary Grin hereketlidirler we olaryn biri-birini dartys giyji suwuklyklarynkydan hem kigidir. Sebabi molekulalar biri-birlerinden dagda yerlesyarlet. Gaz molekulalary suwuklyklarynkydan hem erkin hereket edyirler. Bu bolsa gazlara ‘ucujylyk hisiyetini beryfr. Gazlarda, molekulalaryn yerlesisinde hie hili tertip yokdur. 47-nji surat. 2-nji tejribe isi Kici jisimleria dlceglerini kesgitlemek Isin maksady: hatarlar usuly bilen kigi jisimleria Iceglerini kesgitlemegi Swrenmek. Gerekli enjamlar. mam bolirali ¢yzgys, 20-30 sm uzynlykdaky inge sim balegi, nohut, mis, tiwi dineleri, inge cp ya-da ite, temence. Igih yerine yetirilisi: 1, 2030 sany nohudy biri-birine degirip, hatar edip goyun we hataryn uzynlygyny cyzgye bilen dlgd. Hataryn uzynlygyny dinejiklerin sanyna béliip, bir dindnin diametrini kesgitl 2. Seyle usul bilen beyleki dinelerin hem diametrlerini kesgitlat. 48-nji surat. 49-njy surat.3. Inge yumsak sim bélegini aly we ony togalak galamyf ya-da demir okui dasyna syk edip sarah. Sofra 48-nji suratda grkezilisi yaly, emele gelen hatarya uzynlygyny cyzgye bilen digi we simin youynlygyny kesgitlin. Sizin jisimin Glgegini kesgitleyin bu usulynyza hatarlar usuly diyilyar (49-njy surat). 4, 21-nji surat boyunga molekulalarya diametrini hatarlar usulyny cleat ‘esgitlin. Ulaldyg 70000 dendir. 5 icemelerinizi we alan netijelerinizi jedwele yazya. Tertibi Olgelyan Jisimin ady Hataryh uzynlyey, mm hasabynda Bir bolejigin uzynlygy, mm hasabynda Nohut Mp Bugday Tiwi Sim bale Motekulalar Til. JISIMLERIN MEHANIKI HEREKETI WE OZARA TASIRI §18. Jisimin mehaniki hereketi. Dynglyk. Mehaniki hereketii we dynglygyi goriligi. Trayektoriya Biz giindelik durmusda dirli jsimlerit: adamyn, ugarya, awtomobilin, atya, bulutlarya, gusuf, akar suwurl, howanyft hereketlerine syn edyfris. Islendik jisimin hereketdedigini ya-da dynglykdadygyny bilmek ‘igin bu jisimin das-towerekdaki beyleki jisimlere gord yagdayynya iiytgeyaindigine ya-da tiytgemeyfindigine gizegrilik etmeli. Eger awtomobil &z ornuny jaylara, agaclara gor iytgedyn bolsa, onda awtomobil bu jisimlere gor hereket edyar diyilyr. Otly demir yola gord, derya we Yap suwlary Kenara gor hereket edyérler. Getirilen mysallaryn hemmesi imehaniki hereketit mysallarydyt Jisimin Yagdayynyit beyleki jisimlere gord i hereket diyilyar. Eger-de jisimin yagdayy tOweregini gursap alan beyleki jisimlere gor iytgemey’n bolsa, onda bu jisim dynclykdadyr. Oyler, agaglar Yere gor, hereket edip baryan awtobusda ya-da otluda oturan yolageylar bir-birlerine hem-de oturgyslara gr dynclykda bolarlar. Emma sol bir wagtyn dziinde dyler we agaclar yyldyziara on geri, yolageylar Yere gor hercket edyérler. 50-nji surat jtgemegine mehaniki Bu yerden seyle netije cykyar: mehaniki hereket we dynelyk beyleki jisimlere gérd tiytgey‘indir. Sona giri-de jisimin hereketi (ya-da dynglyk Yagdayy) barada aydylanda, bu hereketin (Ya~ da dynglygya) haysy jisimlere gra bolup 5, eeyindigingGrkermek zerurdyt. j 45S1-nji surat. S2-nji surat. __ Jisimin hereket eden mahaly galdyryan (gyzyan) eyeygyna bu jisimin hereket trayektoriyasy diyilydir. Meselem, kagyzyi yiizi boyunga galamyit yiti ujy yoredilende ol yz galdyryar (50-nji surat). Bu géni we egri cyzyklar onun hereket trayektoriyasydyr. Jisimin molekulasynyn hereket trayektorivasy d6wik ¢yzyklardan ybarat (SI-nji surat). Yere gacyan meteor gijesine yagtylanyan yz galdyryar. Bu onuf trayektoriyasydyr (52-nji surat). Ahli mehaniki hereketleri trayektoriyalarynyh gdrniisleri boyunca ginticyzykly we ezrigyzykly hereketlere belle. Meselem, otly demir yolun g6ni béleginde gonticyzykly, egri bleginde bolsa, egricyzykly hereket ed) ‘Kabir wagt aralygynda ji hereket eden trayektorivasynyh uzynlygyna bu wagt aralygynda gecilen sol diyilydr. Gegilen yol fiziki ululykdyr, ol S harpy bilen belgilenyér. Onuf dlgeg birligi bolup uzynlyk birligi metr (m) hyzmat edyfir. Adatca uzynlygyn beyleki birlikleri hem peydalanylyar, meselem, kilometr (km), santimetr (sm), desimetr (dm), millimetr (mm). SORAGLAR: 1 Mehanili hereket nme? 2 Name iin jisimin hayy-da bolsa basga bir jsime gird hereket safendigas poewscan gers eae 8. Horebetihtrafebtorifany ‘hme? 4A. Nahili herekete gonicyeyidy, egricyaykly hereket digilyir? 5 Gecilen yol haysy birliklerde apladylyar? 6. Name icin adatca Hazar denzinin ortasynda giminin hereket usruny sgotkezmee kyn? 7, Tikin magynynyf infesinin hereket trayektorigasy nil eyzyk? 8 Caga omawajynyn-pyrlawajyh wlunyn here trapektorvasy nail eye 46 yumus: Ox diminizin orta uzynlygyny ean. Bu dlgegden peydalanyp, mellek yerinizin uzynlygyny ya-da mekdebin uzynlygyny dled, olarya her biri tgin sarp eden wagiynyzy sagadyn kimegi bilen kesgitlan. §19. Ganiigyzykly deidlcegli we deiidlgegsiz hereket Birmenzes trayektoriya boyunga, meselem, goniigyzykly trayektoriya boyunga, jisim denlgegli we dehdlgegsiz hereket edip biler. 53-nji suratda gliserin bilen doldurylan turbanyn iginde polat togalagyn (Garjagazyt) hereketi girkezilendir, Polat togalagy gliserinli turbanya igine taslasak, ol dik asak hereket edip baslar. Hier bir den wagt aralygyndan sof, meselem, iki sekuntdan son togalagyh Yagdayyny bellalin. Netijede diirli wagt pursatlary iigin togalagyn Yagdayynyn fiytgeysini gorkezytin jedweli alarys 53-nji surat. 0 2 4 6 10 Wagt (5) Gegilen yol (m) | 0 0,05 oa oss | 020 | 025 Polat togalajyk islendik den wagtda ézara den aralygy gecyar: $,=x/-%,= 005-0 = 005 m; S.=x;-x,= 0J0 m-0,05 m= 005 me Sa 05 m-O0 m= 0,05 m we 5. m. aralyklar den. Togalagyn hereketi giniicyzykly defibleegli hereketift mysalydyr. Géniicyzyk bojunca jisimit islendik dei wagt aralygynda dei aralygy gecyan héreketine giniicyzykly dendlgegli hereket diyilyar. Su Kesgitlemediiki islendik den wagt aralygynda» diyen jimlinin manysyna diisiinmek ‘igin yene-de mysala yizlenelin. Eger-de bize dite welosipedginin her minutda 600 m yol gegendigi belli bolsa, onuit hhereketine dendlcegli hereket diyip bilerismi? Elbetde, yok. Ciinki | welosipedei her minutda 600 m yol gegy’in hem bolsa, birinji yarym minutda 250 m, ikinji Yarym minutda 350 m, yol gegmegi miimkin. Onun dendleegli hereket etmegi iigin, dite bir minudya dowamynda \, dal, eysem islendik den wagt aralyklarynda — sekuntlarda, sekundyn aww Ze Sdenji surat. ilislerinde hem dea yollary gesmegi gerek: mesclem, yarym minutda 300 m, giryek minutda 150 m, alty sekuntda 60 m, fig sekuntda 30 m we § m. ‘indi togalagya jisimin Yapgyt ternaw boyunga hereketine gbzegsilik edelin (54nji surat). ‘Asaky jedwelde her iki sekuntdan son togalagyn gegen yoly gorkezilen. Wagt (9) Gegilen yol (mm) 0 0,08 032 on 128 Tikibagda togalagyn her iki sekuntda gegen yoly kin bir uly diildir. $= 008 m-0 = 008 m; $,= 032-0,08 = 024 m. Emma wagt geedigige gecilen yolui uzynlygy artyar. S,= 0,72-032 = 0,40 m S)= 128-072 = 0.56 m Yagny, togalak islendik den wagt aralygynda dilrli yollary gegyér. Diymek, onua hereketi dendlgegsiz: hereketin mysalydyr. “Géniigyzyk boyunca jisimin den wagt aralygynda diirli wzaklyklar goon hereketine goniicyzykly dendlcegsiz hereket diyilyar. ‘Durmusda biz dendlgegsiz herekete has k6p dus gelyéiris. Mesclem, awtobus duralgadan ugrandan sof, den wagt aralygynda barha Koy 48 aralygy gesyir. Emma awtobus indiki duralga yakynlaands, tersine, den wagt aralygynda barha az aralygy secyér. Olly, gimi we ugar hhem duralgadan ugran we oa yakynlasan wagtlary dendlcegsiz hereket edyirler, Adama, haywanlar hem kopleng denblgeasiz hercket edyirler. SORAGLAR: 1. Nahili herekete gdnlcyzykly dendlcegli hereket diyilyar? E Haney teuibede giniieyspily deniioegli herekete gbeegei etmek bolar? goniicyzykly desdlcegsiz hereket diyilyar? fy dendlcegsiz herekete gizegollik etmek bolar? §20, Tialik. Dendlgegsiz. hereket, Tizligin dlgeg birligi ‘Tirkmenler asyrlar boyy &z toflarynda at capysyeyny gurapdyriar. ‘Atacbabadan gelyan bu yorginli dip hizir hem dowam etdinilyar: Kini aty pellehana Stiri yetse, bayrakly orny sol alfar. Ginki, of gol bir aralygy beyleki atlylara gor az salymda seeyér. ol bir uzaklygy, meselem, iki sany sSherin argsyndaky uzakl ugar we awlomobil dil wagtda geeyar. Sebabi usar awtomobile gor salt hereket edyir. Umuman, sol bir wagtaralygynda’ usar awtomobilden G5nji surat) awtomobil atdan, at adamdan kép yol gesyir Diymek, Sieayi hereketi birebirinden caltygy, Yyndamlyey boyunca tapawuranyer Hereketin caltlygyny hisijetlendirmek tigin tink dien ululyk gti Gonteyzykly dendloegli hereketin tizlgini mukdar taydan abil anlatmak nimkin? Onuf dcin mysala yizienelin. Awtomobil her sagntda 72 km, ugar bolsa 600 km yol gesyir dein. Sonda awtomobilit fizligi sagatda 72 km, ucary® tzligi bolsa sagatda 600 kin iyilyar. Gomis yaly, ucaryh tizligi awtomobilinkiden uludyr. Berlen aralyey geemek iigin jsim nige az wagt sarp edyin bolss, ol sonea-da uly tizlik bilen hereket edylindit. risimit haysy-da bolsa bir wagt aralygyndaky gegen wzaklygyny” sol wagt aralygyna bolan gatnasygy bilen kesgitlenilydn ululyga denilcegli hereketde jisimin ticligi diyilyar. get tizigi v (Wwe), gesilen aralyey S (es), wasty t (Ce) harplar bilen belgilesek, onda tizligi basaplamak ‘gin formulany alarys Ss Daal: 44 Sorgyt Ne1114, 959-nji surat Tizligin birligi deregine 1 sekuntda 1 metr yoly gecyan_jisimin defdlgegli hereketinin tizligi kabul edilyar. Netijede tizligin birligi 1 mis diyip yazylyar we sekuntda metr diyip okalyar. Opki mowzuklarda beyan edilen tejribede polat togalak jisim iki sekuntda 0,05 m aralygy gecyr. Polat togalagyit bir sekuntda gegen yoluny hasaplap, onun tizligini kesgitleyéris: 0,05 m _ 010 m _ OJ5 m m p= Dm SE =0025 Defidlgegli hereketde jisimin tizligi hemigelik ululykdyr, Yagny wagt boyunca diytgemeyair. Kabir jisimlerin tizlikleri Inji jedwelde getirilendir. SORAGLAR: 1.Pyyadanyn, awtomobilin, ucaryn, atyn, gusun, pysbaganyn dendleeglt hereketlert bir-birinden nme bilen tapawutlanyar? 2. Desdlgegli hereketin tialigi diyip nama aydylyar? 3. Geellen yoly we ony gecmek tigin sarp edilen wagty bilip, hereketin tizligini nihili kesgitlemeli? ‘4. Tizlik nahili birliierde afladylyar? §21. Deiidleegsiz. hereketini orta tizligi ‘Awtomobilif, otlynyt, giminin we usaryh deiidlgegsiz hereket edyandigini, yagny den wagt aralygynda diirli yollary gesyandigint belkipdik (G18). Biz duralgalarda olaryn tizliklerinit nola dendigini, sofira tizliklerinin artyandygyny we durjak bolanlarynda yene-de tizliginin ola enli kemelyfndigini bilyfris. Diymek, denlcegsiz hereketde jisimin tizligi dytgeyar. Defidlgegsiz hereketin tizligi barada giirriii edilende yolu berlen 50 uzynlygyndaky ya-da berlen wagt aralyayndaky hereketin orta tizligini gz Ohiinde tutyarlar. Orta tiligi kesgitlemek iigin, geeilen bu uzaklyey geomek gin sarp edilen wagta bolfirler. Biljimiz yaly, dendlgestt hhereketif tizligi hem edil su usulda kesgitlenilyar. ‘Mysala garalyit. Asgabat bilen Tiirkmenabat séherinin arasyndaky wzaklyk takmynan 600 km. Otly denélgegsiz. hereket edip, bu aralygy 1D suguida geqvar. Orly bu iki siherin arasyndaky uzaklygy denéleeslt hereket edip gecipdir diyip giiman edelin. ‘Onda bu defidlcegli hereketin tizligi asakdaky yaly bolar. S600 km km RS sad eag sag" Bu basga tarapdan otlynyi dendlgegsiz hereketinin orta tizligidir Seyflelikde, denidlgegsiz hereketin orta tiligi kibir wagt aralyeynda jjsimin gegen yolunyn, sol wast aralygyna bolan gatnasygy bilen Kesgitleniyir. Tki sany jisimin hereket tizligini denesdirmek ‘icin olary sol bir birlikde aflatmaly. Meselem, goy, birinji awtomobil 15 mis tizlik bilen, ikinji awtomobil bolsa 36 km/sag tilik bilen hereket edyiin bolsun- Haysy awtomobilin tialiginin uludygyny bilmek tigin tialikleri sol bir birlikde, mysal figin, m/s-de afladalyt 5 = 36 km = 36000 m, 1 sag = 3600 5; km. m4) =o G L-nji jedwel Ses OFS temperaturada 382 (0. Ayyn Yerin dasyndaky hnereketi 1000 fi Wororaty moieuany O'S) — 1655, 1D. Wodorody moickulsy G'S) 1755. ia. Yerin_emeli hems 3000 a, Yerin Gini dayyndaky inercketi Ts. Yagtyiik we adiotolkunlar 1 Pysbagt 005.038 Z Pyyace adam 3 3 Site 3 4, Bal anysy sl SAL 123 6 Kepderi 19 7 Yenit avtomobil (ortagay 5060 30900000 & Turba wintli ugar 200 stSORAGLAR: 1. Deniigegsiz hereketin tialigi barada girrin edenlerinde haysy tsligi bz Gniinde tutyarlar? 2, Detidleegsiz hereketis orta tizligi nihili kesgitlenilytir? L-nji GONUKME: 1.54 km/sag: 126 km/sag; 30 m/min tizlikieri m/s hasabynda afladys (15 m/s; 35 m/s; 0,5 m/s) 2. Owadanlygy we Yyndamlygy bilen diinyi meshur tiirkmen ahalteke aty 3 minut 20 sekuntda 2600 m aralygy geemige ukyplydyr. Onuf tizligini m/s hasabynda kesgitlaa. (13 m/s) ‘3 Sportsmen 100 m aralygy 10,2 s geedi. Onur orta tiigin! tapyh. (9,8 m/s) 4, Yak awtomobilinis tiligi 54 km/sag, yenil awtomobilifi tizligi bolsa 30 m/s den. Yuk we yenil awtomobillerin tillklerini deriesdirin. (2 esse). §22. Hereketiii: yoluny we wagtyny hasaplamak Beyik Saparmyrat Tirkmenbaynyh Mukaddes Ruhnamasynda ol barada seyle setirler bar: Tiirkmende yol séziinit manysy kin. Yollaryn yagsysy — ynsan kalbyna baryan yoldur. Yollaryn Yagsysy — halkyn yoludyr. Halkyn yoly — Hakya yoludyr. Biz bu yerde hereket edyn jisimin gegen yoluny hasaplamaga serederis, Denidlgegli hereketde gecilen uzaklygy hasaplamak ‘igin jisimin tizligini onun hereket wagtyna kopeltmek gerek. S=vet Bu formula hereketi deitlemest hem diyilyar. Malim bolsy yaly, giniigyzykly detélgegli hereketde tizlik hemigelik ululykdyr. Sonun jigin detidlgegli hereketde gegilen uzaklyk difte hereketin wagtyna bagly we sofia proporsionallykda artyar. Defidlgegli hereketde sarp edilen wagty hasaplat yoly tizlige ‘bélmeli. AIS pas] sisimin denblgegsiz. hereketde geven yoly orta tizligin hereket wagtyna képeldilmegine dendir. S = Vee" Jisimin dendlgegsiz hereketde geyen yolunyh orta tizlige bolan gatnasygy bu yola sarp edilen wagty beryér. : ; Ss Vee SORAGLAR: ‘LBger hereketin tigi we wagty belll bol, jsimin densleeli hereketde gecen goly nahili kesgitlenilyar? ’2 Gecilen foluf we tizligis kimegi bilen dendlceg!i hereketin wagtyny nihil kesgitlemeli? 2-nji GONUKME: eal COND uien prgada adamys, aif fall swtomobi, git tapynwo carga 20 skunida gel funy Passpla 2. L-nji jedwelde Yerin Giniin dasyndaky hereket tizligi berlen. Sondan. peydalanyp, Yerin bir sagatda gecen yoluny km/sag hasabynda attladyn. {10000 km/s). sae ayn ot a8 m/s Hero 1 mi ls? 2 geek ti as we Kerwene nig wast src blr? min 18 38 min 3) 4. 56-njy suratda dendlceghi hereketin yolunyti cyzgysy berlen, cyzeyda OS gecilen yoly, Ot bolsa wasty aflladyar. Bu cyzgydan peydalanyp 10 oe ese goolengoly we hereketi tain kes ‘Sve vmis « Tees [Ll Fes 125456 58-nji surat. azteoen Charan S6-njy surat. S7-ji surat 53Galileo Galiley (1564-1642), italyan fizigi, astronomy. Galiley jisimlerin. asak gagma hem-de mayatnigin hereket kamunlaryny agdy, inersiyanya bardyyny ikinj volup gdrkezdi. Galiley teleskoby astronomiki barlaglar iigin ilkinji bolup ulandy. Yupiteria hemralaryny, Ginia yizinia tegmillerini_ we Weneranyn fazalaryny agdy. 5. S7-nji suratda jisimin de herein tg eyapey tere ih hereket tizlgi nama den? 6 selcuntda jisimin niige aralyk gecjekdigini kesgitlaa. 6.58-nji suratda iki sany dirli (1 we I) dendlcegli hereketin cyzeysy sekillendirilen. Cyzgy boyunca bu hereketierin haysysynyn taliginin uludygyny kesgitn. §23. Inersiya Eger haysy-da bolsa jisim dynclykda duran bolsa, onun éz-8ziinden, hig bili sebaipsiz herekete gelmeyfindigini giindelik durmus tejribiimiz gorkezyfr. Meselem, kimdir biri stolun iistiindaki kkitabyh ormuny tiytgetmese, ol iki yerinden gozganmayar, teplowoz: dartyanca otlynyn ‘wagonlary dynclyk Yagdayynda _bolyar. Sonuii yaly-da pokgi ditie depilenden son hereketlenip baslayar. Hakykatdan hem Kitap, wagon, pokgi basga bir jisim tisir etmese, tizligini iytgetmez, yagny, Yere gor dynglykda bolar. Adatca hereket edyin jisimin tizliginifi peselmegi we hereketinin togtamagy yaly hadysalar hem éz-Gziinden ‘bolup gecmin, eysem hereketlenyfin jsime basga bir jisimin tasir etmegi zerarly bolyar. Pedal aylanmasyny bes eden pursatyndan baslap, welosipedginiit tizligi kem-kemden_peselyar. Tizligin bu peselmegi howanyf garsylyzy we welosipedcinifi tizligini Yere siirtiilmesi zerarly bolyar. Togalanyp baryan pokgiinin hereketinin togtamagy hem yokarky sebiiplere gorddir. 61-nji surat. Jisimin tizliginin ugrunyn Uytgemegi hem difte basga jisimin tisiri netijesinde bolup biler. Meselem, zytilan pokgi diwara ya-da cle degen tmahaly dzinin tizliginin ugruny iiytgedyér. Tekiz istde géniicyzykly togalanyp hereket edyin demirden yasalan togalak jisim giiyelt magnitin tisirinde 62 hereketinin ugruny magnite tarap tiytgedylir we epricyzykly hereket etmige baslayar (59-njy surat). Yigap baryan oglan agajyh dasyndan aylanyp gegmek ticin eli bilen ondan yapysyar (6O-niy surat) Diymek, dynglykdaky jisimin hereketlenmegi we hereket edyiin jisimin tiliginin ululygynyf we ugrunyf dytgemegi 62-Dziinden bolup zegmiin, haysy-da bolsa basga bir jisimin tisiri astynda bolup gesyar- Munun seyledigini yokarky tejribelerifi hemmesi tassyklayar. ‘Agakdaky tejriba seredelin. Stoluf iistiine tagtadan yapgyt tekiziie berkidilen. Yapgyt tekizligii asaky ujundan Kinbir zak bolmadyk aralykda gige iysitrilen. Yapgyt tekizligin yokarky istiinde goylan arabajygy hereketlendirip goyberelit. Hagan-da tigirlenip baryan arabajyk gigi yetende ol dessine togtayar (6L-nji a surat). Stolun dstindaki cigini tekizlép arabaiysy yenede yapeyt tekizlik boyunga sol diiki belentlikden goyberelit, Bu gezek arabajyk togtamazyndan ozal stolun ‘sti bilen Kop aralysy gegyir (Gl-nji b surat). Eger-de arabajygyn yolundan ¢agini tutus ayyrsak, onda arabajyk togtayanga dikiidenem has KOp aralysy geeer (rnji ¢ surat). Diymek, arabajygyn yolunda pisgelcilik nage az bolsa, ‘nun hereketi songa-da dowamly bolyar. Bger-de jsimin yolundan hii pisgekilikleri ayyrmak miimkin bolsady ‘onda ol 8z hereketini islendikge uzak wagtlap dowam etdirerdi. Peer sime basga jisim tisir etmese, of dynelykda boljar ya-da gonticyzykly ‘deiidlgegli hereket edyfir. Tki yagdayda hem tialik i a 33a — 63-nji surat. Pai — (64-nji surat Jisimin dz Sagdafyny saklajak bolfan héisiyetine inersiya diyydrler (inersiya latyn sdzi bolup, butnawsyz dijmekdir). Inersiya tebigatdaky jisimlerin hemmesine mahsusdyr. Atylan oka bajga jisim tisir etmese, &riinin baslangyg yagdaydaky tizligini saklap, hereket etmesini dowam etdirer. Howanya tasir etmegi netijesinde ol tizligini kem-kemden kemeldyér. Edil gonua yaly- da siirtilme giiyji tisir etmeyiin bolsa, hereketlendirijisi sOndiirilen awtomobil Sziinin hereket tizligini hemiselik saklardy. Emma onuii tizligi kemelip, ahyr sonunda ol togtayar. Onun togtayanga gegen yoluna erkin tigirlenme yoly diyilyar. Tekiz gara yol boyunga 50 kmi/sag tizlik bilen hereket edip baryan «Wolga» awtomobilinin hereketlendirijisi séndirilse, onda ol togtayanca 547 m. yol geeyir. Bu onun erkin tigirlenme yoludyr. Togtadyiysy basylyp tigirlerinin aylanmasy togtadylan (tormozlanan) awtomobil hem kébir wagty dowamynda hereket edyir we yol gesyiir. Muna togtatmak yoly diyilyar. Dynelykdaky jisimi dessine herekete getirmek, hereket edyn jisimi dessine togtatmak miimkin dal. Sonuf ‘icin hereket edip baryan ulaglaryf Sfitini kesip gegmek howpludyr, ¢iinki olar inersifa zerarly dessine durup bilmeyarler. SORAGLAR: 1. Jisimin tizligi bagga bir fisimin tisir etmegi netijesinde liyigeyar. Muna mysallar eetirin. 56 2. Jisime basga jisimlerin sir etmesi azalan mahaly onuf hereketinin nab Ogtgepunaigin! gdrkezyin tejebanl began ed ae adi ange juimier fait etmese, onli ereket eder? 4 Ines dy ok oa? 5. Awtomobiin erin tgileame yoly nime? Fee surstda ge saplamagyn usuly gorkedlendlr. Ony disindiin £ Chong Sunstdn Gendanin dentine gereki fagdayy nip bermelidig oe ee te Gemre unlanda ol gpa, Rorpusyne vueand. bol ondan eykyar? * '3, Bagiran adam haysy yana yykylyar? Ol typanda haysy yana yykylyar? Name icin? is “o Awtobus saga Ya-da cepe Owrillende yolageylar haysy tarapa gysarar Name tcin? 10. G3-nji suratda sekillendirilen wagonlary8 hereket tizligi néhili ‘aytgeyir? yumus: Génji suratda gorkezilen tejriblnl gecirin, Name cin gaty Kagyz pitikdenende saylyk kagy2 bilen ucup gitmin stakana gacyar? §24. Jisimlerifi 6zara tasiri Biz 2l-nji mowzukda jisimin tizliginin basga bir jisim bilen 6zara tisirlesende Dytgip bilyfindigine garap gecipdik. Bu soraga yene-de dolanyp gelelin. Yenil tigirlenip bilyan arabajygy alalyh we onuf bir tarapyna mayysgak polat cyzgye berkidelin, Sonra cyzgyiy bikiip, sapak bilen dafalyh (6S-nji a surat), Sapagy Kesen mahalymyz bikiilen cyzeye birden ginelyér, emma arabajyk dynglyk halynda galyar (65-nji b surat) 66-njy surat.67-nji surat. 69-njy surat. __ Bu tejribini iki sony birmenzes arabajyk bilen hem gecirelin. Ikinji arabajygy biikiilen cyzgyja galtasdyryp goyalyii (66-njy a surat). Sonra sapagy Keselin. Sonda cyzgye ginelip, arabajyklaryn bolsa hersinin bir tarapa herekete gelyfindigini goreris (66-njy b surat). Arabajygya tizligini Gytgetmek figin ikinji jisim — ikinji arabajyk gerek boldy. _Biz bu tejribede arabajyklaryn ikisinit hem stola g6ra hereket edyfindiginin sayady bolduk. Diymek, bir jisimin beyleki jisime edyin iri bir taraplayyn bolup bilmez. Jisimlerifi ikisi hem bir-birine tisir edya é pees) ie tasir edyfrler, Yagny olar Szara 67-nji suratda arabajygyf istiine berkidilen ici suwly we agzy dyky bilen berk Yapylan galyn diwarly ayna turbajygy sekillendirilendir, Turbajygyn igindiki suw gyzdyrylmadyk mahaly dyky bilen arabajyk zara we stola gird dynglykda bolyar (67-nji a surat). Belli bir temperatura genli gyzdyrylandan sof, dyky turbajykdan zyfilyp cykyar, arabajyk bolsa garsylykly tarapa hereket etmiige haslayur (67-nji b surat). Eger-de gayykda oturan oglan eli bilen beyleki gayygy iteklese, onda onun 6z oturan gayygy hem herekete gelyair (68-nji surat), 69-njy 58 suratda adam bilen gayygyn Szara tasiri gorkezilendir. Adam gayygyi jistinden kenara biken mahaly, gayyk bokiisit garsylykly tarapyna hereket edyéar. SORAGLAR: 1. Haysy tejriheler jisimlerin dine dzara tisirde herekete gelyndigint gorkezyar? ® Ozara tisir mabaly iki jisimin hem tizliginin ytgeyandiginin sebabi name? 3. Ozara tasir hadysasy name? ‘4 67-nji we 68-nji suratlarda gekillendirilen hadysalary detiesdirin. §25. Jisimini massasy. Massanyh dleeg birligi Dynelykda duran jisimler 6zara tisirlesen mahaly olaryf tizlikleri yarha biri-birine den bolyar, ya-da biri-birinden ep-esli tapawutlanyar- zara tasirden son arabajyklaryf hereketlenip birden tizlik bilen sol aralyga uzaklasyandygyna metizes arabajykly tejribede g6zegsilik edipdik (66-njy surata seret). Seyle tejribini dirli arabajyklary peydalanmak bilen gecirelin-(70-nji surat). Sapak kesilenden som, arabajyklar dirli tizlik bilen biri-birinden uzaklasyarlar. Muny nabili diisiindirmek bolar? Munun seyle bolyandygynyn sebibi arabajyklaryn diirli massasy bar. Ozara tisirden son kigi tizlik bilen hereket edyan arabajygyn uly massasy, uly tizlik bilen hereket edyfin arabajygyi igi massasy bardyr. Jisimlerin Gzara tisirinden sofiky tizliklerini Slgp, olaryii massalaryny dentesdirmek mimkin. Ozara tisire genli arabajyklaryn tizlikleri nola dea bolsun, Ozara tisirden sof olarya birinin tizligi 30 sm/s, beylekisinin tizligi bolsa 15 sm/s boldy difelif. ‘Gorniisi yaly, ikinji arabajygya tizligi birinji arabajygya tizliginden 2 esse kicidir, SonuA iigin hem ikinji arabajygyh massasy birinji7I-nji surat. arabajygytikydan 2 esse uludyt. Diymek, zara tisi edisyan jisimlerin tizlikleri olaryf massalaryna ters proporsionaldyr. Ozara tisirden son arabajyklary tizlikleri det bolsa, onda olaryi massalary hem enidirler. 67-njisuratdaky tefibede dykynyn taliginin arabes ‘etgaden ‘mese-milim uludygyny we aia lykynyn arabajyga gor has uzak aralygy gegendigini gériipdik. Bu yerden arabajygyi massasynyn chase ae \iygy! synyn dykynyf massasyndan -aji suratda gekillendirilen tejribede iki samy jisimin @zara tint gysylan purzinin sti bilen amala asyrylyar. rae bu ‘iimlei dynclyk halynda saklayan gysgyiy calt ayyrsak, onda olar garsylykly taraplara zyniylyarlar we Yere gacyarlar. Bu iki jisimini herekete sarp Satay den bolsa-da, olaryf gegen yollary diirlidir. Bu bolsa 72-nji surat. dil talk bilen hereket edendiklerini gorkezyér. Jisimlerit Grara tisirden sofky tizlikleri olaryi gecen yoluna proporsionaldyr. Biz jsimin mascasy diyilfn fiziki ululyk bilen tanysdyke Gelejekde rmasca diginjesi guflagdyrylar we aydynlasdyrylar. Hazirlikee islendik jisimin massasy bardyr diyip diisinelin. ‘Massa birligi (kg) kabul edilendir. Kilogramyit hhatkara nusgasy (72nji surat) Fransifada Parizin golayyndaky Sewra siherinde saklanyar. O1 platina bilen iridinin garyndysyndan (splawyndan) Yosalandyr. Massany® tonna (0), gram (g), milligram (mg) yaly birlikleri hem peydalanylyar. SORAGLAR: SORAGHAR: ui arabsjygya deara tisrt boyunea tejribint beyan edn Bu arabajyklaryh haysysy_uly massa eyedir? Bo areal) ipcler Gaara tisistesyin jsimlerintilkleri boyunca olary2 massalaryny denesdirmige mimkincilik beryar? a an Guara tasirden somicy gecen oly boyunes,olaryt massalaryny denegdirmige mimkingilik beryén tejribini 4Usindirin, ‘L Massanya birligi deregine ndme kabul edilen? S. Messanyh bagga nuhili birliklerini bilyérsiniz? 3-nji GONOKME: {LAdam dynclykda duran £91 garsylyldy tarapa hereket edyir? Haysy filigi yaly tialik bilen hereket oder? massasynyf 1/4 bélegine den bolsa, a hhli tapawutlanyar? Tyo ty 0,65 t; 900 g; 45 t massolary killogramda enladys- §26. Tereziniti kémegi bilen jisimin massasyny kesgitlemek Biz 22-nji we 2nji mowzuklarda dynelykda duran jsimlerit zara tisiri netijesinde alan tiztiklerini denesdirip, olary® ‘massalarynyii irbirinden nige ese tapawutlanyandyeyny kessitlemes ‘wrendik. Bu usul zara tisir edigyin jsimlerin birinit massasy belli, bolanda, peylekisinin massasyny Kesgitlemige mimkincilik beryér. “Gindelik durmusda seyle usul bilen jisimlerin massalaryny kesgitlemek ofaysyzdyr. Bu ‘usul gerek takyklygy almaga ‘miimkingilik permeyar. Sonuf {cin jsimlerin massasyny kesgitlemesi® has ofayly rere ya couly, Yagny terezilerin, Kémegi bilen Kesgitlemek usuly peydalanylyar.Mekdepde okuw maksatlary jigin | ulanylyan terezi (73-nji a surat) rycagdan ybarat bolup, ol ortasynda Yerlesyain okui tOwereginde erkin éwrillip bilyr. Rycagyn uglaryndan terezinin jamlary (okaralary) asylyar. Biz zara tisirde def tizlik alan arabajyklaryi massalarynyn bir-birine dendigine 66-njy suratdaky tejribede gézegcilik edipdik. Munuf hakykatdan- da geyledigine géz yetirmek iigin arabajyklary terezinin okaralarynda _ goyalyn. Terezi deniagramlasar. Diymek, terezinia okaralaryndaky jisimlerift massalary bir-birine dea. ‘Adatca massasy kesgitlenjek jisimi terezinin bir okarasynda goyyarys, beyleki okarasynda bolsa yiiziine massasy yazylan gekiiw daslaryny goyyarlar. Onayly bolar yaly, képlen¢ Yaadaylarda, terezinin cep okarasynda massasy cekiljek jisim, sag okarasynda bolsa gekiiw daslary yerlesdirilyar. Gekiiw daslaryny terezi deileger yaly saylap alyarlar, Terezinin iki tarapy deilesen soi, cekiiw daslarynyh umumy ‘massasyny hasaplayarlar. Jisimii massasy sol cekiiw daslarynyi massalaryna detidir. ‘73-nji b suratda okuw maksatlary iigin mekdepde ulanylyan terezinifi cekiiw daslary sekillendirilendir. Yorite gapyrjakda massasy 100, 50, 20, 20, 10, 5, 2, 2 we 1g bolan cekiw daslarynyn 9 sanysy Yerlesdirilyar. Olaryi kémegi bilen 1g-dan 210g-a cenli islendik massany cekmek bolyar. Massasy bir gramdan kigi bolan’ gekiiw daslary alyuminden dilkaw (plastinka) gérniiginde Yasalyar, olaryh massalary bolsa 500, 200, 200, 100, 50, 20, 20 we 10 mg dei edilip alynyar. - 2 ; 73-nji surat. | ? 74-nji surat i diirli massasy bolan jisimleri gekmek iigin diili ae Solange peydalanylyar. 74-nji suratda durmusda a maksatlar iigin ulanylyan tereziler gorkezilen. Olar 1 — Lukmangylyl terezisi, 2. — Sowda terezisi, 3 — Onluk terezi (gapan), 4 — Dermanhana ‘Yarte terezilerin kémegi bilen yeail we yak awtomobillerinit massalaryny Kesgitlemek miimkin. Kahalatlarda dzara tisir_mahaly jjsimlerin tiliklerinit dytgemesini denegdirmek esesynda olaryit Sel esgitlenilyér. Bu usuldan rin kigi bélejiklerin hem-de planeta i olaryfi tebigy hemralary yaly agirt uly gowriimli jisimlerin massa kesgitlenilende peydalanylyar. ‘TEREZILERDE CEKMEGIN DOZGUNLERI baslamazdan ozal terezinin dogrudygyny barlamaly. . Gekiiwe oid zerur bolan halatynda onuh bos okarasyna kagyz Terezini dogrulamak bolejiklerini atmaly. ae 2. Massasy ¢ekiljek jisimi terezinin cep _ bolsa sag okarasynda yerleydirmeli. 4 okarasynda, gekiiw daslaryny3. Massasy cekilyin jisimi we gekiiw daslaryny terezinin okarasyna seresaplylyk bilen goymaly. 4, Terezide gorkezilen caklerden yokary olan agyr jisimleri cekmek gadagandyr. 5, Terezinin okaralaryna Ol, hapa, gyzgyn jisimleri atmak, asagyna zat diisemin ownuk jisimleri, suwuk jisimleri guymak bolmayar. 6, Has ownuk daslary dine jilbtek bilen almaly (75-nji surat). 7. Terezini dentagramlasdyryp onuh okarasyndaky gekiiw daslarynyn massasyny hasaplayarlar. 75-nji surat. SORAGLAR: 1. Jisimin massasyny terezide cekmegifi nahili diizgiini ber? 2. Jisimin massasyny cekmek Ugin tereziden we cekiiw daslaryndan niili peydalanmaly? 3. Mekdep terezisinin gekiw daslarynyn diiziimi niimelerden ybarat? 4, Cekmezden jisimin massasyny nidip kesgitlemeli? 4-nji GONOKMI 1.140 g, 300 mg;, 315 g, 600 mg; 70 g. 500 mg massalary gramlarda we kilogramlarda afladys. 2, Terezinif defiagramlagmagy {icin onun sag okarasyna 100 we 10 g- lyk cekiw daslarynyn hersinden Birini, 50 g-dan iki sanysyny, seyle-de 200, 50, 20 milligramiyke daslaryn hem her haysyndan birini goydular. Jisimin massasynyn nici desdigini gramlarda we kilogramlarda anladyn. '3. Terezide cekilende jisimin massasy 158 g den boldy. 158 g massany celeiw daslaryn toplumyndan yygnat. “Iki sany togalak jisimin massasynyn dendigini tereziden peydslanman ndip subut edip bolar? Ony terezinin kémegi bilen nadip barlamaly? 3-nji tejribe isi Terezide jisimin massasynyn élcelisi Isin maksady: terezilerden peydalanmagyn diizgiinlerini ulanyp jisimlerin. massasyny dlgemegi Swrenmek. Gerekli enjamlar: terezi, gekiw daslary, diirli massaly bimnige kigirik Jisimler. a Isint yerine yetiril 1 Terezilerde gekmegiA abli diizgiinlerini berjay edip, birnige gaty jisimin massasyny 0,1 g cenli takyklykda éleemeli, 2. Oleeglerift netijelerini jedwele gecirmeli. Jisimlerin ady. Jisimin massasy kg §27. Maddanyn dykyzlygy. Dykyzlygyn dlceg birligi Diirli maddalardan den géwriimli edilip yasalan jisimleri gezekli-gezegina terezide cekip, lary massalarynyf bir-birinden tapawutlydygyna ‘g62 yetirmek miimkin (76-njy surat). ‘Alyuminden we gursundan yasalan dea g6wriimli iki sany silindri alalyi we olaryn her haysyny terezinin bir okarasynda goyalyf. Sonda gursun silindrinin massasynyf alyumin silindrinin ‘massasyndan uludygyny gormek bolyar. Massasy It bolan kiimiig béleginin gowriimi 0,095 m:, massasy It bolan dub agajynyn gowrimi olsa 125 m3 bolyar. Yagny, dub agajynya géwriimi kiimiiy béleginin gowrtiminden takmynan 13 ese uludyr (77-nji surat) 1m surat: géwriimli gursuny massasy 11300 kg, edil seyle g6wriimi bolan alyuminin massasy 2700 kg bolar. Diymek, diirli maddalaryn gowriim birligine diigyin massasy ditli-dirlidir. Maddanyh giwriim birligine diisydn ‘massasyna onun dykyzlygy diyilyar. 5, Sargyt NO1114, 77-nji surat.kg bolsa, onda 1 me ciginii. masasy 5 ese kigi, Yagny 7500 kg : 5=1500 kg bolar. Seylelikde, giginih' dykyzlygy 1 m+da 1500 ke-dyr. Maddanyi massasy we gwriimi belli bolsa, onun dykyzlygyny Kesgitlemek bolar. ‘Munun figin maddanyn massasyny onun géwriimine bélmek gerek. Seylelikde, dykyzlyk — jisimin massasynyn onun gowriimine bolan gatnasygy bilen kesgitlenilyin fizikiululykdyr. Maddanyn dykyzlygyny p «ro» (grek harpy), onuf massasyny m (em) we gowriimini V (we) harplary bilen belgilip, maddanya dyzyklygy tigin formulany alarys. Dykyzlygyn dleeg bitligi 1 kg/m’. Mysal figin, kiimsiin dykyzlygy 3 10500: kg/m:, agajyn dykyzlygy bolsa 700 kg/m=a dea. : 78-nji surat. Maddanyn dykyzlygy — santimetr kubda gram (g/sm’) hasabynda hem atiladylyar (78-nji surat). Coynun dykyzlygyny (7000 kg/m!) g/sm- da afladalyf, Munun tigin kilogramy grama, metr kuby santimetr Kuba éwrelin. 7000 kg = 7000000 g: 1 m?= (100 smp= 1000000 sm, Massany géwriime bélip, goynun g/sm’ hasabyndaky dykyzlygyny kesgitleyiiris. p= 7000 kg/m!= 7000000 /1000000sm)= 7 g/sm? Gaty, suwuk we gaz halynda sol bir maddanyn dykyzlygy ditli- diirlidir. Mysal tigin, buzun dykyzlyzy 900 kg/mm, suwutiky 1000 ke/m’, suw bugunyniky 0,690 kg/m’. Galayy eredilen mahaly, onu dykyzlygy 7300 Kgim-dan 6800 kg/m? cenli kigelyar. Asakda maddalarya dykyzlyklarynyn jedweli getirilendir. 66 Kabir gaty jisimlerifi dykyzlyey 2-nji jedwel Kg/ms sme JGaty jisim | kg/m g/sms 722500 25 Mermer 27 22400 224 ‘Ayna 2500, 25, 21500) 215 Farfor 2300) 23 19300) Beton 2200 aa 71300, Kerpig Orgayna_|_1200 12 3900, 89 Kapron_| 1100 i 8550 85 Polietilen | 940 094 7800 78 Parafin | 900 09) 7300 73 Buz 900 09) 7200 72 Garan dub] 800 agaiy 08 7000 70) Dyk 20 024 suwuklyklaryi dykyzlyey 3-nji jedwel ‘Suwuklyk Suwuklyk hsm |simap Spirt 08 Nebit 08 [Aseton On (Efe Benzin Sawike gal je=400's)_|_ 6800 [Suwak howl Jc=i94's) | _ 960Kabir gazlaryn dykyzlygy 4-nji jedwel Gaz kghms ghsms lor 3210 0.00321 ‘Kémiirtursy gazy 1,980 0.00198 Kislorod 1430 0.00143 Howa ('Sda) 1290 000129) ‘Azot 12507 0.00125 Ugar_gazy 1250) 0,00125 ‘Sow bugy COOSda) [0,690 0.00069 Wodorod 0,090 0,00009, Geliy, 08 0.00018 SORAGLAR: 1 Ditri maddalardan den géwrlimli edilip yasalan jisimlerin massalarynyn diritidigini, den massaly fisimlerin hem dirli gowrimleri tutyandygyay haysy tejribeler tassyklayar? 2. Misin dykyzlygyny jedwelden alyp yazyi we bu sanyn nimini anladyandygyny digindiria. 3.Maddanya dykyzlygyny nidip hasaplamaly? 4. Eger dykyzlyk kg/m! hasabynda berlen bolsa, ony g/sm? hasabynda niédip anlatmaly? 5-nji GONUKME: 1.520 dm*, 3200 sm'; 400 sen’; 2000 mm* gowriimleri ub metrde anlatmaly. 2. Blektrik eyralarynda peydalanylyan wolfram metalynyn dykyzlyey 19300 kg/m! Bu nimini afladyar? Wolframyn dykyzlygy misinkiden nage esse uly? 3. Aynadan, alyuminden we demirden yasalan den gowrimli ue sany jisim berlen, Olaryn haysysynyn ‘massasy uly, haysynyn massasy kici? Bere ates 500 sm?-nyn {5 massasy 4000g. Dub agajynyn dyky2- lygyny g/sm’ we kg/m? hasabynda anladyn, 5. Kerpijin éleegleri 72-njy suratda gorkezilen. Kerpijin massasy cekilende 68 253m 79-njy surat. terezi 1000g, 1000g, 100g, 100g, 100g, 100g cekiw daslary bilen denagramlagdyryldy. Kerpijin dykyzlygyny kesgitlan we g/sm*, kg/m? hasabynda anladyn, yumus: Yiiziine massasy yazylyan ginliburgly parallelopiped gorniisi sabyn tokgasyny alya we onun dykyslygyny kesgitlin, §28. Jisimin dykyzlygy boyunga onun massasyny we giwriimini hasaplamak Maddanyn dykyzlygyny bilmek amaly maksatlar Uin 6rin zerurdyr. Mysal digin, gurlusyk inzenerleri jay gurulmazdan Snirti onun umumy ‘massasyny hasaplap, nage gurlusyk serisdesiniA gerek boljagyny, nébili binyat gurmalydygyny anyklap biler. Karhanalarda mayyn yasamak figin zerur serigdelerin dykyzlygy we gowriimi boyunga massasy kesgitlenilyéir. Yenil we berk serisdeler ugar yasamak icin peydalanylyar. Seyle serigdelere alyumin we onun garyndylary, dirli plastmassalar degislidir. Kabir plastmassalar (paralon, penoplast) suwdan hem yenildir. Dykyzlygyn jedwelinden peydalanyp, biz jisimin massasyny hasaplap bileris. Meselem, bize 3000000 m’ gdwriimli howdandaky suwut massasyny Kesgitlemek gerek bolsun. Bilsimiz. aly, suwun dykyzlysy 1000 kg/m?. Dykyzlygy hasaplamaga degisli 7 ane formuladan massany Kesgitili: m=pV. | Onda howdandaky suwun massasy: ‘m=1 000 kg/m’ 3 000 000 m'=3 000 000 000 kg = 3 000 000 t bolar. Diymek, jisimin massasyny hasaplamak iigin’ onuh dykyzlygyny | géwriimine képettmeli Eger-de bize jsimin massasy belli bolsa, onus dykyzlyeyny jedwelden alyp, gowrimini hasaplamak miimkin. Munut jigin jisimin massasyny onua dykyzlygyna bélmek gerek. : °P Jisimin belli bir geometrik sekili bolmadyk yagdayynda onun gowriimini seyle usulda kesgitlemek has ofaylydyr. Clinki onua gowriimini cyzgyjyn kémegi bilen hasaplamak miimkin dildir. SORAGLAR: 1, Maddany dykyzlygyny kesgitlemegis ihmiyeti niimedon ybarat? 2, Jisimin dykyzlygy we gwriimi boyunca onun massasyny nidip hasaplamaly? 3. Jisimin massasy we dykyzlygy boyunea onun géwriimini nédip hasaplamaly? 6-njy GONUKME: 1.207 suwu, kerosinin, nebitin' massasyny esgitlin. (20 ke; 16 kg 16 ke). 2, Mengurka guylan siydin (80-nji surat) massasyny 3. Massasy 450 kg bolan buz béleginin gdwriimi nice bolar? (0,5 m') 4. Galayy béleginin massasy 730 g den. Su gowrimda dykynyn massasy nice bolar? (24 g) ‘yumus: Polatdan yasalan togalak jisimi (ya-da silindri) alyn we onuf giwriimini Kesgitlan. Sona massasyny hasaplaf. Togalak jisimin ‘massasyny terezide cekip gériin. Massanyh hasaplanan we terezide gekilip tapylan bahalaryny denesdirip agakdaky soraga jogap berin. Jisim bltewimi ‘ya-da iginde bosluk barmy? Jogabynyzy esaslandyryn. 80-nji surat. 4-nji tejribe isi Gaty jisimin dykyzlygynyn kesgitlenisi sin maksady: terezinin we menzurkanyn kGmegi bilen gaty jisimin dykyzlygyny Kesgitlemegi éwrenmek Gerekli enjamlary: terezi, cekiw daslary, menzurka, dykyzlygy esgitleniljek gaty jisim, sapak. Igih yerine yetirilisi: ’ 1. 25-nji mowzugy gaytalan. 2, Jisimin massasyny terezide cckin G-nji tejribe isine seret). ‘leit. Eger-de jisimin dogry geomettik sekili bolmasa, onuf gowrimini menzurkanyh kémegi bilen Glcaf (8l-nji surata seret). i 4, Berlen jisimin dykyzlygyny p =7- boyunga hasaplai, 5. Olcemeleri we hasaplamalaryh netielerini jedwele yazya. formula U SI-nji surat ‘Maddanya Tisimin Tisimin ‘Maddanya dykyzlysy ady massasy, g-da | gdwriimi, smda__| _g/sm'da kg/m’-da §29. Giiys. Giiyjiim dleeg birligi Biz 23.nji we 24-nji mowauklarda inersiva | we jisimlerin Gara hadysalaryna_garap sgecipdik. Sonda jisimin tizliginin basga bir jsimin tisirinde Uytgeyiindigine pézegeilik etdik. Bisimiz: aly, jisimin massasy nage kigi bolsa, ézara tisir mahaly onua tizligi gonga-da kop tiyteeyar. Mysalayiizlenelin. Oglanjyk arabajyey iteklemek bilen (82-nji surat) ony herekete petiryir. Arabajyk dz tizligini oglaniygyn elinin tisiri netijesinde tiytgedyér. ‘Traktor azaly dartyar, azal herekete gelip ekin meydanyny siryér (83-nji surat). Elimiz bilen togalak jisime tasir edenimizde purzin yyzrylyar ($nji a surat). Gysylan purzin yazylyan mahaly togalak jisimi herekete getiryir Gnji b surata seret). Suwda yizip yOren dykynyn istiinde goylan “lemit,bolege ‘mayuith’ dirt arkaly- 27% SEDIVETS cmseme dyky bilen bilelikde kem-kemden herekete Msiyetlerini Swrendi, gelfir (84-nji surat), Diymek, demir béleginin YOK®tY matematikanyn we dykynyit tizligi magnitin tisiri zerarly mOhim ‘béliimlerini islap fiytgeyar. aeae Isaak Nyuton (1643- 1727) ittlis fizigi we matematigi. 1 jisimlerin here- kketinia hem-de dartyl- magyf esisy kanunlaryny| j e222 sekili bolmasa, onua géwriimini menzurkanyi: Kimegi | bilen dled (Bl-nji surata seret). e jisimin m a 1 Jisimin belli bir geometrik ‘sekili bolmadyk yagdayynda onun 4. Berlen jisimin dykyzlygyny p= formula géwriimini seyle usulda Kesgitlemek has ofaylydyr. Ciinki onui ee the ee gGwriimini cyzgyiyfi kémegi bilen hasaplamak miimkin daldir. Dae Olgemelerit we hasaplamalaryi netielerini jedwe = Brat surat SORAGLAR: - — - T Maddanyn dykyzlygyny kesytlewegin Hamiyeti nimeden ybarat? Maddanyn | _Jisimin simi Maddanyit dykyalygy 2, Jisimin dykyzlygy we gOwrlimi boyunca onut massasyny nddip ady massasy, gda | g6wrlimi, hasaplamaly? sm*da_ g/sm’-da kg/m’-da_ B distmin massasy we dykyzlygy boyunca onuh gdwrlimini nidip hasaplamaly? 6-njy GONOKME: 1.201 suwun, kerosinis, nebitin massasyny kesgitlin. (20 kg; pe eee Bat, 16 kg; 16 ke) | §29. Giiys. Giiyjiii Slgeg birligi 2. Menzurka guylan siydtin (B0-nji surat) massasyny | fs Soe Ae ea aa nial aS Biz 23-nji we 24-nji mowzuklarda inersiya gue Gea: > we jisimlerin 6zara hadysalaryna garap 4. Galayy boleginin massasy 730 g den. Su gdwrdmdaki esipdik. Sonda jisimin tizliginin basga bir jsimin aykynyn massasy nice bolar? (24 g) tisirinde Uytgeyfindigine gézegeilik etdik. Bilyimiz yene-de bir tejribede Inetramrieiroemues padecAeruide dijrick newokien eae eae g6rmek bolar: stiyge gabyn dykysyndan kranly diymekdir. Onun hemme bélegi metaldan yasalan. Onuh turbajyke gesirip, turbajykdan gabyn howasyny | iz tarapynda iki Oloeg gorkezijsi bolyar. Solaryn 107 120-nji surat.asakysy basysy mm simsiit-lerdesige yokary galyandygyiy kesgitlemage beylekisi bolsa paskallarda grkezyartiyetlenen Slgeg gorkezijili barometrlere Onun umumy gdmniisi 121-nji suratdailtimometrler diyilyér. 123-nji suratda atmosf getirilendir. basysynyii beyiklige gira tiytgeysi gérkezil (tees esasy bélegi tolkun sekilli Osti bolan metal gutujykdan /SORAGLAR: Boe Yoaratdyr, Onun ight gurlyayd pect toers Sesrery ME gurl aay enjamlary 122-nji suratda gorkezilen, /2. Barometr-aneroid namelerden ybarat? Ol Giibergekienen gutuiygyn () iginden hi lesir? reat Lee oe : nde rmosfera basysyny mydama dleép Oana ore? svkarfarlat. Sonu tigin yirmayin nime zerurlygy bar? itmosfera basysy netijesinde gysylyp 4, Simaply barometr ndhili isleyér? dcforninienjtc Atmosfera basysy gaty uldlanda gutujygy za YUMUSLAR: ony majyegtK metal ot) petal ae berkidyéitler. Mayysgak metal oka onuf Sweenin, Olcemelerin. netijesini yérite tutulan 122-nji surat. ujypsyzja_hereketini giiyclendiryan Gepdere yazyn Oz a vese TET, Bee yylky sie reylar bllen denesdinip gor Beririji mehanizmler (3) arkaly dil (4) 72" 2yinjs suratda agey kagyz bilen Orttlen berkidilyar. Diin uj Skeg girkezi | gorkezyiir. M, sae ‘bols dlgeg gérkezijler boyunca atmosfera basysyny stakandan suwun dikllmn durandygy girkezilendn. | Tava Mysal sin, 12L-nji suratda barometr-aneroidin dili 750-nin [Seyle teribint geclri Onut, cn stakana sow gabadynda dur. Bu bolsa atmosfera basysynyn 750 mm simsit. ya-da [EU onus agzmny Kagyz boleg bien, Yepmaly: | Go eis remeber Se tee manne eetal cl : onfera Dasysynyn beviklige baglylygy. Elite barometr-aneroid |stakanya ageyndan eis! ajyrmaly. Stakandan su yp dagya depesine ¢ykdygyniga atmosfera basysynyt azalyandygyny | ddktlmin durar. Bu hadysanyn sebibini isindis g6rmek bolyar. Barometrin kémegi bilen jaylaryn diirli gatlarynda | ae eterna syya fe ee atnosfera basysynyh dirlidigini bilmek bolyar. Ortaga her 12. m on ‘de atmosfera basysy 1 mm simsiit. peselyfat. Deniz derejesinden | Lai COND EME: es _ 1. Barometr dagyn eteginde 760, depesinde | pao bolsa 722 mm sim silt gorkezyar. Dagyn beyikligt a ndge? (456 m) we 2. 760 mm sim siit-ni paskallarda we | = | Wllopaskallarda afiladys. | a 3.1 mm simap sitininin basysy nice naa kilopaskala defi? (0,1333 kPa) | we “4 125enji suraida 1640-niy. yylda Paskalyn lsc ‘guman suv’ sittnl barometri gekillendinien. Atmosfera edit logo basysy 760 mm simsitt-ne den bolsa, suwly Darometrdalsi suw sitUninin beyikligi nage? (10,3 m) tim 21 Sum 41m Sam 68m Tem 81 3. 1654-nji yylda Otto Gerike Magdeburg | ee jan 2am iam them km \ inerinde atmostera basysynyh bardygyny subut ji surat, etmek maksady bilen geyle tejribe geciryar: 109 125-nji surat. , ! 5Gaby diybiine suwuklygyn edyfin basysyny saplamak iigin asakdaky formulany peydalanmaly: P = pah Suwuklygyi gabyh diwaryna basysy. wuklygya gabyn diwaryna basys edyfindigine g6z tirmek ‘icin tejribi yiizlenelin. Onun iigin gapdal arynda desigi bolan iiyse silindri alalyn. Bu sigi rezin germew bilen yapalyn. Sonra silindre beyik bolsa, fair (128-nji surat). ‘basysy suwuklyk Seylelikde, islendik "Siitiininin beyikligine b: aa wuklygyfi gabyi 1 dleegleri dzara dea bolan iki sany ii bos splamak iigin anny dg ‘Yarym togalak jisimlen” — 1 Diribirine yam degsrip, emele gelen togalakssiminicnden howesseg Oki. Sorup cykarja. Metaldan yasalan bu vary togalak jsimler bring Bu. yerde/ bine ele eee fever gysyar welln, yarym togalak jisimlerin hefokadyndan | {ipl seks at govulyp gerylly ware ekenierinde hem ayryp bimandils Su Sunlukda, atmostera basysy 2800 sm Sot denligi. SuwuklygyA cuilugynda basysyn | 160 sath simttene det bea anit gm te Uist ede divi elanymyzdgreyandygyna gézegsilikedlin. Onun tigi gapdalynda gilyji hasaplamaly. (28,4 kN) 'yaynda togalak jisimleri gysyanjc sany desigi bolan gap alyp, ofa suw guyalyf = (029-njy surat). In asaky desikden cykyan suw uzaga ‘iwdirilip gidyar. Bu suwuklygyn asaky gatlaklara §47. Suwuklykdaky basy a basys edyfindigini gorkezyar. r " i _ Suwuklygya sol bir derejesinde basysyf hemme’ ie re eae suwuklygyii basysy. Yerin dstine atmosferanyiugurlarda, Yagny Yokardan agak, asakdan okaryk 'ys edisi Yaly, gapdaky suwuklyk hem gaby diiybiine we diwarynghem-de gapdallara birmezhesdigine tejribede g6z 1 cenli aralyk. basys edyar. Ona tejribede géz. yetirelin. “yetirmek bolar. Mysal iigin, diiybi Yuka rezin germewli, GCayse silindrit bir tarapy isirilyin howa sarjagazynyn bolegisine suw guylan silindri suwly has ginrék gaba bilen Yapylan. Onun igine suw guyulyar (127-nji a surat). ‘salalyn. ‘Biz turbajyk asak ciimdirildigige, rezin germewin Diymek, gabyn diiybiine suwuklygyn edyiin basysy, suwuklyk sii eres en ciiya rh a ace baglydyr. Suwuklyk sitiini nage beyik bolsa basys sonca-da Suwuklygyn sol bir derejesindaki icki basys germewe Vii fs . syakdan, turbajygya igindiki suwuklyk bolsa ona 1 110 m a 8 127-nji surat. 128-nji surat. 129-njy surat. 130-njy surat.Blez Paskal (1623- 1662) fransuz alymy. OL suwuklyklarya we gazlaryn engeme mohiim hisiyetini agdy we dertedi, Atmosfera basysynyii bardygyny subut etmek barada tejribeler gecirdi. I 131-nji surat, . Eger turbajygya igind Mesele ¢izmegin mysallary suwuklygyf derejesi gapdaky “suwuklygy derejesine den bolsa rezin tekiz duryar. Ege _1-nji mesele. Diybiinin meydany 16 m? bolan gabyn 5 m de turbajykdaky suwuklygya derejesiPeyikligine genli suw guylan. Gabyf diybime suwun basys giiyjiini gapdaky suwun derejesinde saklap, omem-de basysyny kesgitlemeli. ormuny nage Gytgetsek hem rezin germe, COzlisi. Basys giyji beyikligi 5 m, esasynyn meydany hem mydama tekiz duryar. Bu bolsa suwuklyklary® ™ bolan suw siitininin agramyna dendir. Suwun agramyny bilmek sol bir derejesinde hasysyn dendigini anlaayalsin gaPdaky suwun massasyny’hem-de gowrimini bilmeli Sowuklygya derejesinden turbajykdaky suv, OAP4aKY suwut, gdwrimini hasaplamak igin suwuklyk siitininin derejesi pes bolsa rezin in -yikligini onuf esasynyf meydanyna képeltmeli: ae gee Vz Sh'= 16m? -5 m = 80m’, Gate 8 iui soe ih RO Massasyny bilmek iin bolsa sowun dykyzlygyny onuit umumy hem P = pgh formuladan peydalanmaty., @O"Timine kopeltmel, Suwun dskvalyerny Jedwelden alarys. | Onda gapdaky suwun massasy: S48. Paskalyi kanuny } > m= 1000 kg/m’ » 80 m' = 80000 kg. aaa Gapdaky suwun agramyny hasaplamak iigin nun massasyn} ‘Sar gomilsli gaba ici porsenli silindgg oe are wlyars o . - berkidilen (131-nji surat). Sar diirli yerlerin P =img =-80000 kg - 98 N/kg = 784000 N desilen, Silindr bilen sary suwuklykdan yagapdaky suwu agramy gabyn diiybiine suwuf edyfin basys gilyjine da gazdan (mysal iigin, suwdan ya-da tiissedendendir. Diymek, dolduryp, ony porgen bilen gyssak, sarya ahi F = P= 784000 N desiklerinden suwuklyk (suw ya-da tisse) Gabyn diybiine suwuklygyn edy’n basysyny basysyit derejede giiwdiirilip cykar, Suwuklyklara yaformulasyndaky ululyklaryn bahasyny yerinde goyup alarys; da gazlara edilyin basys onui ahi P = F/S = 784000 N/I6 m= 49000 Pa = 50000 Pa. taraplaryna deii gecirilyair. Muita Paskalyt Gabyti diiybiine suwuklygyi edyn basysyny hasaplamak iigin kanuny diyilyir, “basysyh P = pgh gomniigdiiki formulasyndan peydalanmak has-da Paskalya kanuny durmusda_gind. Sin Mysal jigin, yokarda getirilen meselani bu formula arkaly peydalanylyar. Mysal icin, awtomobillerig SP Oki netifini alarys: Loney een pee ea 'P=pgh = 1000 kg/m’ - 98 N/kg - 5 m = 49000 Pa ~ 50000 Pa. awtomat ye ii TPE ee ee Yladyl 2-nji_mesele. Nebitden doldurylan gabya 10 metlik adn ee ve CpeesteriD punlugynda gabyn diwaryna edily’in basysy hasaplamaly. once Uae sgalaryn} —Cziilis Gézlenilyin basysy hasaplamak tigin P = pgh formuladan Kabir algeg eng os laryny Swrenmekde peydalanalyf. Su meselede gabyi diwaryna nebitii edyan basysyny a es a laryny gurnamakda Paskalyii hasaplamak icin zerur bolan ululyklar berlipdir: g = 98 N/kg; h= 10 m. inuny peydalanylyar. Nebiti dykyzlygyny bolsa jedwelden alyarys p= 800 kg/m’ ay 18. Sorayt ota. 13 teBerlen ululyklaryn bahalaryny formulada goyup alarys: 3S-nji P=pgh = 800 kg/m’ - 98 Nikg - 10 m = 78400 Pa ~ 80000 P xy SORAGLAR: 41. Gabyn diiybiine we diwaryna dynelykda duran suwullyklaryn edyé basysyny nahili hasaplamaly? 2 Kop atly jeylarda suw akdyrylyan ‘urbalaryn diweryna suwu, he edyin basysy haysy gatdaky jeyda kop bolyar? Ret ee eee ra derejede suwuklygyn igindiki basys nahili? 4. Suwuklygyn gabyn diiybiine edyiin basysy nimelere bagly? YumUsLaR: | 1, Menzurka ya-da probirka suw guyup, suwuf gabyni diiybiine edyii = basysyny hasaplamaly. Gerekli enjamlar:silindr orniislt gap, suw, milimetri z dlceg. gérkerijisi bolan eyzzye (Suwun dykyzlygyny jedwelden almaly) Sty ap ola ie gaby rowan dekurmaly, Propay ho 132-njt surat. suvdan doldurmaly. Probirkanyn agzyny dyky bilen dykyp ya-da bar : ae ere snReP, ony. asasal Gwirmeli-de suwly gaba batyrmaly. Sona onu! Ciigge turbajyklaryit birini berkidip beylekisini yokary galdyrsak ageyny acmaly. Probirkadan suw dékillmeyér. Onun sebibin! disiindirmel asak diigiitsek, turbalardaky suwuklyklar den derejede durarlar. ji ¢ surat). Suwuklyklaryn gaplaryn dliyplerine edyin basyslary deiileser. Diymek, P,= P, onda pgh,=pgh, Bu denligin iki rapyny hem pg ululyga blsek, h,= h, bolar. Netijede gatmasykly birhili suwuklyk guyulsa, gaplarda suwuklyk deit derejede 1. Suwun we Kkerosinin 0.5 metr cumlukdaky basysyny hasaplamaly desesdirmeli, (4,9kN; 3,92 kN) 2 Defizin in cun yeri 10900 metr. Denzin diiybine suwun edy’ Dasyeyny hasaplamaly. Deniz suwunyt dykyzlygyny 1030 ksi/m* dip leabug ra, Sa a oy panicled’ aban pa ee cua age le. warbeiyyn bi erin gui ode. tn cunlukdaka onus aynasyna bolan basys guiyjtini hasaplamaly (15kN), _ikisinde hem suwuklygyn derejesi galar, emma olar birmet pe Pe Teen ek ‘derejede bolmayarlar. Kerosin sitiini beyik bolar (33-nji a : $49. Gatnasykly gaplar Gatnasykly gaplarda garysmayan suwuklyklaryn defagramly oe ‘yosdayynda dykyzlygy uly bolan suwuklygyn derejesi dykyzlygy kigi Orara baglanysykly gaplara gatnasykly gaplar diyilyfr. Gatnagyk}suwuklygynkydan pes bolar. Defagramly yagdayda AB gatlaga gaplarda suwuklyk olaryn birinden beylekisine gecip bilyfir. Mysal ‘iiginsuwuklygya ikisi-de den basys eder. Sonua iigin cAynek we onut jlrtindigi, Kiindik we onun jiriindigi, suw turbalary = P3 pgh, =p,eb, ST gatnasykly gaplardyr, Bir tejribi garap gecelif. 132-nji a suratda rezin 5 a turbajyklar bilen baglanysykly iki sany liye turbajyk gorkezilendic Onda Boe ig Rezin turbany”gysgye bilen Yapyp, onuf sag tarapyndaky turba suw SP, guyalyf. Sofra gysayiy agalyi. Suw cep tarapyndaky tuzba gecip baslan «lf Iki turbada hem suwuklygyi derejesi detlesyfingd suw beyleki turbe : Diymek, gatnasykly ‘gecmesini dowam eder (132-nji b surat). reas disryn deiet ngSORAGLAR: jl. Six nihili gatnagykly gaplary bilyarsiniz? v2. Gatnasykly gaplardaky birhili suwuldlyk nly a bolanda olarya derejeleri nabili bolyar? PE, Seeger en 3. Dirli gorniishi gaplardaky suwuklygyn derejesi gabyh gérni | Suw geciriji desgalar gatnasykly gaplaryn bir gorniisidir (135-nji surat), Ol minaradan 1, suw saklanyan gapdan 2, nasosdan 3, suwy durlayjydan 4, siizgiigden 5, dylere eltilyan turbadan. 6 ybaratdyr. Suw Kuwwatly nasoslar arkaly minaranyf iistiindiki gaba_cykarylyar. Ol gapdan turbalar arkaly suw dylerdaki kranlara baryar. Gatnasykly yn kanunyna g6ri, jayyn abli gatlaryna suwuh cykmagy figin radaky gabyn derejesi yokarky gatlarynkydan belent bolmalydyr. YS. Gatnasykly gaplarda.garyemayan dir suwuklyke desagra ‘Yagdayynda bolanda olaryn derejeleri nahili bolar? RC 4 yYumus: 1. Caiyse turbalary rezin turba bilen birlesdirip, gatnasykly gap y¢ Olara suw {ki turbada hem suwun derejesi lara suw guyup Sk turbada hy iN derejesinin den bolyandygyna = SORAGLAR: Yl. Gatlstar néme maksat bilen peydalanylyar? a 42. Slyuzlar nahili maksat bilen peydalanylyar we nirelerde gurulyar’ §50. Slyuzlar, gatlalar, suw geciriji desgalar Deryadaky, kanaldaky, Yaplardaky suwuf fini e y daky, gatlalar ari bekleylrler. Iki gatla birlikde peydalananda slyuz emele gelyir. $I memes. sOzi bolup tiirkmenge hereketli derweze diymekdir. $1 $51. Gidrawlik gysyjy (pres). Gidrawlik togtadyjy (tormoz) Gidrawlik gysyjy we togtadyjy gidrawlik masynlarydyr. [sei jisimt ‘suwukiyk bolan mehanizmlere gidrawlik masynlar digilydir. Gidraviikos gxek sizi bolup tiirkmenge suwly diymekdir.’Gidrawlik magynlaryn esasy bolegi biri-irine turba bilen birikdirilen diirli diametrli iki sany silindr ‘gémniisi gaplardyr (136-njy surat). Gaplaryn iginde hereketlenyfin porgenler bar. Gaplary Képleng suwuklyk (mineral yaglar) bilen dolduryarlar. Gidrawlik gysyjynyii isleyisine garap gecelif. Ol Paskalyn kanuny esasynda isleyandir. Goy, S, meydanly kigi porgene Fi, S: meydanly uly poryene F, gliyg tisir edy’in bolsun. Sunlukda, porsenlerin zara deftagramlasyan Yagdayyna garalyi. Bu yagdayda porsenlerin suwuklyga edyn basyslary zara dendirler: P=P, P-in P,A defligini géz Sniinde tutup, F, B78 € 5 EARS, 135-nji surat. , oe = Sa 136-njy surat. 16 3 7esse uly bolsa, uly porgene ti 'M edyin giiye kici porgene tisir edyi bilen gysmak gerek bolanda, mysal j almak jigin, faner ya-da karton kagyzlar Sndiirilende, ot-iym, bede tayyarlamakda. Gidrawlik gysyjy arkaly ee , isi goyle Yerine yetirilyar. Suw Xie silindrden aly silindre Kiet porgenin Fsaibs dae ie ilen iterilyr. Kigi porgen Yokary galanda onufi asagyndaky ginisli gapdan suwoklyk sorulfer. Sebabi K Klapan agyljar, K’klapan bole Yapylyar. Porgen asak inende bolsa, tersine K’ Klapan agylyp, K Klay YapylVar. Seylelikde, uly gaba suwuklyk gecip, uly porsenit B tstindaki gysylmaly maddany A uly giiys bilen gysyp baslayar. Gidrawlik gysyiylarda basysy Olgeyin manometr M hem-de gorayiy Klapan P goyulfar. Hazirki zaman gidrawlik gysyiylary ylzlerye million. bas sey ea bilyarler. a togtadyiy. Siriji masyny duruzmakcy bolanda togtady jy ulgama degisli depgiji (pedaly) basyar. Siriijinin ayagynya ‘sar tid 137-nji surat. 138-nji surat. ug Gidrawi gyeyiyny uly poreninig taardaky suwklyklararkaly lt tigirlere bir wagtda den derejede meydany kici porgeninin a © p siiyeden songa esse uludyr. Gidrawlik setiily Si gysyjynyf cyzgysy 137-nji suratda hem-de 3 togtadyiy silindrlerini dolduryp duran suwuklyga basys gorkezilendir. Gidrawlik gysyiylar give edyar. Paskalyn kanunyna g6rd, bu basyy suwuklyk arkaly 3 togtady.y ecirilyar. Netijede tigirler togtayar. Gidrawlik togtadyjy hem Paskalya ‘kanunyna esaslanandyr. Gidrawlik togtadyiy nahili isleyar? ‘Avwtomobilini gidrawlik togtadyjysynyn gurlus gyzeysy 138-nji suratda 1 depgiji basanda 2 silindrdaki porgen silindri, turbajygy silindrlerinin porsenlerine dytgedilman gecirilyfir. Basys gilyjiimin tisiri YYag kirhanalarynda cigitden yagy sykyp astynda bu silindrlerdaki porgenler togtadyjy gysgyslaryny 4 togtadyiy barabanlaryna 5 gysyarlar. Awtomobilin hereketi tormozlanyar. Eger depgije basmak bes edilse, onda purzin 6 yygrylyp, togtadyiy gysgyclaryny | onki yagdayyna getiryér. $52. Manometrler. Nasoslar Suwuklyklaryn we gazlaryn basysyny Olgemek ‘igin ulanylyan ‘gurala manometr diyilyr, Manometr gurlus taydan iki hili — suwuklykly hem-de metaldan bolyar. » Suwuklykly manometr. Suwuklykly manometrif umumy g6misi 139-njy suratda sekillendirilendir. O1 U sekilli gly turbajykdan hem-de Yiii Slgeg gBrkerijili tagta bileginden ybaratdyr. Ciyge turbajyk tagta béleginin dlgeg gorkezijili tarapynda berkidilyar. Sona gliyge turbajyza suwuklyk guyyarlar. Ciyge turbajygya bir ujuna rezin turba birikdiryérlar. Rezin. turbanyit beyleki ujuna bolsa rezin pokgiijik birlesdirilyér. Tiki asda turbajyklardaky suwuklyklary derejeleri den bolar, ‘Sebibi atmosfera ‘basysy olaryi ikisine-de def tisir edyir, Pokgiijikde we rezin turbada hem basys atmosfera basysyna deit bolyar. Seyle yagdayda duran wagty pokgijik barmak bilen calaja gysylanda, ~ ‘onda basys képelyafPaskalyh kanunyna layyklykda ol basys hemme tarapa def gecirilyr. Sunlukda ol turbajykdaky suwuklygya istiinden hem basfar. Netijede basysyn Kép tarapynda suwuklygyi derejesi peselyiir. Basysyit nage iytgey’indigini dloeg girkeziji ug 139-njy surat.J41-nji surat, 142-njt surat. 4 7 | boyunga anyklamak bolar. 140-njy suratda seyle Beno t eg snarl ‘indiki basysymji suratda gekillendirilen nasos ‘ ate He ont diwarlaryna degip siyejan poryenden ybaratdyr. Silindrif asagynda hem-de suw iysyiin Slgenilisi. gorkezilendir. Metal manometri. Metal manometrl ‘umumy gérnisi Mlnji suratda gorkezilendit. Onuigal esasy bblegi_ igi bos tegelek metal turbadan ‘Yoaratdyr (142-nj surat). Turbanyn egiten ujy yapyl beyleki uiy bolsa Kran 4 bilen hielesdirlyir. Basysy lgenilyfin gap bilen turbanyfi kranly ujy catylanda turbada basys Kipelfér. O! mayyseak bolany digi’ basysyit tasiri astynda biraz génelyér. Sunlukda, turbanyn njy azda-kinde siysyér, Onun bu hereketi_ typag 5 bilen hem-de degisli gecirijiler 3 arkaly ile 2 berilyir. Dil bolsa Sleeg gorkeziji boyunca siiygiip, basysyfi nlige képelendigini girkezyér, Sorujy we iteriji nasoslar bolyar. Olar suwuklygy yada gazy bir gapdan sorup almak Ye-da ofa iterip salmak digin hyzmat edyécrler, Welosipedin yada awtomobilin tigirlerine Yel). berlende nasos bilen howa (gaz) iterilyir’) Guyulardan suw eykarylanda nasoslar arkaly suw sorulyar. Porsenli suwuklyk nasosy atmosfera basysynyn tisiri esasynda isleyiir. Atmosfera basysy suwuklygyi iistinden basyanlygy digin suwuklyk orsenin yzy bilen sorulyar. Suwuklyk sitininis basysy atmosfera basysyna deiilesenden soi, Porseni yzy bilen suwuklyk galmayar, Mysal ligin, simap poryenin yzy bilen-0,76 m galyar. Sondan soi simap sitiini porgenii yzy_ bilen sorulmayar. Suwut bolsa silindrdiki porgenin. yzy bilen simapdan 136 esse uly beyiklige galyp | biljekdigini hasaplamak kyn dildir. Sebabi suwun dykyzlygy simabyn dykyzlygyndan 136 esse kici, Suw sittin’ porsenin yzy bilen takmynan 10 metre galyp bilyfr. 120 Porsenli suwuklyk nasosynyit gurlusy. 143- sled ilindrden 1 hem- Kary agagynda klapan 2 bar. Porgen_yol a an gapdaky klapan yapylyar, silindrdaki dapan-bolsa agyiyar. Porgen asak gaydanda asaky \érdaiki Klapan yapylyar, gapdaky Kklapan_bolsa sylar. Seydip atmosfera basysynyi tisiri bilen rpdan Ya-da guyudan suw sorulyar. SORAGLAR:” 1 Paskalya kanuny nime? 2 Suwukiyklara we galara ein basyy nil iniyart eid Suwuldyldaryn we gaslaryn dlerine edi cae syay abil tarepa den we sol bir wagtda gesiryandigint haysy tejrbelerd ine imi? i Manometr nim gerek? ata 5. Gidravik gyeyiy (pres) nirelorde peydalanyyar' ; 6: Awol ah bate toptadyy deple Daslands wags sol pursatynda togtayar. Su wezipani amala agyrmakda haysy slanyigar? p Z 7. Borgentt suwuklyk nasosy néhili isleyar? 143-njl surat. YUMUSLAR: : aie 1, Oynawag howa garyny Uflip cisirin we onuh néme gin gar gekil Ba eens re een Seka Se y in jorkezilendir. Gidrawlik tos m3 See perabery oa keeper oogiati $53. Déwiiji pnewmatik cekig (Gosmaga okmak iigin) ik gurallarda ginden peydalanylyar. Gysylan Gysylan gaz pnewmatik gural dal gaalar bilen isleyén gurallara pnewmatik masynlar diyilyér. Pnewmatikos Tatyn sézi bolup tirkmenge howaly diymekdir. fens Pnewmatik gural bolan déwiiji gekijin igleysine seredeli } 121{ j ekig gaty topragy goparmakda yol hem-de dag >» daslaryny déwmekde we beyleki sua meiizes islerde ginden ulanylyar. O1 geyle isleyar: gysylan howa turba 1 boyunca berilyir (44-nji surat). Zolotnik 2 gysylan howany silindrif ki yokarsyna, ‘ki asagyna gezeklesdirip ugrukdyryar. Sona g¢ de howa porgenin 3 ki bir tarapyndan, ki beyleki tarapyndan basyp porgeni we sonun bilen bile cekijin urguiyny 4 calt gaytalanyan yrgyldyly herekete getiryir. Cekijin urguiy yreyldap, topraga Yada beyleki gaty jisimlere urulyar we olary owradyar. Gysylan howa trolleybuslarya, kabir awtobuslaryn gapylaryny acyp-yapmakda hem gifiden ulanylyar. Gysylan gazlar_pnewmatik togtadyjylarda we basga-da tehnikanyn dirli yerlerinde ginden peydalanylyar. H4-nji surat. 14-nji GONUKME: 1. Gidrawiik magynyn uly porgeninin meydany 240 sm’, kigisinin meydany 12 sm’, Uly porgene 900 N giiye tisir eder yaly kici porgene nice gtiye bilen basmak gerek? Slrtillmin! hasaba almaly dal (49%). 2. Gidrawlik gysyiyda kici porgenin meydany 5 sm*, ulusynynky bolsa 500 sm’. Porgenlerin kicisine 400 N giiye tasir edyain bolsa, gysyiy porgene nice giiye tasir eder? Siirtilmint hasaba almaly dil (40 KN), 3. Gidrawlik gysyiyda Kiel porgenif Ustiine 1 kilogramlyk das goylan. Gidrawlik masynyfi silindrlerindaki suwuklyklaryn denagramly yagdayynda igalmagy ‘icin onufi uly porgenine nage yi goymaly? Surtilmint hasaba almaly al. ‘2. Porgenli suwuklyk nasosy arkaly suwy niige metr beyiklige eykarmale ‘miimkin? (10,3) §54, Arhimed giiyji. Jisimlerin yiizme serti ‘Suwa girenifizde yenleyin yaly bolyandygytyzy duyyan bolsanyz gerek. Suwa diisyin yoldasyiiyzy suwda gotermegin arisat bolyandygyna fins berensifiz. Kenardan suwa gagan dasy suwda gétermek afsat. Bu hadysanyn sebibi suwuklyklaryn we gazlaryn Gzlerine ¢limdiirilen jisimleri dikligine, yokarlygyna iteKleyiinligi bilen diisindirilyar. Seyle hhadysa 145-nji a, b suratlarda gorkezilendit. figin suwuklyklar we gazlar 6zlerine gimdirilen jisimleri ik Yokary itekleyar? Bu sowala jogap bermek iigin geyle tejribi garap gecelin. Gapdaky suwuklyga esasyny meydany S, taraplarynyn uzynlygy H bolan kubjagaz (parallelepiped) ciimdirilipdir diyelin (46-njy surat), Kubjagazyh tstki bélegi bh, cufluga iimdiirlende onuf istiine bolan basys P, =pzh, Onut asaky bilegine bolan basys P, = pgh,, h,> h, Sola gori-de P.F,), onda jisim suwuklygyn diiybiine gider Gimer), 2. Eger jisimii howadaky agramy P ofa tasir edyin Arhimed giiyjiime Fy den bolsa (P=F,), onda jisim suwuklygyi iginde deiagramlylykda bolar. . Eger jisimii howadaky agramy P ofa tisir edyin Arhimed giiyjtinden F, kigi bolsa P, onda turbalaryndan suwy iteklip cykaryar-da Sztinin dykyzlygyny suwuikka 608 azaldyar. 3. Eger suwuklyga salnan maddanyi dykyzlygy suwuklygya dykyzlygyndan az bolsa, onda ol jisim suwuklygya yiiziine cykar. Mysal iigin, agag bélegini suwa imdtirsegem ol suwun yiztine ¢ykar.8-nji tejribe isi Suwuklyga ciimdiirilen jisime tasir edyin itekleyji giiyjiin dleelisi Isin maksady: suwoklyga ciimdiirilen jisime tisir edyain itekleyji siyji Slgemegi Swrenmek Gerekli enjamlar: gitylceyii, penjeli we tutguely statiw, dirli gowriimli iki sany gaty jisim, agyz suwy we duzuf suwdaky doygun ergini, sapak. Isit yerine yetiriligi: 1. Berlen gaty jisimlere sapak danyn, 2. Statiwi tutguiyndan giiygdlcey/i asyp, onui ildirgijinden jisimlerin birini asyn, Giiygblgeyjinih gorkezenini bellip, jedwelde yazyn. Bu jisimin howadaky agramydyr. 3. Giiygilgeyjiden asylan jisimif ayagyna suwly stakyny goyus Statiwin penjesini gowsadyp jsim stakandaky suwa ¢imyingé penjesini ‘emay bilen statiwin boyuna asak di bellip aly we jedwelde yazyi. Bu jisimin suwdaky agramydyr. 4, Alnan maglumatlar boyunca jisime agyz suwuti tasirini hasaplan. ‘Onun tigin gityodleey/finin Saki gOrkezeninden sofiky gérkezenini aj Hasaplamalaryn netijelerini jedwelde yazyi. ‘Suwaklyk Tisimin Jisimin howadaky | suwuklykdaky agramy agramy Ttekleyji ative Saw Duzun suwdaky doygun ergini 5. Suwuil yerine duzun suwdaky doygun erginini alyp, onki ime erginif tisit edyin itekley; i Kesgitl 6. Giiygilgeyjiden beyleki jisimi asyp 2, 3, 4-de girkezilen yumuslary gaytalan. Bu jisime suwun itekleyi giyjini kesgitlai. Netijini jedwelde yazya. 126 7. Gecirilen tejribelerin esasynda itekleyji giyjin haysy ululyklara baglydygy hakynda netije cykaryi. §55. Suw ulagy Seyle tejribe gecirelif. Gatyk gliysanin gapagyny togalaklap suwa atSak, ol giimyar. Emma ony dfkiisi Yaly gérniisde emay bilen suwda goysak, ol yiizyar, ciimmeyar. Onui igine az-owlak dinejik ya-da ¢ligejik atsak hem ol giimmez, edil gimi yaly yizer yorer. Gamiler polat listlerden yasalyar. Metal listin éziini suwa atsak ¢imyér. Emma gimi suwda yiizyir. Bu name iigin beyle bolyar? Gamilerif yiizmegi Arhimed gityjiine esaslanyar. Gaminifi suwa batyan béleginii gysyp eykaryan suwunyii agramy giminin howadaky agramyna dei bolanda, gimi yiizyir. Sonua gin hem giminia yiki nice kp bolsa, songa-da suwa kép batyar. Gimilerin gark bolmazlygy iigin onui suwa ¢dkiis cuilugyny giklendiryan gyzyl cyzygy bolyar. Gaminin cdkiisi gyzyl cyzyga yetenden sot, oa yiik yiiklemek bes edilyag(Saminin suwa batyan bolegine asak cékiis cunlugy aiyiyacate kop cdkiig cuflugyny gorkezyan gyzyl cyzyga suw (water) ¢yzygy diyilyar. (Waterliniya inlis sézi bolup suw cyzygy diymekdir){Gami suw_eyzygyna cenli suwa batanda onui gysyp cykaryan suwunyi mukdaryna giminin suwy gysyp cykarjylygy Ya-da yiik géterijiligi diyilyar,{Suwy gysyp cykaryjylygy nage kp bolsa giminii yik géterijiligi soncada kép bolyar} Bizin yurdumyzda gamiler suw aragatnasygynda, yiik cekmekde gifiden peydalanylyar. Amyderyada yizyan gimileri bejermek iigin Tiirkmenabatda, Hazar defizinde yiizyan gimileri bejermek agin Tirkmenbasy siherinde gimi bejeriji karhanalary isleyar. Suw ulagyi if arzan gorniisdir. Sona gord-de yurdumyzya abadanlasmagynda suw ulagynyfi uly ahmiyeti bardyr. Hazar denzindiki suw ulag serisdelerinin Tiirkmenistanya Russiya, Azerbayjan, Eyran we beyleki kenar yaka yurtlary bilen séwda, medeni aragatnasygynda ahmiyeti bardyr.9-njy tejribe isi SUWUKLYKDA JISIMIN YUZME SERTLERININ AYDYNLASDYRYLYSY Iyin maksady: suwda jisimlerin yiizme sertini Swrenmek. Gerekii enjamlar: ownuk gekiiw daslary, terezi, menzurka, rezin dykyly probirka, yiizgiic, sim, gahyreak, gury cige, sorgug kagyz Yada gury esgi Isit Yerine getirilégi: 1, Suwly menzurkany dik Yagdayda dykyly tarapy suwun iistiinden yokarda cykyp durar yaly (jiizer yaly) edip probirka gige guymaly hem-de agzyny dyky bilen yapmaly. 2. Probirka tisir edyfin itekleyji giiyji Kesgitlemeli, Onun iigin menzurkadaky suwun basky. derejesini hem-de ofa probirka salnanda soiiky derejssini bellemeli, Bellenen derejelerinin tapawudy arkaly probirkanyl gysyp cykargan suwunyft agramyny hasaplamaly. Ol suwuf agramy probirka tisir edjfin itekleyji giiygdiir. Ony futon hasabynda aflatmaly. 3, Probirkany suwdan cykaryp esgi ya-da kagyz bilen gurayanca siipiirmeli, Sora onui agramyny 001 Na cenli takyklykda Kkesgitlemeli IteKleyji giiye bilen probirkanyn howadaky agramyny denesdirmeli. 4, Probirka yene azajyk Gag guyup, yene-de itekleyji giyji we gégeli probirkanyn agramyny ‘kesgitlemeli. Itekleyji giiyg bilen probirkanyn howadaky agramyny denesdirmeli. 2 5, Probirka azajykdan gige guyup, onuf agzyny her gezek makim dykyp, tejribani t& probirka suwa cimyfincd gaytalamaly. Her gezekde probirka tisir edyfn itekleyji giye bilen onun howadaky agramyny denesdirmeli, 6 Probirka suwa gimenden sof, probirkanyn howadaky agramy bilen ofa tisir edyfn itekleyji glyji denegdirip, jisimlerin yizmegi iigin n@hili sertin zerurlygy barada netije cykaryi. Olgemelerin netijesini jedwelde yazyi. Tertibi Tiekleyji | Probirkanya Probirka giye, Neda | dykyly vues cimyar agramy, N-da pe §56. Howada ugmak Adamiar képden bari suwda yiziisleri yaly howada yiizmek (ucmak, gaymak) islipdirler. Su maksat bilen her-hili enjamlar — howa sarlaryny yasapdyrlar. Ol sarlary gyzgyn howadan dolduryp, sowayanca onua. ugyandygyny synlapdyrlir. Howada ugmak figin seyle sarlary dykyzlygy howanyn dykyzlygyndan az bolan gazlardan doldursaf, onufi howada gayyp Yorjekdigini bilipdirler. Dykyzlygy howanyf dykyzlygyndan az olan gazlara wodorod hem-de geliy gazlary degislidir. Seyle gazlardan doldurylan seriar ‘Yerden yokary galyp, onui atmosferanya diirli beyikliklerine cenli aralagyar. Seyle sarlar kébir ylki hem 62 bilen Skidip bilyér. Onua yorite gutusynda enjamlary berkidip Yerin atmosferasyny Owrenyfirler. Deryadyr defizleris, gury Yerifi istiinia Kabir béleginin suratyn alyarlar. Sar Yerden yokary galdygyga Yerit atmosferasynyf dykyziygynyn azalyandygy tg ofa tisir edjfin itekleyji — Arhimed giyji-de azalyar.Sonuf figin hem sar kibir beyiklige barandan sof onu yene- de yokary gitmegi tigin ondan ‘Yiktin kibir bélegini Yere taslayarlar. Yokary cykandan soi yzyna Yere diigmek ticin sary gezynyn Kabir bélegini cykaryarlar. Howa sarynyi umumy gorniisi 150-nji suratda gorkezilyr. Howada saryn ylik géterijiligi nalili? Goy, geliy gazyndan doldurylan sary géwriimi 40 m? bolsun. Saryf igindiki geliy gazynyi massasy m =p-V = O18 kg/at40 m= 72 kg. 150-nji surat. nut agramy boise P = mg = 72 kg98 Nig = 71.N. Saryn howany iteKleyji giyji onufi gowrimindiki howanyi agramyna dei bolmaly: : 9. Sargyt NeLLI.imogV=I3kgim?-98 N/kg-40m*=590N. ‘Onda geliy gazyndan doldurylan sara S20N-TIN = 449N. ‘Arhimed giiyji, yagny yokary goteriji gy tisir eder. Bu bolsa howa sarynyh goterip biljek yiikiinii agramydyr. Kadaly atmosfera basysynda Im’ wodorod gazynyii agramy 0,9N. Sol géwriimdiki howanyn agramy bolsa 13N. Bu im’ wodorod gazyndan doldurylan howa saryna itekleyji Arhimed giyji tisir edyar diyildigidi. Onda seyle sary yokary goteriji giyji FeI3N-09N=I2IN. tim? howanyi agramy bilen sonca géwriimdaki gazyi agramlarynya tapawudyna Im* gazyi yokary géteriji giyii diyilyar Howada gayyan (ucyan) enjamlary ulanmagyf 62 taryhy bardyr. Seyle enjamlary adamlar ilki Coziilisi: 1 Granit dasynyf howadaky agramy: P =PyuigV = 2700kg/m?-9,8N/kg-0,04n = = 1000N. 2. Granit dasyna tisir edyfin Arhimed. giiyji Fa=PangV = 1000kg/m?9,SN/kg0,04m? = = 400N. 3, Granit dasyny suwda gétermek digin gerek bolan gily Fg = P-Fa= 1000N—400N= 600N. enji mesele. Yiiksiiz. wagty suwy gysyp sykaryjylygy 30 000 KN den bolan giminif nice yuk géterip biljekdigini hasaplamaly. YUKli wagty onun suwy gysyp sykaryjylygy 50 000 KN. Berlen: Gozillisi Giminin’suwy gysyp cykaryiylygy onun géterip biljek yiikiinin agramyny hisiyetlendiryar. Sonun figin hem alarys; P =F,-F=50000kN-30000kN=20000kNORAGLAR: ‘Arhimed giyjUni nahili hasa Jisimi suwuldykda iteleyin gi muledar tayéan nami deh? . Suwuklygyn iteldeyji giyii nun dykyziygyna baglymy? Name figin deniz suwunda yozmek akar suwdake goré afse:? 5, Mollagara kaldnin suwuna climmek kyn. Name ticin geyle bolyar? |, Suwah yziinde yOzyin jisimin gysyp cykaryan suwunya sgramy jisimin howadaky agramyna denmi? Nime icin? 7. Suwukivaya Yiizinde yizyain jisime tésir edyén itekleyii give nim’ den? 8, Nahili Yagdayda jisim suwuklygy dybiine cimyér, icinde yizyar, onus liziine eykyar? 8, Ayerometr nme? 10, Name figin agag bélegi suwun yizinde yazyir, demir bélegi bolsa onun diiybiine gidyar? IL Agac we demir celekler suwdan piire-piir doldurylan, Eger olary suwa giybersen, olar suwun diybiine gidermi? 12, Buz bélegi benzinde, kerosinde, gliserinde yilzermi? 13, Suw, Kerosin, simap bir gaba salynsa, olar nihili tertipde yerlegerier? 14. Adama suwuh yoziinde saklanmak akar suwda kynmy yo-da deniz suwunda? Name ticin’? VS. Howeda yizmek (ugmak, gaymak) miiminmi? Suwukiykda ylzmek bilen gaziarda yizmegin tapawudy name? Wi6. Gamilerin suwa in kGp @Sikig cutlugy diylende nami diisinilyar? ‘Suw gyzygy ndme? O! nime jigin gerek? Gaminin suwuklygy gysyp cykerylylyey diymek néme? ; Giminin yilk géterijiligi name we ol nimi begly? Yerin iistiinde. gol bir dagyn howaly hem-de howasy2 ginislikde . Terezinin eginlerinden alyumin we gurgun silindrleri ssylan, Olerya. mascalary den we terezi desagramly yagdayda dur. Zger silindrlerit tkisini ir wagtda suwa cimdirsek, terezinin dehagramly yagdayy bozularmy? 24. Terezinif eginlerinden géwrimleri Gara den bolan iki sany silindrleri Van. Terer\ detagramly:yagdayda dur. Terezinin eginlerindalsi silindrleria ‘ni hem bir wagtda suwa batyrsak, olaryn birini suwa beylekisini kerosine camdiirsek, terezinin denagramly yagdayy bozylarmy? Sebabini diistindirmelt YuMUSLAR: = _ 1. Probirka cge gujup suwukdyklaryn dykyzygyny suwa goré ledp polyan gurala aerometr diyilyir. Bu gural arkaly suwa gor dykyzlygy uly ye-da Kiei bolan suwuklyklaryn dykyzlygy anyklanylyar. Bu guraly gurnamale icin icine cdge guylan probirkany suwa atmaly. Onun suwuf iisti bilen gabat gelyan yerini bellemeli Sonra dikliginé probirke Slee gérkezifisini felmip, suwun Usti bilen gabat gelyén belligi dusunda suwun dykyzlygyny (ogi 13 yeemaly. Sotira guraly Kerosine, duzun suwdaky erginine salyp, bu Zawuklyklarda guraly cig qunlugyny bellip alyh we netije eykarys. 2, Suwda yiizyin jisimin gysyp cykaryan suwuklygynyn agramynyh onun howadaky agramyna dendigini tejribede barlap gértn. 3, Suwa batyrylyan jisime itekleyji giy)in tisir edyandigini tejribede tbarlap gériiA. Onuf figin stakans suw guyup, giiyedleeyjiden asylan das suwa batyrya. Sunlukda giycdleeyiinin dill jisimin agramynyh azalandygyny gorkezer. “TL Jisim Sawullyga doly ¢limenden son ofa tisir edyfin itekleyji guyiin ululygynyn tytgemeyandigin! tejribede barlop gérGs. Onun dcin stakandalcy Suwa gayedleeyjiden asylan dasjagazy climdirmell we cimenden son onut Gunlugyny barha artdyrmaly. Yone dasjagaz suwa doly climenden soR Biycdleeyiinin dilinin &z ornuny Gytgetmeyindigine syn etmeli 15-nji GONOKME: L Agae bileginis gowrimi 0,5 m’. Ol suwda yiizip yoren wasty howadaky agramy 400 N bolan oglan onun istine miinse, agag bélegi suwa doly gimermi? 2. Rowayata géré Sirakuz gasy Giyeronyn (bizin eyyémimizden 250 yyt ‘a) altyn tajinin saplygyny anyklamak Arhimede tabsyrylypdyr. Serte sora, taji déwmek bolmayar. Arhimed bu igih hétdesinden gelipdir. Onufi massasyny terezide dleip, gdwrimini hem anyklap, téjin ortacs dykyzlyayny bilipdir. Sanyn téjinin howadaky agramy 20N, suwdaky agramy 18,75N bolsa, nut Grtaga dykyzlygyny hasaplamaly. Tagde nice altyny8, nace kiimsiin bardygyay anyklamaly. Mesele gbziilende altym; Iyey 20000 kg/m? kimsiin aykyzlygy 10000 kg/m? diyip almaly 3 Suwa climdirilen jisim 120 sm* suwry gysyp ¢ykaryer. Su jisime tasir edyin Arhimed giiyjiini hasaplamaly (1,5N). “4. Géwriimt 70 sm? bolan jisim suwa cimdtirilen. Bu jisime tisir edyan Arhimed gligjtini kesgitlemeli? (0,7N)V. IS WE KUWWAT. ENERGIYA §57. Jisimifi hereket ugry boyunca tisir edyan giiyjiih isi. Isin Slgeg_ birligt Ig diyen sézi siz hali-sindi esidyfrsiniz. Hazir biz jisime goylan giiyjiin edyain isinin ndmedigini, onuf nahili hasaplanyandygyny Swreneris, Jisime gliye tiisir edende ol herekete gelyiir. Jisimi herekete getirmek iicin tisir edyiin giiy is edyfr. Bu ise mehaniki ig diyily’rCagany miindiirip arabany sirsek, guyudan suw ceksek, okap oturan kitabymyzy stoluf tistiinde.siysisek ya-da yokary galdyrsak, yagny haysy hem bolsa bir jisime gle goyup ony herekete getirsek, sonda mehaniki is edyfris. sci galtagy siirip baryar, ol is edyar (5L-nji surat). Eger jisime gliye tisir edende ol herekete gelmese, onda mehaniki is edilmeyéir. Meselem, agyr yiiki goterip ya-da itip siiystrip bilmesek, onda mehaniki ig edilmeyéir. Oglan agyr yiikli arabajygy itip we dartyp goryar, emma arabany yerinden gozgap, siiriip bilmeyar. 15I-nji surat, (152-nji a, b suratlar). Bu yagdaylaryn ikisinde 152-nji surat, 134 ‘a hem oglan mehaniki is etmeyér. Eger bet jisim dendlgegli hereket edip, ofa giiye tisir etmeyin bolsa, onda mehaniki ig edilmeyar. Meselem, Kosmos gurallary orbita cykarylandan soa, olarya hereketlendirijileri Seirilyr. Sondan som olara dartuw giyfi tisir etmeyfr. Emma olar inersiya boyunca hereketini dowam eidirffrler. Qu Yagdayda Kosmos gurallary mehaniki hereket edfrler, yne olara liye tisir etmeyfir. Netijede mehaniki ig hem edilmeyér. Diymek, mehaniki ig etmek icin iki sert zerur: birinjiden, jisime giiy tisir etmeli, ikinjiden, jisim mehaniki hereket etmeli Mebaniki isi ululygy giyie we jou Jeyms Preskot (It gesilen yola boglydyt.Ssime tit edjin iggy nit rng, Eocsgenyn gilye nice uly bolsa, edilen ig songa-da saklanmak kanunyny tejribede uludyr. Sol bir giyjiin tasiri astynda esaslandyrdy. Elektrik akymyn jisim nige kép yol geese, songa-da KOp_yyiylyctisrinikesgileyén kanuny is edie. Ign ululygy tisir edyfin giyjin aedy. Gazyn molekulalarynyn ululygyna-da baglydyr. Hazirlikge biz hereket tzligini hasaplady jisimin hereket ugry boyunca tisir edyfén aiyjin isi berada gitrrin etjekdiris. Bu yagdayda mehaniki isit ululygy, jisime goylan giyjia ululygynyn gegilen yola képeltmek hasylyna dendir. Goy, jisime F gtive tisir edip, of bu giyjia ugruna siysip S yoly gegsin (153-nji surat). Onda mehaniki is FS bolar. Mebaniki igi A harpy bilen belgilap, asakdaky formulany yazyp bolar: AGES Agyrlyk giyjiinin tisiri astynda yere gacyan jisimi hereketlendirip, edilyin mehaniki is asakdaky formula bilen hasaplanyar. a Bu yerde F=P agyrlyk gi, Soh jisimin gacyan beyikligi Is birligi deregine IN giiyjiti' Im aralykda edn isi kabul edilydr. Isitt bu birligine I Joul (1J) diyilsir. Bu itis alymy Jeyms Joulyh (818-1889 yyllar) hormatyna atlandyrylandyr. BsDiymek, Yjoul=Inyuton-Imetr yo-de Nem. Jouldan uly we ki bola Kilojou ( oul (MJ), millij mikrojoul ¢ IKI = 10003 = 10° IMJ = 10000003 = 1057 Im} = 0,001 ImkJ = 0,00000 SORAGLAR: 1, Mehanild ig nme? 2. Cekilyn ahli zahmete mehaniki ig diyip bolarmy? 3, Nahili gertlerde mehanili ig yerine yetirilyir? 4, Nahili yagdaylarda mehaniki ig yerine yetirilmeyar? 5, Mehaniki isin ululygy nimi bagly? 8. Mehaniki isi hasaplamak ficin haysy formuladan peydalanmalyt 7. Igin birligi deregine nme kabul edilyar? iy CONDE: | 155-njt surat. 136 10-njy tejribe isi Jisim denéleegli galdyrylanda we stiystirilende edilen isi kesgitlemek sit maksady: jisim yokary galdyrylanda we stiystrilende edilen igi kesgitlemegi Swrenmek. Gerekli enjamlar: gtivedlceyii, metrlik ya-da Slgeg lentasy (ruletka-da bolyar), tribometr, yéklerin toplumy, dirt taraply agag bélegi (agag brusok). Isitt Yerine yetiriligi: jini almaly. Ona agramy P = 050 N bolan dort taraply agag bélegini berkidip, ony h = 50 sm beyiklige dendlgegli maly. Sunlukda, edilen isi asakdaky yaly edip hesaplamaly: i 0,50N: 0,5 gini stolui istiinde goyup, giiysdleeyja ji takmynan OJON den bolar. Elen isi hase FS = 0J0N: Del Ademiar, haywanlar, nlyja minutda oykar baryan bolsak, sy 501 bir isi tiz yerine Wagt birliginde edilen ise san taydan det bolan fiziki ululyga Kuwwat diyEger kuwwaty N, wagty t we isi A harpy bilen belgilesek, onda kuwwat iigin asakdaky formulany alarys: Nea t 1 sekunda edilen 1 joul ig kuwwat birligi deregine kabul edilyir. Bu birlige iflis alymy Jeymis Uattyn (1736—1819-yyllar) hormatyna «watt» diyilyir we gysgaca «Wt» diyip yazylyar. 1Watt=ljoul/Isekunt yada IWt=UI/s. Durmusda wattdan uly hem-de kigi bolan kuwwat birlikleri hem lar asakdakylardyr: gektowat (gWr), kilowat (kW?) nilliwat (mW2), mikrowat (mkWt). Bulardan basga i> diyen kuwwat megawé Kite dlceg birliklerinin ulgamyna girmeyn «at gi birligi hem. ulanylyar. 36 We | ini kuwwaty 1 at gilyji dag) Kibir masynlarya hereketlendirijl ia-Yupiter-3» motorikli TA6 traktory De-20 traktory traktory eMoskwig > awtomobili eiguli» (WAZ Zi 1) awtomobili 106) awtomobili Gidroelektrik stansiyasy Tiirkmenistanda hem bardyr."91 Murgap deryasynda gurlandyr. Ol Hindigus suw clektrik stansiyasydyr] Ol gidroelektrik stansiya 165-nji a surat. 7THO 165-nji b surat. )1913-nji yylda Rus patysasy tarapyndan gurdurylypdyr. ‘Onui tig logy bolup, bir blogunyn kuwwaty 130 Wea defidira Yel hereketlendirijileri yelifi kinetik energiyasynya hasabyna isleyér. Yel mugt energiya gesmesidir. Yone ony ulanmagyai Kabir amatsyz. taraplary bardyr. Yeli tizliginin Gytgip durmagy, onuf diirli_tarapdan ‘Swiismegi hem-de birsyhly (birsydyrgyn) daldigi olary ulanmakda kyneylyklar déredyfr. Seyle bolsa-da yel hereketlendirijileri durmusda ulanylyar. 166-njy suratda yeterlik kuwwaty bolan hizirki zaman yel hereketlendirijileri_gorkezilendir. Ya hereketlendirijileri guyulardan suw gekmek, yel degirmenlerini-harazlary isletmek, Kkibir obalarda, 166-niy surat. ernix yol menzillerinde elektrik energiyasyny almak Syed 148 hem-de basga maksatlar ‘gin ulanylyar} Yelif tizligi 5 m/s bolanda, carhynyf diametri 12 m bolan yel hereketlendirijisinin. kuwwaty 3300 Wea genli yetyar. Yelif tizligi 10 m/s bolanda, carhynyf diametri 30 m bolan yel hereketlendirijisinin kuwwaty 100 000 Wt yetip biler. Yel hereketlendirijilerini yelin giiycli Swiisy’in we kin bolyan yerlerinde guryarlar. Yel hereketlendirijisi Garagum ¢oliinde guyulardan suw gykarmak tigin ulanylyar. Bu isi amala agyrmak boyunca Turkmen alymlary bimige taze teklipler hédirlediler.Bu maksatlar iigin yelifi we Giiniii energiyalaryny bilelikde peydalanmak boyunga tehniki ylymlaryi doktory, professor S. Seyitgurbanowyn uly gosandy bardyr. Yelifi energiyasy deryalarda, denizlerde, kéllerde gimiler yiizende hem peydalanylyar. Gimilerifi yelkenlerine yel basys edip, gimini yizmige mejbur edyér. SORAGLAR: 1. Suw carhy, gidroclektrik stansiyasy, yel degirmeni barada siz nime bilyarsiniz? 2, Tiirkmenistanda haysy gidroelektrik stansiyasy igleyir? Ol hagan we nirede gurlan? ‘YUMUSLAR: 1. Suv cairhyny yeniljek gamysdan ya-da tagta bilejiklerinden yasan. Ony akar suwda ya-da pilgelerinin Ustiinden suw guyup aylandyryp gérin. Onur aylanma caltlygynyf nima baglydygyny anyllan. 2, Yel pyrlawajyny yasan. Ony aylandyryp gérdn. Onuh aylanma caltlygynya nama baglydygyny anyklan, Mesele gdzmegiit mysallary I-nji_mesele. Kosmos gimisinin massasy 5 t, orbita boyunga hereket tizligi 7.9 m/s bolsa, onuit kinetik energivasy nice? Berlen Gozilisi m = St = 5SA0kg mv? __510°kg(7,9-10%m/s)? _ 0=7,9km/s=7,9-10%m/s 2 2 a 154310°F = 154,36GI E, = 154,36G). 1492-nji_mesele. 100 m beyikligi bolan sarlawukdan gayfdyan suwuh her metr kuby nage ig eder? Cdziilisi Her metr kub suwui massasy m =pV, onda agramy P = mg ya-da P = pgv, onda P = 1000kg/m?lm9,8N/kg = 10000N=10°N ‘A = Ph = 10'N-100m ~ 10% = IMJ. A ~ IMI Berlen . h = 100m 18-nji GONOKME: 1. Massasy 2 kg bolan yk diirli beyildige yokary galdyrylan (167-njt surat), Her gezekde edilen ig birinji gezekdakiden nice kip bolyandygyny hasaplaa. Olgemeleri mm bélamll cyzgy¢ bilen yerine yetirin. 1 I ' I 1 1 d 168-nji surat. 150 2, 160-nji suratda Yerden yokary galdyrylan a we b yagdayyndaky daslar girkezilen, Haysy Yagdayda potensial energiya kiei bolyar? Oz gelen netijitizin dogrudygyny hasaplamalar arkaly subut edi. 3. Massasy 1 kg bolan dag h, beyilelikden asak gacyar (169-niy surat), Ol h, beyiklige yetende onun potensial energiyasy nahili dytgir? Onun Yere urlan pursatynda nihili energiyasy bolar? 4.100 m beyiklikde duran Ike, 10kg, 100kg, 1000kg massaly jisimlerin Yere gr nabili potensial energlyalary bolar? Cokie bilen etiy Kakylanda massasy 300 g bolan cekie 40 sm yokary galdyrylanda potensial energiyasy nice bolar? ( 1,25) 6. Massasy 5 t bolan jisimia nahili beyiklikde potensial energivasy 50 kJ den bolar? (= 1m) 7. Suw elektrik stansiyasynya gidroturbinasy her sekuntda 500 m? suw harglayan bolsa we 1m? suw 500 kJ ig edyfin bolsa, suw elektrik stansiyasynya turbinasynyn kuwwatyny takmyny kesgitlemeli? (= 250 MJ) 169-njy surat, | dv Fidoly aj 0.09%. Safa si Mae Cory, sighs Repo Ry a he Ww Y lay:VI. JISIMLERIN DENAGRAMLYLYGY §64. Jisimlerii deiiagramlylygy y F b a 6 170-nji surat, Jisim mydama giiyjiin tisirinde bolar. Eger jisim dayanja g6rd Ya-da asma gori dynglykda polsa, onda ol jisime tisir edyan giiycler Szara denagramlasyarlar. Sonuf digin jisim dentagramly yagdayda bolyar. Mysal igin, stolui tstiinde Guran togalak jisime P agyrlyk giiyji, stolun ofa tisirlegme (garsylykly F) giiyji tisir edyér. Eger togalak jisim sapakdan asylan bolsa, onda ona P agyrlyk gtiyji hem-de sapagyn F tisirlesme (garsylykly) gyi tisir edyar (170-nji a, b surat). j Bu giiycler bir géni cyzygynya ugrunda yerlesyarler. Olarya ululyklary | den, ugurlary gapma-garsylyklydyr. Olaryn dentasiredijisi nola dendir. i Sonuii figin hem togalak jisim deftagramly yagdayda bolyar. 965. Deiagramlylygyit gorniisleri Agyrlyk giyji tisir edyfin mahalynda jisimleria denagramlylygynya Gg g6rniisini jzara tapawutlandyryarlar. i 1. Durnukly deitagramlylyk. Jisimi = deftagramly yagdaydan cykaranymyzda ofa H 4 tasir edy’n giiyclerin detttisiredijisi ony SAki yyna getirmige ymtylyan bolsa, onda ‘bu yagdayadurnukly defiagramlylyk yagdayy fysal tigin, 17l-nji suratda togalak 7 jisime tisir edyin F we P giiycler dzara I7T-nji surat, denagramlasyarlar. Yéne togalagy duran yerinden gozgasak, onda F we P gtiyclerit defitisiredijisi togalagy 6nki duran yerine akitmige ymtylyar. 2.. Durnuksyz deitagramlylyk. Jisimi denagramly yagdaydan cykaranymyzda ofa tisir edyfin giyglerin denitisiredijisi ony Onki durnukly yagdayyndan daslasdyrmaga ymtylyan bolsa, onda bu yagdaya durnuksyz desiagramlylyk yagdayy diyilytiry Mysal ticin, 172-nji suratda togalaga tisir edytin P we F giiyglerin dentisiredijisi togalak jisimi Onki Yagdayyndan daslasdyrmaga goniigendir. 3. Tapawutsyz (parhsyz) defiagr: milylyk. Jisimi dentagramly yagdaydan cykaranymyzda ofa tisir edyfin giiyclerin deatasiredijisinin ululygy dytgemese ya-da nola den bolsa, onda bu yagdaya tapawatsyz, denagramlylyk diyilyar) Mysal iigin, 173-nji suratda girkezilen togalak jisimi hereket- lendirenimiz bilen ofa tisir edyfin giiyclerin dentate lulygy o5onuii = a Fp I74-nji surat. 153 P 172-nji surat. - FOF oFdenagramlylyk Yagdayda durar. Fisimlerin defiagramlylygynyft durnuklylygy olaryn dayanjyna gora agyrlyk merkezinin duryan yerine hem baglydyr. Dayanja gra jisimin agyrlyk merkezi nice beyikde bolsa, ol jisimin denagramlylygynyn durnuklylygy sonca-da az bolyar. Mysal figin, metrlik gyzeyiyn agyslyk merkezini onuf dayanjyna gord yerleyiyinit dirli yagdaylaryna garap gecelin. 174-nji a, b, ¢ suratlarda ¢yzeynya dayanjynyn dirli Yagdaylary gorkezilyar. 174-nji a suratda cyzgynyn agyrlyk merkezi dayancdan yokarda. Bu yagdayda cyzeyg durnuksyz defagramlylyk yagdayda bolyar. 174+ nji b suratda cyzgynyt agyrlyk merkezi dayangdan asakda. Sonuit Ugin cyzaye durnukly defagramlylyk yagdayyndadyr. 174-nji ¢ suratda cyzeyivt dayang nokady onuf agyrlyk merkezi bilen gabat gelyar. Bu yagdayda syzgye tapawutsyz denagramlylyk yagdayyndadyr. 966. Yonekey mehanizmler Jisime tisir edyfin giiy{i Szgerdip bilyfin enjamlara mehanizmler diyilyr/Olaryi in yOnekeyjelerine rygag, blok, carh, yapgyt tekizlilk, pahna, hyrly enjamlar degislidirler. Yénekey mehanizmler jisime tasir dyin giyjin ululygyny, ugruny diytgetmek figin peydalanylyar. Yonekey mehanizmlerii dirli masynlarda, enjamlarda, gurlusyk desgalarynda peydalanylyandygyny gormek miimkin, mysal icin, haly stanoklarynda, Konserwa, giiyse agyan we sinik ya-da hoz déwyfn gurallarda, tozan CEES 17S-nji surat. 154 figin hem togalak jsim keseligine stolun istinin islendik yerinde ~ 176-njy surat. I77-nji surat. sorfan, et tiweyiin, tikin masynlarynda rygaglar peydalanylyar. Yo mehanizmlerin kabirine garap gegelin. pearne hres Rygag. Butnawsyz. dayanjyh téwere; 7 : ginde aylanyp bil jisime rycag_ diyilyér. Taneaeueke __ Rysaglary adamlar gadym wagtlardan bari peydalanyarlar. Us min yyla Yakyn mundan ozal gadymy Miistirde piramidalar gurlanda rysaglaryn kémegi bilen agyr daslary sivysiripdirler, olary beyiklige galdyrypdyrlar (175-nji surat). Rygagyn diirli isleri_bitirmekde pefdalanyifendvayays sebSbioows Kime bien Kick git uly aie ‘Segerdip bolyar. Bu bolsa rycagyn KOmegi bilen giyde ut bolyandygyny afladyar. Sot ade eae Isginiit Yaki galdyrmak digin rygagdan peydalan is ___ Isginin yki ga sy 176-njy suratda gorkezilyér. OL birinji Yagdayda (a) lomun B ujuny giiye bilen asak basyar, ikinji Yagdayda (b) bolsa, lomun B ujuny yokary galdyryar, Igginin giyjiine yakiin P agramy garsylykly tisir edytir. Lomun dayanjy nokatdyr. O1 rycaga (loma) tisir edyin F we P giiyslerden dasarda Yerlesendir. Lom O nokadya tistinden geeyfin okun twereginde aylanyar. Igginin giyji ytkiin garyylyk gtyjinden uly bolsa, onda igei yk galdyryar we is edyir. 177-nji suratda (Gepde) O (dayang nokady) F, we F, giiyclerin goylan A we B nokatlarynyn arasynda yerlesen rygag sekillendirilendir. Sag tarapda bolsa bu rycagyn cyzgysy. g6rkezilyar. Berlen Yagdayda rycaga tisir edyfin F, we F, giiyclerin ikisi hem bir tarapa ugrukdyrylandyr. Rycaga tasir edyin giiyclerin diirli taraplara ugrukdyrylan bolmagy hem miimkindir, Giiyjiin egni, Jisimin dayang nokadyndan ofa tisir edyfn giyjin 15=I F — e OG @@: Pp F l Pp q a 6 a 6 178-nji surat. 179-njy surat. ugruna indirilen perpendikulyaryh uzynlygyna giiyjiii egni diyilyar. Giiyjiin egnini tapmak iigin jisimin (rygagyf) dayang nokadyndan ona tisir edn giyjin ugruna perpendikulyar gecirmeli. Sol perpendikulyaryn uzynlygy jisime tisir edyn giiyjin egnidir. Mysal tgin, 177-nji suratda OA kesim F, giyjiit, OB kesim bolsa F, giyjiin egnidir. Rycagyn detiagramlylygy. Rycaga tisir edyin giiycler olaryn eginlerine ters proporsional bolsalar, rycag deagramylylykda bolyar. Bu diizgiin formula girniisinde seyle yazylyar Fi = hy ie bu yerde F, we F, — rycaga tisir edyain gliyclerdir, i, we t2 sol piyglerin eginleridir. Bu deiligi Fi, = Fil, gérigde hem yazmak bolar. Rycagyi deslagramlylyk sertini tejribe arkaly takyklalyh. Rysag denagramlasar aly ondan diirli ululykdaky yikleri asalyh. Rysaga tisir edyn giiyleri we olaryi eginlerini dlgilit, 177-nji suratda 2 N we 4 N giive tisir edende rycagy deftagramlasan yagdayy gdrkezilendir. Surilukda, kigi giiyjim egni uly giyjiin egninden iki esse uzyndyr. Su mysaldan giiygler olaryn egninlerine ters proporsional bolanda rycagy denagramly yagdayda bolyandygy goriinyar. Blok. Erfiegi ofuk we 6z okunyf twereginde aylanyan tigitcege lok diyilyar. Islinde oky siiygmeyiin bloga gozganmayan blok diyilyér. Gozganmayan bloga deh eginli rycag hokmiinde garamak bolar. 178-njt a suratda gozganmayan blogui umumy gornisi, 178-nji b suratda cyzeysy gorkezilen. Gozganmayan blok dine giyji ugruny aytgetmek gin 156 ee 180-nji surat. ulanylyar. Seyle blok ulanylanda onui iistiinden ytip asyryp bir ujuna galdyrylyan yik dafiylyar, beyleki ujundan bolsa gekilyéir. 179-njy suratda gozganyan blok gérkezilen. Iglinde oky zi bilen siiysyan bloga gozganyan blok diyilyér. 179-njy a suratda gozganyan blok arkaly yiikiin yokary galdyrylyan yagdayy, b suratda bolsa onut syzeysy sekillendirilendir. O rycagyi dayang nokady, OA kesim P giiyjin egni. OB kesim AO kesiminden iki esse uly. Blok den agramly Yagdayda bolany tigin F giiye P gliyeden iki esse kigidir: P 2 Seylelikde, yiki galdyryan F giye onun P agramyndan iki esse Kid, diymek, gozganyan blok giifede iki esse utus beryér. Durmusda képleng gozganyan we gozganmayan bloklar utgasykly peydalanylyar. 180-nji suratda yokary galdyryjy kranyn mysalynda seyle yagday gorkezilen. | F 11-nji tejribe isi Rycagyi dentagramlylyk sertini aydyflasdyrmak Isin maksady: rygagyh defagramlylyk sertini Swrenmek. Gerekli enjamlar: penjeli statiw, rycag, yiklerin toplumy, dloeg cyzeyiy. giiycaleeyi 137h Igitt yerine yetirilisi: 1, Statiwin penjesi arkaly 62 okunyit dasynda aylanar yaly rygagy ofa berkitmeli. Rycagyn uslaryndaky nurbatlary towlap, ony denagramlasdyrmaly. 2. Rysagyi cep béleginden, aylanma ‘okundan kibir zaklykda iki yak asmaly (18i-nji surat). 3. Rysagyf denagramlylykda durmagy figin aylanma okundan sag tarapda: a) bir yiiki, b) iki ylki, ¢) tig yUki nige uzaklykda asmalydygyny anyklamaly. : 4, Her bir yikii agramyny bir nyuton hasap edip, berlenleri we ‘lgeglerin netijesini jedwelde yazmaly. a 181-nji surat. a a Gilerin. we exinleria Tenibi [Fyrygagya| fesin [F,rvvaaya| J, egin | Giyelerin we ex cop bole | sme |sag bole- | smde | gatnasyklary sindaki sindiki sive, gis F, i Neda Neda le E A 5. Goylan giiyclerin tasiri astynda rycagyi denagramlyk sertinin tassyklanyandygyny barlamaly. Giiyeleria gatnasygynyn olaryn eginlerinin ters gatnasygyna dei bolyandygyna g6z yetirif. §67.Yapgyt tekizlik Yapgyt tekizlik yénekey mehanizm hokmiinde gadymdan bari agyr yikleri yiklemek yada diisiirmek maksady bilen durmusda peydalanylyarBayyrlykdaky yodalary, jayyi istiine yok eykarmak agin goyulyan tagtalary yapgyt tekizlik diyip almak mimkin, Sirtilméni hasaba almazdan yapeyt tekizlikde jisimleri denagramlylyk yagdayyna garap gecelif. Uzynlygy 1, beyiklgi h 158 Surat) agramy P bolan jisim gorkezilen. P giiyji fisimi asak hereketlendiryfin F, hem- de ony tekizlige gysyan F, giiye bilen galyymak miimkin. F, yapgyt tekizlige parallel ugur boyunga ugrukdyrylan, F, ‘ofa perpendikulyardyr. 7 Egerde siirtilme hasaba alynmasa, onda jisimi yapgyt tekizlikde dentagramlylykda saklamak iigin oha Yapgyt tekizlige parallel F, gilyjin garsysyna goniikdirilen, ululygy hem sol giiyje den bolan F gtiye goymak zerurdyr. F giiyjit ululygyny ABC tigburclugynyt we suratda igi gyzylan NOK iighurglugya meizesliginden tapmak bolar. ABC we NOK iigburcluklar burslarynyn defligi iigin menzesdirler. Sonun digin ON _'BC Hehe OK ab BET Bu yerden i e fe Alnan formuladan geyle netije cykarmak miimkin: Yapgyt tekicligin beyikligi tekicligin uzynlygyndan nice esse kigi bolsa, jisimi Yapgyt tekizlik boyunca hereketlendiryiin git§e, jisimin ‘agramyndan sonca esse kigidir. Sol igburcluklaryn metizesli giiyjiini hem tapmak miimkin inden, jisimin yapgyt tekizlige basyan p-AC AB Bu formuladan seyle netije gelip cykyar. Yapgyt tekizligin esasynyit uzynlygy tekizligin uzynlygyndan nice esse kici bolsa, jisimia yapgyt tekizlige basyan giiyji jisimin agramyndan songa esse kicidir. Jisimin Yapgyt tekizlikde deniagramlasmagy tigin ofa ululygy boyunca F, giiyje den, ugry boyunca gapma-garsylykly bolan F giiye tasir etmelidi Maksat P agramly jisimi hv beyiklige galdyrmakdy bilen amala asyryp bolyar. Birinji yol-jisimi gis-goni h beyiklige galdyrmak. Sonda A = Ph ig ediler. Ikinji yol-yapgyt tekizlik boyunca bolan ABC yapgyt tekizlikde (182-nji ejuap Sliyslirmek. Sonda ‘A = Fl ig ediler. 159 Muny iki yol$u yagdaylary ikisinde hem sol bir ig edilyar. Diymek, Ph=Fl~ bu yerden Eger yapgyt tekizligin uzynlygy J onufi beyikliginden h nice uly bolsa, F giiyg jisimii P agramyndan sonca kicidir. Diymek, yapgyt Ickizligi ulanyp az giiyg bilen sol bir isi yerine yetirip bolyar. Giiyede tutus gazanyarys. Emma az. giiy bilen ol bir ig yerine yetirilende kbp yo! gecmeli bolyar. Diymek, giiyede utyarys, yolda sonca esse utulyarys. Yapgyt tekizligin uzynlygy onuf beyikliginden niige esse uly bolss, giiycde songa esse utus gazanyarys. Yapgyt tekizligin agzalan ayratynlyklary durmusda gifden peydalanylyar. $68. Mchanikanyii «altyn diizgiini». Yonekey mehanizmleriit peydaly tisir koeffisiyenti (PTK) Mehanikanyfi «altyn diizgiini, Yonekey mehanizmlerit giiygde utus beryiindigini biz bilféris Ony hasaplamak iigin peydaly we umumy islerif ululygyny bilmeli, bolyar. Umumy is hasaplananda, peydaly isi berjay etmek icin edily’in goymaga i hem hasaba alynyar. Mysal tigin, rycag ya-da blok peydalanylanda onun agramyny hem-de siirtilmini yenip gegmek figin gosmaga ig etmeli bolyar. Basga-da bir a=) “m Jisimler Szara igki energiyalaryny alsyp bersende energiyanyn uly bolanlygy tigin, ol yyladys ulgamlarynda jaylary yylatmakda gifiden| saklanma kanuny Kanagatlandyrylyar. Gyzgym jisim sowap néice igki ulany figin, ol tomsuna gindiz galt gyzyar we howa Gijesine bolsa galt sowayar we gilde howa salkyn bolyar. 190 Garagum cSltinin ggesinin udel yylylyk sygymy kigi bolany energiye ry yssy bolyarl Pmeseleler cdziilende itki bilen yylylyk beryain we aly \ 191 syny bersiin bolsa, sowuk jisim gyzyp sonca igki energiyany aljar. Muna yylylyk detagramlylygy diyilyar. Yylylyk calsygyna degisli in jisimlerianyklamaly. Sonra nice yylylyk mukdary berlipdir, niige yylylyk ” mukdary alnypdyr solary Kesgitlemeli. Alnan we berlen yylylyk mukdaryny ézara denliip, yylylyk defagramlylygynyi defilemesini alarys Bu dealikdenem gézlenyan ululygy taparys Mesele ctizmegifi mysallary: I-nji_ mesele. Toyda cay gaynatmak bolan demir gipe 50 kg suw guyuldy. Suwun we gipiin baslangy¢ temperaturalary 10°S. Glpdiki suwy gaynatmak iigin (suw 100°S-de gaynayar) nie yylylyk mukdaryny bermeli? Cézilisi. Gip hem suw bilen bile gyzyar. Olaryh arasynda yylylyk calsygy bolup, ikisininde temperaturasy denilesyar diyip diisiinmeli. Diymek, suw hem, gup hem 10°S-dan.100°S cenli gyzyarlar. yylylyk mukdary Gipin alyan Q Berlen: kg = 4200 Jkg"S) 460 Ji(kg"S) 50kg 10°S 00'S m,(t-t) ‘460 Ji(kg,°S) - 10kg(100'S-10°S) = 460 JU(kg"S) + 10kg - 90°S = 4140001 = 414kI Suwui alan yylylyk mukdary: Q6= cgma(t,-t) = 4200 J/kg") - SOka(100"S- =10'S) = 18900000 J = 18900. kI Jemi berlen yylylyk mukdary Q=Q.+Qs= 414K] + 18900KI = 19314 KI. Jogaby: Q= 19314 KI. 259S temperaturaly OSkg suw 02 kg gaynag ‘Alnan garyndynyf temperaturasy 40°S boldy. ywuk SuW £YZYD, mesele 2-nji } suw bilen g~ ‘yryldy Gaynag suw ...-up nice yylylyk mukdaryny berer? S nage yylylyk mukdaryny alar? Bu yylylyk mukdarlaryny denesdirin Berlen onuii beryin yylylyk Sonda 5 C=C yCy=4200 Iikg-"S)| Qg = cmity-t) = 25's 4200 J/(ke"S) - 0.2kg(100'S—40"S) 840 Ji{kg"S) - 60'S = 50400 = 504 Kd. Sowuk suw 25°S-dan 40°S genli gyzdy. Sonda onut alan yylylyk mukdary: OSkg(40'S-25°S) = 3360J/S - 15°S Qeom(t-t,}=4200 Ji(kg:"S) = 504003 = 50,4kI. Jogaby: Qy = 50AKI, Q, = 504k J sone tied seynag suw sowap, nige yylylyk mukdaryny beren Bolsa, sowuk suw ayzyp, yonsa Yylylyk mukdaryny alypdyr. Tejrbelerde bu netije edil seyle bolmayar, sebibi gyzgyn suw sowanda bollip pare yylylyk mukdarynyn bir bélegi beyleki jisimlere (howa, gaba) berilyar. Eger seyle yitgileri hasaba alsa i y ge) ileri hasaba alsa, onda denik dogry SORAGLAR: 1. Jisine syadyrylanda beriyin ye-da ol vylylyk perry hhasaplamak figin nabili formula ulanylyar? ae 2 Sylyipk alyayen jicimlerin aljan we bergan P37 Gzara defi bolyarmy? Dre ss Tein) 3. Yylyiyk detagramlyiyeynyh detiemest nme? 4 Sawun ude jylyipeayesmy 4200/0"), Bu mimlnt anladyar? a GONUKME: wa er otro srk mae bron” uo erat eee a a Beare nie Gal gas 0S tight mae aoe See OO Sug tasly ne 20003 Jp : srs le tl 9 sao wp fe ‘Lymaddadan yasalypdyr? (130J/(kgS) altyndan) 13. Sargye No1114 19313-nji tejribe isi ca lyk i raturaly suwlar garysdyrylanda yylylyl Dae te re lnslaryay danegairmek gyn beren we sowuk Zin maksady: yylylyk calsygynda gyzgyn suwun beren we sow suwun alan yylylyk mukdarlarynyh Szara dendigine g6z. yetirmek. © Gerekli enjamlar: kalorimete, menzurka, termometr, stakan, gyzgyn We sowuk suwly gaplar. ; “ Bellk. Kelorimetr — yylylyk hadysalary boyunga Kp tejibelerde lanylyan enjamdyr. lias z vy Kalorimetr howa aralygy bilen béllinen iki sxpdan ybaraidy Icki gabyh diiybi daskydan gecirmeyji madda bilen boliinendir. Seyle gurlug igki gapdan suwun dasky gursaw bilen yylylyk galysmagyny azaltmaga mimkingilik beryér. Isitt yerine yetirilis i n ykana bolsa sonca 1. Kalorimetrin icki gabyna 100g gyzgyn suw, sta mukdarda sowuk suw guyun. Sowuk we gyzgyn suwlaryh temperaturasyny ci. : ora, Sow suwy gyzgyn suwiy gaba seresaply guy, pee garyndyny tr bilen lyryfl we onuf temperaturasyny Olga, Jylylyk mokdaryny we sol temperatura genligyzdyrylan sowuk suwuf alan yylylyk mukdaryny hasaplaf. Olgeglerif we hasaplamalarya. netijelerini jedwelde yazyt: in, sveayn] «even ]tq saryn-[Q yam | m, |, sowuk |; somal sowuk | “suwan | suwun Suwen | ‘suwun | “dynyn | suwun wun |baslangye| alan ssasy, [baslangye | tempera- | beren | suwun | tas a “feda | tempera | turnsy, | yylyiyk | masasy, | temper: | yylylyk * | turasy, | %Sda’ |mukdary, | ke-da | turasy, | mukdary| Sda J-da *S-da_| Ida 4, Gyzgyn suwu beren yylylyk mukdaryny sowuk suwui alat yylylyk mukdary bilen deiiesdirin we degisli netije cykaryn. 194 “hereket edyfrler. Gaty kristalyt temperaturasy Yokarlandygyca molekulalaryn yrgyldysy artyar, diymek, igki energiyasy artyar, yrgyldylaryn gerimi ulalyar. Molekulalar biri-birinden bimneme daslasyarlar. Entek maddanyn temperaturasy onui ereme temperaturasyndan kigika molekulalary orta kinetik energiyasy lary Szara dartysma iyi Yetmijge Yeterlik dil. Sonun iigin molekulalaryn gaty Kristalda tertipli Yerlesisi bozulmayar. Maddanyit temperaturasy ereme temperatura yetende, onun molekulalarynyf orta kinetik energiyasy indi olaryi arasyndaky Gartysma_giiyjiini yenip is etmiige yeterlik bolyar. Molekulalarynyn Yerlesisindiki berk’ tertip bozulyar. Molekulalar biri-birinden ayrylyp sidip bilyfrler. Gaty kristal mada gormisini tiytgedip suwuk hala gecyir. Diymek, kristal gaty madda erip baslandan ti ol erp gutaryanga ona berilyin yylylyk mukdary suwuklyk halyna geeyfin wagtynda onua -molekulalarynyn yerlesis tertibini bozmaga harglanyar eken. Sonu digin hem ereme temperaturasynda maddanyn suwuk halyndaky icki energiyasy sol massaly bu maddanyh gaty halyndaky icki energiyasyndan uludyr. Madda gatanda ters hadysa dyze gykyar. Ereme temperaturasynda maddany doly eretmek iigin gerek bolan Ilylyk mukdaryna ereme yylylygy disilyér. Ereme yylylygy maddany massasyna bagly. Massa nice uly bolsa, ereme yylylygy songa-da uludyr. Sol bir massaly diirli maddalarya creme yylylyklary det daldirler. Ereme temperaturasynda 1 kg massasy bolan gaty kristal maddany doly eretmek itgin gerek bolan yylylyk mukdaryna eremegin udel Jwlybgy diyilyar. Eremegi udel yylylygy 4 (lambda-gerek harpy) harpy bilen belgilenyéir. Onur dlgeg birligi Li/kg. Bu ululyk tejribe arkaly kesgitlenyir Kabir maddalarya eremeginin udel yylylygy l0-njy jedwelde gorkezilendir. Mysal icin, buzun eremeginin udel yylylygy 34-10° I/kg def, Bu bolsa O'S-da alnan 1 kg buzy doly eretmek iigin ona 34-10° J yylylyk mukdaryny bermelidigini afladyar. Suwuk maddany sowatsak, onui temperaturasy peselyfr. Molekulalaryh orta kinetik energivasy kigelyir. Molekulalaryi dzara dartysma giyji molekulalary biri-birine golaylagdyryar. Madda gatama temperaturasyna genli sowadylanda, ol Krristallagyp gatap baslayar. Netijede molekulalar yene-de tertipli legfirler, Madda gatanda, yagny kristallaganda ereyiin wagtynda sifdiren yylylyk mukdaryna den yylylyk mukdaryny baliip gyk:Kabir maddalaryi eremeginiti udel yylylygy, J/kg (ereme temperaturasynda, kadaly atmosfera basysynda) 10-njy jedwel = Polat 084:10° ‘Alyn 06710" ‘Alyumin Buz 34107 Coziilisi: Buzy ilki eretmeli. Onui iigin Q.=A- m yylylyk mukdary vylylyk mukdary gerek, Yagny PSs: Qi 3410s - Oke = 6B Ike Ereyfin buzui baslan = 34 105g ; .gy¢ temperaturasy 0% = 4210 Wke's) | Indi 2 ke massaly 0°S Capea aay Wodorod, a 0:59:10" 0.25:10° 01410" 02H Demir 277108 Mis 2110 Parafin 15105 Spit THe Kimiiy 087-10" Galayy Gurgun Kislorod ‘Simap Munua seyledigine tejribeler giiwa gecyérler. Meselem, 1 kg guryun 327°S-da (gursunyfi ereme temperaturasy) doly erdinde 0,2510° J yylylyk mukdaryny sindiryar. 1 kg guryun ergini 327°S-da (gursunyh gatama temperaturasy) doly gatanda hem 0,25:10° J yylylyk mukdaryny boliip ykaryar. ‘Kadaly atmosfera basysda we creme temperaturasynda 1 kg maddany doly eretmek iigin eremegin udel yylylygyna (2) det bolan yylylyk mukdary gerek. Sol sertlerde alnan maddanyi m massaly mukdaryny doly eretmek iigin zerur bolan Q yylylyk mukdaryny hasaplamak iigin eremegin udel yylylygyny (A) jisimin massasyna (m) k6peltmeli. Q=h- m Bu yerden eremegin udel yylylygy we maddanyA massasy figin asakdaky formulalar alarys Q m=— x Mesele ¢ézmegin mysaly Awey cay gaynatmak tigin 0°S temperaturaly 2 kg buzy gazanjyga saldy. Bu buzy gaynatmak tigin niige yylylyk mukdary gerek? Gazanjygy gyzdyrmaga harglanan energivany hasaba almaly dil 206, 100PS-a gen ayziyrmaly (ebb suw 100 da oe cs yk mukdary gerek, Yagny ” Q= 4.2:105/(kgS) 2kg(100°S-0°) = 8,4.105, Umumy yylylyk mukdary Q=Q+Q Q= 68105 + 84105 = 152105. Jogaby: Q= 152.105, ? SORAGLAR: 1. Ereme hadysasyny molekulyar-t rygetin esasynda nahi sasyny molekulyar-kinetik naza ease ly Yeti esasynda nahi 2 Ereme dOwriinde madda. gyzdyrylsa-da onun eo y null temperaturasynya : ni nahili diisindirmeli? 8. Maddanyn eremeginin udel yylylygy niime? 4. Maddanyn gatamasyny onui molekulyar gurlus n ee sy esasynda nahili 22-nji GONUKME: 1 212 surata dent masaly kt jimin tempera Daslvyka tytgesigeyzeylary geillendiien, Jie temperaturasy 2 . sy Yokary? Bs jcmlrin we! yi 2. Name iicin gar yagy bart buzlar a 3. Temper ralaymyn wagte rit hayoyeyngeereme yevlary dete? durka hows imgyl fay, em ip durka-da sowuk yaly duyulyar? Ce : 7 OS bolan jaya ereyin biny getrdler, Bue jy Sremegini dowam edermi? Name iicin? : — kg buzy mharmy? Sebabini diistindirin eretmek digin nage yylylyk mukdary g 2 kg gu ek? (1360 kJ) eretmek gin niee yylylyk‘YUMUSLAR: 1. Birmetizes iki sany metal gabyh birine 0,25 kg suw, beylekisine bolsa 05 kg buz salyp, des yanyan oduA iistiinde goywi. Gaplardaky suwun gerekdigini anykian. gaynamagy icin nice wagt gerekdigini any 2, ,Amorf jisimler” diyen mowzugy okap, ol barada teswirleme yazyn, §89. Amorf jisimler (Gosmaga okamak iigin) Amorf jisimler gaty jisimlere degislidir. Olara ayna, ebonit, kanifol, plastmassalar, sakgyg, mum mysal bolup biler. Amorf jisimlerin molekulalarynyn yerlesisinde belli bir tertip yok. Sol sebiipli-de tebigy sertlerde amorf jisimlerin dogry geometrik sekili bolmayar. Amorf gaty jsimler fiziki isiyetleri boyunea suwuklyktara golaydyr. Akyjylyk, salnan gabynyt sekilini almaklyk yaly suwuklyga mahsus hisiyetler amorf jisimlerde-de bardyr. Mysal iigin, gaty mazut gabyh iginde erp, gabya sekilini alar, Mazut Sziini sepbesik suwuklyk yaly Bet oly ay, ety tel Fae emo wel peel bir temperaturada bolup gegyfir. Gaty Kristal ereyfin wagtynda temperatura iiytgemeyfir. Emma amorf jisimler gyzdyrylanda olar kem-kemden Le Yumsayarlar we ahyr softunda bolsa suwuklyga Swrilyarler. Sonda %5 olaryi temperaturasy tzniiksiz ee iiytgeyfir. Amorf jisimlerin gatayan déwriinde-de olary temperaturasy izniksiz peselyirAmorf jisimlerde- de edil suwuklyklardaky , yaly molekulalar afsetlyk bilen orunlaryny calsyryp bilyfirler. Olar yz molekulalary orta §90. Bugarma Belli bolgy Yaly, suwuklygyn molekulalary elmydama hereketdedirler. Olarya Szara dartysma_giycleri bardyr. Molekulalarya orta kinetik energiyasy dartysma gliyjiini yenip is etmige yeterlik bolsa, molekulalar biri-birlerinden daslasyarlar. Molekulalar ézara caknysanlarynda Kabir molekulalaryn orta kinetik energiyasy artyp, ol molekula suwuklygya dasyna gykyp bilyfr.'Suwuklykdan molekulanyn ¢ykmagyna bugarma aisiljtr. Swwuklykdan ugup eykyan molekulalaryh toplumyna bug disiljdin-Bug emele gelme suwuklygyn iistiinde bolup biler. Suwuklygyn listki gatlagynda bug emele gelmesine biz adatca bugarma diyyiiris, Suwuklygyf biitin gowriiminden bug emele gelmesi gaynama hadysasynda bolyar. Bugarmaklygya caltlygy onuf tizligi bilen hasiytlendirilyir, Bugarmanya tizligi wagt birliginde iistiit meydan birliginden eykyan molekulalaryfi sany bilen hasiyetlendirilyar. Bugarmanyh tizligi suwuklygyii hiline baglydyr.Mysal din, elin ayasynyn bir yerine bir damja suw, beyle yanyny bolsa atyr bilen dllesek, atyryn suwa garanda galt bugaryp gidendigini duymak kyn dil. Molekulalarynyi zara dartysma gilyji kigi bolan suwuklyklar calt bugaryarlar! Bugarmanyit tidligi suwuklygyi temperaturasyna hem baglydyr.' Suwuklykda molekulalarya dartysma giiyjiini yeitip bily’in molekulalar azda-kande islendik temperaturada-da bolyarlar. Bu molekulalaryn bitertip hereketi Retijesinde Szara hili-sindi cakysyp, kibir molekulalaryn orta kinetik energiyasynyn artyandygy bilen disiindirilyér. Sol sebapli suwuklygyn bugarmasy islendik temperaturada bolup duryar. Yéne temperaturanya armagy bilen Szara dartysma giiyjtini yenip iy edip biljek molekulalaryn sany artyar we bugarma caltlasyar. Dogrudan hem kiasediki sowuk saydan cykyan bugui mukdary, Kisi Yany guylan gyzgyn caydan yan bugun mukdaryndan azdyr. Yafly tabaga salnan gyzgyn palowdan bugui mukdarynya, palow sowandan soi cykyan bugun ndigini Szithiz bilyfirsiniz. Diymek, ol soncada ¢alt bugaryar wuklygya y listiin meydanyna ba; igin olahowanyh hereket tizligine bagly. Eger bug suwuklygyn tstinden ayrylmasa, onda ol indiki cykjak buglara plsgel beryir we bugarmaklyk hayal bolyar. Eger suwuklygyn iistiindaki howany flip, yelpip herekete getirsek, onda Oaki cykjan bug ayrylyar. Bu bolsa suwuklykdan molekulalaryn cykmagyny yetillesdiryar. Gyzgyn cayy, nahary iflemeklik, Yesyda yaziini yelpemeklik bugarmany caltlasdyrmak maksady bilen edilyfindir, Suwuklyk bugaranda ol sowayar. Sebabi bugaranda suwuklykdan calt hercket edyan (gyzgyn) molekulalar cykyp gidyarler. dyn (sowuk) molekulalar bolsa galyarlar. hayal hereket Diymek: aklygyn bugarma tizligi onuf hiline we temperaturasyna Emele gelyfin bugua mukdary suwut erkin tistiinin meydanyna sky gursawyn hereket tizligine bagly, §91. Kondensasiya. Doygun we doygun dal bug Bugarmaklyga ters bolan hadysa hem bolyar. Bugarmada emele 1 bugda molekulalar ézara caknysyp olaryi kébirleri suwuklyga ip gelycler, Yagny bugua bir bélegi suwuklyga Owrlilyir/ Buguit survuklyga dwriilmegine kondensasiya dijilydré O\ Kondensare diyen latyn sézi bolup tirkmenge goyaltma diyen manyny beryir.)Eger-de suwuklyk yapyk gapda bugardylsa, onda ilki basda suwdan bugaryp cykyan molekulalary sany, ofa gaydyp gelyain molekulalaryh sanyndan kép bolyar. Belli bir wagtdan sof bugda molekulalaryai sany képelip, olarya dzara cakysmasy artyar we suwuklyga gaydyp gelyn molekulalaryi sany Képelyr. Tizara suwuklykdan pugaryp cykyan we ona gaydyp gelyiin molekulalaryn sany deblesfir. Nace suwuklyk buga dwrilyan bolse, songa bug hem suwuklyga wriilyar. Bug 62 bilen dinamiki dentagramlylykda bolyar z suwuklygy bilen dinamiki denagramlylykda ian buga doygun bug disilfdr.#Yapyk gapda suwuklygyfi mukdary agzy neyar (213-nji surat). Ege 210 - mukdary soncada uludyr, Ol bugaryan suwuklygyi dstiinde yerlesyan—“o# ‘icin? poe mete Prasctyi cae suwuklykdan gykyan molekulalaryn kibir ruklyga gaydyp gelyir, belli bir bi i a sais i ai > Slegi bolsa atmosfera durin yr. Sele asi tug bien oun Sn ene pias eae bolmayar. Netijede suwuklykdan bugaryp gzkian pais sany eyeyp gelyinden kép we suwuklyk kem- n x. Oz suwuklygy bilen dinamiki den ee buga doygun dil bug adixilfir, Peas ‘az gijeleri howa sowanda yere i oye diisfr. Olar howadaky suw ea poorer ertir ir bilen otlaryi, yapraklarya ie ide enelegevin ow damplaryys, Yer stnden okay alsin sv ee has sowuk gatlaklarynda suwun ownujak damjalaryna Suiilip bulut emele getiryrle. Bu hem howadaky suw buglar yaya Be lensirlenmegi netijesinde bolup gecyar. Gaynap duran nae 5 any gapagyndaky suw damjalary-da nahardan ¢ykyan bugun u legip Kondensirlenmeginin netijesidir. Co SORAGLAR: 1. Bugarma we bug name? 2 Name din bugaryan suwukiyk sowayar? 4 Dini ill suwuklyklar biden bugergerlarmy? . eee kondensasiyasy néme? er ugarmanya aligh namelere bagly? 6: Dorgan be dip nahi buge apse? 1. Doygun dil bug disiip nihil by rdylyar? 23-nji GONOKME: 1. Oguz ayy Yauys vad ayy, OEM YY Yeas Yaad, kége 8Lboldy we birsalymda gurady. syoda Jey Jeb Ke Kop wala gummy ny Sind myn syrkawlap gyzeyny galan sealer name Agen Hkawlap eyzeyny golande ons dere yaly creer gOrtlye. 3, Turkmenistands yssy gura igh; Tufkmenistanda yssy gurak howa bolup, hovan 2498 yen. ened Dl amir yny yen gecoaner Cyey hwaly yar. Munun sebébini diisindirin, } is ee { Nime Gin die ealyny Kupzede tugar 5. Kasi cay guyuldy, edil gonga cay palow iy 6 Yuwlan joraplary batareyanyn Ustiinde seri Sir tayyoy By ‘i tayyny byde sey, bepleksn bol gy soydular. Olaryn hajaysy basym gurar? Name au§92. Gaynama nama bug emele gelmegi bir gorntisidir. ‘Adaty bugarmada bug emele gelme suwuklygyn dasky tistiinde bolup geeyar. Gaynamada bolsa bug emele gelme suwuklygyt ahli gdwriiminde bolup gecyir. Diymekygayname suwuklygyit bittin géwriimi boyunca bug emele gelme hadysasydyr. Gaynama hadysasynyf ayratynlyklaryna gozegcilik etmek icin, igine suw guylan ayna gaby gyzdyryp baslalyh @l4-nji surat), Suwut temperaturasy yokarladygyga suwly gabyf diwarlarynyn iginde ownujak diwmejikler peyda bolyarlar. Bu diwmefiklerin icinde ozal suwda cergin yagdayynda bar bolan howa we suwuh doygun bugy bardyr. Entek suwuf temperaturasy peské, diwmejiklerin géwriimleri ulalyp, kem-kemden suwuh ‘istine golaylasyar. Diwmejikler ulalyp Yokary galyarlar we suwui iistiine golay yerlerde Yarylyarlar. Belli bir temperaturada diwmejikler suwun istiine yetip YarylyarlarSuwun gowriiminden diwméjikler képgilikleyin cykyp, yarylyp, olarya igindiki doygun buglar dasary cykyarlar. $x yagdayda suw gaynayar diyilyér. Gaynama hadysasynda hiisiyetli sesler direyér. Diwmejiklerin dorp baslamagy syggyldy, gaynama bygyrdy, Jokurdy yaly sesler déredyfar. ‘Tejribelerin gérkezisi Yaly, suw gaynap durka, onufl temperaturasy ‘iytgemeyir. Bu femperatura suwui gaynama temperaturasy diitsdr. Diirli suwuklyklaryf gaynama temperaturalary diirlidir. Gazlary-da sowadyp suwuklyga Gwrip boljar. Gazlar pes temperaturalarda gaynayan suwuklyk gOmniisine geqyirler. Gaty jisimleri has yokary temperaturalara cenli gyzdyryp, suwuk hala gesirip bolyar. Olary-suwuklyga owrilenden son gyzdyrsat, belli bir temperaturada gaynayarlar. I-nji jedwelde kadaly atmosfera basysynda gaynama temperatu 214-nji surat. L Kabir maddalaryi gaynama temperaturasy, °S (kadaly atmosfera basysynda) L-nji jedwet Wodorod -253] Siyt 100 Spirt_ 78 Simap 357 Kistorod 183 | Efir 35 ‘Suw 100 Garun_1740 Demir 2750 | Mis 2567 Tejribelerin girkezisi yaly, atmosfera basysy tiytel it E , atmosfera basysy iiytginde jisimlerin gaynama temperaturasy-da iiytgeyiir. Atmosfera basysy ulalsa, gaynama femperaturasy-da ulalyar we tersine. : Mysal icin, dagyit depesinde suw gayi a gayi = gaynadylsa, onuf gaynama temperaturasy kigelyir. Sebabi, yokary gitdikge atmosfera basysy pie SORAGLAR: 1. Suw gaynamazyndan én onda nihili hadysal n onda nihil hadysalar bolyar? 2. Gaynamanyn bugarmadan nime tapawudy bar? 8. Nahill hadysa gaynama diyilyr? ‘ 4. Gaynandan son yylylyk berilse-de néme ees vylylyk berilse-d ‘icin suwus temperaturasy 5. Gaynama temperaturasy atmosfera basysyna baglymy? $93. Bug emele gelmeginifi udel yylylygy Ozal bellip gerisimiz yaly, suwuklyk gaynap di mukdarda yylylyk berise-de onun eae ere co eeetya ind harclanjar? Energiyanyh saklaama kanuny boyunga ol ytip gitmeti 4il, Suwuklyk gaynap durka ona beriyin yylylyk mukdary suwuklygy buga Gwiirmiige harglanyar, sonust tigin gaynama temperaturasynda bugun igki energiyasy sol massaly suwuklygya icki energivasyndan képdir Def massaly dirli suwuklygy gaynama temperaturasynda buga Swiirmek figin pees bolyan yylylyk mukdarlary den dildir. _Gajnama temperaturasynda 1 kg massaly suwul Swiirmek iigin gerek bolan sylylyk mukdaryna af cel ean udel jylylygy disilydr. Ony L (el) harpy bilen belgileyfirler. Bug emele gelmeginin udel yylylygy J/kg-da lcelyar. Suw icin bug emele gelmeginin udel yylylygy 2.3-10°I/kg-dyr. Bu bolsa 100°S temperaturasybolan gaynap duran suwui 1 kg-yny buga éwiirmek iigin 230% yylylyk mukdarynyn gerekdigini gérkezyfir. 2-nji jedwelde suwuklyklaryn bug emele gelmeginin udel yylylgy g6rkezilen. Kabir suwuklyklaryn bug emele gelmeginii udel yylylygy, J/kg. (kadaly atmosfera basysynda) L2-nji jedwel Suvi 23108 Efir 0.108 ‘Ammiak Gawuk) 1410" ‘Simap 0310 Spirt 091 Howa Gawak) 0210 G ama temperaturasynda alnan islendik suwuklygyit m kilogramyny buga dwiirmek ticin gerek bolan yylylyk mukdaryny hasaplamak iigin bug emele gelmeginin udel yylylygyny (L) suwuklygyi massasyna (m) képeltmeli. Q=L Bug emele gelmeginin udel yylylygyny ya-da suwuklygyn massasyny tapmaly bolsa asakdaky formulalardan peydalanmaly: p= Qe ™ i Suwuklygyi bugy sowuk zatlara galtasanda ol kondensirlenyar (215-nji. surat). Suwuklygyn bugy gaynama temperaturasynda kondensirlenende bug emele gelende sindirilen energiya baliinip cykyar. Bug emele gelende nace energiya sifdirilen bolsa, kondensirlenende m 3 m 215-nji surat. 24 2 Bug emele gelmeginin ude! yylylygy diyip nima aydylyar? 5. Spirtin bug emele gelmeginin udel yyiylygy 0,9109/ke Bu ni - yylylygy 0,9-10°7/kg. Bu néme Sot hem songa energiyanya bélinip cykyandygyny tejribeler gorkezyairler, Bug kondensirlenende béliinip cykyan energivany durmusda peydalanyarlar, Uly elektrik stansiyalaryndaky (mysal tcin, Mary YES) turbinalarda islenen buglar bilen suwy gyedyryp bolyat. Gyzan suwy jaylary, teplisalary yylatmak ‘gin, hammamlarda, kir yuwuljan we beyleki Kabir yerlerde durmus hajatlary tigin peydalanyarlar | Mesele ¢éizmegiii mysaly 20°S temperaturaly alnan 2 kg suwy 100°S-ly buga dwiirmek tigin niige yylylyk mukdary gerek? Berlen: Coziilisi m = 2kg Suwy buga Swiirmek iigin gerek bolan t,= 20'S s Pra yylylyk mukdary Q=Q, +Q, bu yerde Q — suwy 20°S-dan 100°S cenli gyzdyrmak digin harlanyan Yylylyk mukdary, yagny Q = cm(t,-t). Q — bu 100°S-da suwy buga |” ; Swiirmek figin harglanyan yylylyk 100°S 4,24107/(kg*S) 2310°I/kg, Ululyklaryf san bahalaryny goyup, alarys; Q= 4200/(ke'S) - 2kg(100'S-20°S)x Jogab; SORAGLAR: 308 |. Gaynama temperaturasy y t turasyni bugunya sysyny8 icki energiyasy uly? Name iicin? s 4. Bug kondensirienende ni ylylyk 4 Bug le name tlein yylylyk béliinip Gaynayan suwuklyk bugaranda a Yolylyk mukdaryn yar? fa-da kondensirlenende beryin nihili hasaplamaly? nji GONOKME: 12 kg saw bugy doly mukdaryny He 083)2, 10'S temperaturaly 200g suwy buga dwiirmek gin nige mukdarga { energiya gerek? (0,46-10°J) us iataper aly ee ware oly Unease elie Jy rmuldaryny bermel? (13/6104) 4.2 kg suwy 100°S-dan OS-c genll sowatdylr. Sonda nice yylyiyk mukdary bélunip gykar? Bger suwun deregine suw bugy aan bole, ge rlyiyk tmukdary bolinip ¢pkardy? (@,410'I, 8441049) ‘yYumus: a ‘Tebigatda suwufi aylanysy” diyen mowzukdan teswirleme yazyh §94. Tebigatda we tehnikada yylylyk hadysalary 80-nji mowzukda yylylyk berlis bilen baglanysykly birnige yyly hadysalaryna garap geodik Sol yerde yelin dremegini yylylyk hadysalary bilen diisiindiripdik. Yel tebigatda yylylyk hadysalarynyn yiize yykmagynya bir mysalydyr. = Tere iijtgemegi bilen bolup geestin hadysalar sylylyk hadysalarydyr. Tebigatda bolup gecyan ahli hadysalar diyen yaly yylylyk bilen ugurdas bolup gecyirler. Mehaniki hereketde siirtilme bolyar. Siirtiilmani yenip gecmek iigin is edilyar. Bu is maddanyn energiyasyny artdyrfar. Olaryit temperaturasy artar. Elektrik akymy bilen isleyin her bir enjam hem gyzyar. Howanya temperaturasy dytgip durjar. Howa, Giin sohlelerini juda az sindiryfr. Giin-sdhleleri howadan doly gecip gidyr diysegem Yalaysmarys, sonus figin atmosferanya yokary gatlaklarynda temperatura pesdir. Yerifi istinden 9-10 km yokarda howanyA temperaturasy tomus gysyna-da bir metizes bolup —S0°S—SS'S toweregidir. feranya Yerif tistiine golay gaflagyny®i we topragyh dstki gatlagynym temperaturasy dytgeyér. Ol Gin gbhlelernin geri energivasyna baglydys Topraga diisyfn Gin sohlelerinin bir bilegi topraga sifyir. Topragyn igki energivasy, diymek temperaturasy hem artyar. Topraga galtasya vyar, Onusi dykyzlygy kigelyir. Arhimedif giyji zerarly gyzgyn howa yokery galyar. Onui omuny yokarky sowuk howa gatla Ol hem gyzyp yokary galyar. howanya yi te tlaklaryna be yar. Konweksiya atmosferany abi peraturasy 7 ~ Yerin fistiinde yasayan ynsan, haywan we ésiimlik, howanyn seyle Uytgesmelerine uygunlasmaly bolyar. Olar yasayys digin amatly Yylylyk sertlerini déretmeli bolyarlar. Tomsuna howanya temperaturasy Yokary. Adamyfi teninden howa yylylyk gidenok diysek hem bolar. | Yokary temperaturada (37°-45°) howadan Yylylyk alyp adam bedeninin temperaturasy yokarlanyar. $u yagdayda biz yuka torly, ak renkli egin-esik geymiige calysyarys. Ak renk Gin sohlesini az sifdiryar, Yuwka geyinenimizde bedenden dasky howa gidyn yylylyk mukdary Kopdiir. Gizenekli geyim geylende dasky howa endamyna degip, Konweksiya arkaly ondan yylylyk mukdaryny alyp gidyar. Bularyn Ghlisi bedenin temperaturasynyi yokarlanmagynyn dtiini alyar, Gysyna tersine, howanya tamperaturasy pese diisyir. Adamyi teninden gereginden kép yylylyk mukdaryny alyp gid: | ler. Tenift temperaturasy pese diisip, adam figin amatsyz bolyar. Bu yagdayda biz esigimizi galynyrak geyyaris we gara renklirak esik geymige salysyarys, Geyim galya bolsa, yylylygyi tenden howa gecmesi kynlasyar. Yslar yapylyar we konweksiya arkaly yylylyk yitgisi azalyar. Gara reiklirak esik geyilende dziine disyn Giin sohlelerini y? sitidiryar we yyly saklayar. Tehnikada dus gelyan islendik gural ‘slinde yylylyk béliinip cykyar. Elektrik, radio gurallary, yylylyk masynlary islinlerinde olar gyzyarlar. Bu enjamlaryn kadaly islemegi ligin olary amatly temperatura cenli sowatmaly bolyar. Hojalykda ginden ulanylyan yenil we yok masynlarynya, traktorlaryn we beylekilerin hereketlendirijileri gyzyar. Olary sowatmak iigin suw, antifriz yaly sowadyjy serigdeler peydalanylyar. Masynlaryf ézara sitily’in béleklerinin wagtya gecmegi bilen yonulmagy we gyzyp eremegi miimkin. Onun dniini almak iigin sowatmak bilen birlikde ol bélekler Yaglanyp durulyar. Yaglanyan béleklerin zara stirtilmesi azalyar. Yylylyk hadysalary bilen baglanysykly diirli cireler lukmanylykda kép peydalanylyar. Olardan sowuklanyfda ayaga, ele we gayry yerlere goyulyan gyzgyn suw ya-da bug wannalary, gowrulan gyzgyn duz yapmak, dabynyny kéze tutmak, ozekerit, App P*rafin gyzdyryp yapmak we basga gircleri mysal getirmek bolar. p15. Sorgye Ne1114. 217§95. Gazyn we buguit isi. Yylylyk hereketlendirijileri- Maddanyh icki energiyasyny fiytgetmegin iki usulynyn bardygyny Siz bilfarsiniz. Olaryn biti Yylylyk beris, beylekisi bolsa mehaniki is etmek usullarydyr. Icki energiyanyt mehaniki energiya gecisi tehnikada gifiden ulanylyar. Gisirilip oynalyan sarjagazyfi mysalynda bu hadysa seredelin. Sary Giflip cisirelin. Onun igindiki gazyA basysy dasyndakydan uly bolar. Eger sarjagazyn agzyny dansan, onun igindiki gaz gowriimini ‘iytgctmeyir. Egerde danyny ayyrsak, sarjagazyA igindiki gaz ginelyér, dasyna cykyar. Sar bola gazyn cykyan ugrunyf ters ugruna hereket edyir we Kinetik energiya eye bolyar. Bu energiya gazyn ginelip eden ‘mehaniki iginift hasabyna alyndy. Yene-de bir mysala garalyi. Probirkanyn igine az-owlak suw guyup agzyny dyky bilen yapalyn, sonra probirkany suw gaynayanca gyzdyralyi. Bug emele geler, yangyjyi energiyasy bugua icki energiyasyna geger. Bugun basysy artyp, dyky zynylyp gider. Bugun igki energiyasy onun ginelip edyfn isine harglandy. Bu energiya hem dyka kinetik energiya berdi. Eger-de probirkanyn deregine metaldan siindr, dykynyn yerine silindrin boyuna hereket edyéin porsen alynsa, onda yangyg Yananda gazyn ginelip edn isi porgeni herekete getirmige harglanardy. Yangy¢ yananda direyin yylylyk enegiyasyny mehaniki hereketit energijasyna éwiirydn gurlusa yylylyk hereketlendirijisi diyily@r. Bug masyny, iginde yandyrylyan hereketlendiriji bug we gaz turbinalary, reaktiw hereketlendirijileri yylylyk hereketlendirijilerine degislidirler. a Yylylyk hereketlendirijilerinde yangy¢ yanyp yylylyk energivasy boliinip cykyar. Bu energiya ilki gazyn ya-da buguh icki energiyasyna Gaz ya-da bug gifelip is edyr we edily’n isif’ netijesinde ol sowayar. Bu ig bolsa mehaniki energiya dwriilyir. SORAGLAR: al 1. Gazys Ya-da bugun gifelip is edydndigini gérkezyan nihili mysallary bilyarsiniz? 2, Yylylyk hereketlendirijisi nme? : 3. Yplyk hereketlendirierinin nihil grmlerini bigest? 4, Yylylyk hereketlendirijilerinde yangyiyn icki energiyasy nabill ‘Swrilligilerden son mehaniki ig edyéir? 218 4 §96. Icinde yandyrylyan hereketlendiriji Iginde yandyrylyan hereketlendiriji yylylyk hereketlendirijilerinin kép yayran gornisidir Iginde yandyrylyan hereketlendirijisinde yangye hereketlendirijinin hut iginde Yanyar. Sonut {icin hem ona iginde yandyrylyan yylylyk hereketlendiriji diyilyir. Iginde yandyrylyan hereketlendirijide (216-njy surat) silindr, porgen @), satun (4), tirsekli wal (5), mahowik (6), Kapanlar (1.2), we uggun beriji sem (7) bardyr Seyle hereketlendiriji képleng dért taktly iginde Yandyrylyén yylylyk hereketlendirijisi diyen at bilen bellidir. Hereketlendiriji ishinde porgen silindrin iginde hereket edyér. Porsenin yokary we asaky Yagdaylarynyn arasyndaky uzaklygy Porseniti gidimi (hody) ya-da takty diyilyar. Porsenin dért taktyna bir 4s aylawy (ikli) diyilyr. Porgenin bir taktynda tirsekli wal yarym aylaw edyér. Birinji taktyn basynda porgen asaklygyna hereket eda. Porsenin yokarsynda silindrin gowriimi ulalyar, ondaky howa seyreklenyéir Bu Yagdayda I-nji klapan acylyp, silindre yangye garyndysy sorulyar. Birinji taktyn ahyrynda silindrin igi yangye garyndysyndan dolyar we ‘inji Klapan yapylyar (217-nji a surat) Ikinji taktda porsen yokarlygyna salar, Yangye garyndysy gysylyar (2I7-nji b surat), Poryen. Yokarky getki Yagdaya yetende elektrik seminden cykyan uggun yangy¢ garyndysyny otlayar. Uciinji taktda Yangye yananda emele gelen gazyn basysy uly bolup, porgeni basyar we ony herekete getiryir. I edyar Qi?-nji ¢ surat), Porsenden hereket satuny iisti bilen tirsekli wala ‘esr. Wal we ofa birikdirilen uly massaly mahowik aylanyar. Netijede mahowik porgeni inersiya sebaipli asaky yagdayyndan cykaryp herekete setiryir. Dérdtinji taktyn dowamynda porsen yokaryk galYar we Yangy¢ Sniimleri dasaryk gysylyp gykarylyar. (217-nji d surat), Diymek, iginde Yandyrylyan hereketlendirijisi bir is aylawynda (siklinde) dért takt (I- sorus, 2-aysys, is edis, 4-cykarys) bar. Sonun gin hem bu masynlara fort taktly iginde yandyrylyan hereketlendiriji di 219 216-njy surat,$97. Bug turbinasy Geren mowzukda aydylysy aly, iginde Yandyrylyan_hereketlendirijiler-de gazyn EA aifelip edyfin isini masyny herekete getirmek 5 Ng | iigin ulanyarlar. Gazyn ya-da bugui edy’n 2. isi porgenia, satunya we tirsekli walya iisti bilen waly aylayar. Kabir hereketlendirijiler- cz de gazyi we buguh energiyasy gis-g6ni 2I7-nji surat. Awtomobillerde képleng 4, Kabirlerinde 8 silindrli 4 taktly iginde yandyrylyan_hereketlendirijiler peydalanylyar. Bu silindrlerde ig takty gezeKli-gezegine bolar yaly edilip, tirsekli wal yzygider energiya alyp duryar. Iginde yandyrylyan dort taktly © hereketlendirijiler_ atwomobillerde, ucarlarda teplewozlarda_ginden ulanylyar. Iginde yandyrylyan dort 218-nji surat. silindrli hereketlendirijilerin ‘kese- aly aylamaga harglanyar, Seyle hereketlenirjlere bug turbinalary Kesiginis,. gornlgl 218 nji surat diyllyar. Bug turbinasynyn isleyis eyzgysy 219-njy a suratda gérkezilendit. 3 Bug turbinasy waldan (5), pilgeler (2) oturdylan tegelek tigirgekden — fiisalea diskden (4), bug akidiji turbalardan (soplalardan) (1) ybaratdyr. Bug soplalar arkaly.batly gelip pilgelere urulyar we turbinany aylayar, SORAGLAR: BE rasan aera ieeirtiem Hizirki’ déwiirde ulanylyan bug turbinalarynda bir walda (okda) bir ‘i ‘a pM a Bate large sat oe dilde bimtice disk oturdylyar. Bug bolsa disklerde oturdylan ahi 2, Iginde yandyrylysin hereketlendiriji nahili béleklerden duryar? Hereketlendirijlerin aylawy (sikli) nlime? Porgenin bir takty mime? 5. Bir ig sikli nice taktdan duryar? . Her talda nabili fiziki hadysa bolup geeyar? 4 Ieinde yandyrylyan dért taktly hereketlendirijileri nirelerde ulanjarlar?- pilgelere urlup z energiyasyny beryfir we rotory aylayar. Bug turbinasynyh rotory we onui umumy gérniisi 219-njy b suratda gorkezilendit. Seyle bug turbinalarynyn kuwwaty juda uludyr. Kuwwaty 1200000 kWt yetyiin bug turbinalary bardyr. Bug turbinalary elektrostansivalarda, suw gaimilerinde gifden ylanylya ‘YES-lerde hem bular ginden ulanylyar. Wee 20 221 TeSORAGLAR: 1. Bug turbinasy néme? 2. Bug turbinasynyn gurlusy nihili? 3. Bug turbinasy nirelerde ulanylyar? §98. Reaktiw hereketlendirijiler Yylylyk hereketlendirijilerinin has kémil giniislerinin biri-reaktiw hereketlendirijilerdir. Bu hereketlendirijilerde Yangyiyh igki energivasy mehaniki hereketifi energiyasyna dzgeryar. Reaktiw hereketlendirijinin isleysine diisinmek figin Kabir mysallara, tejribelere yizleneli, 1. Elektrik yelpewajyny arabajygy® tistiine up, ony igledelin (220-nji surat). Sonda yelpewaiyn doredy’n howa akymy bir tarapa arabajyk bolsa oa garsylykly tarapa hereket edyér. Yelpewag howany bir giiye bilen iteryr, howa bolsa yelpewajy ululygy boyunga edil sonun yaly yéne garsylykly gliye bilen yelpewaja tisir edyér. Arabajygyi hereketi howa akymynyn gaytawul (reaksiya) giiyjtinia tisirinin netijesidir. 2, Oynawag rezin sary ‘iflép cisirelin we barmaklarymyz bilen onuf agzyny gysyp saklalyn (22I-nji a surat). Sary sypdyryp goybersek, conuh igindiki gaz agyk agyzdan, ‘Di-nji b suratda gorkezilisi yaly, saga tarap ciwdirilip ¢ykar. Sonda sar cepe herekete geler. Bu tejribede sary igindaki howanyit (gazyi) basysy dasky gursawynh basysyndan ul igindaki howanyn basysy ali tarapa den gegirilyar (Paskalyn kanuny). Saryh agzy agylanda howanyf cykyan tarapynda sarytt kese-Kesiginin meydany ‘onuh garsylykly tarapynyfikydan kigidir. Sonu gin sary agyk 220-nji surat = oe 4arapyna onui igindaki howanyn basys giiyji Yapyk tarapyna edilyfin basys giyjlinden kigidir. Bu giiyclerii tapawudy sary Yapyk tarapyna tisir edip, ony herekete getiryar. Muna saryn ciiwdiirilip cykyan howanyn gaytawul giyjinin tisirinin netijesidir diyip bolar. 3. Raketanyn hereketi-de cdwdirimin gaytawul giiyjinin tisiri netijesinde bolup gecyar. 222-nji suratda gadymy Hytayda belli bolan dirili: raketanya isleysi gorkezilen Ici bos gap dari bilen doldurylyar. Dari asaky ujundan yakylyar, of hayallyk bilen yanyp t raketa Yangyg Sniimleri asaklygyna giiwdiirilip gykyar. Raketa bolsa giiwdi herekete gelyir. Yokarda garalan tejribelerden alnan maglumatlary toplap: Yangy¢ jananda déran éniimlerifi ciwwdiriminiA gaytawul (reaksiya) giyjiini tisirindiki herekete reaktiw hereket diyilyar diyip bolar. Yangyjyi igki energiyasyny reaktiw hereketiniit energiy reaktiwy hereketlendiriji diyilyfir, Reaktiw hereketlendirijinin diiri gimiisleri bardyr, emma olaryf ahlisinde: 1) yangycly gap, 2) yanys kamerasy 3) Yangyjyn Yanys kamera berilmegini we yanys Oniimlerini dasky gursawa Gykaryan enjamlar bolmalydyr. Reaktiw hereketlendirijinin suwwuk Yangyclysy (nebit Sniimleri, spirt we sm) hem bolfar, gaty yangyclysam. Reaktiw ime garsylykly tarapa——999.nji surat Itergi soplasy gen Yanys ‘ amerasy Gykys soplasy 223-nji surat.224-nji surat. hereketlendirijili ucarlarda suwuk yangy¢ ulanylyar. Ony yakmak icin Kislorod gerek. Ony saklamak icin yérite gap bolmaly. Bularya hemmesi igeglerini we agramyny artdyryar, cykdayjy kép bolyar. Howa reaktiw hereketlendirijide kislorod gis-géni atmosferadan alynyar. 23-nji suratda seyle hereketlendirijinin cyzgysy gorkezilen. Ugar uganda itergi soplo arkaly howa akymy piirkilen Yangyg bilen garysyp yanys kamerasyna baryar. Ol yerde semi kémegi bilen yYangye garyndysy otlanyar. Emele gelen yangy Sniimleri cykys sopladan uly tizlik bilen ciiwdiirilip cykyarlar, netijede ugary hereketlendiriji reaktiw gig déreyir. Hiizirki zaman reaktiw ugarlarynda turbokompressorly howa reaktiw SE TN 225-nji surat. hereketlendiriji ulanylyar. Onda gosmaca hereketlendiriji bolup, ol gaz turbinasyny we onun bilen bir okda yerlesen kompressory isledyar (224-nji surat), Galan zatlar yokarda aydylysy yaly bolup gecyar. Gykys soplosyndan cykyan yangy¢ Sniimlerinin tizligi we temperaturasy nage uly bolsa ucaryi, raketanyit hereket tizligi-de sonca uludyr. 204 fe ~ 225-nji suratda reaktiw hereketlendirijili ugary (a) we raketany (b) ucus wagtynda goryarsiniz. Reaktiw hereketlendiriji kosmosa, Planetaara, Yyldyzara gitisliklere adamyh aralasmagy jigin esasy ulag serigdesidir. SORAGLAR: 1. Gaytawul (reaksiya) giyji name? 2.Gaytawul glyjinin doreysial nlhili disindirip bolar? 8. Darili raketa nihili isleyér? 4, Suwulk yangycly howa reaktiw herekeUeudirijinin gurlusy nahili? 5. Suwuk yangycly howa reaktiw hereketlendirijinin isleysini digimdirin. 6. Turbokompressorly howa reaktiw hereketlendirijili uearyn isleysi nai? 7. Raketanyn hereket tizligi nimelere bagly? an KosmO® Bamilerinde nahi lye Mereketlendirijsin’ wlanmak amatiy? féme ‘icin? ‘YuMUSLAR: 1. 226-njy suratda girkezilen desgany gurnaf. Guyguja suw guyull we nihili hadysa bolyandygyna gizeggilik edin, ony diisiindirin (guygujy gaty kagyzdan yasap bolar) 2, Mekdebin fizika otagynda bar bolan Segnerin tigrini alyn. Ol metal guyguedan we onuf asaky ujuna birikdirlen uglary garsylykly taraplara epilen inge turbajykdan yberatdyr (227-nji surat) Guyguja suw guyup, sBzegciik edin. Goren hadysatiyzy diisindirin Bab-niy surat 227.9 suet §99. Yylylyk hereketlendirijileriniit peydaly tisir koeffisiyenti ‘Yylylyk hereketlendirijilerinde yangyjyn icki energiyasy mehaniki ise Owrillyar. Yangyg yananda béliinip cykyan yylylyk mukdarynyn ahlisi mehaniki ige harclanmayar. Sebibi silindrin diwarlarynyn yyiylyk gesirijiligi zerarly béliinip gykyan yylylyk mukdarynya bir bélegi 205} | ] dasky gursawa berilyarwe ol peydasyz yityfr. Sunun yaly hem 1 eff ~< hereketlendirijilerin bir niige bolekleti peydasyz gyzVar. Porsen, satun, tirsekli wal herekete gelenlerinde hem sirtilme giyji déreyir we ony yenip energiyanyn bir bélegi harclanyar. Su yitgiler nice az bolsa, i hereketlendirijilerifi edyiin peydaly mehaniki isi songa uly bolyar we i tersine. Hereketlendirijilerin peydalylygyny hasiyetlendiryan ululyga ! onun peydaly tisir koeffisiyenti (PTK-sy) diyilyar | Hereketlendirijileri pesdaly isine sarp bolsan energiyanyii Jangye Comucnar doly Sananda biliinip eykyan dikli energiva bolan gatnasygyna san taydan 1) deit bolan ululyga hereketlendirijilerit peydaly taisir koeffisiyenti diyitydr. Fiziki ululyklarya birlikleri Ony 7 (ete) grek harpy bilen belgileyéier. Eger peydaly ige sarp | (Halkara ulgamynda — HU) bolan energiyany Qp, Yangye doly yananda bilinip gykyan ahi energiyany (Qj bilen belgilesek, onda hereketlendirijilerii PTK-sy asakdaky yaly tapylar | 1. Easy birlikler Q@ LS | Fiziki_ululyklar Atlary Belgilenisi Uzynlyk met a Hereketlendirijinin PTK-sy Sede ailladylyar. Sonuit iigin: Wagt a = Srey Massa Telogram i ety eee ‘Temperatura avn = Mysal fgin, yangye doly yananda balinip cykyan yylylyk mukdary ©F = 1060 J boisun. Onuit peydaly ise sarp bolany 250 J diyelin. Onda geyle 2. Yasama birlikler hereketlendirijinin PTK-s) i a Fizik ulalyklar | Adary Fauna | GE TIS ooar,; 100% = 258) tela Meydan inedordil mewr_| Saab fs Gowri Kub mete Vesh Hereketlendirijinin PTK-sy mydama I-den (100%-den) kigidir. Sebibi vane Qp mydama Oj-den kigidir Dykyziyk ub metrde m kgm Iginde yandyrylyan hereketlendirijinin PTK-sy 20-40%, bug kilogram, — turbinalarynynky 30% tweregidir. Tialik sekuntda metr cals SORAGLAR: Gigs nyuton 7 1. Hereketlendirijinin PTK-sy nime? : Be aan a 2. Name tigin PTK mydama birden kigi bolyar? Pa 3.PTK-sy 100% den hereketlendiriji bolup bilermi? Name ‘gin? 4. Hereketlendirijinin PTK-sy 35%. Bu name diyildigi? Is we ener "pal = \ 5. Néme cin bug turbinasynyn PTK-sy iginde yandyrylan Rana cat i hereketlendirijininkiden bimeme uly bolyar? rs We 26 1 iKabir fiziki ululyklary 6leeyiin abzallar Abzalyt ady Metrlik Sekunt Slgeyji Terezi. Giiyclgey)ji (dinamometr) ‘Termometr Temperatura Spidometr Tizlik | Barometr-aneroid Atmosfera basysy Manometr | Areometr Suwuklyklarya dykyzly Gigrometr, Psihrometr Howanyn cyglygy Altimetr Beyikligi (ugarlarda, | wertolyotlarda. oturdylyar) Tahometr Burg tizligi Gadymy tiirkmen dlgegleri 1 Tutam — tayagy gysymlanynda dort barmagyn F tam — tayagy gysymlanyfida drt barmagyf ini. 2, Sere — sem barmak bilen kiilbikinin doly gérlen arasy. 3 Garyy — bagam barmak bilen Kiilbikiinin doly gerlen aralygy. 4, Gulag — sag we cep gollarya airybas serlen aralygy. 5, Gary — yarym. gulaja barabar. 6. Kirbenke — 400 grama den birlik. 7. Gadak — kirbetike bilen kybapdas dlgeg (400g) 8 Getber — 100g dlgeg birligi. 9, Put — 16 kg Slgeg birligi. 10, Batman — takmynan 20 kg dlceg birligi. I, Harwar — bir esek yiiki 12, Agag — 6 km toweregi. 1 Gi 9 Ph nie we a sta Swept. $0. Tohigy'we a hapa §% Goer ep oe Fini uubkigy Senet. Fail uaga Say baod alte i. Oley abalanyyn Komegt len Seat second 5 Fel algae berate magma: (Gupeue ckana ens 1, Maddanya guriuy barada besangyg magiuinatlar §6 Jisim we madda. Baste anor ee asa §7. Maddanytgurlsy Se Molelat $9. Molekusirya eek Diffuiya $10, Broun hereket (Goqnaca skanal ign) = Su Simin temperauay bien ona moleklaaryye heroes Hag rasnaky talenyyyhe : Si Motekulaany frre ickcjmas we dangpaay S18 Maddanyn guruy trade molekljertine gine oo $14, Ollenme e = 515 Kepariyc $16. Madasnyn dist palary —— S17. Maccanyh dl balay disindilg 2ail tere gk Ki fimlenn Slgeglern keagilamek— TL Sisineria meant herekeli ne Beara tis S98 tsi mehaniktRerekes. Dyciyk: Meant ereeta we dnsygyh goriligi. Trayektoriya —__ _ si S19. Gonigyykly deigegii we dendipepiz becket ——— ‘$20. Tizlik. Denibigegsiz hereket. Tizligin lceg birligi___ es —_— 9. ‘§2L Denbleegsiz hereketin orta tizligi = 50" $22 Herckeinsoluny we wagiyy hasplamak $23 laesiya $24 isis Beare sd $25 Jisimin massasy. Massanyn Olgeg birligi 526. Tereciin KOmegitlenjsimin'masasyay Regen Sail tletbe ig, Terie simin masssyayn Olt S27 Maddanyn dykysiygy: Dykyiya Sle bilge $28 Simin dykyziay boyunga onus masssyny we govriminl baajlanak 4a tribe ig Caty jimi dykyalyeyaya Regie = S25 Gis. Gayjon Sep teh $8, capes Daan) -nji_tejribe isi. Purzinin ilislendirilisi we giygdlgeyjide glyclerin Glgelisi (gy welt layeye SETA atin Sime bc soiyeyk bojunga Was eBjin geld 533 Detormasiya hynny. Mapa BOY 291 Lg $68 Mehanikanyn , Vyiylyke mukdaryny asaplamak — §9, Gatnayily saplar— mens ee es 50 Siuclar, gala, sow gover degalar———— ane tare ig Gaty jamin wdel yyiIvk » me SE Glamol yey (red Gleave eogratyy Corned) ———— He ee ony mt S22 Manet, Naa om 5 Tag cain 0 arate eran Sane 2 S52 Dow puewmatikgekig Goynaga olarak Oyin) Swralme kanuny ee SH. Arhimed giyj. Jsimlerin yzme ser Rane ae be ses Maya ———— Tel crib in. Suoakigysiodlee so Hs wan Nees gn Py SMES pint women we etme se eee ii A ee mma may one PTE VES, Sony ieebe gt Suwaiphia nin Fieme poornin Gpyanaynnny — Syke Oteeg———— a $56 Howada ugmak ~~ S88, Eremegin udel Yyl9lyB¥ ———— $99, Amor! jsimlar (Gosmaga okamak OF) YV. Is we kuwwat. Energija a om $57. Jisimin hereket ugry bojunca tisir edyn giyiin ish, Isin Oloeg bisTigi Sor Kondenssiya Doygpn we dojgun dil bus— Wniy teicie Ig. sim dence guldyylanda we sUjrende eden i kexgitessek 137 $2: Gates ———— 58. Kuwovat, Kuwweat birligi— a SSE a emele gelmeginin wel yylyIyeY — 59. Energiya barada disinje—— S22 Teignda we tebkada JyiyhK_ badalary ———-——— $60, Potensial e288 omen Sox. Gazya we bugun ig Yylylyk hereketlendiijlert — 461. Hereket edjin simin Kinetik enerbiyasy $96 Iginde yandyryljan hereketlendinj {§62. Mehaniki energiyanyn bir gornigden basga bir gdmige gegmegi—— 3 $57. Bag, turbines) ————<—<————— S Deralsaky evel yln evergifsy we oar ela ee — Se econ a ae = ] $3 Re ili pny a Kose — Vie Ssilern desagramisivey eee $964, Jisimierin denagramty! §65. Desagramlylygyn gmisler §66. Yonekey mehanizmler Tenji tejribe igi. RygagyN denagramiyiyk jertini afdyblasdyrmak 157 67, Yapayt tekizlik —— i oe : 231G. Toylyyew, A. Hudayberdiyew, . Gurbangeldiyew, H. Hydyrow FIZIKA Orta mekdeplerin VI synpy iigin fizikadan okww kitaby Redaktory E. Berdiyewa Surat redaktory G. Orazmyradow Teh. redaktory M. Hudaygulyew Suratcy W. Petrenko Nesir i A. Caryyew ‘Yygnamaga berildi 19052003. Cap etmige rugsat edildi 18082003. Macberi 60x84, Ofset kagyzy. Kitap gamiturasy. Ofset cap edilis usuly. Fiz gap listi 14494023. Serthi reiki ottistki 5433 Cap listi 145. Hasap-nesir listi 14.92+033. Sany 131200. Sargyt Ne 114 ‘Tirkmen déwlet nesiryat gullugy. 744004, Asgabat, Galkynys kie., 20. ‘Tirkmen déwlet nesiryat gullugynyi Metbugat merkezi. 744004, Asgabat, Galkynys kic., 20. ‘Okuw kitabynyit peydalanylysy barada maghumat wwe atasyny ady Okuw Kitabyt sallanys yagdayy Okuw yylynya | Okuw yylyny dagynda ahyrynda ga aa 3