Zydzi W Okresie Drugiej Swiatyni

Jerzy Ciecieląg
ŻYDZI W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄ TYNI

538 przed Chr.–70 po Chr.
universitas
14103109
1
14103109
1
14103109
1
Jerzy Ciecieląg

Kraków
14103109
1
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
© Copyright by Jerzy Ciecieląg and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac

Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011, wyd. I
ISBN 978-83-242-1494-5
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Wanda Lohman
Projekt okładki i stron tytułowych

Sepielak
www.universitas.com.pl
14103109
1
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Część 1
Okres perski
ROZDZIAŁ 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Archeologia (materiał niepisany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2. Archeologia (materiał pisany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3. Źródła biblijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
4. Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
5. Źródła greckie i łacińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

1. Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2. Społeczeństwo i życie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4. Religia: świątynia, kult i praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
5. Religia: prawo, Biblia i wiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny: Okres niewoli babilońskiej.

Juda pod panowaniem perskim – prowincja Yehud . . . . . . . . . . . . 68
1. Droga do katastrofy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2. Juda po rządami państwa nowobabilońskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3. Powrót z wygnania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4. Juda pod rządami perskimi – wczesny okres . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5. Juda pod rządami perskimi – wiek V i IV przed Chr. . . . . . . . . . . . 87
Część 2
Okres hellenistyczny
ROZDZIAŁ 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

2. Papirusy, inskrypcje i monety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
3. Żydowskie źródła literackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
14103109
1
Spis treści
ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

1. Żydowska tożsamość, a hellenizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2. Oblicza hellenizmu w społeczeństwie żydowskim . . . . . . . . . . . . . 134
3. Hellenizm, a Żydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
4. Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
6. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

1. Aleksander Wielki i diadochowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
2. Okres ptolemejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
3. Wczesny okres rządów Seleucydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
4. Antioch IV Epifanes i „ohyda spustoszenia” . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
5. Powstanie Machabeuszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
6. Judea pod rządami Hasmoneuszy: Jan Hirkan I, Juda Arystobul I,
Aleksander Janneusz, Aleksandra Salome, Juda Arystobul II, Jan
Hirkan II, Antygonos Matatiasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Część 3
Okres rzymsko–herodiański
ROZDZIAŁ 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

2. Papirusy, inskrypcje i monety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
3. Źródła żydowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4. Józef Flawiusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

1. Żydzi wobec Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
2. Administracja monarchii herodiańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
3. Administracja Judei jako rzymskiej prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
4. Administracja Judei w okresie powstań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
6. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
14103109
1
Spis treści

1. Wojna domowa ostatnich Hasmoneuszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
2. Panowanie Heroda Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
3. Rządy Archelaosa, Antypasa i Heroda Filipa . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
4. Judea jako rzymska prowincja w latach 6–41 po Chr. . . . . . . . . . . 345
5. Panowanie Agryppy I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
6. Judea jako rzymska prowincja w latach 44–66 po Chr. . . . . . . . . . 365
7. Pierwsze powstanie przeciwko Rzymianom . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
Część 4
Żydzi w diasporze
ROZDZIAŁ 1. Żydowska tożsamość w diasporze . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

1. Mezopotamia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
2. Prowincja Azja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
3. Egipt i Cyrenajka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
4. Miasto Rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
5. Zachodnie prowincje Imperium Romanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
Dodatek 1. Arcykapłani okresu drugiej świątyni . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Dodatek 2. Listy władców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Wykaz literatury cytowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Indeks antycznych imion i nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Indeks współczesnych autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
14103109
1
14103109
1
Wstęp
Z zamiarem opisania dziejów narodu wybranego w okresie drugiej

świątyni nosiłem się od dawna. Dzięki zainteresowaniu Towarzystwa
Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas” oraz środkom
pozyskanym z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zamiar ten
mógł przyjąć szczęśliwie realne kształty. Prezentowana książka będzie
omawiać historię okresu drugiej świątyni w możliwie szerokim zakre-
sie, biorąc pod uwagę wydarzenia polityczne, społeczeństwo, admini-
strację, religię, geografię, literaturę. Trzeba pamiętać, że okres drugiej
świątyni był niezwykle ważny w historii narodu żydowskiego. Znisz-
czenie świątyni jerozolimskiej i niewola babilońska miały zasadniczy
wpływ na ukształtowanie się zupełnie nowego oblicza jahwizmu w po-
staci religii judaistycznej, religii bardziej rygorystycznej, nastawionej na
czystość kultową i przestrzeganie Prawa Mojżeszowego. Odbudowana
świątynia jerozolimska stała się centrum wszystkich Żydów. To w tym
okresie powstaje żydowska diaspora, przede wszystkim w Mezopota-
mii i Egipcie, ale również w innych prowincjach Imperium Romanum.
W okresie drugiej świątyni w pełni ukształtuje się hebrajska Biblia,
co znajdzie ostatecznie swój wyraz na synodzie w Jamnii około 90 r.
po Chr. Pojawiły się dwie nowe dynastie: hasmonejska i herodiańska,
pierwszej przyjdzie walczyć o wolność Judei i następnie rządzić nieza-
leżnym państwem jako arcykapłani i królowie, druga będzie już tylko
rządzić wasalnym państwem, a później Judea zostanie przekształcona
w rzymską prowincję. Jest to wreszcie okres, w którym pojawiło się
chrześcijaństwo, wyrosłe wprost korzeniami z wiary starszych braci.
I w końcu, nie należy zapominać, że okres drugiej świątyni skończył
14103109
1
10 Wstęp
się największym chyba nieszczęściem, jakie spotkało naród żydowski

w całej jego historii: w 70 r. po Chr. centrum życia narodu – świątynia
Jahwe w Jerozolimie – została spalona przez wojska rzymskie.
Nie wszystkie elementy będą mogły być opisane w należyty sposób,
zależy to bowiem przede wszystkim od dostępności źródeł. Pewnym
ograniczeniem jest też oczywiście rozmiar książki. Z konieczności
więc redukuję do niezbędnego minimum przypisy, cytując głównie
źródła i tylko najważniejsze opracowania. W większości syntez łaska-
wy czytelnik znajdzie obszerną literaturę przedmiotu. Tam, gdzie jest
to konieczne, prezentuję też przynajmniej zarys dyskusji naukowej,
względnie sygnalizuję kwestie, które są ciągle przedmiotem sporu.
Ponieważ jednak w zamyśle moja książka ma być podręcznikiem dla
studentów historii i archeologii, staram się zajmować jednoznaczne
stanowisko tam, gdzie jest to tylko możliwe, nawet jeżeli nie istnieje
wokół konkretnego tematu ogólny konsensus badaczy. Przedstawienie
jednak całej dyskusji naukowej musiałoby co najmniej podwoić obję-
tość książki.
Według wszelkich przyjętych zasad powinienem omówić tu do-
stępne badaczom źródła, dzięki którym jesteśmy w stanie zrekonstru-
ować dzieje okresu drugiej świątyni. Nie ma jednak takiej potrzeby,
ponieważ każda z czterech części książki rozpoczyna się od prezen-
tacji i krótkiego przeglądu źródeł archeologicznych i pisanych. Warto
jednak w tym miejscy wspomnieć przynajmniej o kilku ważnych syn-
tezach omawianego okresu. Najważniejszą jest chyba ciągle monumen-
talne dzieło Emila Schürera, napisane jeszcze pod koniec XIX w., ale
odświeżone i wydane przez brytyjskich uczonych w latach 1973–1987
(The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ 175 BCE
– AD 135, 3 vols., Edinburgh 1973–1987). Ta trzytomowa praca, mimo
postępów nauki, ciągle prezentuje sporą wartość. Równie ważna jest
książka E.M. Smallwood (The Jews under Roman Rule. From Pompey
to Diocletian, Leiden 1981)), jak też duże dzieło The Jewish People in the
First Century. Historical Geography, Political History, Cultural and Reli-
gious Life and Institutions, ed. by S. Safrai and M. Stern, 2 vols., Assen
1974–1976, w ramach serii Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum
Testamentum. Co ciekawe, jak dotąd nie powstał chyba zarys całości
okresu drugiej świątyni. A dokładniej rzecz ujmując, dopiero zaczął
powstawać, bowiem jak na razie Lester Grabbe wydał dwa z czterech
planowanych tomów, które mają objąć wreszcie całość okresu 538
przed Chr.–70 po Chr. Owe dwa tomy są nawet dość udane, choć
14103109
1
Wstęp 11
jest to dzieło ściśle naukowe i momentami nieco chyba zbyt trudne

w odbiorze, szczególnie dla czytelnika, który nie jest zbyt obeznany
z przedmiotem książek. Niemniej jednak należy się cieszyć, że taki
projekt jest realizowany i mieć nadzieję, iż zostanie doprowadzony do
końca.
Całość mojej książki została podzielona na cztery części, w każdej
z nich poruszane są te same elementy, choć z pewnymi odstępstwami
charakterystycznymi dla danej epoki. Tam, gdzie jest to efektem tra-
dycji lub przyjętym już zwyczajem, stosuję polskie wersje imion, np.
w przypadku Gajusza Juliusza Cezara, tam zaś, gdzie nie jest to możli-
we, stosuję transkrypcję łacińską. Podobnie jest z tytułami źródeł, któ-
re podaję w wersji łacińskiej, z kilkoma wyjątkami. Zwracam też uwa-
gę, iż często używam pojęcia Palestyna, jest to jednostka geograficzna,
nie historyczna, obejmująca swym zasięgiem cały obszar południowej
Syrii, włącznie z tzw. Zajordaniem. I na koniec, wszystkie ewentualne
pomyłki są wyłącznie moją winą.
Na zakończenie niech mi będzie wolno podziękować jeszcze Panu
Profesorowi Leszkowi Mrozewiczowi z Uniwersytetu im. Adama Mic-
kiewicza oraz Panu Profesorowi Janowi Ilukowi z Uniwersytetu Gdań-
skiego, których recenzje mojego projektu w znacznym stopniu przy-
czyniły się do pozyskania środków na wydanie książki dzięki dotacji
z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
14103109
1
14103109
1
Część 1
Okres perski
14103109
1
14103109
1
Rozdział 1
Źródła
1. Archeologia (materiał niepisany)
Juda. Okres panowania perskiego w Judzie charakteryzowały dwa

podstawowe fakty, a mianowicie dramatyczny spadek liczby ludności
i poważny ubytek małych miejscowości. Dwieście lat panowania per-
skiego przyniosło oczywiście stały przyrost mieszkańców, niemniej jed-
nak było to poważne cofnięcie się w porównaniu do wcześniejszego
okresu. Jedynym dużym skupiskiem ludności była naturalnie Jerozoli-
ma, natomiast pozostałe miejscowości podzielono na cztery kategorie:
w osadach pierwszej kategorii mieszkało do 50 mieszkańców, drugiej
od 51 do 125 osób, w trzeciej od 126 do 300 i w czwartej od 301 do
625 osób. W skład prowincji Yehud wchodziło też terytorium Benia-
mina, które generalnie uniknęło większych zniszczeń w czasie inwazji
babilońskiej i stało się de facto centrum prowincji w początkach jej
istnienia. Sytuacja zaczęła się zmieniać pod koniec VI w. przed Chr.,
kiedy to zaczynamy obserwować stopniowe zmniejszanie się zaludnie-
nia, co zapewne spowodowało przeniesienie centrum do Jerozolimy,
gdzie zaczęli napływać również mieszkańcy Beniamina. Wschodnia
część Judy i tereny pustynne uległy prawie całkowitemu wyludnieniu
C. E. Carter, The Emergence of Yehud in the Persian Period: A Social and Demographic
Study, Sheffield 1999, s. 215.
14103109
1
16 Okres perski
(zniknęło około 90 procent ludności). W samej Jerozolimie osadnictwo

w okresie perskim skupiało się głównie wokół starego Miasta Dawido-
wego i wzgórza świątynnego. Ludność stolicy ocenia się na około 3 tys.
osób. Na Wyżynie Judzkiej na południe od stolicy redukcja ludności
nie była aż tak drastyczna, z wyjątkiem dużych miejscowości, jedynym
wyjątkiem była okolica Beth-Zur, leżąca przy granicy.
Wykopaliska w Betel prowadzone były w latach 50. i 60. XX w.,
niestety ostateczny raport pozostawia wiele do życzenia. Archeolodzy
prowadzący tam wykopaliska dowodzili, iż miejscowość została znisz-
czona pod koniec okresu nowobabilońskiego i ponownie zasiedlona
w okresie perskim. Problem w tym, że przypisanie niektórych znale-
zisk do okresu perskiego jest dziś kwestionowane i przypuszcza się
raczej ponowne zasiedlenie w okresie hellenistycznym . Gibeon utożsa-
mia się dziś z el-Dżib, na północny zachód od Jerozolimy. Do znalezisk
z okresu perskiego należą odciski pieczęci z motywami w stylu greckim
i brązowy pierścień z inskrypcją wyrytą pismem aramejskim. Jej tekst
rekonstruuje się zazwyczaj jako „pani niebios” lub „pan Eszmuny”.
Znalezienie piwnic na wino zdaje się potwierdzać istnienie w Gibeonie
ośrodka produkcji wina w okresie neobabilońskim i perskim. Wydaje
się przy tym, iż miasto nie zostało zniszczone przez najazd Nabucho-
donozora i kontynuowało swoje istnienie aż do czasów rzymskich. Gi-
bea to rodzinne miasto króla Saula, utożsamiane ze współczesnym Tell
el-Ful na północ od Jerozolimy. Znajdowała się tam cytadela, zniszczo-
na po raz pierwszy przez Babilończyków prawdopodobnie w roku 597
przed Chr., choć wydaje się, że sama miejscowość została zniszczona
tylko częściowo i nadal była zamieszkana przez cały okres neobabi-
loński i początek okresu perskiego. Odbudowa i ponowne zasiedlenie
miało miejsce około roku 500 przed Chr., kiedy to powstała tu wioska
hodowców winorośli. Tell en-Nasbeh większość badaczy utożsamia
z Mispa, choć istnieją spore problemy z datacją warstw archeologicz-
nych. Miasto nie uległo zniszczeniu w czasie najazdu babilońskie-
go, w związku z czym nie obserwujemy jakichś zasadniczych zmian
O. Lipschits, Demographic Changes in Judah between the Seventh and the Fifth Centu-
ries B.C.E., w: O. Lipschits and J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judaeans in the Neo-
Babylonian Period, Winona Lake 2003, s. 329–332, 358.
NEAEHL, 1, s. 292–294.
NEAEHL, 2, s. 511–514.
NEAEHL, 2, s. 445–448.
14103109
1
Źródła 17
w funkcjonowaniu miasta, choć w okresie babilońskim przestano uży-

wać wewnętrznej bramy i licznych wcześniejszych budynków, zastąpio-
nych przez nowe, składające się z czterech pomieszczeń. Dość znaczne
rozmiary jednej z budowli pozwalają interpretować ją jako pałac lub
budynek publiczny o innym charakterze. Zaobserwowane zmiany wią-
żą się zapewne z rolą stołeczną Mispa w okresie babilońskim i perskim.
Trzeba jeszcze wspomnieć o odciskach pieczęci z okresu perskiego,
choć przynajmniej niektóre z nich mogą pochodzić z wcześniejszego
okresu neobabilońskiego. Jerycho identyfikowane jest z Tell es-Sultan,
a o jego zasiedleniu w okresie perskim świadczy m.in. attycka cerami-
ka datowana na V–IV w. przed Chr. oraz liczne pieczęcie yh i yh(w)d
oraz ‘wryw/yhwd. Wydaje się, że miejscowość została zniszczona przez
Babilończyków i ponownie zasiedlona w V w. przed Chr., choć już na
znacznie mniejszą skalę. Jerozolima, zniszczona w 586 r. przed Chr.
przez wojska Nabuchodonozora II najwyraźniej nie była zamieszkana
aż do początków okresu perskiego (względnie w bardzo niewielkim
stopniu). Ponowne osiedlanie się mieszkańców po powrocie z niewo-
li babilońskiej nie znajduje niestety zbyt wielkiego odzwierciedlenia
w materiale archeologicznym, choć wyraźnie widać, iż osadnictwo
ograniczało się do Miasta Dawida. Rzecz ciekawa, iż jak na razie wy-
kopaliska archeologiczne nie potwierdziły zbudowania nowego muru
miasta przez Nehemiasza. Z okresu perskiego pochodzą 74 pieczęcie,
w tym bez inskrypcji, z wyobrażeniem lwa oraz z inskrypcjami: yh(w)d
(Yehud), yhwd hnnh (Yehud Hananah), yhwd/yh’zr/phw (Yehud/Yeho’e
zer/namiestnik), l’hzy/phw (do Azhai/namiestnika) oraz yh (skrót dla
Yehud). Wspomnijmy wreszcie o grobach, odkrytych poza murami,
wskazującymi, iż okolica i groby były w stałym użyciu przynajmniej
do końca okresu perskiego. Ramat Rahel leży na południowy zachód
od Jerozolimy; w VIII–VII w. przed Chr. na wzgórzu wzniesiono kró-
lewską cytadelę zniszczoną podczas najazdu babilońskiego w 587 r.
przed Chr. (dowodzono nawet, że cytadela została zbudowana dopiero
w okresie perskim, ale nie ma na to dowodów). Wydaje się jednak,
że mocno zredukowane osadnictwo mogło tam funkcjonować aż do
końca VI w. przed Chr. Z okresu perskiego znaleziono liczne pieczęcie
z inskrypcją yh(w)d oraz phw z imionami Jehoezera i Ahazai (Ahiju),
NEAEHL, 3, s. 1098–1102.
NEAEHL, 2, s. 674–681.
NEAEHL, 2, s. 698–804.
14103109
1
18 Okres perski
którzy byli namiestnikami prowincji Yehud. Znalezienie tych pieczęci

może wskazywać, iż Ramat Rahel mogło być siedzibą administracji, co
być może powinno prowadzić nas do wniosku, iż przynajmniej częścio-
wo cytadela została w okresie perskim odbudowana. Brak jednak na to
dowodów. Z kolei Beth-Zur utożsamiane jest ze współczesnym Chirbet
et-Tubeiqah i najwyraźniej nie zostało zniszczone przez wojska babiloń-
skie. Identyfikacja okresu perskiego na stanowisku jest dość trudna,
choć znaleziono sporo perskiej ceramiki, która znajdowała się jednak
w cysternie, mogła więc zostać tam wrzucona w późniejszym czasie.
Najważniejszym znaleziskiem z tego okresu jest moneta z inskrypcją
yhzqyw hphh (namiestnik Ezechiasz); znaleziono też sporo pieczęci yhd.
Zauważmy jeszcze, iż w III w. przed Chr. powstała tu cytadela, któ-
rej datację proponowano jednak przenieść na okres perski. Miała być
ona wówczas rezydencją namiestnika prowincji Yehud. Jak na razie nie
można jednak znaleźć decydujących dowodów przemawiających za tą
hipotezą10. En-Gedi (dzisiejsze Tell Goren) również uległo zniszczeniu
przez wojska babilońskie, podobnie zresztą jak cały region wschodnie-
go Judy. Ponowne zasiedlenie nastąpiło pod koniec VI lub na początku
V w. przed Chr. Zbudowano wówczas tarasy przeznaczone pod budo-
wę, jak i pod produkcję rolną. Znaleziono sporo dobrej jakości attyckiej
ceramiki oraz pieczęcie yh i yh(d)w. Z tego okresu pochodzą też pozo-
stałości dużego budynku, otoczonego przez szereg mniejszych, który
został zbudowany w 1 połowie V w. przed Chr., zniszczony około 400
r. przed Chr., a później częściowo znowu był w użyciu11.
Samaria. Na terenie Samaritis przeprowadzono jak dotąd systema-
tyczne wykopaliska tylko w dwóch miejscach: w Samarii i Szechem.
Zwróćmy przy tym uwagę, iż granice prowincji są ciągle przedmiotem
sporu badaczy. Zniszczenia pod koniec okresu perskiego oraz zabudo-
wa w okresie hellenistycznym powodują, iż materiał z tego pierwszego
okresu dotarł do nas tylko w ograniczonym zakresie. Najazd asyryjski
i zniszczenie północnego królestwa Izraela w 722 r. przed Chr. moż-
na bardzo wyraźnie zaobserwować w gwałtowanym spadku zaludnie-
nia. Co ciekawe, w okresie perskim liczba osad przewyższała nawet tę
sprzed upadku Izraela, aby ponownie spaść w okresie hellenistycznym
(przy czym osadnictwo koncentrowało się w północnej i zachodniej
NEAEHL, 4, s. 1261–1267.
10 NEAEHL, 1, s. 259–261.
11 NEAEHL, 2, s. 399–409.
14103109
1
Źródła 19
części, ze znacznie mniejszą liczbą ludności na południu). Ogólną licz-

bę mieszkańców oblicza się w okresie perskim na około 42 tys., a więc
znacznie więcej niż w Judzie (około 30 tys.)12.
W Samarii pozostałości okresu perskiego znaleziono bardzo niewie-
le, głównie z powodu zniszczenia miasta u zarania epoki hellenistycz-
nej i późniejszej hellenistycznej zabudowy. Mamy więc nieco greckiej
ceramiki z VI–IV w. przed Chr., brązowy tron, na którym być może
zasiadał perski namiestnik, kilka wapiennych ołtarzy, kilka odcisków
pieczęci oraz monety (w tym kilka skarbów monet), wreszcie 14 sko-
rup z aramejskimi inskrypcjami trudnymi do interpretacji. Znaleziono
też dwudziestopięciocentymetrową warstwę gleby, na której prawdo-
podobnie znajdował się ogród lub park. Wraz z dokumentami z Wadi
Daliyeh wykopaliska wskazują, iż Samaria była w okresie perskim bar-
dzo dobrze prosperującym miastem13. Antyczne Szechem utożsamiane
jest ze współczesnym Tell Balatah, a pozostałości perskich znaleziono
tu niezbyt wiele, głównie z powodu zniszczenia miasta w tymże okre-
sie perskim. Pierwotnie datowano je na rok 475 przed Chr., ale dziś
badacze opowiadają się raczej za IV w. przed Chr. Nowa datacja opiera
się na znalezionym grobie achemenidzkim z połowy V w. przed Chr.
oraz na znaleziskach na Górze Gerizim, również z V w. przed Chr.
Z okresu perskiego datuje się też okrągły budynek o średnicy trzech
metrów. Obok ceramiki znaleziono również pieczęć przedstawiającą
polującego perskiego króla, uchwyt dzbana ze stemplem wyobrażają-
cym lwa i grecką monetę z wyspy Tazos. Największy problem spra-
wiają jednak pozostałości świątyni na Górze Gerizim, które niektórzy
badacze datowali na okres perski, względnie początek okresu helle-
nistycznego. Budowę świątyni w tym okresie sugeruje zresztą relacja
Józefa Flawiusza14. Równie dobrze jednak powstanie świątyni można
datować dopiero na okres rzymski, tak więc nie da się przy obecnym
stanie wiedzy dokładnie wydatować pozostałości na Górze Gerizim.
Inna sprawa, że najnowsze publikacje rzeczywiście powracają do da-
tacji na koniec V lub początek IV w. przed Chr. Istnieje też pogląd
mówiący, iż świątynię zbudował w czasach Nehemiasza namiestnik
prowincji Samarii, Sanballat15.
12 NEAEHL, 4, s. 1311–1312.
13 NEAEHL, 4, s. 1300–1310.
14 Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae 11, 304–345 (dalej Ant.).
15 NEAEHL, 2, s. 484–492.
14103109
1
20 Okres perski
Fenicja i Wybrzeże (Równina Szefela). Jest to obszar obejmujący

miasta i wioski wybrzeża śródziemnomorskiego, jak też Galileę i Rów-
ninę Szefela. Był on dość gęsto zaludniony, w rejonie Akki i w Ga-
lilei mamy do czynienia z intensywnym osadnictwem o charakterze
rolniczym. Wszystkie rzeki i zatoczki były tu przygotowane na przyj-
mowanie statków. W okresie perskim pojawiają się też osady rolni-
cze na Równinie Szaron, gdzie wcześniej takiego rodzaju osadnictwa
w ogóle nie było. Na wybrzeżu charakterystycznym zjawiskiem było
też istnienie peryferyjnych osad na obrzeżach dużych miast. Trzeba też
zauważyć istnienie w wielu miejscach fortyfikacji czy nawet twierdz,
co wskazuje, iż była to część perskiego systemu obrony. Wspomnijmy
jeszcze, iż na terenie dawnej Filistii mamy w tym okresie do czynienia
głównie z osadnictwem prezentującym fenicką kulturę materialną, co
niekoniecznie oznacza fenicką ludność oraz z pozostałościami grecki-
mi i cypryjskimi, wskazującymi na intensywne kontakty gospodarcze
z Grecją i Cyprem16.
Akko, czyli dzisiejsze Tell Fukhar przeżywało w okresie perskim
swoje największe znaczenie jako ważny ośrodek administracyjny i han-
dlowy, szczególnie w okresie panowania Kambyzesa. Jeden z odkry-
tych budynków publicznych odgrywał najprawdopodobniej rolę urzę-
dowej siedziby władz perskich. W drugim budynku natrafiono na
liczne przedmioty kultowe, figurki zoomorficzne i antropomorficzne,
jak też fenicki ostrakon związany z ofiarami dla Aszery. Odsłonięto
też budynki o konstrukcji fenickiej oraz ceramikę grecką, świadczą-
cą, obok przedmiotów fenickich, również o silnych wpływach grec-
kich17. Tell Abu Hawam, leżące u stóp Góry Karmel, nie zostało jak
dotychczas zidentyfikowane z żadnym antycznym miastem. Zostało
ono w każdym razie ponownie zasiedlone na początku okresu per-
skiego, po mniej więcej dwustuletniej przerwie. Miejscowość została
zniszczona na początku IV w. przed Chr. i ponownie odbudowana
w połowie tegoż wieku w formie hippodamejskiej, a znaleziska licz-
nych dzbanów świadczą o aktywności handlowej, głównie morskiej.
Wspomnijmy jeszcze o skarbie monet tyryjskich datowanych na lata
między 390 a 335 przed Chr.18. Warstwy kulturowe z okresu perskie-
16 L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, 1,
Yehud: A History of the Persian Province of Yehud, London–New York 2004, s. 41–42.
17 NEAEHL, 1, s. 16–31.
18 NEAEHL, 1, s. 7–14.
14103109
1
Źródła 21
go zostały znalezione również w Szikmonie, przy czym wcześniejsza

warstwa, datowana na przełom VI i V w. przed Chr., zawierała dziel-
nicę mieszkalną z ulicami ułożonymi według siatki hippodamejskiej.
Drugą warstwę datuje się na połowę IV w. przed Chr., a zawiera ona
duży, najwyraźniej pospiesznie zbudowany budynek oraz pierwszą
z trzech fortec, które tu istniały (dwie kolejne są późniejsze). Odkry-
to też kilka podziemnych magazynów, w tym jeden z dzbanami na
wino i fenickimi inskrypcjami oraz cypryjską ceramikę19. Tel Mega-
dim leży u ujścia rzeki Megadim i w okresie perskim zbudowano tam
nowy port. Najlepiej zachowały się pozostałości z V w. przed Chr.,
prezentujące dobrze ufortyfikowane miasto w stylu hippodamejskim.
Mury kazamatowe chroniły raczej przed nagłymi napadami niż re-
gularnymi oblężeniami. Na funkcję centrum handlowego z licznymi
magazynami wskazują znaleziska naczyń. Miasto zostało zniszczone
i opuszczone na początku IV w. przed Chr.20. W ‘Atlit pozostałości
okresu perskiego przykrył w większości zamek krzyżowców, niemniej
jednak najważniejszą konstrukcją jest niewątpliwie port, posiadający
dwa mola, przy których cumowały statki handlowe. Warto wspomnieć
odnalezienie szczątków greckiego okrętu wojennego, datowanego na
IV w. przed Chr.21. Dor odgrywało w okresie perskim znaczącą rolę.
Część mieszkalną zaprojektowano na wzór hippodamejski, znaleziono
też wiele magazynów wraz z dzbanami, jak też znaleziska wskazują-
ce na produkcję metalurgiczną oraz szkła. Odkryto też urządzenia
wykorzystywane do produkcji purpurowego barwnika, jak też ślady
produkcji obiektów kultowych, używanych w kulcie Baala i Asztarte.
Interesujące są też pozostałości greckiej świątyni, a także pochówki
psów. W połowie IV w. przed Chr. miasto zostało zniszczone, lecz na-
stępnie odbudowane z nowym systemem umocnień (w okresie helleni-
stycznym stanowiło królewską twierdzę Ptolemeuszy)22. Pozostałości
z okresu perskiego odnaleziono również w Megiddo, choć niestety ta
warstwa została usunięta, co uniemożliwia dalsze badania. W każdym
razie miasto funkcjonowało przez cały okres perski, do którego zdaje
się zaliczać twierdza, która być może została wówczas przebudowana.
Inne budynki przynależne do tego okresu to baraki; istniała wreszcie
19 NEAEHL, 4, s. 1373–1378.
20 NEAEHL, 3, s. 1001–1003.
21 NEAEHL, 1, s. 112–122.
22 NEAEHL, 1, s. 357–372.
14103109
1
22 Okres perski
też dzielnica mieszkalna, zbudowana, jak w wielu innych przypadkach,

na planie hippodamejskim. Wydaje się, że miasto zostało zniszczone
około 350 r. przed Chr., przy czym twierdza została odbudowana, choć
miasto nie zostało ponownie zasiedlone. Twierdza ta została zniszczona
przez armię Aleksandra Wielkiego, po czym miejsce zostało całkowicie
opuszczone23. Z okresu perskiego w Tel Mevorakh, rozpoczynającego
się w połowie V w. przed Chr., pochodzi m.in. duży budynek z central-
nie położonym dziedzińcem oraz budynek z kilkoma dziedzińcami,
wieża i mur kazamatowy. Zazwyczaj pozostałości te interpretuje się
jako wiejską posiadłość24. Mikhmoret było miastem portowym leżącym
u ujścia rzeki Aleksandra. Około 400 r. przed Chr. zbudowano tam
twierdzę górującą nad portem. Archeolodzy znaleźli ponadto attycką
ceramikę oraz tabliczkę klinową w języku babilońskim, datowaną na
panowanie Kambyzesa. Znaleziska te wskazują oczywiście na aktyw-
ność handlową25. Apollonia (Arsuf; Tell Arshaf) to miasto położone
na wybrzeżu między Jaffą a Cezareą Nadmorską, zbudowane dopiero
w okresie perskim. Co ciekawe, znaleziono liczne kości psów, jeszcze
liczniejsze kości owiec, kóz i bydła, jak też pewną ilość kości świń.
Przynajmniej część budynków miała charakter mieszkalny, a obecność
muszli ślimaka mureks wskazuje na produkcję purpurowego barwni-
ka lub wykorzystywanie go jako pożywienia26. Okazałe pozostałości
perskie odkryte zostały w Tell Michal (Makmisz), a zlokalizowano je
na pięciu wzgórzach. Z przełomu VI–V w. przed Chr. pochodzi forte-
ca wraz z obozem wojskowym i magazynami, co oznacza, iż stacjono-
wał tu perski garnizon lub przynajmniej istniał posterunek wojskowy.
W V w. przed Chr. w pobliżu fortecy powstała wioska, na co wskazują
pozostałości domów mieszkalnych, a mieszkańcy najwyraźniej trudni-
li się produkcją wina, jak i produkcją dzbanów do przechowywania
tegoż wina. Mamy też tutaj magazyn zboża, dwie świątynie, dzielni-
cę rzemieślniczą. Pozostałości pokazują, iż wioska stale się rozrasta-
ła w zaplanowany sposób. Odkryto również cmentarz, datowany na
IV w. przed Chr. Znaleziono też liczne stemple i bulle. Wydaje się, że
wioska w okresie perskim została wyraźnie podzielona na część re-
23 NEAEHL, 2, s. 1003–1024.
24 NEAEHL, 3, s. 1031–1035.
25 NEAEHL, 3, s. 1043–1046.
26 I.Roll and O. Tal, Apollonia-Arsuf, Final Report of Excavations, 1, The Persian and
Hellenistic Periods, Tel Aviv 1999.
14103109
1
Źródła 23
zydencjonalną, administracyjną, przemysłową, handlową i kultową 27.

Z pozostałości perskich w Jaffie/Joppie trzeba wymienić kilka silosów,
pozostałości murów (miasto zostało zniszczone) oraz magazyny, gdzie
znaleziono dużą liczbę identycznych attyckich mis28. Niektórzy bada-
cze dowodzą, iż Gezer (Tell Jezer) znajdowało się w granicach Yehud,
co jest jednak mało prawdopodobne. Miasto zostało zniszczone przez
Asyryjczyków, a później przez Babilończyków. Niestety okres perski
jest dość słabo poświadczony, niemniej jednak możemy mówić o pozo-
stałościach domów i kamiennym silosie, przedmiotach noszących pie-
częć faraona Neferitesa (ok. 399–392 przed Chr.), kilku wapiennych
ołtarzach, stemplach yhd i yršlm oraz attyckiej ceramice29. W V i IV w.
przed Chr. w Timnah funkcjonowała niewielka osada, co potwierdza-
ją pozostałości domostw30. Z kolei w Aszdod większość pozostałości
perskich przykryły zabudowania z okresu hellenistycznego, niemniej
odkryto duży budynek na kamiennych fundamentach, jak i pozostało-
ści fortecy31. Askalon/Aszkelon został zniszczony przez Babilończyków
około roku 603 przed Chr., lecz odbudowany na początku okresu per-
skiego. Powstały wtedy monumentalne budynki, magazyny i warsztaty.
Znaleziono wiele greckich przedmiotów, jak też mały skarb fenickich
monet z V w. przed Chr., liczne ostraka z fenickimi imionami. W mie-
ście przenikały się więc dwie kultury: grecka i fenicka. Niezwykłym
odkryciem jest około ośmiuset pochówków psów, zmarłych z przyczyn
naturalnych. Przypuszczano, że mogą mieć one związek z kultem Asz-
tarte i Melkarta, ale nie ma na to żadnych dowodów32. Tell el-H . esi
leżało na pograniczu Szefeli i Negewu i zamieszkane było już od epo-
ki chalkolitu. Wydaje się, iż umiejscowiona tu była forteca granicz-
na, funkcjonująca również w okresie perskim, służąca jako magazyn
i punkt postoju dla oddziałów perskich33.
Idumea, Arabia, Zajordanie. Idumea, obejmująca również część
Szefeli i pustyni Negew bardzo ucierpiała w wyniku najazdu babiloń-
skiego, jak też braku kontroli ze strony Jerozolimy. W okresie perskim
27 NEAEHL, 3, s. 1036–1041.
28 NEAEHL, 2, s. 655–659.
29 NEAEHL, 2, s. 496–504.
30 NEAEHL, 1, s. 151–157.
31 NEAEHL, 1, s. 93–102.
32 NEAEHL, 1, s. 103–112.
33 NEAEHL, 2, s. 630–634.
14103109
1
24 Okres perski
osadnictwo zostało wznowione głównie wokół Mareszchy/Marissy, im

dalej na południe tym redukcja osadnictwa była coraz większa. Bez
wątpienia w okresie tym zamieszkiwała na tych terenach również lud-
ność żydowska (choć raczej w niewielkiej liczbie), natomiast większość
nowych osadników przybywała ze wschodu i południa. Intensywne
osadnictwo możemy w okresie perskim zaobserwować w rejonie nad-
brzeżnym na południe od Gazy i na północno–zachodnim Synaju, co
wiązało się oczywiście z przebiegającymi tam szlakami handlowymi.
Przez bardzo długi czas archeolodzy nie natrafili na żadne ślady osad-
nictwa okresu perskiego w Zajordaniu, co doprowadziło nawet do kon-
kluzji o istnieniu przerwy w osadnictwie na tym terenie od VI do III w.
przed Chr. Nowe znaleziska, wciąż jednak niezbyt liczne i nie zawsze
łatwe w interpretacji, wskazują na istnienie osadnictwa w czasach
perskich. Pewną trudność sprawia też kwestia identyfikacji etnicznej
mieszkańców Idumei. Przyjmuje się zazwyczaj, iż Edomici najechali
dawne południowe tereny królestwa Judy i się tam osiedlili. Sprawa nie
jest jednak aż tak prosta, bowiem nie ma żadnych dowodów archeolo-
gicznych przemawiających za podbojem. Nie ma też w zasadzie stupro-
centowych dowodów, iż rzeczywiście od okresu perskiego terytorium
to zamieszkiwali Edomici. W gruncie rzeczy przypuszczenia te oparte
są na istnieniu w imionach teoforycznego elementu Qos/Qaus (bóstwo
edomickie) oraz na znalezionej ceramice w stylu edomickim. Z drugiej
strony nie ma przekonywających dowodów, które zaprzeczałyby dość
powszechnemu przekonaniu badaczy, iż w południowej części Judy,
zwanej teraz z grecka Idumeą, faktycznie zamieszkiwali Edomici. Wy-
daje się jednak, iż przybyli oni na te tereny nie w wyniku podboju, lecz
pokojowej infiltracji34.
Tell Zakariya zidentyfikowano jako antyczne Azekah, które zostało
zniszczone prawdopodobnie w czasach najazdu babilońskiego. Pozo-
stałości okresu perskiego są niezbyt liczne, ale wskazują na ponowne
34 Zob. m.in. J.R. Bartlett, Edom and Edomites, Sheffield 1987; P. Bieńkowski, The
Edomites: The Archaeological Evidence from Transjordan, w: D.V. Edelman (ed.), You
Shall not Abhora an Edomite for he is your Brother: Edom and Seir in History and Tradi-
tion, Atlanta 1995, s. 41–92; idem, The Persian Period, w: B. MacDonald, R. Adams and
P. Bieńkowski (eds.), The Archaeology of Jordan, Sheffield 2001, s. 347–365; idem, Tri-
bes, Trade, and Towns: A New Framework for the Late Iron Age in Southern Jordan and the
Negev, „BASOR” 323 (2001), s. 21–47.
14103109
1
Źródła 25
zasiedlenie miejscowości na przełomie VI i V w. przed Chr.35. Pozosta-

łości okresu perskiego znaleziono również w Mareszcha/Marissie, przy
czym zamieszkiwane były również jaskinie w dolnym mieście. Nie jest
wykluczone, iż już pod panowaniem perskim w mieście produkowa-
no oliwę oraz hodowano gołębie, chociaż dowody pochodzą głównie
z okresu hellenistycznego. Wreszcie, na okres perski datowane są też
ostraka z imionami zawierającymi teoforyczny element Qos/Qaus36.
Starożytne Lachisz, które z kolei identyfikuje się ze współczesnym
Tell ed-Duweir, zostało zniszczone przez najazd Nabuchodonozora
II. Niestety, odróżnienie warstwy perskiej od hellenistycznej jest bar-
dzo trudne, choć na ten pierwszy okres datuje się bramę oraz „rezy-
dencję”, która posiadała dziedziniec do spotkań pod gołym niebem.
Dzięki attyckiej ceramice budynek ten datuje się na 450–350 przed
Chr. Okresowi perskiemu przypisuje się również odkrytą w pobli-
żu świątynię, podobnie jak wapienne ołtarze37. Nieliczne znaleziska
związane z okresem perskim zostały odkryte w Tell ‘Azza/Tell H . aru-
be, choć stratygrafia stanowiska jest problematyczna38. Z kolei Tel Sera
jest dość powszechnie identyfikowane z antycznym Siklag, a z okresu
perskiego pochodzą silosy i spichlerze na zboże oraz pozostałości cy-
tadeli, zbudowanej na cytadeli asyryjskiej39. W Tell Jemmeh na czasy
perskie datuje się dużą fortecę, którą zastąpił później „pałac” i maga-
zyn oraz attycką ceramikę, jak też dowody wskazujące na obecność
w tym miejscu wielbłądów40. Pewne problemy dotyczą identyfikacji Tel
Haror, które utożsamia się z antycznym Gerar lub Gat. Miasto zosta-
ło zniszczone najwyraźniej przez Babilończyków, a później zasiedlone
ponownie w V i IV w. przed Chr. Z tego okresu pochodzą dwa duże
budynki, spichlerz na zboże, cmentarz oraz przedmioty greckie i cy-
pryjskie41. Spory archeologów toczone są również wokół Aradu, choć
panuje zgodność, iż tamtejsza twierdza została zniszczona przez Babi-
lończyków w dniach oblężenia Jerozolimy. Ponowne zasiedlenie nastą-
35 NEAEHL, 1, s. 123–124.
36 NEAEHL, 3, s. 948–957.
37 D. Ussishkin, Excavations and Restoration Work at Tel Lachish 1985–1994: Third
Preliminary Report, „Tel Aviv” 23 (1996), s. 3–60.
38 NEAEHL, 1, s. 49–53.
39 NEAEHL, 4, s. 1329–1335.
40 NEAEHL, 2, s. 667–674.
41 NEAEHL, 2, s. 580–584.
14103109
1
26 Okres perski
piło w V i IV w. przed Chr. Wydaje się, iż w mieście stacjonował perski

garnizon i funkcjonowała perska administracja42. Z okresu perskiego
pochodzi forteca w Tell el-Far’ah (południowym) oraz groby; wydaje się
ponadto, iż miejscowość była stosunkowo duża, na co wskazują dość
rozległe ślady zamieszkania43. Forteca w Kadesz Barnea (Tell el-Gude-
irat) została zniszczona przez Babilończyków w 587/586 r. przed Chr.,
a samo miasto, tyle że już bez fortyfikacji było zamieszkane w V i IV w.
przed Chr. Ciekawe, że mieszkano również w pomieszczeniach kaza-
matowych twierdzy. W jednej z jam znaleziono odcisk pieczęci yhd,
jedyny egzemplarz poza samą Judeą. Jak na razie nie odkryto śladów
osadnictwa z okresu hellenistycznego, najwyraźniej więc osada została
opuszczona wraz końcem panowania perskiego44. Tell el-Kheleifeh nad
zatoką Eljat identyfikuje się zazwyczaj z portem Esjon Geber, choć
nie ma na to w zasadzie żadnych dowodów archeologicznych. Przyna-
leżność odkrytych na stanowisku pozostałości jest przedmiotem kon-
trowersji, dlatego też tylko nieliczne z nich zostały datowane na okres
VI–IV w. przed Chr., w tym aramejskie i fenickie ostraka45. Antyczne
Rabbat Ammon leży obecnie w granicach Ammanu, stolicy Jordanii,
sercem miasta było wzgórze Jebel Qal’a, na którym znajdowała się
cytadela, przynajmniej częściowo zniszczona przez Babilończyków na
początku VI w. przed Chr. Zniszczenia zostały w jakiejś części od-
budowane i cytadela najwyraźniej była nadal używana w okresie per-
skim, z którego pochodzą też przedmioty znalezione w pochówkach46.
Duży budynek z centralnym dziedzińcem, zbudowany z cegły muło-
wej, a służący w okresie perskim jednocześnie jako forteca i siedziba
administracji został odkryty w Tell es-Sa’idiyeh. Powiązano z nim także
wapienny ołtarz kadzielny47. W Tell el-Mazar w okresie neobabilońskim
założono duży cmentarz, który był używany również w okresie per-
skim, znaleziono tam pieczęcie i inne obiekty. Ponadto z tego okresu
pochodzą pozostałości trzech dość lichych domów prywatnych, zbudo-
wanych z cegły mułowej. Obecność licznych dużych spichlerzy świad-
czy o tym, iż miejscowość zaopatrywała perskie wojska. Została ona
42 NEAEHL, 1, s. 82–87.
43 NEAEHL, 2, s. 441–444.
44 NEAEHL, 3, s. 843–847.
45 NEAEHL, 3, s. 867–870.
46 NEAEHL, 4, s. 1243–1252.
47 NEAEHL, 4, s. 1295–1300.
14103109
1
Źródła 27
zniszczona w wyniku najazdu Aleksandra Macedońskiego48. Z okresu

perskiego pochodzą w Heszbonie (Tell H . esbân), stolicy Moabu, frag-
menty muru akropolu, pozostałości wieży oraz aramejskie ostraka, jak
też ceramika49. W Tell el-‘Umeiri okresowi perskiemu przypisano bu-
dynek interpretowany jako perskie centrum administracyjne, jak też
uchwyty dzbanów z perskimi odciskami pieczęci50. Z kolei w Bueirah,
identyfikowanym ze stolicą Edomu Bozrah (choć nie ma na to do-
wodów) duży budynek administracyjny był również używany w okre-
sie perskim, ponadto w innym budynku znaleziono ceramikę z tego
okresu51.
2. Archeologia (materiał pisany)
Wśród materiału piśmiennego wymienić trzeba m.in. dokumenty

aramejskie z terenu Egiptu, które dostarczają informacji o życiu wspól-
not żydowskich nad Nilem; szczególne znaczenie mają te, mówiące
o żydowskiej kolonii militarnej na Elefantynie w V w. przed Chr.52 Pa-
pirusy zawierają głównie dane o charakterze prawnym, ekonomicznym
i osobistym, choć niektóre z nich przechowują też niezwykle istotne
informacje o bardziej ogólnym charakterze, że wspomnimy list na-
miestnika Judy o odbudowie lokalnej świątyni 53. Warto też wspomnieć
o znaleziskach w grotach Wadi Daliyeh54, które pozostawili tam głów-
nie samarytańscy uciekinierzy w okresie podboju perskiej Syrii przez
Aleksandra Wielkiego. Spośród znalezionych tam papirusów tylko dwa
dokumenty zachowały się w całości, reszta zaś tylko we fragmentach.
Większość z nich dotyczy sprzedaży niewolników, ale mamy też np.
dokumenty mówiące o sprzedaży domów czy też pokwitowania zacią-
gniętych pożyczek. Dla nas najważniejsze jest potwierdzenie, iż w cza-
48 NEAEHL, 3, s. 989–991.
49 NEAEHL, 2, s. 626–630.
50 OEANE, 5, s. 273–274.
51 ALB 2, s. 458.
52 B. Porten, Archives from Elephantine: The Life of an Ancient Jewish Military Colo-
ny, Berkeley 1968.
53 AP 30–33.
54 M.J.W. Leith (ed.), Wadi Daliyeh I: The Wadi Daliyeh Seal Impressions, Oxford 1997;
D.M. Gropp, Wadi Daliyeh II: The Samaria Papyri from Wadi Daliyeh, Oxford 2001.
14103109
1
28 Okres perski
sach panowania perskiego Samaria była osobną prowincją55, poznaje-

my nawet namiestników Hananiasza lub Ananiasza56 oraz Isiyatona57,
a być może również Aqabiaha58. Co ciekawe, większość imion poja-
wiających się w papirusach z Wadi Daliyeh to imiona hebrajskie, takie
jak Hananiasz, Ananiasz, Nehemiasz, ale są też imiona aramejskie,
fenickie, edomickie, akkadyjskie i perskie, przy czym niekoniecznie
świadczą one o przynależności etnicznej osób, które je nosiły. Poza
dokumentami znaleziono bulle (czyli pieczęcie) z motywami grecki-
mi i wschodnimi, które najwyraźniej były produkowane lokalnie, być
może w miastach fenickich. Większość bulli nie nosi żadnych inskryp-
cji, z wyjątkiem kilku, z których najbardziej interesująca, choć bardzo
silnie dyskutowana jest ta nosząca odniesienie do Izajasza, syna San-
ballata, namiestnika Samarii. Opublikowano też pieczęcie, w więk-
szości bez inskrypcji, noszące w przeważającej większości również
motywy greckie, takie jak Zeus, Herakles, Hermes i Afrodyta. Warto
przy okazji wspomnieć, że wiele postaci jest nago, co raczej zdarzało
się na pieczęciach niezwykle rzadko59. Na terenie Palestyny odkryto
także ostraka, które niełatwo interpretować60. Te z okresu perskiego
są w większości fenickie lub aramejskie, ale przynajmniej jeden ostra-
kon z Kadesz Barnea nosi najwyraźniej inskrypcję hebrajską. Ostraka
aramejskie z różnych stanowisk to w większości rachunki i zamówie-
nia zaopatrzenia, np. w mąkę, wino, oliwę czy drewno. Przynajmniej
niektóre rachunki mogły mieć też związek z podatkami61. Z okresu
perskiego z terenu Palestyny pochodzi też spora liczba pieczęci i od-
cisków pieczęci, z inskrypcjami i bez nich62. Problem w tym, że nie
wszystkie zostały znalezione na stanowiskach archeologicznych, lecz
np. na bazarach z antykami, co np. w Izraelu jest dość powszechne,
tak więc niektóre z nich mogą być po prostu fałszerstwami. Wśród
odcisków znajdziemy styl babiloński, perski, egipski i grecki, były więc
55 WDSP 4.1; 5.1.

56 WDSP 7.17.
57 WDSP 8.12.
58 WDSP 5.14.
59 L.L. Grabbe, op. cit., s. 55–58.
60 Zob. I. Eph’al and J. Naveh, Aramaic Ostraca of the Fourth Century BC from Idu
maea, Jerusalem 1996.
61 Ibidem, s. 59–60.
62 N. Avigad and B. Sass, Corpus of West Semitic Stamp Seals, Jerusalem 1997.
14103109
1
Źródła 29
one importowane, inne zaś produkowano na miejscu, ale imitowały

one importowane pieczęcie. Dla nas najważniejsze są pieczęcie noszące
inskrypcje yh, yhd oraz yhwd odnoszące się do nazwy prowincji Yehud
(być może do tej kategorii należą też pieczęcie z literą h). Niektóre
z nich noszą również tytuł namiestnik, a inne imiona. Trzeba tu wymie-
nić następujące inskrypcje: namiestnik Yehud; Yehud, Hananah; Yehud,
namiestnik Yeho’ezer; do Yeho’ezera; do namiestnika Ahzai; Urio Yehud;
do namiestnika Elnathana63. Warto też wspomnieć pieczęć z napisem
dla Shelomith, w służbie namiestnika Elnathana. Badacze dowodzą, iż
Shelomith była ważną osobą w administracji, kierując archiwum pro-
wincji, a ponadto być może była małżonką lub konkubiną namiestni-
ka64. Dość powszechne były też w Palestynie pieczęcie bez napisów,
noszące za to fenicko–izraelskie motywy, takie jak sfinksy, gryfy, gło-
wy ptaków, byków i baranów, lwy, konie i konie z jeźdźcami, kwiaty
lotosu; motywy perskie, gdzie przeważał lew, a czasem pojawiał się też
byk; wreszcie motywy greckie ze scenami mitologicznymi lub militar-
nymi65.
Królowie perscy mieli monopol na emisję monet złotych i srebr-
nych, w związku z czym w prowincjach możemy znaleźć wyłącznie
monety o małych nominałach, bite w brązie. Przez długi czas emisje
pochodzące z terenów Palestyny, w tym z samej prowincji Judy zali-
czane były do mennictwa filisto–arabskiego. Dziś jednak mówi się już
o monetach Yehud. Niestety, ogromna większość egzemplarzy nie po-
chodzi bezpośrednio z wykopalisk, tylko pięć zostało odkrytych przez
archeologów: jedna w Beth-Zur i cztery w Jerozolimie. Te ostatnie
mogą wskazywać na istnienie w Jerozolimie lokalnej mennicy, choć nie
możemy mieć w tym względzie pewności. Monety judejskie z okresu
perskiego zostały podzielone na trzy typy66. Pierwszy to dość marnie
wykonane egzemplarze, zapewne najwcześniejsze, noszące w większo-
ści wyobrażenie głowy Ateny na awersie oraz sowy na rewersie wraz
63 N. Avigad, Bullae and Seals from a Post-Exilic Judean Archive, Jerusalem 1976.
64 Ibidem, s. 11–13.
65 L.L. Grabbe, op. cit., s. 63.
66 L. Mildenberg, Yehud: A Preliminary Study of the Provincial Coinage of Judaea, w:
O. Mørkholm and N.M. Waggoner (eds.), Greek Numismatics and Archaeology: Essays in
Honor of Margaret Thompson, Wetteren 1979, s. 183–196 = Vestigia Leonis: Studien zur
antiken Numismatik Israels, Palästinas und der östlichen Mittelmeerwelt, Freiburg 1998, s.
67–76.
14103109
1
30 Okres perski
z paleohebrajską inskrypcją yhd, yhwd (Yehud). Drugą grupę tworzą

monety już lepszej jakości z motywami lilii, egipskiego sokoła i gło-
wy króla perskiego oraz oczywiście inskrypcją yhd. Do trzeciej grupy
zaliczamy monety, na których pojawia się zupełnie nowa inskrypcja
yh. zqyh hph. h (namiestnik Hezekiasz), odnosząca się z bardzo dużym
prawdopodobieństwem do namiestnika prowincji Yehud. Na awersie
znajduje się głowa w stylu greckim, zaś na rewersie ateńska sowa. Wy-
mienić ponadto trzeba unikalną monetę z inskrypcją ywh. nn hkwhn
(kapłan Johanan), datowaną najwcześniej na połowę IV w. przed Chr.
Być może ów Johanan był arcykapłanem lub perskim urzędnikiem po-
chodzącym z kapłańskiej rodziny. Druga niezwykła moneta na awersie
wyobraża głowę Ateny, na rewersie zaś znajduje się sowa i inskrypcja
ydw’ (Jaddua), datowana jest na 1 połowę IV w. przed Chr. Niektórzy
łączyli tę monetę z arcykapłanem Jadduą, ale swym stylem przypo-
mina monety samarytańskie67, jest to więc raczej czysta spekulacja.
Wreszcie trzecia niezwykła moneta jest dziesięć razy cięższa niż po-
zostałe, a użyte na niej pismo przypomina bardziej paleoaramejskie
niż paleohebrajskie. Na awersie znajduje się brodata głowa w korync-
kim hełmie, na rewersie zaś widzimy brodatego mężczyznę siedzącego
na skrzydlatym powozie, obok zaś znajduje się głowa egipskiego boga
Besa. Niektórzy badacze identyfikowali brodatego mężczyznę jako
Jahwe, inni doszukiwali się w nim bóstwa perskiego lub greckiego,
choć wydaje się, że jest to postać przedstawiająca po prostu bóstwo68,
choć próbowano łączyć też postać z namiestnikiem Bagohim69. Rów-
nież większość monet samarytańskich nie pochodzi z wykopalisk ar-
cheologicznych, lecz z bazarów z antykami. Cechą charakterystyczną
tego mennictwa jest bardzo duża liczba typów (doliczono się ich 224)
i powielają one zazwyczaj styl sydoński, tyryjski, cylicyjski i ateński70.
Pojawiają się na nich wyobrażenia: głowa Ateny, głowa Aretuzy, Hera-
kles, sowa ateńska, uskrzydlony Pegaz, nadzy młodzieńcy, perski król,
perski król walczący ze zwierzętami, perski król w rydwanie, postacie
w perskich ubraniach, lwy, byki (niektóre uskrzydlone), gryfy, sfinksy,
statki, hipopotamy, postać egipskiego boga Besa. Inskrypcje są ara-
67 Y. Meshorer and S. Qedar, Samarian Coinage, Jerusalem 1999, s. 23–24.

68 Tak L. Mildenberg, op. cit., s. 184 = s. 68.
69 Y. Meshorer, Ancient Jewish Coinage, 1, Persian Period Through Hasmonaeans, New
York 1982, s. 27–28.
70 Y. Meshorer and S. Qedar, op. cit., s. 32–33.
14103109
1
Źródła 31
mejskie i hebrajskie i odnoszą się do Samarii, Sanballata, Hananiasza,

Hijama, Abdela i Jeroboama oraz perskich satrapów. Prawdopodobnie
na monetach samarytańskich znajdują się też imiona synów Sanbal-
lata, co zdają się potwierdzać znaleziska w Wadi Daliyeh. Warto na
koniec wspomnieć, iż na stanowiskach w Palestynie znaleziono dużą
ilość monet fenickich, które wskazują przede wszystkim na ożywione
kontakty handlowe71.
3. Źródła biblijne
Księgi Nehemiasza i Ezdrasza odgrywają niezwykle istotną rolę

przy rekonstrukcji dziejów narodu wybranego w okresie perskim72. Ba-
dacze mają tendencję do łączenia tych dwóch ksiąg ze sobą ze względu
na bardzo podobną strukturę, która tworzy z nich jedną całość (choć
w wydaniach Biblii są osobno), co nie oznacza, że nie można ich czytać
osobno. Skądinąd sporo elementów przemawia za przypuszczeniem, iż
pierwotnie księgi powstały osobno i zostały zunifikowane z powodów
edytorskich. W każdym razie za jednością przemawiają też wspólne
tematy, jak choćby powrót Żydów z niewoli babilońskiej czy odbudowa
Jerozolimy i przywrócenie porządku zgodnie z Prawem. Są też jed-
nak duże różnice między dwoma tekstami, że wspomnimy chociażby
powtarzanie pewnych działań przez Ezdrasza, które już wydarzyły się
w czasach Zorobabela i arcykapłana Jozuego (np. zabranie ze sobą do
Jerozolimy kapłanów czy naczyń świątynnych) czy też historia Nehe-
miasza rozpoczynająca się od stolicy wciąż leżącej w gruzach. Sprawa
jest stosunkowo prosta, choć z drugiej strony dość niezwykła. Otóż
w tradycji żydowskiej przetrwały co najmniej trzy, jeśli nie cztery histo-
rie powrotu z niewoli babilońskiej i odbudowy Jerozolimy i świątyni73.
Wszystkie te trzy relacje zostały umieszczone w Ezdraszu–Nehemia-
szu. Nie jest moim zamiarem przedstawiać całej, dość skomplikowanej
problematyki związanej z tymi dwoma ważnymi tekstami, ale trzeba
wspomnieć, iż historie o powrocie i odbudowie różnią się między sobą
czasami w sposób dość zasadniczy. I znów dla przykładu, pierwsza fala
71 Zob. J. Elayi and A.G. Elayi, Tresor de monnaies pheniciennes et circulation moneta-
ire (Ve – IVe siècles avant J.-C.), Paris 1993.
72 Zob. L.L. Grabbe, Ezra and Nehemiah, London 1998.
73 L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism, op. cit., s. 74.
14103109
1
32 Okres perski
repatriantów z Babilonii przybyła albo pod przewodnictwem Szeszba-

sara, albo Zorobabela. Wszystko to czyni rekonstrukcję wydarzeń nie-
zwykle trudną.
Dla badacza ważne jest pytanie, jakimi źródłami posługiwali się au-
torzy Ezdrasza–Nehemiasza. Przypuszcza się, że jednym z nich mogą
być pamiętniki Ezdrasza, co jednak niezwykle trudno udowodnić
i właściwie jedynym dowodem na potwierdzenie tej hipotezy jest fakt,
iż część Ks. Ezdrasza napisana została w pierwszej osobie, co faktycz-
nie sprawia wrażenie, jakbyśmy mieli do czynienia z relacją samego
Ezdrasza. Kolejne źródło to oficjalne dokumenty perskie (np. tzw. de-
kret Cyrusa dotyczący powrotu Żydów z niewoli babilońskiej) i listy au-
torstwa perskich urzędników, w większości w języku aramejskim (ara-
mejski był językiem urzędowym w państwie perskim), cytowane w Ks.
Ezdrasza. Badacze są wciąż podzieleni w kwestii autentyczności tych
dokumentów, albo je przyjmując (choć zazwyczaj nie wszystkie), albo
traktując jako fałszerstwa. Nie ulega wątpliwości, że w tekstach tych
mamy do czynienia ze sporą ilością żydowskiej teologii, a więc wie-
le z opisanych faktów w rzeczywistości nie miało miejsca. Nie można
jednak wykluczyć autentyczności przynajmniej niektórych dokumen-
tów i listów w tym sensie, że rzeczywiście one powstały i faktycznie
pewne opisane w nich wydarzenia miały miejsce, ale zostały one odpo-
wiednie przerobione przez żydowskich skrybów (możemy tu wymienić
dla przykładu list Tattenaja czy dekret Artakserksesa dla Ezdrasza)74.
W przeciwieństwie do Ezdrasza nie ulega raczej żadnej wątpliwości, że
istniały pamiętniki Nehemiasza. Badacze oferowali bardzo ciekawą ich
interpretację, bowiem niektórzy dowodzili, że mamy tu do czynienia
z oficjalnym raportem dla władz perskich, inni twierdzili, iż jest to list
Nehemiasza do Boga, jeszcze inni twierdzili, że faktycznie jest to ra-
port, ale pierwotnie był on przeznaczony dla Persów, a później powsta-
ła wersja dla Żydów. Wreszcie przypuszcza się też, iż powstały dwie
wersje opowieści o działalności Nehemiasza w Jerozolimie; pierwsza
powstała w okresie naprawy murów Jerozolimy, a druga powstała nieco
później, kiedy pojawiła się opozycja przeciwko reformom wprowadzo-
nym przez byłego królewskiego podczaszego75. Ezdrasz–Nehemiasz
74 Ibidem, s. 78.
75 Zob. T. Reinmuth, Der Bericht Nehemias: Zur literarischen Eigenart, traditionsge-
schichtlichen Prägung und innerbiblischen Rezeption des Ich-Berichts Nehemias, Freiburg
2002; L.L. Grabbe, op. cit., s. 80.
14103109
1
Źródła 33
zawiera też wiele list osób, uwikłanych w wydarzenia, które stały się
udziałem obydwu reformatorów. Oczywiście, niekoniecznie zawierają
one prawdziwe imiona i mówią o postaciach historycznych. Rolą takich
list było głównie ukazanie relacji społecznych lub też przekazanie wia-
domości o charakterze teologicznym.
Ważny wkład w poznanie okresu perskiego wnoszą jeszcze inne
księgi prorockie, a mianowicie Księgi Aggeusza, Zachariasza i Ma-
lachiasza, które także wykazują pewne cechy wspólne76. Wszystkie
trzy poruszają kwestię odbudowy wspólnoty żydowskiej w Palestynie,
kwestię przywództwa tej wspólnoty (m.in. czy liderem był namiestnik,
czy arcykapłan, który z nich był ważniejszy, czy też może sprawowali
władzę wspólnie), kwestię świątyni jerozolimskiej i stanu kapłańskie-
go, wreszcie sprawy eschatologiczne. Nie wiemy kim był Aggeusz, choć
jest możliwe, że pełnił rolę proroka kultowego. Jego księga składa się
jedynie z dwóch rozdziałów i prawie w całości poświęcona jest od-
budowie świątyni. Zawiera przy tym liczne przepowiednie, wynika-
jące z niepowodzeń związanych z pracami budowlanymi, ale prorok
daje bardzo silną nadzieję eschatologiczną. Księgę Zachariasza dzieli
się zazwyczaj na Proto–Zachariasza i Deutero–Zachariasza, a czasem
pojawia się jeszcze Trito–Zachariasz, choć trzeba wyraźnie stwierdzić,
iż nie wszyscy uczeni akceptują ten podział. Proto–Zachariasz zawie-
ra wiele wizji i przepowiedni, również odnoszących się do odbudowy
świątyni oraz ustanowienia Bożego porządku. Warunkiem jest jednak
oczyszczenie się ludzi i powrót Jahwe do Syjonu. Ta część zawiera też
pomyślne elementy, bowiem na koniec dowiadujemy się, iż dobrobyt
i pomyślność powróciły do Izraela, bo Pan jest obecny w Jerozolimie.
W Deutero–Zachariaszu świątynia jest już co prawda odbudowana, ale
również tutaj jest mowa o oczyszczeniu wspólnoty. Generalnie jednak
ta część jest bardzo trudna w interpretacji. Ks. Malachiasza jest blisko
związana z Ks. Zachariasza, znajduje się w niej m.in. krytyka kapłań-
stwa, kwestie eschatologiczne, kwestie dotyczące małżeństwa, rozwo-
du i dziesięciny 77.
W przypadku tradycji Izajasza78 przyjmuje się, iż niektóre frag-
menty Proto–Izajasza mogły powstać w okresie perskim, a w szcze-
76 Zob. R.J. Coggins, Haggai, Zechariah, Malachi, Sheffield 1987.

78 J. Blenkinsopp, A History of Prophecy in Israel, Louisville 1996.
14103109
1
34 Okres perski
gólności tzw. Apokalipsa Izajasza79. Z kolei powstanie Deutero–Izaja-

sza datuje się dość powszechnie na okres niewoli babilońskiej. Dla nas
najważniejszy jest jednak Trito–Izajasz, który bez wątpienia powstał
w okresie perskim. Co ciekawe, niektóre jego fragmenty zdają się od-
zwierciedlać podziały w żydowskiej wspólnocie religijnej. Interpretuje
się je nawet jako atak na kult i kapłanów jerozolimskich, co w Biblii
jest wydarzeniem dość niezwykłym. Być może chodzi o jakieś prakty-
ki pogańskie jeszcze sprzed okresu niewoli babilońskiej, które w jakiś
sposób przetrwały do późniejszych czasów. W każdym razie, Trito–Iza-
jasz podejmuje takie tematy, jak eschatologia, uniwersalizm i nieprawe
kulty80. Przez całe dekady Księga Joela była datowana na czasy ma-
chabejskie, ale później pojawiły się głosy, iż należy ją w całości dato-
wać na czasy perskie. Obecnie na czasy perskie datuje się przynajmniej
dwa pierwsze rozdziały, podczas gdy następne na czasy hellenistyczne.
Wśród poruszanych przez nią tematów znajdują się sprawy dotyczące
kultu i kapłanów, np. mowa jest o plagach głodu i szarańczy, które mia-
ły wpływ na świątynię81. Najważniejszym punktem księgi jest przyszłe
miejsce i świętość Syjonu. Co do eschatologii to Ks. Joela mówi przede
wszystkim o Dniu Jahwe i jego interwencji, aby wywyższyć Izrael, uka-
rać jego wrogów i zaprowadzić nowy porządek82.
Większość badaczy datuje powstanie Księga Jonasza na okres per-
ski, choć nie można też całkowicie wykluczyć okresu hellenistycznego,
jak też przed niewolą babilońską. Księga zajmuje się dwiema kwestia-
mi: przepowiednią zapowiadającą zniszczenie Niniwy oraz miejscem
pogan w Bożym planie zbawienia. Z kolei Księgi Kronik (1 i 2) datuje
się od okresu perskiego do czasów machabejskich. Obecnie najbardziej
popularny jest wczesny okres hellenistyczny, ale nie jest wykluczone, iż
ich zasadniczy zręb powstał w okresie perskim. Większą część ksiąg
zajmuje historia monarchii izraelskiej paralelna do tej, zawartej w 1 i 2
Księdze Samuela oraz 1 i 2 Księdze Królewskiej. Badacze przyjmują,
iż obraz stanu kapłańskiego oraz funkcjonowanie kultu świątynnego
zawarte w Ks. Kronik odzwierciedlają tak naprawdę sytuację w okresie
perskim lub we wczesnym okresie hellenistycznym. Omawiając okres
perski nie można nie wspomnieć o tzw. dokumentach czy też trady-
79 Iz 24–27.
81 Jl 1, 9, 13, 16; 2, 17.
14103109
1
Źródła 35
cjach (jahwistyczna, elohistyczna, deuteronomiczna i kapłańska). Od

wielu lat teoria Graffa–Wellhausena jest pod silnym ostrzałem krytyki,
podobnie zresztą, jak datacja poszczególnych dokumentów. Nas naj-
bardziej interesuje tzw. Kodeks Kapłański, który większość badaczy
datuje na okres perski, choć nie brakowało głosów za datację na cza-
sy przed niewolą babilońską. Nie jest wykluczone, iż zasadnicza część
rzeczywiście powstała w okresie panowania perskiego, ale zawiera też
elementy powstałe wcześniej. Wszystko to oczywiście przy założeniu,
iż takie dokumenty/tradycje naprawdę istniały. Nie zmienia to jednak
faktu, iż mamy tu do czynienia z zebraniem wszystkich tradycyjnych
praktyk kultowych w społeczeństwie żydowskim83.
Przynajmniej część Księgi Przysłów powstała w okresie perskim,
choć wiele elementów wywodzi się z okresu przed niewolą. W każdym
razie uczeni zgadzają się, iż jej większość znana była w okresie per-
skim, co więcej, mogła wówczas otrzymać swój ostateczny kształt. Ks.
Przysłów jest właściwie summą żydowskiej mądrości, odnoszącej się
do niektórych aspektów życia, np. księga prezentuje bardzo pozytyw-
ny obraz kobiety. Pojawia się tam też Mądrość, która jest towarzysz-
ką Jahwe84. Nie jest wykluczone, iż w okresie perskim swą ostateczną
postać przybrała Księga Hioba, jeden z najniezwyklejszych tekstów
biblijnych, smutny, a jednocześnie dający nadzieję, poruszający kwe-
stię Bożej sprawiedliwości. Księga Estery została napisana prawdopo-
dobnie w okresie hellenistycznym, opowiada jednak historię Żydówki,
która stała się żoną perskiego króla. Tekst ten zalicza się zazwyczaj
do kategorii powieści czy też noweli historycznej, a sama historia jest
oczywiście zupełnie nieprawdopodobna, niemniej jednak może za-
wierać pewne elementy historii wspólnoty żydowskiej w Suzie. A poza
tym księga opisuje korzenie bardzo popularnego żydowskiego święta
Purim85. Dość duża rozbieżność panuje w kwestii datacji Księgi Rut,
choć większość zdaje się skłaniać ku okresowi perskiemu. Prezentu-
je ona tendencje uniwersalistyczne przedstawiając bardzo pozytywny
obraz nie-Żydówki. Obok Rut ważną rolę odgrywa Naomi, co skła-
niało nawet niektórych do przypuszczeń, iż autorką księgi jest kobieta.
Ostatnim tekstem biblijnym, którego zasadniczy zręb powstał najwy-
raźniej w okresie perskim jest Pieśń nad Pieśniami, choć pewne ele-
83 Ibidem, s. 99–101.
84 Prz 8, 22–31.
85 L.L. Grabbe, op. cit., s. 104–105.
14103109
1
36 Okres perski
menty mogły już powstać wcześniej. Dla porządku trzeba wspomnieć,

że istnieje też możliwość, iż tekst powstał we wczesnym okresie hel-
lenistycznym. Nie ma sensu wdawać się tu w dyskusję czy jest to lite-
ratura erotyczna, bowiem w gruncie rzeczy nie ma to najmniejszego
znaczenia. Badacze dowodzą, iż Pieśń może czerpać swoje korzenie
z egipskich pieśni miłosnych. Nie zapominajmy jednak, że literatura
o zabarwieniu miłosnym i erotycznym znana jest również chociażby
z Mezopotamii i język tamtejszych utworów jest w wielu przypadkach
jeszcze bardziej dosadny. Co do interpretacji, to najbardziej popularna
mówi oczywiście o miłości Izraela do Jahwe, ale tak naprawdę kwestia
tożsamości oblubieńca i oblubienicy pozostaje otwarta.
4. Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie
Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie nie dają nam bezpośred-

nich informacji o Żydach, ale pozwalają nakreślić ogólny obraz okresu
perskiego. I tak np. inskrypcje aramejskie, greckie i likijskie, dotyczące
kultu Ksantosa w Licji pozwalają przyjrzeć się stosunkowi władz per-
skich do lokalnych kultów. Warto też wspomnieć inskrypcję z Behistun,
która mówi o okolicznościach zdobycia tronu przez Dariusza I. Teksty
elamickie z Persepolis pozwalają się zapoznać z funkcjonowaniem per-
skiej administracji, jak też z kwestiami gospodarczymi (zaopatrzenie
magazynów królewskich, pokwitowania podatkowe). Wśród źródeł
babilońskich warto wspomnieć Kronikę Nabonida, opisującą wzrost
potęgi Cyrusa Wielkiego i podbój przez niego państwa nowobabiloń-
skigo. Bardzo ważnym tekstem jest cylinder Cyrusa (gliniany cylinder
pokryty klinową inskrypcją stanowiącą deklarację polityczną Cyrusa
po zdobyciu Babilonu), odzwierciedlający stosunek państwa perskiego
do lokalnych kultów. Był on często rozważany jako wzór dla dekretu
Cyrusa, zezwalającego Żydom na powrót do ojczystego kraju. Tekst na cy-
lindrze miał wskazywać, iż władca perski okazał swą przychylność nie
tylko Żydom, ale także wszystkim innym podbitym ludom. Problem
jednak w tym, że władcy państwa nowobabilońskiego również respek-
towali wolność religijną swoich poddanych, tak więc postępowanie
Persów nie było tu żadną nowością. Dla badań nad historią Żydów
ważne jest archiwum firmy rodziny Murašu z Nippur, ponieważ kilka
wysoko postawionych w niej osób to byli Żydzi, przynajmniej taki wnio-
sek można wysnuć na podstawie ich imion. Spośród źródeł egipskich
14103109
1
Źródła 37
warto wspomnieć inskrypcję opowiadającą historię Udjahorresneta,

egipskiego dworzanina i dowódcy królewskiej floty w okresie saickim
i perskim. Został on wysłany przez Dariusza I, aby zająć się sprawami
w „domu Egiptu”. Badacze wykorzystują tę historię jako ilustrację misji
Nehemiasza i Ezdrasza86.
5. Źródła greckie i łacińskie
Źródła greckie87 i łacińskie niewiele mówią o samej Palestynie, nie

mówiąc już o prowincji Yehud (nie ma o niej w źródłach klasycznych na-
wet pojedynczej wzmianki), choć wspominają o ważnych wydarzeniach
powiązanych z jej dziejami, a poza tym dostarczają też cennych infor-
macji o imperium perskim. Współcześni badacze doszli do wniosku, iż
dzieło Herodota jest jednym z najważniejszych źródeł do poznania pa-
nowania Cyrusa Wielkiego, Kambyzesa, Dariusza I i Kserksesa. W wielu
miejscach wykazuje on dobrą znajomość realiów imperium perskiego,
nie jest więc wykluczone, iż miał dostęp do perskich źródeł. „Ojciec
historii” prezentuje w swym dziele postawę krytyczną, dokonuje oceny
dowodów, często wykazuje daleko posunięty sceptycyzm88. Z drugiej
strony, dopuszcza przepowiednie, a więc uznaje istnienie boskiej in-
terwencji w życiu ludzi, co bynajmniej nie obniża wartości jego pracy.
Jego krytyka jest może czasem bardziej wynikiem zdrowego rozsądku
niż analizy posiadanych źródeł czy informacji, ale są to często poglądy
trafne, że wspomnimy chociażby wojnę trojańską. Herodot wyraźnie
stwierdza, iż żaden naród nie pozwoliłby się oblegać przez dziesięć
lat z powodu jednej kobiety89. W wielu miejscach mamy też dowody
potwierdzające, iż miał dostęp do wielu ważnych dowodów, sam też
podróżował i zbierał informacje, choć z drugiej strony przytacza liczne
anegdoty czy opowieści ludowe, często dotyczące błahych wydarzeń
czy mało istotnych postaci. Wagi jego dzieła nie da się jednak przece-
nić. Dla poznania dziejów perskich ważne jest też dzieło Tukidydesa
o wojnie peloponeskiej90, bowiem Persowie odegrali w niej znaczącą
86 L.L. Grabbe, op. cit., s. 107–117.

87 S. Hornblower (ed.), Greek Historiography, Oxford 1994.
88 Zob. D. Lateiner, The Historical Method of Herodotus, Toronto 1989.
89 Herodot, Historiae 12, 118–120.
90 S. Hornblower, Thucidydes, Baltimore 1987.
14103109
1
38 Okres perski
rolę (może bardziej ich pieniądze). Greckiego historyka można stawiać

za wzór dokładności i krytycznego podejścia do źródeł, choć, jak wielu
historyków klasycznych, przejawia nieco zbyt wielkie zamiłowanie do
wszelkiego rodzaju przemów, wygłaszanych przy różnych mniej lub bar-
dziej ważnych okazjach. Podobną rolę w odniesieniu do Persji spełnia
historyk z Oxyrhynchos, którego dzieło, będące kontynuacją narracji
Tukidydesa, zachowało się tylko fragmentarycznie. Kolejnym autorem
piszącym o imperium perskim był Ktezjasz, który po dostaniu się do
perskiej niewoli był przez 17 lat osobistym lekarzem Artakserksesa II.
Wydawać by się więc mogło, że miał wszelkie powody ku temu, aby
być dobrze obeznany z perskim dworem i perską historią. Niestety,
jego dzieło skupia się głównie na anegdotach, dworskich intrygach
i skandalach, pojawia się też sporo legend i podań ludowych. Problem
w tym, że inni greccy historycy opierali się w następnych latach na
jego dziele, a nie na znacznie bardziej wartościowym dziele Herodota.
Ktezjasz może być jedynie traktowany jako uzupełnienie ojca historii,
a i to przy zachowaniu daleko idącej ostrożności.
Sporo na temat Persji wiedział Ksenofont, który służył jako grecki
najemnik w czasie wojny domowej między Artakserksesem II a Cyru-
sem Młodszym. Jego najbardziej chyba znane dzieło, Anabasis, opisuje
marsz owych najemników nad Morze Czarne po klęsce i śmierci Cyru-
sa pod Kunaksą w 401 r. przed Chr. Kolejne jego dzieło to Hellenika,
kontynuujące Wojnę peloponeską, ale nie tak wartościowe. Wreszcie,
wymienić trzeba Cyropaedia, czyli życie Cyrusa, które poza istotnymi
i prawdziwymi faktami zawiera też sporo fałszerstw i pomyłek, trzeba
więc podchodzić do tego dzieła z ostrożnością91. Jego największą zale-
tą są chyba informacje o perskich zwyczajach, społeczeństwie i rządzie.
Autorem pierwszej historii powszechnej jest Eforos, którego dzieło było
też głównym źródłem Diodora Sycylijskiego. Jest też głównym źródłem
informacji o ostatnim półwieczu historii monarchii Achemenidów.
Diodor Sycylijski napisał w I w. przed Chr. kolejną historię powszech-
ną, przy czym nie był badaczem oryginalnym, ale raczej kompilatorem.
Ma to wpływ na wartość poszczególnych fragmentów w zależności od
źródeł, z jakich korzystał. Pisząc o państwie perskim korzystał z prac
Ktezjasza, Eforosa i Tukidydesa. Dla uzupełnienia pism innych histo-
91 D.L. Gera, Xenophon’s Cyropaedia: Style, Genre, and Literary Technique, Oxford
1993.
14103109
1
Źródła 39
ryków można wykorzystać niezachowane w całości do naszych czasów

dzieło Pompejusza Trogusa, znane z łacińskiego streszczenia z III w.
po Chr. autorstwa Justynusa. Plutarch jest z kolei autorem Żywotów
równoległych, które nie są może najwybitniejszymi dziełami historycz-
nymi, ale dostarczają wielu interesujących informacji. Dziejom Persji
poświęcony jest żywot Artakserksesa II oraz Aleksandra Wielkiego.
Skylaks, według informacji Herodota, podróżując wzdłuż rzeki Indus,
dotarł aż do Oceanu Indyjskiego w czasach panowania Dariusza I.
Niestety opis jego podróży się nie zachował, natomiast do nas dotarło
pod jego imieniem dziełko powstałe dopiero w IV w. po Chr. Znane
ono jest dodatkowo niestety z jednego manuskryptu, zawierającego
wiele pomyłek, zwanego Pseudo–Skylaksem. Niemniej, można w nim
znaleźć użyteczne informacje na temat geografii Palestyny w okresie
perskim. Strabo napisał znane dzieło Geographia, które w większo-
ści przetrwało do naszych czasów w siedemnastu księgach. Księga 16
poświęcona jest Mezopotamii, Syrii, Palestynie92 i Arabii. Prawdziwą
encyklopedią przyrodniczą świata starożytnego jest Historia Naturalis
Pliniusza Starszego, która zawiera też cenne informacje z terenu Pa-
lestyny. Pseudo–Arystoteles daje w swoim dziele Oeconomica ważne
informacje dotyczące gospodarki i administracji imperium perskiego,
w tym struktury państwa w momencie podboju Aleksandra Wielkie-
go. Tylko okazjonalnie można znaleźć odniesienia do historii perskiej
w Żywotach sławnych mężów Korneliusza Neposa. Omawiając okres
perski nie można nie wspomnieć o historykach Aleksandra Wielkiego.
Pierwszy z nich to Flawiusz Arrian, który napisał jedno z najważniej-
szych źródeł omawiających perską kampanię macedońskiego władcy.
Drugim jest Kwintus Kurcjusz Rufus, autor dzieła opisującego życie
Aleksandra w dziesięciu księgach. Dwie pierwsze, traktujące o okre-
sie przed podbojem Persji, nie zachowały się. Trzeba wreszcie wymie-
nić Józefa Flawiusza, któremu osobne miejsce zostanie poświęcone
w trzeciej części książki. Jego wiedza o państwie perskim opiera się
przede wszystkim na tekstach biblijnych, które po prostu parafrazuje.
Nie jest wykluczone, że znał też jakieś inne źródła, ale jeżeli tak było,
to w bardzo ograniczonym zakresie93.
92 Strabo, Geographia 16, 2, 28–36, 759–765.

93 L.L. Grabbe, op. cit., s. 125–130.
14103109
1
Rozdział 2
Społeczeństwo i instytucje
1. Administracja
Omawiając administrację prowincji Yehud warto przypomnieć, iż

organizacja imperium perskiego opierała się przede wszystkim na sa-
trapiach, a na ich czele stali satrapowie. Ze względu na rozległość pań-
stwa cieszyli się oni stosunkowo dużą niezależnością od rządu central-
nego, wywodzili się zazwyczaj z perskiej arystokracji lub też byli człon-
kami rodziny królewskiej. Centralne administrowanie tak ogromnym
imperium nie było oczywiście możliwe, w związku z tym przekazanie
satrapiom stosunkowo dużej autonomii było dobrym rozwiązaniem.
Z drugiej jednak strony, brak bezpośredniej kontroli ze strony rządu
centralnego powodował, iż satrapowie byli często na wpół niezależ-
nymi władcami, prowadzącymi własną politykę, nie zawsze zgodną
z wytycznymi Suzy. Inna sprawa, że zazwyczaj byli lepiej zorientowani
w sprawach dotyczących swoich satrapii i ich sąsiadów niż rezydujący
daleko król i jego ministrowie.
Granice Yehud. Dawny obszar królestwa Judy znalazł się, podob-
nie zresztą jak w czasach babilońskich, w satrapii Ebir-nari (za Eu-
fratem; Transeufrateńska). Trzeba bardzo wyraźnie zaznaczyć, iż nie
Zob. P. Briant, From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Leiden
2002.
14103109
1
Społeczeństwo i instytucje 41
posiadamy żadnych dowodów o pierwszorzędnym znaczeniu (np. źró-

deł dokumentarnych), które potwierdzałyby istnienie prowincji Yehud,
możemy ten fakt wysnuć tylko na podstawie pieczęci i przekazów bi-
blijnych (przede wszystkim Ksiąg Nehemiasza i Ezdrasza). Bez wątpie-
nia w skład prowincji wchodziła Juda właściwa, choć jak daleko na po-
łudnie sięgała, jest już przedmiotem sporu. Wspomniane przed chwilą
księgi przekazują co prawda listy miejscowości, które były zasiedlone
przez ludność żydowską, ale nie należy ich traktować jako wyznacz-
nika granic Yehud, bowiem zawierają one również miejsca poza Judą.
Pewną pomocą służyć też mogą pieczęcie, których zasięg występowa-
nia powinien określić granice prowincji. Na pewno na ich podstawie
możemy wskazać przynajmniej niektóre centra administracyjne, jak Je-
rozolima, Mispa, Jerycho, En-Gedi, Mos. ah i Ramat Rah.el, choć obec-
ność w tych miejscach pieczęci niekoniecznie musi dowodzić działania
tam administracji prowincjonalnej. Do tej listy możemy jeszcze dorzu-
cić H. orvat Zimri, Har Adar oraz Gibeon. Co do granic samej Judy to
na północy jej granica kończyła się w okolicach Betel, na wschodzie
opierała się o Jordan i Morze Martwe, na południu zaś dochodziła
w okolice Beth-Zur, obejmując również Hebron. Poważny problem ist-
nieje co do granicy zachodniej, bowiem prawdopodobnie do czasów
panowania Ezechiasza w skład Judy wchodziła Szefela, którą jednak
najwyraźniej Asyryjczycy później odłączyli i taki stan rzeczy utrzymy-
wał się również w okresie neobabilońskim. Powstaje więc pytanie, czy
Persowie zmienili sytuację i przyłączyli Szefelę z powrotem do Judy.
Z jednej strony, trudno znaleźć powód, dla którego mieli oni zmieniać
granice Judy, z drugiej jednak mamy do czynienia w okresie perskim
z przynajmniej częściowym zasiedleniem równiny przez ludność ży-
dowską, co przemawiałoby jednak za Szefelą w granicach Judy. Tak
więc Juda miała około dwóch tysięcy kilometrów kwadratowych po-
wierzchni i podzielona była na sześć dystryktów (pelek), a każdy z nich
był podzielony jeszcze na dwie mniejsze jednostki (przy czym ośro-
dek administracyjny jednej z tych jednostek znajdował się w stolicy
dystryktu): 1) Jerozolima i Ramat Rahel; 2) Keilah, obejmujące połu-
C.E. Carter, The Emergence of Yehud in the Persian Period: A Social and Demographic
Study, Sheffield 1999, s. 259–268.
O. Lipschits, Demographic Changes in Judah Between the Seventh and the Fifth Centu-
Babylonian Period, Winona Lake 2003, s. 345.
14103109
1
42 Okres perski
dniowo-zachodnią część prowincji oraz być może Abdullam; 3) Mispa,

obejmująca część północną oraz Gibeon; 4) Beth-haccerem, dystrykt
zachodni oraz być może Zanoah; 5) Beth-Zur, dystrykt południowy
i prawdopodobnie Tekoa; 6) Jerycho, dystrykt wschodni oraz Seenah.
Trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż zaprezentowany podział jest dziś przyj-
mowany przez większość badaczy, choć poddawany był dość poważnej
krytyce. Podział ten jest możliwy do zaakceptowania, choć nie da się
go, jak na razie, udowodnić z absolutną pewnością.
Niektórzy badacze przypuszczali, iż Juda tak naprawdę nie była
osobną prowincją, lecz w czasach babilońskich i perskich wchodziła
w skład prowincji Samarii. Opiera się to m.in. na fakcie, iż w trakcie
odbudowy świątyni jerozolimskiej na inspekcję przybył nie tylko sa-
trapa Ebir-nari, ale również przedstawiciele samarytańskiej warstwy
rządzącej, nie wspomina się natomiast o żadnym namiestniku Judy ,
czy też na twierdzeniu, iż peh. â (tytułem tym określeni są Szeszbasar
i Zorobabel) ma szerokie znaczenie i niekoniecznie musi oznaczać na-
miestnika, ale np. osobę o specjalnych uprawnieniach. Przeciwko tej
hipotezie przemawiają bardzo wyraźne dowody, przede wszystkim od-
ciski pieczęci na bullach i dzbanach oraz monety, gdzie wyraźnie jest
mowa o namiestnikach Yehud. Trzeba jednak uczciwie powiedzieć,
iż wspomniane źródła odnoszą się do okresu po misji Nehemiasza,
a więc nie mamy w zasadzie dowodów potwierdzających istnienie na-
miestników Yehud od początku okresu perskiego (poza oczywiście
przekazami biblijnymi). Nie ma jednak też powodu wątpić, iż tak nie
było, ponieważ trudno znaleźć powody, dla których Persowie nagle
mieli zmienić zdanie i utworzyli nową prowincję.
Organizacja prowincji Yehud. Na temat organizacji prowincji
Yehud powstało wiele mniej lub bardziej rozsądnych i prawdopodob-
nych teorii. Jedną z ciekawszych jest teza o istnieniu obywatelskiej
wspólnoty świątynnej jako części organizacji Judy. Zakłada ona, że
M. Avi-Yonah, The Holy Land from the Persian to the Arab Conquests (536 B.C. to
A.D. 640): A Historical Geography, Grand Rapids 1966, s. 19–23.
L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, 1, Yehud:
A History of the Persian Province of Judah, London–New York 2004, s. 138–139.
Teorię tę sformułował A. Alt, Die Rolle Samarias bei der Enstehung des Judentums, w:
idem, Kleine Schriften zur Geschichte des Volkes Israel, Münich 1953, s. 5–28.
Ezd 4.
Hipotezę tę sformułował J.P. Weinberg, The Citizen-Temple Community, Sheffield
1992.
14103109
1
po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej, dzięki decyzji Cyrusa, Juda

znajdowała się pod kontrolą samarytańską. Ludność żydowska otrzy-
mała pomoc władz perskich w odbudowie świątyni jerozolimskiej, ale
Szeszbasar i Zorobabel byli tylko nieoficjalnymi przywódcami rodzącej
się wspólnoty. Obywatelska wspólnota świątynna w Judzie powstała
dopiero w połowie V w. przed Chr. w wyniku edyktu Artakserksesa I.
Do wspólnoty mogli jednak należeć tylko ci, którzy powrócili z nie-
woli. Ogromna większość ludności, która pozostała w kraju, zosta-
ła z niej wykluczona. W tym czasie też Juda została przekształcona
w prowincję, choć Nehemiasz nie był namiestnikiem, tylko przywódcą
obywatelskiej wspólnoty świątynnej. Większość ziemi w prowincji była
wspólną własnością wspólnoty. Pod koniec okresu perskiego dwoistość
organizacyjna Judy zanikła, bowiem namiestnictwo prowincji zosta-
ło przeniesione na arcykapłana. Jest to hipoteza tyleż atrakcyjna, co
mało prawdopodobna.
Trudno też doszukać się istnienia Judy jako państwa świątynne-
go, choć możemy znaleźć pewne jego elementy, jak centralna pozycja
świątyni i eksponowana pozycja arcykapłana. Prowincja miała jednak
namiestnika, choć w początkach jej istnienia można zaobserwować
chyba istnienie swego rodzaju diarchii, przejawiającej się w równym
statusie namiestnika i arcykapłana, choć nie wszyscy badacze zgadzają
się z tą hipotezą10. Nie wiemy niestety czy wszyscy perscy namiestnicy
Yehud byli pochodzenia żydowskiego, choć z pewnością przynajmniej
niektórzy byli Żydami. Nie wszyscy też utrzymywali dobre stosunki
z arcykapłanami, co raczej przemawia przeciwko ewentualnej diarchii
w późniejszym okresie. Poruszamy się tu jednak bardziej w sferze spe-
kulacji niż faktów11.
Namiestnicy Yehud. Nie posiadamy niestety pełnej listy namiest-
ników prowincji, ale źródła zachowały imiona kilku z nich. Bez wątpie-
nia z punktu widzenia każdego badacza źródła epigraficzne są bardziej
wiarygodne niż literackie. W przypadku Judy są to głównie inskrypcje
na odciskach pieczęci. Przypomnijmy jednak, że część z nich pochodzi
z bazarów handlujących antykami, a nie z wykopalisk archeologicz-
nych, co obniża ich wartość. Na podstawie źródeł literackich oraz mo-
Ibidem, s. 123–126.
10 Np. D. W. Rooke, Zadok’s Heirs: The Role and Development of the High Priesthood
in Ancient Israel, Oxford 2000, s. 128–135.
11 L.L. Grabbe, op. cit., s. 147–148.
14103109
1
44 Okres perski
net lista namiestników wyglądałaby następująco: Szeszbasar, ok. 530

r. przed Chr.12; Zorobabel, ok. 520 r. przed Chr.13; Nehemiasz, ok.
445–432 przed Chr.14; Bagohi, ok. koniec V w. przed Chr.15; Heze-
kiasz, ok. 350–330 przed Chr. (pojawia się na monetach)16. Z kolei,
opierając się na odciskach pieczęci lista byłaby następująca: Jehoezer;
Ahzai; Elnatan17. Część badaczy datuje kadencje tych trzech ostat-
nich namiestników na przełom VI/V w. przed Chr, natomiast część
jakieś sto lat później, na przełom V/IV w. przed Chr. Do wymienio-
nych już dostojników trzeba jeszcze doliczyć Hanana, Uriawa/Urio
i Jadduę, którzy faktycznie mogli być również namiestnikami Judy, ale
nie mamy niestety na to żadnych dowodów (wspomnieć dla porząd-
ku wypada, iż Jadduę częściej proponuje się jako arcykapłana). Pewne
spory wywołał namiestnik Hezekiasz, pojawiający się na jednej z mo-
net, którego próbowano identyfikować z arcykapłanem Ezechiaszem,
wspominanym przez Hekatajosa z Abdery, który osiedlił się z wieloma
Żydami w Egipcie. Teoretycznie nie możemy tego wykluczyć, ponieważ
arcykapłan mógł być jednocześnie namiestnikiem, mamy tu jednak do
czynienia raczej z żydowską propagandą i te dwie osoby należy trakto-
wać oddzielnie18. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza wymieniają też innych
przywódców wspólnoty żydowskiej, pośród których badacze doszukują
się kolejnych namiestników Yehud, a są to: Zorobabel, Jozue, Nehe-
miasz, Serajasz/Azariasz, Reelajasz/Raamiasz, Nahamani, Mordechaj,
Bilszan, Mispar/Misperet, Bigwajasz, Rechum/Nechum i Baana19.
Wspomnijmy, iż np. Serajasz był ojcem Ezdrasza, a Mordechaj jest
wujem Estery. Nie możemy wykluczyć, że niektóre z tych postaci mo-
gły pełnić funkcję namiestnika Judy, choć nie mamy w tym względzie
pewności, na pewno jednak odgrywały z życiu prowincji ważną rolę.
12 Ezd 5, 14.
13 Ag 1, 1, 14; 2, 2, 21.
14 Ne 1–7.
15 TAD A 4.7.1; A 4.8.1; A 4.9.1.
17 Ibidem.
18 Zob. U. Rappaport, The First Judaean Coinage, „Journal of Jewish Studies” 32
(1981), s. 1–17; B. Bar-Kochva, Pseudo-Hecataeus, On the Jews: Legitimizing the Jewish
Diaspora, Berkeley 1996.
19 Ezd 2,2; Ne 7,7.
14103109
1
Pozostałe urzędy prowincji. Spośród pozostałych urzędów istnie-

jących w administracji prowincji Yehud20 najważniejszą rolę odgrywał
prefekt (s egan). Papirusy z Wadi Daliyeh wskazują, iż w Samarii prefekt
był drugą osobą w hierarchii po namiestniku. Co ciekawe, w Księ-
gach Ezdrasza i Nehemiasza znajdujemy prefektów wyłącznie w liczbie
mnogiej, np. kapłani, możni, prefekci i reszta nie wiedzieli o nocnym
rekonesansie Nehemiasza21. Prefekt pojawia się też w dokumentach
z Elefantyny, zazwyczaj w formułach prawnych, mówiących np. o pra-
wie do odwołania do prefekta i zawsze występuje tutaj liczba poje-
dyncza. Nieco bardziej skomplikowanym problemem są „starsi”, którzy
odnoszą się raczej do okresu sprzed niewoli babilońskiej22, choć być
może w niektórych miejscach ta instytucja rzeczywiście przetrwała.
Być może jest tu mowa po prostu o głowach poszczególnych rodów,
choć wówczas nie ma to nic wspólnego z oficjalną administracją pro-
wincjonalną23. U Ezdrasza i Nehemiasza pojawia się wreszcie zgro-
madzenie (qahal), które miało być zwoływane w szczególnie ważnych
sprawach24. Niektórzy historycy przypuszczali, iż zgromadzenie było
jedną z oficjalnych instytucji prowincjonalnych, dowodząc przy tym, iż
Juda była państwem świątynnym w ramach imperium perskiego, choć
nie ma na to żadnych dowodów. Istnienie ewentualnego zgromadzenia
nie znajduje żadnego odzwierciedlenia w pozostałej literaturze, jest też
raczej mało prawdopodobne, aby król perski zgodził się na istnienie
takiego ciała w podległej sobie prowincji. Ponadto, zwróćmy uwagę,
iż w przypadkach opisanych u Ezdrasza i Nehemiasza mamy raczej
do czynienia z doraźnym zebraniem się ludzi lub ze zwołaniem ich
przez namiestnika. Nie ma tu jednak śladu oficjalnego posiedzenia,
a już tym bardziej istnienia oficjalnej instytucji. W imperium perskim
językiem urzędowym był język aramejski (choć nie wszyscy się z tym
zgadzają), niemniej znamy oficjalne dokumenty również w innych ję-
zykach, np. w staroperskim, elamickim, akadyjskim. Oznaczało to tyl-
20 Zob. R. Albertz, The Thwarted Restoration, w: R. Albertz and B. Becking (eds.),

Yahwism after Exile: Perspectives on Israelite Religion in the Persian Era: Papers Read at the
First Meeting of the Europaean Asscociation for Biblical Studies, Utrecht, 6–9 August 2000,
Assen 2003, s. 11–13.
21 Ne 2, 16.
22 R. Albertz, op. cit., s. 13.
24 Ezd 10; Ne 5; 8; 9–10.
14103109
1
46 Okres perski
ko, iż pisarze pełnili w systemie administracyjnym niezwykle ważną

rolę. Również w życiu Izraela i Judy zarówno w okresie pierwszej, jak
i drugiej świątyni również pełnili niezastąpioną rolę25. W okresie per-
skim zawód pisarza upodobali sobie szczególnie Lewici, co zresztą nie
dziwi, bowiem personel świątynny musiał się wyróżniać m.in. predys-
pozycjami intelektualnymi. Świątynia nie zajmowała się tylko kultem,
ale również nauczaniem i rozwojem doktryny religijnej. Rzecz cieka-
wa, iż przekazy biblijne mówią nawet o rodzinnych klanach pisarzy
wśród Lewitów, że wspomnimy dla przykładu Jisharytów26. Również
odciski pieczęci potwierdzają istnienie pisarzy w Yehud (pojawiająca
się na nich inskrypcja mówi o pisarzu Jeremaju)27. O pisarzach mówią
również dokumenty z Elefantyny. W przypadku Yehud pisarze znaj-
dowali zatrudnienie w administracji prowincjonalnej oraz w świątyni
i większość z nich wywodziła się spośród Lewitów, a nie brakowało
też w ich szeregach zapewne kapłanów. Zwróćmy jeszcze uwagę, iż
byli niezbędni w każdej praktycznie dziedzinie życia, można się więc
domyślać, że na brak pracy raczej nie narzekali 28.
2. Społeczeństwo i życie codzienne
Tożsamość żydowska. W okresie perskim określenie Żyd/Judejczyk

rozumiane było głównie jako termin etniczny i geograficzny i ozna-
czało przede wszystkim mieszkańców Judy. Yehûdî (Yehûdîm) odnosił
się do wszystkich, których uważano za rodowitych mieszkańców Judy,
co oznaczało, iż nawet jeżeli mieszkał w innym miejscu, a pochodził
z Judy, był również określany mianem Żyd/Judejczyk. Tak więc przy-
należność do wspólnoty żydowskiej była kwestią urodzenia. Zauważ-
my przy tym, że nie spotykamy się właściwie z pojęciem Izraela poza
tekstami biblijnymi, choć trzeba pamiętać, iż w okresie perskim nie-
którzy autorzy ksiąg biblijnych (np. Ezdrasza i Nehemiasza oraz Ksiąg
Kronik) bardzo silnie podkreślali identyfikację Żydów z Yehud oraz
25 C. Schams, Jewish Scribes in the Second Temple Period, Sheffield 1998.
26 1 Krn 26, 29–32.
27 N. Avigad, Bullae and Seals from a Post-Exilic Judean Archive, Jerusalem 1976,
s. 7–8.
14103109
1
z Babilonii z Izraelem29. Warto jednak zapytać czy można było zostać

członkiem wspólnoty żydowskiej, jeśli należało się do innej grupy et-
nicznej? Problem ten pojawiał się w tym okresie raczej rzadko30. Za-
uważmy najpierw, iż mamy do czynienia z całkiem sporą liczbą obcych
kobiet, co zresztą nie oznacza, iż wszystkie one były nieżydowskiego
pochodzenia, ponieważ jako obce określano też Żydówki, które były
potomkiniami mieszkańców Judy deportowanych do Babilonii. Ponad-
to pojawia się kwestia zakazu małżeństw mieszanych, a dzieci z tych
związków uznawane były za dzieci z nieprawego łoża. W każdym razie
wydaje się, iż przypadki włączania do wspólnoty żydowskiej obcych
miały miejsce, nie wiemy niestety, jak wyglądało to w praktyce. Mo-
żemy się tylko domyślać, że takie małżeństwa były po prostu akcep-
towane i prowadziły normalne życie, a ich potomstwo uznawane już
było za żydowskie. Rzecz nie była jednak zapewne prosta i stąd pojawi
się w okresie późniejszym dokładna procedura konwersji na judaizm,
której zakończenie będzie oznaczało przyjęcie do wspólnoty nowego
członka, niebędącego Żydem z urodzenia.
Warstwy społeczne. Większość mieszkańców Judy zajmowała się
uprawą roli w rodzinnych, niewielkich gospodarstwach. Niezależnie
od tego czy byli właścicielami, czy tylko dzierżawcami, ich styl życia był
dość podobny. Na roli znajdujemy też robotników sezonowych i sta-
łych. Wyższe warstwy stanowili kapłani i możni31, przy czym ci pierwsi
byli przypadkiem szczególnym. Ich uprzywilejowana pozycja wynika-
ła ze służby w świątyni oraz z faktu, iż arcykapłan był jednocześnie
przywódcą wspólnoty, a w każdym razie jej najważniejszą postacią. Nie
należy sobie naturalnie wyobrażać, iż wszyscy kapłani powinni być
zaliczeni do elity, przynajmniej finansowej, ponieważ tylko nieliczni
zaliczali się jednocześnie do możnych. W późniejszym okresie w stanie
kapłańskim nastąpiło rozwarstwienie i część rodzin będzie zaliczana
do arystokracji kapłańskiej, ale należy przypuszczać, iż taka sytuacja
miała już miejsce w okresie perskim, że wspomnimy arcykapłański ród
Oniadów. Stan kapłański był dziedziczny, a kapłani utrzymywali się
z podatku świątynnego płaconego przez wszystkich Żydów. Nie wiemy
dokładnie, kim byli możni, choć na pewno zaliczali się do nich ludzie,
29 Ibidem, s. 171.
30 Wj 12, 48, gdzie warunkiem jest dokonanie obrzezania.
31 TAD A4.7.18–19// A4.8.7.17–18.
14103109
1
48 Okres perski
którzy cieszyli się dużym bogactwem i postrzegani byli jako liderzy

wspólnoty. W okresie perskim nie byli chyba zbyt liczną grupą, biorąc
pod uwagę całą liczebność ludności prowincji. Przynajmniej w przy-
padku niektórych możnych ich status będzie dziedziczony i rody te
będą stanowić arystokrację żydowską. Spośród możnych wywodzili się
też z pewnością najwyżsi urzędnicy w prowincji32.
Prawo. Niewiele nam wiadomo o funkcjonowaniu prawa w Yehud,
niewiele źródeł pochodzi z jej terenu, w większości dysponujemy doku-
mentami z obszarów sąsiednich. Trzeba pamiętać, że większość prze-
pisów prawnych, którymi kierowała się wspólnota żydowska, zawarta
jest w Biblii, co niekoniecznie oznacza, iż znajdziemy tam jednolity ko-
deks prawny. Sprawa jest bardziej złożona, niemniej jednak generalnie
w Biblii mamy cztery najważniejsze zbiory prawne: pierwszy i chyba
najważniejszy to Dziesięć Przykazań, podstawa wszystkich systemów
prawnych również w świecie współczesnym33; drugi to Kodeks Przy-
mierza34; trzeci to Kodeks Deuteronomiczny35; wreszcie czwarty to
Kodeks Świętości36. Do tego dochodzą inne przykłady praw, decyzji
prawnych, opisy praktyk sądowych i prawo zwyczajowe, opisane w in-
nych miejscach Biblii. Dla nas najważniejsze jest jednak pytanie czy
wspólnota żydowska żyła według tych praw? W zasadzie należałoby
odpowiedzieć na to pytanie dwojako, tak i nie. Trzeba pamiętać, iż
przepisy zawarte w owych kodeksach prawnych zawierały pewien ideał
i do pewnego stopnia były kreacją autorów, choć bez wątpienia włączo-
no do nich wiele obowiązujących zwyczajów i ogólnie przyjętych norm.
Owa idealizacja prawa biblijnego przejawia się w codziennej praktyce,
znanej nam głównie z dokumentów z Elefantyny i z Wadi Daliyeh.
W niektórych przypadkach mamy do czynienia wręcz z przeciwnym
działaniem w stosunku do kodeksów biblijnych. Żeby nie być goło-
słownym: wspomniane dokumenty nie mówią o przypadkach uwalnia-
nia po sześciu latach niewolników wywodzących się z własnego na-
rodu37, nie mamy żadnych dowodów wskazujących na przestrzeganie
roku szabatowego czy jubileuszowego w okresie perskim. Ten pierwszy
32 L.L. Grabbe, op. cit., s. 172–173.

33 Wj 20, 2–14; Pwt 5, 6–18.
34 Wj 20, 19–23, 33.
35 Pwt 12–26.
36 Kpł 17–26.
37 Pwt 15, 12–15.
14103109
1
będzie przestrzegany dopiero od II w. przed Chr., choć nie jest wyklu-

czone, iż proces ten zaczął się wcześniej.
W konsekwencji wypada stwierdzić, iż biblijne kodeksy prawne są
mieszanką praw kultowych z prawami cywilnymi, co jest sytuacją wy-
jątkową i niespotykaną w przypadku innych kodeksów prawnych sta-
rożytnego Wschodu. Zdarza się, iż prawa zawarte w Biblii nawzajem
się wykluczają, co wynika chociażby z różnego okresu ich rozwoju (nie
zapominajmy, iż proces spisywania wszystkich ksiąg biblijnych trwał
prawie tysiąc lat). Prawa zapisane w Biblii niekoniecznie stawały się au-
tomatycznie obowiązującymi we wspólnocie, bowiem codzienna prak-
tyka prawna nie zawsze szła w zgodzie z ich zapisem38.
Kobiety, małżeństwo, seksualność. Źródła rzadko przechowu-
ją wiedzę o zwykłych mężczyznach i kobietach, mówiąc zazwyczaj
o przedstawicielach klas wyższych, względnie o takich osobach, któ-
re swoimi indywidualnymi czynami zapisały się w historii. Na szczę-
ście zdarzają się wyjątki od tej reguły i historykowi dane jest wejrzeć
w życie przeciętnego zjadacza chleba. Przykładem takiego wyjątku jest
odkrycie archiwum żydowskiej kobiety o imieniu Babata, uciekinierki
przed zawieruchą pierwszej wojny żydowskiej39. W okresie perskim,
jak i zresztą później kobieta w społeczeństwie żydowskim miała ogra-
niczone prawa w zakresie dziedziczenia, posiadania własności (miały
prawo do posagu), opieki nad dziećmi i działania jako wolny obywatel.
W sferze prywatnej podstawową rolą kobiety było prowadzenie domu
i zajmowanie się rodziną40. Nic nam nie wiadomo, aby kobieta miała
w jakimkolwiek zakresie ograniczony dostęp do praktykowania kultu,
oddzielenie kobiet od mężczyzn pojawi się w tym względzie w później-
szym okresie. Mimo pewnej rezerwy kobiety brały też zapewne czynny
udział w życiu publicznym, choć dowody są tutaj nieliczne lub prezen-
tują historyczną fikcję. Niemniej wspomnijmy tu prorokinię Noadię,
działającą w czasach Nehemiasza41 czy Shelomith, znaną z jej własnego

39 B. Isaac, The Babatha Archive, „Israel Exploration Journal” 42 (1992), s. 62–75;
M. Goodman, Babatha’s Story, „Journal of Roman Studies” 81 (1991), s. 169–175.
40 Na temat kobiet zob. L.J. Archer, Her Price is Beyond Rubies: The Jewish Woman in
Greco-Roman Palestine, Sheffield 1999; T. Ilan, Jewish Women in Greco-Roman Palestine:
An Inquiry into Image and Status, Tübingen 1995; idem, Integrating Women into Second
Temple History, Tübingen 1999.
41 Ne 6, 14.
14103109
1
50 Okres perski
odcisku pieczęci, która prawdopodobnie kierowała archiwum. Kwestie

małżeństwa będą omawiane w innych miejscach, ale raz jeszcze przy-
pomnijmy problem małżeństw mieszanych. Co do postrzegania seksu-
alności, to trzeba przypomnieć Pieśń nad Pieśniami, która wydaje się,
obok wielu innych aspektów, chronić godność kobiety.
Kalendarz i chronologia. Kalendarz był w zasadzie kwestią ad-
ministracyjną, bowiem władze decydowały np. o formułach datacyj-
nych na dokumentach. Imperium perskie przejęło i zaadoptowało ka-
lendarz używany przez Babilończyków. Był to kalendarz księżycowy,
ale ponieważ rok księżycowy jest krótszy od słonecznego o 11 dni, co
pewien czas dodawano dodatkowe dni do miesiąca Ululu (szósty, sier-
pień – wrzesień) lub Addaru (dwunasty, luty – marzec). Mamy bardzo
niewiele informacji o kalendarzu używanym w Judzie, znacznie więcej
wiemy o kolonii żydowskiej na Elefantynie, która najwyraźniej używa-
ła kalendarza egipskiego, który był kalendarzem solarnym, a więc rok
liczył 365 dni. Żydzi używali z pewnością własnego kalendarza, bardzo
podobnego, jeśli nie identycznego z kalendarzem babilońskim. W każ-
dym razie nazwy miesięcy w kalendarzu żydowskim były babilońskie:
Nisan, Iyyar, Sivan, Tammuz, Ab, Elul, Tiszri, Marcheszwan, Kislew,
Tebeth, Szebat, Adar. W kalendarzu babilońskim rok zaczynał się wio-
sną, zaś w kalendarzu żydowskim mamy de facto dwa początki nowego
roku, albo w miesiącu Nisan (marzec – kwiecień), albo w miesiącu Ti-
szri (wrzesień – październik), co zresztą często komplikuje historykom
życie, choć trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż obecnie większość uczonych
skłania się ku poglądowi, iż żydowski rok zaczynał się jednak wio-
sną42. Chronologia opierała się oczywiście na latach panowania królów
perskich, na co wskazują dokumenty z Elefantyny, Idumei i Samarii.
Wbrew pozorom, nawet odległe zakątki państwa szybko dowiadywały
się o zmianie władcy. Żydowska historia miała jednak z tym pewne
problemy, bowiem teksty biblijne znają tylko dwóch władców perskich
o imieniu Dariusz43 (a było trzech) i tylko jednego Artakserksesa (a było
również trzech). Trudno powiedzieć, jakie są przyczyny takiego stanu
rzeczy, może być to niewiedza autorów albo ich słaba pamięć44.
42 Zob. J. VanderKam, Calendars in the Dead Sea Scrolls: Measuring Time, London–
New York 1998; S. Stern, Calendar and Community: A History of the Jewish Calendar 2nd
Century BCE – 10th Century CE, Oxford 2001.
43 Ne 12, 22.
44 L.L. Grabbe, op. cit., s. 187–188.
14103109
1
3. Gospodarka
Życie gospodarcze kraju w dużym stopniu uzależnione jest od wa-

runków geograficznych, takich jak klimat, gleba, wegetacja, jakość
i rodzaj ziemi, szlaki komunikacyjne. Juda była mniej płodna niż inne
części Palestyny, w szczególności od Doliny Ezdrelon, Równiny Sza-
ron i nadmorskiej Szefeli. Poczynając od Doliny Ezdrelon w dół mamy
głównie wzgórza, ciągnące się aż do Pustyni Judzkiej i Negewu. We-
getacja roślin zależy w dużym stopniu od deszczu, a poziom opadów
w Judei powodował, iż rolnictwo było zadaniem ryzykownym i nie za-
wsze przynoszącym wystarczające dochody. W okresie perskim Judea
ograniczała się głównie do wzgórz judejskich, obejmując też dolinę
Jordanu. Gleba, która się tu znajduje, jest łatwa w uprawie, ale nie
jest specjalnie urodzajna. Wydaje się, iż w kierunku południowym pola
uprawne ciągnęły się w okolice Beerszeby. Judeę w okresie perskim
możemy podzielić na cztery zasadnicze nisze ekologiczne: zachodnie
zbocza, centralne wzgórza, pustynne obrzeża oraz Pustynię Judzką45.
Zwróćmy uwagę, iż Pustynia Judzka stanowiła aż czterdzieści procent
kraju i w większości była niezamieszkana (wyjątek stanowiły oazy Jery-
cha i En-Gedi). Na pozostałej części wielkość opadów deszczu bardzo
się różniła, wobec czego mamy tu do czynienia z mieszaną gospodarką
rolniczą i pasterską.
Demografia Yehud. Według przekazów biblijnych do Judy z nie-
woli babilońskiej wrócić miało 42 tys. osób46. Trudno powiedzieć, na
ile liczba ta jest wiarygodna, choć badacze dowodzą, że jest to raczej
wynik jakiegoś spisu ludności prowincji w okresie późniejszym. Ustale-
nie liczby ludności w miastach jest w gruncie rzeczy zadaniem niemoż-
liwym, ponieważ trzeba pamiętać, iż właściwie żadne miasto antyczne
nie zostało odkryte przez archeologów w całości, w związku z czym
nie da się określić liczby mieszkańców na hektar. Badacze przyjmują
zazwyczaj, iż na jednym hektarze mieszkało od 100 do 400 osób, ale
przy dużych miastach tego rodzaju ustalenia kompletnie zawodzą47.
Co ciekawe, niektórzy badacze podchodzili niegdyś zupełnie bezkry-
tycznie do liczb podawanych przez Józefa Flawiusza, według którego
np. najmniejsza wioska w Galilei w I w. po Chr. liczyła piętnaście ty-
45 C.E. Carter, op. cit., s. 199.

46 Ezd 2; Ne 7.
47 M. Van De Mieroop, The Ancient Mesopotamian City, Oxford 1997.
14103109
1
52 Okres perski
sięcy mieszkańców48. Według najnowszych obliczeń przyjmuje się, iż

w czasach starożytnych na obszarze 1 dunum (tysiąc metrów kwadra-
towych lub 0,1 hektara) mogło mieszkać maksymalnie 25 osób49, przy
czym pamiętajmy, iż w miastach istnieją miejsca publiczne, które są
niezamieszkane, a więc być może tę liczbę należałoby jeszcze zaniżyć.
W okresie perskim większość mieszkańców Judy zamieszkiwała małe
wioski, osady i pojedyncze gospodarstwa. Ludność prowincji ocenia
się na 20 650 osób50 lub 30 125 osób51. Wydaje się, iż pierwsza liczba
jest chyba jednak zdecydowanie za niska, należy więc raczej przyjąć
tę drugą. Oznacza to w każdym razie poważny spadek liczby ludności
w porównaniu z okresem przed niewolą babilońską, którą oblicza się
na około 90 tys. osób52.
Gospodarka rolna Yehud. Dominującą gałęzią gospodarki w pro-
wincji w okresie perskim, podobnie zresztą, jak i w innych okresach,
było rolnictwo. Produkowano przede wszystkim zboże (pszenicę i jęcz-
mień), oliwę i wino. Do tego trzeba dodać winogrona, figi, daktyle,
jabłka, pomarańcze, migdały, pistacje, fasolę, soczewicę, ciecierzycę,
melony, cebulę, pory, czosnek, produkty mleczne oraz oczywiście mię-
so (hodowano głównie kozy i owce przy mniejszym udziale bydła)53.
Udział procentowy produkcji zbóż, hodowli zwierząt i produkcji wina
i owoców bywał różny w zależności od zmieniających się okoliczności.
Niektórzy badacze próbowali dowodzić, iż imperium perskie prowa-
dziło świadomą politykę rolną, ponieważ jego dochody opierały się
głównie na opłatach rolnych. Argumentowano też, iż pod koniec okre-
su perskiego w Judzie znacznie wzrosło osadnictwo wiejskie, co ma
świadczyć o istnieniu takiej polityki. Problem w tym, iż nowe bada-
nia wskazują, iż w rzeczywistości w okresie perskim notujemy spadek
osadnictwa w prowincji Yehud, a nie jego wzrost. Skądinąd nie ma też
właściwie żadnych dowodów na świadomą politykę ruralizacji państwa
perskiego.
Handel. Juda była krajem rolniczym, ale rozwijał się w niej rów-
nież handel. Jego główną rolą było dostarczanie produktów rolnych
48 Józef Flawiusz, Bellum Iudaicum, 3, 43 (dalej BJ).

49 C.E. Carter, op. cit., s. 198; O. Lipschits, op. cit., s. 324–326, 358–359.
50 C.E. Carter, op. cit., s. 215.
51 O. Lipschits, op. cit., s. 359–360.
52 Ibidem, s. 364.
53 P.J. King and L.E. Stager, Life in Biblical Israel, Louisville 2001, s. 103–106.
14103109
1
mieszkańcom miast oraz produktów potrzebnych rolnikom w życiu

codziennym i w produkcji. Oznaczało to, iż handel mógł się w pełni
rozwinąć dopiero po odrodzeniu się Jerozolimy i innych miast, które
odgrywały rolę rynków zbytu dla płodów ziemi, ale były też ośrod-
kami produkcji rzemieślniczej54. Księga Nehemiasza informuje nas, iż
głównym przedmiotem wymiany handlowej było zboże, wino oraz np.
owoce, takie jak winogrona i figi. Odbiorcami tych dóbr byli kupcy
tyryjscy, którzy zapewne handlowali też suszonymi rybami55. Wydaje
się, iż produkty rolne z Judy pojawiały się też w handlu międzynarodo-
wym56, natomiast w tym okresie większej roli nie odgrywały wytwory
pracy rzemieślników.
Zawody. Nietrudno się domyślić, iż ze względu na rolniczy cha-
rakter kraju przetrwało bardzo niewiele informacji na temat innych
zawodów wykonywanych przez mieszkańców Yehud w okresie per-
skim. Z pewnością na pierwszym miejscu trzeba tu wymienić personel
świątynny, który swoją profesję dziedziczył, nie mówiąc już o tym, iż
utrzymywał się przynajmniej częściowo z podatku świątynnego. Wspo-
minaliśmy już o znaczeniu pracy pisarzy, nie wolno też zapominać
o urzędnikach administracji, których część wywodziła się z warstw
wyższych. Przy opisie odbudowy świątyni dowiadujemy się o kamie-
niarzach i cieślach57, choć trudno powiedzieć, czy wywodzili się oni
z miejscowej ludności, czy też pochodzili z innych obszarów (zapewne
większość była miejscowa). Z kolei przy odbudowie murów Jerozoli-
my czytamy o złotnikach, aptekarzach i kupcach58. W Biblii znajdzie-
my też informacje o wytwórcach bisioru59 i garncarzach60 (co prawda
Księgi Kronik odnoszą się głównie do okresu monarchii, ale doprawdy
trudno sobie wyobrazić, aby w Judzie okresu perskiego nie było np.
garncarzy). Zwróćmy uwagę, iż w przypadku większości z tych profesji
przekaz biblijny mówi o ich przynależności do jakiegoś rodzaju organi-
zacji zawodowych (gildii). Niestety niewiele więcej można na ten temat
54 H. Kreissig, Die sozialökonomische Situation in Juda zur Achämenidenzeit, Berlin

1973, s. 102, 107.
55 Ne 13, 13–21.
56 Ez 27.
57 Ezd 3, 7.
58 Ne 3, 8, 31–32.
59 1 Krn 4, 21.
60 1 Krn 4, 23.
14103109
1
54 Okres perski
powiedzieć. Wspomnijmy jeszcze, iż produkcja pieczęci i monet w pro-

wincji również wymagała wykwalifikowanych rzemieślników, choć nie
wiadomo czy wywodzili się oni spośród miejscowej ludności61.
Własność ziemi. Wielu właścicieli ziemi w Yehud stanowili rolnicy,
posiadający niewielkie gospodarstwa rodzinne, choć nie brakowało też
dzierżawców i robotników sezonowych i dziennych. Warto przy tym
zauważyć, że w momencie powrotu repatriantów z niewoli babiloń-
skiej pojawił się zapewne problem ziemi, którą ich przodkowie musieli
w momencie deportacji porzucić, a która zapewne nie leżała odłogiem,
lecz została przejęta przez ludność, która pozostała na miejscu. Nie
wiemy niestety, jak ten problem został rozwiązany, mamy natomiast
informacje o kobietach i mężczyznach skarżących się, iż musieli sprze-
dać w niewolę swoje dzieci z powodu braku żywności i konieczności
zapłaty podatków62. Wydaje się, iż mamy tu do czynienia z robotni-
kami dziennymi, którzy oddali pod zastaw swoje dzieci, bo była to
ich jedyna własność, z drobnymi rolnikami, posiadającymi własne go-
spodarstwa, którzy musieli oddać swoje pola, winnice i domy, wresz-
cie dzierżawcami, którzy sprzedali swoje dzieci w niewolę, ponieważ
ziemia, którą uprawiali, nie była ich własnością63. Być może sytuacja ta
była spowodowana przez wzrost dużej własności ziemskiej, którą kon-
centrowali w swoich rękach bogaci Żydzi. Według innych opinii mamy
tu do czynienia z jednym problemem, który próbowano rozwiązać
w trzech etapach, a więc najpierw oddawano dzieci w zastaw, później
przychodziła kolej na ziemię, w końcu dzieci sprzedawano jako nie-
wolników. Właściwie, wobec nielicznych przekazów źródłowych i ich
niepewnej interpretacji, możemy stwierdzić tylko z całą pewnością, iż
w prowincji Yehud dochodziło do utraty własności oraz że stopniowo
zaczęła powstawać duża własność ziemska64.
Podatki. Dokładne określenie, jakie podatki płacili mieszkańcy
Judy napotyka nieprzezwyciężone trudności. Jedynym pewnikiem,
w całej zresztą historii, jest fakt, że narzekano, iż podatki są za wy-
sokie. Trzeba pamiętać, że warunki geograficzne Judy powodowały, iż
często zdarzały się nieurodzaje. Podstawową kwestią jest więc czy sys-
tem podatkowy uwzględniał ową zmienność, czy też był obliczony od

62 Ne 5, 1–5.
63 Tak H. Kreissig, op. cit., s. 55–62.
64 L.L. Grabbe, op. cit., s. 206–207.
14103109
1
najlepszych zbiorów lub według innego wskaźnika. Badacze sugerowa-

li, że prowincja musiała płacić roczny trybut w monecie, a w związku
z tym wiele rodzin specjalizowało się w wysoko dochodowej produkcji,
takiej jak oliwki i wino, za które ową brzęczącą monetę można było
uzyskać. Problem w tym, że podatki można było płacić również w na-
turze65.
Świątynia i gospodarka. Świątynia jerozolimska odgrywała z pew-
nością istotną rolę w życiu gospodarczym Judy, choć trudno powie-
dzieć czy posiadała np. ziemię, która dawała własne dochody. Nie jest
wykluczone, iż przez wieki udało się, głównie dzięki nadaniom, taką
ziemię w rękach Przybytku faktycznie skupić. Nie zmienia to faktu,
że ogromna większość przychodów pochodziła z dziesięciny, płaconej
obok podatków i podarunków. Ludność miała też obowiązek dostar-
czać pierworodne zwierzęta, pierwsze owoce, najlepsze ciasta, owoce
i oliwę66. Możemy się tylko domyślać, iż były to całkiem spore obcią-
żenia. Badacze wysuwali też przypuszczenie, iż świątynia była częścią
aparatu administracyjnego prowincji i brała udział w zbieraniu podat-
ków67, co nie jest takie nieprawdopodobne, ponieważ znamy podobne
przypadki w odniesieniu do innych świątyń imperium perskiego. Źró-
dła jednak na ten temat milczą.
4. Religia: świątynia, kult i praktyka
Historycy przez długi czas wysuwali przypuszczenie o szczególnym

poparciu i specjalnej polityce imperium perskiego wobec lokalnych
kultów. Od dłuższego czasu pogląd ten jest jednak poddawany kryty-
ce, przy czym wskazuje się, iż postępowanie Persów nie różniło się od
innych państw starożytnego Wschodu. Nie ingerowali więc oni zasad-
niczo w kwestie lokalnych kultów i tolerowali je, chyba że powodowały
one dla państwa jakieś kłopoty, wtedy często dochodziło do nakłada-
nia kar, a nawet niszczenia świątyń czy ośrodków kultowych.
Kult w świątyni jerozolimskiej. Trzeba pamiętać, iż istotą religii
judaistycznej były obrzędy kultowe w świątyni jerozolimskiej, skon-
65 Ibidem, s. 207.
66 Ne 10, 36–40.
67 J. Schaper, The Jerusalem Temple as an Instrument of the Achaemenid Fiscal Admini-
stration, „Vetus Testamentum” 35 (1995), s. 428–439.
14103109
1
56 Okres perski
centrowane przede wszystkim na składaniu ofiar. Towarzyszyły im

prawdopodobnie publiczne modlitwy i śpiewy, nie wolno też zapomi-
nać o bardzo ważnej kwestii czystości rytualnej. Nie wiemy niestety co
zostało z pierwszej świątyni zniszczonej przez Babilończyków w 586
r. przed Chr., tym bardziej iż prowadzenie regularnych wykopalisk na
wzgórzu świątynnym jest praktycznie niemożliwe. Niewiele nam też
wiadomo o świątyni odbudowanej po powrocie z niewoli babilońskiej,
nasza wiedza jest natomiast znacznie szersza w odniesieniu do Przy-
bytku zbudowanego przez Heroda Wielkiego68. Wydaje się, iż ta trze-
cia z kolei świątynia zachowała przynajmniej niewielkie pozostałości
konstrukcji z czasów powygnaniowych. Co ciekawe, tradycyjny podział
właściwego sanktuarium na Miejsce Święte i Święte Świętych nie ma
żadnego odzwierciedlenia w jakimkolwiek tekście biblijnym69. Główny
ołtarz znajdował się zapewne na dziedzińcu, tak aby dostęp do niego
mógł mieć każdy pielgrzym. Zauważmy, że w świątyni Heroda istnia-
ło kilka dziedzińców, w tym specjalnie przeznaczony dla kobiet, choć
znowu żaden tekst biblijny nie mówi o wykluczeniu kobiet z obszaru,
gdzie dokonywano ofiar, był on dostępny dla wszystkich bez wyjątku
(oczywiście rytualnie czystych). Babilończycy po zdobyciu Jerozolimy
zabrali ze świątyni wszystkie wartościowe przedmioty, w tym naczy-
nia świątynne70. Nieznany jest nam los Arki Przymierza, ale ponieważ
w tekstach biblijnych nie ma żadnej wzmianki o jej obecności w Świę-
tym Świętych drugiej świątyni, należy przypuszczać, iż została gdzieś
ukryta w czasie oblężenia Jerozolimy przez Nabuchodonozora II lub
została zniszczona przez najeźdźców. W każdym razie źródła potwier-
dzają, iż Święte Świętych pozostawało puste71. Zwróćmy jednak uwa-
gę, iż Ks. Ezdrasza informuje, że naczynia świątynne wciąż istniały
w momencie powrotu z niewoli i znajdowały się w Babilonie (nie ma
jednak wzmianki o Arce Przymierza)72.
68 Na temat świątyni zob. M. Ben-Dov, In the Shadow of the Temple: The Discovery of
Ancient Jerusalem, Jerusalem 1985; T.A. Busink, Der Tempel von Jerusalem von Salomo bis
Herodes: Eine archäologisch-historische Studie unter Berücksichtigung des westsemitischen
Tempelbaus, 2, Von Ezechiel bis Middot, Leiden 1980.
69 Zob. Wj 40.
70 2 Krl 24, 13; 25, 13–17.
71 Ant. 14, 71–72; BI 1, 152–153; Tacyt, Historiae 5, 4; Kasjusz Dio, Historia Roma-
na 37, 17, 2–3.
72 Ezd 1, 7–11; 5, 13–16.
14103109
1
Kult ofiarny. Ofiary składane w świątyni jerozolimskiej szcze-

gółowo opisuje Ks. Kapłańska, wymieniając ofiary całopalne, ofiary
z pokarmów, ofiary pojednania, ofiary przebłagalne za grzechy i ofiary
pokutne73, znajdziemy tam też przepisy dotyczące czystości kultowej74.
Generalnie w innych tekstach biblijnych i pozabiblijnych znajdziemy
podobną wersję ofiar, ale są też pewne różnice, bowiem nie ma w Ks.
Kapłańskiej mowy o codziennych ofiarach ze zwierząt75, których opis
zresztą różni się w poszczególnych księgach. Owe różnice mogą być
naturalnie spowodowane zmianami, które zachodziły w kulcie przez
stulecia jego istnienia. Niemniej jednak można powiedzieć, że cały kult
ofiarny był bardzo stabilny, z niewielkimi tylko zmianami w przeciągu
bardzo długiego okresu. Warto zwrócić uwagą na fakt, iż po powrocie
z niewoli babilońskiej najważniejszym zadaniem było nie odbudowanie
świątyni, ale natychmiastowe postawienie ołtarza ofiarnego jeszcze na
gruzach pierwszego Przybytku76.
Święta religijne. Różne święta religijne pojawiają się w licznych
tekstach biblijnych i z pewnością wiele z nich powstało przed okresem
perskim. Regularnym, obchodzonym co tydzień świętem był oczywi-
ście szabat, który ma prawdopodobnie długą historię, ale specjalnego
znaczenia nabrał chyba dopiero w okresie perskim77. W Biblii znaj-
dziemy informacje o specjalnych ofiarach składanych każdego pierw-
szego dnia miesiąca (dzień nowego księżyca)78, choć nie był on praw-
dopodobnie w okresie perskim, jak i później, dniem świętym79. Święto
Paschy, ustanowione na pamiątkę wyjścia z Egiptu, rozpoczynało się
15 dnia miesiąca Nisan, przez kolejne siedem dni obchodzono Święto
Przaśników (początkowo były to dwa odrębne święta, które później
połączono), w pierwszym i ostatnim dniu tego tygodnia nie wolno było
pracować, można było przygotować do jedzenia tylko to, co niezbęd-
ne80. Trzeba też wymienić Święto Tygodni81, związane z zakończeniem
73 Kpł 1–7.
74 Kpł 11–15.
75 Wj 29, 38–42; Lb 28, 3–8.
76 Ezd 3.
77 Iz 56, 2–6; Ne 13, 15–22.
78 Lb 28, 11–15.
80 Wj 12, 1–28.
81 Kpł 23, 9–14.
14103109
1
58 Okres perski
zbioru zbóż oraz Święto Trąbek82, obchodzone w pierwszym dniu mie-

siąca Tiszri, który to dzień przez stulecia uważano za początek nowego
roku, choć tak prawdopodobnie nie było w okresie perskim. Najważ-
niejszym świętem żydowskim był Dzień Pojednania83, choć trudno
ustalić, kiedy znalazł się on w żydowskim kalendarzu kultowym. Jest
to natomiast jedyny dzień, w którym w okresie drugiej świątyni arcy-
kapłan wchodził do Świętego Świętych. Święto Zbiorów (Namiotów;
Sukkot) jest jednym z najczęściej wymienianych świąt w źródłach epoki
perskiej84, a trwało ono siedem dni, w ósmym zaś następowało jego
zamknięcie85. Na czas święta Żydzi budowali szałasy, w których miesz-
kali przez cały okres święta. Dla okresu perskiego trzeba jeszcze wy-
mienić rok jubileuszowy i rok szabatowy. W tym drugim ziemia leżała
odłogiem, choć trudno powiedzieć czy obowiązywał on wszystkich
rolników w tym samym czasie, czy też każdy rolnik miał swój własny
cykl. Niektórzy badacze opowiadają się za tym ostatnim poglądem,
choć z drugiej strony klęski głodu, które wystąpiły z okresie helleni-
stycznym, mogą wskazywać na pierwszą możliwość. W roku szabato-
wym darowano również długi i uwalniano te osoby, które popadały
z powodu długów w niewolnictwo86. Według tekstów biblijnych w roku
jubileuszowym również dokonywano uwolnienia od długów87, a był to
rok pięćdziesiąty lub czterdziesty dziewiąty (nie mamy pewności w tym
względzie). Nie ma jednak ani śladu dowodów, które wskazywałyby na
jego faktyczne obchodzenie w Judzie (można sobie tylko wyobrazić
katastrofę, gdyby po sobie nastąpiły rok szabatowy i jubileuszowy, co
zdarzałoby się co pół wieku). Mamy tu więc chyba raczej do czynienia
z tworem czysto hipotetycznym.
Muzyka i śpiew. Muzyka i śpiew były bez wątpienia częścią obrzę-
dów kultowych w świątyni, że wspomnimy tu choćby psalmy88. Kwe-
stia datacji powstania poszczególnych psalmów jest sprawą otwartą,
choć większość badaczy przypuszcza dziś, że wiele z nich powstało
82 Kpł 23, 23–25; Lb 28, 1–6.

83 Kpł 16.
84 Ezd 3, 4; Ne 8, 14–18; Za 14, 16–19.
85 Kpł 23, 34–36.
86 Pwt 15, 1–3; Je 34, 8–16.
87 Kpł 25, 8–17, 23–24.
88 Zob. J. Braun, Music in Ancient Israel/Palestine: Archaeological, Written, and Compa-
rative Sources, Göttingen 2002.
14103109
1
po niewoli babilońskiej. Trudno cokolwiek powiedzieć o instrumen-

tach, ale świątynni śpiewacy pojawiają się w tekstach biblijnych, przy
czym niektóre z nich odnoszą się do okresu perskiego89. Wywodzili
się oni prawdopodobnie spośród Lewitów. Zauważmy, iż poświęceniu
nowej świątyni towarzyszyła muzyka, a na instrumentach grali kapłani
i Lewici90, a ci ostatni również śpiewali i grali przy oddaniu murów
w czasach Nehemiasza91.
Kapłani i personel świątynny. Struktura stanu kapłańskiego osią-
gnęła stabilność prawdopodobnie na początku okresu drugiej świąty-
ni, choć proces ten był długotrwały i naznaczony konfliktami pomię-
dzy różnymi frakcjami. Dość powszechnie przyjmuje się, iż kapłani
w okresie przed niewolą babilońską byli Sadokitami, choć tak napraw-
dę mówi o tym tylko Ks. Ezechiela92. Mamy tu podział na dwie klasy:
kapłani sprawujący posługę przy ołtarzu to potomkowie Sadoka, nato-
miast potomkowie Lewiego stanowią niższą warstwę kapłańską. Warto
wspomnieć w tym miejscu, iż wielu historyków przypuszcza, że Sadok
był pierwotnie kapłanem Jebusytów, którym Dawid zabrał Jerozolimę
i uczynił swoją stolicą93. Rzecz ciekawa, że Sadok dość rzadko poja-
wia się w tekstach biblijnych, niemniej jednak przyjmuje się, iż kapłani
jerozolimscy rzeczywiście wywodzili się od niego, a w szczególności
dotyczy to urzędu najwyższego kapłana, choć w gruncie rzeczy nie ma
jednoznacznych dowodów ani na dziedziczność, ani na kontynuowanie
arcykapłaństwa w tym samym rodzie przez cały okres monarchiczny.
Nie zapominajmy przy tym, iż teksty biblijne określają wszystkich ka-
płanów jako potomków Aarona, choć pochodzą one głównie z późnego
okresu. Co ciekawe, Aaron nie ma przynajmniej w niektórych tekstach
biblijnych „dobrej prasy”, że wspomnimy chociażby incydent ze złotym
cielcem, kiedy Mojżesz udał się na spotkanie z Jahwe, aby otrzymać od
Boga tablice z przykazaniami. Być może owa krytyka wzięła się z fak-
tu, iż Aaronitami byli kapłani z Betel i Dan, gdzie Jeroboam I założył
konkurencyjne dla Jerozolimy ośrodki kultowe ze złotym cielcem po
rozpadzie monarchii Dawida i Salomona. W każdym razie, Aaronici
89 1 Krn 25; 2 Krn 20, 14–17; Ezd 2, 41; Ne 7, 44; 11, 22–23; 12, 24.
90 Ezd 3, 10–13.
91 Ne 12, 27–47.
92 Ez 40, 46; 43, 19; 44, 15; 48, 11.
93 Zob. J. Schaper, Priester und Leviten im achämenidischen Juda: Studien zu Kult- und
Sozialgeschichte Israels in persischer Zeit, Tübingen 2000, s. 93, 270.
14103109
1
60 Okres perski
stali się najwyraźniej dominującą grupą w okresie perskim i wówczas

wszyscy kapłani określani byli ich mianem94. Trudno powiedzieć jed-
nak, kiedy to się dokładnie stało. Przypuszcza się, że do pojednania
i scalenia Aaronitów i Sadokitów doszło w czasie misji Ezdrasza, choć
trzeba pamiętać o zastrzeżeniach co do wiarygodności tradycji Ezdra-
szowej.
W tekstach biblijnych z okresu perskiego możemy też znaleźć inne
rangi pośród personelu świątynnego. I tak mamy kapłanów, Lewitów,
śpiewaków, odźwiernych, sługi świątynne i niewolników Salomona95
w listach repatriantów z Babilonii. Ezdrasz powracał do domu wespół
z kapłanami, Lewitami, śpiewakami, odźwiernymi, sługami świątyn-
nymi i synami Izraela96, z kolei Artakserkses w swoim dekrecie zwalnia
od podatków kapłanów, Lewitów, śpiewaków świątynnych, odźwier-
nych i sługi świątynne97. Wydaje się, iż stopniowo kapłani służący przy
ołtarzu zaczęli być zaliczani do Aaronitów, natomiast pozostały perso-
nel świątynny niższej rangi zaczął być identyfikowany jako Lewici.
W każdym razie wydaje się, iż w czasach króla Jozjasza Sadokici
służyli w świątyni jerozolimskiej i poparli reformę króla, polegającą na
likwidacji lokalnych ośrodków kultu Jahwe, których kapłani (Lewici)
nie zostali zrównani w statusie z kapłanami jerozolimskimi i tym sa-
mym stali się niższym personelem świątynnym. W czasie niewoli ba-
bilońskiej kult w Judzie znalazł się w rękach Aaronitów z Betel. Po
powrocie z Babilonii kapłani jerozolimscy przywrócili stary porządek,
ale spotkali się z opozycją. Nie jest wykluczone, iż władze perskie po-
parły Sadokitów, niemniej Lewici i inne grupy uczestniczyły w odbu-
dowie świątyni. W konsekwencji zarówno Nehemiasz, jak i Ezdrasz
działali w interesie Lewitów98. Badacze kwestionują niektóre punkty
tej rekonstrukcji, zwracając uwagę przede wszystkim na wątpliwości
dotyczące sporu Sadokitów z Lewitami i w konsekwencji obniżenia
statusu tych ostatnich, co mogło się stać jeszcze przed niewolą babi-
lońską. W każdym razie Nehemiasz podniósł ich status, tym bardziej
iż był w nienajlepszych stosunkach z kapłanami świątyni99. Konkludu-
94 Ibidem, s. 269–279.
95 Ezd 2, 36–58, 70; Ne 7, 39–60, 72.
96 Ezd 7, 7.
97 Ezd 7, 24.
98 Rekonstrukcję tę zaproponował J. Schaper, op. cit., passim.
14103109
1
jąc, w okresie perskim, jak i zresztą później tylko kapłani mieli prawo
sprawować obrzędy kultowe w świątyni przy ołtarzu. Poza ofiarami
stali też na straży Prawa, którego nauczali, czasem występowali rów-
nież jako sędziowie. Z kolei Lewici asystowali kapłanom w obrzędach
ofiarnych, pilnowali bezpieczeństwa i zajmowali się sprawami admini-
stracyjnymi (spośród Lewitów wywodziło się wielu pisarzy). Nie należy
też zapominać o odźwiernych, śpiewakach, sługach świątynnych, zali-
czonych w końcu do Lewitów, którzy również mieli swoje obowiązki.
Wspomnijmy jeszcze, iż Ks. Ezdrasza dzieli kapłanów tylko na cztery
grupy100, lecz późniejsza lista wzmiankuje już podział na dwadzieścia
cztery grupy101, który to podział istniał już do końca funkcjonowania
świątyni. Również śpiewacy podzieleni byli na taką samą ilość grup102,
podzielono też pozostałych Lewitów, ale nie wiemy niestety, w jaki
sposób.
Arcykapłan. Najważniejszą postacią życia religijnego Żydów był
najwyższy kapłan (arcykapłan), którego rola po likwidacji monarchii
i wcieleniu Judy do imperium perskiego zasadniczo się zmieniła i stał
się on również przywódcą politycznym narodu. Źródła przekazują
nam imiona przynajmniej niektórych arcykapłanów okresu perskiego.
Pierwszym z nich jest Jozue, który według przekazów biblijnych spra-
wował urząd około 520 r. przed Chr.103. Nie wiemy niestety, jak długo
trwała jego kadencja. Z kolei w Ks. Nehemiasza znajdujemy arcyka-
płana Eliasziba, który uczestniczył w odbudowie muru Jerozolimy104,
choć zgadzał się z tymi, którzy utrzymywali kontakty z Tobiadami, był
zresztą z nimi spokrewniony. Znajdziemy też tu dwie listy, które hi-
storycy uznali za listę arcykapłanów okresu perskiego. Pierwsza lista
wymienia: Jojakima, Eliasziba, Jojadę, Jonatana i Jadduę105, zaś druga:
Eliasziba, Jojadę, Johanana i Jadduę106. Łatwo zauważyć, że obie listy
nieco się od siebie różnią, a ponadto w przekazie jest informacja, iż
kadencje wymienionych najwyższych kapłanów trwały aż do panowa-
nia Dariusza. Ale którego Dariusza? Przypomnijmy, iż Biblia zna tylko
100 Ezd 2, 36–39; por. Ne 7, 39–42.

101 1 Krn 24, 1–19.
102 1 Krn 25.
103 Ag 1, 1; 1, 15–2, 1; 2, 10; Zach 1, 1, 7; 7, 1.
104 Ne 3, 1, 20–21.
105 Ne 12, 10–11.
106 Ne 12, 22–23.
14103109
1
62 Okres perski
dwóch królów perskich o imieniu Dariusz, choć było ich trzech. Do

list tych trzeba podchodzić z najwyższą ostrożnością. Listę arcykapła-
nów okresu perskiego przekazuje nam również Józef Flawiusz, którego
wiedza o tych czasach jest raczej niewielka. Znajdujemy tu: Jozuego107,
Jojakima108, Eliasziba109, Jojadę110, Johanana111 i Jadduę112. Trzeba też
wspomnieć o liście wspólnoty żydowskiej na Elefantynie do arcykapła-
na Jehohanana (który zapewne jest tożsamy z Józefowym Johananem,
który zabił swego brata, prawdopodobnie około 400 r. przed Chr.), któ-
ry jest datowany na rok 408 przed Chr.113. Na połowę IV w. przed Chr.
datowana jest moneta nosząca inskrypcję kapłan Johanan, która może
wskazywać, że poza arcykapłanem znanym z archiwum Elefantyny był
jeszcze inny o tym samym imieniu, choć najnowsze ustalenia opowia-
dają się jednak za identyfikacją ich jako jednej osoby. Nie mamy oczy-
wiście gwarancji, że był on arcykapłanem, podobnie jak w przypadku
Ezechiasza mógł pochodzić z rodziny kapłańskiej. Z drugiej strony,
trudno doprawdy znaleźć argument, dla którego na monetach miałby
się pojawić ktoś, kto nie był arcykapłanem. Kolejna moneta, podobna
do tej pierwszej, datowana na 1 połowę IV w. przed Chr. wymienia
Jadduę, niestety bez żadnego dodatkowego określenia, a więc łączenie
jej z arcykapłanem Jadduą jest czystą spekulacją. Tak więc ostatecznie
lista arcykapłanów wyłaniająca się z różnych źródeł wyglądałaby na-
stępująco: Jozue, Jojakim, Eliaszib, Jojada, Jehohanan, Jonatan, Joha-
nan, Jaddua114. Jednakże idąc za ustaleniami badaczy możemy uznać,
iż Jehohanan i Johanan to ta sama osoba, co w konsekwencji dawałoby
nam siedmiu najwyższych kapłanów w okresie perskim, co jest liczbą
możliwą do przyjęcia115.
107 Ant. 11, 73.

108 Ant. 11, 121.
109 Ant. 11, 158.
110 Ant. 11, 297.
111 Ant. 11, 297–301. Miał on zabić swego brata Jozuego w świątyni.
112 Ant. 11, 304–309; arcykapłan w czasach Aleksandra Wielkiego.
113 TAD A4.7//4.8.
115 J. VanderKam, From Joshua to Caiaphas. High Priests after Exile, Minneapolis–As-
sen 2004, s. 1–111, 491; F.M. Cross, A Reconstruction of the Judean Restoration, „Jour-
nal of Biblical Literature” 94 (1975), s. 4–18, proponuje wraz z okresem niewoli babi-
lońskiej dwunastu arcykapłanów: Josadaq, Jozue, Jojakim, Eliaszib I, Johanan I, Elia-
14103109
1
Warto przy okazji omawiania arcykapłanów zastanowić się nad

kwestią istnienia rady starszych wspólnoty żydowskiej, która w póź-
niejszym okresie będzie nosić miano Sanhedrynu. Podstawowy pro-
blem polega na tym, iż główne wiadomości o tej instytucji czerpiemy
z traktatu Miszny poświęconego Sanhedrynowi, w związku z czym nie
jest łatwo połączyć te informacje z czasami wcześniejszymi. Bez wąt-
pienia jednak rada starszych musiała istnieć już w okresie perskim,
choć nie nosiła ona jeszcze wówczas nazwy Sanhedryn. Przypuszcze-
nie to bierze się z licznych informacji, mówiących, iż arcykapłan działał
w porozumieniu z innymi kapłanami oraz możnymi Żydów116, jak też
oczywiście z namiestnikiem prowincji.
5. Religia: prawo, Biblia i wiara
Bóg. Przyjmuje się dziś dość powszechnie, iż w okresie pierwszej

świątyni istnienie monoteizmu nie jest faktem historycznym, bowiem
społeczeństwo Izraela było wówczas politeistyczne, choć Jahwe był bo-
giem najważniejszym jako bóstwo etniczne czy też narodowe. Dla nas
najważniejsze jest jednak, kiedy ukształtował się żydowski monoteizm.
Sam Jahwe stał się wtedy jedynym Bogiem, stwórcą świata i nie ma
drugiej takiej istoty. Deutero–Izajasz stwierdza przy tym, że inni bogo-
wie nie istnieją117, choć inne teksty biblijne akceptują istnienie innych
bóstw (co zresztą wskazuje na trudności z dokładnym określeniem,
czym właściwie jest monoteizm)118. Wielu badaczy w każdym razie do-
wodzi, iż koncepcja monoteizmu rozwijała się w VII–VI w. przed Chr.
(wspomnijmy reformę Jozjasza z 622 r. przed Chr.).
Mówiąc o rozumieniu Boga w okresie perskim nie można nie wspo-
mnieć o żydowskiej kolonii wojskowej na Elefantynie, która posiadała
własną świątynię Jahwe (w papirusach wymieniany jest jako Yhw lub
Yhh, co zazwyczaj tłumaczy się jako Yahu). Papirusy podają jednak,
iż w świątyni czczono również Eshem-Betel i Anat-Bethel oraz Anat-
Yahu, których identyfikacja nie jest łatwa. W dwóch ostatnich przypad-
szib II, Jojada I, Johanan II, Jaddua II, Johahan III, Jaddua III, Oniasz I= Johanan IV
i Szymon I.
116 2 Krl 23, 4; 2 Krn 26, 16–20; TAD A4.7.18–19//A4.8.17–18.
117 Iz 46, 9; 48, 12–13.
118 Pwt 5, 7; 6,4.
14103109
1
64 Okres perski
kach mamy najwyraźniej do czynienia z boginią. Dowodzono, iż mamy

tu do czynienia tylko z hipostazami Jahwe, choć w gruncie rzeczy po-
ruszamy się tu po omacku. Trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż wszystkie
teksty mówią o świątyni Jahwe na Elefantynie, być może więc bóstwa
te odgrywały znikomą rolę w kulcie. Niestety, nie da się tego problemu
rozstrzygnąć.
W okresie perskim dość popularnym określeniem Jahwe było Bóg
niebios i Pan niebios, ten ostatni miał zresztą naśladować tytuł perskie-
go Ahuramazdy, tak aby Persowie mogli utożsamiać swego głównego
boga z Jahwe i zrozumieć jego istotę, choć nie ma dowodów, iż perski
bóg był nazywany Bogiem niebios119. Żydzi najwyraźniej zresztą nie
widzieli potrzeby utożsamiania Jahwe z Ahuramazdą w kontaktach
z Persami. Trzeba też wspomnieć o hipotezie mówiącej, iż w okresie
monarchicznym w świątyni jerozolimskiej znajdowały się przedsta-
wienia Jahwe, które zarzucono dopiero w okresie perskim, kiedy to
najważniejszym symbolem Boga stała się menora120. Mamy co prawda
przedstawienie nawet Ateny na pieczęciach, ale również w późniejszym
okresie hellenistycznym szczególnie mennictwo żydowskie zaczerpnie
liczne symbole greckie, które uznane zostaną za symbole żydowskie
(inna sprawa, iż nie będzie wśród nich żadnych wyobrażeń ludzi, ani
zwierząt). W każdym razie koncepcja monoteizmu wykształciła się
w pełni w okresie perskim, przy czym monoteizm oznaczał odrzucenie
innych bóstw (pamiętajmy jednak o niejasnym przypadku Elefantyny).
Warto wspomnieć w tym miejscu o niebiańskich postaciach, które
również były częścią duchowości antycznych Żydów. Na pierwsze miej-
sce wysuwają się tu anioły jako pomocnicy Boga, szczególnie w od-
niesieniu do ludzi (chociażby koncepcja anioła stróża). Przed okresem
perskim anioły odgrywały w jahwizmie niewielką rolę. Pojawiały się
one często jako posłańcy Boga121. Już przed okresem perskim doszło
do pewnego rozróżnienia wśród niebiańskich istot, np. pojawienie się
cherubinów, które były strażnikami i podtrzymywały tron Jahwe122,

120 Zob. K. van der Toorn (ed.), The Image and the Book: Iconic Cults, Aniconism, and
the Rise of Book Religion in Israel and the Ancient Near East, Leuven 1997.
121 Wj 3, 2–5.
122 Rdz 3, 1; 1 Krl 6, 23–28.
14103109
1
datuje się na okres dominacji asyryjskiej. W czasach monarchicznych

znane też już były serafiny123.
Ziemia, niewola i powrót. Nietrudno się domyślić, iż niewola ba-
bilońska odcisnęła się wielkim piętnem na życiu społeczności żydow-
skiej. W szczególności zadawano sobie pytanie, dlaczego tak się stało.
W konsekwencji, w okresie perskim wytworzyła się m.in. bardzo silna
koncepcja kraju i ziemi, która zajmowała poczesne miejsce w literatu-
rze całego okresu drugiej świątyni, a sekwencja grzech – kara – wygna-
nie – odkupienie – powrót jest tej teologii najważniejszym elementem.
Wspomnijmy tu modlitwę pokutną Ezdrasza, mówiącą o grzechach,
jakie popełnili Izraelici i dlatego stracili swój kraj124, który na szczęście
dzięki łasce Boga został im zwrócony, choć pod władzą króla perskiego.
Ale czy Bóg znowu nie zabierze im ziemi, skoro po raz kolejny pogwał-
cili jego przykazania? Ks. Nehemiasza jest jeszcze bardziej szczegóło-
wa. Izraelici mieli bogaty kraj, ale ponieważ pogwałcili Prawo, został
on przez Boga oddany w obce ręce, a sami stali się niewolnikami na
własnej ziemi125. Następnie jednak lud otrzymuje dokładne wskazów-
ki, co musi zrobić, aby znowu nie stracić Bożej łaski.
Eschatologia. Nie wiemy niestety, kiedy wiara w jakąś formę życia
pozagrobowego zaczęła się pojawiać w społeczeństwie izraelskim. Być
może namiastki tego procesu możemy zaobserwować już stosunkowo
wcześnie. W pełni jednak koncepcja ta pojawia się dopiero w okresie
perskim lub we wczesnym okresie hellenistycznym. Rzecz ciekawa, iż
źródła okresu perskiego skupiają się nie tyle na osobistym życiu zmar-
łego po śmierci, ale raczej przywiązują dużą wagę do śmierci w pokoju
w otoczeniu rodziny. Sporo znajdziemy też na temat egzystencji duszy
po śmierci, która oczekuje na Sąd Ostateczny126. Być może wskazuje
to na ogólne zmartwychwstanie, choć takie stwierdzenie nie pada.
W eschatologii kosmicznej pojawia się z kolei koncepcja dnia Jah-
we, który przez część proroków został przeobrażony w dzień sądu nad
Izraelem i Judą127. Dzień Jahwe jest dość często wspominany w teks
tach biblijnych okresu perskiego, gdzie jest mowa np. o tym, iż tego
dnia Jahwe zstąpi z nieba i postawi swoją stopę na Górze Oliwnej,
123 Iz 6, 1–2.
124 Ezd 9.
125 Ne 9–10.
126 1 Hen 22.
127 Am 5, 18–20.
14103109
1
66 Okres perski
która ulegnie rozpołowieniu. Wszyscy ci, którzy walczą przeciwko Je-

rozolimie, zostaną zniszczeni, a miasto stanie się obiektem pielgrzymo-
wania tych, którzy przetrwają spośród narodów świata128. W tekstach
eschatologicznych często jest też mowa o wrogach z północy, co jest
zrozumiałe, ponieważ ogromna większość najeźdźców, którzy dociera-
li do Izraela, przybywała z kierunku północnego129.
Profetyzm i apokaliptyka. Z okresu perskiego pochodzi kilku zna-
nych proroków i kilka ksiąg prorockich. Zazwyczaj podnosi się, iż pro-
fetyzm przedwygnaniowy i powygnaniowy różniły się od siebie, choć
z pewnością nie we wszystkich przypadkach130. Nie zawsze przesłania
czy nawet całe księgi prorockie pochodzą faktycznie bezpośrednio od
proroka, nawet jeżeli księga nosi jego imię. Z czasów perskich znany-
mi pismami proroków są Księgi Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza,
Joela, Jonasza, część Ezechiela i Trito-Izajasza. Tylko w odniesieniu
do dwóch pierwszych mamy pewność, iż naprawdę istnieli. Ponieważ
profetyzm i apokaliptykę niełatwo od siebie odróżnić, trudno powie-
dzieć czy ta druga istniała w okresie perskim, ale warto tu wspomnieć
część Księgi Zachariasza i Apokalipsę Izajasza131, z których to tekstów
wyrasta apokaliptyka, będąca rozwinięciem tradycji profetycznej staro-
żytnego Izraela132.
„Religia ludowa”. Warto pamiętać, że obok religii „oficjalnej” ist-
nieje jeszcze religia „ludowa, popularna” lub „rodzinna”133. Nie różni
się ona oczywiście w jakiś zasadniczy sposób od tej pierwszej, jest to
ciągle ta sama religia, ale religia „rodzinna” dodaje czasem własne ele-
menty. W przypadku perskiej prowincji Yehud religia „oficjalna” była
oczywiście sprawowana w świątyni jerozolimskiej. Nie jest wykluczo-
ne, iż wśród zwykłych ludzi przetrwały jakieś pozostałości politeizmu
sprzed wygnania, choć dowody są w tym względzie bardzo nieliczne
128 Za 14.
129 Jr 1, 13–15; 4, 5–8, 11–17, 19–21; 5, 15–17; 6, 1–5, 22–26; L.L. Grabbe, op. cit.,
s. 247–250.
130 J. Kessler, The Book of Haggai: Prophecy and Society in Early Persian Yehud, Le-
iden 2002.
131 Iz 24–27.
133 Zob. J. Berlinerblau, The „Popular Religion” Paradigm in Old Testament Research:
A Sociological Critique, „Journal for the Study of the Old Testament” 60 (1993), s. 3–
26; idem, The Vow and the ‘Popular Religious Groups’ of Ancient Israel: A Philological and
Sociological Inquiry, Sheffield 1996.
14103109
1
(możemy wskazać tu przykład kolonii na Elefantynie). Zwróćmy jed-

nak uwagę, iż archeologia nie dostarczyła nam z terenu Judy żadnych
obiektów kultowych (np. figurek bóstw, nie mówiąc już o świątyniach
czy innych miejscach kultowych), które wskazywałyby na istnienie ja-
kichś kultów poza oficjalną religią. Z drugiej strony znamy sporą licz-
bę ołtarzy kadzielnych, co wskazywałoby, iż mieszkańcy samodzielnie
sprawowali jakieś obrzędy kultowe, choć niekoniecznie musiały się
one odnosić do kultów pogańskich. Trudno tu jednak o jakieś wiążące
wnioski.
14103109
1
Rozdział 3
Zarys historyczny: Okres niewoli

babilońskiej. Juda pod panowaniem
perskim – prowincja Yehud
1. Droga do katastrofy
Schyłkowy okres istnienia królestwa Judy charakteryzują nieprze-

myślane posunięcia, które doprowadziły w konsekwencji do jego upad-
ku. Pierwszym zwiastunem katastrofy była klęska pod Megiddo, będą-
ca próbą powstrzymania faraona Necho II przed udzieleniem pomocy
Asyryjczykom. Król Jozjasz postawił jednak na złego konia, nie zdając
sobie najwyraźniej sprawy, że Asyria odchodzi już do przeszłości. Rzą-
dy następnych władców, Joachaza i Jojakima, obydwaj byli w praktyce
nominatami Necho II, również nie należały do szczęśliwych. Jojakim
zmuszony był lawirować między Egiptem a państwem nowobabiloń-
skim, które ostatecznie wygrało rywalizację w 605 r. przed Chr., co
oznaczało przejście Judy pod babilońską strefę wpływów prawdopo-
dobnie w 604 r. przed Chr. Co ciekawe, Nabuchodonozor pozostawił
Jojakima na tronie, mimo iż ten był egipskim wybrańcem, co zdaje
Zob.O. Lipschits, The Fall and Rise of Jerusalem. Judah under Babylonian Rule, Wi-
nona Lake 2005.
14103109
1
Zarys historyczny: Okres niewoli babilońskiej 69
się wskazywać na przejście króla Judy na stronę Babilonu, tak jak

wcześniej popierał Egipt. W gruncie rzeczy nie miał przecież innego
wyjścia. Z kolei Babilończycy liczyli z pewnością na stabilizację i spo-
kój oraz lojalność wobec nowych panów. Pierwsze trzy lata wyraźnie
potwierdzają, iż Jojakim i jego poddani pogodzili się z nowymi po-
rządkami, co bynajmniej nie oznaczało wiecznego spokoju, bowiem
rywalizacja egipsko–babilońska wciąż pozostawała nierozstrzygnięta.
Sytuacja zmieniła się w listopadzie/grudniu 601 r. przed Chr., kiedy to
Nabuchodonozor II rozpoczął atak na Egipt, który jednak zakończył
się wycofaniem wojsk babilońskich (obydwie strony poniosły w bezpo-
średnim starciu ciężkie straty, ale wydaje się, że Babilończycy większe
niż Egipcjanie). Faktyczna klęska babilońskiego króla oznaczała roz-
luźnienie jego władzy nad regionem i powrót wpływów egipskich , co
zaowocowało buntem Jojakima, bez wątpienia wspartym przez Egipt.
Józef Flawiusz podaje, iż Jojakim, słysząc o marszu wojsk egipskich
przeciwko władcy Babilonii, zaprzestał płacenia mu trybutu. Problem
w tym, że z egipskiego poparcia niewiele wynikało i już w 598 r. przed
Chr. Nabuchodonozor rozpoczął przywracanie swojego zwierzchnic-
twa nad niedawno utraconym regionem. Kroniki babilońskie skupiają
się na najważniejszym wydarzeniu tej kampanii, a mianowicie na zdo-
byciu przez Babilończyków Jerozolimy 15/16 marca 597 r. przed Chr..
Nieco wcześniej zmarł Jojakim, prawdopodobnie śmiercią naturalną,
a jego następcą został syn Jojakin, który poddał się królowi Babilonii.
Śmierć Jojakima była właściwie wybawieniem dla Judy i Jerozolimy,
bowiem przedłużyła ich istnienie jeszcze o jedenaście lat. Niemniej
miała wówczas miejsce pierwsza deportacja, m.in. również Jojakina,
którego zastąpił na tronie Mattaniasz (brat Jojakima i stryj Jojakina),
znany jako król pod imieniem Sedecjasza. Ponadto Jerozolima wraz
ze swoją świątynią została splądrowana, nastąpiła też pierwsza depor-
tacja. Trudno powiedzieć, jak wiele osób deportowano, ale możemy
spokojnie przyjąć kilka tysięcy. Znalazło się wśród nich wielu służą-
2 Krl 24, 1.

Herodot, Historiae 2, 159.
Ant. 10, 88.
2 Krl 24, 11.
2 Krl 24, 12.
2 Krl 24, 17.
2 Krl 24, 13–14.
14103109
1
70 Okres perski
cych króla i eunuchów, z kolei urzędnicy królewscy są wymieniani jako

ci, którzy opuścili Jerozolimę i poddali się królowi babilońskiemu. Ba-
bilończycy byli zainteresowani zasiedleniem opustoszałych w wyniku
walk z Asyrią terenów w Mezopotamii, dlatego też deportowali wie-
lu członków elity Judy. Stąd wziął się komentarz proroka Jeremiasza
o bardzo dobrych figach na wygnaniu i bardzo złych figach, które po-
zostały w kraju.
Wzrost siły Egiptu za panowania faraona Psametyka II (595–589
przed Chr.) doprowadził do zawiązania antybabilońskiego sojuszu
władców Edomu, Moabu, Ammonu, Tyru, Sydonu i Judy. Najwyraźniej
liczyli oni na egipskie wsparcie militarne. Obawy Babilonu o wpływy
w Syrii i Palestynie wzrosły po objęciu władzy w Egipcie przez fara-
ona Hofrę (589–570 przed Chr.), Nabuchodonozor II postanowił więc
podjąć bardziej zdecydowane kroki, polegające na likwidacji wasalnych
królestw i wcieleniu ich bezpośrednio do państwa nowobabilońskie-
go10. Pierwszą ofiarą nowej polityki stał się zbuntowany Juda, wobec
którego Babilończycy mieli zastosować po raz pierwszy swoją nową po-
litykę. Los Judy miał więc być przykładem dla innych. Podstawowym
zamiarem miało być usunięcie nielojalnej dynastii Dawida i zniszcze-
nie Jerozolimy jako centrum antybabilońskich buntów. Nie chodziło
naturalnie o zniszczenie całego państwa, ani deportowanie całej lud-
ności, nie leżało to bowiem w interesie Babilończyków, chociażby z po-
wodów czysto ekonomicznych. Poza samą Jerozolimą (jej oblężenie
trwało prawdopodobnie od stycznia 587 r. przed Chr. do lipca 586 r.
przed Chr.)11 doszło do zniszczeń na terenach przygranicznych, któ-
re nie były już dłużej chronione przez judejską armię. Podstawowym
powodem buntu Sedecjasza było jego przekonanie o słabnących rzą-
dach Babilonu w Syrii (w Kronikach babilońskich określa się ten region
mianem kraju Hatti), jak i potędze Egiptu, który będzie w stanie nie
tylko wesprzeć zbuntowane królestwa, ale też zwyciężyć w konfron-
tacji militarnej z samym Nabuchodonozorem II. Problem w tym, że
armia egipska wycofała się w obliczu nadciągającej armii babilońskiej,
tak więc kalkulacje króla Judy okazały się z gruntu fałszywe. Niemniej
nawet wówczas władze Judy podjęły decyzję o kontynuowaniu buntu.
Możemy naturalnie doszukać się również przyczyn o charakterze ide-
Jr 24, 1–10.

10 O. Lipschits, op. cit., s. 66.
11 Ibidem, s. 74.
14103109
1
ologiczno–teologicznym, jak chociażby ufność w potęgę Jahwe i prze-

konanie, iż uchroni on Jerozolimę przed każdym wrogiem. Nie jest też
wykluczone, iż Sedecjasz był pod silnym wpływem proroków (również
tych przebywających już na wygnaniu w Mezopotamii) i religijno–na-
cjonalistycznych „fanatyków”, którzy parli do buntu przeciwko babi-
lońskiemu panowaniu12.
Po zdobyciu Jerozolimy Sedecjasz znalazł się w Riblah przed ob-
liczem Nabuchodonozora II, który postanowił skończyć z dynastią
Dawida. Najpierw na oczach ojca zginęli synowie Sedecjasza, a zaraz
potem on sam został oślepiony, co było karą za złamanie przysięgi lo-
jalności, a ponadto uniemożliwiało w przyszłości sprawowanie władzy
królewskiej. Następnie został zakuty w kajdany i odesłany do Babilonu.
Zniszczeniu uległa również sama Jerozolima, w tym świątynia Jahwe
i pałac królewski. Chodziło wiec wyraźnie o likwidację politycznego
i religijnego centrum ludu wybranego. Mieszkańcy Jerozolimy zostali
deportowani do Babilonu, a wśród nich byli żołnierze, ci, którzy pod-
dali się w czasie oblężenia oraz ludność, która wpadła w babilońskie
ręce po zdobyciu miasta13. Ponieważ nie mamy danych spoza Jero-
zolimy, trudno dokładnie określić skalę deportacji, ale z pewnością
większość mieszkańców Judy pozostała na miejscu, kontynuując życie
w kraju.
W Judzie rządzić miał Godoliasz, choć niestety nie znamy jego do-
kładnego tytułu14, wywodzący się najwyraźniej z rodu popierającego
Babilonię, tak naprawdę trudno jednak cokolwiek powiedzieć o pro-
babilońskim lub proegipskim nastawieniu jego krewnych. Warto nato-
miast zauważyć, iż ojciec i dziadek Godoliasza pełnili istotne funkcje
na dworze królewskim od czasów panowania Jozjasza. Jego siedzibą,
a więc i stolicą nowo powstałej prowincji stało się miasto Mispa, waż-
ne zresztą we wcześniejszej historii Izraela, bo tu przecież Saul został
okrzyknięty pierwszym królem. Nie jest wykluczone, że Babilończycy
ustanowili tu również jakąś formę kultu jahwistycznego, czyniąc z Mi-
spa nie tylko nowy ośrodek polityczny Judy, ale również religijny15.
Wydaje się, iż namiestnika wspomagała babilońska biurokracja oraz
garnizon, miał on też prawo pobierania podatków (Godoliasz postano-
12 Jr 37–38. Jeremiasz mówi o „fałszywych prorokach”.

13 2 Krl 25, 11.
14 2 Krl 25, 22; Je 40, 7–41, 18..
14103109
1
72 Okres perski
wił nie pobierać podatków, aby pomóc ludności w odbudowie kraju po

wojnie). Dla badacza byłoby rzeczą cenną ustalenie, czy Nabuchodono-
zor rozważał ewentualny powrót na tron Jojakina. Możemy przypusz-
czać, że tak rzeczywiście było, ale ostateczna nominacja Godoliasza
wskazuje, że Babilon nie chciał dodatkowo utrudniać sobie życia i po-
stanowił pozostawić prawowitego władcę Judy na dworze babilońskim.
Nie zmienia to faktu, że Babilończycy nie zamierzali rządzić podbi-
tym krajem przy pomocy własnych urzędników. Zastanawiające jest też
pozostawienie przy życiu członków rodziny królewskiej. Warto w tym
miejscu wspomnieć o teorii mówiącej, iż Babilończycy mianowali Go-
doliasza królem16, co jednak wydaje się mało prawdopodobne. Wydaje
się, że po jego śmierci nadal mianowano namiestników żydowskiego
pochodzenia, choć w gruncie rzeczy brak na to bezpośrednich dowo-
dów i pogląd ten opiera się na porównaniu z późniejszymi zwyczajami
imperium perskiego. Pamiętajmy, że nominacja rodzimego urzędnika,
znającego miejscowe realia, miała większy sens również z babilońskie-
go punktu widzenia. Nie wiemy niestety, jak długo trwały rządy Godo-
liasza, przerwane jego zabójstwem przez Izmaela, syna Netaniasza17,
który postrzegał najwyraźniej namiestnika jako kolaboranta. Być może
powodem był też fakt, że władzę nad prowincją objął człowiek spoza
dynastii Dawidowej. Niektórzy badacze, opierając się na narracji 2 Ks.
Królewskiej i Ks. Jeremiasza dowodzą, iż po zabójstwie Godoliasza
Juda stracił niezależną pozycję jako prowincja i został wcielony do pro-
wincji Samaria, co jednak nie znajduje potwierdzenia. Śmierć Godo-
liasza najwyraźniej niczego nie zmieniła w dotychczasowym statusie
Judy.
2. Juda pod rządami państwa nowobabilońskiego
Wbrew wyobrażeniom deportacje Żydów do Babilonii nie objęły

zbyt dużej liczby osób, ograniczając się do elity, która utraciła znacz-
ną część swoich majątków. Co ciekawe, w Jerozolimie nie osiedlono
żadnych obcych elementów (niewykluczone, że w tym okresie w ogóle
nie była zamieszkana), a ludność żydowska, która pozostała w kraju,
16 J.M. Miller and J.H. Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, Philadelphia
1986.
17 2 Krl 25, 25; Jr 41, 1–10.
14103109
1
cieszyła się stosunkowo dużą autonomią, choć zniszczenia wojenne

spowodowały zubożenie kraju. Przedstawiony obraz zaprzecza póź-
niejszym tekstom żydowskim, m.in. Księdze Nehemiasza czy Księdze
Ezdrasza, które mówią o deportacji całej ludności. W konsekwencji,
wracający na mocy decyzji Cyrusa Wielkiego Żydzi zastali na miejscu,
w domu, kompletną pustkę. Czekać ich więc miała „praca od podstaw”.
Narracja biblijna mówi w każdym razie o ludziach, którzy pozostali
w kraju Judy18, o mężczyznach, kobietach, dzieciach i jakiejś liczbie
najbiedniejszych mieszkańców kraju spośród tych, którzy nie zostali
deportowani do Babilonu19 oraz o pozostałych w Judzie20. Zapewne do
ludności pozostałej w kraju dołączyli ci, którzy uciekli w czasie wojny,
głównie do krajów ościennych, takich jak Moab czy Edom.
Zniszczenie świątyni jerozolimskiej przez wojska babilońskie jest
bezspornym faktem, naczynia kultowe zostały wywiezione do Babilo-
nu, Arka Przymierza zaginęła, a kapłani zostali zabici lub deportowani.
Dla części ocalałej ludności żydowskiej Jerozolima na pewno pozostała
jako religijne centrum ich wiary, inni jednak skierowali się do innych
miejsc kultu, które ustanowiono prawdopodobnie w Betel, Gibeonie,
Szechem i Mispa21. Możemy się tylko domyślać, że wielu Żydów piel-
grzymowało nadal nawet do ruin świątyni w Jerozolimie. Co więcej,
niektórzy badacze wskazywali nawet, że wojenną zawieruchę przetrwał
ołtarz ofiarny, ponieważ nie istnieje żadna relacja o jego zniszczeniu.
Jest to jednak chyba mało prawdopodobne. Pielgrzymki na wzgórze
świątynne, do ruin, z pewnością odbywały się bez aprobaty władz ba-
bilońskich, a już na pewno nie było takowej w odniesieniu do praktyk
kultowych, które jednak rodziły się raczej spontanicznie. Trzeba przy
tym wyraźnie zaznaczyć, że Babilończycy w ogóle nie reagowali na tę
sytuację, być może traktując owe pielgrzymki jako ostrzeżenie dla in-
nych ludów, iż bunty antybabilońskie źle się kończą.
Nasuwa się jednak pytanie o przyczyny zachowania przez naród wy-
brany tożsamości w okresie niewoli babilońskiej. Czy mamy tu do czy-
nienia z siłą tradycji, kultury i wiary, czy też istniał jakiś inny element,
który miał zasadniczy wpływ na ich siłę i odporność wobec narodowej
katastrofy? Czy tym elementem mógł być król z dynastii Dawidowej?
18 2 Krl 25, 22–26.

19 Jr 40, 7.
20 Jr 40, 11.
14103109
1
74 Okres perski
Zauważmy, że król nadal żył, choć znajdował się daleko od ojczyzny.

Istniała więc cały czas nadzieja na jego powrót i ponowne objęcie tro-
nu. Jojakina niezmiennie postrzegano jako prawowitego króla, o czym
świadczą końcowe słowa 2 Księgi Królewskiej22. Nie jest to zresztą
wyłącznie stanowisko żydowskie, bowiem dokładnie tak samo widzieli
Jojakina Babilończycy, co znajduje potwierdzenie w dokumentach ba-
bilońskich, gdzie zawsze pojawia się on jako wasalny król Judy. Rzecz
ciekawa, że dokumenty te sugerują ponadto zamiar przywrócenia Joja-
kina w przyszłości na tron jerozolimski, chodziło tylko zapewne o usta-
bilizowanie sytuacji.
Skoro Babilończycy nie pozbawili nigdy Jojakina tytułu królewskie-
go, to tym bardziej postrzegany był jako prawowity monarcha przez
swoich rodaków, dla których był nie tylko symbolem jedności, ale też
nadzieją na odrodzenie niezależnego państwa. Śmierć Nabuchodono-
zora przyniosła zasadniczą zmianę w losie Jojakina, bowiem otrzymał
on od nowego króla Awil Marduka przywilej spożywania posiłków
przy królewskim stole. Został też uwolniony z domu, w którym dotąd
przebywał. Możemy w związku z tym przypuszczać, że rzeczą najważ-
niejszą było potwierdzenie królewskiego tytułu Jojakina. Trudno po-
wiedzieć, w jaki sposób korzystał on z odzyskanej swobody ruchów,
ani jak długo żył po roku 561 przed Chr. W każdym razie, jego następ-
cy regularnie odwiedzali Judę. Zachowanie przez Jojakina tytułu kró-
lewskiego (nie jest to już jednak melek – tytuł zarezerwowany dla króla
babilońskiego, lecz neśi’im – oznaczający króla wasalnego) zdaje się
wskazywać na fakt, że pod panowaniem babilońskim Judea pozostała
autonomiczną prowincją, wbrew hipotezom mówiącym, iż wchodziła
w skład prowincji Samarii. O takim rozwiązaniu administracyjnym
może też świadczyć tytulatura namiestników prowincji.
3. Powrót z wygnania
Warto na początek wspomnieć, że w porównaniu do północnej

części dawnej monarchii Dawida i Salomona, czyli Izraela, część po-
łudniowa, czyli Juda, był krainą dość ubogą pod względem zasobów
naturalnych; środowisko nie sprzyjało też rozwojowi rolnictwa, dlate-
22 2 Krl 25, 27.
14103109
1
go rozwój gospodarczy był tu wolniejszy niż na północy. Juda był też

dość izolowany w sensie geograficznym, co zresztą miało swoje zale-
ty, ponieważ był to teren trudno dostępny dla najeźdźców, w dodatku
mało atrakcyjny. Realia geograficzne wpływały też na trudną dostęp-
ność samej Jerozolimy. Od północy Juda graniczy z Samaritis. Przez
jej środek przebiega łańcuch górski, pośrodku którego leży Jerozolima.
Na zachód rozciąga się równina zwana Szefela lub po prostu Rów-
nina, odłączona od królestwa Judy w VII w. p.n.e. (prawdopodobnie
tak było też w okresie panowania perskiego). Wreszcie, nieco dalej po
wschodniej stronie mamy równinę nadbrzeżną, która pełniła rolę po-
mostu komunikacyjnego między Syrią a Egiptem. Z tego krótkiego
zarysu geograficznego wynika, że tereny otaczające Judę były bogatsze
i przedstawiały dla ewentualnych najeźdźców większą wartość.
Źródła, jakimi dysponujemy do okresu perskiego, nie są nieste-
ty szczególnie bogate. Spośród tekstów literackich należy wymienić
przede wszystkim Księgi Aggeusza i Zachariasza, choć ciągle trwa dys-
kusja o dacie ich powstania23. Pamiętajmy też, że są to księgi proroc-
kie, ich perspektywa jest więc dość szczególna. Podstawowym źródłem
do wczesnego okresu prowincji Yehud jest Księga Ezdrasza 1–6, która
w rzeczywistości oparta została prawdopodobnie na bardzo ograniczo-
nej liście faktycznych źródeł, a mianowicie: edykcie Cyrusa, liście na-
czyń świątynnych, liście repatriantów, księgach Aggeusza i Zachariasza
oraz kilku rzekomych perskich dokumentach, sporządzonych w języku
aramejskim24. Pamiętać jednak musimy, że Ks. Ezdrasza (podobnie
zresztą jak Ks. Nehemiasza) to dzieła teologiczne, a więc ich głównym
zadaniem było ukazanie roli Jahwe w życiu narodu wybranego, zawarty
więc w nich materiał historyczny podporządkowany został względom
ideologicznym, a opis wydarzeń miał dla autorów lub redaktorów dru-
gorzędne znaczenie. W konsekwencji czytelnik otrzymał wersję wyda-
rzeń pasującą do prezentowanej przez nich ideologii, nie mamy tu do
czynienia zatem z jakimkolwiek krytycznym osądem, oczywistym dla
historyka. Jako przykład można tu podać listy i dokumenty w rozdzia-
23 Niektórzy badacze wskazują, że ponieważ obydwie księgi nie mówią o zakończe-

niu odbudowy świątyni jerozolimskiej, to musiały one powstać na początku okresu per-
skiego.
24 H.G.M. Williamson, The Composition of Ezra I–VI, „Journal of Theological Stu-
dies” 34 (1983), s. 1–30; idem, Ezra, Nehemiah, Waco 1985; idem, Ezra and Nehemiah,
Sheffield 1987.
14103109
1
76 Okres perski
łach 4–6 Ks. Ezdrasza. Są to m.in. skarga do Kserksesa25, dwie skargi

do Artakserksesa26 oraz decyzje Dariusza I 27, które mają zaburzoną
chronologię, a sytuacje w nich opisane nie pasują do znanych nam re-
aliów28.
Podbicie państwa nowobabilońskiego przez Cyrusa Wielkiego
w 539 r. przed Chr. nie przyniosło Żydom – przynajmniej początkowo
– żadnej poważniejszej zmiany politycznej. Znacznie więcej zapowia-
dała postawa władcy nowego imperium wobec licznych religii wyzna-
wanych przez jego poddanych, cechowała go bowiem w tym względzie
znacznie większa tolerancja niż królów nowobabilońskich. Nie należy
jednak zapominać, że polityka religijna Cyrusa i jego następców miała
oczywiście również następstwa o charakterze politycznym. W przy-
padku samego twórcy monarchii perskiej chodziło przede wszystkim
o zdobycie sympatii i poparcia nowych poddanych (nie bez znaczenia
były tu niedawne zaburzenia religijne spowodowane przez reformy Na-
bonida, który zebrał w Babilonie figury bóstw z terenu swojego pań-
stwa).
Konsekwencją polityki Cyrusa był zwrot świętych przedmiotów
kultu ludom ujarzmionym przez Babilończyków, jak też zgoda na ich
powrót do ojczyzn oraz restauracja świątyń. Lista owych ludów znaj-
duje się na cylindrze Cyrusa29 (fakt zwrotu potwierdzają też Kroniki
babilońskie), problem w tym, że nie ma na niej Żydów, co kłóci się
z tradycją o edykcie Cyrusa, bowiem Ks. Ezdrasza wyraźnie mówi, że
Cyrus wydał w pierwszym roku panowania po podbiciu Babilonu (538
r. przed Chr.) specjalny edykt odnoszący się do Żydów i Jerozolimy.
Mowa w nim o odbudowie świątyni jerozolimskiej oraz jej wsparciu
przez wszystkich pozostających przy życiu mieszkańców Judy. Sam
Cyrus zwrócił sprzęty świątynne, zrabowane przez Nabuchodonozora
i powierzył je Szeszbassarowi, księciu judzkiemu30. Zwróćmy uwagę,
25 Ezd 4, 6.
26 Ezd 4, 7–16.
27 Ezd 5–6.
28 L.L. Grabbe, The „Persian Documents” in the Book of Ezra: Are They Authentic?,
w: O. Lipschits and M. Oeming (eds.), Judah and the Judaeans in the Persian Period, Wi-
nona Lake 2006, s. 531–570.
29 O cylindrze Cyrusa zob. R.P. Berger, Der Kyros-Zylinder mit dem Zusatzfragment
BIN II, nr. 32 und die akkadischen Personennamen im Danielbuch, „Zeitschrift für Assy-
riologie” 64 (1975), s. 192–234.
30 Ezd 1.
14103109
1
że ów specjalny dekret dobrze wpisuje się w wydarzenia i propagan-

dę opisane w cylindrze Cyrusa czy np. Kronikach Nabonida. Pojawiają
się jednak bardzo liczne przypuszczenia, że edykt dotyczący powrotu
Żydów z wygnania nie został nigdy wydany, choć nie brak też jednak
obrońców jego autentyczności31. Bez wątpienia najważniejszym argu-
mentem przeciwko autentyczności owego specjalnego edyktu jest brak
jakiejkolwiek wzmianki o Żydach w tekście cylindra Cyrusa (mowa
tam tylko o ludach Sumeru i Akadu), choć ten ostatni zapewne wyraża
ogólną politykę perskiego władcy, bez odniesienia do jakiegoś kon-
kretnego ludu. Zwraca się przy tym uwagę, że w gruncie rzeczy odnosi
się on głównie do Marduka, Babilonu i jego mieszkańców i mówi o lu-
dziach i obiektach, które zostały zwrócone bogom ich miast, i że więk-
szość tych miast leżała w pobliżu Babilonu32. Sam Cyrus jest przedsta-
wiony w rzekomym edykcie jako król Persji, choć żadne ze źródeł go
tak nie przedstawia. Nie należy też zapominać, że co prawda Persowie
prowadzili politykę tolerancji religijnej (jak wszystkie zresztą religie po-
liteistyczne), ale nie oznacza to, że byli zainteresowani w „promowaniu”
jakiegokolwiek lokalnego kultu, trudno więc doprawdy znaleźć powód,
dla którego mieliby inaczej czynić w odniesieniu do judaizmu. Nie jest
też jasne, dlaczego Cyrus miałby potraktować w szczególny sposób
niewielki lud zamieszkujący mało znaczące terytorium i to w dodatku
na początku swego panowania (była to bardziej sprawa do załatwienia
przez właściwego satrapę). Możemy się też w samym tekście doszukać
wątków czysto teologicznych, jak np. mowy o Bogu Izraela, choć Perso-
wie odnosili się zawsze do mieszkańców dawnego Judy, Żydów i nie-Ży-
dów, jako do mieszkańców Yehud33. Trudno też przypuszczać, aby wła-
dze perskie nie tylko zezwoliły na odbudowę świątyni, ale też pokryły
jej koszty, na co wyraźnie wskazuje Ezd 6, 4. Przypomnijmy, iż Salo-
mon zbudował pierwszą świątynię ogromnym nakładem sił i środków,
tak więc przed nielicznymi repatriantami stało nie lada wyzwanie.
31 Np. E.J. Bickerman, The Edict of Cyrus in Ezra 1, w: idem, Studies in Jewish and
Christian History, I, Leiden 1976, s. 72–108; D.J.A. Clines, Ezra, Nehemiah, Esther, Lon-
don–Grand Rapids 1984, s. 36–39.
32 A. Kuhrt, The Cyrus Cylinder and Achaemenid Imperial Policy, „Journal for the Stu-
dy of the Old Testament” 25 (1983), s. 83–97.
33 Przeciwnicy edyktu Cyrusa to m.in. M. Smith, Palestinian Parties and Politics That
Shaped the Old Testament, London 1987, s. 78, 186; J. Blenkinsopp, Ezra-Nehemiah,
London 1988, s. 74–76.
14103109
1
78 Okres perski
Poważny problem sprawiają też informacje u Ezdrasza i Nehemia-

sza o powrocie z Babilonii bardzo dużej liczby deportowanych przez
Nabuchodonozora Żydów34, którym przewodził Zorobabel. Wydaje
się, że taki „masowy powrót” jest wykreowanym przez autorów lub
redaktorów mitem, przy czym nie jest wykluczone, że świadomie wzię-
to tu pod uwagę repatriantów powracających do Judy przez dłuższy
okres czasu, może nawet przez cały okres rządów nowobabilońskich
i perskich35. Taki pogląd jest bardzo mocno wspierany przez badania
archeologiczne wskazujące, że panowanie perskie nie przyniosło żad-
nego znaczącego wzrostu liczby ludności w prowincji Yehud36. Wręcz
przeciwnie, w tym czasie notujemy na przełomie VI i V w. przed Chr.
znaczący spadek liczby ludności, szczególnie na obszarze plemienia
Beniamina. W konsekwencji, wydaje się, że trzeba ostrożnie obliczać
repatriantów na kilka tysięcy, przy czym trzeba pamiętać, że również
sama ludność Jerozolimy w czasach perskich była bardzo niewielka37.
Niekoniecznie jednak oznacza to, że stolica przez długi czas (głównie
niewoli babilońskiej) była niezamieszkana.
Niektórzy badacze próbują łączyć rzekomą politykę ponownego
zasiedlania Judy z potrzebami politycznymi, związanymi głównie z za-
miarem opanowania Egiptu. Bez wątpienia Persowie prowadzili plano-
wą politykę wojskową, która oznaczała m.in. budowę twierdz i umiesz-
czania garnizonów w miejscach strategicznych. Problem jednak w tym
czy rzeczywiście Judę możemy uznać za region strategiczny z perskiego
punktu widzenia. Zresztą dla łatwiejszego podboju Egiptu potrzebna
była Fenicja i wybrzeże. Jest prawdopodobne, że w Jerozolimie stacjo-
nował perski garnizon, nie oznacza to jednak jeszcze strategicznego
znaczenia Judy. Doprawdy trudno byłoby znaleźć jakiekolwiek ślady
ze strony władz perskich, które wskazywałyby na taką możliwość.
Traktowanie więc Judy jako bufora przeciwko Egiptowi jest raczej po-
bożnym życzeniem niż faktem. Nie należy też chyba zapominać, że
edykt Cyrusa (bez względu na jego autentyczność) jedynie zezwalał
34 Ezd 2; Ne 7.
35 B. Becking, „We All Returned as One”: Critical Notes on the Myth of the Mass Return,
w: O. Lipschits and M. Oeming (eds.), op. cit., s. 3–18.
36 O. Lipschits, Demographic Changes in Judah Between the Seventh and the Fifth Centu-
Babylonian Period, Winona Lake 2003, s. 365.
37 Ibidem, s. 329.
14103109
1
Żydom na powrót, nie nakazywał go, a więc ewentualna repatriacja nie

była w żadnej mierze inicjatywą perską. Mamy tu w konsekwencji do
czynienia z generalną polityką Cyrusa i w żadnej mierze nie możemy
uznawać Żydów za szczególnie wyróżnionych. Sam zaś edykt Cyrusa
jest wytworem żydowskiej myśli teologicznej.
Księga Ezdrasza przekazuje nam, że naczynia świątynne, które po-
wróciły do Jerozolimy, zostały przekazane pod nadzór Szeszbassara,
określanego jako książę Judy38. Trudno dokładnie sprecyzować, co
właściwie oznacza określenie go tym mianem. Dodatkowo, w innym
miejscu przedstawiony jest on jako namiestnik (pechach)39. Niektórzy
badacze identyfikują go z Szenassarem, synem Jojakina40, choć jest to
raczej mało prawdopodobne. Nie wyklucza to jednak możliwości, że
Szeszbassar był członkiem królewskiego domu Dawida, względnie któ-
regoś z rodów arystokratycznych. Noszony przez niego tytuł może co
prawda odnosić się tylko do sprawowanego przez niego urzędu41, ale
chyba bardziej uzasadnione jest przyjęcie, że był on członkiem elity.
Co do samego tytułu lub też funkcji w prowincji Yehud, to wydaje
się, że bardziej wiarygodne jest określenie go mianem namiestnika
(skądinąd powierzenie zarządu prowincji członkowi rodzimego rodu
królewskiego mogło być wyrazem dobrej woli i przychylności ze strony
władz perskich). Pamiętajmy też, że mamy tu do czynienia – według
wszelkiego prawdopodobieństwa – z autentycznym listem namiestni-
ka prowincji za Eufratem, Tattenaja, który zapewne dobrze wiedział,
jaką pozycję zajmował Szeszbassar. Co więcej, położyć on też miał fun-
damenty świątyni42, co stoi w jawnej sprzeczności z informacją, że to
Zorobabel i Jozue zaczęli składać ofiary całopalne, choć nie położono
jeszcze fundamentów pod świątynię43. Historyk może dojść do dość
oczywistego wniosku, że autor rozdziału 3 Ks. Ezdrasza nie znał tra-
dycji mówiącej o roli Szeszbassara lub też ją po prostu zignorował44.
38 Ezd 1, 7–8.
39 Ezd 5, 14.
40 1 Krn 3, 17–18.
41 Tak J. Blenkinsopp, Temple and Society in Achemenid Judah, w: P.R. Davies (ed.),
Second Temple Studies 1: The Persian Period, Sheffield 1991, s. 34.
42 Ezd 5, 16.
43 Ezd 3, 6.
44 Zob. S. Japhet, Sheshbazzar and Zerubbabel-Against the Background of the Historical
and Religious Tendencies of Ezra-Nehemiah, „Zeitschrift für die alttestamentliche Wissen-
schaft” 94 (1982), s. 66–98; eadem, Sheshbazzar and Zerubbabel-Against the Background
14103109
1
80 Okres perski
Pierwsza możliwość jest chyba jednak mało prawdopodobna, skoro

pojawia się on w perskim dokumencie. Musimy więc przyjąć, że autor
lub redaktor Ezd 3, 6 uznawał za odnowicieli świątyni jerozolimskiej
Zorobabela i Jozuego. Być może Szeszbassar przywiózł tylko do Jero-
zolimy naczynia świątynne i na tym jego rola się zakończyła. Próbuje
się też identyfikować go czasem z Zorobabelem45, choć nie można też
wykluczyć, że część tradycji o nim się nie zachowała. Co do samych
naczyń świątynnych, to jest chyba mało prawdopodobne, aby były to
oryginalne naczynia zrabowane przez Babilończyków46, choć natural-
nie nie możemy całkowicie wykluczyć takiej ewentualności.
Bez wątpienia powrót wygnańców z Babilonii odbywał się stopnio-
wo, choćby ze względu na koszty i problemy organizacyjne. Ezd 2, 1–2
informuje, że grupa repatriantów powróciła do Judy krótko po rzeko-
mym edykcie Cyrusa, a przewodził jej Zorobabel i arcykapłan Jozue
(Szeszbassar został tu całkowicie zignorowany). Wydaje się jednak, że
Zorobabel przybył faktycznie do ojczystego kraju pod koniec pano-
wania Kambyzesa lub też w początkach panowania Dariusza I (wielu
badaczy datuje pierwszą repatriację dopiero na rok 521 przed Chr.).
W gruncie rzeczy nie jest chyba najważniejsze czy rzeczywiście przyby-
ła z nim jakaś grupa Żydów, jeżeli nawet, to musiała być ona niewiel-
ka, mając na uwadze wyniki wykopalisk. W innym miejscu określany
jest on mianem Odrośl (Semah)47, który to tajemniczy tytuł niektórzy
interpretują jako jego prawdziwe imię hebrajskie48. Zorobabel bez wąt-
pienia został mianowany namiestnikiem prowincji Yehud49, zastępu-
jąc zapewne Szeszbassara, choć jest dyskusyjne czy nominacji dokonał
właściwy satrapa, czy też dwór perski. Według Ks. Ezdrasza Zorobabel
i Jozue natychmiast po powrocie rozpoczęli dzieło odbudowy świą-
tyni50, przerwane w pewnym momencie przez Persów. Praca została
of the Historical and Religious Tendencies of Ezra-Nehemiah II, „Zeitschrift für die altte-
stamentliche Wissenschaft” 95 (1983), s. 218–230.
45 J. Lust, The Identification of Zerubbabel with Sheshbassar, „Ephemerides Theologi-
cae Lovanienses” 63 (1987), s. 90–95.
46 2 Krl 25, 13–17.
47 Za 3, 8.
48 A. Lemaire, Zorobabel et la Judée à la lumière de l’épigraphie (fin du VIe S. av. J.C.),
„Revue Biblique” 103 (1996), s. 48–57. Według francuskiego badacza Zorobabel to
imię babilońskie.
49 Ag 1, 1; 2, 2, 21.
50 Ezd 3–4.
14103109
1
wznowiona około roku 520 po Chr. (istotną rolę odegrały tu proroc-

twa Aggeusza i Zachariasza, których treści zresztą nie znamy; nie jest
wykluczone, że przynajmniej częściowo są one zawarte w Księgach Ag-
geusza i Zachariasza, ale niestety nie możemy mieć takiej pewności),
choć stała się przedmiotem zainteresowania satrapy Tattenaja, który
badał jej legalność. Po jej potwierdzeniu odbudowa została ostatecznie
ukończona około roku 516 przed Chr.51.
4. Juda pod rządami perskimi – wczesny okres
Zorobabel i Jozue. Dla badacza perskiego okresu w dziejach na-

rodu wybranego kwestią kluczową jest sprawa przywództwa żydow-
skiej wspólnoty w Jerozolimie i prowincji Yehud. Księgi Aggeusza i Za-
chariasza dostarczają nam licznych fragmentów, które przedstawiają
nam dwa główne obrazy: według pierwszego przywództwo należało
do Zorobabela, któremu podlegał arcykapłan; wedle drugiego obrazu
w Jerozolimie panowała diarchia, Zorobabel i Jozue zaś rządzili wspól-
nie, pierwszy z nich sprawował przywództwo polityczne, a drugi re-
ligijne. Aggeusz zdaje się sugerować władzę królewską Zorobabela52,
choć trudno określić, kiedy miałby ją przyjąć. Z kolei Zachariasz mówi
o ukoronowaniu Jozuego i podległości Odrośli 53. Jednakże nieco dalej
mowa jest o dwóch koronach54, przy czym część badaczy wskazuje,
że pierwotnie chodziło tylko o ukoronowanie Zorobabela, dopiero
później podobną pozycję dodano również Jozuemu55, inni natomiast
wskazują, że właściwie sytuacja była dokładnie odwrotna, tzn. pier-
wotnie Zorobabel i Jozue zajmowali równą pozycję, dopiero późniejsza
tradycja wskazała tego pierwszego jako postać dominującą56. Pamię-
tajmy jednak, iż Jozue jest przedstawiany jako syn Jehozadaka (syna
ostatniego arcykapłana przed zniszczeniem świątyni), był więc prawo-
witym dziedzicem urzędu, w gruncie rzeczy więc jego pochodzenie jest
51 Ezd 5, 1–6, 15.

52 Ag 2, 20–23.
53 Za 3, 8.
54 Za 6, 11.
55 J. Blenkinsopp, Ezra-Nehemiah, op. cit., s. 238.
56 Za6, 12–13; D.L. Petersen, Haggai and Zechariah 1–8: A Commentary, Louisville
– London 1984, s. 279–280.
14103109
1
82 Okres perski
paralelne do pochodzenia Zorobabela. Jest też ironią losu, iż w począt-

kach odrodzenia Judy kierowały nią te same dwa rody, co w momencie
upadku kilkadziesiąt lat wcześniej57. Z drugiej strony zwróćmy uwagę,
iż prorok Zachariasz ma jednak znacznie więcej do powiedzenia o po-
staci królewskiej niż kapłańskiej.
W każdym razie pojawiła się hipoteza, iż Zorobabel nie był tylko
namiestnikiem, lecz królem wasalnego królestwa Judy, funkcjonujące-
go w okresie neobabilońskim i wczesnym okresie perskim58. Bardziej
ostrożna hipoteza mówi o dynastii namiestników Yehud we wczesnym
okresie perskim59. Teza o królewskim statusie pierwszych judejskich
namiestników niekoniecznie jest mało prawdopodobna, znamy bowiem
wiele wasalnych królestw w imperium Achemenidów. Problem jednak
w tym, że nie mamy dowodów, iż tak samo było w przypadku Judy60.
Pamiętajmy, że zachowanie tytułu królewskiego przez Jojakina nie
oznaczało automatycznie pozostawienia Judy jako wasalnego królestwa.
Wydaje się, że polityka Nabuchodonozora II w tej kwestii była jasna,
a Persowie byli jej kontynuatorami. Wśród badaczy nie ma też zgody
czy Zorobabel miał jakiekolwiek pretensje mesjańskie, choć pochodze-
nie z rodu Dawida, czy też tajemnicze zniknięcie z kart historii mogą za
tym przemawiać. Nie bez znaczenia jest tu też określenie Odrośl, które
miało być mesjańskim tytułem Zorobabela61, choć nie brak też głosów,
iż Semah jest przyszłą postacią mesjańską i nie ma nic wspólnego ani
z królem Dawidem, ani z jego dynastią62. Z drugiej strony wskazu-
je się, że Semah może oznaczać postać, która odbuduje linię Dawida,
jak też świątynię eschatologiczną. Prorok Zachariasz nie widzi więc
problemu w fakcie, że ewentualne ukoronowanie Zorobabela było nie
do pomyślenia pod rządami perskimi, widział on bowiem całą sprawę
sen 2004, s. 19.
58 H. Niehr, Religio-Historical Aspects of the „Early Post-Exilic” Period, w: B. Becking
and M. Korpel (eds.), The Crisis of Israelite Religion: Transformation of Religious Tradition
in Exilic and Post-Exilic Times, Leiden 1999, s. 230–231, 235–236.
59 A. Lemaire, op. cit., passim.
60 N. Na’aman, Royal Vassals or Governors? On the Status of Sheshbazzar and Zerubba-
bel in the Persian Empire, „Henoch” 22, s. 35–44.
61 Tak np. J. Blenkinsopp, A History of Prophecy in Israel, Louisville 1996, s. 207–
208.
62 W.H. Rose, Zemah and Zerubbabel: Messianic Expectations in the Early Postexilic Pe-
riod, Sheffield 2000.
14103109
1
w zupełnie inny sposób, a namiestnik nie miał być mesjaszem w sensie

nadczłowieka63. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż Zorobabel był
jako namiestnik prowincji perskim urzędnikiem, czego nie można po-
wiedzieć o Jozuem, którego pozycja była jednak inna. W tym zresztą
należy zapewne upatrywać wzrastającą rolę arcykapłanów.
Odbudowa świątyni. Najważniejszym zadaniem, przed jakim
stanęli Zorobabel i Jozue była odbudowa świątyni jerozolimskiej.
W związku z tym pojawia się bardzo istotna kwestia czy w okresie nie-
woli babilońskiej na zgliszczach Przybytku miała miejsce jakakolwiek
forma kultu. Nie jest wykluczone, że jakaś forma kultu była sprawo-
wana przez kapłanów z rodu Aarona w Betel, przypuszcza się również,
że głównym centrum kultu było Mispa64, które też prawdopodobnie
zostało siedzibą namiestnika w początkowym okresie rządów babiloń-
skich65. Księga Jeremiasza mówi nam z kolei o mężach z Szechem,
Szilo i Samarii, którzy przybyli do „domu Jahwe” złożyć ofiary i kadzi-
dło66. Wydawać by się mogło, że mowa tu o świątyni jerozolimskiej,
pamiętajmy jednak, że leżała sprofanowana w ruinie. Bardziej prawdo-
podobne jest Mispa, choć trudno znaleźć teksty prezentujące je jako
centrum kultowe67. Jeżeli przyjmiemy, iż w Jerozolimie pod rządami
babilońskimi miała miejsce jakaś forma kultu, to zapewne sprawowali
ją raczej Lewici, a nie kapłani, choć badacze wskazują, że w okresie
niewoli Jerozolima była niezamieszkana, trudno więc mówić o istnie-
niu tam kultu68.
Możemy się tylko domyślać, że istnienie konkurencyjnego ośrod-
ka kultu w Betel komplikowało sprawę przywrócenia kultu w samej
Jerozolimie, a dodatkowym elementem była rywalizacja pomiędzy po-
63 Zob. J.J. Collins, The Eschatology of Zechariah, w: L. Grabbe and R.D. Haak
(eds.), Knowing the End from the Beginning: The Prophetic, the Apocalyptic, and their Re-
lationships, London 2003, s. 74–84.
64 J. Blenkinsopp, The Judaean Priesthood During the Neo-Babylonian and Achaeme-
nid Periods: A Hypothetical Reconstruction, „Catholic Biblical Quarterly” 60 (1998),
s. 25–43.
65 2 Krl 25, 22–23; Jr 40, 5–6.
66 Jr 41, 5–7.
67 Badacze powołują się na Ks. Sędziów 20–21, gdzie mowa o Mispa jako miejscu
zgromadzeń, składania przysiąg i innej aktywności religijnej. Według dość powszech-
nego konsensusu fragment ten powstał w okresie niewoli babilońskiej; zob. J. Blenkin-
sopp, op. cit., s. 29–34.
14103109
1
84 Okres perski
tomkami Aarona a Sadokitami. Wydaje się, że ów konflikt miał swój

niemały wpływ na sprzeciw Samarytan wobec odbudowy świątyni je-
rozolimskiej69. Późniejsze określanie kapłanów świątynnych mianem
synów Aarona wskazuje, iż doszło do asymilacji i pojednania dwóch
odłamów kapłańskich, choć zapewne proces ten zajął niemało czasu.
Przypomnijmy, że w związku z uroczystością zakończenia odbu-
dowy świątyni w Jerozolimie nie jest wspomniany ani Zorobabel, ani
arcykapłan Jozue. Być może obydwaj zostali usunięci z urzędu przez
władze perskie z powodu pretensji mesjańskich, niezależnie od tego,
czy sami je zgłaszali, czy też czynili to raczej ich zwolennicy. Badacze
argumentują też, że przywódcy repatriantów żydowskich z Babilonii
próbowali wskrzesić monarchię, a samemu Zorobabelowi stosunkowo
łatwo było uzyskać koronę królewską, ponieważ Dariusz I potrzebował
sojuszników w walce o tron po śmierci Kambyzesa II70. Jednakże me-
sjańskie przekazy Aggeusza i Zachariasza spowodowały reakcję Tatte-
naja, satrapy transeufrateńskiego, który wstrzymał odbudowę świątyni,
która została wznowiona za cenę usunięcia Zorobabela i uciszenia pro-
roków. Można się jednak zastanawiać czy prorocy faktycznie wzywali
do ewentualnego powstania, a co za tym idzie, czy wywołali perską
reakcję71. Bez wątpienia widzieli oni w Zorobabelu kandydata na kró-
la w przyszłym państwie żydowskim, niekoniecznie jednak wskazuje
to na osobiste ambicje namiestnika. Persowie musieli przecież zdawać
sobie sprawę z jego pochodzenia, byli więc raczej pewni jego posta-
wy. Nagłe zniknięcie Zorobabela i Jozuego jest rzeczywiście trudne do
wyjaśnienia, choć mogło być to wyrazem tendencyjności redaktora Ks.
Ezdrasza lub też brakiem wiedzy o tym okresie72.
Opierając się na relacji w Ks. Ezdrasza przyjmuje się, że odbudowa
świątyni jerozolimskiej została ukończona w 516 r. przed Chr.73. Pro-
69 Ezd 4–5.
70 R. Albertz, The Thwarted Restoration, w: R. Albertz and B. Becking (eds.), Yah-
wism after Exile: Perspectives on Israelite Religion in the Persian Era: Papers Read at the First
Meeting of the Europaean Association for Biblical Studies, Utrecht, 6–9 August 2000, As-
sen 2003, s. 1–17.
71 Zob. P.R. Bedford, Temple Restoration in Early Achaemenid Judah, Leiden 2001,
s. 298–299.
72 L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, 1,
Yehud: A History of the Persian Province of Judah, London–New York 2004, s. 283.
73 Ezd 6–15, gdzie mowa, iż świątynia została ukończona w ciągu pięciu lat, od dru-
giego do szóstego roku panowania Dariusza I (521–516 przed Chr.).
14103109
1
blem jednak w tym, że informacja ta nie ma żadnego potwierdzenia

w innych źródłach. Ponadto można mieć spore wątpliwości co do rze-
czywistych możliwości ludności prowincji, która liczyła w początkach
okresu perskiego prawdopodobnie nie więcej niż 30 tys. osób (według
Ezd 2, Neh 7 do Judy miało wrócić około 42 tys. repatriantów, co jest
mało prawdopodobne). Nie możemy oczywiście wykluczyć wsparcia
ze strony diaspory babilońskiej74, tym bardziej że tak dobrze później
znany podatek świątynny (pół szekla rocznie) został wprowadzony
prawdopodobnie właśnie wówczas, jednakże jego powszechna akcep-
tacja musiała trochę potrwać, nie mówiąc już o kwestii ustalenia, kto
powinien go płacić. Między bajki możemy też chyba włożyć tradycję
mówiącą o znacznym wsparciu ze strony dworu perskiego75. Co więcej,
powygnaniowa wspólnota Judy miała problemy nawet z wyproduko-
waniem odpowiedniej ilości pożywienia, możemy więc przyjąć z dużą
dozą pewności, iż odbudowa świątyni w ciągu pięciu lat była niemożli-
wa i trzeba dorzucić jeszcze co najmniej kilkanaście następnych lat.
Konflikt z powracającymi. Opierając się na relacjach Ks. Ezdrasza
i Nehemiasza można odnieść wrażenie, że Żydzi powracający z Ba-
bilonii przybyli do kraju całkowicie opustoszałego. Przekazy biblijne
mówią zazwyczaj o dość dużej skali deportacji za panowania Nabu-
chodonozora II, ale jednocześnie wskazują, że najbiedniejsza ludność
pozostała na miejscu76. W rzeczywistości jednak w prowincji rządzonej
przez Godoliasza pozostało wystarczająco dużo mieszkańców, trudno
więc mówić o jakimś szczególnym wyludnieniu dawnego królestwa
Judy. Wspomnieć przy tym trzeba o grupie, która uciekła do Egiptu
(zabierając ze sobą przy okazji proroka Jeremiasza), była jednak ona
raczej niezbyt liczna. Nie jest łatwo mówić o jakichkolwiek liczbach,
opierając się na przekazach biblijnych, ale nawet one wskazują, że licz-
ba deportowanych była stosunkowo niewielka77. Jedynym właściwie
odstępstwem jest 2 Ks. Kronik, która dowodzi, że cała ocalała ludność
została deportowana do Babilonii, przez co wypełnić się miało proroc-
74 Ezd 1, 4; 7, 16; 8,25.

76 2 Krl 24, 8–17; 25, 11–21.
77 Np. 2 Krl 24, 14 mówi o 10 tys. w momencie pojmania Jojakina; z kolei Jr 52, 28–
30 sugeruje około 5 tys. przesiedlonych.
14103109
1
86 Okres perski
two Jeremiasza, że kraj, który nie przestrzega lat szabatowych, będzie

leżał odłogiem przez siedemdziesiąt lat78.
Co ciekawe, ludność, która pozostała na miejscu, miała zostać
tu sprowadzona przez asyryjskiego króla Asarhaddona, ale wierzyła
w Jahwe i określana jest mianem ludności miejscowej79. Nie jest wy-
kluczone, że chodzi tu o Samarytan, jednakże Stary Testament i litera-
tura rabiniczna zawsze, używając określenia miejscowa ludność, odno-
si się do Izraela80. Owi mieszkańcy przedstawieni są jako nieczyści81,
również przy okazji mieszanych małżeństw82, przy czym lud izraelski,
kapłani i Lewici nie trzymali się z daleka od Kananejczyków, Hetytów,
Peryzzytów, Jebusytów, Ammonitów, Moabitów, Egipcjan i Amorytów.
Tłumaczenie tego fragmentu nie jest całkowicie pewne, nie możemy
więc być pewni czy rzeczywiście chodzi o wymienione ludy, niemniej
jednak mamy tu do czynienia z dość wyraźnym połączeniem miejsco-
wej ludności z tymi pogańskimi ludami i ich okropnościami (zapewne
chodzi głównie o praktyki religijne). Również w kilku innych miejscach
jest mowa o owej tajemniczej miejscowej ludności83. Problem jednak
w tym, że nic nam nie wiadomo, aby jakiekolwiek obce ludy zostały
osiedlone w Judzie w miejsce deportowanej ludności żydowskiej. Bez
wątpienia, jej większość pozostawała w swoim rodzinnym kraju przez
cały okres niewoli babilońskiej. Tak więc obraz zawarty w Biblii jest
literacką fikcją, wskazującą w sensie teologicznym, że to powracający
wygnańcy byli czystą pozostałością wspólnoty, którą spotkała kara za
grzechy84. Jednakże Żydzi, którzy pozostali w kraju, przestali być dla
autora lub redaktora Ks. Ezdrasza współplemieńcami, stali się obcymi.
Jak jednak naprawdę odnosili się powracający wygnańcy do potomków
tych, którzy nie zostali deportowani? Dysponujemy tylko literackim
obrazem przedstawionym powyżej, co oznacza, że odpowiedź na to
pytanie jest właściwie niemożliwa. Pomóc nam może archeologia, któ-
ra dowodzi, iż w okresie perskim wzrosła liczba osad, co raczej prze-
78 2 Krn 36, 20–21.

79 Ezd 4, 1–4.
80 Zob. A.H.J. Gunneweg, ،‫ – עם האדץ‬A Semantic Revolution, „Zeitschrift für die alt-
testamentliche Wissenschaft“ 95 (1983), s. 437–440.
81 Ezd 6, 21.
82 Ezd 9–10.
83 Ezd 9, 6–15; 9, 11–12; 9, 14; Neh 9–10.
84 L.L. Grabbe, op. cit., s. 286–287.
14103109
1
czy tezie o jakichś szczególnie gwałtownych konfliktach pomiędzy wy-

gnańcami a miejscowymi85. Mamy tu drogę normalnego rozwoju, tym
bardziej iż liczba repatriantów była zdecydowanie zbyt mała, aby w za-
sadniczy sposób wpłynąć na demograficzny obraz prowincji Yehud86.
Wydaje się, że źródłem ewentualnych konfliktów była głównie religia,
tym bardziej iż nietrudno się domyślić, że w przypadku obydwu grup
dotychczasowa wiara musiała ulec zmianom. Relacje biblijne skłoniły
wielu badaczy do wysunięcia tezy o poważnym konflikcie między po-
wracającymi z niewoli a ludnością pozostałą w Judzie. Jest to jednak
chyba przesadny pogląd. Nietrudno się domyślić, że tarcia pomiędzy
obiema grupami musiały występować, tym bardziej że przynajmniej
część opuszczonej przez deportowanych własności została zapewne
zajęta. Teraz nagle powracali prawowici właściciele87. Nie oznacza to
jednak, iż musiało dojść do ostrego konfliktu, choć mniejsze lub więk-
sze tarcia i spory musiały występować, a proces integracji i wzajem-
nej akceptacji trwał jakiś czas. Rzeczywisty konflikt przyjdzie dopiero
później, w czasach misji Nehemiasza.
5. Juda pod rządami perskimi – wiek V i IV przed Chr.
Zniszczenie Jerozolimy? Księgę Nehemiasza otwiera tajemnicza

informacja przekazana Nehemiaszowi przez Chananiego z Judy, iż mur
Jerozolimy jest zburzony, jej bramy spalone ogniem, a ludność znajduje
się w wielkiej biedzie i pohańbieniu88. Czyżby jednak umocnienia ży-
dowskiej stolicy nie zostały odbudowane od czasów Nabuchodonozora
II? Obraz ten kłóci się z przekazem Ezdrasza, choć należy przypusz-
czać, że odbudowa miasta nie postępowała w tak szybkim tempie, jak
świątyni. Nie tłumaczy to jednak dramatycznej sytuacji z Ks. Nehe-
miasza, tym bardziej że redaktor nie podaje niestety przyczyn takiego
stanu rzeczy. Nie jest wykluczone, że mamy tu do czynienia z kolejną
fikcją literacką. Możemy przypuszczać, że w Judzie istniało przynaj
mniej kilka tradycji na temat odbudowy świątyni i samej Jerozolimy,
85 K.G. Hoglund, The Achaemenid Context, w: P.R. Davies (ed.), Second Temple Stu-
dies 1: The Persian Period, Sheffield 1991, s. 57–60.
87 Jr 32.
88 Ne 1, 1–4.
14103109
1
88 Okres perski
a jedna z nich głosiła, że to dopiero Nehemiasz dokonał odbudowy,

choć nie ma to nic wspólnego z rzeczywistością. Innym rozwiązaniem
problemu może być jakaś katastrofa, która nawiedziła święte miasto po
rządach Zorobabela. Niektórzy datowali ją na początek rządów Kser
ksesa, wiążąc ją z rewoltą przeciwko perskim rządom89, a inni łączyli ją
z rozpoczęciem odbudowy murów bez perskiej zgody i w konsekwencji
jej zatrzymaniem90. Nie można całkowicie wykluczyć jakiejś żydowskiej
rewolty przeciwko Persom w 1 połowie V w. przed Chr., choć nie ma
właściwie na to żadnych dowodów i poruszamy się tu w sferze czystych
spekulacji. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają, iż mury Jerozo-
limy leżały w ruinie do połowy V w. przed Chr., a więc mniej więcej do
czasu przybycia Nehemiasza91. Ich szybka odbudowa nie była zapewne
koniecznością, a poza tym musimy pamiętać, że możliwości wspólnoty
żydowskiej Yehud były mocno ograniczone.
Misja Nehemiasza. W przypadku misji Nehemiasza badacze dys-
ponują jego pamiętnikami, które jednak znajdują się na szerszym tle
literackim w Ks. Nehemiasza. Ponadto trzeba pamiętać, że jest to
osobiste spojrzenie Nehemiasza na wydarzenia, niekoniecznie więc
zaprezentowany obraz jest w pełni wiarygodny. Niemniej jest to re-
lacja z pierwszej ręki, co w odniesieniu do okresu perskiego jest zja-
wiskiem unikatowym. Niełatwo jest datować aktywność Nehemiasza,
choć większość badaczy skłania się ku okresowi między 445 a 433 r.
przed Chr. (panowanie Artakserksesa I). Niektórzy jednak opierając
się na przekazie Józefa Flawiusza, proponują nieco wcześniejszą da-
tację, umieszczając namiestnictwo Nehemiasza między 484 a 472 r.
przed Chr. (panowanie Kserksesa) lub też za panowania Artakserksesa
II (początek IV w. przed Chr.)92.
Nehemiasz był królewskim podczaszym na dworze perskim, przy
czym należy pamiętać, że wielu perskich arystokratów nosiło ten tytuł
jako wyraz królewskiej łaskawości, jednakże funkcjonowali też zwykli
89 Tak J. Morgenstern, Jerusalem – 485 B.C., „HUCA“ 27 (1956), s. 101–179; idem,

Jerusalem – 485 B.C., „HUCA“ 28 (1957), s. 15–47; idem, Jerusalem – 485 B.C., „HUCA”
31 (1960), s. 1–29; Further Light from the Book of Isaiah upon the Catastrophe of 485 B.C.,
„HUCA” 37 (1966), s. 1–28.
90 Ezd 4, 7–22; zob. M. Smith, op. cit., s. 123–125.
92 R.J. Saley, The Date of Nehemiah Reconsidered, w: G.A. Tuttle (ed.), Biblical and
Near Eastern Studies (Essays in Honor of W.S. LaSor), Grand Rapids 1978, s. 151–165.
14103109
1
podczaszy, których zadaniem było usługiwanie królowi przy stole. Za-

pewne do tej kategorii zaliczyć należy Nehemiasza; możemy przypusz-
czać, że swoją służbą zwrócił uwagę monarchy i zyskał przychylność
w sprawach Judy. Zwróćmy też uwagę, że w podróży towarzyszył mu
oddział jazdy, wyposażony też był w królewskie listy do namiestnika
Transeufratei i innych perskich dostojników93. W przeciwieństwie do
Ezdrasza, który nie tylko miał mieć do dyspozycji tony złota i srebra,
ale też nadzwyczajne uprawnienia, Nehemiasz wiózł ze sobą tylko zgo-
dę na pozyskanie drewna potrzebnego do prac budowlanych z kró-
lewskiego lasu. Wskazuje to zresztą na znacznie bardziej wiarygodny
obraz jego misji, dokładnie odwrotnie niż w przypadku misji Ezdra-
sza. Jego najważniejszym zadaniem miała być odbudowa Jerozolimy,
a właściwie jej murów, twierdzy świątynnej i jego własnego domu94.
Nieco dalej znajdujemy jednak ważną informację, iż pełnił on funk-
cję namiestnika prowincji Yehud, a więc jego zadania musiały zostać
znacznie szerzej nakreślone. Niektórzy badacze przypuszczali nawet,
że Artakserkses I powierzył mu zadanie zabezpieczenia zachodnich
granic imperium perskiego95. Wskazuje się tu m.in. na rewoltę Inarosa
w Egipcie ok. 460–454 r. przed Chr.96 czy też rewoltę satrapy Megaba-
zosa, w której Żydzi chcieli rzekomo stanąć po stronie zbuntowanego
perskiego dostojnika97 (inna sprawa, iż bunt ten wspominany jest tylko
przez Ktezjasza, a co za tym idzie – dość powszechnie kwestionowany).
Nie można wykluczyć, iż Nehemiasz zbudował w Judzie jakieś fortece,
które miały stać się częścią perskiego systemu bezpieczeństwa, choć
datacja takich budowli jest niezwykle trudna. Z pewnością też Per-
sowie chcieli odzyskać panowanie nad Egiptem (co też się w końcu
stało), ale niekoniecznie postrzegali ten zbuntowany kraj jako ewen-
tualne zagrożenie dla reszty imperium (choć trzeba pamiętać, iż Juda
była najbliżej kraju nad Nilem, od dawna była też obiektem jego za-
interesowania i wpływów). Nie zapominajmy przy tym, że wszystkie
te kwestie, wiązane z polityką całego państwa perskiego, nie znajdują
93 Ne 2, 1–10.
94 Ne 2, 8.
95 K.G. Hoglund, Achaemenid Imperial Administration in Syria-Palestine and the Mis-
sions of Ezra and Nehemiah, Atlanta 1992.
96 H.A. Schlögl, Starożytny Egipt, Warszawa 2009, s. 284.
97 P. Briant, From Cyrus to Alexander. A History of the Persian Empire, Winona Lake
2002, s. 577–579.
14103109
1
90 Okres perski
żadnego odzwierciedlenia w przekazie biblijnym, który w przypadku

misji Nehemiasza mówi wyłącznie o wewnętrznych sprawach Yehud98.
W konsekwencji, jako namiestnik prowincji z pewnością realizował dy-
rektywy perskich władz, ale nie oznacza to, że realizował jakieś szcze-
gólne zadania związane z perskim systemem bezpieczeństwa.
Misja Nehemiasza od samego początku napotykała w Judzie opór.
Wśród antagonistów trzeba wymienić lokalnych przywódców, zapewne
potencjalnych rywali namiestnika: Sanballata (namiestnika prowincji
Samaria), Tobiasza Ammonitę (prawdopodobnie członek wysoko po-
stawionego rodu żydowskiego, mającego główne posiadłości za Jorda-
nem) i Araba Geszema (prawdopodobnie władał sporym terytorium
w Idumei lub Transjordanii). Rywalizacja czy nawet wrogość pomiędzy
ludźmi władzy nie była naturalnie niczym nadzwyczajnym (klasycznym
przykładem są perscy satrapowie, którzy buntowali się nawet przeciw-
ko królowi). Część badaczy wskazywała nawet, że aż do czasu przyby-
cia Nehemiasza Juda była częścią prowincji Samarii, co jeszcze bar-
dziej uzasadniałoby wrogość pomiędzy jej namiestnikami; pogląd ten
jest jednak mało prawdopodobny. Wskazywano też, że namiestnikiem
Judy mógł być również Tobiasz99. Wydaje się, że opozycję wzbudziło też
dość obcesowe postępowanie Nehemiasza, jak choćby nocna inspekcja
murów Jerozolimy, dokonana bez wiedzy miejscowych władz natych-
miast po jego przybyciu100. Trudno wytłumaczyć takie postępowanie,
będące chyba oznaką nieufności, tym bardziej że relacja biblijna suge-
ruje całkiem spory entuzjazm przy odbudowie murów. Ks. Nehemiasza
mówi o zamiarach Sanballata i Tobiasza przerwania odbudowy murów
i tylko dzięki ostrzeżeniom oraz czujności Nehemiasza i budowniczych
dzieło udało się doprowadzić do końca101. Niełatwo rozstrzygnąć czy
rzeczywiście takie plany istniały, a nie były raczej wytworem przewraż-
liwionego namiestnika Judy lub też świadomym zabiegiem mającym
zjednoczyć lud wokół dzieła odbudowy. Na tym jednak sprawa się nie
kończy, bowiem nieco dalej ponownie czytamy o knowaniach Sanbal-
lata i Geszema, którzy zamierzali wyrządzić Nehemiaszowi krzywdę,
98 L.L. Grabbe, op. cit., s. 297–298.

99 G.M. Williamson, Judah and the Jews, w: M. Brosius and A. Kuhrt (eds.), Achae
menid History XI: Studies in Persian History: Essays in Memory of David M. Lewis, Lei
den 1998, s. 162.
100 Ne 2, 11–16.
101 Ne 4, 1–17.
14103109
1
a nawet zastawili na niego pułapkę102. Czy Sanballat planował zabój-

stwo judejskiego namiestnika, a może chciał się z nim pojednać? Co
na to perski satrapa Transeufratei? W końcu wobec Nehemiasza padło
nawet oskarżenie, iż chce się ogłosić królem Judy. Oczywiście on sam
zbyt długo przebywał na dworze perskim, aby planować jakąkolwiek
rebelię. Nie możemy jednak wykluczyć, że oskarżenia Sanballata mia-
ły jakieś źródło prawdy dzięki działalności żydowskich proroków, tym
bardziej że Nehemiasz musiał mieć wśród nich zarówno zwolenników,
jak i zagorzałych przeciwników (wśród nich np. Szemajasz, syn Dela-
jasza)103. Poruszamy się tu jednak w sferze spekulacji. Intrygująca jest
też postać Tobiasza, którego Nehemiasz określa mianem ammonickie-
go sługi. Problem w tym, że termin ‘eved może oznaczać najniżej po-
stawionego niewolnika, jak i wysoko postawionego dostojnika w służ-
bie króla. Tobiasz, wbrew pozorom, nie był Ammonitą, lecz Żydem,
którego rodzina zamieszkiwała w Transjordanii na terenie dawnego
królestwa Ammonu. Tobiadzi mieli rozlegle kontakty i wpływy w Jero-
zolimie104 i choćby z tego powodu mogli być postrzegani jako oponenci
Nehemiasza. Możemy tylko przypuszczać, że popularność Tobiasza,
przynajmniej wśród części ludności żydowskiej, była solą w oku daw-
nego perskiego podczaszego, który chyba niezbyt dobrze znosił jakie-
kolwiek przejawy opozycji czy odmienne od swoich poglądy. Problem
w tym, iż wielu Żydów, uczciwie i z entuzjazmem pracując przy odbu-
dowie murów, chciało zachować dobre stosunki zarówno z Nehemia-
szem, jak i z Tobiaszem. Co ciekawe, próbowali nawet przedstawiać
namiestnikowi Tobiasza w pozytywnym świetle105. Wydaje się więc, że
przynajmniej po części opozycja wobec Nehemiasza była wytworem
jego własnych działań, był on nawet zmuszony powrócić do Babilonu,
a w tym czasie część jego reform została cofnięta.
Bez wątpienia najważniejszym zadaniem Nehemiasza była odbudo-
wa murów Jerozolimy. Wydaje się, że prace przebiegały bez większych
zakłóceń, choć np. warstwy rządzące w miejscowości Tekoa odmówiły
pomocy (w przeciwieństwie do pozostałych mieszkańców)106. Chodzi-
ło zapewne o przekonanie, iż budowa murów to sprawa mieszkańców
102 Ne 6, 2–4.
103 Ne 6, 10–13.
104 Ne 6, 17–19.
105 Ne 6, 18–19.
106 Ne 3, 5.
14103109
1
92 Okres perski
stolicy, a nie reszty kraju. Nie jesteśmy w stanie określić dokładnie linii
muru, choć najbardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że odtwo-
rzony został dawny bieg umocnień107. Co ciekawe, po wstawieniu bram
w mury Nehemiasz ustanowił odpowiedzialnym za bezpieczeństwo
m.in. swego brata Chananiego, co zdaje się być kolejnym przejawem
nieufności namiestnika108. Chwilę dalej pada stwierdzenie, że Jerozoli-
ma była słabo zaludniona, dlatego wiele domów nie zostało odbudowa-
nych109, co przeczy wcześniejszym, jak i zresztą późniejszym relacjom.
Być może mamy tu do czynienia z jeszcze jednym przesadnym stwier-
dzeniem Nehemiasza, którego nie należy brać dosłownie (badacze są-
dzą, że nie jest to część pamiętników namiestnika)110. W każdym razie
z rozkazu namiestnika wszyscy przywódcy, jak i co dziesiąty z ludu
mieli zamieszkać w Jerozolimie. Chodziło zapewne o odbudowę zna-
czenia i prestiżu miasta, ale też skupienie co dziesiątego mieszkańca
prowincji w stolicy dawało namiestnikowi znacznie większą kontrolę
nad całą populacją (w szczególny sposób dotyczyło to możnych)111.
Kryzys fiskalny. Okres namiestnictwa Nehemiasza obejmuje też
kryzys finansowy, który jednak bardzo trudno datować. W każdym ra-
zie niektórzy mieszkańcy musieli sprzedać swoją własność, a nawet od-
dać synów i córki w niewolę, aby zapłacić podatki i kupić żywność112.
Owe kłopoty zostały zapewne spowodowane powtarzającymi się klę-
skami, które doprowadziły do nadmiernego zadłużenia wielu rodzin,
zmuszanych pożyczać pieniądze, aby przeżyć, uruchamiać ponownie
produkcję czy zapłacić państwu należności. Reakcja Nehemiasza była
dość gwałtowna i zwróciła się przede wszystkim przeciwko możnym,
którzy stanąć musieli przed zgromadzeniem113, co raczej nie wystawia
namiestnikowi zbyt dobrego świadectwa. Z drugiej strony, on sam,
jego bracia i słudzy pożyczyli potrzebującym pieniądze i zboże, jak
też darowali im długi. Do tego samego zachęcił też oczywiście innych
107 H.G.M. Williamson, Nehemiah’s Walls Revisited, „Palestine Exploration Quarter-

ly” 116 (1984), s. 81–88.
108 Ne 7, 1–3.
109 Ne 7, 4–5.
110 Zob. T. Reinmuth, Der Bericht Nehemias: Zur literarischen Eigenart, traditionsge-
schichtlichen Prägung und innerbiblischen Rezeption des Ich-Berichts Nehemias, Freiburg
2002, s. 206.
112 Ne 5.
113 Ne 5, 7–8.
14103109
1
wierzycieli, którzy w dodatku musieli swoje obietnice ulżenia doli

biednym potwierdzić przysięgą w obecności kapłanów114. Nie wiemy
czy postanowienia zgromadzenia weszły w życie natychmiast oraz jaka
była rzeczywista reakcja wierzycieli. Nietrudno się domyślić, że przy-
najmniej część z nich uciskała lud i zapewne zasługiwała na tak ostre
potraktowanie. Nie możemy jednak zapominać, że anulowanie dłu-
gów mogło też spowodować kłopoty finansowe dla samych wierzycieli,
którzy też przecież mieli zobowiązania, m.in. wobec państwa. Pikan-
terii sprawie dodaje fakt, że sam Nehemiasz był również wierzycielem
i korzystał na biedzie swojego ludu. Ponieważ jednak przekaz biblijny
sugeruje, że sam pokrywał swoje oficjalne wydatki jako namiestnik115,
jego sytuacja mogła być lepsza od sytuacji wielu innych możnych.
Nehemiasz zajął się również organizacją kultu świątynnego i od-
powiedzialnym za niego personelem; wydał prawo o cudzoziemcach
oraz regulacje dotyczące Prawa Mojżeszowego, m.in. święcenia szaba-
tu i małżeństw mieszanych116. Zauważmy, że wszystkie reformy miały
zasięg lokalny i odnosiły się wyłącznie do prowincji Yehud, której na-
miestnik nie miał uprawnień do przeprowadzenia szerzej zakrojonych
działań. Już uwolnienie od długów może wywoływać wątpliwości, bo-
wiem regularne abolicje finansowe mogły mieć wpływ na gospodarkę.
Można więc przypuszczać, że doszło raczej do jednorazowego anulo-
wania. Ważnymi działaniami były kroki regulujące kwestie kultu, m.in.
przestrzeganie szabatu, oznaczające nie tylko zakaz pracy i handlu, ale
nawet przymusowe zamknięcie bram Jerozolimy na czas święta117.
Miało to też zapobiec zbyt częstym kontaktom Żydów z obcymi. Ne-
hemiasz posunął się nawet do wygnania wnuka arcykapłana Eliasziba
(syna arcykapłana Jojady), który ośmielił się poślubić córkę Sanballa-
ta118. Niektórzy badacze dowodzą, że wszystkie kroki podjęte przez
Nehemiasza prowadzić miały do utworzenia w Judzie odizolowanego
państwa teokratycznego, a budowa muru, skupienie w Jerozolimie
wszystkich urzędników oraz znacznej liczby ludności, ścisła kontrola
kontaktów z cudzoziemcami, wreszcie reformy religijne, miały prowa-
114 Ne 5, 12.
115 Ne 5, 14–19.
116 Ne 12, 44–13, 31.
117 Ne 13, 15–22.
118 Ne 13, 28.
14103109
1
94 Okres perski
dzić do tego najważniejszego celu119. Nehemiasza porównywano nawet

do tyranów w greckich poleis120 (przy czym trzeba pamiętać, że w cza-
sach antycznych niekoniecznie słowo to określało tyrana w dzisiejszym
rozumieniu, lecz ogólnie absolutnego władcę miasta), ale nie można
mu odmówić skuteczności, nawet jeśli jego działania miały wielu wro-
gów. Inna sprawa, że po opuszczeniu Judy żydowskie elity zdecydowały
o porzuceniu części jego reform, a judaizm poszedł w nieco odmien-
nym kierunku niż to chciał Nehemiasz, otwierając się chociażby na
wpływy hellenistyczne121. Warto jednak pamiętać, że nieco później
pojawiły się w łonie judaizmu odłamy, które można uznać za konty-
nuatorów wizji byłego perskiego podczaszego, że wspomnę o hasidim
czy zelotach.
Kwestia mieszanych małżeństw. Jednym z kluczowych tematów
poruszanych w Ks. Nehemiasza i Ezdrasza jest sprawa mieszanych
małżeństw, a ściślej związków z obcymi kobietami. Trudno powie-
dzieć, jak duża była skala tego zjawiska w całej prowincji Yehud, ale
poświęcona mu uwaga wskazuje chyba na spory zasięg. Problemem
tym zajmował się już Nehemiasz, który potępił związki z Aszdotkami,
Ammonitkami i Moabitkami, co więcej posunął się on nawet do fizycz-
nej przemocy122. Powoływano się przy tym na przepis z Pięcioksięgu
Mojżeszowego, zakazujący wstępu do wspólnoty Izraela Ammonitom
i Moabitom123. Namiestnik Judy pojawia się też na liście sygnatariuszy
odnowienia przymierza; jednym z ważniejszych punktów było zobo-
wiązanie, że Żydzi nie dadzą obcym swoich córek, ani też nie wezmą
córek od obcych ludów124. Nie jest wykluczone, że mamy tu do czy-
nienia nawet z jakimś oficjalnym dokumentem, który mógł przetrwać
w archiwach125. Mieszane małżeństwa zajmowały też uwagę Ezdrasza,
do którego przybyli przywódcy ludu, aby wskazać, że w kraju istnieje
119 L.L. Grabbe, op. cit., s. 307–308.

120 M. Smith, op. cit., s. 103–112.
121 L.L. Grabbe, Triumph of the Pious or Failure of the Xenophobes? The Ezra/Nehe-
miah Reforms and their Nachgeschichte, w: S. Jones and S. Pearce (eds.), Studies in Je-
wish Local Patriotism and Self-Identification in the Graeco-Roman Period, Sheffield 1998,
s, 50–65.
122 Ne 13, 23–31.
123 Ne 13, 1–3; Pwt 23, 4–7.
124 Ne 9–10; zob. Ezd 9–10.
125 L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism, op. cit., s. 313.
14103109
1
wiele związków małżeńskich z obcymi ludami126. Co zrobił Ezdrasz?

Wydawać by się mogło, że jego reakcja będzie zdecydowana, według
przekazu biblijnego był bowiem wyposażony w ogromną władzę nad
całą satrapią Transeufratei (zob. niżej), ograniczył się jednak do roz-
darcia swojej szaty i płaszcza i wyrywania włosów z głowy i brody (za-
uważmy, że Nehemiasz wyrywał włosy swoim adwersarzom). Modlił
się i płakał aż do wieczora127. Dopiero wówczas podjęte zostają kon-
kretne kroki wokół Ezdrasza, który nadal zachowuje się biernie, zbiera
się tłum, a Szekaniasz, syn Jechiela, nawołuje do przysięgi, na mocy
której Żydzi odprawią żony z obcych plemion. Dopiero wtedy do akcji
wkracza wreszcie Ezdrasz, który odebrał przysięgę i zwołał do Jero-
zolimy wszystkich mężczyzn, a nawet ogłosił listę tych, którzy wzięli
sobie za żony cudzoziemskie kobiety128. Co ciekawe, nie dowiemy się
z przekazu biblijnego czy wszyscy faktycznie się rozwiedli ze swoimi
cudzoziemskimi żonami, choć wydaje się, iż nie wszyscy się do tego
wymogu zastosowali.
Dla badacza zastanawiająca jest bardzo bliska paralela pomiędzy
relacjami o mieszanych małżeństwach w księgach Nehemiasza i Ez-
drasza. W wielu miejscach obydwa przekazy są właściwie prawie iden-
tyczne, choć istnieją też różnice, jak chociażby listy osób uwikłanych
w całą sprawę. Wydaje się, że wersja zaprezentowana w Ks. Ezdrasza
opierała się na przekazie Ks. Nehemiasza (przy czym niekoniecznie
są to dwie wersje tego samego wydarzenia), choć więcej tu miejsca na
spekulacje badaczy niż konkretne ustalenia. W każdym razie relacja
Nehemiasza zdaje się zawierać, jak już wspominałem, oficjalny doku-
ment przechowywany w archiwum. Autor przekazu dorobił oczywiście
kontekst dla dokumentu, ale zasadnicze informacje zaczerpnął właśnie
z niego. Tak więc wersja Ezdrasza może być po prostu dalszym rozwi-
nięciem, literacką kreacją wydarzeń zaprezentowanych w Ne 9–10129.
Problem sprawia np. lista 112 grzeszników, którzy poślubili obce żony,
w dodatku jej ustalenie trwało dość długo, nie mówiąc już o tym, że
wydaje się ona stanowczo zbyt krótka. W przypadku literackiej kreacji
nie ma to zresztą zbyt wielkiego znaczenia, chodzi tu raczej o pre-
zentację poglądu redaktora Ks. Ezdrasza, który postrzegał problem
126 Ezd 9, 1–2.
127 Ezd 9, 3–15.
128 Ezd 10, 1–44.
129 L.L. Grabbe, op. cit., s. 314–315.
14103109
1
96 Okres perski
małżeństw mieszanych jako bardzo ważny dla wspólnoty żydowskiej

Yehud. Dochodzi do tego również teologia kraju, wedle której Juda zo-
stał ukarany przez Jahwe za grzechy wygnaniem z ojczyzny, jednakże
Bóg uznał, że kara już się zakończyła i zwrócił kraj swojemu ludowi130.
Żeby go jednak utrzymać, trzeba zerwać z obcymi, bowiem kontakty
z nimi doprowadziły do odwrócenia się od Boga i kary za grzechy. Tak
więc ponowne bratanie się z obcymi i wchodzenie z nimi w związki
małżeńskie może doprowadzić do ponownej utraty kraju; drastyczne
kroki wobec cudzoziemców miały być gwarancją jego utrzymania.
Warto przy okazji wspomnieć o tezie, iż działania przeciwko obcym
miały szerszy kontekst społeczny, bowiem Żydzi obawiali się zewnętrz-
nych wpływów, chociażby przez rozwój handlu czy kontakty z perskimi
urzędnikami131. Trudno jednak rozstrzygnąć czy tak rzeczywiście było,
tym bardziej że tak naprawdę nie znamy skali problemu mieszanych
małżeństw, ani też skali obcych wpływów w Yehud. Nie zapominajmy
też o czysto ludzkim wymiarze, przecież mieszkańcy prowincji musieli
rozstawać się często nie tylko z żonami, ale również z dziećmi, które
zapewne darzyli uczuciem.
Misja Ezdrasza. O Ezdraszu i jego poczynaniach dowiadujemy się
przede wszystkim z tzw. tradycji Ezdrasza, obejmującej Ezd 7–10 oraz
Ne 8, jak też grecką 1 Ks. Ezdrasza, która jest być może wcześniejszą
wersją tradycji132, wreszcie 4 Ks. Ezdrasza, powstałą około 100 r. po
Chr. Ezdrasz przedstawiony jest jako potomek Aarona, brata Mojże-
sza, uczony i biegły w Prawie Mojżeszowym133. Wyruszył on do Jerozo-
limy z pismem króla Artakserksesa, zabierając ze sobą wygnańców oraz
złoto i srebro dla świątyni. Wydaje się, że wspomniany list króla per-
skiego nie jest bezpośrednio perskim dokumentem, lecz został później
znacznie zmieniony i uzupełniony. Świadczy o tym chociażby okre-
ślanie mieszkańców Judy mianem ludu Izraela, choć obcy nigdy nie
używali nazwy Izrael134. Trudno też wyobrazić sobie, aby król perski,
udzielając pełnomocnictw Ezdraszowi, dzielił się autorytetem ze swo-
130 Iz 40, 1–11.

131 D. Janzen, Witch-Hunts, Purity and Social Boundaries: The Expulsion of the Foreign
Women in Ezra 9–10, Sheffield 2002.
132 Księgę tę określa się też jako 3 księgę Ezdrasza; zob. S. Mędala, Wprowadzenie do
literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994, s. 324.
133 Ezd 7, 1–6, 10.
134 Ezd 7, 13.
14103109
1
imi siedmioma doradcami135. Jeszcze bardziej zdumiewające jest prze-

kazanie świątyni jerozolimskiej całego złota i srebra z satrapii Babilonu
obok złota i srebra przekazanego przez lud i kapłanów136. Wszystkie te
pieniądze miały być przeznaczone na zakup zwierząt ofiarnych oraz
ofiary z pokarmów i płynów. Niewydane zaś sumy kapłani mogli prze-
znaczyć wedle własnego uznania. Pozostałe koszty związane z utrzy-
maniem świątyni mógł Ezdrasz pokrywać ze skarbca królewskiego aż
do wysokości stu talentów srebra137. Co więcej, z rozkazu króla kapła-
ni, Lewici, śpiewacy i pozostały personel świątynny zostali zwolnieni
z podatków, danin i ceł138.
Na deszczu złota i srebra się jednak nie skończyło. Ezdrasz otrzy-
mał prawo nominowania urzędników i sędziów w całej Transeufratei,
przy czym mieli oni znać Prawo Mojżeszowe, względnie mieli się go
nauczyć139. Część badaczy dowodziła, że tak naprawdę uprawnienia
Ezdrasza ograniczały się wyłącznie do Żydów, choć wydaje się, iż nie
ma podstaw do takiego poglądu140. Wynika stąd, iż Ezdrasz został ob-
darowany przez perskiego władcę bardzo szczególną władzą, w dodat-
ku całkowicie zignorowany został satrapa Transeufratei, co wydaje się
mało prawdopodobne. Rzecz ciekawa, że wśród tych, którzy wyrazili
chęć powrotu do ojczyzny, zabrakło Lewitów, ściągniętych dopiero
w niezbyt imponującej liczbie z miejscowości Kasifia. Przed podró-
żą Ezdrasz ogłosił jeszcze post, aby uzyskać Bożą łaskę, wstydził się
bowiem prosić króla o siłę zbrojną i jazdę141. Najbardziej nieprawdo-
podobnym elementem podróży było zabranie do Judy 650 talentów
srebra, 100 talentów złota oraz licznych cennych naczyń dla świątyni
(sto srebrnych naczyń po dwa talenty każdy, dwadzieścia złotych i dwa
ze złocistego spiżu)142. Oznacza to, że Ezdrasz wiózł około 3 ton zło-
ta i około 19,5 ton srebra, przy czym trudno sobie wyobrazić, w jaki
sposób stosunkowo niewielka grupa repatriantów transportowała takie
135 Ezd 7, 14.
136 Ezd 7, 16.
137 Ezd 7, 17–22.
138 Ezd 7, 24.
139 Ezd 7, 25–26.
140 Zob. L.S. Fried, „You Shall Appoint Judges”: Ezra’s Mission and the Rescript of Arta-
xerxes, w: J.W. Watts (ed.), Persia and Torah: The Theory of Imperial Authorization of the
Pentateuch, Atlanta 2001, s. 63–89.
141 Ezd 8, 1–23.
142 Ezd 8, 24–30.
14103109
1
98 Okres perski
bogactwo. Ponadto zwróćmy uwagę, że całe imperium perskie za pa-

nowania Dariusza I osiągało dochody w wysokości około 14 560 talen-
tów srebra rocznie, tak więc Yehud otrzymała od króla iście spektaku-
larny dar: około 15 procent rocznych dochodów państwa (około 2300
talentów srebra). Pikanterii sprawie dodaje fakt, że całe to ogromne
bogactwo nie było w ogóle eskortowane przez perskie wojsko. Dopraw-
dy, Artakserkses musiał bez zastrzeżeń wierzyć w protekcję Jahwe.
Nietrudno się domyślić, że opisująca te wydarzenia relacja biblijna
nie była zainteresowana w przedstawieniu prawdy historycznej, lecz
w tym, że Ezdrasz i jego towarzysze całkowicie zawierzyli pomyślność
całego przedsięwzięcia Bogu. W konsekwencji otrzymujemy nie opis
podróży, lecz traktat teologiczny143. Możemy tę sytuację porównać
z podróżą Nehemiasza, który nie wahał się zabrać eskorty, a przecież
nie transportował takich bogactw. Po przybyciu do Jerozolimy Ez-
drasz wręczył rozkazy króla satrapom i namiestnikom Transeufratei,
co sugeruje, iż zmuszeni oni byli przybyć do żydowskiej stolicy. Jest to
zupełnie nieprawdopodobne. Zwróćmy też uwagę, że przy okazji prze-
kazania świątyni jerozolimskiej sprzętów i kruszcu nie jest wspomnia-
ny arcykapłan. Odnosi się wrażenie, że to Ezdrasz był założycielem
kultu, a arcykapłanów przed nim w ogóle nie było. Wspomina się tylko
o kapłanach i Lewitach. Przy okazji omawiania problemu małżeństw
mieszanych, którym również miał zajmować się Ezdrasz (zob. wyżej),
pojawia się grupa lękających się gniewu Bożego (‫)חךךים‬144. Badacze do-
wodzą, iż była to grupa pobożnych zwolenników naszego reformatora,
zwolenników ścisłego przestrzegania Prawa, krytycznie nastawionych
wobec elity kapłańskiej145. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań.
Analizując tradycję związaną z Ezdraszem możemy przyjąć, że peł-
nił funkcję namiestnika prowincji Yehud, tym bardziej że część jego
działań ma swoje paralele w okresie urzędowania Nehemiasza. Za-
uważmy jednak, że nigdzie nie jest nazywany namiestnikiem, podobnie
zresztą domniemany dekret Artakserksesa nic nie mówi o tej funkcji.
Przeciwnie, Ezdrasz zostaje postawiony ponad satrapą transeufrateń-
skim, być może nawet miał prawo go mianować. Jest to oczywiście
absurd wzmacniający tylko literacką i teologiczną naturę tradycji Ez-

144 Ezd 9, 4; 10, 3.
145 J.
Blenkinsopp, A Jewish Sect of the Persian Period, „Catholic Biblical Quarterly”
52 (1990), s. 5–20.
14103109
1
draszowej. Co więcej, wyposażony w tak ogromną władzę, radził sobie

raczej kiepsko, ograniczając się głównie do siedzenia, modłów i rwania
włosów146. Czy zatem należy odrzucić całą tradycję jako ahistoryczną?
Niekoniecznie, bowiem np. przynajmniej część dekretu perskiego mo-
narchy mogła być prawdziwa, reszta zaś to wytwór żydowskiej propa-
gandy, na co wskazuje przede wszystkim zupełnie nieprawdopodobna
szczodrość króla królów. Tradycje Nehemiasza i Ezdrasza ulegały roz-
wojowi147, co potwierdzają późniejsze źródła, że wspomnę chociażby
4 Ks. Ezdrasza, wedle której Ezdrasz, przy pomocy pięciu skrybów,
spisał 94 księgi, z których 24 kanoniczne przeznaczono do publicznego
czytania, zaś 70 ksiąg zawierających tajemne mądrości (głównie apo-
kalipsy) miało być przeznaczonych dla mędrców148. Tak więc Ezdrasz
prezentuje się nam tutaj jako ten, który zachował Prawo, choć nie na-
leży go chyba określać mianem prawodawcy, przynajmniej nie w ta-
kim sensie, jak Mojżesza, który nadał całkiem nowe prawo, a nie tylko
przywrócił stare. Zresztą inne źródła również nie określają Ezdrasza
mianem prawodawcy. Ponieważ jednak jego działalność jest w dużej
mierze wytworem żydowskiej propagandy, dokładna rekonstrukcja
jego misji oraz wskazanie elementów historycznie prawdziwych jest
właściwie niemożliwa.
Rozwój Prawa i Biblii hebrajskiej w okresie perskim. Wbrew
pozorom niełatwo odpowiedzieć na pytanie, jakim właściwie prawem
posługiwali się Żydzi w okresie perskim149. Nie wiemy też, czy teksty
biblijne, które istniały, stanowiły już Pismo Święte, natchnione przez
Boga. Nasza niewiedza wynika przede wszystkim z braku dostatecz-
nej liczby źródeł. Kwestie prawne są poruszane głównie w Ezd 7 i Ne
8. W Ks. Ezdrasza dysponujemy informacjami zawartymi w dekrecie
Artakserksesa (w języku aramejskim) oraz w narracji dotyczącej spraw
Judy (w języku hebrajskim). Przypomnijmy, że Ezdrasz jest określa-
ny jako uczony i znawca Prawa, ma obowiązek nauczać go cały lud,
odrestaurować kult świątynny, mianować urzędników i sędziów w ca-
łej satrapii transeufrateńskiej oraz nauczyć ich Prawa, wreszcie może

147 L.L. Grabbe, Ezra and Nehemiah, London 1998, s. 69–92.
148 S. Mędala, op. cit., s. 147–198.
149 J. Blenkinsopp, Ezra-Nehemiah, op. cit., s. 152–157; idem, Was the Pentateuch the
Civic and Religious Constitution of the Jewish Ethnos in the Persian Period, w: J.W. Watts
(ed.), op. cit., s. 41–62.
14103109
1
100 Okres perski
wszystkich łamiących Prawo skazać na śmierć150. Tyle dekret perskiego

króla. W relacji po hebrajsku pojawia się termin torah (‫)תורה‬, a więc
Ezdrasz posługiwał się Prawem Mojżeszowym (w tekście aramejskim
pojawia się termin dat, oznaczający prawo). W konsekwencji król per-
ski zezwalał Ezdraszowi na nauczanie Prawa Mojżesza, ale również
na uczynienie z niego podstawy prawa obowiązującego w całej pro-
wincji Yehud (lub też, według części tradycji, podstawy prawa w całej
Transeufratei)151. Wydaje się więc, że aramejskie dat i hebrajska torah
oznaczają to samo, co zresztą potwierdza dokładna analiza dekretu
Artakserksesa i reszty tradycji Ezdraszowej152.
Zwróćmy uwagę, iż Ezdrasz nie tylko nauczał Prawa, ale przywiózł
ze sobą do Jerozolimy księgę zawierającą owo Prawo153. Jakie jednak
prawo zawierała owa księga? Z pewnością nie były to regulacje zupełnie
nowe, bowiem wyraźnie jest mowa o Prawie, które Mojżesz otrzymał
od Boga, a więc obowiązywało ono od stuleci. Czy więc było to prawo
zapomniane, które trzeba było na nowo wprowadzić po okresie nie-
woli? Potwierdzać to może stwierdzenie, iż lud nie wiedział o Święcie
Namiotów aż do lektury księgi przywiezionej przez Ezdrasza154. Przy-
kładów potwierdzających, że mieszkańcy Judy po powrocie stosowali
dawne prawo, jest całkiem sporo, jak chociażby złożenie ofiar według
zaleceń Tory na ołtarzu wzniesionym przez Zorobabela i Jozuego155 czy
też zorganizowanie według tegoż samego prawa kapłanów i Lewitów
po zakończeniu odbudowy świątyni156. Ludność świętowała Paschę,
Święto Namiotów i Święto Przaśników, o których mówią Księgi Liczb
i Powtórzonego Prawa. Nie jest łatwo ustalić, czy prawo zaprezento-
wane przez Ezdrasza w tekście ksiąg Nehemiasza i Ezdrasza było już
kompletnym Pięcioksięgiem Mojżeszowym, choć takie przypuszczenie
wydaje się uzasadnione; w najgorszym wypadku mamy do czynienia co
najmniej z obszernymi fragmentami Pentateuchu157. Istotnym źródłem
dla badania rozwoju świętych ksiąg jest Mądrość Syracha, w oryginale
150 Ezd 7, 12–26.
151 Ezd 7, 25.
152 L.L. Grabbe, A History of Jews and Judaism, op. cit., s. 333.
153 Ezd 7; Ne 8.
154 Ne 8.
155 Ezd 3, 2.
156 Ezd 3, 2–6.
14103109
1
zwana księgą Jezusa syna Syracha, a przede wszystkim zawarta w niej

„Chwała Ojców”158, która mówi o sławnych mężach i ojcach Izraela
od Henocha, poprzez Noego, Abrahama aż do arcykapłana Szymona,
żyjącego w czasach autora. Jezus ben Syrach streszcza w swym dziele
zawartość Tory i ksiąg prorockich Biblii hebrajskiej. Na tej podstawie
widać, że wiele części było już w jego czasach w pełni ukształtowa-
nych, jak np. prorocy mniejsi, dysponował też z pewnością Księgami
Samuela, Księgami Królewskimi i Księgami Kronik159. W konsekwen-
cji wydaje się, że okres perski odegrał znaczącą rolę w rozwoju Biblii
hebrajskiej, czemu sprzyjała stosunkowo tolerancyjna polityka religijna
władców perskich, którzy nie ingerowali zbytnio w kwestie lokalnych
kultów. Najważniejsze było chyba ukształtowanie większej części Pen-
tateuchu pod koniec okresu perskiego (Jezus syn Syracha wskazuje, że
około 200 r. przed Chr. tekst Pięcioksięgu był już akceptowany jako
w pełni autorytatywny), o czym świadczy m.in. przekaz Hekatajosa
z Abdery160 oraz tłumaczenie Tory na język grecki w Aleksandrii około
połowy III w. przed Chr. Tak więc z pewnością nie całość Biblii hebraj-
skiej została ukształtowana dopiero w epoce hellenistycznej. Trzeba
przy tym pamiętać, że ostateczny, kanoniczny tekst Biblii hebrajskiej
został ustalony dopiero po 70 r. po Chr. na tzw. synodzie w Jawne.
Tzw. rewolta satrapów i bunt Tennesa. Bunt satrapów i rewol-
ta Tennesa w Sydonie są postrzegane przez badaczy jako wydarzenia,
które miały poważny wpływ na dzieje Judy, jak i całego regionu Cele-
syrii. Według przekazu Diodora Sycylijskiego przeciwko Artakserkse-
sowi III zbuntowała się część satrapów małoazjatyckich oraz greckie
poleis w Jonii (około roku 361 przed Chr.)161. W walki zaangażował
się również egipski faraon Tachos, który zebrał okręty i najemników
do walki z Persami. Podstawowym problemem dla badacza jest brak
jakichkolwiek innych ciągłych relacji źródłowych o tej rewolcie (np.
wzmianka Pompejusza Trogusa jeszcze bardziej komplikuje sprawę).
Wydaje się, że najbezpieczniej będzie stwierdzić, iż bunt, względnie
bunty, rzeczywiście miały miejsce, choć niekoniecznie w takiej skali,
158 Syr 44–50.
159 L.L. Grabbe, Judaic Religion in the Second Temple Period: Belief and Practice from
Exile to Yavneh, London-New York 2000, s. 158–165.
160 Hekatajos apud Diodor Sycylijski, 40, 3, 1–7 (apud – w pismach/dziele).
161 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 15, 90.
14103109
1
102 Okres perski
jak chce Diodor. Co więcej, przypuszcza się, że seria lokalnych buntów

mogła trwać nawet dziesięć lat162.
Dla nas najważniejszy jest oczywiście wpływ tych buntów oraz kam-
panii Tachosa na sytuację w Judzie. Egipski faraon z pewnością był zbyt
słaby, aby pokusić się o dokonanie w Syrii i Fenicji jakichś poważniej-
szych zniszczeń, nie mówiąc już o tym, iż nie był nawet pewien swoich
własnych wojsk163. Co do rebelii Tennesa i jej wpływu na Judę164, część
badaczy dowodzi, iż bunt na Cyprze i w Fenicji około roku 350 przed
Chr. został zarejestrowany w greckich źródłach (nie tylko przez Diodo-
ra). Późne przekazy wskazują, że Juda została wciągnięta do rebelii165,
a zdają się to potwierdzać zniszczenia w różnych miejscach Palestyny,
datowane na połowę IV w. przed Chr.166. Zauważmy jednak, że nie
wszystkie relacje Diodora są wiarygodne, można mieć też spore wątpli-
wości co do długości trwania rewolty, dziesięć lat to chyba jednak zbyt
długo. Za wybuchem rewolty stał zapewne faraon Nektanebo II, który
być może rzeczywiście nakłonił Tennesa do zdrady rodzinnego miasta,
Sydonu167. Nie w pełni można też wierzyć późniejszym przekazom, jak
chociażby Euzebiuszowi z Cezarei, który pomylił się w datacji pano-
wania Artakserksesa III o czterdzieści lat. Wspomnijmy tu informację
Józefa Flawiusza, cytującego Hekatajosa z Abdery, według którego ja-
kaś liczba Żydów została deportowana przez Persów do Babilonii168 za
udział w rewolcie Tennesa. Wydaje się, że mamy tu po prostu pomyłkę
i tak naprawdę chodzi o niewolę babilońską, nie mówiąc już o tym,
iż Diodor nie wspomina o udziale Żydów, a Józef o samym buncie.
Wspomniane zniszczenia możemy zidentyfikować w miejscach leżą-
cych poza właściwym Judą (z wyjątkiem Jerycha, gdzie zniszczenia są
trudne do datowania na czas rebelii), a ponadto były one efektem róż-
nych wydarzeń na przestrzeni około półtora wieku, a co za tym idzie
162 P. Briant, From Cyrus to Alexander, op. cit., s. 656–675.

163 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 15, 92, 4; P. Briant, op. cit., s. 664–665.
164 Zob. D. Barag, The Effect of Tennes Rebellion on Palestine, „BASOR” 183 (1966),
s. 6–12.
165 Euzebiusz z Cezarei, Chronicon o 105 olimpiadzie; Orozjusz, Adversus paganos 3,
7, 6; Syncellos, 1, 486, 10–14; Solinus, Collect. 35, 4.
166 D. Barag, The Effects of the Tennes Rebellion on Palestine, „BASOR” 183 (1966),
s. 6–12.
167 J.D. Grainger, Hellenistic Phoenicia, Oxford 1991, s. 24–30; P. Briant, op. cit.,
s. 682–685.
168 Józef Flawiusz, Contra Apionem 1, 194.
14103109
1
– niekoniecznie da się je powiązać z Tennesem. Wydaje się zresztą, że

bunt nie rozprzestrzenił się nawet na całą Fenicję, lecz ograniczył się
tylko do miasta Sydon169. Nie należy więc przeceniać wagi tego wyda-
rzenia, ani jego ewentualnego wpływu na Judę.
W historii prowincji Yehud w IV w. przed Chr. znajdujemy ponad-
to postać kapłana Johanana, który pojawił się na monecie z 2 poło-
wy IV w. przed Chr. Nie jest wykluczone, że mamy tu do czynienia
z arcykapłanem; niestety nie da się w żadnej mierze udowodnić tej
tezy. W większości przypadków tego rodzaju monety były emitowane
przez wyższych urzędników, a określenie kogoś mianem kapłana mo-
gło wskazywać tylko na jego pochodzenie z kapłańskiej rodziny. Rów-
nież z początków IV w. przed Chr. dysponujemy monetą z imieniem
Jaddua, którego większość badaczy identyfikuje jako arcykapłana, przy
czym poza imieniem nie ma żadnego innego oznaczenia. Wspomnij-
my jeszcze namiestników o imieniu Jehoezer, Ahzai i Elnathan, którzy
mogli sprawować swój urząd na przełomie V i IV w. przed Chr., choć
niektórzy datują ich działalność raczej na 1 połowę V w. przed Chr.
Wreszcie nie możemy zapomnieć o namiestniku Ezechiaszu, przypisy-
wanym dość powszechnie do 2 połowy IV w. przed Chr.170.
169 J.D. Grainger, op. cit., s. 30; L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism, op.
cit., s. 348.
14103109
1
14103109
1
Część 2
14103109
1
14103109
1
Rozdział 1
Źródła
1. Archeologia (materiał niepisany)
Podstawowym problemem, jaki napotykają archeolodzy odkrywają-

cy stanowiska archeologiczne na terenie Palestyny, jest fakt, iż warstwy
hellenistyczne zostały przykryte przez budownictwo okresu rzymsko-
-herodiańskiego, wobec czego pozostałości okresu hellenistycznego
nie są zbyt liczne. Niełatwo jest też datować te znaleziska. Nie należy
też zapominać, że w okresie ptolemejskim mamy do czynienia z pogar-
szającą się kondycją ekonomiczną, mającą odzwierciedlenie również
w spadku liczby ludności.
Judea. W okresie hellenistycznym Jerozolima wciąż jest jedynym
dużym miastem Judei, choć jej wielkość i liczba ludności w okresie
ptolemejskim nie jest imponująca. Sytuacja zacznie się zmieniać dopie-
ro w późniejszym okresie. Wczesny okres hellenistyczny właściwie nie
różni się od okresu perskiego, dopiero w następnych dekadach postę-
puje wzrost osadnictwa, związany przede wszystkim z polityką prowa-
dzoną przez Hasmoneuszy.
Galilea, Samaria, Idumea i Zajordanie. W okresie hellenistycz-
nym obserwujemy spadek liczby ludności na terenie północnej Sa-
marii, natomiast znaczny wzrost obserwujemy w części południowej
Zob. S. Dar, Landscape and Pattern: An Archaeological Survey of Samaria, 800 B.C.E.
– 636 C.E., Oxford 1986.
14103109
1
108 Okres hellenistyczny
Samaritis, dotyczy to przede wszystkim osadnictwa o charakterze

rolniczym. W okolicach Samarii i Szechem zlokalizowano około 1200
małych wież kamiennych, związanych prawdopodobnie z produkcją
wina, które było głównym towarem regionu. Inna sprawa, iż interpre-
towano owe wieże również jako obiekty wyznaczające ziemie królew-
skie. Na wybrzeżu istniała spora liczba konstrukcji związanych z han-
dlem, w tym magazyny, domy celne i spichlerze. W miastach nadmor-
skich możemy zaobserwować oznaki prosperity w postaci okazałych
miejskich rezydencji. Osadnictwo idumejskie pełniło szczególnie od
czasów hasmonejskich również rolę obronną, szczególnie w okolicach
przygranicznych. Poza Idumejczykami obserwujemy osadnictwo fenic-
kie, głównie z Sydonu. Na terenie Zajordania na plan pierwszy wysuwa
się oczywiście siedziba rodowa Tobiadów w ‘Iraq al-Amir, zamieszka-
na już w początkach okresu hellenistycznego. Zajordanie było jednak
przede wszystkim zdominowane przez miasta Decapolis.
Tell Dan zamieszkiwane było bez przerwy od czasów neolitycznych
po średniowiecze. Znajdowało się tam przede wszystkim duże miejsce
kultowe, wzniesione na przełomie X i IX w. przed Chr. Wydaje się, iż
w okresie hellenistycznym w centrum miejsca został zbudowany duży
basen, prawdopodobnie dla celów kultowych. Znaleziono też tam mo-
nety władców ptolemejskich i seleukidzkich. Najważniejszym chyba
jednak hellenistycznym znaleziskiem jest bilingwiczna inskrypcja de-
dykacyjna w językach greckim i aramejskim: Dla boga, który jest w Dan.
Dość rozległe pozostałości z okresu hellenistycznego (głównie z okre-
su późnego) zostały znalezione w Tell Anafa. Wspomnijmy tu m.in.
mury i monety ptolemejskie i seleukidzkie, jak też tynkowany budynek
z późnego okresu hellenistycznego. W Ptolemais/Akko (Tell Fukhar)
z okresu hellenistycznego pochodzą mury miejskie i okrągła wieża, no-
sząca ślady po grotach strzał i uderzeniach katapult, co sugerowałoby,
iż była to część miejskich fortyfikacji, w późniejszym okresie helleni-
stycznym wieża ta nie była już użytkowana. Wymienić też trzeba świą-
tynię (znaleziono w niej grecką inskrypcję dedykowaną Zeusowi Sote-
rowi), zniszczoną w okresie rzymskim i budynki znajdujące się prawdo-
podobnie na agorze. Wydaje się także, iż w okresie hellenistycznym
zbudowano tu zupełnie nowy port. Miasto Szikmona zostało znisz-
NEAEHL, 1, s. 323–332.
NEAEHL, 1, s. 58–61.
NEAEHL, 1, s. 16–31.
14103109
1
Źródła 109
czone prawdopodobnie przez trzęsienie ziemi w początkach V w. przed

Chr. Centralne wzgórze zostało wówczas opuszczone, a miasto odbu-
dowano w pobliżu. Pod koniec okresu perskiego na wzgórzu zbudowa-
no twierdzę, zniszczoną prawdopodobnie w czasach wojen diadochów,
a następnie znowu odbudowaną i ponownie zniszczoną około 132 r.
przed Chr.. Filoteria (Beth Yera, Chirbet el-Kerak), leżąca u ujścia
rzeki Jordan do Jeziora Galilejskiego, została zbudowana jako miasto
hellenistyczne przez Ptolemeusza II Filadelfosa. Archeolodzy odkryli
dobrze zachowaną większą część muru miejskiego, do budowy którego
użyto pozostałości wcześniejszych obwarowań z czasów istnienia w tym
miejscu Bet Yera. Jedną z cech charakterystycznych tego muru były
okrągłe i kwadratowe wieże. Po południowej stronie wzgórza odkryto
też pozostałości domów mieszkalnych. Filoteria została zniszczona
pod koniec II w. przed Chr.. Bet-Szean/Scytopolis leżało na przecię-
ciu ważnych szlaków handlowych i zamieszkiwane było od czasów neo-
litycznych po średniowiecze. Niestety, z okresu hellenistycznego za-
chowało się niewiele pozostałości, przy czym wydaje się, iż miasto zo-
stało wówczas ponownie założone po kilku wiekach przerwy
w osadnictwie. Znaleziono tam m.in. skarb monet Ptolemeusza II,
sporą ilość rodyjskich uchwytów dzbanów z III–I w. przed Chr. oraz
inskrypcję kapłana odnoszącą się do kultu Zeusa i kultu dynastyczne-
go. Tell Dor posiadało przede wszystkim wspaniały mur miejski, któ-
ry został prawdopodobnie przebudowany w czasach Ptolemeusza II,
choć nie wymagała tego żadna znana nam akcja militarna. Miasto było
typowym greckim miastem portowym, choć sam port powstał jeszcze
w okresie perskim. Pozostałości wskazują również, że Dor było istot-
nym centrum połowów ryb. Odkryto też dużą dzielnicę mieszkalną,
a całe miasto zostało zaprojektowane w stylu hippodamejskim. Znale-
ziono też monety władców hellenistycznych. Dopiero w II w. przed
Chr. wznowione zostało osadnictwo w Tel Mevorakh (istniejące tam
w okresie perskim), niestety pozostałości okresu hellenistycznego ule-
gły znacznemu zniszczeniu, spowodowanemu przez siły natury. W każ-
dym razie możemy na stanowisku wyróżnić mury z dużym pojedyn-
NEAEHL, 4, s. 1373–1378.
Polibiusz, Historiae 5, 70, 3–4.
NEAEHL, 1, s. 255–259.
NEAEHL, 1, s. 214–235.
NEAEHL, 1, s. 357–372.
14103109
1
czym budynkiem, poza tym w murze znaleziono blok wapienny, inter-

pretowany jako zbiornik na barwnik, choć badacze skłaniają się raczej
ku opinii, iż była to prasa do wyciskania oliwek. Wydaje się, iż mamy
tu do czynienia z posiadłością o charakterze rolniczym10. Tel Dothan,
opuszczone w VII w. przed Chr. zostało ponownie zasiedlone w okre-
sie hellenistycznym. Odnaleziono m.in. duży budynek, będący praw-
dopodobnie rodzinną rezydencją oraz rodzaj insuli (budynku zawiera-
jącego wiele mieszkań), a także kilka pieców chlebowych, silosów, mo-
nety oraz rodyjskie odciski pieczęci11. Samaria była jedynym greckim
miastem w regionie Samaritis, a obejmowała ona całe wzgórze, podzie-
lone na akropol i dolne miasto. Wydaje się, że na akropolu osadnictwo
greckie w początkach okresu hellenistycznego związane jest z osadze-
niem tam macedońskich osadników w wyniku buntu Samarytan prze-
ciwko namiestnikowi Aleksandra Wielkiego. Co ciekawe, w użyciu
nadal była część murów pochodząca z czasów królestwa Izraela (przy-
pomnijmy, iż Samarię założył król Omri w 1 połowie IX w. przed Chr.).
W dolnym mieście odkryto część muru i dwie kwadratowe wieże, da-
towane na późny okres hellenistyczny. Znaleziono też monety władców
hellenistycznych oraz tysiące rodyjskich, opieczętowanych dzbanów12.
W Szechem osadnictwo hellenistyczne przyszło po trwającej półtora
wieku przerwie i objęło całe wzgórze. Niestety nie da się już dziś od-
tworzyć planu miasta, za to obserwujemy wiele bogatych domów. Mia-
sto zostało prawdopodobnie zniszczone w okresie piątej wojny syryj-
skiej, choć niekoniecznie było to efektem bitwy czy oblężenia. Zauważ-
my, że ostatecznie miasto zostało opuszczone po zniszczeniu go przez
Jana Hirkana I. Znaleziono ponadto liczne monety ptolemejskie i se-
leukidzkie, w tym kilka skarbów. Co do świątyni na Górze Gerizim, to
została ona prawdopodobnie zbudowana w okresie perskim i istniała
również w okresie hellenistycznym, ale została przebudowana, być
może za panowania Antiocha III Wielkiego13. Z okresu hasmonejskie-
go pochodzą pozostałości murów twierdzy Aleksandrejon (Sartaba),
zbudowanej prawdopodobnie przez Aleksandra Janneusza, a zniszczo-
nej przez Aulusa Gabiniusza14. Osadnictwo w Apollonii (Arsuf, Tell
10 NEAEHL, 3, s. 1031–1035.
11 NEAEHL, 1, s. 372–374.
12 NEAEHL, 4, s. 1300–1310.
13 NEAEHL, 2, s. 482–492. (1345–1359)
14 NEAEHL, 4, s. 1318–1320.
14103109
1
Źródła 111
Arshaf) pokrywało się w okresie hellenistycznym z obszarem zasiedlo-

nym w czasach perskich. Pod koniec okresu perskiego miejscowość
uległa zniszczeniu, ale osadnictwo zostało wznowione mniej więcej
w momencie podboju Persji przez Aleksandra Wielkiego. Archeolodzy
znaleźli pozostałości po ślimakach mureks, co może wskazywać na
dalsze istnienie produkcji purpurowego barwnika, choć mógł on też
stanowić pożywienie, podobnie jak owce, kozy i bydło, których pozo-
stałości znaleziono na stanowisku bardzo dużo15. Wydaje się, iż Tel
Michal (Makmisz) pełniło w czasach hellenistycznych inną rolę niż
w okresie perskim. Wskazują na to pozostałości fortecy oraz towarzy-
szących budynków na centralnym wzgórzu, co sugeruje funkcje admi-
nistracyjne. Na wzgórzu północnym odkryto z kolei dużą prasę do
wyciskania, na wzgórzu północno-wschodnim zaś znajdowało się za-
pewne miejsce kultu. Na stanowisku znaleziono również bardzo dużą
ilość monet władców hellenistycznych. W centralnej części wzgórza
w okresie hasmonejskim został zbudowany niewielki fort, w którym
znaleziono również monety Aleksandra Janneusza16. W Jaffie/Joppie
zbudowano miasto hellenistyczne wraz z twierdzą datowaną na III w.
przed Chr. Interesujący jest też kamienny ołtarz oraz katakumba, jak
też monumentalny budynek, spełniający być może rolę handlową (ago-
ra). Odkryto też pięć okrągłych miejsc z kamiennymi misami, wskazu-
jących na jakiś rodzaj produkcji17. Bardzo niewiele pozostałości okresu
hellenistycznego odsłonięto w Gezer (Tell Jezer), m.in. monety ptole-
mejskie, opieczętowane uchwyty rodyjskich dzbanów oraz odciski pie-
częci. Istniały tam również prawdopodobnie fortyfikacje z okresu
przed niewolą babilońską, których ponownie użyto18. W Betel do
okresu hellenistycznego zaliczono jedynie fundamenty części murów,
datowane dzięki monetom Aleksandra Wielkiego i Ptolemeuszy19. Z ko-
lei w Jerychu (Tell es-Sultan) znaleziska okresu hellenistycznego datu-
ją się dopiero od czasów hasmonejskich, a głównym obiektem z tego
okresu był zimowy kompleks pałacowy, budowany zresztą w kilku fa-
zach, składający się z centralnego pałacu poniżej wzgórza, dwóch base-
nów, kompleksu basenowego, złożonego z pawilonu, dwóch dużych
15 NEAEHL, 1, s. 72–75.
16 NEAEHL, 3, s. 1036–1041.
17 NEAEHL, 2, s. 655–659.
18 NEAEHL, 2, s. 496–506.
19 NEAEHL, 1, s. 192–194
14103109
1
basenów oraz ogrodu otoczonego kolumnadą, ufortyfikowanego pała-

cu, otoczonego fosą, bliźniaczych pałaców, ogrodów ozdobnych z dwo-
ma basenami, powiązanych z bliźniaczymi pałacami, dużego basenu
należącego również do bliźniaczych pałaców, wreszcie z łaźni 20. Z wcze-
snego okresu hellenistycznego nie odkryto w Jerozolimie żadnych
znaczących konstrukcji, choć być może mury miejskie zostały napra-
wione w czasach arcykapłana Szymona. Trzeba natomiast wspomnieć
o wybudowaniu przez Antiocha IV cytadeli (Akra), w której stacjono-
wał seleukidzki garnizon. W czasach hasmonejskich powstała nowa
dzielnica mieszkalna w północnej części miasta, otoczonej przez tzw.
drugi mur21. Twierdza Hirkania została zbudowana prawdopodobnie
przez Aleksandra Janneusza, choć nie jest wykluczone, iż zasługa ta
należy się Janowi Hirkanowi I. Na nowo odbudował ją Herod Wielki.
Została ona zniszczona przez Aulusa Gabiniusza w 57 r. przed Chr.
Jak dotąd nie prowadzono tu jeszcze systematycznych wykopalisk 22.
W III w. przed Chr. założona została posiadłość Qalandiyeh, na pół-
noc od Jerozolimy, która zajmowała się głównie produkcją wina, na co
wskazuje okrycie licznych pras do wyciskania winogron. Ponadto od-
kryto różne budynki gospodarcze oraz pochówki, a także wykutą
w skale łaźnię (być może dla celów kultowych), setki monet i pozosta-
łości licznych amfor23. Azotus (Aszdod) miało całkiem bogatą historię
w okresie machabejskim, ale miasto hellenistyczne powstało tu w 2 po-
łowie III w. przed Chr. Odkryto m.in. duży budynek, należący zapew-
ne do agory, znajdował się tam też ołtarz. Miasto zostało zniszczone
pod koniec II w. przed Chr. przez Hasmoneuszy24. Askalon został
zniszczony około 300 r. przed Chr., a z okresu hellenistycznego za-
chowały się nieliczne pozostałości, m.in. resztki prywatnych do-
mów25. W Cezarei Nadmorskiej/Wieży Stratona znaleziono pozosta-
łości murów i ceramiki z wczesnego okresu hellenistycznego, jak też
z okresu późniejszego26. Tell el-Ḥ esi w okresie hellenistycznym, po-
dobnie jak w okresie perskim, dostarczało przede wszystkim zboża dla
20 NEAEHL, 2, s. 674–691.
21 NEAEHL, 2, s. 698–804.
22 NEAEHL, 2, s. 639–641.
23 NEAEHL, 4, s. 1197–1200.
24 NEAEHL, 1, s. 93–102.
25 NEAEHL, 1, s. 103–112.
26 NEAEHL, 1, s. 270–291.
14103109
1
Źródła 113
wojska, o czym świadczą m.in. pozostałości spichlerzy. Nie jest też wy-
kluczone, iż istniał tu posterunek wojskowy27. W Beth-Zur odkryto
przede wszystkim cytadelę, której budowę rozpoczęto prawdopodob-
nie w III w. przed Chr. W początkowym okresie rządów Juda Macha-
beusz zrekonstruował mury miasta i zbudował drugą cytadelę, a trze-
cią zbudował czy może rozbudował Bakchides w II w. przed Chr., choć
niektórzy dowodzili, iż cytadela była rezydencją namiestnika prowincji
w okresie perskim. W okresie hasmonejskim miasto stopniowo pod-
upadało i około 100 r. przed Chr. przestało istnieć28. Na czasy ptole-
mejskie datowano odkryte w En-Gedi pozostałości rozległych fortyfi-
kacji na szczycie wzgórza, a ich rolą była zapewne ochrona posiadłości
królewskich, choć dziś przypisuje się ich powstanie raczej Hasmone-
uszom (być może Janowi Hirkanowi I)29. Większość pozostałości ujaw-
nionych w Mareszcha pochodzi z okresu hellenistycznego. Miasto
znajdowało się wówczas na wzgórzu i zaprojektowane zostało w stylu
hippodamejskim z murem i licznymi kwadratowymi wieżami. Poniżej
znajdowało się dolne miasto, również częściowo obwarowane, z doma-
mi mieszkalnymi, sklepami i budynkami publicznymi. Z dolnym mia-
stem związane również były pobliskie jaskinie. Pod domami znajdowa-
ły się wykute w skale podziemne komnaty, używane głównie jako po-
mieszczenia gospodarcze, produkcyjne. Najczęściej znajdowały się tam
kolumbaria, przeznaczone do hodowli gołębi (jak dotąd doliczono się
tam około 50 tys. nisz dla tych ptaków), jak również prasy do wyciska-
nia oliwy. Wytwarzano tam również skóry i tkaniny. Odkryto też base-
ny rytualne (miqva’ot), inskrypcje, ostraka, figurki używane do rzuca-
nia klątw na wrogów, wapienne tabliczki, sporą ilość monet. Wokół
miasta znajdowała się nekropola usytuowana w trzech grupach jaskiń.
Pochówki datowane są w większości na III i II w. przed Chr., znajdują
się w nich interesujące malowidła, m.in. zwierząt oraz greckie inskryp-
cje. W późniejszym okresie niektórych grobów użyto do ponownych
pochówków30. Na czasy hellenistyczne datuje się w Lachisz świątynię
solarną z wapiennym ołtarzem, choć część badaczy dowodzi, iż po-
wstała ona w okresie perskim, mimo iż znaleziono tam naczynia i mo-
nety z czasów hellenistycznych. Nie wiemy niestety nic o charakterze
27 NEAEHL, 2, s. 630–634.
28 NEAEHL, 1, s. 259–261.
29 NEAEHL, 2, s. 399–409.
30 NEAEHL, 3, s. 948–957.
14103109
1
sprawowanego tu kultu, a określenie świątyni jako solarnej bierze się

od jej orientacji w kierunku wschodnim. Wspomnieć wypada, że suge-
rowano również, iż było to żydowskie miejsce kultowe31. W Tell Jem-
meh odkryto dwanaście okrągłych magazynów na zboże z cegły muło-
wej, choć trwają spory czy datować je na okres perski czy hellenistycz-
ny. Znalezione na stanowisku ostraka wskazują, iż zboże było
magazynowane jako część systemu podatkowego. Badacze dowodzą
też, że w tym miejscu znajdował się przystanek dla karawan, handlują-
cych głównie mirrą i kadzidłem. Wzgórze zostało opuszczone na po-
czątku II w. przed Chr. i nigdy nie zostało ponownie zasiedlone32.
W Arad znaleziono pozostałości z III i II w. przed Chr., a najważniej-
sza z nich jest wieża na szczycie wzgórza, która była zapewne central-
nym miejscem twierdzy, w której stacjonował garnizon. W połowie
II w. przed Chr. twierdza została zniszczona, prawdopodobnie przez
Hasmoneuszy33. Tell Beer-szeba odgrywała rolę ważnego punktu bro-
niącego południowej granicy Judy. Z okresu hellenistycznego pochodzi
forteca, posiadająca dwa równoległe mury, prawdopodobnie mury ze-
wnętrzne twierdzy. Odkryto również duże dziedzińce, silosy na zboże,
piece oraz świątynię zbudowaną przypuszczalnie w III w. przed Chr.34.
‘Irak al-Amir znane jest jako gniazdo rodowe Tobiadów. Znajdowały
się tam jaskinie, które były wykorzystywane do zamieszkania jeszcze
przed okresem hellenistycznym. Wydaje się, iż okolica została opusz-
czona w II w. przed Chr. i zamieszkana ponownie w XI w. Najważniej-
szym miejscem jest Qasr al-‘Abd, monumentalna konstrukcja z kolum-
nami korynckimi i przedstawieniami z życia codziennego. Dokładne
przeznaczenie tej budowli jest wciąż przedmiotem sporów, choć przy-
najmniej jej część służyła celom mieszkalnym. Interpretowano ją m.in.
jako świątynię, choć przeznaczenie rezydencjonalne niewątpliwie prze-
waża35. Rabat-Ammon zostało przemianowane przez Ptolemeusza II
na Filadelfię w połowie III w. przed Chr., choć nowa nazwa najwyraź-
niej się nie przyjęła. Z hellenistycznego miasta pozostało bardzo nie-
wiele, a mianowicie cysterna i system doprowadzający wodę na akro-
31 OEANE, 3, s. 317–23.
32 NEAEHL, 2, s. 667–674.
33 NEAEHL, 1, s. 82–87.
34 NEAEHL, 1, s. 167–173.
35 NEAEHL, 2, s. 646–649.
14103109
1
Źródła 115
polu, bastion w dolnym mieście, ceramika i monety36. Gadara była

jednym z bardziej znanych miast greckiego Dekapolis i istniała już
w III w. przed Chr. Po zdobyciu przez Seleucydów otrzymała nowe
fortyfikacje, wykonane lepszą techniką niż fortyfikacje ptolemejskie37.
Większość pozostałości okresu hellenistycznego w Pelli pochodzi z II
i początków I w. przed Chr., kiedy to miasto wzrastało pod panowa-
niem Seleucydów. Znaleziono m.in. monety, ceramikę, lampy cera-
miczne. Miasto zostało zniszczone około 83 r. przed Chr. przez Alek-
sandra Janneusza38. Mówiąc o okresie hellenistycznym nie można nie
wspomnieć o spektakularnych odkryciach w Qumran. W okresie ha-
smonejskim powstała większość budynków osiedla, które zazwyczaj
określa się jako siedzibę esseńczyków, choć tak naprawdę debata nad
funkcją osiedla i okolicznych grot oraz jego mieszkańcami wciąż trwa
i nie widać jej końca. Trudności interpretacyjne miejsca są po części
związane ze sposobem prowadzenia wykopalisk w latach pięćdziesią-
tych XX w., bowiem zanim jeszcze zostały one ukończone, sformuło-
wano hipotezę o przeznaczeniu i mieszkańcach Qumran, co miało
wpływ na przebieg prac archeologicznych. Ponadto pierwsi eksplorato-
rzy miejsca nigdy nie opublikowali końcowego raportu z wykopalisk,
raport w częściach jest publikowany dopiero od kilku lat, przy czym
prowadzono też nowe wykopaliska na stanowisku. Problem w tym, iż
wielu informacji z pierwszych odkryć nie da się już dziś ustalić. Oczy-
wiście, trzeba też wspomnieć o tekstach biblijnych i tekstach wspólno-
ty odkrytych w jedenastu pobliskich grotach39.
2. Papirusy, inskrypcje i monety
Spośród tekstów papirusowych trzeba wymienić przede wszystkim

tzw. archiwum Zenona, agenta Apolloniosa, diojkety Ptolemeusza II
Filadelfosa40. W 259 r. przed Chr. odbył on podróż po Palestynie i po-
łudniowej Syrii załatwiając sprawy swego pana, wysyłając do niego
liczne listy. Prowadził on również korespondencję z różnymi osobami
36 NEAEHL, 4, s. 1243–1252.
37 NEAEHL, 2, s. 565–573.
38 NEAEHL, 3, s. 1174–1180.
39 NEAEHL, 4, s. 1235–1241.
40 Dokumenty dotyczące Żydów zob. CPJ 1, 1–17.
14103109
1
poznanymi w czasie podróży już po powrocie do Egiptu. Co ciekawe,

wśród dokumentów znajdują się też listy o charakterze prywatnym.
W konsekwencji otrzymujemy bogaty materiał mówiący o handlu, ad-
ministracji, kulturze, a w pewnym stopniu również o wydarzeniach
historycznych. W odniesieniu do spraw żydowskich z archiwum Ze-
nona dowiadujemy się o znaczącej pozycji Tobiasza41, który zresztą
na każdym kroku przekonywał się o znaczeniu języka greckiego. Być
może więc sam go znał lub miał greckiego sekretarza. Tego rodzaju
informacje pozwalają zrozumieć znaczenie procesu hellenizacji dla elit
społecznych. Listy Zenona mówią też o życiu społeczności żydowskiej
w Egipcie42. Trzeba też wspomnieć o archiwum żydowskiej politeuma
w egipskim Herakleopolis, odnoszącym się do połowy II w. przed
Chr.43. Warto też wymienić archiwum z egipskiej wioski Samareia44
(być może część mieszkańców pochodziła z Samaritis), gdzie znajdo-
wała się spora grupa żydowskich osadników. Większość tekstów po-
chodzi z III i II w. przed Chr., a ponad połowa znalezionych w nich
imion jest pochodzenia żydowskiego. Znaczenie gospodarcze dla Judei
miał dekret Ptolemeusza II, dotyczący kwestii podatkowych, zawarty
w papirusie Rainera w Wiedniu45, a ważne informacje możemy też na
temat sytuacji gospodarczej Judei selukidzkiej zaczerpnąć z inskrypcji
z Hefzibah, zawierającej sprawozdania Ptolemeusza, stratega Celesy-
rii46. Spośród źródeł inskrypcyjnych, poszerzających naszą wiedzę o sy-
tuacji Judei pod rządami Seleucydów, wymienić trzeba ponadto stelę
Heliodora, zawierającą korespondencję pomiędzy ministrem a Seleu-
kosem IV47.
41 CPJ 1, 1; 1, 4.
42 L.L. Grabbe, A History of Jews and Judaism in the Second Temple Period, 2, The Co-
ming of the Greeks: The Early Hellenistic Period (335–175 BCE), London–New York
2008, s. 52–53.
43 Zob. J.M. Cowey and K. Maresch (eds.), Urkunden des Politeuma der Juden von He-
rakleopolis (144/3–133/2 v. Chr.) (P. Polit. Iud.), Wiesbaden 2001.
44 CPJ 1, 22; 1, 28.
45 SB 8008.
46 H. Landau, A Greek Inscription Found Near Hefzibah, „Israel Exploration Journal”
16 (1966), s. 54–70.
47 H.M. Cotton and M. Wörrle, Seleukos IV to Heliodorus: A New Dossier of Royal
Correspondence from Israel, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 159 (2007), s.
191–205.
14103109
1
Źródła 117
Odkrycie zwojów w grotach qumrańskich stało się jednym z naj-

bardziej sensacyjnych odkryć archeologicznych XX w. Przez długi czas
ich publikacja przebiegała bardzo powoli, bowiem powierzono je tylko
niewielkiej grupce badaczy. W konsekwencji stoczono aż trzy tzw. bi-
twy o zwoje. Na szczęście do dnia dzisiejszego wszystkie teksty zostały
już opublikowane, również przetłumaczone na różne języki, w tym na
język polski. W grotach znaleziono fragmenty wszystkich ksiąg Biblii
hebrajskiej, z wyjątkiem Księgi Estery oraz dokumenty wspólnoty,
m.in. Zwój Reguły, Zwój Wojny, Zwój Świątynny czy Zwój Miedziany.
Od kilku dziesięcioleci trwa zażarta dyskusja, skąd pochodzą zwoje,
choć zazwyczaj uważa się, iż były one dziełem wspólnoty esseńczyków
lub też, iż pochodziły z biblioteki lub bibliotek Jerozolimy i zostały
ukryte w grotach w okresie pierwszego powstania. Największe zna-
czenie zwoje z Qumran mają dla badania rozwoju tekstów biblijnych
i wskazują, iż na przełomie er istniały różne wersje ksiąg biblijnych.
Ich kanoniczny tekst został ustalony dopiero na synodzie w Jamnii po
70 r. po Chr.
Prawo bicia monet zostało nadane Szymonowi Machabeuszowi
w 138 r. przed Chr. przez Antiocha VII Sidetesa, jednak nie skorzystał
on z tego przywileju, dlatego też autonomiczne mennictwo żydowskie
zapoczątkował dopiero Jan Hirkan I48. Wszyscy władcy hasmonejscy
emitowali wyłącznie monety brązowe. Pojawiające się na nich symbole
to róg obfitości, gałązka palmowa, lilia, hełm, kotwica, gwiazda i jabłko
granatu. Pewnym odstępstwem w zakresie symboliki będzie mennic-
two Antygona Matatiasza. Wiele problemów stwarza też chronologia
mennictwa hasmonejskiego (nota bene, swego czasu dość popularna
była hipoteza przypisująca monety emitowane w czasie pierwszej wojny
żydowskiej Szymonowi Machabeuszowi). Co więcej, istniała też ten-
dencja do przypisywania wszystkich monet, których nie wyemitował
Aleksander Janneusz, Janowi Hirkanowi II, względnie Arystobulowi
II. Pogląd ten został jednak całkowicie zarzucony. Tak więc pierwsze
monety żydowskie emitował Jan Hirkan I. Na jego emisjach możemy
znaleźć następujące inskrypcje: arcykapłan Jan przywódca wspólnoty ży-
dowskiej oraz arcykapłan Jan i wspólnota żydowska; symbole to: hełm,
róg obfitości, podwójny róg obfitości, kwiat lilii, jabłko granatu i ga-
48 Na temat mennictwa żydowskiego zob. Y. Meshorer, A Treasury of Jewish Coins,

Jersualem and New York 2001; idem, Ancient Jewish Coinage, 2 vols., New York 1982.
14103109
1
łązka palmowa. Juda Arystobul I w ciągu swego krótkiego panowania

wyemitował monety z inskrypcją arcykapłan Juda i wspólnota Żydów.
Warto zauważyć, że monety te uważano za jeden z najważniejszych
dowodów, iż Arystobul nie przyjął tytułu królewskiego, a zrobił to do-
piero jego brat i następca, Aleksander Janneusz. Przyjmuje się, iż ten
ostatni wyemitował więcej monet niż wszyscy pozostali władcy żydow-
scy razem wzięci. W związku z jego tytułem królewskim na emisjach
pojawiają się nowe inskrypcje: król Jehonatan; król Aleksander i Alek-
sander król. Znamy też monety z inskrypcją Jehonatan i wspólnota Ży-
dów, które były bite w późniejszym okresie panowania, po konflikcie
z faryzeuszami, kiedy Janneusz, nie chcąc drażnić swoich oponentów,
usunął z monet odniesienie do tytułu królewskiego. Symbole na jego
emisjach to róg obfitości, gwiazda, gałązka palmowa, kotwica, kwiat
lilii. Rolę propagandową spełniały monety bite przez Antygona Mata-
tiasza, który prowadził walkę o tron Judei z Herodem Wielkim. Dla-
tego pojawia się na nich symbol menory oraz prawdopodobnie symbol
wyobrażający stół do chlebów pokładnych ze świątyni jerozolimskiej.
Co ciekawe jednak, inskrypcja w języku greckim podkreśla jego ty-
tuł królewski: król Antygon, podczas gdy hebrajska brzmi: arcykapłan
Matatiasz i wspólnota Żydów, obie więc nawiązują do mennictwa Alek-
sandra Janneusza.
3. Żydowskie źródła literackie
Datacja niektórych żydowskich źródeł literackich jest ciągle przed-

miotem sporów badaczy, w związku z czym trzeba wyraźnie zazna-
czyć, iż przynajmniej kilka z nich może tak naprawdę należeć do inne-
go okresu niż hellenistyczny. Wśród żydowskich źródeł na pierwszym
miejscu trzeba bez wątpienia wymienić Septuagintę, czyli greckie tłu-
maczenie Biblii. Historię tego tłumaczenia przekazuje List Arysteasza
(znany też jako List do Filokratesa), według którego Tora została prze-
tłumaczona na grekę już za rządów Ptolemeusza II Filadelfosa. Relacja
ta jest dość powszechnie negowana, chociażby z tego powodu, iż poja-
wiający się w historii Demetriusz z Faleronu, stojący na czele biblioteki
aleksandryjskiej, został wygnany niedługo po wstąpieniu Ptolemeusza
II na tron. Nie wolno też zapominać, iż bibliotekarze w Aleksandrii
gromadzili teksty greckie i nie byli tak naprawdę zainteresowani teks
tami literackimi autorstwa barbarzyńców (choć zdarzały się wyjątki od
14103109
1
Źródła 119
reguły i do świata greckiego przedostawały się czasem spisane tradycje

innych ludów, że wspomnimy Egipcjanina Manetona czy Babilończy-
ka Berossosa). Tak więc historia o macedońskim królu Egiptu, który
uznał, iż jego przesławna biblioteka będzie niepełna bez pism żydow-
skich, jest raczej wytworem żydowskiej propagandy. Niekoniecznie to
jednak oznacza, iż sam fakt tłumaczenia nie miał miejsca. List Ary-
steasza powstał w II w. przed Chr. i może być fikcją, ale istnieją co
najmniej poszlaki, iż Tora rzeczywiście mogła zostać przetłumaczona
na język grecki za panowania Ptolemeusza II. Na potwierdzenie tego
faktu podajmy chociażby informację Arystobula, pisarza żydowskiego
z połowy II w. przed Chr., iż tłumaczenia dokonano za rządów Pto-
lemeusza I lub Ptolemeusza II49. Oczywiście dokonanie takiego tłu-
maczenia, niezależnie czy w 1 połowie III w. przed Chr., czy nieco
później, wskazywało na jego potrzebę. Oznaczało to, że wielu Żydów
w Egipcie nie posługiwało się już hebrajskim, albo znało go w stopniu
niewystarczającym, aby rozumieć Torę. Językiem ich codziennego ży-
cia stała się greka. Pozostała część ksiąg biblijnych została przetłuma-
czona w późniejszym okresie i w różnych miejscach50. Warto jeszcze
zauważyć, że tekst Septuaginty różni się w przypadku niektórych ksiąg
od tekstu hebrajskiego. O dziełach Józefa Flawiusza będzie mowa
w trzeciej części książki, ale tutaj trzeba wspomnieć o Historii Tobia-
dów, zawartej w jego Antiquitates Iudaicae51. Głównymi postaciami tej
opowieści jest Józef Tobiada, twórca potęgi rodu, jego syn Hirkan oraz
arcykapłan Oniasz II. Zgodnie z relacją arcykapłan odmówił zapłace-
nia królowi egipskiemu trybutu w wysokości 20 talentów, wobec czego
jego siostrzeniec Józef Tobiada uzyskał poparcie ludu, pożyczył pie-
niądze od przyjaciół w Samarii i dzięki swoim zdolnościom otrzymał
prawo zbierania podatków w całej Celesyrii. Zdaniem Józefa Flawiusza
działo się to za panowania Ptolemeusza V (204–180 przed Chr.). Po
dwudziestu latach Józef wycofał się z dalszego prowadzenia interesów,
a jego miejsce zajął najmłodszy syn, Hirkan. Wkrótce jednak ściągnął
na siebie gniew ojca i braci, ponieważ użył pieniędzy ojca do pozyska-
nia takiego samego przywileju zbierania podatków, jaki posiadał jego
ojciec. W konsekwencji został on wygnany z Jerozolimy i zbudował
dla siebie twierdzę w Zajordaniu. Po zdobyciu Celesyrii przez Seleucy-
49 Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica 13, 12, 1.

50 Zob. J.M. Dines, The Septuagint, London and New York 2004.
51 Ant. 12, 154–236.
14103109
1
dów całkowicie wycofał się z życia publicznego, zajmując się atakami

na terytorium arabskie. W końcu, po wstąpieniu na tron Antiocha IV
Epifanesa popełnił samobójstwo.
Niełatwo odpowiedzieć, z jakich źródeł Józef Flawiusz zaczerpnął
tę historię, choć dość powszechnie przyjmuje się, iż musiały być one
zbliżone do rodu Tobiadów. Badacze starszej generacji wskazywali, iż
historia Tobiadów dzieli się wyraźnie na część czysto legendarną i na
część bardziej racjonalną i wiarygodną, a więc w konsekwencji żydow-
ski historyk musiał użyć dwóch źródeł o takim samym zabarwieniu,
jak jego historia. Dziś hipoteza ta jest jednak całkowicie odrzucana52.
Nie możemy wszak zapominać o rozłamie w rodzie Tobiadów na dwa
obozy, proptolemejski i proseleukidzki, a w każdym razie pamięć o ta-
kim podziale zachowała się w rodzinnych kronikach lub przekazach
ustnych53. Argumentowano też, iż cała historia jest w gruncie rzeczy
proptolemejską propagandą żydowską autorstwa Oniasza IV. Niewąt-
pliwie opowieść zawiera elementy powieściowe i zupełnie niewiarygod-
ne, ale znajdują się w niej też użyteczne informacje historyczne, tym
bardziej iż mówi ona jednak o postaciach historycznych, a nie zmy-
ślonych, o wydarzeniach, które faktycznie miały miejsce (przynajmniej
niektóre) i opierała się na innych źródłach.
Najpoważniejszym problemem w historii Tobiadów jest chyba jed-
nak chronologia. Józef Flawiusz łączy początki kariery Józefa Tobiady
z objęciem tronu Egiptu przez Ptolemeusza V w 204 r. przed Chr.
Spora grupa badaczy uznała jednak, iż w obliczu rychłego przejęcia
władzy nad Celesyrią przez Antiocha III, kariera Józefa byłaby nie-
możliwa. Proponowano więc przesunąć okres jego działalności na cza-
sy Ptolemeusza IV (221–204 przed Chr.), ale pojawiła się też sugestia,
iż Antioch III przekazał połowę należności podatkowych z Celesyrii
Ptolemeuszowi V jako posag swej córki54, w związku z czym Józef To-
biada nadal mógłby bez przeszkód zajmować się zbieraniem podatków.
Hipoteza ta jest jednak dość zgodnie odrzucana. Tak więc wydaje się
uzasadnione przesunąć okres działalności Józefa Tobiady na czasy
wcześniejsze niż rządy Ptolemeusza V.
52 D.R. Schwartz, Josephus’ Tobias: Back to the Second Century?, w: M. Goodman

(ed.), Jews in a Graeco-Roman World, Oxford 1998, s. 47–61; D. Gera, Judaea and the
Mediterranean Politics 219 to 161 B.C.E., Leiden 1998, s. 37–38.
54 D.R. Schwartz, op. cit.
14103109
1
Źródła 121
1 i 2 Księga Machabejska to najważniejsze źródła do poznania

sytuacji w Judei w okresie prześladowań Antiocha IV Epifanesa i po-
wstania Machabeuszy. Obydwie księgi prezentują bardzo silne ten-
dencje promachabejskie, a autor 1 Mch jest nawet określany mianem
nadwornego historyka Machabeuszy, co przejawia się chociażby w fak-
tycznym ignorowaniu innych przeciwników rodzimych żydowskich
hellenistów i Seleucydów. Obie księgi wskazują świątynię jerozolim-
ską jako centrum religijnego życia wszystkich Żydów. Nie ma w nich
natomiast żadnej wzmianki o synagogach. Rzecz ciekawa, że Księgi
Machabejskie nie mówią o oporze wobec kultury hellenistycznej, pre-
zentują w gruncie rzeczy Żydów jako część świata hellenistycznego. 2
Ks. Machabejska kładzie duży nacisk na kwestię męczeństwa, co jest
w judaizmie pewnym novum55.
Większość badaczy datuje Ksiegę Koheleta (zwaną też Księgą
Eklezjastesa) na III w. przed Chr. lub nieco później, a więc generalnie
na czasy ptolemejskie, choć są też zwolennicy wcześniejszej datacji na
okres perski. Jest ona ważnym źródłem do religii i ideologii w Judei
w okresie hellenistycznym. Co ciekawe, zawartość dzieła prowadzi
niektórych badaczy nawet do zarzutu ateizmu wobec jej autora. Jest
to pogląd zdecydowanie zbyt daleko idący, choć rzeczywiście Kohelet
zawiera elementy krytyczne wobec tradycji religijnej judaizmu. Nie jest
wykluczone, iż duch tej księgi pochodzi z tradycji greckiej, ale równie
dobrze może pochodzić z tradycji starożytnego Wschodu. Nie zmie-
nia to jednak faktu, iż poglądy Koheleta są zbieżne z myślą greckiej
filozofii i literatury okresu hellenistycznego56. Zauważmy przy tym, iż
można w tekście znaleźć opinie naprawdę radykalne, ale także bardziej
wyważone. Badacze przypuszczali, iż te drugie zostały dodane póź-
niej, aby złagodzić nieco wydźwięk dzieła, choć z drugiej strony chyba
prostszym rozwiązaniem było po prostu wyrzucenie negatywnych frag-
mentów z tekstu, tym bardziej iż wiele z nich pozostało. Bez wątpie-
nia Księga Koheleta wyrasta z wcześniejszej literatury mądrościowej,
ale jednocześnie po części ją kwestionuje. W literaturze przedmiotu
nazywa się to „kryzysem w mądrości”, Kohelet więc z jednej strony
podkreśla znaczenie mądrości, ale z drugiej wskazuje na jej ograni-
55 J.A. Goldstein, I Maccabees, New York–London–Toronto–Sydney–Auckland 1976;

idem, II Maccabees, New York–London–Toronto–Sydney–Auckland 1983.
56 R.N. Whybray, Ecclesiastes, London–Grand Rapids 1989, s. 5–13.
14103109
1
czenia57. Duże zainteresowanie uczonych wywołuje 1 Księga Heno-

cha, wyraźnie podzielona na pięć części, powstałych prawdopodobnie
w różnym okresie58. Przypuszcza się, iż niektóre fragmenty powstały
w okresie hellenistycznym, a może nawet perskim. Księga Astrono-
miczna (1 He 72–82) oraz Księga Czuwających (1 He 1–36) należą do
tego właśnie czasu. Przypowieści Enocha (1 He 37–71) niektórzy bada-
cze uważali za dzieło chrześcijan, choć dziś dość powszechnie uważa
się je za dzieło żydowskie i datuje na I w. po Chr., jest to metafora dla
eschatologicznego zwycięstwa nad wrogami Jerozolimy, z kolei kolejne
części Księgi to Księga Snów (1 He 83–84) oraz Apokalipsa Zwierząt
(1 He 85–90), które powstały w okresie powstania machabejskiego.
Następnie mamy Apokalipsę Tygodni (1 He 91–105) w formie listu,
opisującego historię w dziesięciu tygodniach. Warto zauważyć, iż żadna
inna wczesna księga żydowska nie daje tak licznych informacji o sfe-
rze istot pozaziemskich, mamy tu interesujące rozwinięcie angelologii
i demonologii59. Księga Czuwających wprowadza np. ideę, iż diabeł
nie ma ludzkich korzeni. Księga Jubileuszy to z kolei przykład Biblii
napisanej na nowo, tzn. zawiera interpretację tekstu biblijnego doko-
nanej przez parafrazę i ponowne spisanie. Autor prezentuje schema-
tyczny obraz historii, w którym wszystkie ważne wydarzenia dzieją się
według jubileuszowego cyklu 49 lat. W taki sposób są np. oznaczone
wszystkie wydarzenia z życia patriarchów Izraela. Księga propaguje też
używanie kalendarza solarnego, składającego się z 364 dni, odrzuca
natomiast używanie kalendarza księżycowego, składającego się z 354
dni. Autor wskazuje również, iż pojawienie się Prawa nie jest związa-
ne wyłącznie z działalnością Mojżesza, ale również patriarchów. Tak
np. główne święta żydowskie wyrosły z upamiętniania wydarzeń z ży-
cia Abrahama, Izaaka i Jakuba. W Ks. Jubileuszy znajduje się również
jeden z najwcześniejszych opisów świętowania Paschy. Nie jesteśmy
w stanie dokładnie datować powstania Księgi Judyty, choć możliwe,
iż powstała w okresie powstania machabejskiego. Opowiada o wojnie
Nabuchodonozora, króla Asyryjczyków (nie jest on raczej Nabuchodo-

58 Zob. G. Boccaccini (ed.), The Origins of Enochic Judaism: Proceedings of the First
Enoch Seminar, University of Michigan, Sesto Fiorentino, Italy, June 19–23, 2001, Turin
2002; idem, Enoch and Qumran Origins: New Light on a Forgotten Connection, Grand
Rapids 2005; idem, Enoch and the Messiah Son of Man: Revisiting the Book of Parables,
Grand Rapids 2007.
59 L.L. Grabbe, s. 83.
14103109
1
Źródła 123
nozorem II) z Arfaksadem, królem Medów, na którą wzywa wszystkie

ludy ziemi. Ponieważ nikt nie odpowiada na jego wezwanie, zwycięski
król postanawia ukarać wasali. Jego najlepszy wódz Holofernes wy-
rusza na wojnę. Izrael decyduje się na odparcie wroga i dochodzi do
oblężenia miasta Betulia, które chce uwolnić Judyta, młoda i piękna
wdowa. Udaje się do obozu wroga i w ciągu trzech dni uwodzi Holo-
fernesa, którego upija i we śnie odcina mu głowę. Wojsko asyryjskie
ujrzawszy ją uciekło.
Dla poznania dziejów Żydów w okresie hellenistycznym ważne
są też fragmenty żydowskich pism w języku greckim, które nieste-
ty przetrwały do naszych czasów tylko w stanie fragmentarycznym60.
Większość z nich znalazła się w dziele Aleksandra Polihistora z I w.
przed Chr., które zresztą również nie zachowało się i znamy je za po-
średnictwem Euzebiusza z Cezarei, Klemensa Aleksandryjskiego i in-
nych pisarzy chrześcijańskich. Zasadniczy korpus owych fragmentów
pisarzy żydowskich datuje się na okres III–I w. przed Chr. Pierwszym
z naszych żydowskich autorów jest Demetriusz Chronograf, które-
go dzieło o chronografii przetrwało tylko w kilku fragmentach. Jeden
z nich mówi o Ptolemeuszu IV, choć mamy tu do czynienia z licznymi
pomyłkami pisarskimi i tekst nie jest do końca pewny. W każdym ra-
zie, możemy datować działalność Demetriusza na drugą połowę III w.
przed Chr. Zajmował się on m.in. chronologią patriarchów Izraela od
Abrahama do Mojżesza, zajmując zresztą często krytyczne stanowisko,
że wspomnimy chronologię Jakuba. Z drugiej jednak strony próbował
udowodnić poprawność danych chronologicznych zawartych w teks
tach biblijnych. Skądinąd jego dzieło można traktować jako jeden
z najwcześniejszych komentarzy do Biblii. Najbardziej znany spośród
fragmentarycznych pisarzy żydowskich jest Eupolemos, syn Jana (na-
leżał do kapłańskiej rodziny Hakkoz, był więc członkiem żydowskiej
arystokracji), który był członkiem poselstwa wysłanego do Rzymu ce-
lem nawiązania stosunków pomiędzy republiką a Machabeuszami61.
W konsekwencji możemy jego dzieło datować mniej więcej na poło-
60 C.R. Holladay, Fragments from Hellenistic Jewish Authors, 1, Historians, Atlanta

1983; idem, Fragments from Hellenistic Jewish Authors, 2, Poets: The Epic Poets Theodo-
tus and Philo and Ezekiel the Tragedian, Atlanta 1989; idem, Fragments from Hellenistic
Jewish Authors, 3, Aristobulus, Atlanta 1995; idem, Fragments from Hellenistic Jewish Au-
thors, 4, Orphica, Atlanta 1996.
61 1 Mch 8, 17–20; 2 Mch 4, 11.
14103109
1
wę II w. przed Chr. Nosiło ono prawdopodobnie tytuł Historia królów

Judy, a wszystkie zachowane fragmenty odnoszą się do okresu przed
podbojem Aleksandra Wielkiego. Badacze dowodzą, że podstawowym
zamierzeniem Eupolemosa było wyjaśnienie tekstu biblijnego, bowiem
we fragmentach znajdujemy jego parafrazę, ale z nowymi szczegóła-
mi, a nawet rozwinięciem. Mamy tu do czynienia z apologetyką, któ-
ra miała udowodnić co najmniej równość, jeśli nie wyższość narodu
żydowskiego w odniesieniu do innych nacji. Świetnym przykładem
jest twórcze rozwinięcie podbojów króla Dawida, które u Eupolemo-
sa wyglądają znacznie bardziej okazale niż w księgach biblijnych. Bez
wątpienia musiał on również korzystać z innych źródeł, co zresztą cza-
sami powodowało pomyłki np. chronologiczne. Dwa fragmenty, które
Euzebiusz z Cezarei przypisuje Eupolemosowi62, nie są najwyraźniej
jego autorstwa, dlatego określa się je mianem Pseudo–Eupolemosa
lub Anonimowego Samarytanina. Euzebiusz znał je za pośrednictwem
Aleksandra Polihistora, co sugeruje, iż mogły powstać na początku
II w. przed Chr. Obydwa fragmenty dotyczą Abrahama, który był waż-
ną postacią również dla Samarytan. Mowa tu o Henochu, który odkrył
astrologię, o Abrahamie, który nauczył astrologii i matematyki Feni-
cjan i Egipcjan oraz o wieży Babel, zbudowanej przez rasę olbrzymów,
z której wywodził się również Abraham. Nic nam nie wiadomo o Ar-
tapanosie, choć jego działalność zazwyczaj datuje się na czasy pano-
wania Ptolemeusza VI (180–145 przed Chr.)63. W jego dziele przewija
się tolerancja dla wierzeń pogańskich, co niewątpliwie odróżnia go
od innych pisarzy żydowskich. Dla przykładu, jego zdaniem Mojżesz
był twórcą egipskich bogów i ich kultu. Nie zmienia to jednak faktu,
iż zamierzenie miał takie samo jak jego koledzy, ukazać równość lub
wyższość Żydów wobec innych ludów. Tak więc np. patriarcha Józef
jako pierwszy wyznaczył granice Egiptu64, a Mojżesz był wielkim wo-
dzem, który pokonał Etiopczyków65, nie mówiąc już o tym, iż był kul-
turalnym nowatorem, a nawet przedmiotem kultu ze strony Egipcjan.
Warto wspomnieć, iż Artapanosowi przypisuje się skłonności do euhe-
meryzmu66, którego twórcą był Euhemeros, autor historii o podróży na
62 Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica 9, 17, 2–9; 9, 18, 2.

63 C.R. Holladay, op. cit., 1, s. 189–190.
64 Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica 9, 23, 2.
65 Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica 9, 27, 7–12.
66 C.R. Holladay, op. cit., 1, s. 193.
14103109
1
Źródła 125
wyspy, gdzie funkcjonowało utopijne społeczeństwo, czczące swoich

dawnych królów jako bogów67. Trzeba zaznaczyć, iż idee Euhemero-
sa nie stały się jakoś szczególnie popularne w epoce hellenistycznej,
ale Żydzi wykorzystywali jego opowieść do tłumaczenia pogańskich
kultów. Ezechiel Tragik żył prawdopodobnie między połową III a po-
łową I w. przed Chr.68, a zachowane fragmenty dotyczące Mojżesza
pochodzą prawdopodobnie z jego sztuki Exagoge, będącej głównie
parafrazą biblijnej Księgi Wyjścia. Dzięki Ezechielowi możemy się
dowiedzieć, iż wielu Żydów było wykształconych w greckiej kulturze
i literaturze, ponadto jego sztuka jest najwyraźniej oparta na Septu-
agincie, wreszcie jako jeden z najwcześniejszych żydowskich autorów
jest świadom trudności i niejasności tekstu biblijnego i czasem próbuje
rozwiązać powodowane przez to problemy. Trzeba też zaznaczyć, iż
żydowski autor stworzył grecką tragedię, dokładnie według wzorów
greckich tragików, a przy okazji pokazał dobrą znajomość języka grec-
kiego. Temat sztuki miał oczywiście za zadanie ukazać starożytność
żydowskiej tradycji. Skądinąd powstanie tej tragedii nasuwa pytanie
czy Żydzi chodzili do teatru, który miał niewątpliwie religijny kontekst.
Niektórzy żydowscy pisarze wskazywali, iż jest to wbrew Prawu69, ale
Filon z Aleksandrii np. praktykował wizyty w teatrze, tak więc przy-
najmniej część pobożnych Żydów nie widziała w tym nic zdrożnego.
Z kolei Arystobul tworzył w II w. przed Chr. i był perypatetykiem
(zwolennikiem szkoły Arystotelesa) oraz nauczycielem Ptolemeusza
VI70. W swoich dziełach wskazywał na uniwersalizm żydowskiej religii
i jej praktyk, np. szabat miał być uznawany przez Greków. Chodziło tu
o wskazanie, iż Żydzi zachowują się właściwie i krytyka ich obyczajów
jest nieuzasadniona; przestrzeganie szabatu było jedną z najbardziej
krytykowanych praktyk. Rzecz ciekawa, iż Arystobul cytuje greckich
autorów, m.in. Hezjoda, Homera i Aratosa. Niekoniecznie oznacza to
znajomość greckiej literatury, mógł bowiem mieć z nią styczność po-
przez źródła żydowskie. Filon Poeta Epicki napisał prawdopodobnie
dzieło dotyczące Jerozolimy, choć trudno dokładnie stwierdzić jego
charakter. W każdym razie zachowane fragmenty mówią o Abrahamie
67 Diodor Sycylijski, Bibliotheca historica 6, 1.

68 P. Lafranchi, L’Exagoge d’Ezéchiel le Tragique: Introduction, texte, traduction et com-
mentaire, Leiden 2006, s. 10.
69 Ant. 15, 268–276.
14103109
1
oraz o systemie doprowadzającym wodę do Jerozolimy 71. Dzieło Teo-

dotosa datuje się zazwyczaj na II w. przed Chr., choć mamy tu bardziej
do czynienia ze zgadywaniem niż wnioskiem opartym na dostępnym
materiale72. Ponieważ zachowane fragmenty koncentrują się na Sze-
chem, przypuszcza się, iż autorem tekstu mógł być Samarytanin, choć
najnowsze ustalenia opowiadają się jednak za autorem żydowskim. Jest
on wyraźnie przeciwny małżeństwom mieszanym, choć zachowana hi-
storia o gwałcie na Dinah i zagładzie Szechemitów, która po nim na-
stąpiła, nie pozwala na dokładne ustalenie tematyki dzieła.
Księga Tobita opowiada o pobożnym Żydzie, który oślepł w cza-
sie akcji charytatywnej, jego synu Tobiaszu i kuzynce Sarze, którzy
również cierpieli do momentu ich ślubu. Rzecz dzieje się w okresie
deportacji ludności królestwa Izraela przez Asyryjczyków, dlatego też
przypuszcza się, iż dzieło powstało w Mezopotamii. Jego powstanie
umieszcza się między V a II w. przed Chr. Tekst zachował się w dwóch
wersjach i zalicza się go do kategorii żydowskiej powieści, choć te-
mat został zaczerpnięty prawdopodobnie z jakiejś opowieści ludowej.
3 Księga Machabejska umiejscowiona jest, wbrew tytułowi, w czasach
panowania Ptolemeusza IV (221–204 przed Chr.) i opisuje bitwę pod
Rafią w 217 r. przed Chr., następnie opowiada o wizycie Ptolemeusza
w Jerozolimie i jego próbie wejścia do Świętego Świętych, o podjętych
przez niego po powrocie do Egiptu prześladowaniach Żydów aleksan-
dryjskich, które w cudowny sposób zostały zakończone, a król uznał
potęgę Jahwe. Żydzi otrzymali zezwolenie na świętowanie, a Ptoleme-
usz wydał dekret na ich korzyść. Badacze dowodzą, iż tak naprawdę
księga powstała pod koniec okresu ptolemejskiego lub w początkach
okresu rzymskiego. Jej autor korzystał przynajmniej częściowo z wia-
rygodnych źródeł (opis bitwy pod Rafią), natomiast trudno cokolwiek
powiedzieć na temat prześladowań Żydów w Aleksandrii za panowa-
nia Ptolemeusza IV, nie mamy bowiem na ten temat żadnych innych
przekazów. Nie możemy jednak całkowicie odrzucić takiej możliwo-
ści73. W każdym razie 3 Ks. Machabejska była przez wielu określana
jako fikcja historyczna. Zawiera ona wiele prawdziwych informacji, ale
jednocześnie autor manipuluje faktami dla osiągnięcia swoich celów,

72 Ibidem, s. 68–72.
73 S.R. Johnson, Historical Fictions and Hellenistic Jewish Identity: Third Maccabees in
its Cultural Context, Berkeley and Los Angeles 2004, s. 188.
14103109
1
Źródła 127
a mianowicie pokazania czytelnikom nie jak historia wyglądała na-

prawdę, ale jak powinna była wyglądać74. Księga Jezusa Ben Syra-
cha powstała w pierwszej połowie II w. przed Chr., znaczną jej część
posiadamy zarówno w języku hebrajskim, jak i greckim (tłumaczenie
miało miejsce około roku 132 przed Chr.). Dzieło dostarcza istotnych
informacji na temat administracji Judei, struktury społecznej, warstwy
kapłańskiej, wierzeń religijnych. Jest też bez wątpienia kontynuacją ży-
dowskiej literatury mądrościowej. Nauka jest bardzo zgodna w opinii,
iż Księga Daniela powstała około 165 r. przed Chr. ze względu na jej
odniesienia do powstania machabejskiego, choć uważa się też, że jej
pierwsza część istniała już w III w. przed Chr. Pierwsza część zawiera
opowieści o Danielu, doradcy króla Babilonii. Jego przygody, mądrość
i pobożność miały służyć jako przykład dla wszystkich Żydów dia-
spory. Ogromna większość opowieści ma charakter legendarny, choć
występują w niej postaci historyczne, jak Nabuchodonozor II, ale też
fikcyjne, jak król Baltazar. Część księgi powstała w czasach powstania
machabejskiego jest ważna przede wszystkim dlatego, iż odzwierciedla
poglądy autora współczesnego wydarzeniom, które opisuje zazwyczaj
poprawnie i we właściwym porządku. Inna sprawa, iż tekst ma przede
wszystkim charakter symboliczny, dlatego nie zawsze łatwo go inter-
pretować75. Wyrocznie Sybillińskie powstały w późnym okresie hel-
lenistycznym i oryginalne były przechowywane przez Rzymian, którzy
często się do nich odwoływali. Natomiast Żydzi i chrześcijanie tworzyli
fałszywe Wyrocznie Sybillińskie dla swoich własnych celów propagan-
dowych. Autorstwo żydowskie przypisuje się trzeciej, czwartej i piątej
wyroczni. Trzecią Wyrocznię Sybillińską datuje się na II w. przed Chr.,
gdzie mowa m.in. o postaci mesjańskiej w osobie króla Egiptu, o królu
ze słońca, który będzie „siódmy” (zazwyczaj przypuszcza się, iż chodzi
o Ptolemeusza VI, Ptolemeusza VII lub Ptolemeusza VIII). Znajdzie-
my tu też wyrocznie skierowane przeciwko różnym ludom, zawierające
np. odniesienia do „metresy” (prawdopodobnie Kleopatry VII) i zwią-
zanego z nią poddaństwa Azji Rzymowi. Liczne przepowiednie doty-
czą końca czasów. Czwarta Wyrocznia Sybillińska została skompono-
wana około 80 r. po Chr., zawiera starą grecką przepowiednię o czte-
rech odnoszących sukcesy królestwach oraz o generacjach, w których
74 Ibidem, s. 190–216.
75 Zob.
J.J. Collins, The Apocalyptic Vision of the Book of Daniel, Atlanta 1977; idem,
A Commentary on the Book of Daniel, Minneapolis 1993.
14103109
1
zostaną one zastąpione przez kolejne królestwo (w obrębie dziesięciu

generacji, nie objęły one już Rzymu). Piąta Wyrocznia Sybillińska po-
wstała w czasach powstania Bar Kochby, prawdopodobnie w Egipcie.
Powstanie żydowskie w latach 116–117 po Chr. spowodowało ogromne
straty wśród żydowskiej społeczności w Egipcie, niemniej miała ona
najwyraźniej nadal nadzieję na wyzwolenie przez Boga w nieodległej
przyszłości (przyjście mesjasza z niebios). Stosunek księgi do Egiptu
jest zdecydowanie wrogi76. 1 Księga Barucha została napisana w for-
mie listu, a jego autorem jest Baruch, pisarz proroka Jeremiasza na
wygnaniu w Egipcie. List kierowany jest do tych, którzy pozostali w Je-
rozolimie. Niektórzy badacze datują księgę na połowę II w. przed Chr.
wskazując, iż Nabuchodonozor to tak naprawdę Antioch IV Epifanes,
a Jehojakim to arcykapłan Alkimos. Jest to jednak tylko jedna z hipo-
tez, wobec czego nie jesteśmy w stanie ustalić dokładnej daty powsta-
nia dzieła. Nie znamy dokładnego celu księgi, tym bardziej iż wydaje
się ona podzielona na cztery odrębne części: sytuacja na wygnaniu,
modlitwa za grzechy, postać Mądrości i poemat o Syjonie77.
W poznaniu początków okresu hellenistycznego najważniejszą rolę

odgrywają historycy Aleksandra Wielkiego78, spośród których na naj-
większą wiarygodność zasługuje Flawiusz Arrian, który, co ciekawe,
pisał długo po czasach Aleksandra, żył bowiem w latach ok. 86–160
po Chr. Jak sam jednak informuje, jego głównym źródłem informa-
cji były relacje Ptolemeusza I i Kassandra oraz Nearchosa, admirała
Aleksandra, a więc naocznych świadków wydarzeń. Wśród historyków
macedońskiego władcy trzeba też wspomnieć Plutarcha, który napisał
Żywot Aleksandra, w ramach swoich Żywotów równoległych. Ponadto
należy wspomnieć o dziełach Diodora Sycylijskiego, Pompejusza
Trogusa (znanego ze streszczenia Justinusa) i Kwintusa Kurcjusza
Rufusa, które jednak mają różną wartość i mogą być raczej traktowane
jako ewentualne uzupełnienie narracji Arriana. Kurcjusz Rufus jest au-
76 Zob. J.J. Collins, The Sibylline Oracles of Egyptian Judaism, Atlanta 1974.
77 A. Kabasele Mukenge, L’unité littéraire du livre de Baruch, Paris 1998.
78 Zob. N.G.L. Hammond, Three Historians of Alexander the Great: The So-called Vul-
gate Authors, Diodorus, Justin and Curtius, Cambridge 1983.
14103109
1
Źródła 129
torem dzieła obejmującego całość życia Aleksandra (zob. część 1), choć
jest ono w formie retorycznej i nie do końca zasługuje na wiarygodność.
Nie jest wykluczone, iż jego źródłem był m.in. Klejtarchos, który napi-
sał historię Aleksandra Wielkiego w formie nieco sensacyjnej około 310
r. przed Chr. Z drugiej strony, Kurcjusz Rufus jako jedyny wspomina
o rewolcie Samarytan przeciwko macedońskiemu satrapie, co oznacza,
iż historycy Aleksandra musieli korzystać jeszcze z innych źródeł.
Hekatajos z Abdery jest jednym z pierwszych pisarzy, którzy opisali
Żydów w Judei w źródle nieżydowskim79. Jest on autorem historii Egip-
tu, opierał się m.in. na Herodocie, którego zresztą korygował. Samo
dzieło nie przetrwało, ale korzystał z niego obficie Diodor Sycylijski.
Problem w tym czy rzeczywiście przekaz Diodora o Żydach faktycznie
został zaczerpnięty z Hekatajosa. Przez długi czas uczeni nie mieli co
do tego poważniejszych wątpliwości. Stosunkowo niedawno zaczęły
się jednak pojawiać próby podważania relacji, wskazujące na błędy, że
Mojżesz założył Jerozolimę, albo że Żydzi nigdy nie mieli królów80. Ci
sami jednak badacze wskazują jednocześnie na te punkty przekazu,
które są prawdziwe. Wydaje się jednak, że dokładna analiza tekstu nie
daje podstaw do kwestionowania autorstwa Hekatajosa, którego opis
Egiptu jest jak najbardziej właściwy, choć nie pozbawiony pomyłek, ty-
powych jednak dla greckiego mieszkańca kraju nad Nilem. Podobnie,
opis Żydów ma pewne niedociągnięcia i ewidentne pomyłki, ale też
pamiętajmy, iż autorem opisu jest Grek, mający własne opinie, uprze-
dzenia, czasem wykazujący niezrozumienie, a wręcz ignorancję81.
Diodor Sycylijski napisał historię świata kończącą się na podboju
Galii przez Juliusza Cezara. Jego praca jest głównie kompilacją innych
dzieł, wobec czego trudno go właściwie nazwać historykiem, niemniej
korzystał z wielu wartościowych źródeł. Dla okresu hellenistycznego
niezwykle ważny jest jego opis wojen diadochów, oparty prawdopodob-
nie na dziele Hieronima z Kardii. W odniesieniu do Żydów, znajdziemy
u Diodora informacje o czasach hasmonejskich oraz Pompejusza Wiel-
79 Zob. B. Bar-Kochva, Pseudo-Hecataeus, On the Jews: Legitimizing the Jewish Dia-

spora, Los Angeles and London 1996.
80 D.W. Rooke, Zadok’s Heirs: The Role and Development of the High Priesthood in An-
cient Israel, Oxford 2000, s. 246–250; por. D.R. Schwartz, Diodorus Siculus 40.3 – Heca-
taeus or Pseudo-Hecataeus, w: M. Mor et al. (eds.), Jews and Gentiles in the Holy Land in
the Days of the Second Temple, the Mishnah and the Talmud, Jerusalem 2003, s. 181–197.
81 L.L. Grabbe, op. cit., s. 113–119.
14103109
1
kiego. Z kolei Polibiusz, autor historii świata hellenistycznego oraz

wzrostu potęgi Rzymu, jest istotnym źródłem głównie do wydarzeń
z III w. przed Chr. Neoplatoński filozof Porfiriusz, żyjący w III/IV w.
po Chr., jest autorem dzieła Przeciwko chrześcijanom, w którym znaj-
dują się komentarze do niektórych fragmentów Ks. Daniela. Dzieło co
prawda zaginęło, ale jest obficie cytowane przez św. Hieronima w jego
własnym komentarzu do Daniela. Appian z Aleksandrii napisał hi-
storię Rzymu aż do panowania cesarza Trajana. Przetrwało w całości
tylko kilka ksiąg poświęconych okresowi od śmierci Cezara do objęcia
władzy przez Augusta (reszta fragmentarycznie). Z punktu widzenia
historii Żydów ważna jest księga 11 (Syriaca), mówiąca o wydarzeniach
we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Warto wspomnieć,
iż sam Appian musiał uciekać przed żydowskim powstaniem w Egipcie
w latach 116–117 po Chr. Z kolei Plutarch jest autorem Moralia, bę-
dących zbiorem tekstów o różnej tematyce, pojawiają się tu też pewne
odniesienia do Żydów. Znacznie ważniejsze z punktu widzenia historii
politycznej są jednak Żywoty równoległe, spośród których dla naszych
potrzeb trzeba wymienić Żywot Aleksandra, Żywot Eumenesa oraz Ży-
wot Demetriusza. Trzeba też wspomnieć Berossosa i jego Babyloniaca,
będące summą wiedzy o babilońskiej historii, tradycji i mitologii, cyto-
wane przez Józefa Flawiusza i Euzebiusza z Cezarei, jak też egipskiego
kapłana Manetona, autora dzieła Aegyptiaca, historii Egiptu. Dzieło
nie zachowało się niestety ani w oryginale, ani nawet w streszczeniu.
Znany jest tylko z cytowań Józefa Flawiusza, Euzebiusza z Cezarei czy
Juliusza Afrykańczyka.
14103109
1
Rozdział 2
1. Żydowska tożsamość, a hellenizm
Trzeba pamiętać, iż nie da się mówić o hellenizmie wśród społe-

czeństwa żydowskiego bez hellenizmu wśród innych ludów starożytne-
go Wschodu, bowiem Żydzi byli tylko niewielką cząstką tego świata.
Grecy byli kolejnymi zdobywcami, których na terenie Żyznego Półksię-
życa nie brakowało, że wspomnimy tylko tych najważniejszych, a więc
Asyryjczyków, Babilończyków i Persów. Tak więc w gruncie rzeczy ro-
dzime ludy były od dawna przyzwyczajone do zmiany panów i nauczyły
się przystosowywać do nowej sytuacji. Czy jednak w jakiś sposób Gre-
cy różnili się od poprzednich zdobywców? Przez dziesiątki lat trwała
na ten temat zażarta dyskusja wśród historyków.
Żydzi, a hellenizm: zarys dyskusji. Według dość dawnych poglą-
dów, sprzed ponad półwiecza, Grecy mieli bardzo duży wpływ na cy-
wilizacje Wschodu, który też został zdominowany przez greckie insty-
tucje. Pojawiła się więc koncepcja przenikania się dwóch kultur. Co do
Żydów, to dowodzono, iż różnili się oni od innych ludów wschodnich
i samotnie opierali się hellenizacji, ponieważ była wroga judaizmowi.
Wielki wpływ na dyskusję dotyczącą kwestii hellenizacji i stosunku do
niej Żydów miał E. Bickermann, szczególnie dzięki swej sławnej książ-
W.W. Tarn and G.T. Griffith, Hellenistic Civilisation, London 1952; F.W. Walbank,
The Hellenistic World, London 1981.
14103109
1
ce dotyczącej przyczyn wybuchu powstania machabejskiego. To on

właśnie rozwinął teorię o żydowskich hellenistach, którzy chcieli po-
luzować ekskluzywne pęta judaizmu (można by powiedzieć, iż chcieli
go nieco oświecić). Ważną rolę odegrał też inny znany historyk, Victor
Tcherikover, prezentując proces hellenizacji, jak i dość szczegółową hi-
storię Żydów w okresie hellenistycznym aż do powstania machabejskie-
go. Powstanie machabejskie widział on przede wszystkim jako starcie
żydowskich mas reprezentowanych przez faryzeuszy z żydowskimi
elitami (w tym kapłanami), reprezentowanymi przez saduceuszy. Jego
zdaniem głównym celem żydowskich hellenistów było stworzenie pań-
stwa hellenistycznego na fundamencie żydowskiego nacjonalizmu, co
było po prostu niemożliwe. Dotyczyło to jednak tylko sfery politycznej,
w sferze kulturalnej bowiem wpływ hellenizmu był bezsprzeczny.
Decydujący jednak wpływ na obraz judaizmu i jego stosunku do
hellenizmu miało epokowe dzieło Martina Hengela, jak i jego póź-
niejsze prace. W kwestii prześladowań Żydów przez Antiocha IV
i przyczyn wybuchu powstania Machabeuszy powtarza on w zasadzie
tezy przedstawione już przez Bickermanna, zauważa jednak, że juda-
izm i hellenizm nie były wzajemnie wobec siebie całkowicie odręb-
ne i tak naprawdę powinniśmy od połowy III w. przed Chr. mówić
o hellenistycznym judaizmie w tak dosłownym sensie, iż odróżnienie
judaizmu palestyńskiego od judaizmu hellenistycznego jest niemożli-
we. Co więcej, wskazuje, że Żydzi bynajmniej nie uchronili się przed
dominacją kultury hellenistycznej. Dlatego też widzi on Judeę pod
rządami Ptolemeuszy i Seleucydów jako część świata greckiego, a Ży-
dzi byli jego częścią w takim samym stopniu, jak inne ludy starożyt-
nego Wschodu. Podaje oczywiście argumenty, które przemawiają za
tym poglądem. Pierwszym z nich jest dość oczywisty fakt, iż Żydzi,
chcąc czy nie chcąc, stali się przedmiotem sporu i rywalizacji między
Ptolemeuszami i Seleucydami (w ramach sporu o całą Celesyrię). Po
drugie, administracja obydwu hellenistycznych potęg bardzo głęboko
ingerowała w życie żydowskich poddanych. Co prawda na poziomie
lokalnym wielu urzędników było rodzimego pochodzenia, ale na wyż-
szych szczeblach spotykamy już głównie Greków. Po trzecie, świat hel-
lenistyczny był światem handlu, dzięki któremu Grecy mogli wpływać
E. Bickermann, Studies in Jewish and Christian History: A New Edition in English in-
cluding The God of the Maccabees, 2 vols., Leiden 2007.
V. Tcherikover, Hellenistic Civilization and the Jews, New York 1959.
14103109
1
na inne ludy (robili to zresztą już przed podbojem Aleksandra Wiel-

kiego). Po czwarte, językiem świata hellenistycznego była greka i Żydzi
również musieli się jej uczyć. Po piąte, grecka edukacja miała wpływ
na edukację żydowską. Po szóste, już w czasach Aleksandra możemy
znaleźć przykłady greckiego wpływu na literaturę żydowską, podob-
nie rzecz ma się z grecką filozofią. Wreszcie po siódme, najlepszym
przykładem siły wpływów greckich był fakt, iż nawet zwycięstwo sił
narodowych w powstaniu machabejskim nie zahamowało procesu hel-
lenizacji, więcej, państwo hasmonejskie i sama dynastia Hasmoneuszy
uległy wpływom hellenistycznym. W późniejszych pracach jego stano-
wisko uległo pewnym zmianom, wskazuje m.in., iż proces hellenizacji
był jednak dłuższy niż pierwotnie to przedstawiał, a ponadto – jego
zdaniem – prawdziwe zwycięstwo hellenizmu na Wschodzie umożliwi-
ło dopiero przyjście Rzymu. Krytycy tez Hengela skupiali się przede
wszystkim na dwóch kwestiach, a mianowicie na wsparciu hipotezy
Bickermanna i rozmiarach hellenizacji przed powstaniem machabej-
skim. Najbardziej kompleksowy atak przyszedł ze strony Louisa Feld-
mana, który właściwie odrzucił cały wywód Hengela. Wskazuje on,
iż bycie człowiekiem zhellenizowanym oznaczało porzucenie bycia pra-
wowiernym, przestrzegającym tradycji Żydem. Co więcej, oznaczało to
odstępstwo od wiary i konieczność zawarcia małżeństwa z poganinem.
Tak więc głęboko religijny Żyd mógł być dotknięty hellenizacją jedynie
w minimalnym zakresie. Co w takim razie zrobić z Filonem z Aleksan-
drii? Nikt nie może mu odmówić pobożności, a jednocześnie trudno
znaleźć w starożytności Żyda, który byłby bardziej od niego zhellenizo-
wany. Problem w tym, że przynajmniej niektóre interpretacje Feldmana
nie znajdują uznania u innych specjalistów, a ponadto całkowite odrzu-
cenie tez Hengela jest jednak zbyt radykalne. Z kolei Fergus Millar
opowiada się przeciwko tezie, iż prześladowania Żydów zostały spowo-
dowane przez żydowskich hellenistów i zwraca uwagę, iż tezy Hengela
mogą potwierdzić tylko nowe dowody, choć z drugiej strony zauważa,
M. Hengel, Judaism and Hellenism, 2 vols., London 1974.

M. Hengel, Jews, Greeks and Barbarians: Aspects of the Hellennization of Judaism in
the pre-Christian Period, Philadelphia 1980; idem, The ‘Hellenization’ of Judaea in the
First Century after Christ, London 1989.
L.H. Feldman, Hengel’ Judaism and Hellenism in Retrospect, „Journal of Biblical
Literature” 96 (1977), s. 371–382; idem, How Much Hellenism in Jewish Palestine?,
„Hebrew Union College Annual” 57 (1986), s. 83–111.
14103109
1
iż istotą pierwszej fazy ruchu hellenizującego w Judei było pokazanie,

jak bardzo niegrecka była do tego momentu Jerozolima.
Warto też chyba przytoczyć tu uwagi Mortona Smitha, który do-
konuje istotnego rozróżnienia między światem hellenistycznym a kla-
sycznym światem greckim, wskazując, iż ten pierwszy miał wiele cech
charakterystycznych raczej dla imperiów Wschodu niż klasycznej Gre-
cji. I tak np. w okresie hellenistycznym własność ziemska składała się
głównie z dużych posiadłości, znacznie rzadziej z małych; władza na-
leżała do króla rządzącego rozległym państwem, co stało w jawnym
kontraście do greckiej polis; większą rolę w państwach hellenistycz-
nych odgrywało prawo spisane, a nie obyczaj (akurat to nie jest cecha
Wschodu); w okresie hellenistycznym bogowie lokalni stawali się często
bóstwami państwowymi, a to głównie dlatego, iż jednocześnie stawali
się bóstwami dynastycznymi; obywatel świata klasycznego brał czynny
udział w życiu publicznym i politycznym, obywatel monarchii helle-
nistycznej zajmował się głównie swoimi prywatnymi sprawami; armia
i administracja świata hellenistycznego oddana została w ręce zawo-
dowców, podobnie zresztą, jak sztuka i nauka. Erich Gruen zauważył,
iż Żydzi musieli ustanowić swoje własne bezpieczne miejsce w świecie
hellenistycznym, ale jednocześnie zapobiec wchłonięciu przez przewa-
żającą kulturę. Co więcej, relacje Żydów ze światem greckim były zło-
żone i wbrew pozorom nie ograniczały się tylko do prostego wyboru:
asymilacja albo opór wobec kultury greckiej. Żydzi muszą się znaleźć
w nowej rzeczywistości, zdefiniować siebie na nowo, ale zachować jed-
nocześnie spuściznę przodków.
2. Oblicza hellenizmu w społeczeństwie żydowskim
Hellenizacja społeczeństwa żydowskiego zarówno w Judei, jak

i w diasporze miała różny poziom i zależało to w dużej mierze od po-
zycji społecznej i celów, jakie przyświecały poszczególnym warstwom.
F. Millar, The Background to the Maccabean Revolution: Reflections on Martin Hen
gel’s Judaism and Hellenism, „Journal of Jewish Studies” 29 (1978), s. 1–21.
M. Smith, Palestinian Parties and Politcs That Shaped the Old Testament, London
1987.
E. Gruen, Heritage and Hellenism: The Reinvention of Jewish Tradition, Berkeley
1998; idem, Diaspora: Jews amidst Greeks and Romans, Cambridge, MA 2002.
14103109
1
Szczególnie w diasporze wielu Żydów uczyło się języka greckiego.

Ogromna większość z nich posługiwała się językiem aramejskim, ale
mniej więcej w przeciągu stulecia Żydzi egipscy stali się głównie grec-
kojęzyczni i można powiedzieć, iż zhellenizowani Żydzi mówili po
grecku, modlili się po grecku, śpiewali po grecku, pisali po grecku,
tworzyli grecką literaturę i myśleli po grecku10. Problem polegał też na
tym, iż zetknięcie się z kulturą grecką wywoływało wśród Żydów prze-
konanie, iż język hebrajski czy aramejski są barbarzyńskie i nie mogą
się równać z greką. Stąd pojawiła się konieczność przetłumaczenia na
język grecki Biblii.
Zapewne przynajmniej niektórzy Żydzi chcieli posyłać swe dzie-
ci do szkół greckich, ale Grecy nie chcieli widzieć u siebie żydow-
skich uczniów. Szkoły te były w gruncie rzeczy wyselekcjonowanymi
i ekskluzywnymi klubami, gdzie nie było miejsca dla barbarzyńców.
Zdarzały się jednak odstępstwa od reguły, znamy bowiem przypad-
ki żydowskich efebów w miastach małoazjatyckich, w każdym razie
wzmiankowani w listach mężczyźni noszą żydowskie imiona. Ponieważ
jednak w przypadku gimnazjonów mamy do czynienia z instytucjami
również o charakterze religijnym, musiało to oznaczać, iż Żydzi, którzy
tam uczęszczali, musieli najwyraźniej naruszyć zasady własnej religii.
Z drugiej jednak strony Filon z Aleksandrii, Żyd co prawda zhellenizo-
wany, ale pobożny, nie potępia gimnazjonów, wręcz przeciwnie wysta-
wia im dobre świadectwo.
W świecie hellenistycznym możemy wyróżnić liczne elementy, któ-
re powodowały niechęć, a czasem nienawiść do Żydów, co przekłada-
ło się też z drugiej strony na stosunek Żydów do hellenizmu. Jednym
z najczęstszych zarzutów był wyobcowanie Żydów i niechęć do obcych.
Owa odrębność wynikała po części z obyczajów, ale ma niezbyt wiele
wspólnego z jakimś szczególnie wrogim stosunkiem do obcych. Oczy-
wiście trzeba pamiętać, iż Żydzi wiele w swojej historii wycierpieli
i niejeden raz mieli do czynienia z obcymi najeźdźcami, którzy nisz-
czyli ich państwo, a nawet świątynię. Niemniej jednak trudno dopraw-
dy znaleźć w epoce starożytnej przykłady świadczące o odcinaniu się
Żydów od swoich sąsiadów. To prawda, że preferowali oni mieszkanie
w skupiskach, jak chociażby w dwóch dzielnicach Aleksandrii czy na
10 L.H. Feldman, Jew and Gentile in the Ancient World. Attitudes and Interactions from
Alexander to Justinian, Princeton 1993, s. 52.
14103109
1
rzymskim Zatybrzu. Było w tym sporo praktycznego rozsądku, bowiem

łatwiej było prowadzić wspólne życie społeczne, obchodzić święta, cho-
dzić do synagogi czy zawierać małżeństwa. Tak naprawdę jednak zna-
my wiele przykładów pokojowego, normalnego współżycia z sąsiadami,
np. pogańscy sąsiedzi uczestniczyli w świętach czy nawet chodzili do
synagogi. Zdarzały się oczywiście akty wrogości, szczególnie między
ludnością grecką i żydowską, będące zresztą w dużym stopniu efektem
często nieuzasadnionych uprzedzeń, ale nie zmienia to faktu, iż zarzut
alienacji miał niewiele wspólnego z rzeczywistością11.
Jednym z elementów, który również wywoływał nieprzychylne opi-
nie, było praktykowanie przez Żydów obrzezania, które zresztą nie
było czysto żydowskim konceptem, ale stosowane było również u in-
nych ludów. Niemniej traktowano je jako jeszcze jeden przykład chęci
alienacji. Co więcej, Grecy i Rzymianie postrzegali obrzezanie jako
okaleczenie ciała i zdecydowanie je potępiali. Nieprzypadkowo być
może chrześcijaństwo, głównie dzięki decyzji św. Pawła, zdecydowało
o porzuceniu praktyki obrzezania, bojąc się, że będzie to utrudniać
pozyskiwanie nowych wyznawców wśród ludności pogańskiej. Skąd
inąd, wymóg obrzezania odstręczał też wielu od przyjęcia judaizmu,
był to bowiem warunek sine qua non, bez którego nie można było zo-
stać wyznawcą judaizmu w pełnym wymiarze. Wspomnijmy też, że
obrzezanie często pojawiało się jako temat w tekstach satyrycznych.
Nienajlepsze komentarze wywoływało też przestrzeganie szabatu,
który w literaturze pogańskiej wzmiankuje Agatarchides z Knidos12.
Zdziwienie wywoływało przede wszystkim uchylanie się w szabat na-
wet od walki w obronie życia. Nieprzychylne komentarze wywoływało
też powstrzymywanie się Żydów od spożywania wieprzowiny, co miało
szczególne znaczenie akurat dla Rzymian, którzy spożywali całkiem
sporo tego gatunku mięsa.
W każdym razie do spotykania się Żydów z hellenizmem docho-
dziło na wielu płaszczyznach, w tym na płaszczyźnie politycznej, kiedy
Macedończycy i Grecy podbili Judeę, jak też inne obszary imperium
perskiego, gdzie mieszkali Żydzi. Ludność żydowska znalazła się naj-
pierw pod panowaniem Aleksandra Wielkiego, później Ptolemeuszy,
wreszcie Seleucydów, za rządów których przeżyła największą traumę
11 Ibidem, s. 125–149.
12 Ant. 12, 5–6.
14103109
1
w postaci „ohydy spustoszenia”. Okres hasmonejski oznaczał odwró-

cenie ról, przynajmniej w Judei, gdzie ludność grecka stała się zależna
od Żydów, którzy zostali panami kraju. Wreszcie w okresie rzymskim
mamy pewien rodzaj równowagi. Druga płaszczyzna dotyczyła kon-
taktów społecznych, a więc mamy tu do czynienia z bezpośrednim ze-
tknięciem i życiem obok siebie dwóch kompletnie odmiennych nacji.
Kontakty te były różne, ale od pewnego momentu stały się zdecydo-
wanie wrogie, doprowadzając do wielu aktów przemocy, które zebra-
ły liczne ofiary śmiertelne po obu stronach. Symbolem jest tu z pew-
nością pogrom w Aleksandrii w 38 r. po Chr. Trzecia płaszczyzna to
płaszczyzna językowa. Raczej rzadko zdarzało się uczenie się języka
hebrajskiego czy nawet aramejskiego przez Greków, którym zresztą nie
były one potrzebne. Rzecz miała się jednak inaczej w drugą stronę,
bowiem Żydzi, szczególnie ci żyjący w diasporze, posługiwali się greką
bardzo często. W Egipcie w gruncie rzeczy wszyscy członkowie dia-
spory przyjęli grecki jako swój własny, zarzucając zupełnie aramejski,
nie mówiąc już o hebrajskim. W Judei wszakże znajomość greki była
udziałem głównie wykształconych Żydów i elit, które w mniejszym lub
większym stopniu uległy hellenizacji. Dla Żydów z diaspory, przede
wszystkim z wyższych kręgów społecznych, istotna była kolejna płasz-
czyzna, a mianowicie edukacja. Wielu z nich chciało posyłać swoich
synów do greckich szkół, nawet za cenę kompromisu oznaczającego
przynajmniej milczącą akceptację wymiaru religijnego efebii i gimna-
zjonu. Grecy jednak niekoniecznie byli zachwyceni żydowskimi dą-
żeniami i starali się przeciwdziałać obecności Żydów w gimnazjonie.
W Judei sytuacja była nieco inna, bowiem tutaj Seleucydzi nie mieli nic
przeciwko ustanowieniu efebii i gimnazjonu w Jerozolimie na prośbę
żydowskich hellenistów, licząc, iż będzie to zaczątek głębszego procesu
hellenizacji.
Kolejna płaszczyzna to ideologia, w której obu stronom trudno było
raczej znaleźć wspólne stanowisko, chociażby z tego prostego powodu,
że w przypadku Greków mamy do czynienia z politeistami, a w przy-
padku Żydów z monoteistami. Nie oznacza to jednak braku kontaktów
ani wzajemnych wpływów. Z tą płaszczyzną wiąże się bezpośrednio
płaszczyzna religijna, zupełnie odmienna z tych samych powodów. Nie-
mniej wśród Żydów zdarzało się odejście od wiary przodków i przyj-
mowanie kultów pogańskich (sztandarowym przykładem jest tu Tybe-
riusz Juliusz Aleksander), podobnie zresztą jak wśród Greków zdarzały
się konwersje na judaizm, choć tutaj zasadniczą przeszkodą był wymóg
14103109
1
obrzezania. Wreszcie, ostatnia płaszczyzna, materialna. Zhellenizowa-

ni Żydzi często przyjmowali grecki styl życia w mniejszym lub więk-
szym stopniu, ale oznaczało to bardzo często grecki strój, greckie oby-
czaje, greckie potrawy, greckie sprzęty. Dochodziło też nierzadko do
mieszanki kulturowej, przejawiającej się np. w architekturze. Tak więc
oblicza hellenizmu w społeczeństwie żydowskim przybierały różną for-
mę, choć generalnie trzeba zaznaczyć, iż Żydzi w ogromnej większości
zachowali swoją tożsamość i obyczaje przodków.
3. Hellenizm, a Żydzi
Kwestia etniczna. Generalnie kwestia przynależności etnicznej

związana jest z greckim ethnos, oznaczającym „lud, naród, rasę”. Jed-
nakże dla nas najważniejsze są grupy, określane w czasach antycznych
jako „Izrael/Izraelici” oraz „Juda/Judejczycy/Żydzi”. W sensie antro-
pologicznym rozpatrywano przynależność etniczną w sensie biologicz-
nym, a więc dana grupa etniczna miała wspólnych przodków, wspólne
więzi (pokrewieństwo) lub wspólne korzenie genetyczne. Pogląd ten
jest dziś jednak raczej odrzucany, a nacisk kładzie się na fakt, iż grupy
etniczne w zasadzie definiują same siebie biorąc pod uwagę terminy
związane z więzią. Niektóre grupy za czynnik najważniejszy uznają
wspólną kulturę, choć w tym przypadku sprawa nie jest już taka pro-
sta. Grupy etniczne definiują siebie oczywiście w kontraście do innych
grup, a więc mamy tu do czynienia ze schematem my – oni. Najczę-
ściej grupę etniczną określa się jako zbiorowość indywidualności uzna-
jących, iż mają wspólną przeszłość (nie jest ważne prawdziwą czy zmy-
śloną) i są w taki sposób postrzegani przez innych. Można tę definicję
jeszcze rozszerzyć wskazując, iż grupa etniczna ma wspólną zbiorową
nazwę grupy, mit o wspólnej przeszłości, wspomnienia historyczne,
elementy wspólnej kultury, związek z konkretnym terytorium (krajem
ojczystym) i poczucie wzajemnej solidarności13. Badacze wskazywali
też, że poczucie własnej tożsamości może być oparte na religii, micie
i prawie, a więc elementach szczególnie ważnych dla Żydów.
13 R. Kletter, Can a Proto-Israelite Please Stand Up? Notes on the Ethnicity of Iron Age
Israel and Judah, w: A.M. Maeir and P. de Miroschedji (eds.), I Will Speak the Riddles of
Ancient Times: Archaeological and Historical Studies in Honor of Amihai Mazar on the Oc-
casion of his Sixtieth Birthday, Winona Lake 2006, s. 574.
14103109
1
Ioudaios. Zazwyczaj termin Ioudaios tłumaczy się jako Żyd, choć

w okresie hellenistycznym bywał stosowany jako imię głównie w for-
mie Ioudas i Ioudith (Juda i Judyta)14. Z kolei hebrajski termin Yehudi
(Judejczyk) odnosił się do osób z obszaru Judy, zwróćmy jednak uwa-
gę, że również ci, którzy mieszkali poza Judą, ale z niej pochodzili,
też byli określani mianem Judejczyków. Wspomnijmy tu chociażby
Żydów deportowanych przez Nabuchodonozora II do Babilonii15 czy
kolonię żydowską na Elefantynie. Czy terminem tym możemy okre-
ślić tych, który przyjęli judaizm? W okresie hellenistycznym nie jest to
częste zjawisko, dlatego wydaje się, iż terminu Ioudaios używano zde-
cydowanie wobec osób, które były Żydami z urodzenia. Oczywiście
bez wątpienia istniały pewne obyczaje czy praktyki religijne, których
przestrzeganie wskazywało na Żyda, ale nie jest to takie proste. Naj-
bardziej oczywistym wyznacznikiem byłoby tu obrzezanie, problem
jednak w tym, iż Żydzi wcale nie byli jedynym ludem praktykującym
obrzezanie, nawet jeżeli w ich przypadku akt ten miał sankcję religijną.
Warto wspomnieć w tym miejscu Żydów, którzy porzucili wiarę oj-
ców, choć znamy jedynie bardzo nielicznych. Jednym z nich był Do-
siteos, syn Drimylosa, żyjący w III w. przed Chr., który był bez wąt-
pienia Żydem z urodzenia. Później jednak porzucił judaizm i stał się
apostatą16. Dzięki dokumentom papirusowym wiemy, iż był faktycznie
postacią historyczną17 i przewodził jednemu z dwóch królewskich sys-
temów pisarskich. Sprawował też funkcję kapłana Aleksandra i bogów
Adelphoi i bogów Euergetai, czyli Ptolemeusza i jego żony (nie wiemy
niestety, o którą parę królewską chodzi). W żadnym z zachowanych
dokumentów nie jest on określany jako Żyd, jednak jego imię czyni
taką identyfikację bardzo prawdopodobną18. Drugim przykładem
niech będzie Tyberiusz Juliusz Aleksander, syn Aleksandra, alabar-
14 M.H. Williams, Palestinian Jewish Personal Names in Acts, w: R. Bauckham (ed.),

The Book of Acts in its First Century Setting, 4, The Book of Acts in Its Palestinian Set-
ting, Grand Rapids 1995, s. 79–113; eadem, The Meaning and Function of Ioudaios in
Graeco-Roman Inscriptions, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik“ 116 (1997),
s. 250–251.
15 Jr 40, 11; 44, 1; Est 2, 5; 3, 6.
16 3 Mch 1, 3.
17 CPJ 1, 127a-e.
18 L.L. Grabbe, A History of Jews and Judaism in the Second Temple Period, 2, The Co-
ming of Greeks. The Early Hellenistic Period (335–175 BCE), London–New York 2008,
s. 153.
14103109
1
chy Aleksandrii i bratanek Filona z Aleksandrii. Józef Flawiusz mówi

o nim, iż nie był wierny obyczajom przodków19. Skądinąd zrobił on
w cesarstwie rzymskim całkiem błyskotliwą karierę, będąc najpierw
prefektem Judei, później prefektem Egiptu (odegrał wtedy znaczącą
rolę w obwołaniu Wespazjana cesarzem), wreszcie został prefektem
gwardii pretoriańskiej. Istnieje spora liczba dokumentów wzmiankują-
cych Tyberiusza Aleksandra, ale w żadnym z nich nie jest on określany
jako Żyd20. Trzeba jednak pamiętać, iż dla klas wyższych kwestia po-
chodzenia etnicznego nie miała większego znaczenia. Zauważmy jed-
nak, iż również Józef Flawiusz nie nazywa go Żydem, choć bynajmniej
nie neguje jego żydowskiego pochodzenia.
Poglądy Żydów o hellenizmie. Rzecz ciekawa, że społeczność ży-
dowska w swojej przeważającej większości miała co najmniej wątpliwo-
ści czy judaizm i hellenizm mogą znaleźć jakieś wspólne punkty. Do-
datkowo sprawę komplikuje fakt istnienia Żydów palestyńskich i tych
z diaspory, którzy mogli mieć inne spojrzenie na kwestię własnego sta-
tusu, jak i stosunku do hellenizmu. Nie wolno też zapominać, iż wie-
le źródeł żydowskich powstało już po prześladowaniach Antiocha IV
Epifanesa, co nie było bez wpływu na ich przekaz. Stosunek Żydów do
hellenizmu możemy zaobserwować m.in. oczami Tobiasza, choć wie-
lu badaczy dowodzi, iż nie jest on dobrym przykładem, ponieważ nie
reprezentował wszystkich Żydów. Ale czy bycie człowiekiem bogatym
i wpływowym oznacza automatycznie inne poglądy niż mieli jego bied-
niejsi pobratymcy? Dobrym przykładem jest też List Arysteasza, który
w pozytywny sposób przekazuje informacje o powstaniu Septuaginty.
W końcu nie była ona przeznaczona dla Żydów palestyńskich i to jest
właśnie jeden z przykładów różnego nieraz stosunku do hellenizmu.
Więcej, powstanie Septuaginty wymusiła potrzeba, bowiem ulegający
hellenizacji Żydzi egipscy, a w szczególności aleksandryjscy, nie widzie-
li już konieczności kultywowania języka hebrajskiego, który wydawał
im się w porównaniu do greki barbarzyński. Ich rodzimy język więc
zanikł, ponieważ nikt go nie uczył i nikt nie widział potrzeby jego
uczenia. Okazało się więc, iż Żydzi egipscy nie rozumieją własnych
świętych ksiąg. I stąd właśnie wzięła się Septuaginta. List Arysteasza
ukazuje więc podziw dla kultury hellenistycznej, choć – i trzeba to bar-
19 Ant. 20, 100.

20 CPJ 2, 188–198.
14103109
1
dzo wyraźnie powiedzieć – zdecydowanie występuje przeciwko polite-

izmowi i przedstawieniom bogów. Dobrym przykładem pozytywnego
stosunku do hellenizmu są też papirusy, jak choćby archiwum z He-
rakleopolis, które mówi, iż ludność żydowska dobrze się zaaklimaty-
zowała w nowej dla siebie rzeczywistości, choć bardziej skłonna była
żyć jak Grecy, a nie jak Egipcjanie. Jednakże zauważmy, że Żydzi za-
chowywali swoje zwyczaje niekoniecznie będąc członkami żydowskiej
politeuma, i jedni i drudzy postępowali zgodnie z prawami przodków,
a nawet jeżeli akceptowali prawo greckie, to i tak reinterpretowali je
jako prawo żydowskie21.
Oczywiście Żydzi mieli nie tylko pozytywne opinie o hellenizmie,
ale też negatywne. Nietrudno się domyślić, że postrzegali Greków jako
zdobywców, narzuconych panów i ciemiężycieli, choć w gruncie rzeczy
źródła nie są w tym względzie zbyt pomocne. Dążyli zatem do zrzuce-
nia tego jarzma, co też udało się powstaniu machabejskiemu. Wydaje
się też, iż Greków określano podobnie jak wcześniejszych najeźdźców,
nie było więc tu chyba jakichś szczególnych różnic. Z pewnością rodzi-
my język i rodzima administracja zostały zastąpione przez grecki język
i grecką administrację, ale dotyczy to raczej wyższych szczebli. Nie za-
pominajmy, że Macedończyków i Greków było po prostu za mało, aby
mogli oni kontrolować całą administrację. Dobrym rozwiązaniem było
po prostu zaadoptowanie zastanych rozwiązań do nowej rzeczywisto-
ści. W taki sposób postępowali wszyscy władcy hellenistyczni i nie ina
czej było w przypadku Ptolemeuszy i Seleucydów. Nie ma właściwie
żadnych dowodów na potwierdzenie tezy, iż Żydzi byli w szczególny
sposób traktowani przez władców ptolemejskich, podobnie zresztą jak
nie czynili tego przed nimi Persowie. Co ciekawe, reformy wprowa-
dzone przez żydowskich hellenistów pod przywództwem arcykapła-
na Jazona nie napotkały właściwie żadnego oporu w społeczeństwie
żydowskim. Dopiero działania Antiocha IV Epifanesa doprowadzi-
ły do wybuchu powstania machabejskiego, choć trzeba pamiętać, iż
przynajmniej w początkowym okresie nie był to ruch o jakimś bardzo
szerokim zasięgu, a ponadto w chwilach klęski i wzrostu potęgi Seleu-
cydów wielu Żydów odwracało się od braci Machabeuszy, żeby później
znowu do nich wrócić. Oczywiście trudno było pogodzić żydowski
21 S.Honigman, Politeumata and Ethnicity in Ptolemaic and Roman Egypt, „Ancient

Society” 33 (2003), s. 98.
14103109
1
monoteizm z greckim politeizmem, choć i w tym przypadku nie ma

żadnych różnic w odniesieniu do poprzednich zdobywców. Politeistami
byli i Asyryjczycy, i Babilończycy, i Persowie. Grecy nie byli więc pod
tym względem niczym nowym, z jednym może wyjątkiem. W okresie
hellenistycznym dość powszechnym zjawiskiem był synkretyzm religij-
ny, ale tak czy owak dotyczył on politeizmu, a nie judaizmu 22.
4. Administracja
Państwo hellenistyczne. Państwo hasmonejskie nie różniło się

specjalnie od innych monarchii hellenistycznych funkcjonujących na
Wschodzie, choć okoliczności jego powstania różnią się nieco od tych,
odnoszących się do innych państw. Każde państwo hellenistyczne zbu-
dowane było wokół osoby władcy, posiadającego pełnię władzy, bę-
dącego źródłem prawa. Rodzimi mieszkańcy musieli płacić podatki,
a władca mógł właściwie zrobić z nimi co chciał. Wyjątkiem byli tylko
Macedończycy i Grecy, którzy cieszyli się specjalnymi przywilejami
jako wolni ludzie, zazwyczaj mieszkali oni w miastach, które miały sta-
tus polis (choć w poszczególnych państwach ich liczba była różna, np.
w Egipcie funkcjonowały tylko trzy poleis). Zaprezentowana teoria nie
zawsze jednak szła w parze z rzeczywistością, bowiem królowie helle-
nistyczni często gwałcili wolność poleis i wprowadzali w nich bezpo-
średnie rządy królewskie, szczególnie w obliczu potrzeb wojskowych
i finansowych. W gruncie rzeczy więc administracja monarchii helle-
nistycznej znajdowała się w całości w rękach króla i jego urzędników.
Władcy podlegała też armia, która zresztą często składała się głównie
z wynajmowanych najemników. Oczywiście struktura administracyjna
była hierarchiczna, dlatego od króla zależeli bezpośrednio tylko naj-
wyżsi dostojnicy państwa oraz dowódcy armii. Najbardziej skompliko-
waną strukturę administracyjną miał ptolemejski Egipt, choć nie jest
wykluczone, że bierze się to z prostego faktu, iż znamy ją najlepiej
dzięki zachowanym w dużej ilości papirusom. W każdym razie admi-
nistracja innych państw hellenistycznych mogła być nieco uproszczona,
choć generalnie wszystkie te państwa miały dość podobną strukturę
administracyjną, wywodzącą się z państwa Aleksandra Wielkiego oraz
imperium perskiego.
22 L.L. Grabbe, op. cit., s. 155–158.
14103109
1
Administracja monarchii ptolemejskiej. Na czele hierarchii

urzędniczej ptolemejskiego Egiptu stał diojketa, odpowiedzialny bez-
pośrednio przed królem, zajmujący się nie tylko finansami, ale więk-
szością kwestii administracyjnych. Sprawy wsi (chora) podlegały trzem
urzędnikom. Całe królestwo podzielone było na czterdzieści nomów,
które były podstawową jednostką podziału administracyjnego pto-
lemejskiego Egiptu, podobnie jak w czasach faraonów23. W każdym
z nich funkcjonowało trzech urzędników podległych bezpośrednio
diojkecie, czyli ministrowi finansów: nomarcha, odpowiedzialny za
administrację, oikonomos, odpowiedzialny za finanse i basilikos gram-
mateus (pisarz królewski), odpowiedzialny za gromadzenie wszelkich
informacji o nomie. W każdym nomie były też wojskowe kleruchie,
których członkowie służyli w armii. W każdym okręgu był więc do-
datkowo strateg odpowiedzialny za sprawy militarne. Z biegiem cza-
su skupiał on jednak w swoim ręku coraz większą władzę i w końcu
stał się najważniejszą postacią nomu, stojąc też na czele administracji.
Na dole hierarchii znajdowała się administracja poszczególnych wsi ze
starszym i pisarzem wioski. Diojkecie podlegali urzędnicy finansowi,
strażnicy królewskich magazynów i poborcy podatków. Owa struktura
administracyjna nie zawsze jednak w dokładnie takiej samej postaci
funkcjonowała na terenach poza właściwym Egiptem, zresztą nawet
w nim sprawa była bardziej skomplikowana, bowiem przypuszcza się,
iż w niektórych okresach funkcjonowała większa liczba diojketów, a na
czele części nomów stał toparcha lub oikonomos, niekoniecznie zaś no-
marcha. Trzeba też wspomnieć, iż osobnymi przywilejami cieszyły się
w ptolemejskim Egipcie świątynie, przede wszystkim mogły posiadać
ziemię i czerpać z niej dochody (król dostawał z tego 10 procent). Od-
grywały też one ważną rolę w życiu społecznym.
Administracja monarchii seleukidzkiej. Organizacja państwa
Seleucydów sprawia większe problemy, nie zachowały się bowiem tak
licznie przekazy źródłowe, jak to jest w przypadku Egiptu Ptolemeuszy.
Administracja seleukidzka w dużym stopniu opierała się na państwie
perskim Achemenidów. Kraj podzielony był na satrapie (zwane zresztą
częściej eparchiami, przynajmniej część z nich podzielona była z kolei
na hiparchie, choć mogły też być jeszcze pomiędzy nimi meridiarchie),
23 Zob.R.S. Bagnall, The Administration of the Ptolemaic Possesion Outside Egypt,

Leiden 1976, s. 3–10.
14103109
1
ale na ich czele nie stali już satrapowie, lecz stratedzy24. Wydaje się,
iż seleukidzki strateg, w przeciwieństwie do perskiego satrapy, nie był
odpowiedzialny za sprawy finansowe, które podlegały bezpośrednio
królowi. Sprawami finansowymi w każdej eparchii zajmował się dioj-
keta, a inskrypcja z Hefzibah daje do zrozumienia, iż znajdowali się
oni na szczycie hierarchii urzędniczej. Wydaje się, że cała ziemia lub
też jej zasadnicza większość należała formalnie do króla, choć istniało
najwyraźniej rozróżnienie na ziemie będące osobistą domeną władcy
i ziemie, z których trybut wpływał do kasy państwowej25. Król mógł
jednak nadawać zarówno swoją ziemię, jak i ziemię „państwową”. Se-
leucydzi są znani z bardzo wielu fundacji miast greckich, z różnych
zresztą powodów, wśród nich znajdowały się również stare miasta
na Wschodzie. Wiele posiadłości, nadanych przez królów, posiadali
członkowie rodziny królewskiej, przyjaciele i wysocy urzędnicy. Miało
to zresztą często wymiar praktyczny, bowiem król nie zajmował się
już daną ziemią, ale nadal pobierał z niej opłaty. Seleucydzi mieli też
w zwyczaju zakładać kolonie wojskowe, zazwyczaj jako wyraz nagrody
dla weteranów, ale przy okazji chroniły one również okoliczną ludność.
Wiele z tych kolonii zostało później przekształconych w grecką polis.
Administracja Celesyrii. W okresie ptolemejskim Judea była czę-
ścią regionu o nazwie „Syria i Fenicja”. Rzecz ciekawa, iż nie wiemy
czy rządził nim namiestnik, bowiem dane źródłowe sugerujące istnie-
nie namiestnika pochodzą dopiero z końca III w. przed Chr., i są tak
niejasne i niepewne, iż musimy stwierdzić, że nie wiemy, kto stał na
czele tego terytorium. W każdym razie milczenie źródeł jest tu bardzo
wymowne26. Posiadłości ptolemejskie poza samym Egiptem podzielo-
ne były na hiparchie, niestety nie znamy ich dokładnych rozmiarów.
W konsekwencji nie wiemy nawet czy Celesyria była hiparchią, czy
też podzielona była na więcej tych jednostek administracyjnych. Co
więcej, nie wiemy również czy na czele hiparchii stał hiparcha, bowiem
termin ten oznacza generalnie podległego urzędnika. Wiemy za to, że
za finanse hiparchii odpowiadał, podobnie jak w nomach, oikonomos.
W samym Egipcie każdy nom był podzielony jeszcze na toparchie,
poza Egiptem być może na toparchie podzielone były prowincje, ale
24 Zob. E. Bickermann, Institutions des Séleucides, Paris 1938, s. 198–203.

25 Zob. G.G. Aperghis, The Seleukid Royal Economy: The Finances and Financial
Administration of the Seleukid Empire, Cambridge 2004.
26 R.S. Bagnall, op.cit., s. 15–16.
14103109
1
nie jest to pewne. Podstawową jednostką administracyjną w monarchii

ptolemejskiej była wieś (komē), zarządzana przez urzędnika zwanego
komarches, ale obok niego funkcjonowali również urzędnicy królew-
scy, których głównym zadaniem było pilnowanie właściwego poboru
podatków.
Administracja Judei. Nie jest wykluczone, iż Judea tworzyła hi-
parchię w ramach prowincji „Syria i Palestyna”, choć trzeba przyznać,
iż nie mamy takiej pewności. Nie wiemy też, czy na jej czele stał na-
miestnik, choć wydaje się to prawdopodobne. Faktem jest jednak, iż
źródła nic nie mówią o jakichkolwiek urzędnikach administracyjnych
w Judei. Na zasadzie analogii możemy przypuszczać, iż na czele Judei
stał oczywiście hiparcha, a musiał tu również funkcjonować oikono-
mos. Trzeba jednak wspomnieć o hipotezie mówiącej, iż na czele ad-
ministracji stał arcykapłan, choć nie mamy na to żadnych dowodów27.
Jest rzeczą niewątpliwą, iż w posiadłościach ptolemejskich poza samym
Egiptem mamy do czynienia z różnymi rozwiązaniami administracyj-
nymi, często przejętymi z czasów wcześniejszych, że wspomnimy ist-
nienie monarchii w fenickim Sydonie (choć dotyczyło to tylko jednego
króla). W przypadku Judei nie można zapominać o znaczeniu świątyni
w monarchii ptolemejskiej, podobnie zresztą w seleukidzkiej. Ptoleme-
usze starali się usilnie trzymać kapłanów po swojej stronie (jedynym
warunkiem było płacenie podatków), więc nie jest wykluczone, iż taką
politykę prowadzili również wobec świątyń i ich personelu poza Egip-
tem. Wielką przychylnością władców cieszyły się świątynie również
w monarchii seleukidzkiej.
Wielu badaczy dowodzi, iż Judea tworzyła w okresie ptolemejskim
państwo świątynne, wskazując analogie z różnych terenów, gdzie przy-
puszczalnie istniały podobne państwa, tyle że w znacznie mniejszej
skali. Tak więc na czele takiego państwa stał najwyższy kapłan jako
dynasta (władza była dziedziczna), świątynia posiadała przychody z po-
siadanej ziemi (akurat w przypadku świątyni jerozolimskiej nie wiemy
czy posiadała ona własną ziemię, natomiast miała niewątpliwie znacz-
ne dochody zarówno z dziesięciny, jak i podatku świątynnego). Pro-
blem polega jednak na tym, iż hipoteza o państwie świątynnym oparta
jest wyłącznie na milczeniu źródeł, co jest jednak chyba zbyt słabym
27 D.W. Rooke, Zadok’s Heirs. The Role and Development of the High Priesthood in An-
cient Israel, Oxford 2000, s. 265.
14103109
1
fundamentem. Wydaje się, iż w Judei okresu hellenistycznego istniała

rada starszych, co potwierdza przede wszystkim dekret Antiocha III.
Instytucje państwa hasmonejskiego. Trzeba pamiętać, iż prze-
jęcie urzędu arcykapłana przez Hasmoneuszy poprzedziły wyjątkowe
okoliczności, zapoczątkowane kupieniem stanowiska przez Jazona.
Odtąd każdy kolejny arcykapłan był nominatem władcy seleukidzkie-
go. Oznaczało to przede wszystkim, iż urząd ten przestał być dziedzi-
czony w jednej rodzinie, ale stracił też na ważności, a nade wszystko na
świętości28. Co więcej, musieli oni teraz pomagać w utrzymaniu seleu-
kidzkich rządów nad Judeą, wspierani przez królewską administrację.
Z punktu widzenia ludności żydowskiej właściwie mniej ważny był fakt
kupienia sobie urzędu, znacznie ważniejszy był za to fakt nielojalności
wobec własnego narodu29. Rzecz ciekawa, że właściwie w dokładnie
takiej samej sytuacji znalazł się Jonatan Machabeusz, który jednak nie
miał żadnych problemów z przyjęciem urzędu z rąk Seleucydy. Być
może sama waga wydarzenia spowodowała złagodzenie negatywnego
wydźwięku lub też mimo wszystko urząd zachował jednak wystar-
czająco dużo prestiżu, a osoba go sprawująca nadal była postrzega-
na przez ludność jako przywódca. Nominacja na arcykapłana miała
oczywiście również niebagatelne znaczenie dla samego Jonatana, który
z przywódcy rebeliantów stał się współpracownikiem i urzędnikiem
królewskim, co zresztą nie spodobało się wielu jego zwolennikom,
choć może trudniej było im zaakceptować fakt, iż oto nagle stał się on
arcykapłanem, przywódcą politycznym narodu i naczelnym wodzem30.
Inaczej wyglądały okoliczności objęcia arcykapłaństwa przez Szymo-
na Machabeusza, którego wybrali jego zwolennicy31. Dopiero później
przyszła sankcja ze strony króla. Znacznie ważniejsza była jednak
oficjalna nominacja przez wielkie zgromadzenie ludu, które w dodat-
ku uczyniło piastowanie urzędu arcykapłana dziedzicznym w rodzie
hasmonejskim. Z kolei Jan Hirkan I wprowadził zmiany w kulcie, co
wskazuje na jego dużą aktywność jako arcykapłana, choć zdolności
profetyczne możemy chyba włożyć między bajki. Zwróćmy uwagę, iż
28 T. Rajak, Hasmonean Kingship and the Invention of Tradition, w: P. Bilde et al. (eds.),
Aspects of Hellenistic Kingship, Aarhus 1996, s. 104–105.
29 E. Dąbrowa, The Hasmonaeans and their State. A Study in History, Ideology, and In-
stitutions, Kraków 2010, s. 108.
30 Ibidem.
31 1 Mch 14, 35.
14103109
1
nie wiemy właściwie czy wyznaczył on swego następcę, niemniej jed-

nak władza przeszła ostatecznie w ręce Arystobula I, który posunął się
nawet do uwięzienia i zamorzenia głodem swej matki. To co ważne, to
fakt przyjęcia przez niego władzy królewskiej, co oznaczało pełne sku-
pienie władzy religijnej i świeckiej w jednym ręku. Tak samo stało się
też w przypadku Aleksandra Janneusza, po śmierci którego będziemy
mieli okres rozdziału władzy w czasie panowania Aleksandry Salome.
Trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż Hasmoneusze nie sprawowali władzy
jako władcy despotyczni czy absolutni, bowiem została im ona nada-
na przez lud. Szymon Machabeusz został arcykapłanem i przywódcą
narodu (etnarchą) z woli wielkiego zgromadzenia zwołanego do Jero-
zolimy w 141 r. przed Chr., składającego się z kapłanów, ludu, książąt
narodu i starszyzny32. Szymon otrzymał władzę po wsze czasy aż do
chwili przyjścia proroka (a więc Hasmoneusze stawali się tym samym
dziedziczną dynastią), miał im przewodzić, zajmować się ich sprawami,
sprawami państwa, jego uzbrojeniem i twierdzami, miał też odpowia-
dać za świątynię, powinien być szanowany przez wszystkich w całym
kraju, a każdy dokument powinien być wydawany w jego imieniu. Szy-
mon miał być odziany w purpurę i nosić złoto. Wszystko zaś, co byłoby
przeciwko niemu czynione, miało być bezprawne, nie wolno było bez
jego wiedzy zwoływać zgromadzeń, nikt inny nie mógł chodzić odzia-
ny w purpurę albo nosić złotego diademu. Każdy, kto złamał te prawa,
miał być ukarany33. Warto zauważyć, że część prawnych instytucji za-
prezentowanych w tym dokumencie funkcjonowała już w Judei wcze-
śniej. Niektórzy badacze dowodzili, iż władza arcykapłana była dla
Hasmoneuszy znacznie ważniejsza, niż władza świecka, mówi się więc
o „świętych królach” lub „królewskim kapłaństwie”34. Inni idą jeszcze
dalej określając państwo hasmonejskie jako monarchię kapłańską35.
Wymieniony w dokumencie lud stanowili zapewne wszyscy żydow-
scy mieszkańcy państwa, z wyjątkiem kapłanów, którzy wymienieni są
32 1 Mch 14, 28.

33 1 Mch 14, 1–46.
34 Tak D.W. Rooke, Kingship as Priesthood: the Relationship Between the High Priesthood
and the Monarchy, w: J. Day (ed.), King and Messiah in Israel and the Ancient Near East.
Proceedings of the Oxford Old Testament Seminar, Sheffield 1998, s. 206–208; eadem, Za-
dok’s Heirs, op. cit., s. 289, 300, 302.
35 Tak E. Dąbrowa, op. cit., s. 106; A. van der Kooji, The Greek Bible and Jewish Con-
cepts of Royal Priesthood and Priestly Monarchy, w: T. Rajak et al. (eds.), Jewish Perspecti-
ves on Hellenistic Rulers, Berkeley–Los Angeles–London 2007, s. 263.
14103109
1
osobno. Nie zmienia to faktu, iż te dwie grupy razem tworzyły na-

ród i stanowiły wielkie zgromadzenie. Szymon otrzymał od wielkiego
zgromadzenia władzę religijną jako arcykapłan, władzę wojskową jako
naczelny dowódca armii i władzę polityczną jako przywódca narodu.
Władza religijna i polityczna nie były niczym nowym, w przypadku
arcykapłaństwa zmieniła się tylko rodzina sprawująca ten urząd, na-
tomiast władza wojskowa była nowością, która pojawiła się wraz z wy-
buchem powstania machabejskiego, kiedy to zresztą była siłą najważ-
niejszą. Skądinąd bracia Machabeusze łączyli w swoich rękach władzę
wojskową z władzą polityczną, dopiero od czasów Jonatana dojdzie
jeszcze władza religijna w postaci urzędu arcykapłana. Tak więc wła-
dza Hasmoneuszy nie była absolutna, co więcej w sprawach religijnych
musieli się liczyć ze zdaniem kapłanów i ludu, w sprawach wojskowych
zapewne musieli podejmować decyzje wspólnie ze starszyzną, któ-
ra zawiadywała ziemiami dającymi rekruta do armii (w późniejszym
okresie problem ten zostanie przynajmniej częściowo rozwiązany przez
wynajmowanie najemników), wreszcie w sprawach politycznych musieli
się konsultować z „książętami”, czyli własnym rządem. W ten sposób
Hasmoneusze współrządzili z Hever ha-Yehudim (wspólnota Żydów).
Co prawda, niektórzy badacze wysuwają pogląd, iż decyzja wielkiego
zgromadzenia oddająca władzę Szymonowi de facto oddawała Hasmo-
neuszom władzę absolutną, bowiem nie wymienia się żadnej instytucji,
która reprezentowała by społeczeństwo i współrządziła z władcą36. Jest
to jednak pogląd zbyt daleko idący, poza tym zwróćmy uwagę, iż w de-
cyzji wielkiego zgromadzenia jest wyraźnie mowa o starszyźnie, nie
mówiąc już o kapłanach, z którymi Hasmoneusze musieli się liczyć.
Wspólnota decydowała o kulcie świątynnym, wypowiadaniu wojny
i zawieraniu pokoju, kwestiach konstytucyjnych, wreszcie przywódz-
twie narodu. Oczywiście Hever w postaci wielkiego zgromadzenia nie
funkcjonowało stale, lecz było zwoływane w przypadku konieczności
podejmowania decyzji o znaczeniu fundamentalnym. Trzeba było jed-
nak w takim razie powołać instytucję, która zajmowałaby się sprawami
państwa na co dzień. Była nią zapewne rada starszych, choć nie znamy
jej dokładnych uprawnień, ani liczebności. W późniejszym okresie cia-
ło rządzące zaczęto nazywać Sanhedrynem, która to nazwa pojawia się
po raz pierwszy za panowania Heroda Wielkiego, a właściwie jeszcze
36 E. Dąbrowa, op. cit., s. 113.
14103109
1
w okresie jego drogi do tronu Judei, kiedy to jako zarządca Galilei

zostaje wezwany na przesłuchanie przed Sanhedryn37. Nie jest jednak
wykluczone, iż nazwa ta funkcjonowała już od czasów Jana Hirkana I.
W okresie hasmonejskim Sanhedryn czy też najwyższa rada była insty-
tucją rządzącą państwem z królem – arcykapłanem jako władzą wyko-
nawczą. W późniejszym okresie, kiedy Judea stała się państwem wasal-
nym Rzymu, instytucja ta stała się najwyższym sądem, zajmującym się
również kwestiami religijnymi.
Z pewnością zasadnicza zmiana w państwie hasmonejskim nastą-
piła wraz z przyjęciem tytułu królewskiego przez Judę Arystobula I.
W dużym stopniu monarchia hasmonejska wzorowała się na monar-
chiach hellenistycznych. Za przykład niech posłuży wyznaczanie swo-
ich następców, co w dwóch przypadkach dotyczyło kobiet, żony Jana
Hirkana I i żony Aleksandra Janneusza. W przypadku tej pierwszej
nie wiemy co prawda czy udało się jej w ogóle objąć władzę, ale druga,
Aleksandra Salome, przez osiem lat rządziła samodzielnie jako królo-
wa, przy wsparciu faryzeuszy. Tytuł królewski władców hasmonejskich
był ściśle związany z władzą nad własnym krajem, a więc różnił się tym
samym od znaczenia tytułu królewskiego władców hellenistycznych,
którzy sprawowali władzę osobistą, opartą na zdobyciu kraju, którym
rządzili.
Władcy hasmonejscy mieli też, podobnie jak wcześniejsi królowie
Izraela i Judy, prawo sądzenia poddanych. Niestety nie znamy żadnych
szczegółów systemu sądowniczego w monarchii hasmonejskiej. Może-
my tu tylko powołać się na tzw. Statuty Króla, będące częścią Zwo-
ju Świątynnego z Qumran, według którego sprawy sądowe powinny
być rozpatrywane przez trybunał składający się z króla, 12 starszych,
12 kapłanów i 12 Lewitów. Chodziło tu przede wszystkim o przeciw-
działanie korupcji. Problem w tym, iż nie możemy owych rozwiązań
przenieść na czasy hasmonejskie, ponieważ źródła całkowicie milczą
w tej sprawie38.
W monarchii hasmonejskiej, jak w każdej innej monarchii, ważną
rolę w systemie sprawowania władzy odgrywał dwór królewski. Nie
znamy dokładnej struktury dworu Hasmoneuszy, ale można się domy-
37 Ant. 14, 168–176.

38 Ibidem, s. 116; D. Mendels, The Polemical Character of ‘On Kingship’ in the Temple
Scroll: An Attempt at Dating 11QTemple, w: idem, Identity, Religion and Historiography.
Studies in Hellenistic History, Sheffield 1998, s. 371–372.
14103109
1
ślać, iż był on zorganizowany podobnie do dworów władców helleni-

stycznych. Tak więc poza samą rodziną władcy najważniejszą rolę peł-
nili przyjaciele króla (philoi). Spośród nich zazwyczaj wybierano mini-
strów, wodzów czy innych wysokich rangą urzędników. Przynajmniej
część z nich tworzyła również radę królewską, która wspierała władcę
w podejmowaniu najważniejszych decyzji39. Ważną rolę odgrywała też
królewska gwardia, pilnująca bezpieczeństwa monarchy.
W źródłach przetrwały nieliczne wzmianki o dworze hasmonej-
skim, niemniej możemy wspomnieć wizytę Atenobiusza, wysłannika
Antiocha VII Sidetesa, na dworze Szymona Machabeusza40. Był on
pod wrażeniem wspaniałości i przepychu dworu. Z kolei Józef Fla-
wiusz niezbyt przychylnie wypowiada się o stosunkach panujących na
dworze Arystobula I41. Warto tu wspomnieć o ludziach, którzy po-
magali realizować Aleksandrowi Janneuszowi szeroko zakrojony plan
podbojów. Niewątpliwie niektórzy z nich stali się przyjaciółmi króla
i zasilili szeregi królewskiego dworu42, choć wielu z nich zostało usu-
niętych po objęciu władzy przez Aleksandrę Salome, która oddała ster
rządów państwa w ręce faryzeuszy. Skądinąd trzeba zauważyć, iż za
jej panowania mamy w gruncie rzeczy dwa ośrodki władzy, bowiem
królowa nie mogła przecież sprawować urzędu arcykapłana, którym
został jej starszy syn Jan Hirkan II. Trudno powiedzieć czy posiadał
on swój własny dwór, ale z pewnością funkcjonowała wokół niego jakaś
grupa przyjaciół i doradców. Przybycie Rzymian i przekształcenie Judei
w państwo wasalne oznaczało likwidację dworu królewskiego, odtwo-
rzonego dopiero w czasach Heroda Wielkiego.
Podział administracyjny Judei. Podział administracyjny Judei
w okresie hasmonejskim i herodiańskim ma swe korzenie w epoce
hellenistycznej, czerpiąc wzory z monarchii ptolemejskiej i seleukidz-
kiej. Podstawową jednostką administracyjną były wioski (komai) za-
rządzane przez kommogramateus (w czasach zależności Judei urzędnik
ten był mianowany przez namiestnika prowincji), którego wspomagało
dodatkowo jeszcze siedmiu kolejnych urzędników. Wioski tworzyły to-
parchie, na których czele stał strateg lub toparcha, rezydujący w jed-
nej z wsi lub w mieście wyznaczonym jako stolica toparchii. Toparchie
39 E. Bickermann, op. cit., s. 40–46.

40 1 Mch 15, 32–36.
41 Ant. 13, 304–310; BI 1, 72–77.
42 Ant. 13, 422.
14103109
1
z kolei tworzyły większe regiony, zwane meridarchiai, którymi zarzą-

dzał meridarcha. Obok podziału świeckiego istniał też w Judei rodzaj
administracji kultowej, zwanej ma’amad, opartej na podziale kapłanów,
Lewitów i wszystkich pozostałych wiernych na ma’amadoth (podobny
był do podziału samych kapłanów i Lewitów na mishmaroth)43. W wy-
niku podbojów hasmonejskich oraz rozszerzania królestwa herodiań-
skiego ów kultowy podział objął także Idumeę, Galileę i Zajordanie.
Nie jest wykluczone, iż w czasach panowania Hasmoneuszy obydwa
podziały zostały ze sobą de facto połączone i w ten sposób powstały
24 toparchie (pokrywając się z 24 ma’amadoth)44.
Jako pierwszy nowe reguły podziału administracyjnego wprowa-
dził prawdopodobnie jeszcze Jonatan Machabeusz, którego władztwo
ograniczało się do centralnej części Judei właściwej, obejmując topar-
chie Jerozolimy, Jerycha, Beth-Zur, Keilah, Beth ha-Keren i Mispa. Po
podbojach Jana Hirkana I do powyższej listy doliczyć należy toparchie
Akrabaty, Narbaty, wschodniej Idumei (Marissa), zachodniej Idumei
(En-Gedi) i Jamnii45. Największe trudności, z powodu braku źródeł,
sprawia ustalenie podziału administracyjnego Judei za panowania
Aleksandra Janneusza. Wydaje się jednak, że hasmonejskie królestwo
pod koniec jego rządów podzielone było na siedem meridarchiai: Ju-
dea, Idumea, Galilea, Perea, Moabitis, Samaria i Giladitis (stolice to
Jerozolima, Adora, Sefforis, Gadora lub Amatus, Heszbon, Samaria
i Gamala)46. Co zaś do toparchii, to ich stolicami w Judei były: Jero-
zolima, Jerycho, Beth-Zur, Keilah, Beth ha-Kerem, Mispa, Akkaron,
Lydda, Ramataim, Apherims, Gazara, Jamnia, Joppa, Aszdod, Akraba-
ta, Narbata i Betharamatha; w Idumei: Beth Govrin i En-Gedi; w Mo-
abitis–Perei: Gadosa, Amathus i Macheront; w Galilei toparchiami
były: Arbela, Sefforis, Tarichea, Gabara i Górna Galilea; w Giladitis:
Gamala i Abila47.
43 Zob. S. Safrai, The Temple and the Divine Service, w: World History of the Jewish
People, The Herodian Period, VII, New Brunswick 1975, s. 291.
44 A. Schalit, Domestic Politics and Political Institutions, w: World History of the Jewish
People, VI, The Hellenistic Period, New Brunswick 1972, s. 266–267.
45 A. Schalit, König Herodes: der Mann und sein Werk, Berlin 1969, s. 205.
46 S. Rocca, Herod’s Judaea. A Mediterranean State in the Classical World, Tübingen
2008, s. 199.
47 Ibidem, s. 199–200.
14103109
1
Zajęcia, warstwy i życie codzienne Żydów w ptolemejskim Egip-

cie. Dzięki zachowanym papirusom mamy okazję stosunkowo dobrze
poznać życie żydowskiej diaspory nad Nilem. Znaleźć tam możemy za-
wody i zajęcia, które stały się ich udziałem: rolnicy48, wytwórcy wina49,
robotnicy rolni50, pasterze51, właściciele winnic52, przedsiębiorcy53, wy-
twórcy cegieł54, garncarze55, strażnicy56 i pisarze57. Mamy też policjan-
ta58, poborców podatkowych59, a nawet złodziei60. Ci ostatni co prawda
byli żołnierzami i dopuścili się aktów wandalizmu po pijanemu. Mamy
wreszcie właściciela statku o imieniu Dositeos61, choć nie wiemy czy
jest on tożsamy z Dositeosem, synem Drimylosa z 3 Księgi Machabej-
skiej. Nie jest wykluczone, iż dominującym zajęciem Żydów egipskich
była służba w armii ptolemejskiej, choć niektórzy badacze wbrew oczy-
wistym faktom dowodzą, iż palestyński Żyd nie mógł być najemnikiem
(tyle że po przybyciu do Egiptu nie był już Żydem palestyńskim, tylko
egipskim). Z papirusów możemy się dowiedzieć, iż część żydowskich
najemników służyła w regularnych jednostkach, część zaś w rezerwie.
Wśród żołnierzy czynnych znajdujemy np. dekanikos, prawdopodobnie
oficera jazdy62, jak też taktomisthos, którzy być może odpowiadali za
wypłacanie żołdu63 oraz epistatos hipparchii, czyli oficera jednostki ka-
walerii64.
48 CPJ 1, 37; 43.

49 CPJ 1, 13; 14; 15.
50 CPJ 1, 36.
51 CPJ 1, 38.
52 CPJ 1, 14; 41
53 CPJ 1, 24.
54 CPJ 1, 10.
55 CPJ 1, 46.
56 CPJ 1, 12.
57 CPJ 1, 137.
58 CPJ 1, 25.
59 CPJ 1, 90; 107.
60 CPJ 1, 21,
61 H. Hauben, A Jewish Shipowner in Third-Century Ptolemaic Egypt, „Ancient Soci-
ety” 10 (1979), s. 167–170.
62 CPJ 1, 18.
63 CPJ 1, 24.
64 CPJ 1, 27.
14103109
1
Wiemy również o żydowskich kleruchach, czyli osadnikach wojsko-

wych. W przypadku Seleucydów zazwyczaj kleruchie były koloniami
wojskowymi, natomiast w Egipcie Ptolemeuszy mogły to być również
indywidualne osiedlenia, choć kolonie wojskowe również występowały.
Ich podstawowym zadaniem było dostarczanie rekrutów na wypadek
wojny, ale w czasie pokoju kleruchowie sprawowali rolę lokalnej policji,
odpowiedzialnej za utrzymanie porządku. Stąd często osiedlano ich
na terenach przygranicznych, względnie tam, gdzie było niespokojnie.
Klasycznym przykładem jest kleruchia pod przywództwem Tobiasza
w Zajordaniu, o której mówi archiwum Zenona65. Nie należy sobie
wyobrażać, że żołnierze sami zajmowali się uprawą roli, zazwyczaj
oddawali ziemię w dzierżawę rodzimym mieszkańcom, którzy płacili
kleruchom rentę z uprawianej ziemi. Dokumenty wskazują, iż wśród
żydowskich kleruchów zdarzali się oficerowie, o czym świadczy dom
jednego z nich, z dziedzińcami i towarzyszącymi budynkami, co świad-
czy o pewnej pozycji i sporym majątku66. Nie jesteśmy niestety w stanie
określić liczby Żydów służących w armii ptolemejskiej, możemy tylko
przypuszczać, że było ich całkiem sporo. Nietrudno się domyślić, że
dla wielu z nich służba wojskowa mogła być jedyną alternatywą trud-
nej sytuacji czy braku perspektyw. W czasie służby otrzymywali żołd,
a po odejściu z armii dostawali jako kleruchowie własną ziemię, która
zapewniała im utrzymanie aż do śmierci.
Po raz kolejny wypada powtórzyć, iż w Judei większość ludności
zajmowała się rolnictwem. Bez wątpienia liczba ludności w okresie hel-
lenistycznym wzrosła, choć trudno mówić o jakichś liczbach. Nie zmie-
nił się też w jakiś szczególny sposób styl życia czy codzienne obyczaje,
może z jednym wyjątkiem, przynajmniej w okresie ptolemejskim. Lud-
ność znacznie częściej niż np. w okresie perskim spotykała się z ad-
ministracją podatkową i w ogóle z systemem fiskalnym państwa Pto-
lemeuszy, który przenikał do najniższych warstw społeczeństwa i na
najniższe szczeble administracji67.
Żydzi w dokumentach prawnych. Żydowscy mieszkańcy ptolemej-
skiego Egiptu pojawiają się w licznych dokumentach prawnych. Mamy
tu np. do czynienia ze skargami na Żydów, że przypomnimy owych
trzech żołnierzy, którzy włamali się do winnicy po pijanemu i ukra-
65 PCZ 59003 = CPJ 1.

66 CPJ 1, 23.
14103109
1
dli winogrona68. Pytaniem zasadniczym jest czy Żydzi mogli rządzić

się według własnego prawa i systemu sądowniczego. Jednej rzeczy je-
steśmy pewni: w dokumentach nie przetrwał żaden ślad istnienia ży-
dowskich sądów, w sprawach prawnych lub sądowych pojawiają się oni
zawsze w greckich sądach, względnie przed greckimi urzędnikami.
Nie wiemy, czy prawo żydowskie odgrywało jakąś rolę, choć niektórzy
badacze opowiadają się za taką możliwością69. W każdym razie znamy
tylko dwa przypadki, w których rzeczywiście prawo żydowskie mogło
być zastosowane przed sądami. Pierwszy z nich dotyczy kobiety, która
napisała do króla skargę, iż mąż wygnał ją z domu i nie chce zwrócić
jej posagu70. Powołuje się ona przy tym na cywilne prawo żydowskie,
według którego była pełnoprawną małżonką. Badacze przypuszczali,
iż również mąż powołał się na prawo, mówiące iż w przypadku, gdy się
zdarzy, że żona nie znajduje już upodobania w oczach męża, ponieważ
odkrył w niej coś odrażającego, może on wręczyć jej list rozwodowy
i odprawić ze swojego domu71. W zachowanym dokumencie nie ma
jednak mowy o powoływaniu się męża na prawo żydowskie. Dopusz-
czało ono oczywiście rozwód, choć zabraniało wówczas zatrzymania
posagu byłej żony, który był jej własnością i mógł być dziedziczony
przez jej dzieci, ale nie przez męża.
Drugi przypadek dotyczy zerwania zaręczyn przez ojca córki, który
przyrzekł ją najpierw jednemu mężczyźnie, a później oddał innemu72.
Uczynił to jednak z pogwałceniem obowiązującej procedury, która wy-
magała wręczenia pierwszemu z narzeczonych rodzaju dokumentu roz-
wodowego, który powinien był być przekazany przed oficjalnym ogło-
szeniem nowych zaręczyn. Taka praktyka rzeczywiście miała miejsce
w późniejszym czasie, problem jednak w tym, że nie wiemy czy obowią-
zywała również w okresie hellenistycznym. Z drugiej strony wspomina-
ny dokument może świadczyć o takim zwyczaju już wówczas.
Niewiele wiemy o systemie sądowniczym w samej Judei, choć ba-
dacze sugerowali istnienie ptolemejskich sądów obok rodzimych są-
dów dla Żydów, źródła jednak nie przechowały na ten temat żadnych
68 CPJ 1, 21.
69 J. Mélèze-Modrzejewski, Żydzi nad Nilem. Od Ramzesa II do Hadriana, Kraków
2000, s. 99–119.
70 CPJ 1, 128.
71 Pwt 24, 1.
72 P. Polit. Iud. 4.
14103109
1
informacji poza niejasną sugestią istnienia w Palestynie królewskich

sądów73. Wydaje się, że sądy żydowskie w zupełności wystarczyły, tym
bardziej iż władcy hellenistyczni mieli zwyczaj pozostawiać lokalne roz-
wiązania administracyjne, a to oznacza, że np. na wsi sprawy prawne
leżały w rękach starszyzny. Wspomnijmy też przekaz Hekatajosa z Ab-
dery, według którego również kapłani sprawowali funkcje sędziowskie
w poważniejszych sprawach74.
Społeczeństwo hasmonejskie. Trzeba przyznać, iż nasza wiedza
o strukturze społecznej państwa hasmonejskiego jest bardzo ogra-
niczona, głównie ze względu na brak zainteresowania źródeł tymi
kwestiami. Powstanie Machabeuszy i nastanie rządów hasmonejskich
przyniosło bez wątpienia zmiany w społeczeństwie żydowskim. Naj-
ważniejszą z nich było chyba zniknięcie tendencji do asymilacji w ra-
mach procesu hellenizacji, tym bardziej iż żydowscy helleniści wyginęli
w trakcie walk lub też okryli się niesławą, znikając zupełnie ze sce-
ny. Warto w tym miejscu zauważyć, iż z kart historii znika też nagle
rodzina Tobiadów, jej los jest nam właściwie nieznany, choć badacze
przypuszczają, iż mogli przetrwać potomkowie Hirkana Tobiady. Ród
ten jednak nie miał już nigdy odegrać żadnej roli w dziejach narodu
żydowskiego. Niezwykle ważnym wydarzeniem było też zejście ze sce-
ny arcykapłańskiego rodu Oniadów/Sadokitów, który przez setki lat
tworzył dynastię najwyższych kapłanów kultu Jahwe. W każdym razie
źródła milczą na temat jego losów. Nie należy jednak zapominać o ga-
łęzi Oniasza IV w Egipcie, choć jej los, z wyjątkiem kariery jego synów
na dworze ptolemejskim, też nie jest nam znany. Nie zmienia to faktu,
iż linia ta w zasadzie nie odgrywała żadnej roli w życiu społecznym Ju-
dei. Rewolta machabejska wprowadziła do społeczeństwa żydowskiego
nowe elementy, przede wszystkim zwolenników Hasmoneuszy, którzy
zaczęli odgrywać w Jerozolimie pierwszoplanową rolę również w póź-
niejszym okresie rzymsko–herodiańskim, że wspomnimy historyka Jó-
zefa Flawiusza, który po matce spokrewniony był z Hasmoneuszami.
Owa nowa elita społeczna zasiadła również w ławach Sanhedrynu, któ-
ry zastąpił radą starszych (gerousia).
Mimo wszystko pewne elementy były też oznaką kontynuacji po-
przednich okresów. Zwróćmy uwagę, że do przeszłości nawiązywali
73 PCZ 59003; 59006.

74 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 40, 3, 5.
14103109
1
sami Hasmoneusze, którzy wywodzili swoje pochodzenie z klasy Jeho-

jariba, najważniejszej z dwudziestu czterech klas, na jakie podzielony
był stan kapłański w Judei. Ważną rolę odgrywali też członkowie klasy
Hakkoz, przede wszystkim Johanan, który otrzymał liczne przywileje
od Antiocha III i jego syn Eupolemos, reprezentujący Judę Macha-
beusza przed republiką rzymską. Znamy również rodziny pochodzące
spośród innych klanów kapłańskich, które wiernie służyły Judei i dy-
nastii hasmonejskiej. Wspomnijmy tu Jazona, syna Eleazara75, który
wespół z Eupolemosem posłował do Rzymu. Również jego synowie
(Antypater, Aleksander i Diodor) i wnukowie odgrywali istotną rolę
w elicie władzy państwa hasmonejskiego76. Wydaje się więc, że war-
stwa kapłańska odgrywała nadal kluczową rolę w społeczeństwie ży-
dowskim okresu hasmonejskiego, oczywiście z centralną rolą Hasmo-
neuszy jako władców świeckich i arcykapłanów. Sytuacja ta zdaje się
zresztą dobrze korelować z określaniem Judei hasmonejskiej jako mo-
narchii kapłańskiej. Możemy wymienić innych jeszcze kapłanów z tych
czasów. Jednym z nich jest Eleazar ben Pechora, jak też jego brat Juda.
Według Talmudu Jerozolimskiego używali oni siły do ściągania dzie-
sięciny, a Jan Hirkan I nie reagował na to ewidentne łamanie Prawa77.
Nie jest przy tym wykluczone, iż bracia rabowali dziesięcinę należną
niższym kapłanom. Rzecz ciekawa, że z podobną sytuacją będziemy
mieć do czynienia w I w. po Chr. i wtedy również arystokratyczne rody
kapłańskie będą pozbawiać niższe kapłaństwo dochodów, a arcykapłan
nie będzie w żaden sposób reagował. Wydaje się ponadto, iż Eleazar
był jednym z przywódców stronnictwa saducejskiego, namawiającym
Jana Hirkana I do wystąpienia przeciwko faryzeuszom.
Jeszcze jednym ważnym elementem polityki Hasmoneuszy od
czasów Szymona Machabeusza było nawiązanie ścisłych kontaktów
z rodzinami, żyjącymi na terenach przygranicznych (zauważmy, że
zięć Szymona, Ptolemeusz, był synem stratega Jerycha). Wydaje się, iż
świetnym przykładem jest tu ród herodiański, wywodzący się z Idu-
mei. Twórca podwalin pod przyszłą potęgę rodu, Antypas, dziad Hero-
da Wielkiego, został mianowany strategiem Idumei przez Aleksandra
Janneusza78. Hasmoneusze zapewne nie przypuszczali, iż w niedale-
75 1 Mch 8, 17.

76 1 Mch 12, 16; Ant. 14, 146; 13, 260; 14, 248.
77 TJ Sotah 9, 24a; Maaser Sheni 5, 56d.
78 Ant. 14, 10.
14103109
1
kiej przyszłości jeden z członków tej rodziny pozbawi ich tronu Judei.
Z tego samego regionu pochodziła też rodzina Malichosa, przywód-
cy opozycji przeciwko Herodom pod koniec rządów Jana Hirkana II
(otruł on Antypatra I, ojca Heroda Wielkiego). Jego brat pełnił ważną
rolę na południu państwa, w okolicach twierdzy Masada79. Nie jest
wykluczone, iż ród Malichosa był również pochodzenia idumejskiego
i przeszedł na judaizm w okresie panowania Jana Hirkana I, kiedy to
podbił on Idumeę i dał jej mieszkańcom wybór: albo przyjmą judaizm,
albo muszą opuścić kraj.
6. Gospodarka
Okres ptolemejski. Własność ziemska. Podbój Palestyny przez

Aleksandra Wielkiego oznaczał, iż wszystkie dotychczasowe posiadło-
ści króla perskiego przechodziły na własność króla Macedonii. Nie jest
też wykluczone, iż w ramach kary za spalenie macedońskiego namiest-
nika Samarytanie stracili część swojej własności ziemskiej. Przejście
zaś Palestyny pod rządy ptolemejskie zapewniło przede wszystkim stu-
letni okres stabilizacji. Nietrudno się domyślić, iż największym posia-
daczem ziemskim w Judei i całej Palestynie był król, który rządził swo-
im państwem jako swoją osobistą własnością, a więc wszelkie owoce
ziemi również należały do niego80. W ptolemejskim Egipcie mamy do
czynienia z trzema rodzajami ziemi: ziemią królewską, ziemią nada-
ną lub wydzierżawioną w użytkowanie oraz ziemią miejską, nadaną
miastom i ich obywatelom. Wydaje się, iż w Palestynie polityka wobec
ziemi była dokładnie taka sama jak w samym Egipcie. Warto jednak
pamiętać, iż w porównaniu do Egiptu, mamy w Palestynie co najmniej
jedną zasadniczą różnicę. Otóż w Egipcie znajdowały się tylko trzy
miasta, mające status greckiej polis (Aleksandria, Naukratis i Ptolema-
is), podczas gdy w Palestynie było tych miast znacznie więcej.
Jak już wspomnieliśmy najważniejszym źródłem posiadłości królew-
skich w Palestynie były ziemie należące niegdyś do królów perskich,
później do Aleksandra Wielkiego, a w końcu do Ptolemeuszy. Możemy
tu wspomnieć o wzmiance Teofrasta o plantacjach balsamu w rejonie
79 Ant. 14, 296.

80 J. Pastor, Land and Economy in Ancient Palestine, London and New York 1997, s.
23.
14103109
1
Jerycha i En-Gedi, zwanych przez niego paradeisoi, który to termin

określa posiadłości króla perskiego81. Co do królewskich nadań, to
trzeba wspomnieć posiadłość Apolloniosa w Beth Anath oraz posia-
dłość Ptolemeusza, syna Trazeasza, choć nie znajdowały się one na
terenie Judei i prawdopodobnie nie były zamieszkane przez Żydów.
Ważną rolę wśród ziem nadawanych odgrywały kleruchie, które bez
wątpienia istniały w prowincji Syria–Fenicja, w skład której wchodziła
też Judea. Wspomnimy tu przykład Birty w Ammanitis, gdzie być może
osiedleni zostali żołnierze Tobiasza, co wskazywałoby, że posiadłość tę
otrzymał sam Tobiasz, a później osadzono na niej kleruchów (to mu-
siałoby skądinąd oznaczać konfiskatę posiadłości, co jest raczej mało
prawdopodobne). W samym Egipcie kleruchowie składali się głównie
z żołnierzy, którzy przy okazji mieli za zadanie pilnować porządku. Być
może więc Birta znajdował się w strategicznym miejscu, gdzie obec-
ność wojskowych osadników była niezbędna82.
W ptolemejskim Egipcie nadania ziemskie mogły się odnosić rów-
nież do fundacji miast. Wspomnijmy tu fundacje Ptolemeusza II, który
założył w Palestynie Ptolemaidę, Filadelfię, Filoterię i Arsinoe83 oraz
być może Scytopolis. Niestety żadna fundacja nie miała miejsca na te-
renie Judei, miasta te nie były też zamieszkane przez przeważającą lud-
ność żydowską. Pamiętajmy jednak, że Ptolemeusze zakładali miasta
głównie w celu kontroli szlaków handlowych. Judea leżała na poboczu
tych dróg, nie było więc w zasadzie potrzeby fundowania tam nowych
miast. W konsekwencji, jedynym właściwie prawdziwym miastem była
tu Jerozolima, która rządziła się według Prawa, a główną rolę odgrywał
arcykapłan, choć oczywiście w mieście znajdował się też ptolemejski
garnizon i urzędnicy. Pamiętajmy jednak, iż Judea nie była państwem
świątynnym.
Pozostał nam jeszcze trzeci typ własności ziemskiej, prywatny.
Trzeba tu wspomnieć Księgę Judyty, która mówi, iż bohaterka była
właścicielką posiadłości w Dolinie Ezdrelon, która pozwalała jej żyć
na bardzo przyzwoitym poziomie84. Sama historia jest raczej fikcyjna,
ale pewne elementy mogą być prawdziwe, przede wszystkim sam fakt
posiadania przez wdowę stosunkowo dużej posiadłości. Możemy z niej
81 Teofrast, HP 9, 6, 1.
82 J. Pastor, op. cit., s. 29–30.
83 V. Tcherikover, Palestine under the Ptolemies, „Mizraim” 4–5 (1937), s. 43.
84 Jdt 8, 7.
14103109
1
w każdym razie wysnuć dość prawdopodobne przypuszczenie, iż w Ju-

dei bynajmniej nie brakowało prywatnych majątków. Jeszcze lepszym
przykładem jest historia Tobiadów, którzy posiadali rozległe posiadłości
ziemskie w Zajordaniu, z centrum w Bircie. Pozostawianie majątków
rodzinnych na podbitych terenach w rękach lokalnej arystokracji było
jedną z cech polityki dynastii ptolemejskiej, która w ten sposób zyski-
wała poparcie w lokalnych elitach. Potęga Tobiadów była dominująca,
ale w Judei z pewnością funkcjonowały też inne rody, które posiadały
znaczną własność ziemską, że wspomnimy chociażby arcykapłańską
rodzinę Oniadów.
Okres ptolemejski. Kwestia kryzysu. Mniej więcej od czasów
Oniasza II poparcie dla Ptolemeuszy w Judei zaczyna systematycznie
spadać, co wiąże się też zapewne z postępującym wzrostem obciążeń
fiskalnych państwa, które prowadziły do utraty majątków, a nawet do
niewolnictwa za długi. Problemy gospodarcze pojawiły się też w sa-
mym Egipcie pod koniec trzeciej wojny syryjskiej. Przypuszcza się na-
wet, że Ptolemeusz III Euergetes musiał wracać do Egiptu z powodu
klęski głodu, o którym zresztą jest mowa w Dekrecie Kanopskim z 238
r. przed Chr., parę lat po zakończeniu wojny85. Wydaje się, iż sytuację
tę spowodował wyjątkowo słaby wylew Nilu w roku 240 przed Chr.
Zwraca się jednak również uwagę, iż kryzys został spowodowany nad-
mierną eksploatacją ziemi jeszcze przez Ptolemeusza II Filadelfosa, co
doprowadziło do erozji ziemi i mniejszych plonów. Nie mamy bezpo-
średnich przekazów, jaki wpływ kryzys nad Nilem miał na Judeę, ale
wiemy, że w Syrii i Fenicji gwałtownie wzrosły ceny zboża. Możemy
się domyślać, że władze Judei otrzymały polecenia zwiększenia do-
staw zboża do Egiptu, względnie zwiększyły się obciążenia finansowe,
aby można było zakupić zboże po zwiększonych cenach86. Być może
owa dramatyczna sytuacja spowodowała też odmowę arcykapłana
Oniasza II zapłacenia Egiptowi trybutu87. W Ks. Koheleta znajduje-
my informacje o wzroście szpiegów i informatorów w ptolemejskiej Ju-
dei88, z czym koresponduje Papirus Rainera mówiący, iż informatorzy
otrzymują trzecią część wartości majątków skonfiskowanych na rzecz
korony. Nietrudno się domyślić, iż w czasach kryzysu ludność mogła
85 OGIS 56.
86 J. Pastor, op. cit., s. 35.
87 Ant. 12, 158.
88 Koh 10, 20
14103109
1
ukrywać faktyczny stan swojego majątku, a państwo robiło wszystko,

aby zwiększyć swoje przychody. Można powiedzieć, iż państwo ptole-
mejskie było wszechobecne. Zapewne wzrósł też ucisk biednych przez
bogatych, przejawiający się przede wszystkim w koncentracji bogac-
twa w rękach możnych, częściowo na pewno kosztem ubogich, któ-
rzy tracili swą własność właśnie na rzecz bogatych. Uzasadnione jest
też przypuszczenie, że wzrastające obciążenia ze strony monarchii
ptolemejskiej powodowały wzrost zwolenników Seleucydów, co widać
zwłaszcza w dniach ostatecznego podboju Celesyrii przez tę dynastię.
Nie brakowało też jednak zwolenników dynastii ptolemejskiej, rów-
nież wśród warstw uprzywilejowanych, które paradoksalnie bogaciły
się wskutek postępującego zubożenia społeczeństwa. Mówi o tym bar-
dzo wyraźnie Ben Sira89. Pamiętajmy przy tym, iż ludność Judei była
w większości związana z ziemią i z płodów ziemi się utrzymywała, jej
utrata była więc w pewnym sensie ciosem w samo serce, bowiem rodzi-
na nagle traciła jakiekolwiek środki utrzymania.
Okres seleukidzki. Po opanowaniu Celesyrii przez Seleucydów
nastąpiły w sytuacji gospodarczej dalsze zmiany, bowiem kryzys go-
spodarczy nadal trwał, przybierając coraz większe rozmiary. Po opre-
syjnych rządach ptolemejskich, szczególnie w zakresie polityki fiskal-
nej, przejście Judei pod panowanie Seleucydów przyjęto z nadzieją.
Niemniej jednak represje natury gospodarczej spotkały zapewne zwo-
lenników dynastii ptolemejskiej, a nie brakowało wśród nich przecież
bogatych posiadaczy ziemskich, część z nich zresztą sama udała się do
Egiptu90. Los tych majątków nie jest nam znany, z wyjątkiem Hirkana
Tobiady, który wycofał się do swoich posiadłości w Zajordaniu91, ale
nadal posiadał majątki w samej Judei i z czasem nawet zaakceptował
rządy seleukidzkie. Niemniej łatwo się domyślić, że przynajmniej część
zwolenników Ptolemeuszy została zmuszona do opuszczenia swych
domów albo na stałe (niektórzy wybrali emigrację), względnie czaso-
wo. Nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie czy Judea seleukidzka była
chora basilike, a więc ziemią królewską, choć wydaje się dość oczywi-
ste, że znaczna część ziemi należała do króla, na co wskazują też wyso-
kie podatki. Zauważmy przy tym, iż zdobycie Judei przez Seleucydów
zostało dość przychylnie przyjęte przez ludność żydowską, nie bez zna-
89 13, 9.
91 V. Tcherikover, Hellenistic Civilization and the Jews, Philadelphia 1962, s. 137.
14103109
1
czenia były tu też przywileje nadane przez Antiocha III. Byłoby więc
chyba dziwne i niezrozumiałe, gdyby Judea mimo to została w całości
przekształcona w ziemię królewską92. Niewątpliwie niektóre majątki
członków partii proptolemejskiej zostały w nagrodę oddane zwolenni-
kom Seleucydów. Generalnie więc trzeba stwierdzić, że w Judei seleu-
kidzkiej dominowała nadal własność prywatna oraz duże posiadłości
królewskie.
Podjęte przez żydowskich hellenistów reformy w duchu helleni-
stycznym, które doprowadziły najpierw do prześladowań przez An-
tiocha IV, a później do powstania machabejskiego, miały też swoje
podłoże ekonomiczne. Żydowskim elitom prohelleńskim zależało na
ustanowieniu w Jerozolimie polis chociażby dlatego, iż bez istnie-
nia tej instytucji nie mogły one uczestniczyć w handlu. Chodziło też
oczywiście o nawiązanie bliższych kontaktów kulturowych z innymi
obszarami, choćby z miastami fenickimi, co również zaowocowałoby
kontaktami ekonomicznymi. Pamiętajmy, iż elity opierały swoje zna-
czenie na dochodach pochodzących głównie z posiadłości ziemskich
oraz sprawowanych urzędów93. Z kolei część depozytów przechowy-
wanych w skarbcu świątynnym mogła należeć nie tylko do wdów, ale
również do członków elity, którzy opuścili kraj po zmianie władzy. Co
więcej, wzrasta skupianie coraz większych bogactw w rękach bogatej
elity, która w coraz większym stopniu przyczynia się do likwidacji nie-
dużych prywatnych gospodarstw94. Poszerzanie wielkiej własności było
ograniczane przez Prawo, co zapewne również niespecjalnie się podo-
bało żydowskich hellenistom. Być może na takim właśnie tle doszło do
sporu między Szymonem, zarządcą świątyni i agoranomosem, a arcy-
kapłanem Oniaszem II; ten pierwszy mógł próbować wprowadzić na
rynek nowe zwyczaje niezgodne z Prawem i tradycją. Tak więc z punk-
tu widzenia bogatej elity wyeliminowanie każdego, kto stał na drodze
jej dalszego bogacenia się, było ze wszech miar pożądane. Drogą ku
temu miało być m.in. ustanowienie polis w Jerozolimie95.
Wydaje się, iż po ogłoszeniu dekretów Antiocha IV zakazujących
praktykowania judaizmu, znaczna część prywatnej ziemi została od-
92 J. Pastor, op.cit., s. 43.

93 V. Tcherikover, op. cit., s. 121.
94 S. Applebaum, Jewish Urban Communities and Greek Influences, „Scripta Classica
Israelica” 5 (1979–80), s. 166–167.
14103109
1
dana zwolennikom Seleucydów i nowych porządków. Nie brakuje jed-

nak badaczy, którzy dowodzą, iż część tej ziemi została oddana w ręce
wojskowych kleruchów96, a część sprzedana żydowskim hellenistom.
Nie można też wykluczyć, iż Antioch ściągnął do Judei, w tym rów-
nież do samej Jerozolimy, pogańskich osadników, ale niekoniecznie
wojskowych, równie dobrze mogli to być cywile. Ponadto pamiętajmy
też, że w Judei pozostała spora liczba mieszkańców, którzy akceptowali
nowe porządki lub dla świętego spokoju nie protestowali przeciwko
nim. To właśnie ich majątki staną się w pierwszym rzędzie obiektem
ataków sił powstańczych po wybuchu powstania machabejskiego97.
Z kolei ziemia opuszczona przez uciekinierów stawała się własnością
jerozolimskiej polis i była sprzedawana jej członkom. Tak więc ziemia
po roku 167 przed Chr. należała do hellenistów i tych, którzy przynaj
mniej milcząco akceptowali rzeczywistość wprowadzoną przez dekrety
Antiocha IV98.
Okres hasmonejski. Powstanie machabejskie. Powstanie macha-
bejskie i w jego rezultacie odzyskanie przez Judeę niepodległości przy-
niesie duże zmiany we własności ziemskiej. Przede wszystkim sam ród
hasmonejski wydatnie powiększył swoje posiadłości, dodając do mająt-
ków królewskich, które przejął w wyniku zwycięstwa, nowe posiadło-
ści. Nadania ziemskie otrzymają również inni przywódcy powstania.
Trzeba jednak pamiętać, że w pierwszym okresie rewolty sytuacja była
dynamiczna, bowiem po klęsce Judy Machabeusza i powrocie helle-
nistów do władzy, wróciła też do nich część ich majątków, jeśli nie
wszystkie i sytuacja ta w dużym stopniu przyczyniła się do klęski głodu
w 160 r. przed Chr.99 Wielu badaczy odrzucało historyczność tego wy-
darzenia, dowodząc, iż skryba, który przepisywał tekst 1 Ks. Machabej-
skiej pomylił się, inni wskazywali, iż księga ta zawiera właściwie same
fałszerstwa. Jest bezspornym faktem, iż autor 1 Księgi Machabejskiej
był kimś w rodzaju nadwornego historyka dynastii hasmonejskiej, ale
nie znaczy to, że wszystko, co napisał, jest kłamstwem. W konsekwen-
cji należy uznać głód za fakt historyczny, co więcej, trzeba też uznać za
prawdę, iż z powodu głodu większość ludności Judei zaprzestała walki
96 S. Applebaum, op. cit., s. 167, przyp. 2.

97 2 Mch 8, 6; 1 Mch 2, 44–47.
98 J. Pastor, op. cit., s. 50–51.
99 1 Mch 9, 23–24; Ant. 13, 2–3.
14103109
1
z Seleucydami i hellenistami100. Pamiętajmy przy tym, że jakiś czas

później ludność ponownie stanie do walki pod sztandarami Jonatana
Machabeusza, lecz w chwili głodu nie miała w gruncie rzeczy inne-
go wyjścia, jak stanąć po stronie tych, którzy byli w stanie złagodzić
skutki głodu. Wydaje się, iż klęska głodu została spowodowana przede
wszystkim przez kiepskie plony, a sytuacja ta mogła się powtarzać
przez kilka lat z rzędu (zauważmy, iż w roku 163 przed Chr. kończył
się rok szabatowy, w którym w ogóle nie było zbiorów)101.
Wydaje się, iż pomimo istnienia w Judei instytucji dobroczynnych,
ciężar walki z głodem spadł na bogatą elitę, która kontrolowała produk-
cję i dystrybucję żywności. To może przynajmniej częściowo tłumaczyć
odwrócenie się ludności od Machabeuszy i zwrócenie się ku helleni-
stom. Możemy się tylko domyślać, iż pomoc przyszła również ze strony
króla i rządu centralnego, choć nie mamy na to żadnych dowodów. Co
więcej, źródła nie przechowały też żadnych informacji o działaniach
tego typu ze strony jakiegokolwiek władcy seleukidzkiego w odniesie-
niu do jakichkolwiek terytoriów, choć wiemy, iż władcy hellenistyczni
lubowali się w okazywaniu pomocy potrzebującym, szczególnie głodu-
jącym. Możemy więc zakładać, iż dokładnie tak samo zachowywali się
Seleucydzi. Zwróćmy uwagę, iż odpowiedzialność w tej kwestii spada-
ła też na lokalnego namiestnika, w przypadku Judei na Bakchidesa.
Nie jest wykluczone, iż nieprzypadkowo zbudował on nowe fortece,
w których znajdowały się garnizony i magazyny102. Te ostatnie mogły
służyć również na wypadek klęsk głodu. W każdym razie wydaje się, iż
Judea głównie własnymi siłami musiała sobie poradzić z klęską głodu,
która zapewne skończyła się w 159 lub 158 r. przed Chr.103. Wspo-
mnijmy w tym miejscu, iż klęska głodu wystąpiła też prawdopodobnie
w okresie wojny domowej między Janem Hirkanem II i Judą Arysto-
bulem II, o czym mówią m.in. teksty znad Morza Martwego oraz Jó-
zef Flawiusz104, przy czym nie jest wykluczone, iż rzeczywiście został
spowodowany przez jakieś czynniki meteorologiczne, być może przez

101 B.Z. Wacholder, The Calendar of the Sabbatical Cycles During the Second Temple
and the Early Rabbinic Period, „Hebrew Union College Annual” 44 (1973), s. 162–163.
102 1 Mch 9, 50–52.
104 Ant. 14, 28.
14103109
1
silny wiatr, o którym wspomina Józef105. Zauważmy jednak, że głód

miał prawdopodobnie tylko lokalny zasięg i nie objął całego państwa,
choć strach przed klęską głodu spowodował gwałtowny skok cen zboża
i żywności.
Wraz z odzyskaniem utraconych pozycji Jonatan Machabeusz i jego
zwolennicy ponownie przejęli kontrolę nad większością ziemi i już
jej nie utracili. To właśnie w okresie rządów Jonatana Hasmoneusze
przejęli majątki królewskie i stali się najpoważniejszymi posiadaczami
ziemskimi w Judei. Posiadłości ziemskie otrzymali też zwolennicy Ma-
chabeuszy, przede wszystkim zaś wysoko postawieni urzędnicy i praw-
dopodobnie wyżsi oficerowie armii. Na sukcesach Hasmoneuszy sko-
rzystała też pozostała ludność, bowiem stałe rozszerzanie ich władztwa
skierowane było również na tereny zamieszkane przez pogan, gdzie
intensywnie rozwijało się osadnictwo żydowskie. Warto wspomnieć, iż
po podbojach terenów sąsiadujących z Judeą Jan Hirkan I i Aleksander
Janneusz wprowadzili program intensywnego osadnictwa żydowskiego
głównie na terenach nadbrzeżnych oraz w Galilei106. Celem tej polityki
było przede wszystkim uzyskanie nowej, żydowskiej klasy posiadaczy
ziemskich, która byłaby oparciem dla hasmonejskich rządów na tere-
nach podbitych. Zwróćmy też uwagę, iż przynajmniej część podbitych
terenów stała się ziemią należącą do Hasmoneuszy (a więc od czasów
Judy Arystobula I ziemią królewską), którą albo zarządzali bezpośred-
nio, albo też oddawali żydowskim osadnikom w zamian za rentę płaco-
ną im w różnej postaci107 (dla przykładu podajmy Idumeę, która mogła
stać się ziemią królewską, następnie oddaną dzierżawcom).
System podatkowy państwa hasmonejskiego. Nie znamy nieste-
ty zbyt wielu szczegółów dotyczących systemu podatkowego w Judei
w okresie panowania dynastii Hasmoneuszy. Wydaje się, że były one
dość wysokie i przynajmniej od czasu do czasu budziły opór ludności.
Zapewne po objęciu władzy przez Szymona Machabeusza i odzyska-
niu przez Judeę niepodległości seleukidzki system podatkowy został
zlikwidowany. Problem jednak w tym, że państwo nie może funk-
cjonować bez podatków, tak więc Hasmoneusze musieli wprowadzić
nowy system podatkowy. Płacono więc m.in. podatki od upraw, bydła,
105 J. Pastor, op. cit., s. 83–84.

106 B. Bar-Kochva, Manpower, Economics, and Internal Strife in the Hasmonean State,
w: Armeés et fiscalié dans le monde antique, Paris 1977, s. 174.
14103109
1
monopoli królewskich czy opłaty celne. Wprowadzono też podatek

ziemski (dekaté)108. Jan Hirkan I wprowadził najwyraźniej dziesięcinę,
która według Talmudu Jerozolimskiego była dzielona między kapła-
nów i Lewitów, skarbiec państwowy, i biednych i uczonych w Jerozo-
limie109. Można się tylko domyślać, iż prowadzona z rozmachem po-
lityka Hasmoneuszy potrzebowała wciąż nowych środków, chociażby
na opłacenie najemników. Wydaje się jednak, że za panowania Jana
Hirkana I wysokość podatków była jeszcze znośna dla ludności. Sy-
tuacja zmieniła się dopiero za czasów Aleksandra Janneusza, który
prowadził wojnę za wojną. Ludność twierdziła nawet, iż król wysysa
z nich krew, byleby zaspokoić swoje ambicje. Jest możliwe, iż Janne-
usz nałożył na ludność nieżydowską podatek phoros, ale nie możemy
też wykluczyć, iż na całą ludność nałożył podatek osobisty, popular-
nie zwany pogłównym. Oczywiście, władcy posiadali też swoje wła-
sne dochody, pochodzące przede wszystkim z rozległych posiadłości
ziemskich. Nie inaczej było w przypadku Hamoneuszy, którzy przejęli
majątki należące wcześniej do władców seleukidzkich. Swoją cegiełkę
dorzucił też Aleksander Janneusz, który znacznie poszerzył obszar kró-
lewskich majątków.
Arcykapłan. Podstawową kwestią jest problem politycznej pozycji

arcykapłana w okresie hellenistycznym, bowiem jego rola jako przy-
wódcy religijnego Żydów nie ulega wątpliwości. Źródła są niezbyt obfi-
te, z wyjątkiem problematycznego przekazu Hekatajosa z Abdery, który
mówi jednak głównie o roli niższych kapłanów jako sędziów. Ponadto
Jezus ben Syrach podaje informacje o Szymonie II. Nasza wiedza o ar-
cykapłanach w tym okresie opiera się więc głównie na przekazie Józefa
Flawiusza, który nie podaje niestety żadnej listy. Nie wiemy w związku
z tym, czy dysponował jakimś źródłem, które taką listę zawierało, choć
badacze opowiadają się raczej za jej istnieniem, tyle że Józef rzadko
uznawał za stosowne wymienić któregoś arcykapłana z imienia110. To
108 B. Bar-Kochva, op. cit., s. 173, 186, 190.

109 Ma’as. Sh. 5, 9; Yer. Sota 9, 11.
110 M. Brutti, The Development of High Priesthood during the Pre-Hasmonean Period:
History, Ideology, Theology, Leiden 2006, s. 86–90.
14103109
1
powoduje niestety dramatycznie mało informacji, bowiem np. wymie-

niając arcykapłana Szymona Sprawiedliwego stwierdza jedynie, że jego
przydomek związany był z pobożnością i sprawiedliwym, uprzejmym
stosunkiem wobec Żydów. Następnie zaś stwierdza, że jego następcą
został brat Eleazar111. Wygląda to na korzystanie z listy, która jednak
nie zawierała żadnych dodatkowych informacji, np. o dokonaniach ar-
cykapłanów. W każdym razie ostatnim arcykapłanem okresu perskiego
był Jaddua (względnie Jojada), ojciec arcykapłana Oniasza I112. O tym
ostatnim właściwie nic więcej nie wiadomo, choć pojawiło się przy-
puszczenie, iż Józef wspomina go jeszcze raz, relacjonując list, który
król Sparty, Areus, napisał do arcykapłana Oniasza III, sprawującego
swój urząd w pierwszej połowie II w. przed Chr.113. Problem w tym, iż
nauka zna tylko dwóch królów spartańskich o imieniu Areus, a miano-
wicie Areusa I, który władał w latach 309–265 przed Chr. oraz Areusa
II (262–254 przed Chr.), który jednak zmarł jako ośmioletnie dziecko.
W konsekwencji, list musiał napisać Areus I, a to oznacza, że jego ad-
resatem nie mógł być Oniasz III, lecz Oniasz I114.
Następcą Oniasza I został Szymon I Sprawiedliwy, nazywany tak
za swą pobożność i życzliwość wobec rodaków, który w chwili śmierci
pozostawił nieletniego syna Oniasza115. Tyle przekaz Józefa Flawiusza.
Co ciekawe, ogromna większość badaczy dowodzi, że tak naprawdę
Szymon Sprawiedliwy to Szymon II, arcykapłan żyjący ponad sto lat
po Szymonie I. W dużym stopniu opierano tę hipotezę na źródłach ra-
binicznych, które jednak muszą być traktowane z bardzo dużą ostroż-
nością. Również relacja Jezusa ben Syracha nie do końca jest wiary-
godna, bowiem nie wszystkie dokonania Szymona II, wymienione
w księdze, znajdują potwierdzenie w innych źródłach. Najważniejsza
jest chyba jednak relacja Józefa Flawiusza, który wyraźnie stwierdza,
który z arcykapłanów był Szymonem Sprawiedliwym. Argument ten
jest tym bardziej przekonujący, jeśli rzeczywiście żydowski historyk
dysponował listą najwyższych kapłanów116. Jak już wspomnieliśmy,
111 Ant. 12, 44.

112 Ant. 12, 302–303.
113 Ant. 12, 225–227.
sen 2004, s. 124–137.
115 Ant. 12, 42–43.
116 J. VanderKam, op. cit., s. 137–157; M. Brutti, op. cit., s. 80–84.
14103109
1
syn Szymona był za młody na objęcie urzędu, a więc kolejnym arcyka-

płanem został Eleazar, brat Szymona. Jest on wzmiankowany również
w Liście Arysteasza; to właśnie do niego napisał, za poradą Demetriu-
sza z Faleronu, Ptolemeusz II Filadelfos list z prośbą o przysłanie mę-
drców, którzy dokonają przekładu Biblii na język grecki. Arcykapłan
odpowiedział pozytywnie na królewską prośbę. Przypomnijmy tylko,
iż historia opisana w Liście Arysteasza nie do końca jest prawdziwa, ale
sam fakt tłumaczenia rzeczywiście nastąpił, choć może nie do końca
w takich okolicznościach, jak to zostało opisane. Wydaje się jednak, że
za panowania Ptolemeusza II dokonano przynajmniej przekładu Pen-
tateuchu i być może rzeczywiście mieli w tym swój udział wysłannicy
arcykapłana Eleazara117.
Po śmierci Eleazara syn Szymona Sprawiedliwego wciąż nie mógł
objąć urzędu, dlatego urząd arcykapłana objął stryj Eleazara, Manas-
ses118. Jest to jedyny chyba przypadek tak niezwykłego następstwa na
urzędzie arcykapłana. Jego kadencja nie trwała najwyraźniej zbyt dłu-
go i wreszcie przyszła kolej na Oniasza II, który brał istotny udział
w wydarzeniach związanych z rodem Tobiadów119, z którym był spo-
krewniony (zob. rozdz. 3). Jego następcą był Szymon II, niewątpliwie
postać wybitna, co dość dokładnie opisuje Jezus ben Syrach, być może
odzwierciedlając przygotowania do spodziewanego starcia między Pto-
lemeuszami i Seleucydami. Według niego Szymon był bardzo powa-
żany przez rodaków, odrestaurował świątynię, zbudował zbiornik na
wodę, mur z wieżami dla ochrony pałacu królewskiego, ponadto chro-
nił ludność przed grabieżą i uczynił Jerozolimę silniejszą od wroga120.
Poemat ku czci Szymona rzeczywiście robi wrażenie, choć niestety nie-
wiele więcej o nim wiadomo ze źródeł. Wspomina go jeszcze 3 Księga
Machabejska, która podaje, iż był on arcykapłanem w czasie bitwy pod
Rafią w 217 r. przed Chr. i stanął w obliczu próby wejścia Ptolemeusza
IV do Świętego Świętych, któremu ostatecznie, m.in. dzięki interwen-
cji Szymona, udało się zapobiec121. Trudno co prawda traktować 3 Ks.
Machabejską jako wiarygodne źródło historyczne, niemniej wiele za-
wartych w niej informacji zgadza się ze znanymi nam realiami. Kolejni
117 J. VanderKam, op. cit., s. 157–167.

118 Ant. 12, 157.
119 Ant. 12, 154–236.
120 Syr 50, 1.
121 3 Mch 2, 1–3.
14103109
1
arcykapłani okresu hellenistycznego omówieni są w rozdziale 3. Warto

tu tylko jeszcze wspomnieć, że wraz z usunięciem Jazona ród Oniadów
zakończył swą posługę arcykapłańską w świątyni jerozolimskiej, zaś
wraz z Jonatanem Machabeuszem na nieco ponad sto lat pojawia się
w dziejach Żydów nowa dynastia arcykapłanów – Hasmoneusze.
Kwestia Sanhedrynu. Odpowiedź na pytanie o istnienie Sanhe-
drynu w okresie hellenistycznym nie jest łatwa, chociażby z powodu
terminologii. W źródłach pojawiają się bowiem różne greckie terminy
na określenie tej instytucji, m.in. gerousia, boulē czy synedrion. W grun-
cie rzeczy chodzi jednak o radę starszych i jej nazwa nie jest może naj-
ważniejsza, choć generalnie przyjmuje się, iż nazwy Sanhedryn używa
się dopiero od czasów herodiańskich. W każdym razie Hekatajos z Ab-
dery mówi o arcykapłanie jako przywódcy wspólnoty Żydów oraz o ka-
płanach, którzy odgrywają czasami rolę starszych w poważniejszych
sprawach. Z kolei w dekrecie Antiocha III mowa jest o spotkaniu kró-
la z geruzją czy senatem Żydów122. Najbardziej chyba bezpośrednim
przekazem na temat rady starszych są 1 i 2 Księga Machabejska, które
potwierdzają istnienie takiego ciała już w czasach arcykapłana Jazo-
na123, określając go też ciałem rządzącym Żydów124 i wiążąc je z arcyka-
płanem125. Oczywiście istnienie rady starszych potwierdza też przekaz
Józefa Flawiusza, który wspomina o niej przy licznych okazjach, choć
używa zarówno terminu gerousia, jak i boulē i synedrion. Wprowadza
to pewne zamieszanie, żadna nowość zresztą u Józefa, ale generalnie
we wszystkich przypadkach ma on na myśli starszych. O istnieniu ta-
kiej instytucji wspominają też księgi Nowego Testamentu, używając
wymiennie określeń gerousia i synedrion. Wreszcie źródła rabiniczne
także wspominają Sanhedryn, Miszna poświęca mu nawet cały traktat.
Problem jednak w tym, że Sanhedryn rabiniczny jest tylko idealistycz-
ną kreacją126. W każdym razie w okresie hellenistycznym z pewnością
istniała w Judei rada starszych, której przewodził arcykapłan. Możemy
mieć wątpliwości czy w okresie ptolemejskim lub też seleukidzkim Ju-
dea tworzyła państwo świątynne lub też arcykapłan sprawował funkcję
namiestnika prowincji, ale na pewno był wspierany przez radę. Jej rola
122 Ant. 14, 138–146.

123 2 Mch 4, 43–50.
124 2 Mch 11, 27.
125 1 Mch 12, 5–6; 2 Mch 1, 10.
126 J. Efron, Studies on the Hasmonean Period, Leiden 1987, s. 298–299.
14103109
1
i pozycja mogły się różnić w zależności od okoliczności, względnie od

pozycji arcykapłana, niemniej zawsze funkcjonowała ona jako istotna
instytucja wspólnoty żydowskiej.
Synagoga. Najwcześniejsze dowody na istnienie synagog pochodzą
z połowy III w. przed Chr. z Egiptu. Synagoga przynajmniej częścio-
wo spełniała rolę substytutu świątyni jerozolimskiej, do której Żydzi
żyjący w diasporze nie mogli regularnie uczęszczać. Czuli jednak po-
trzebę kontaktu z Bogiem, dlatego zbierali się w prywatnych domach
na modlitwach. Z czasem powstały specjalne domy modlitwy, które
przekształciły się w klasyczne synagogi. To, co ważne, to z czasem sy-
nagogi stały się nie tylko domami modlitwy, ale również centrami ży-
cia publicznego wspólnot żydowskich, również w samej Palestynie. Co
ciekawe, synagogi stosunkowo rzadko są wspominane w źródłach lite-
rackich, tym bardziej we wczesnym okresie. W gruncie rzeczy pierwsze
informacje o synagogach w tego rodzaju źródłach pojawiają się dopiero
u Józefa Flawiusza i Filona z Aleksandrii. Inaczej przedstawia się spra-
wa z inskrypcjami, którymi dysponujemy z Egiptu127, nawet z III w.
przed Chr., jak i dokumentami. Wydaje się, że w samej Palestynie sy-
nagogi pojawiły się dopiero po okresie hasmonejskim, być może nawet
dopiero w I w. przed Chr. lub w I w. po Chr., co zazwyczaj tłumaczy się
istnieniem świątyni jerozolimskiej, której fizyczna obecność i stosun-
kowo łatwa dostępność czyniły istnienie synagog zbędnymi. Nawet,
kiedy już dotarły do Palestyny, najpopularniejsze były w Galilei128.
W okresie hellenistycznym powstało wiele ksiąg biblijnych, m.in.

Księga Daniela czy Księga Koheleta, nie mówiąc już o literaturze apo-
kryficznej. Przypuszcza się, że również wiele ksiąg prorockich uzyska-
ło swój ostateczny kształt w tym okresie, choć wielu badaczy się z tym
nie zgadza, dowodząc iż zasadniczy zręb Biblii hebrajskiej wywodzi
się jeszcze z czasów perskich. Nie zmienia to faktu, iż szczególnie za-
dziwiającym zjawiskiem jest istnienie wielu ksiąg w więcej niż jednej
127 W. Horbury and D. Noy, Jewish inscriptions of Graeco-Roman Egypt, Cambridge

1992, ## 9, 13, 22, 24, 25, 27, 28, 105, 117, 125, 126.
128 L.L. Grabbe, Synagogues in Pre-70 Palestine: A Re-assessment, „Journal of Theologi-
cal Studies” 39 (1988), s. 401–410.
14103109
1
wersji, że wspomnimy Ks. Estery, 1 i 2 Ks. Samuela, Księgi Jeremiasza,

Ezechiela, Jozuego, Przysłów, Hioba i Daniela. Odkrycia w Qumran
dorzuciły do tej listy jeszcze Księgi Wyjścia, Liczb czy Psalmów. Czy
jednak mamy do czynienia z różnymi wersjami tego samego tekstu,
czy też może każda wersja to zupełnie inny, niezależny tekst? Zauważ-
my, że praca skryby polegała na kopiowaniu już istniejącego tekstu
i zdarzało się czasem, iż dochodziło do pomyłek. Jednakże skrybowie
czasami zmieniali czy wręcz rozwijali tekst, będący w końcu częścią
tradycji. W każdym razie wydaje się, iż funkcjonowanie różnych teks
tów tej samej księgi nie było w ogóle problemem. Proces wyboru, pre-
ferowania jednej wersji rozpoczął się dopiero w okresie machabejskim
i doprowadził w końcu do powstania kanonu biblijnego129.
Wiara. Okres hellenistyczny przyniósł kilka zmian w wierze Ży-
dów. Żydowskie źródła używają głównie pojęcia Bóg, a nie Jahwe. Za-
uważmy, iż tetragram Yhwh staje się dla Żydów mistycznym imieniem
prawdziwego Boga, choć gdzieś w początkach II w. przed Chr. jego
używanie zanika, a pojawia się substytut w postaci Adonai. Z drugiej
strony tetragram pojawia się coraz częściej w pismach żydowskich,
zawsze jednak z zachowaniem najwyższego szacunku. Imiona Boga
zostają zastąpione przez tytuły greckie, takie jak hikanos (samowystar-
czalny), pantokrator (wszechmogący) i hupsistos (najwyższy).
W okresie hellenistycznym rozwija się angelologia, czego najlep-
szym przykładem jest Księga Czuwających, będąca częścią 1 Księgi
Henocha. Przewija się w niej przede wszystkim mit upadłych anio-
łów. Pojawiają się też „złe duchy”, stworzone przez olbrzymów, potom-
ków upadłych aniołów i kobiet. Księga najwyraźniej wykazuje mniej-
sze zainteresowanie dobrymi aniołami, ale również one uczestniczą
w opowieści. Wśród tych dobrych najważniejsze są archanioły: Michał,
Gabriel, Rafael i Sariel, choć później będzie ich siedmiu. Rozwinęła
się też koncepcja diabła, zaczerpnięta z różnych elementów tradycji.
Pojawia się tu m.in. niebiański prześladowca ha-Satan, pojawi się też
w tekstach z Qumran Belial, spersonifikowana postać takich pojęć, jak
beliar i belial, oznaczających generalnie niegodziwość.
W okresie hellenistycznym rozwija się też idea nieistnienia osobiste-
go życia po śmierci, którą znajdujemy przede wszystkim w Ks. Jezusa
Ben Syracha, podobnie Ks. Koheleta, która uważa, iż człowiek podob-
129 L.L. Grabbe, A History of Jews and Judaism, op. cit., s. 247–253.
14103109
1
nie jak zwierzę po śmierci obróci się w proch. Z kolei Ks. Czuwających
przedstawia koncepcję nieśmiertelnej duszy, która w momencie śmier-
ci człowieka opuszcza jego ciało, aby kontynuować niezależny żywot.
Wydaje się, iż bardzo silny wpływ na powstanie tej idei miały poglądy
Greków130. Wielu badaczy sądzi, że idea zmartwychwstania ciała poja-
wiła się już w żydowskiej eschatologii w okresie perskim, choć wydaje
się, że jej istnienie potwierdza dopiero Ks. Daniela131. Koncepcje nie-
śmiertelności duszy i zmartwychwstania ciała wiążą się też oczywiście
w sposób zasadniczy z dniem Sądu Ostatecznego. Źródła tego okresu
nie wymieniają żadnych proroków funkcjonujących w społeczeństwie
żydowskim w okresie hellenistycznym, ale wydaje się, iż nadal funk-
cjonuje profetyzm w formie pisanej, tyle że przybrał teraz formę apo-
kalipsy, że wspomnimy Księgę Astronomiczną i Księgę Czuwających
z 1 Ks. Henocha132.
130 Ibidem, s. 258.
131 Dan 12, 2.
132 Zob. L.L. Grabbe, Poets, Scribes or Preachers? The Reality of Prophecy in the Se-
cond Temple Period, w: L.L. Grabbe and R.D. Haak (eds.), Knowing the End from the
Beginning: The Prophetic, the Apocalyptic, and their Relationship, London and New York
2003, s. 192–215.
14103109
1
Rozdział 3
Zarys historyczny
1. Aleksander Wielki i diadochowie
Dostępne źródła nie pozwalają niestety na pełną rekonstrukcję hi-

storii Żydów w okresie hellenistycznym. Generalnie jest on lepiej znany
niż okres perski, choć dotyczy to przede wszystkim panowania Alek-
sandra Wielkiego i diadochów, gorzej jest już jednak w przypadku rzą-
dów Ptolemeuszy i Seleucydów. Podbój Wschodu przez macedońskiego
króla miał też zasadniczy wpływ na sytuację Żydów, którzy dotychczas
mieli kontakty głównie ze światem Orientu, teraz zaś weszli w bliskie
relacje ze światem zachodnim, reprezentowanym przez Greków i Ma-
cedończyków, a później także przez Rzymian. Panowanie Aleksandra
(336–323 przed Chr.) wypełnił głównie podbój imperium perskiego,
po jego śmierci i walkach diadochów powstały trzy główne monarchie
hellenistyczne: Macedonia Antygonidów, Egipt Ptolemeuszy oraz pań-
stwo Seleucydów. W odniesieniu do Judei w zasadzie niemożliwe jest
napisanie ciągłej historii w okresie ptolemejskim, dopiero okres seleu-
kidzki przynosi pod tym względem znaczną poprawę. Dzięki relacji
Józefa Flawiusza możemy poznać niektóre fragmenty historii Judei
ptolemejskiej, jak chociażby dzieje rodziny Tobiadów, pomocne jest
również archiwum Zenona, które traktuje jednak głównie o kwestiach
ekonomicznych, wciąż jednak jest to dramatycznie mała wiedza.
L.L. Grabbe, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, II, The
14103109
1
Zarys historyczny 173
Aleksander Wielki i Żydzi. Aleksander należy do tych postaci hi-

storycznych, które jeszcze za życia stały się legendą, a budowana wokół
ich dokonań tradycja często nie ma nic wspólnego z rzeczywistością.
W przypadku macedońskiego zdobywcy budowę legendy zawdzięcza-
my przede wszystkim Pseudo-Kallistenesowi (prawdziwy Kallistenes
został stracony na początku panowania Aleksandra), choć znamy też
inne tradycje, w różnych zresztą językach. Wśród tych innych znaj-
dujemy też wersję żydowską, która w zasadzie nie różni się zbytnio
od Pseudo-Kallistenesa, z wyjątkiem jednego epizodu, który możemy
znaleźć wyłącznie w źródłach żydowskich (jednak bez pozostałej czę-
ści legendy macedońskiego władcy). Jest to mianowicie historia wizyty
Aleksandra w Jerozolimie, złożonej po bitwie pod Issos, której prze-
bieg możemy znaleźć u Józefa Flawiusza, w Talmudzie babilońskim (B.
Yoma 69a), Josipponie 10 oraz średniowiecznych Czynach Aleksandra
w języku hebrajskim. Wspomnieć należy również o innych wersjach
tego wydarzenia, opartych być może na Józefie, choć nie możemy wy-
kluczyć, że w grę mogą wchodzić jakieś inne, niezależne wersje. Relacja
o rzekomej wizycie Aleksandra i jego spotkaniu z żydowskim arcyka-
płanem jest dość powszechnie kwestionowana przez współczesną na-
ukę. Podajmy chociażby przykład Ks. Daniela, która miała zostać po-
kazana macedońskiemu władcy, a która powstała dopiero ponad pół-
tora wieku później czy informacja, że Aleksander zdawał sobie sprawę,
iż Jahwe rządzi całym światem (sporo tu elementów apologetycznych).
Problem w tym, że nasza wiedza o wydarzeniach w Judei w czasie pod-
boju macedońskiego jest właściwie żadna. Zamiarem macedońskiego
króla był podbój Egiptu, po którym skierował się w stronę Mezopota-
mii. Wedle relacji Józefa Aleksander przybył do Jerozolimy z zamiarem
ukarania Żydów za brak pomocy w oblężeniu Tyru, w rezultacie jednak
okazał łaskę arcykapłanowi i całemu ludowi, pozwalając żyć im według
praw ich ojców, co dotyczyć miało również Żydów w Babilonii. Zwróć-
my jednak uwagę, iż przebieg kampanii Aleksandra był bardzo dobrze
znany kronikarzom, jest więc mało prawdopodobne, aby ominęli oni
Coming of Greeks: The Early Hellenistic Period (335–175 BCE), London–New York
2008, s. 268.
R. Stoneman, The Greek Alexander Romance, London 1991.
Ant. 11, 1–6.
W. J. van Bekkum, A Hebrew Alexander Romance according to MS Heb. 671.5 Paris,
Bibliotheque Nationale, Groningen 1994.
14103109
1
wizytę króla w Jerozolimie, trudno też chyba byłoby znaleźć mu na

nią czas, choć trzeba pamiętać, iż Aleksander był nieobliczalny. Po-
nadto wizyty macedońskiego władcy w miejscach kultu nie były czymś
nadzwyczajnym, a więc ta w Jerozolimie powinna również zostać od-
notowana w źródłach.
Według przekazu Arriana wszystkie lokalne społeczności Syro-Pa-
lestyny poddały się władztwu Aleksandra, a jedynym wyjątkiem był eu-
nuch Batis, władający Gazą. Nie wiemy czy Żydzi z Judei zaakcepto-
wali macedońsko–greckie panowanie w jakiś formalny sposób, ale mo-
żemy przypuszczać, że obyło się to bez jakichkolwiek problemów. Nie
jest wykluczone, że przedstawiciele starszyzny z arcykapłanem udali się
do króla, aby złożyć mu hołd. Jedynym właściwie znanym nam wyda-
rzeniem w Palestynie z czasów Aleksandra Wielkiego jest bunt Sama-
rii. Wspomina o nim Kurcjusz, podając, iż w 331 r. przed Chr., kiedy
władca macedoński przebywał w Egipcie, Samarytanie spalili żywcem
namiestnika Syrii Andromachosa. Na jego miejsce został mianowa-
ny Menon (względnie Memnon), który kazał stracić zabójców swojego
poprzednika, a Samarię zniszczył. Warto wspomnieć, że znaleziska
w Wadi Daliyeh wskazują, iż w tym właśnie czasie w tamtejszych jaski-
niach zmarło kilkuset Samarytan. Znalezione tam papirusy interpretu-
je się jako archiwa uciekinierów z Samarii, którzy schronili się w gro-
tach w pobliżu Jordanu, ale znaleźli tam śmierć z rąk macedońskich
i greckich żołnierzy. Ocalali mieszkańcy Samarii osiedlili się w pobliżu
Szechem. Trzeba jednak zastanowić się, czy relacja Kurcjusza pokrywa
się ze znaleziskami archeologicznymi. W swojej relacji wspomina on
tylko, że winni spalenia Andromachosa zostali ukarani. Z kolei Euze-
biusz z Cezarei informuje, że po zabiciu namiestnika Samaria została
zdobyta i zasiedlona przez Macedończyków, co wskazuje na bardzo
ostre potraktowanie mieszkańców miasta, może nawet ich zabicie. Do
relacji Euzebiusza należy jednak podchodzić z dużą ostrożnością, po-
wstała bowiem kilkaset lat po opisywanych wydarzeniach, choć biskup
korzystał zazwyczaj z wiarygodnych źródeł. Masakrę z Wadi Daliyeh
musimy właściwie łączyć z wydarzeniami w Samarii, bowiem nie wia-
domo nam o żadnym innym zdarzeniu, które mogło ją wywołać. Spa-
V. Tcherikover, Hellenistic Civilization and the Jews, New York 1959, s. 42–50.
Arrian, Anabasis 2, 20, 4–5; 4, 2, 24–3, 1.
Kwintus Kurcjusz 4, 8, 9–11.
Chronica o Olimpiadzie CXII (205F).
14103109
1
lenie Andromachosa trzeba bez wątpienia interpretować jako rewoltę,

ostre zaś potraktowanie Samarii jako sygnał ostrzegawczy, że nie warto
się burzyć przeciwko panowaniu Aleksandra. Podobne kroki podjęto
zresztą również w przypadku Gazy oraz Tyru10, które także zostały
ponownie zasiedlone lojalnymi mieszkańcami.
Judea w czasie wojen diadochów. W czasie zbrojnej walki o sche-
dę po Aleksandrze Wielkim Palestyna wiele razy stanowiła teatr wojny.
Znamy niestety tylko nieliczne szczegóły, ale nietrudno się domyślić, że
kraj wyszedł z tych zmagań poważnie zrujnowany i wyludniony. Przy-
puszcza się nawet, że olbrzymy, które spustoszyły ziemię w 1 Ks. He-
nocha, symbolizują diadochów11. Regentem państwa został po śmierci
Aleksandra Perdikkas, który mianował kilku nowych satrapów, m.in.
Syria dostała się Laomedonowi z Mityleny. Perdikkas sprawował rzą-
dy przez trzy lata, zabity został w czasie próby podboju Egiptu. Re-
gencja dostała się z kolei staremu Antypatrowi, który potwierdził La-
omedona jako satrapę Syrii12. Co ważniejsze, Egipt pozostał w rękach
Ptolemeusza Sotera, który – idąc za przykładem dawnych faraonów
– podjął politykę ekspansywną, aby zabezpieczyć granice państwa nad
Nilem. Pierwszą zdobyczą była afrykańska Cyrena, choć bardzo szyb-
ko skierował on swój wzrok na Fenicję i Celesyrię, które stanowiły
dogodną bazę do inwazji na Egipt. Dlatego też około 320 r. przed Chr.
powierzył Nikanorowi zadanie przyłączenia tych ziem do swojej do-
meny. W szybkiej kampanii Laomedon został pojmany, a w miastach
fenickich ustanowiono egipskie garnizony13. Wspomnijmy jeszcze dla
porządku, że w 318 r. przed Chr. Fenicję próbował zdobyć Eumenes,
dawny sekretarz Aleksandra, jednak bez powodzenia. W roku 316 do
gry włączył się Antygon Jednooki, który pojawił się w Babilonii, witany
przez jej satrapę, Seleukosa, który wkrótce uciekł do Egiptu. Przeciwko
Antygonowi zawiązała się koalicja Seleukosa, Ptolemeusza, Lizymacha
i Kassandra, którzy zażądali podziału ziem i skarbów14. Aby pokonać
Arrian, Anabasis 2, 27, 7.

10 Arrian, Anabasis 2, 24, 5–6; Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 17, 46, 6–47,
6; Justyn, 18, 3, 18–19.
11 G.W.E. Nickelsburg, Jewish Literature between the Bible and the Mishnah: A Histo-
rical and Literary Introduction, Minneapolis 2005, s. 48–49.
13 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 18, 43, 1–2; Appian z Aleksandrii, Syria-
ca 9, 52.
14 Appian z Aleksandrii, Syriaca 9, 53.
14103109
1
koalicję, Antygon potrzebował przede wszystkim floty, tak więc jego

pierwszym zadaniem było zdobycie portów fenickich, spośród których
przejął kontrolę nad Joppą, Gazą i Tyrem. W 314 r. przed Chr. Anty-
gon musiał zwrócić się przeciwko Kassandrowi, który wylądował w Azji,
dlatego sprawy w Celesyrii pozostawił swemu synowi, Demetriuszowi
Poliorketesowi15. W 313 r. przed Chr., po stłumieniu rewolty w Cyrenie,
Ptolemeusz podporządkował sobie cały Cypr, a następnie skierował się
do północnej Syrii, Demetriusz wciąż znajdował się Celesyrii.
Rok później doszło do niezwykle istotnej bitwy pod Gazą16, w któ-
rej Demetriusz został pobity na głowę przez Ptolemeusza i Seleukosa,
choć sam uciekł do Azotus. W konsekwencji Ptolemeusz przejął kon-
trolę nad miastami fenickimi, wsparł również Seleukosa, który ponow-
nie objął rządy nad Babilonią, pokonując Nikanora. Satrapa Egiptu
podjął też próbę pojmania Demetriusza, któremu jednak udało się
pokonać oddziały egipskie w północnej Syrii, a następnie połączyć się
z ojcem, który powrócił z Azji Mniejszej. Ptolemeusz obawiał się tych
połączonych sił, dlatego porzucił Celesyrię, niszcząc Akko, Joppę, Sa-
marię i Gazę17. Antygon ponownie więc objął rządy nad Syro-Palesty-
ną. W roku 311 przed Chr. Ptolemeusz, Kassander i Lizymach zawarli
nowe porozumienie w sprawie podziału państwa Aleksandra; w re-
zultacie zamordowani zostali syn i żona Aleksandra Wielkiego. Przez
następne lata Ptolemeusz okupował Azję Mniejszą i wyspy egejskie,
ale po klęsce w bitwie morskiej z Demetriuszem w 307 r. przed Chr.
pod Salaminą musiał porzucić Cypr18. Antygon i Demetriusz przyjęli
tytuły królewskie, a w ich ślady nieco później poszedł Ptolemeusz (305
r. przed Chr.), Seleukos, Lizymach i Kassander. Antygon postanowił
skierować się przeciwko Egiptowi drogą lądową, flotą zaś dowodził
jego syn. W początkach listopada 306 r. przed Chr. armia zebrała się
w Gazie, aby kontynuować marsz w kierunku państwa Ptolemeusza.
Plany ojca i syna pokrzyżowała jednak pogoda, dlatego też ich wojska
powróciły do północnej Syrii.
W 302 r. z inicjatywy Kasandra zawiązała się nowa koalicja prze-
ciwko Antygonowi, w której obok władcy Macedonii uczestniczyli Li-

16 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 19, 80–86, 90–93; Appian z Aleksandrii,
Syriaca 9, 54.
17 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 19, 93, 5–7.
18 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 20, 53,1.
14103109
1
zymach, Ptolemeusz i Seleukos. Podczas gdy Antygon i Demetriusz

koncentrowali swoje siły w Azji Mniejszej, Ptolemeusz przystąpił do
ponownego zdobywania Celesyrii. W trakcie oblężenia Sydonu otrzy-
mał fałszywą wiadomość o klęsce Lizymacha i Seleukosa oraz o mar-
szu Antygona do Syrii. Ptolemeusz natychmiast wrócił do Egiptu, dla-
tego też nie brał udziału w rozstrzygającej bitwie pod Ipsos w 301 r.
przed Chr.19, gdzie ostatecznie zgasła gwiazda Antygona Jednookiego.
W ustaleniach po bitwie Celesyria została przyznana Seleukosowi, co
zaważyło na jej przyszłej historii, bowiem Ptolemeusz odmówił jej wy-
dania20, co skończyło się później sześcioma wojnami syryjskimi. Na
razie jednak Seleukos nie naciskał zbytnio na oddanie należnych mu
ziem. Wspomnijmy jeszcze, że przynajmniej przez kilka lat w rękach
Demetriusza Poliorketesa pozostawał Tyr i Sydon21, co więcej, Euze-
biusz podaje nawet, że w roku 296–295 przed Chr. zniszczył on Sa-
marię22.
Ptolemeusz I i Żydzi. Z okresu panowania Ptolemeusza I dyspo-
nujemy właściwie tylko jedną relacją z Judei, cytowaną przez Józefa
Flawiusza, autorstwa Agatarchidesa z Knidos. Według niego tak zwa-
ni Żydzi, którzy zamieszkują Jerozolimę, najbardziej warowne miasto,
powstrzymują się od pracy siódmego dnia, nie nosząc w tym czasie
broni, nie zajmując się uprawą roli, ani też nie pełniąc żadnych funkcji
publicznych. W dniu tym modlą się w świątyniach aż do wieczora.
Cała zaś niedorzeczność ich postępowania, nakazana im przez prawo,
ukazała się z pełną mocą, kiedy to Ptolemeusz podstępem wkroczył do
Jerozolimy, a oni nawet nie próbowali jej bronić, przez co dostali się
pod panowanie srogiego pana. To wydarzenie było pouczającą lekcją
dla wszystkich poza samymi Żydami, żeby nie uciekać się do snów,
ani tradycyjnych wyobrażeń związanych z prawem, chyba że w trud-
nych chwilach zawodzi ludzki rozum. Agatarchides uważał takie po-
stępowanie za śmieszne, lecz Józef zauważa, że poszanowanie prawa
i oddawanie czci Bogu oraz stawianie tych cnót ponad własne życie
i los ojczyzny jest wzniosłe i wielce chwalebne23. Według relacji Józefa
Ptolemeusz pojmał też wielu jeńców z Judei i Samarii i osiedlił ich
19 Plutarch, Demetrius 28–29; Appian z Aleksandrii, Syriaca 9, 55.

20 Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica 21, 5; Polibiusz, Historiae 5, 67.
21 Plutarch, Demetrius 32, 4.
22 Chronica o Olimpiadzie CXXI (209–10F).
23 Józef Flawiusz, Contra Apionem 1, 22, 209–212; Ant. 12, 3–7.
14103109
1
w Egipcie. Wielu Żydów, skuszonych świetnością kraju i szczodrością

króla, przybyło nad Nil również z własnej woli. Ich potomkowie toczy-
li spory z Samarytanami, do której świątyni powinni wysyłać ofiary,
do tej w Jerozolimie, czy tej na Górze Gerizim. Mowa też o tym, iż
Ptolemeusz, przekonawszy się o wierności Żydów względem przysiąg
i układów, wielu z nich włączył do garnizonów wojskowych, a w samej
Aleksandrii zrównał ich w prawach z Macedończykami24. O przesie-
dleniu Żydów do Egiptu mówi też List Arysteasza (którego wartość jest
zresztą kwestionowana)25, choć podane liczby są raczej mało prawdo-
podobne. Nie jesteśmy w stanie określić daty tego wydarzenia, choć
w grę może wchodzić wczesny okres diadochów, gdzieś koło roku 320
przed Chr., a więc kiedy Ptolemeusz po raz pierwszy przejął kontrolę
nad Celesyrią, względnie rok 312 przed Chr., a więc w czasie bitwy
pod Gazą. Zwróćmy jednak uwagę, że według relacji źródłowych więk-
szość Żydów znalazła się w Egipcie dobrowolnie, a więc rok 320 przed
Chr. bardziej tutaj pasuje26. Inna sprawa, że migracja mogła mieć też
charakter dłuższego procesu.
Z Ptolemeuszem I wiąże się jeszcze jedna relacja Józefa Flawiusza,
wzmiankującego Ezechiasza, prawdopodobnie głównego kapłana, nie-
koniecznie zaś arcykapłana, który zasłyszawszy o łagodności i łaskawo-
ści Ptolemeusza, poprosił króla po bitwie pod Gazą o zgodę na osie-
dlenie się wraz z grupą towarzyszy w Egipcie. Józef zaznacza, iż opo-
wiadając tę historię cytuje Hekatajosa z Abdery27. Niektórzy badacze
identyfikowali tegoż Ezechiasza z namiestnikiem Judy, znanym z mo-
net wybitych pod koniec okresu perskiego, ale jest to tylko przypusz-
czenie, nic więcej. Wątpliwości opierają się jednak głównie na fakcie,
iż jest mało prawdopodobne, aby źródłem wiedzy Józefa był faktycznie
Hekatajos (być może był nim jakiś żydowski historyk z przełomu II
i I w. przed Chr.), co znacznie obniża wartość relacji 28.
Hekatajos z Abdery o Żydach. Opis Żydów we wczesnym okresie
hellenistycznym autorstwa Hekatajosa z Abdery powoduje wiele py-
tań i wątpliwości, ale wydaje się, że przynajmniej kwestia autorstwa
jest bezdyskusyjna. Hekatajos nie znał prawdopodobnie bezpośrednio
24 Ant. 12, 7–10.

25 List Arysteasza 12–14.
27 Contra Apionem 1, 22, 187–181.
14103109
1
Żydów, choć jest możliwe, iż korzystał z żydowskich źródeł lub infor-

matorów. W swej pierwszej relacji mówi on, iż m.in. miasta Żydów
między Arabią i Syrią zostały założone jako kolonie przez emigrantów
z Egiptu, skąd też zaczerpnięty został zwyczaj obrzezania29. Chwilę
później stwierdza jednak, że nie ma na to dowodów. Z ustępu tego
możemy się domyślać, że autor korzystał z dwóch różnych relacji do-
tyczących kolonizacji. Hekatajos i Diodor wykazują się też znajomo-
ścią imienia żydowskiego Boga30. Najbardziej znany jest długi opis
Żydów autorstwa Hekatajosa, cytowany przez Diodora, który dotarł
do nas za pośrednictwem Focjusza, gdzie mowa m.in. o Mojżeszu jako
prawodawcy, twórcy kultu i instytucji politycznych, podziale ludu na
dwanaście plemion, o Bogu, niemającym ludzkiej postaci, o arcykapła-
nie jako przywódcy ludu, wreszcie o przykazaniach i militarnych pod-
bojach Mojżesza31. Hekatajos potwierdza, że Żydzi zostali wydaleni
z Egiptu pod wodzą Mojżesza, zwraca przy tym uwagę, że ich centrum
jest Jerozolima. Przywództwo narodu sprawują kapłani, odgrywający
również rolę sędziów, choć ich głównym zadaniem było sprawowanie
kultu i uczenie Prawa. Co ciekawe, według tej relacji kapłani posiadali
ziemię (być może jako wspólną własność), co różni się od stwierdzeń
w Biblii. Najważniejszą postacią jest naturalnie arcykapłan, a głównym
kryterium jego wyboru jest mądrość, co przeczy bardzo wyraźnie dzie-
dziczności urzędu. Problem w tym, że inne źródła bardzo wyraźnie ją
poświadczają, możemy zatem przypuszczać, że w tym względzie wiedza
Hekatajosa była niepełna. Religia żydowska, osadzona w jerozolimskiej
świątyni, jawi się jako monoteistyczna, bez wizerunków Jahwe. Wresz-
cie, wedle słów Hekatajosa, Żydzi kierowali się w codziennym życiu
spisanym prawem32.
2. Okres ptolemejski
Niestety mamy bardzo mało informacji o Żydach pod rządami pto-

lemejskimi w 1 połowie III w. przed Chr. Głównym źródłem jest ar-
chiwum Zenona i kilka innych dokumentów. Wspomnijmy dokument

32 L.L. Grabbe, op. cit., s. 285–286.
14103109
1
sprzedaży niewolnika z archiwum Zenona, który wymienia Tobiasza,

żydowskiego możnego, stojącego na czele kleruchii jazdy w Transjorda-
nii33, jak też diojketę Apolloniosa, do którego Tobiasz napisał później
list i wysłał podarki; prezenty i list otrzymał również król Ptolemeusz
II34. Zenon był zresztą w służbie Apolloniosa i zarządzał jego posia-
dłością w pobliżu Filadelfii w oazie Fajum. Zanim jednak objął on tę
funkcję, pełnił rolę agenta handlowego egipskiego diojkety i w związ-
ku z tym odwiedzał również w interesach Palestynę, której dotyczy
około czterdziestu dokumentów z jego archiwum. Z kolei wśród papi-
rusów Rainera znajdujemy dokument z fragmentami dwóch dekretów
tegoż samego Ptolemeusza II Filadelfosa, ogłoszone około 260 r. przed
Chr. (24 rok panowania)35. Z dekretów tych możemy się dowiedzieć, iż
region Palestyny podzielony był na hiparchie, a w każdej z nich działał
oikonomos, urzędnik finansowy zajmujący się sprawami podatkowymi.
Dla całej prowincji Syrii i Fenicji funkcjonował też diojketa. W archi-
wum Zenona możemy też znaleźć szefa policji i szefa administracji
w regionie Idumei. Możemy przypuszczać, że również w pozostałych
regionach funkcjonowali tacy sami urzędnicy. Podstawową jednostką
administracji podatkowej była wieś z przywódcą (komarch), który re-
jestrował to, co podlegało opodatkowaniu, jak i inwentarz zwolniony
z opodatkowania. Spisywanie majątku i zapłata podatku odbywały się
co roku, przy czym mamy do czynienia z różnymi podatkami, m.in.
podatkiem od pastwisk, podatkiem koronnym i innymi. Zakazywano
też wpędzania wolnych ludzi w niewolnictwo. Wspomnijmy też, że
mniej więcej w połowie III w. przed Chr. mamy do czynienia z pierw-
szymi informacjami o synagogach czy bardziej domach modlitw. Nie
wiemy niestety nic o formie kultu, ani o organizacji takich domów.
Papirusy z Egiptu zawierają dość liczne odniesienia do Żydów, głównie
z życia codziennego (np. umowy kupna czy sprzedaży)36. Wspomnijmy,
że według Józefa Flawiusza po zakończeniu trzeciej wojny syryjskiej
świątynię jerozolimską odwiedził Ptolemeusz III Euergetes, aby po-
dziękować Jahwe za odniesione zwycięstwo37. Fakt taki zapewne nie
miał miejsca, ale jest to kolejny przykład literatury apologetycznej,
33 CPJ 1, 1.
34 CPJ 1, 4; 1, 6.
35 SB 8008.
36 L.L. Grabbe, op. cit., s. 292–293.
37 Contra Apionem 2, 48.
14103109
1
która przywiązywała dużą wagę do ukazywania szacunku, jaki władcy

hellenistyczni mieli okazywać judaizmowi.
Tobiadzi i Oniadzi w historii Judei. Znaczną część dziejów Judei
w okresie ptolemejskim poznajemy przez pryzmat historii Józefa To-
biady i jego synów38. Ponieważ zawiera one pewne elementy noweli,
często nazywa się ją romansem. Bez wątpienia Józef opowiada o praw-
dziwych osobach i wydarzeniach, ale spora część narracji to fikcja39.
Niemniej żydowski historyk najwyraźniej wykorzystał w opowieści
również dostępne sobie źródła, nie można więc całkowicie odrzucać
jego relacji.
Wydaje się, że swoją pozycję i bogactwo Tobiadzi osiągnęli przed
III w. przed Chr., tym bardziej iż Tobiasz z archiwum Zenona miał
już w Palestynie bardzo silną pozycję. Józef był prawdopodobnie jego
synem i uzyskał prawo poboru podatków w całym regionie Syro-Pale-
styny, co więcej, osiągnął podwojenie należnej sumy. Problem w tym,
iż Ptolemeusze trzymali się żelaznej zasady niepodnoszenia podatków
ponad wyznaczony długoterminowy limit. Oczywiście monopol podat-
kowy w rękach Józefa Tobiady dawał mu wiele okazji do powiększania
rodzinnej fortuny, jak i zdobywania coraz szerszych wpływów. Według
historii przekazanej przez Józefa Flawiusza Józef po dwudziestu la-
tach kariery przeszedł na emeryturę, a interesy przejął jego najmłodszy
syn, Hirkan. Miał on ściągnąć na siebie gniew ojca i braci za użycie
pieniędzy, aby uzyskać taką samą władzę podatkową jak ojciec40. Nie
jesteśmy w stanie datować dokładnie działalności Józefa Tobiady, choć
wydaje się, że zakończył on swą karierę krótko przed piątą wojną sy-
ryjską (202–199 przed Chr.), w wyniku której Celesyria przeszła pod
panowanie Seleucydów. Opierając się na owych ustaleniach chronolo-
gicznych badacze dowodzą, iż w rodzie Tobiadów ścierały się dwie fak-
cje: Hirkan był zwolennikiem Ptolemeuszy, natomiast Józef i pozostali
bracia należeli do zwolenników Seleucydów. Nie jest to jednak takie
proste, że wspomnimy tylko, iż Hirkan już za rządów seleukidzkich
trzymał pieniądze w świątyni jerozolimskiej, nie robiąc z tego żadnej
tajemnicy (zajmował wtedy wysokie stanowisko)41. Konflikt między oj-
38 Ant. 12, 154–236.

39 D. Gera, Judaea and Mediterranean Politics 219 to 161 B.C.E., Leiden 1998, s. 36–
58.
40 Ant. 12, 186–223.
41 2 Mch 3, 11.
14103109
1
cem a synem mógł się faktycznie zdarzyć, ale też możemy mieć tu do
czynienia wyłącznie z fikcją literacką, której w historii Tobiadów prze-
cież nie brakuje. W świetle wysokiej pozycji zajmowanej przez Hirka-
na po zmianie pana Celesyrii mało prawdopodobne jest również jego
samobójstwo, które miał popełnić po wstąpieniu na tron Antiocha IV
Epifanesa42.
Z historii Józefa Tobiady możemy się także dowiedzieć o jego ry-
walizacji z arcykapłanem Oniaszem II. Naprzeciw siebie stanęły dwie
wpływowe rodziny, znaczenie pierwszej z nich wynikało z potęgi świą-
tyni i kapłaństwa, druga zaś opierała swoją potęgę przede wszystkim
na posiadaniu ziemi. Możemy się tylko domyślać, że takie konflikty
i walka o jak najlepszą pozycję w społecznej hierarchii toczyły się w Ju-
dei od wieków. Pomimo konfliktu obie rodziny były ze sobą spokrew-
nione, gdyż siostra Oniasza była matką Józefa Tobiady. Przynajmniej
od czasu do czasu zdarzały się pomiędzy rodami również dobre okre-
sy, o czym świadczą dobre stosunki arcykapłana Oniasza III z Hir-
kanem Tobiadą. Z przekazów źródłowych można wywnioskować, iż
Tobiadzi i Oniadzi zdominowali życie społeczne Judei w tym okresie,
choć zapewne istniały również inne wpływowe rodziny, o których jed-
nak nic nie wiemy z braku źródeł43. Skądinąd, z relacji żydowskiego
historyka możemy się dowiedzieć, iż wspomniany arcykapłan Oniasz
II odmówił płacenia tradycyjnego podatku w wysokości 20 talentów,
który jego przodkowie uiszczali władcom ptolemejskim. Król zagroził
wysłaniem wojska i wtedy do sprawy wmieszał się Józef Tobiada, który
twierdził, że postępowanie arcykapłana może sprowadzić nieszczęście
na cały naród. Konflikt zakończył się wraz z wysłaniem Józefa Tobiady
do Egiptu, gdzie miał załagodzić całą sprawę i wyjednać łaskę króla44.
Według archiwum Zenona gniazdem rodowym Tobiadów była Bir-
ta w Ammanitis45. Nie wiemy, gdzie ono leżało, tym bardziej iż ara-
mejskie słowo birta oznacza „twierdzę, pałac, świątynię”46. Niektórzy
wskazywali na ‘Iraq al-Amir, inni zaś na Filadelfię–Amman jako rodo-
wą siedzibę Tobiadów. Co więcej, czy Birta to Tyr zbudowany według
42 Ant. 12, 236.

43 L.L. Grabbe, op. cit., s. 294–295.
44 Ant. 12, 158–167.
45 CPJ 1, 1.
46 Zob. A. Lemaire and H. Lozachmeur, Birâh/birtâ’ en Araméen, „Syria” 64 (1987),
s. 261–266 ; E. Will, Qu’est-ce qu’une baris?, „Syria” 64 (1987), s. 253–259.
14103109
1
Józefa Flawiusza przez Hirkana Tobiadę? Nie jest wykluczone, iż ‘Irak

al-Amir było siedzibą Tobiadów już we wczesnym okresie, tym bardziej
iż mamy tam ślady osadnictwa z okresu perskiego i wczesnego okresu
hellenistycznego (zob. rozdz. 1). Z kolei Tyr Hirkana można identy-
fikować z Qasr al-‘Abd. W przypadku tego ostatniego Józef Flawiusz
podaje, iż wskutek walk wewnątrz rodu Tobiadów Hirkan nie powrócił
do Jerozolimy, lecz osiadł za Jordanem, gdzie ciągle wojował z Ara-
bami. Zbudował tam też silną twierdzę z białego kamienia, pokrytą
ogromnych rozmiarów rzeźbami zwierząt, obwiedzioną szeroką i głę-
boką fosą. W skale naprzeciw góry wyrąbał długie pieczary, w których
urządził komnaty przeznaczone do ucztowania, spania i mieszkania.
Doprowadził tam strumienie wody zarówno do użytku, jak i upięk-
szenia rezydencji. Wejścia do pieczar były bardzo wąskie, tak aby mógł
się przecisnąć przez nie tylko jeden człowiek, chciał się w ten spo-
sób zabezpieczyć przed braćmi. Kazał też wykonać wielkie dziedzińce
i ozdobił je ogrodami. Rezydencję tę nazwał Tyrem47. Niektóre ele-
menty opisu żydowskiego historyka dobrze korelują z odkrytym przez
archeologów stanowiskiem ‘Iraq al-Amir. Rzeczywiście odkryto tam
wspaniałe, wykute w skale pomieszczenia. Równie dobrze możemy
jednak utożsamiać baris z Qasr al-‘Abd, twierdzą sługi. Wydaje się, że
groty zostały wycięte przed czasami Hirkana, o czym zresztą świadczą
naskalne inskrypcje, w których dwukrotnie pojawia się imię Tobiasz.
Identyfikuje się go zazwyczaj z Tobiaszem Ammonitą z okresu Ne-
hemiasza. Co do Qasr al-‘Abd to próbowano określać to miejsce jako
mauzoleum Hirkana, choć dziś badacze opowiadają się raczej za funk-
cją świątynną. Zwróćmy przy tym uwagę, iż odkryty w ‘Iraq al-Amir
kompleks nie pokrywa się w całości z opisem Tyru autorstwa Józefa
Flawiusza. W konsekwencji, możemy założyć, iż miejsce to (obydwa
stanowiska leżą w pobliżu siebie) zostało zasiedlone przez Tobiadów
jeszcze przed niewolą babilońską, choć jakiekolwiek ustalenia chrono-
logiczne są wciąż przedmiotem sporu48.
Bez wątpienia w Judei czy szerzej w Palestynie w III w. przed Chr.
istniały warunki do tworzenia przez poszczególne osoby lokalnych po-
tęg, opartych na posiadaniu ziemi, jak i umocnionych siedzib rodo-
wych. Dodatkowo, pozycja Oniadów wynikała z piastowania urzędu
47 Ant. 12, 230–234.

48 L.L. Grabbe, op. cit., s. 295–296.
14103109
1
arcykapłana od pokoleń, co sankcjonowało też Prawo Mojżeszowe. Do

tego dochodziło również znaczenie polityczne, bowiem według wszel-
kiego prawdopodobieństwa Ptolemeusze nie powoływali namiestni-
ków Judei, przerzucając odpowiedzialność polityczną za prowincję na
arcykapłanów. Przykład Tobiadów wskazuje jednak, iż również inne
rody mogły zdobywać spore znaczenie49. Wspomnijmy tu o buncie ar-
cykapłana Oniasza II, który odmówił płacenia trybutu ptolemejskiemu
Egiptowi. Dało to okazję do zdobycia względów królewskich Józefo-
wi Tobiadzie i pozyskania prawa do zbierania podatków, co stało się
podstawą potęgi rodu i jego wyniesienia ponad wszystkie inne możne
rodziny żydowskie50. Stało się to kosztem osłabienia wpływów Onia-
dów, ale nie należy zapominać, że ich pozycja nadal była silna, dzier-
żyli bowiem w swoich rękach najważniejszy urząd, urząd arcykapłana.
Nie należy też zapominać o więzach pokrewieństwa łączących obydwa
rody. Za historyczne możemy też uznać wewnętrzne tarcia w rodzi-
nie Tobiadów, związane z poparciem Ptolemeuszy i Seleucydów. Nie
wpływały one jednak na pozycję rodu, bowiem nawet Hirkan, zwo-
lennik władców egipskich, całkiem dobrze prosperował pod nowymi
rządami.
Judea, a bitwa pod Rafią. Poza romansem o Tobiadach źródła wła-
ściwie milczą o następnych kilkudziesięciu latach po archiwum Zeno-
na. Sytuacja zmienia się nieco w okresie IV wojny syryjskiej (219–217
przed Chr.). Głównym przedmiotem sporu Antiocha III i Ptolemeusza
IV Filopatora, tak jak w poprzednich trzech wojnach, była Celesyria51.
W trakcie kampanii władca seleukidzki przejął kontrolę nad kilkoma
miastami Palestyny, a mianowicie nad Filoterią, Scytopolis, Ataby-
rium, Pellą, Camus, Gefrus, Galatis, Abilą, Gadarą i Rabbat Ammon.
Ponadto Antioch wysłał do Samaritis oddziały piechoty dowodzone
przez dwóch oficerów, którzy zdezerterowali z wojska ptolemejskie-
go, Cereasa i Hippolochosa Tesalczyka. Kulminacyjnym punktem IV
wojny syryjskiej była bitwa pod Rafią, stoczona w 217 r. przed Chr.52,
zakończona klęską Antiocha III.
Trzeba w tym miejscu zadać pytanie czy w wojnę w jakikolwiek
sposób uwikłana była Judea? Polibiusz podaje, że część wojsk Antio-
49 Ibidem, s. 297.
50 Ant. 12, 160–179.
51 Polibiusz, Historiae 5, 30, 8–87, 8.
52 Polibiusz, Historiae 5, 79–87.
14103109
1
cha stanowili Arabowie, choć trudno ustalić, kogo dokładnie grecki

historyk ma na myśli. Nie jest wykluczone, iż używał on tego określe-
nia również wobec innych ludów regionu, a więc także Żydów53. Po
bitwie pod Rafią Ptolemeusz IV miał odwiedzić liczne miasta Cele-
syrii, aby podnieść morale mieszkańców. Na trasie podróży znalazła
się również Jerozolima, tym bardziej że Żydzi wysłali do króla swoją
starszyznę z podarunkami i gratulacjami z okazji zwycięstwa nad Se-
leucydą. Ptolemeusz złożył ofiarę Jahwe i zapragnął wejść do Świętego
Świętych. Mimo królewskiego uporu udało się go odwieść od tego za-
miaru54. Warto wspomnieć, iż 3 Księga Machabejska opisuje głównie
prześladowania Żydów w Egipcie za panowania Ptolemeusza IV i jest
powieścią symboliczną. Według narracji po nieudanej próbie wejścia
do świątyni jerozolimskiej król podjął decyzję o wytępieniu wszystkich
Żydów. Kazał więc zgromadzić wszystkich egipskich Żydów w alek-
sandryjskim hipodromie i stratować słoniami. Na szczęście zostają oni
cudownie ocaleni, a król Egiptu spogląda odtąd na nich łaskawym
okiem55. Inne źródła rzeczywiście mówią o podróży Ptolemeusza IV
po Celesyrii, głównie celem uspokojenia sytuacji56. Z kolei Dekret Rafii
wyraźnie wspomina o wizytach króla w różnych świątyniach i składa-
niu tam ofiar oraz o radości mieszkańców ze zwycięstwa i z królew-
skiej wizyty57. Wydaje się zresztą, że ludność Celesyrii w większości
popierała rządy Ptolemeuszy. W takim przypadku gratulacje ze strony
Żydów i zaproszenie do Jerozolimy nie były niczym nadzwyczajnym.
Wstawką literacką, z wyraźnym zabarwieniem teologicznym, jest chęć
wejścia Ptolemeusza do świątyni, tym bardziej iż władcy ptolemejscy
prowadzili politykę tolerancji religijnej wobec swych poddanych. Nic
nie wiemy także o jakichkolwiek prześladowaniach Żydów w Aleksan-
drii58, bardziej pasuje to do Seleucydów, a przede wszystkim Antio-
cha IV Epifanesa.

54 4 Mch 1, 6–13.
55 S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994, s.
230.
56 Polibiusz, Historiae 5, 87, 5–7.
57 Dekret Rafii 15–17.
58 S.R. Johnson, Historical Fictions and Hellenistic Jewish Identity: Third Maccabees in
its Cultural Context, Berkeley and Los Angeles 2004, s. 188.
14103109
1
Życie codzienne w Egipcie i Palestynie. Zachowane papirusy

informują nas, że wśród Żydów mieszkających w ptolemejskim Egip-
cie możemy znaleźć przedsiębiorców59, murarzy60, garncarzy61, straż-
ników62, pisarzy63, policjantów64, wreszcie poborców podatkowych65.
Nie jesteśmy oczywiście w stanie określić udziału procentowego Ży-
dów egipskich w różnych zawodach, ale najwyraźniej zajmowali się oni
głównie uprawą roli i służbą w armii. Skądinąd zresztą żołnierze po-
siadali własne gospodarstwa, które często dzierżawili od nich rodzimi
egipscy rolnicy. Dzięki źródłom znamy nawet niektóre rangi wojskowe
pełnione przez Żydów; znajdujemy więc dekanikos, oficera jazdy66, tak-
tomisthos, tu nie znamy dokładnej rangi67 czy np. epistatos w oddziale
jazdy68. Znamy też dokumenty, w których żydowscy mieszkańcy od-
grywali rolę uczestników, względnie świadków w sprawach o charakte-
rze prawnym69. Wspomnijmy o trzech żydowskich złodziejach, którzy
zakradli się do winnicy, okazali się jednak być żołnierzami, którzy po
pijanemu dopuścili się jedynie zniszczenia części winorośli i zwymy-
ślali strażnika winnicy 70. Wśród ludności żydowskiej znaleźć możemy
również osoby stojące dość nisko w hierarchii społecznej, dotyczy to
w dużej mierze rolników dzierżawiących gospodarstwa, protestują-
cych przeciwko wzrastającym opłatom71. Niektórzy Żydzi pracowali
jako zwykła siła robocza na roli, pasterze czy zbieracze winogron. Na
drugim końcu znajdujemy sporo bogatych przedstawicieli ludności ży-
dowskiej, a wśród nich dzierżawców podatkowych, właścicieli winnic,
żywego inwentarza i innej własności. Znacznie mniej wiemy na temat
życia codziennego Żydów w ptolemejskiej Palestynie, a poznać je mo-
59 CPJ 1, 24.
60 CPJ 1, 10.
61 CPJ 1, 46.
62 CPJ 1, 12.
63 CPJ 1, 137.
64 CPJ 1, 25.
65 CPJ 1, 90; 1, 107.
66 CPJ 1, 18.
67 CPJ 1, 24.
68 CPJ 1, 27.
69 CPJ 1, 19; 1, 20, 1, 21; 1, 23; 1, 24.
70 CPJ 1, 21.
71 CPJ 1, 37; 1, 43.
14103109
1
żemy głównie dzięki archeologii i niektórym przekazom literackim, jak

choćby historia Tobiadów.
3. Wczesny okres rządów Seleucydów
Piąta wojna syryjska. Judea przechodzi w ręce Seleucydów.

W wyniku V wojny syryjskiej (202–199 przed Chr.) Celesyria przeszła
spod panowania Ptolemeuszy w ręce Seleucydów. W Egipcie panował
w tym czasie małoletni Ptolemeusz V, a rządzący państwem regenci
okazali się słabi, szczególnie wobec przymierza Antiocha III Wielkiego
i króla Macedonii, Filipa V. Niemniej jednak Egipt wysłał do Antiochii
sygnał, iż będzie przestrzegał ustaleń zawartych po bitwie po Rafią72.
Seleucydzi jednak trwale stali przy swoich prawach do Celesyrii. Na
początku wojny regent Egiptu, Agatokles, chcąc zapobiec inwazji, wy-
słał do Grecji Skopasa celem wynajęcia najemników, zaś Antioch III
zdobył kilka miast w Azji Mniejszej. Jednakże wiosną 202 r. przed
Chr. (lub 201 r. przed Chr.) wyruszył do Celesyrii. Zgodnie ze zwy-
czajem większość kraju poddała się bez walki. Polibiusz daje do zro-
zumienia, iż ludność w większości opowiadała się za Ptolemeuszami,
choć nie brakowało też zwolenników Seleucydów. Po początkowych
sukcesach armii Antiocha Skopas najwyraźniej odbił Judeę, a może
i większość Celesyrii, i zabrał arystokratów z partii ptolemejskiej do
Egiptu73. Nie jest wykluczone, że pozostawił też garnizon w Jerozo-
limie i innych miastach. Zastanawiająca jest informacja, iż przynajm-
niej niektórzy wysoko postawieni zwolennicy Ptolemeuszy udali się do
Egiptu. Najwyraźniej ich wiara w szczęśliwą gwiazdę władców Egiptu
bardzo osłabła.
Rozstrzygająca bitwa rozegrała się pod Panion w Galilei, w pobli-
żu Góry Hermon w 200 r. przed Chr.74. Po jej zakończeniu Skopas
był oblegany w Sydonie, gdzie ostatecznie się poddał w 199 r. przed
Chr. Co ciekawe, po ostatecznej klęsce Scopasa w niektórych miastach
Palestyny wciąż pozostawały garnizony ptolemejskie, m.in. w Jerozoli-
mie. Według Józefa Flawiusza Żydzi dobrowolnie przystali do Antio-
72 Polibiusz, Historiae 15, 25, 13.

73 Porfiriusz apud św. Hieronim, Comm. in Dan. 11, 13–14.
74 Zob. B. Bar-Kochva, The Seleucid Army: Organization and Tactics in the Great Cam-
paigns, Cambridge 1976, s. 146–157.
14103109
1
cha, wpuścili go do Jerozolimy, dostarczyli zapasów dla armii i słoni,

co więcej, dołączyli do jego oddziałów oblegających garnizon Skopasa
w twierdzy jerozolimskiej75. Józef powołuje się przy tym na świadec-
two Polibiusza76.
Judea po podboju seleukidzkim. Bez wątpienia jednym z najważ-
niejszych zadań nowych władz było pojednanie dwóch fakcji, propto-
lemejskiej i proseleukidzkiej, choć trudno raczej zgodzić się z tezami,
że ów wewnętrzny podział doprowadził nawet do wzajemnych walk
pomiędzy ludnością żydowską. Nietrudno też domyślić się, iż wojna
musiała spowodować zniszczenia, choć trudno powiedzieć na jaką
skalę. Dotyczyło to m.in. świątyni jerozolimskiej, odrestaurowanej pod
przewodnictwem arcykapłana Szymona77, który zresztą miał być od-
powiedzialny również za inne przedsięwzięcia budowlane, a mianowi-
cie: zbudował podwójnie wysoki mur i podporę muru, wykuł zbiornik
na wodę, umocnił miasto na czas oblężenia, zbudował wieże i wzmoc-
nił pałac królewski. Zwróćmy uwagę, że grecka i hebrajska wersja Mą-
drości Syracha nieco się różnią, przy czym warto pamiętać, że greckie
tłumaczenie zostało dokonane dopiero po powstaniu machabejskim.
Wydaje się, że proseleukidzkie nastroje w Judei było stosunkowo silne,
o czym może świadczyć dość poważna pomoc mieszkańców Jerozolimy
dla armii Antiocha III przy oblężeniu cytadeli. Seleukidzki monarcha
umiał się odwdzięczyć za poparcie.
Edykt Antiocha III dotyczący Jerozolimy. Edykt ten znajdujemy
w formie listu do Ptolemeusza. Czytamy w nim, iż w dowód łaski za
gotowość Żydów do służenia Antiochowi postanowił on się za to od-
wdzięczyć, podnieść Jerozolimę z gruzów i ponownie ją zaludnić, spro-
wadzając uchodźców, którzy rozpierzchli się w różne strony. Z powodu
pobożności żydowskich poddanych ich nowy pan przeznaczył na po-
trzeby obrzędów świątynnych zasiłek ze zwierząt ofiarnych, wina, oli-
wy i kadzidła na sumę dwudziestu tysięcy sztuk srebra oraz nieznanej
liczby artab mąki sakralnej zgodnej z Prawem Mojżeszowym, tysiąca
czterystu sześćdziesięciu medymnów pszenicy i trzystu siedemdziesię-
ciu pięciu medymnów soli78. Miano też dokończyć prace przy świątyni,
nie pomijając przy tym ani krużganków, ani innych części, które trzeba
75 Ant. 12, 132–133.

76 Ant. 12, 135–136 = Polibiusz, Historiae 16, 39.
77 Syr 50, 1–4.
78 Artaba to około 40 litrów, medym zaś to około 43,5 litra.
14103109
1
było zbudować. Drewniany budulec miano sprowadzać z Judei, jak też

od innych ludów oraz z Libanu bez opłat celnych, taka sama decyzja
dotyczyła też wszystkich innych materiałów potrzebnych do jak naj-
wspanialszego odbudowania świątyni. Ponadto Żydzi otrzymali przy-
wilej rządzenia się według własnego prawa, zaś rada starszych, kapłani,
pisarze i harfiarze świątynni zostali zwolnieni z podatku pogłówne-
go, koronnego i podatku od soli. Dla przyspieszenia zaludnienia mia-
sta obecni mieszkańcy, jak i ci, którzy mieli wrócić przed miesiącem
Hyperberetajos (Tiszri, wrzesień – październik), dostali zwolnienie
z podatków na trzy lata, zaś po upływie tego czasu z jednej trzeciej
podatków, aby wyrównać ich straty. Ludzie porwani z miasta, którzy
zostali niewolnikami, jak też ich dzieci, uzyskali wolność oraz zwrot
majątków79.
Dokument ten jest generalnie uważany za autentyczny, choć dwa
kolejne są przez część badaczy odrzucane80. Pierwszy z nich zabra-
niał obcym wkraczania na teren świątyni, nie wolno było wnosić do
Jerozolimy koniny, mięsa mułów, dzikich i oswojonych osłów, panter,
lisów, zajęcy i innych zwierząt zabronionych przez Prawo. Nie wolno
było hodować tych zwierząt w obrębie miasta, jak też przynosić ich
skór. Wolno było używać do ofiar tylko zwierząt dopuszczonych przez
Prawo i tradycję. Każdy, kto złamał te prawa, miał zapłacić kapłanom
trzy tysiące srebrnych drachm grzywny (o drugim dokumencie zob.
niżej)81. Ogłoszenie przez Antiocha III specjalnego edyktu odnoszą-
cego się do nowych poddanych nie jest samo w sobie niczym szcze-
gólnym. Wydanie takiego dokumentu potwierdzają też inne źródła,
że wspomnimy np. 2 Księgę Machabejską, która mówi o przywilejach
królewskich dla Żydów, uzyskanych dzięki staraniom Jana, ojca Eu-
polemosa82. Podobną politykę wobec podbitych terytoriów prowadzili
inni władcy hellenistyczni. Wydaje się też, że trudno doszukać się tu
elementów żydowskiej propagandy, jak to bywało w innych przypad-
kach, że wspomnimy edykty perskie związane z Ezdraszem.
79 Ant. 12, 138–144.

80 Zob. E.J. Bickerman, A Question of Authenticity: The Jewish Privileges, w: idem,
Studies in Jewish and Christian History: A New Edition in English including The God of
the Maccabees, 2, Leiden 2007, s. 295–314; idem, The Seleucid Charter for Jerusalem, w:
idem, op. cit., s. 315–356; idem, A Seleucid Proclamation concerning the Temple in Jeru-
salem, w: idem, op. cit., s. 357–375.
81 Ant. 12, 145–146.
82 2 Mch 4, 11.
14103109
1
Pewne wątpliwości co do autentyczności edyktu wywołuje użycie

w niektórych fragmentach liczby pojedynczej, co kłóci się ze zwycza-
jem przyjętym w seleukidzkich dokumentach królewskich. Być może
mamy tu do czynienia z ingerencją skryby. Dość dziwny jest też brak
jakiejkolwiek wzmianki o arcykapłanie. Nie jest wykluczone, iż jest to
zabieg świadomy, tak aby nie wyróżniać żadnej jednostki, a może ar-
cykapłan Szymon nie był zwolennikiem rządów Antiocha III i Seleu-
cydów (choć z drugiej strony pozostał na urzędzie, więc przypuszcze-
nie to jest mało prawdopodobne). Istnieje też możliwość, iż w czasie
wkraczania króla do Jerozolimy urząd pozostawał nieobsadzony lub
też arcykapłan zginął w walkach, a Szymon objął stanowisko dopiero
po zakończeniu wojny83. Brak Szymona jest rzeczywiście problemem,
ale nie wpływa raczej na kwestię autentyczności dekretu. Wspomnijmy
tu jeszcze o kilku dekretach Antiocha III, wydanych między 202 a 195
r. przed Chr., umieszczonych na steli znalezionej w pobliżu Hefzibah
w Izraelu. W tekstach tych nie ma bezpośredniej wzmianki o Żydach,
ale mamy kilka paraleli do dekretów wzmiankowanych przez Józefa
Flawiusza. Poza tym mowa w nich o zakazie przymusowego kwatero-
wania żołnierzy w wioskach i rekwizycji na potrzeby wojska84.
List Antiocha III do Zeuksisa. Kolejnym z dokumentów cytowa-
nych przez Józefa Flawiusza jest list Antiocha III do Zeuksisa, satrapy
Lidii i Frygii. Mowa w nim o buntach ludności Lidii i Frygii. Aby im
zapobiec, król postanowił sprowadzić do tamtejszych twierdz i miejsc
węzłowych dwa tysiące rodzin żydowskich z Mezopotamii i Babilo-
nii wraz z ich dobytkiem. Co więcej, król stwierdza, iż ufa w wierne
pilnowanie przez nich królewskich interesów ze względu na ich cześć
dla Boga. Powołuje się też na świadectwo swoich przodków. Zeuksis
otrzymuje więc rozkaz natychmiastowego przesiedlenia tych ludzi nie
bacząc na ewentualne przeszkody. Miał ich też zapewnić, że w nowej
ojczyźnie nadal będą żyli według własnych praw. Po przybyciu każda
rodzina miała dostać miejsce na zbudowanie nowego domu oraz zie-
mię pod uprawę roli i winnice. Koloniści mieli też otrzymać dziesięcio-
letnie zwolnienie od podatku od płodów roli oraz zboże na wyżywie-
nie służebników, zanim zbiorą własne plony. Właściwe zaopatrzenie
przewidziano także dla Żydów zatrudnionych w służbie państwowej,

84 SEG 29, 1613.
14103109
1
aby tym gorliwiej dbali o sprawy państwa i króla. I na koniec, Zeuksis

miał się troszczyć o cały naród, aby nikt nie mógł go prześladować85.
List ten jest dowodem na to, iż Antioch miał o Żydach bardzo dobre
zdanie, szczególnie jako wojskowych kolonistach. Wielu badaczy kwe-
stionuje autentyczność tego dokumentu lub też wskazuje go jako ko-
lejny element żydowskiej propagandy, choć inni opowiadają się za jego
prawdziwością i akceptują jako ważne świadectwo historyczne. Wydaje
się, że na obecnym etapie problem jest nie do rozstrzygnięcia.
Heliodor i incydent w świątyni jerozolimskiej. Tarcia wśród Ży-
dów. Następcą Szymona II na urzędzie arcykapłana został jego syn,
Oniasz III, a zmiana ta zbiegła się w czasie ze zmianą na królewskim
tronie w Antiochii, kiedy to władzę po śmierci Antiocha III objął Se-
leukos IV (187–175 przed Chr.). Niewiele wiemy o stosunkach Żydów
z Seleucydami i ich państwem w początkach panowania nowego wład-
cy, choć 2 Ks. Machabejska stwierdza, iż Seleukos z własnej kieszeni
pokrywał wszystkie wydatki, których wymagało składanie ofiar w świą-
tyni jerozolimskiej86, choć z drugiej strony król rozesłał poborców po-
datkowych87. Pojawienie się wewnętrznych walk o władzę i konflik-
tów wewnątrz społeczeństwa żydowskiego oraz w kręgach rządzących
doprowadziły jednak do konieczności bezpośredniej interwencji Seleu-
cydów. Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć o walkach stron-
nictw skupiających zwolenników Ptolemeuszy i Seleucydów. Możemy
też mówić o tarciach między wielkimi rodami kapłańskimi: Tobiada-
mi, Oniadami, Szymonitami i nieco później Machabeuszami (Hasmo-
neuszami). Stawką było przywództwo i władza, ale również potęga
ekonomiczna dzięki kontroli finansów i aparatu podatkowego.
Zwiastunem owego konfliktu, który zaprowadzi w końcu lud wy-
brany do powstania machabejskiego i triumfu Hasmoneuszy, była
sprawa Heliodora i świątyni jerozolimskiej. Cała sprawa rozpoczyna
się wraz z Szymonem z plemienia Beniamina, przełożonym nad świą-
tynią, który posprzeczał się z arcykapłanem Oniaszem III o nadzór
nad miejskim targowiskiem88. Mamy tu zresztą wątpliwości co do ter-
minologii, ponieważ według niektórych wersji ów Szymon należał do
kapłańskiej rodziny Balga (lub Bilgah), co lepiej tłumaczyło by wyso-
85 Ant. 12, 148–153.

86 2 Mch 3, 3.
87 Dn 11, 20.
88 2 Mch 3, 4.
14103109
1
kie stanowisko w świątyni. Pochodzenie w przypadku Szymona ma

dość istotne znaczenie, bowiem kilka lat później arcykapłanem zosta-
nie jego brat, Menelaos. Niełatwo też rozszyfrować urząd sprawowany
przez Szymona, choć papirusy egipskie wskazują, że możemy tu mieć
do czynienia z urzędnikiem, odpowiedzialnym m.in. za sprawy finan-
sowe. Niektórzy badacze wskazywali, że w hierarchii świątynnej była
to osoba numer 2 po arcykapłanie. Owym nadzorcą miejskiego targo-
wiska był zapewne agoranomos, który odpowiadał za jakość usług, kon-
trolował licencje kupców, sprawdzał legalność transakcji i związanych
z nimi dokumentów, nie jest również wykluczone, że wykonywał też
jakieś obowiązki natury religijnej89. Nie znamy natury sporu, ale jest
możliwe, iż Szymon chciał uzyskać urząd agoranomosa dla siebie.
Nie mogąc osiągnąć porozumienia z Oniaszem Szymon udał się do
Apolloniosa z Tarsu (lub syna Trazei), ówczesnego namiestnika Celesy-
rii i Fenicji90, któremu doniósł, iż skarbiec w Jerozolimie jest pełen nie-
opisanych bogactw, tak iż nie da się obliczyć zdeponowanej tam sumy
pieniędzy, co więcej, ich ilość jest niewspółmierna do wydatków pono-
szonych na ofiary w świątyni oraz że jest możliwość, aby wszystko to
przeszło na własność króla91. Nie do końca wiemy, o jakich właściwie
pieniądzach mówił Szymon, choć część badaczy dowodziła, iż mowa
o niewłaściwym wykorzystaniu sum, łożonych na kult przez króla. Mo-
gły to być jednak również innego rodzaju depozyty, nie sakralne, co
oznaczało, że mogły być one dostępne dla króla. Skądinąd poruszenie
kwestii skarbca może wskazywać na istnienie konfliktu między arcy-
kapłanem a zarządcą świątyni również w odniesieniu do złożonych
tam pieniędzy. W każdym razie, Apollonios złożył królowi odpowied-
ni raport, a ten mianował Heliodora, który otrzymał instrukcje, jak
postępować, aby zagarnąć wspomniane skarby92. Wielkorządca został
uprzejmie powitany w Jerozolimie przez arcykapłana, który wyjaśnił,
iż niektóre depozyty to własność wdów i sierot, a część to pieniądze
Hirkana Tobiady. Szymon przedstawił więc całą sprawę fałszywie. Ca-
łość sumy wynosiła czterysta talentów w srebrze i dwieście talentów
w złocie. Oniasz wskazywał, że nie godzi się krzywdzić tych, którzy
zawierzyli świątyni, jak też i jej samej. Heliodor nalegał jednak na wy-
89 J.A. Goldstein, II Maccabees, Garden City 1983, s. 203.

90 2 Mch 3, 5.
91 2 Mch 3, 6.
92 2 Mch 3, 7.
14103109
1
konanie królewskich rozkazów93 i podjął próbę wejścia do świątyni

celem spisania skarbów. W cudowny sposób został jednak powstrzy-
many przez konia i jeźdźca w złotej zbroi oraz dwóch młodzieńców
o nadzwyczajnej sile, uderzającej piękności i przepięknych szatach94.
Heliodor był nawet biczowany, upadł na ziemię, a w końcu zabrano go
w lektyce, złożonego niemocą. Dlatego też niektórzy przyjaciele wiel-
korządcy poprosili Oniasza, aby modlił się do Boga o życie dla kró-
lewskiego wysłannika. Arcykapłan złożył więc ofiarę za jego zdrowie,
a młodzieńcy ponownie ukazali się Heliodorowi i kazali złożyć podzię-
kowania za ocalenie Oniaszowi95. Później wysłannik króla złożył ofia-
rę i wrócił do Antiochii. Na tym zakończył się incydent z Heliodorem,
ale nie knowania Szymona, który oskarżył Oniasza o spowodowanie
nieszczęść, które spotkały królewskiego wielkorządcę, nazwał nawet
arcykapłana wrogiem ludu96. W wystąpieniu przeciwko arcykapłanowi
wspierał Szymona Apollonios, wobec czego Oniasz udał się na skargę
do króla, kierując się dobrem swego narodu i będąc przekonany, iż
bez królewskiej interwencji Szymon nie zaprzestanie swej oszczerczej
działalności97. Oniasz III zaprezentował się nam w całej sprawie jako
przywódca polityczny i religijny, choć niektórzy badacze kwestionują
taki pogląd, dowodząc iż arcykapłan nie był odpowiedzialny za kwe-
stie finansowe98. Żydowski arcykapłan nie był oczywiście niezależnym
władcą, lecz był poddanym króla i odpowiadał przed seleukidzką ad-
ministracją, ale dla Żydów był najważniejszym i najwyższym autoryte-
tem i żadne knowania Szymona nie mogły tego zmienić. Wspomnijmy,
iż Oniasz nie powrócił już ze swej podróży do Antiochii. W trakcie
pobytu w stolicy Seleucydów nastąpiła zmiana na tronie i Seleukosa
IV, który został zabity przez Heliodora99 lub zmarł w sposób natu-
ralny, zastąpił jego brat, Antioch IV Epifanes (175–164 przed Chr.).
Działo się to w roku 175 przed Chr., w którym to roku Oniasz stracił
też urząd arcykapłana na rzecz swego brata, Jazona, który zaoferował
93 2 Mch 3, 8–14.

94 2 Mch 3, 14–34.
95 2 Mch 3, 31–33.
96 2 Mch 4, 1–2.
97 2 Mch 4, 3–6.
98 D.W Rooke, Zadok’s Heirs: The Role and Development of the High Priesthood in An-
cient Israel, Oxford 2000, s. 270–271.
99 Tak Appian z Aleksandrii, Syriaca 45.
14103109
1
trzysta sześćdziesiąt talentów srebra, osiemdziesiąt talentów z innych

dochodów oraz dodatkowe sto pięćdziesiąt talentów, jeżeli otrzyma
prawo urządzenia gimnazjonu i efebejonu oraz zapisania mieszkańców
Jerozolimy jako Antiocheńczyków100. Urząd arcykapłana stał się w ten
sposób po raz pierwszy przedmiotem handlu.
4. Antioch IV Epifanes i „ohyda spustoszenia”
Jazon jako arcykapłan. Wielu badaczy dowodziło, iż podjęte przez

Antiocha IV prześladowania Żydów w Judei spowodowane były przez
jego chęć zhellenizowania swego państwa i ludności w możliwie naj-
większym stopniu. Problem w tym, iż trudno uznać go za jakiegoś fa-
natyka, który koniecznie chciał wpoić wszystkim grecką kulturę. Na
pewno interesowały go władza i pieniądze, nie różnił się tym od innych
władców. Historia zapamiętała go raczej niezbyt przychylnie, ale nie na-
leży zapominać, iż był całkiem sprawnym władcą, któremu przyświecał
jeden niezwykle istotny cel: konsolidacja państwa i odzyskanie utraco-
nych głównie na rzecz Partów terenów na wschodzie, do czego zresztą
prowadzić miała realizacja pierwszego celu, szczególnie w obliczu po-
tęgi Rzymu, która całkiem niedawna dotarła do wschodniej części ba-
senu Morza Śródziemnego. Zwróćmy uwagę, iż Antioch z pewnością
nie był żadnym oszalałym helenizatorem, bowiem w żadnym innym
miejscu swego królestwa, poza Judeą, nigdy nie wystąpił przeciwko ro-
dzimym kultom. Co więcej, atak na judaizm dotyczył wyłącznie Żydów
judejskich, nikt nie zakazywał Żydom babilońskim czy mieszkającym
w innych miejscach państwa seleukidzkiego praktykowania zwyczajów
ojców. Wątpliwe jest też przypisywanie królowi chęci zunifikowania re-
ligijnego państwa przez narzucenie wszystkim obywatelom kultu Zeu-
sa Olimpijskiego (dotychczas bóstwem dynastycznym Seleucydów był
Apollo), tym bardziej iż żadnemu Grekowi nie przyszło by to nawet do
głowy. Nie mówiąc już o prawdopodobnej rewolcie w całym królestwie.
Antioch nie był przecież głupcem. W gruncie rzeczy główna wina za
prześladowania spada na helenistyczne koła żydowskie, które chciały
wyplątać się z ograniczeń, nakładanych na nich przez judaizm. Owe
dążenia, które spowodowały zamieszanie i wewnętrzne walki w spo-
100 2 Mch 4, 8–9.
14103109
1
łeczeństwie żydowskim, wprowadzały niepotrzebny zamęt, a przede

wszystkim zakłócały realizację najważniejszego marzenia Antiocha IV:
renovatio monarchii Seleucydów, dlatego też król zdecydował się na
tak drastyczne kroki wobec ciągle sprawiającej kłopoty Judei.
Jazon, którego pierwotne imię brzmiało Jezus, wykorzystał w grun-
cie rzeczy okazję, jaką stworzył spór Oniasza III i Szymona. Nie jest
przy tym wykluczone, iż pod nieobecność brata wykonywał faktycz-
ne obowiązki najwyższego kapłana. Uzyskanie królewskiej zgody na
zhellenizowanie Jerozolimy było krokiem szczególnym, choć tak na-
prawdę nie znamy dokładnego zasięgu tego procesu. Bez wątpienia
gimnazjon był sztandarową instytucją każdego greckiego miasta, zaś
efebejon przeznaczony był głównie dla bogatych warstw, ponieważ
szkolenie w tej instytucji nie należało do zbyt tanich. Tak więc Jazon
jasno dawał do zrozumienia, dla kogo przeznaczona jest nowa polis
w Jerozolimie101. Zwróćmy przy tym uwagę, iż obydwie instytucje mia-
ły się znajdować pod osobistą kontrolą arcykapłana, który kreował się
tym samym na przywódcę nowej hellenistycznej wspólnoty w Jerozoli-
mie. Niektórzy wskazują, iż nominacja Jazona wprowadziła zasadniczą
zmianę w pozycji arcykapłana, który sprawował teraz również władzę
polityczną, a w każdym razie do niej pretendował, czego nie było wcze-
śniej102. Czy jednak rzeczywiście? Czy faktycznie poprzednicy Jazona
nie mieli też mniejszego lub większego znaczenia politycznego? Wiele
przypadków wskazuje, że większość z nich cieszyła się władzą poli-
tyczną, a przynajmniej miała znaczenie polityczne. Nieco inny obraz
wydarzeń przedstawia Józef Flawiusz, który stwierdza, iż niedługo po
wstąpieniu Antiocha IV na tron Oniasz III zmarł, a król mianował
na jego miejsce brata, bowiem syn arcykapłana był jeszcze nieletni103.
Mamy tu więc do czynienia z jak najbardziej pokojowym i prawnym
przejściem urzędu w nowe ręce. Na tym jednak nie koniec. Żydowski
historyk twierdzi dalej, iż to dopiero Menelaos i Tobiadzi kilka lat póź-
niej poprosili Antiocha o założenie w Jerozolimie gimnazjonu i przyję-
cie greckiego stylu życia104. Wydaje się, że relacja 2 Ks. Machabejskiej
zasługuje na większe zaufanie, tym bardziej że relacja Józefa jest zbyt
pogmatwana i niejasna.
101 V. Tcherikover, op. cit., s. 162.

102 D. Rooke, op. cit., s. 273–274.
103 Ant. 12, 237.
104 Ant. 12, 240–241.
14103109
1
Przyjmowanie greckiego stylu życia nie było niczym nowym, szcze-

gólnie dla elit, których sensem istnienia było zdobycie znaczącej pozy-
cji w społeczeństwie. Skoro ktoś nie urodził się Grekiem, to dla zro-
bienia kariery musiał przyjąć grecki styl życia. Dodatkowo, judaizm
był z punktu widzenia przynajmniej części elity społeczeństwa żydow-
skiego zbyt ekskluzywny i nakładał stanowczo zbyt wiele ograniczeń
(tak prozaicznych, mogłoby się wydawać, jak zakaz małżeństw mie-
szanych). Żydowskim hellenistom105 chodziło więc przede wszystkim
o poluzowanie tych ograniczeń, przy czym nie oznaczało to bynajmniej
wystąpienia przeciwko judaizmowi. Nie zapominajmy też, iż prośba
o hellenistyczne reformy nie wyszła od Seleucydów, lecz od żydow-
skiego arcykapłana, najważniejszej osoby w hierarchii społecznej ludu
wybranego. Za rządów ortodoksyjnie nastawionego do Prawa Onia-
sza III żadne zmiany w tym kierunku nie były możliwe, a jego wy-
jazd do Antiochii był znakomitą okazją, aby wykorzystać sytuację. Być
może Oniasz miał też proptolemejskie nastawienie, a ponadto Antioch
IV nie był prawnym sukcesorem Seleukosa IV i poparcie żydowskiej
arystokracji mogło mu się przydać106. Obydwie Księgi Machabejskie
nazywają żydowskich hellenistów pod wodzą Jazona mianem aposta-
tów, którzy porzucili święte przymierze. Potępieni zostali młodzieńcy
noszący greckie nakrycia głowy i kapłani, którzy woleli oddawać się
zmaganiom na arenie niż obowiązkom przy ołtarzu świątynnym107, co
więcej, niektórzy co bardziej gorliwi zwolennicy nowych porządków
odmówili nawet obrzezania108. Jazon jednak wprowadzając nowy po-
rządek zachował stary109, w każdym razie nie zachowały się żadne rela-
cje źródłowe, które mówiły by o jakichkolwiek zmianach w porządku
kultowym w świątyni. Mniej więcej trzy lata po objęciu urzędu przez
Jazona, prawdopodobnie w 172 r. przed Chr., wizytę w Jerozolimie
złożył sam Antioch IV, którego spotkało wspaniałe przyjęcie. Nie jest
wykluczone, iż król dokonał wówczas oficjalnej inauguracji nowej polis,
Antiochii w Jerozolimie110.
105 Na temat definicji pojęcia zob. J. Sievers, The Hasmoneans and their Supporters.
From Mattathias to the Death of John Hyrcanus I, Atlanta 1990, s. 21–22.
106 D. Gera, op. cit., s. 109–117.
107 2 Mch 4, 12–16.
108 1 Mch, 1, 15.
109 V. Tcherikover, op. cit., s. 165–167.
110 Ibidem, s. 165; J. C. VanderKam, From Joshua to Caiaphas. High Priests after Exile,
Minneapolis–Assen 2004, s. 202.
14103109
1
Menelaos i „ohyda spustoszenia”. Niedługo potem Jazon został

usunięty z urzędu i zastąpiony przez Menelaosa, brata Szymona, któ-
ry toczył spór z Oniaszem III. Po raz pierwszy więc w historii mamy
już nie tylko jednego, ale dwóch byłych arcykapłanów. Nie jest wy-
kluczone, iż nie był on w stanie zapłacić sumy, którą obiecał za pozy-
skanie urzędu, dlatego też Antioch IV mianował arcykapłanem Me-
nelaosa, który zaoferował 300 talentów więcej111. Jazon zaś znalazł na
razie schronienie w Ammonie, byłej rezydencji Tobiadów. Nawet jeżeli
Szymon i Menelaos należeli faktycznie do kapłańskiej rodziny Balga,
to ten ostatni był pierwszym arcykapłanem nie pochodzącym z rodu
Oniadów (choć Józef Flawiusz czyni go omyłkowo bratem Oniasza III
i Jazona). Co ciekawe, również jemu nie udało się zapłacić sumy obie-
canej Antiochowi IV za nominację, dlatego król kazał Sostratosowi,
komendantowi cytadeli jerozolimskiej, wywierać presję na Menelaosa.
Ponieważ jednak ten sposób też zawiódł, obydwaj zostali wezwani do
Antiochii112. Brat arcykapłana, Lizymach, miał tymczasowo wykony-
wać jego obowiązki. Jest to pierwszy przypadek osoby wykonującej
obowiązki najwyższego kapłana (czy też zastępcy), chyba że faktem
historycznym jest zastępowanie Oniasza III przez Jazona w czasie wi-
zyty tego pierwszego w Antiochii. Przy okazji, mamy tutaj też dowód
na dość wczesną obecność militarną Seleucydów w Jerozolimie113.
W tym czasie na arenę powraca Oniasz III, który najwyraźniej
przebywał przez cały ten czas w pobliżu seleukidzkiej stolicy, co za-
pewne nie przeszkadzało mu w trzymaniu ręki na pulsie i zdobywa-
niu informacji o sytuacji w Judei. Rewolta w miastach małoazjatyckich
zmusiła Antiocha do działania, dlatego też pozostawił on w stolicy jako
swego zastępcę Andronikosa. Wykorzystując nieobecność króla Me-
nelaos postanowił raz na zawsze pozbyć się Oniasza III, który wciąż
był dla wielu jedynym prawowitym arcykapłanem, dlatego też skradł
niektóre złote naczynia świątynne i podarował je Andronikowi, inne
zaś naczynia sprzedał Tyrowi i innym miastom114. Oniasz publicznie
zaprotestował przeciwko tej niegodziwości i ukrył się w sanktuarium
w Dafne w pobliżu Antiochii. Menelaos namówił Andronikosa, aby ten
zabił byłego arcykapłana; zastępca Antiocha udał się więc do Dafne,
111 2 Mch 4, 24–25.

112 2 Mch 4, 28–29.
113 J. VanderKam, op. cit., s 204.
114 2 Mch 4, 32.
14103109
1
namawiał Oniasza do wyjścia, co mu się w końcu udało i natychmiast

go zamordował115. Po powrocie Antiocha oburzeni Żydzi, a nawet nie-
którzy greccy mieszkańcy Antiochii, udali się do króla ze skargą. Król
publicznie upokorzył Andronikosa i kazał go stracić w miejscu śmierci
Oniasza. Niektórym może wydawać się dziwne zachowanie byłego ar-
cykapłana, który szukał schronienia w pogańskim sanktuarium. Po-
jawiły się nawet przypuszczenia, iż autor 2 Ks. Machabejskiej chciał
w ten sposób zdyskredytować świątynię w Leontopolis, założoną przez
Oniasza IV. Inni badacze dowodzili, iż w Dafne znajdowała się sy-
nagoga i to tam naprawdę ukrył się Oniasz116, a może po prostu nie
miał innego wyjścia, aby ratować życie. Zwróćmy jednak uwagę, iż źró-
dła pozabiblijne podają zupełnie inną przyczynę egzekucji Andronika.
Według Diodora Sycylijskiego zamordował syna Seleukosa IV i to był
właśnie powód kary117. Z kolei Jan z Antiochii dowodzi, iż tak napraw-
dę syn Seleukosa został zamordowany przez Antiocha, który odebrał
tron bratankowi i bał się, że kiedyś upomni się o swoje prawa, chcąc
jednak odsunąć od siebie podejrzenia zrzucił winę na Andronikosa.
Skądinąd być może obydwa powody egzekucji są prawdziwe. W koń-
cu Andronikos mógł rzeczywiście najpierw zabić młodego Seleucydę,
a później Oniasza, którego śmierć dała królowi pretekst do pozbycia
się niewygodnego zastępcy. Ponieważ zabójstwo młodego Antiocha
miało miejsce latem 170 r. przed Chr., jest prawdopodobne, iż śmierć
byłego arcykapłana możemy również datować na ten rok118.
Nie wiemy niestety czy Antioch IV był świadom roli, jaką odegrał
w zabójstwie Oniasza III Menelaos. Wkrótce jednak stanął w obli-
czu buntu w Jerozolimie, który spowodowały liczne przypadki święto-
kradztwa, jakie popełnił w mieście Lizymach za przyzwoleniem Mene-
laosa119. Próbował on stłumić zamieszki siłą, ale jego oddziały zostały
pokonane, a on sam zabity w pobliżu skarbca. W związku z tymi nie-
słychanymi zajściami wszczęto postępowanie również przeciwko same-
mu Menelaosowi, a sprawa została przedstawiona królowi przez trzech
członków żydowskiej rady starszych. Arcykapłan próbował przekupić
115 2 Mch 4, 33–34.

116 V. Tcherikover, op. cit., s. 469, przyp. 39; J. VanderKam, op. cit., s. 205, przyp. 259.
117 Bibliotheca Historica 30, 7, 2.
118 J. VanderKam, op. cit., s. 206.
119 2 Mch 4, 39.
14103109
1
jednego z królewskich doradców, Ptolemeusza, syna Dorymenesa, któ-

remu faktycznie udało się zmienić nastawienie Antiocha; ten ostatni
dodatkowo kazał stracić żydowskich wysłanników. Menelaos zaś zo-
stał uwolniony od wszystkich oskarżeń i pozostał na stanowisku, nadal
prześladując rodaków. Oburzeni mieszkańcy Tyru wyprawili zamordo-
wanym Żydom uroczysty pogrzeb120. Niebawem nadarzyła się okazja
powrotu Jazona, kiedy to Antioch IV rozpoczął w 169 r. przed Chr. swą
pierwszą wyprawę na Egipt (2 Mch mówi o drugiej wyprawie). Kiedy
w Judzie rozeszły się fałszywe pogłoski o śmierci króla, Jazon napadł
na Jerozolimę, a Menelaos schronił się w cytadeli. W końcu jednak
z powrotem wrócił do Ammonu121, stąd zaś uciekł do Egiptu, gdzie
zmarł na wygnaniu. Nie wiemy kiedy, ani w jaki sposób Jazon usłyszał
plotki o śmierci Antiocha, ale śmierć króla de facto kończyła kaden-
cję Menelaosa, którego mianował rzekomo zmarły król. Dodatkowo,
Jazon najwyraźniej liczył, że spotka się w Jerozolimie z dużo większą
pomocą i poparciem, dlatego zabrał ze sobą tylko około tysiąca ludzi.
W efekcie, jego próba powrotu do władzy skończyła się fiaskiem.
Łatwo się domyślić, iż Antioch otrzymawszy z Jerozolimy takie
wieści doszedł do wniosku, iż w Judei trwa właśnie rewolta. Sytuacja
wymagała więc właściwiej interwencji. Według 2 Ks. Machabejskiej
opuścił więc Egipt, wkroczył do Jerozolimy i zabił 40 tys. ludzi, a ko-
lejne 40 tys. sprzedał jako niewolników122. W towarzystwie Menelaosa
odważył się też sprofanować naczynia świątynne i ofiary złożone przez
innych królów. Dodatkowo skonfiskował tysiąc osiemset talentów
i pysznił się bezwstydnie swoimi dokonaniami123. 1 Ks. Machabejska
dużo mniej mówi o ofiarach w ludziach, podaje natomiast z dużą do-
kładnością, iż Antioch zabrał ze świątyni złoty ołtarz, świecznik i zwią-
zane z nim inne przedmioty, stół do chlebów pokładnych, naczynia do
libacji, czasze, złote kadzielnice, zasłonę, wieńce, złote ozdoby fasady
świątynnej i wszystko to połamał. Zabrał też odnalezione przez siebie
ukryte skarby124. Czyżby była to rekompensata za wciąż niespłacone
przez Menelaosa zobowiązania?
120 2 Mch 4, 47–50.

121 2 Mch 5, 5–7.
122 2 Mch 5, 11–14.
123 2 Mch 5, 21.
124 1 Mch 1, 20–24.
14103109
1
Na rabunku świątyni się jednak nie skończyło, ponieważ zostawił

w Judei swoich namiestników, aby nadal znęcali się nad Żydami. W Je-
rozolimie ustanowił Frygijczyka Filipa, większego barbarzyńcę niż jego
pan, na Gerizim zaś Adronikosa, obok nich zaś Menelaosa, który był
z nich najgorszy125. Obecność owego Filipa oznaczała w każdym razie
degradację pozycji niegodziwego arcykapłana. Ponadto władca seleu-
kidzki wysłał jeszcze przeciwko Żydom dowódcę Mizyjczyków, Apo-
loniusza na czele 22 tys. żołnierzy, aby wymordować wszystkich doro-
słych mężczyzn, a kobiety i młodzież sprzedać w niewolę. Po przybyciu
do Jerozolimy udawał przyjazne nastawienie i dopiero w dzień szabatu
kazał swym wojskom paradować z bronią i zabijać wszystkich, którzy
przyszli to oglądać. Następnie wpadł do miasta i wymordował wielu
ludzi126. Relację o tych wydarzeniach przekazuje też 1 Ks. Machabej-
ska, datując je na rok 167 przed Chr. W zależności od tłumaczenia An-
dronikos jest tu nazywany albo dowódcą Mizyjczyków, albo głównym
poborcą trybutu, w każdym razie jego wojska splądrowały i spaliły mia-
sto, niszcząc domy i otaczające je mury. Miasto Dawidowe natomiast
przekształcili w cytadelę, w której stacjonował grzeszny naród127. Owa
cytadela będzie złowrogim symbolem seleukidzkiego panowania aż do
czasów Szymona Machabeusza. Wydarzenia te poprzedzały dekrety
Antiocha IV, które zapoczątkują prześladowania Żydów; ich symbolem
stanie się „ohyda spustoszenia”.
1 i 2 Księga Machabejska przedstawiają owe dekrety w nieco od-
mienny sposób. Według 1 Mch Antioch wydał dekret nakazujący
wszystkich mieszkańcom królestwa, iż mają być jednym narodem i że
mają porzucić swoje obyczaje. Nakaz ten spodobał się nawet wielu
Izraelitom, którzy składali ofiary bożkom i znieważali szabat. Ponad-
to król wysłał swoich przedstawicieli do Jerozolimy i do innych miast
judzkich z poleceniem postępowania według nowych, obcych oby-
czajów. Król zakazał składania w świątyni jerozolimskiej ofiar cało-
palnych, ofiar krwawych i ofiar płynnych, nakazał znieważać szabat
i święta, zbezczeszczenie świątyni i świętych. W zamian miano sporzą-
dzić ołtarze, święte gaje i posągi bogów oraz składać na ofiarę mięso
świń i innych nieczystych według judaizmu zwierząt. Wprowadzono
też zakaz obrzezania synów. Każdy, kto nie zastosuje się do rozkazu
125 2 Mch 5, 22–23.

126 2 Mch 5, 23–26.
127 1 Mch 1, 29–40.
14103109
1
króla, miał być karany śmiercią. Symbolem nowego porządku stała się
wybudowana 15 dnia miesiąca Kislew na ołtarzu całopalenia „ohyda
spustoszenia” (grudzień 167 r. przed Chr.)128. Według 2 Mch król wy-
słał starca z Aten (wulgarne określenie Antiocheńczyka), aby zmuszał
Żydów do odstępstwa od ojczystych praw i do łamania praw Bożych.
Mieli oni zbezcześcić własną świątynię, którą chcieli oddać Zeusowi
Olimpijskiemu, a świątynię na Górze Gerizim mieli z kolei oddać
Zeusowi Kseniosowi. Wszędzie panowała niegodziwość, a świątynia
była pełna rozpusty i uczt. Ołtarz pokryty był niegodziwymi ofiarami,
zakazanymi przez Prawo. Nie wolno było obchodzić szabatu i innych
świąt, nie wolno nawet było przyznawać, iż jest się Żydem. Zakazano
obrzezania, a wszyscy, którzy nie chcieli przyjąć greckich obyczajów,
mieli być karani śmiercią129. Trudno powiedzieć, jaką rolę odgrywał
w tym wszystkim Menelaos, ponieważ jednak pozostał na urzędzie, to
wydaje się, iż nie oponował czynnie przeciwko prześladowaniom130, co
nie znaczy, że brał w nich aktywny udział. Inna sprawa, że właściwie
nie bardzo wiadomo, jaka była teraz jego pozycja, skoro Antioch wydał
judaizmowi i Żydom w Judei wojnę. Czy wciąż postrzegał Menelaosa
jako arcykapłana. Pytanie to musi niestety pozostać bez odpowiedzi.
Jakie przyczyny skłoniły Antiocha do tak drastycznych kroków?
Niestety, zachowane źródła nie są tu zbyt pomocne, tym bardziej że
prezentują w większości tylko żydowski punkt widzenia. Według czę-
ści badaczy prześladowania spowodowali żydowscy helleniści w ro-
dzaju Menelaosa czy Tobiadów, którzy chcieli usunąć z judaizmu te
elementy, które odróżniały go od innych religii. Mówiąc innymi słowy,
chcieli zdjąć owe pęta ekskluzywności, które ich zdaniem powodowa-
ły, że odbierano ich jako barbarzyńców131. Wskazywano ponadto, iż
w cytadeli mogli mieszkać Syryjczycy, którzy sprzeciwiali się żydow-
skim obyczajom. Jest w tym sporo racji, ale pamiętajmy, iż żydowscy
helleniści na pewno nie domagali się zmian religijnych, a już szcze-
gólnie tak drastycznych, które równały się w praktyce likwidacji juda-
128 1 Mch 1, 1–61.

129 2 Mch 6, 1–11.
130 D. Rooke, op. cit., s. 278.
131 Zob. E. Bickermann, The God of the Maccabees, w: idem, Studies in Jewish and
Christian History, 2, Leiden 2007, s. 1025–1149; M. Hengel, Judaism and Hellenism.
Studies in Their Encounter in Palestine during the Early Hellenistic Period, 1, Philadel-
phia 1974.
14103109
1
izmu. Inni badacze dopatrują się wybuchu w Jerozolimie chasydzkiej

rewolty, skierowanej przeciwko i Menelaosowi i Jazonowi. W konse-
kwencji Antioch uznał, iż religia Jahwe jest źródłem ciągłych niepoko-
jów w regionie i zdecydował się ją zakazać. W zamyśle tym wsparli go
Syryjczycy, którzy zamieszkiwali jerozolimska cytadelę. Mogli oni mieć
swoje zdanie w zakresie polityki religijnej i nie chcieli przestrzegać ży-
dowskich rytuałów132. Nie zapominajmy przy tym, iż prześladowania
rozpoczęły się wkrótce po fiasku drugiej wyprawy Antiocha do Egiptu
w 168 r. przed Chr., zakończonej jego upokorzeniem przez rzymskiego
wysłannika, Popiliusza Lenasa. Jeżeli jest prawdą, iż Seleucyda miał
dość wybuchowy charakter, to możemy sobie tylko wyobrazić, w jakim
stanie musiał się znajdować po wymuszonym odwrocie znad Nilu. A tu
Żydzi ciągle sprawiali kłopoty.
Wspomnijmy w tym miejscu postać Oniasza IV, prawdopodob-
nie najstarszego syna Oniasza III, założyciela świątyni w Leontopolis
w Egipcie. Źródłem do jego historii są relacje Józefa Flawiusza, któ-
re jednak często są ze sobą sprzeczne, co nie ułatwia rekonstrukcji
właściwego biegu wydarzeń. W Bellum Iudaicum Józef informuje nas
o tarciach wśród żydowskich możnych w czasie sporu Antiocha IV
z Ptolemeuszem VI. Jeden z najwyższych kapłanów, Oniasz, wygnał
z Jerozolimy synów Tobiasza, którzy znaleźli schronienie u Seleucy-
dy i byli jego przewodnikami w inwazji na Judeę. Król z wielką ar-
mią zdobył Jerozolimę, zabił wielu zwolenników Ptolemeusza, splą-
drował świątynię i przerwał codzienne rytuały na okres trzech i pół
roku. W obliczu tych wydarzeń arcykapłan Oniasz uciekł do Egiptu,
gdzie otrzymał od króla posiadłość w nomie heliopolitańskim. Tam
zbudował małe miasto na kształt Jerozolimy i świątynię podobną do
tej w stolicy133. Wydaje się dość oczywiste, iż owym sporem dwóch
hellenistycznych władców musiała być szósta wojna syryjska w latach
169–168 przed Chr. Nie bardzo tylko wiadomo, co w tym wszystkim
robił Oniasz IV. Próbowano dowodzić, że Józef Flawiusz po prostu
pomylił go z Jazonem, co przecież nieraz mu się zdarzało (zauważ-
my, że żydowski historyk nie odnotował też w swych dziełach faktu,
iż Antioch wyprawiał się do Egiptu dwukrotnie). Wskazywano też, że
pomylił on chronologię i tak naprawdę odnosi się do własnej informacji

133 BI 1, 31–33.
14103109
1
o wygnaniu Tobiadów przez Oniasza w 171 r. przed Chr. oraz do ataku

Jazona na Menelaosa w roku 168 przed Chr., w następstwie którego
Antioch zdecydował się na radykalne rozwiązanie problemu buntują-
cych się ciągle Żydów134. Niezależnie od chronologicznych zawirowań
relacji Józef wyraźnie wiąże ucieczkę Oniasza do Egiptu z religijnymi
prześladowaniami ze strony Seleucydy, choć miała ona nastąpić dopie-
ro po okresie zawieszenia kultu świątynnego, a więc dopiero w 164 r.
przed Chr. Najbardziej zdumiewający jest jednak fakt, iż Oniasz nazy-
wany jest arcykapłanem. Nie mógł być to jednak przecież Oniasz III,
który już nie żył135.
O korzeniach świątyni w Leontopolis Józef pisze ponownie w dal-
szej części Bellum Iudaicum, gdzie jednak nazywa Oniasza jednym
z arcykapłanów i synem Szymona, co mogłoby oznaczać Oniasza III.
Również tutaj mamy do czynienia z ucieczką do Egiptu i osiedleniem
się w nomie Heliopolis, gdzie zamierzał wybudować świątynię Jah-
we, kierując się nie honorowymi motywami, ale raczej, aby stać się
rywalem Żydów w Jerozolimie136. Ponieważ w genealogii arcykapła-
nów zaprezentowanej w Antiquitates Józef określa jako syna Szymona
arcykapłana Oniasza III, wydaje się, że tutaj mowa jest rzeczywiście
o Oniaszu IV. W tym samym dziele żydowski historyk dodatkowo
komplikuje sprawę, datuje bowiem ucieczkę Oniasza, którego identyfi-
kuje tym razem jako syna arcykapłana (Menelaosa zaś jako jego stryja),
do Egiptu na czas egzekucji Menelaosa i mianowania arcykapłanem
Alkimosa, a więc na rok 162 przed Chr. Oniasz otrzymał w Egip-
cie ziemię w nomie Heliopolis i zbudował tam świątynię137. Wydaje
się, iż uwzględniając wszystkie pomyłki Józefa można przyjąć, iż po
utracie urzędu arcykapłana przez Oniasza III jego prawowity następ-
ca Oniasz IV pozostał w Jerozolimie. Nie jest wykluczone, iż stał na
czele opozycji przeciwko Seleucydom, szczególnie po zamordowaniu
ojca w 170 r. przed Chr. i wyniesieniu do arcykapłaństwa Menelaosa.
W czasie pierwszej wyprawy Antiocha do Egiptu, kiedy już osiągnął
wiek wystarczający do objęcia dziedzictwa, udało mu się wygnać z Je-
rozolimy Menelaosa i popierających go Tobiadów. Trudno powiedzieć
czy akcja ta była w jakikolwiek sposób skorelowana z działaniami Jazo-

135 J. VanderKam, op. cit., s. 216.
136 BI 7, 420–436.
137 Ant. 12, 387–388.
14103109
1
na (czy mamy rozumieć, iż Jazon dobrowolnie chciał zrzec się urzędu

na rzecz bratanka), jak też czy Oniasz IV pozostawał w Judei, co mo-
gło być jedną z przyczyn rozpoczęcia prześladowań judaizmu i Żydów
przez Antiocha IV. 1 i 2 Ks. Machabejska całkowicie go ignorują138.
Problem w tym, iż poruszamy się tu bardziej w sferze spekulacji niż
sprawdzalnych faktów, tym bardziej iż Józef podaje też np., że o zgodę
na wybudowanie gimnazjonu w Jerozolimie mieli poprosić Menelaos
i Tobiadzi, a nie Jazon139. Mamy tu jednak najwyraźniej do czynie-
nia z pewną interpretacją źródeł, z jakich korzystał żydowski historyk
i własnymi dodatkami. Tak więc Józef faktycznie mógł wiedzieć o nie-
udanej próbie przejęcia władzy przez Oniasza IV, która też mogła być
jednym z powodów ostrych posunięć Antiocha IV w 167 r. przed Chr.
5. Powstanie Machabeuszy
Wybuch powstania. Juda Machabeusz. W każdym razie na prze-

śladowania judaizmu i ludności żydowskiej zareagował kapłan Mata-
tiasz i jego pięciu synów. Co ciekawe, relacje źródłowe sugerują, iż
przed wystąpieniem Machabeuszy140 w Judei nie istniał w zasadzie
żaden opór przeciwko działaniom Antiocha, co nie jest bynajmniej
prawdą. Fakt przemilczenia oporu przez źródła wynika głównie z po-
zycji rodu, który wyzwolił Żydów spod ucisku, narodowych bohaterów,
którym chciano oddać całą chwałę. Ks. Daniela jednak, która powstała
w okresie powstania machabejskiego, wyraźnie mówi o wcześniejszych
mądrych przywódcach, stojących na czele oporu141. Nawet Księgi Ma-
chabejskie mówią o wielu uciekinierach, którzy kryli się na pustyni,
na pewno nie w celach pokojowych. Spośród nich wyłonią się Hasi-
dim, którzy przyłączą się do Machabeuszy, a później staną się wro-
gami rodu hasmonejskiego. Co więcej, jest dość prawdopodobne, iż
ów ruch oporu pojawił się jeszcze przed dekretami Antiocha IV jako
reakcja na reformy hellenistów w Judei. Powstanie Machabeuszy roz-
poczęło się w Modiin, prawdopodobnie gnieździe rodowym Machabe-
138 J. VanderKam, op. cit., s 219.

139 Ant. 12, 239–241.
140 Mimo iż w literaturze coraz częściej mówi się o synach Matatiasza jako Hasmone-
uszach, używam w odniesieniu do nich również tradycyjnego określenia.
141 Dn 11, 33nn.
14103109
1
uszy. Rewolta rozpoczęła się wraz z przybyciem do miasta królewskich

oficerów, których zadaniem było zmuszenie mieszkańców do odda-
wania czci pogańskim bożkom. Oficer dowodzący zażądał, aby Ma-
tatiasz, jako osoba wielce poważana w mieście, osobiście złożył ofiarę,
aby dać przykład innym do naśladowania, jednak kapłan odmówił142.
Przynajmniej w tym momencie ani jemu, ani jego synom nie zagrażało
żadne niebezpieczeństwo, ale nagle pojawił się człowiek, który zgłosił
się na ochotnika do złożenia ofiary. Matatiasz zabił więc owego ofice-
ra i wolontariusza143 i natychmiast po tym wydarzeniu wraz z synami
uciekł w góry lub na pustynię (najlepszym wyborem były zapewne góry
Gofna, niedaleko od Modiin). Po rozejściu się wieści o wydarzeniach
w Modiin do Matatiasza i jego synów dołączali wciąż nowi ochotnicy,
gotowi walczyć z hellenistami i Seleucydami. Zebrane w ten sposób
oddziały, które szybko przekształcą się w machabejską milicję, zaczęły
od akcji przeciwko tym mieszkańcom, którzy opowiedzieli się po stro-
nie hellenistów, atakowano ich domy, niszczono pogańskie ołtarze, na
razie nie próbowano zdobywać miast, ani tym bardziej Jerozolimy. Nie
jest łatwo odpowiedzieć na pytanie, jakie efekty przynosiły te akcje,
choć bez wątpienia szeregi powstańcze rosły, nie należy sobie jednak
wyobrażać, że były one w stanie na tym etapie zmienić w jakikolwiek
sposób sytuację w Judei144. Najważniejsze było chyba to, iż powstanie
w ogóle wybuchło i to przede wszystkim pod hasłem obrony religii
przodków, dlatego ataki na hellenistów w pierwszej fazie powstania
były tak istotne. Mniej więcej po roku zmarł Matatiasz (166/165 r. przed
Chr.), który ze względu na swój wiek i tak nie mógł w zbyt intensywny
i skuteczny sposób kierować rewoltą. Zgodnie z jego wolą przywódz-
two nad powstańcami miał przejąć najstarszy syn Szymona145. Władza
przeszła jednak nagle w ręce młodszego brata, Judy Machabeusza, od
którego przydomka bierze nazwę całe powstanie. Nie wiemy, dlaczego
doszło do tej zmiany, ani jakie były jej powody. Niektórzy badacze do-
wodzą, że mamy tu do czynienia z przeniesieniem późniejszej pozycji
Szymona na czasy znacznie wcześniejsze, choć zapewne on sam zrezy-
gnował z przywództwa, znając swego brata, który przejawiał większą
142 1 Mch 2, 17–22; Ant. 12, 269.

143 Ant. 12, 270; BI 1, 36; 1 Mch 2, 23–25.
144 E. Dąbrowa, The Hasmonaeans and their State. A Study in History, Ideology, and the
Institutions, Kraków 2010, s. 19.
145 Ant. 12, 283–284; 1 Mch 2, 65–66.
14103109
1
energię i lepiej znał się na prowadzeniu wojny146. Sam Matatiasz zresz-

tą stwierdził, iż Szymon bardziej nadaje się na przywódcę politycznego
niż wojskowego147. Warto zauważyć, iż stał on zawsze u boku Judy,
a później Jonatana, aż w końcu sam doczekał się władzy.
W początkowym okresie swoich rządów Juda nadal kontynuował
głównie walkę z żydowskimi hellenistami, przygotowując się jednakże
również do znacznie poważniejszego starcia z wojskami seleukidzki-
mi. Wydaje się, iż udało mu się zebrać około 6 tys. żołnierzy148. Sta-
cjonujące w Jerozolimie oddziały seleukidzkie pod wodzą Sostratosa,
wobec postępujących sukcesów Judy, który ciągle rozszerzał obszar,
na którym operowały jego oddziały i któremu udało się zdobyć kilka
strategicznych punktów, uznały, iż nie są w stanie same stawić czoła
powstańcom. Dlatego też władze w Antiochii bez przerwy otrzymy-
wały z jerozolimskiej cytadeli prośby o przysłanie armii, która byłaby
w stanie stłumić powstanie. Dodatkowym problemem było ukształto-
wanie terenu, powodujące, iż poruszające się po Judei wojska często
znajdowały się w dolinach, nad którymi górowały wzgórza, z których
można było łatwo przeprowadzać ataki bez większych strat w ludziach.
W każdym razie pierwszym seleukidzkim oficerem spoza Judei, który
wyruszył przeciwko Judzie, był Apollonios, stojący na czele eparchii Sa-
marii, której podlegała Judea w czasach panowania Seleucydów. Wyda-
je się, iż oddziały samarytańskie nie były zbyt liczne. Do bitwy doszło
prawdopodobnie w pobliżu wioski Lebonah w ziemi Efraima i zakoń-
czyła się ona zwycięstwem Judy Machabeusza149. Największym sukce-
sem tej bitwy było z pewnością zdobycie przez powstańców znacznych
ilości broni, bowiem w Judei broni jeszcze wówczas nie produkowano.
Klęska Apolloniosa uświadomiła Antiochii, że zgniecenie powstania
machabejskiego trzeba powierzyć większym siłom, bowiem Juda Ma-
chabeusz i powstańcy żydowscy wyrośli na istotnego wroga. Zadanie to
otrzymał namiestnik prowincji Syria i Fenicja, Ptolemeusz, syn Dory-
menesa. Armią prowincji dowodził Seron, który otrzymał informacje
o wszystkich pułapkach, jakie czekają jego żołnierzy w Judei i postano-
wił użyć publicznej drogi, która wiodła do Jerozolimy przez wąwóz Bet-
146 Zob. E. Dąbrowa, op. cit., s. 20.

147 1 Mch 2, 65.
148 2 Mch 8, 1.
149 1 Mch 3, 10–11.
14103109
1
Choron150. Wydaje się, iż Seron miał do swojej dyspozycji około ośmiu

do dziesięciu tysięcy żołnierzy, natomiast oddziały w dyspozycji Judy
były znacznie mniej liczne. Na korzyść strony żydowskiej przemawiał
jednak fakt, iż armia seleukidzka poruszała się wąwozem Bet-Choron,
wojska żydowskie zaś znajdowały się nad nimi, na wzgórzach. Atak
z zaskoczenia spowodował śmierć około ośmiuset żołnierzy Serona,
zginął też on sam, co stało się dodatkową przyczyną pójścia jego wojsk
w rozsypkę151. Druga już klęska ponowiła prośby o pomoc ze strony
garnizonu seleukidzkiego i pogańskich mieszkańców Jerozolimy, ale
Antioch IV był wtedy zajęty kampanią na Wschodzie. Pozostawił więc
załatwienie problemu Judei swemu wicekrólowi, Lizjaszowi152, który
z pewnością nie otrzymał aż połowy armii królestwa i połowy słoni153.
Wydaje się, że król i władze w Antochii wciąż nie przywiązywały do
powstania machabejskiego należytej wagi. Zadanie stłumienia powsta-
nia otrzymali Nikanor i Gorgiasz, którzy mieli do swojej dyspozycji
około 20 tys. żołnierzy. Swój główny obóz założyli w Emmaus. Juda
Machabeusz miał do swojej dyspozycji około 6 tys. żołnierzy. Infor-
macje o koncentracji oddziałów Judy doprowadziły do podziału wojsk
seleukidzkich. Nikanor z głównymi siłami pozostał w obozie, zaś Gor-
giasz miał zaatakować żołnierzy machabejskich, obozujących w Mispa.
Seleukidzki dowódca nie znalazł ich tam jednak, bowiem w tym sa-
mym czasie atakowały one obóz pod Emmaus. Juda odniósł sukces
i wojska Seleucydów rzuciły się do ucieczki, a oddziały Gorgiasza nie
widząc nadziei na sukces wycofały się na tereny dawnej Filistii154.
W obliczu tak niekorzystnego biegu wypadków sprawy w swoje ręce
postanowił wziąć Lizjasz i wyruszył do Judei, choć nie znamy niestety
dokładnych rozmiarów jego armii; z kolei rozmiary armii Judy oblicza
się na około 10 tys. żołnierzy, co nie jest nieprawdopodobne, bowiem
sukcesy Machabeusza mogły spowodować napływ nowych ochotni-
ków (przypuszcza się w każdym razie, iż armia seleukidzka trzykrotnie
przewyższała liczebność wojsk Judy, co dawałoby liczbę około 30 tys.
żołnierzy). Armia Lizjasza została skoncentrowana w Mareszcha
(Marissie) w Idumei i stąd wyruszyła w kierunku Jerozolimy. Doszła
150 BI 2, 228; 5, 58.

151 Ant. 12, 292.
152 1 Mch 3, 32.
153 1 Mch 3, 34–36.
154 1 Mch 4, 16–20.
14103109
1
w końcu do twierdzy Beth-Zur, gdzie na jej drodze stanęła armia Judy

Machabeusza, która odniosła kolejny sukces155. W każdym razie, nie
jest wykluczone, iż list o amnestii i zgodzie na życie Żydów według
praw przodków, który otrzymał arcykapłan Menelaos (zob. niżej), był
wynikiem kompromisu zawartego po bitwie między Judą a Lizjaszem,
potwierdzonym później przez samego Antiocha IV. Zwycięstwo Judy
doprowadziło do odzyskania kontroli nad Jerozolimą (z wyjątkiem
cytadeli) i uroczystego przywrócenia kultu w świątyni jerozolimskiej
w grudniu 164 r. przed Chr.
Kolejne miesiące zajęły ograniczone działania Judy zmierzające do
wyzwolenia żydowskich miejscowości spod panowania hellenistów lub
obcych plemion. Kampanie te, prowadzone poza terytorium Judei,
m.in. w Idumei, Zajordaniu, Gileadzie, Galilei, wspierane były częścio-
wo przez Nabatejczyków. Z niektórych terenów wyzwolona ludność ży-
dowska była ewakuowana do Judei. Nieobecność Judy i jego braci w sa-
mej Judei sprowadziła dodatkowe kłopoty. Oddziałami machabejskimi
dowodzili tam Józef i Azariasz, którzy wbrew wyraźnemu zakazowi
wdali się w walkę z Gorgiaszem, który sprawował teraz namiestnictwo
eparchii Idumei. Niestety, ponieśli klęskę i stracili dwa tysiące ludzi,
co było poważną stratą, biorąc pod uwagę rozmiar całej armii Judy
Machabeusza156. Na szczęście jego powrót uspokoił sytuację w Judei.
Zauważmy, iż Menelaos wciąż pozostawał na urzędzie arcykapłana,
choć z pewnością nie wykonywał swych kultowych obowiązków. Ską-
dinąd nic nam nie wiadomo o jego roli w okresie prześladowań, ani
bezpośrednio później, kiedy wybuchło już powstanie Machabeuszy.
Pojawia się on jeszcze w trzecim liście zamieszczonym w 2 Mch 11,
gdzie występuje jako mediator pomiędzy Antiochem IV a ludnością
żydowską, która chciała powrócić do swoich domów i oddać się swoim
codziennym sprawom157. Mamy tu odzwierciedlenie decyzji o amne-
stii, do której zaproponowania zmusiły Antiocha porażki jego wojsk.
List skierowany jest do starszyzny żydowskiej, a sam Menelaos mu-
siał wybrać się na spotkanie z królem daleko na Wschód, gdzie akurat
władca prowadził kampanię. Nagły zwrot w postępowaniu arcykapłana
spowodowały bez wątpienia niespodziewane zwycięstwa Judy Macha-
155 1 Mch 4, 34; 2 Mch 10–11; Ant. 12, 314.

156 1 Mch 5, 57, 62.
157 2 Mch 11, 27–33; na temat owych czterech listów zob. D. Gera, op. cit., s. 239–
253.
14103109
1
beusza i Menelaos mógł rzeczywiście odegrać jakąś rolę w propozycji

amnestyjnej Antiocha, aby wytrącić oręż z ręki Machabeuszy. Nie na
wiele się to jednak zdało, bowiem był on postrzegany jako uzurpator,
niegodzien sprawowania urzędu arcykapłana, do którego nie miał żad-
nych praw158. Trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że cały ruch machabejski,
w tym sami bracia, okazywali swe oddanie tradycji, odnosząc się do
religii z najwyższym szacunkiem i skrupulatnie przestrzegając wszel-
kich przepisów kultowych.
Wreszcie Menelaos znalazł śmierć w związku z kolejną inwa-
zją wojsk seleukidzkich pod wodzą Antiocha V Eupatora i Lizjasza
(164/163 r. przed Chr.; 1 Mch datuje inwazję na 163/162 r. przed
Chr.)159. Spowodowała ją próba opanowania przez Judę Machabeusza
cytadeli jerozolimskiej, który rozpoczął jej blokadę. Była ona jednak
nieszczelna i obrońcy zdołali wysłać do Antiochii apel o pomoc. Armia
zebrana przez Lizjasza stanowiła bez wątpienia trzon sił seleukidzkich,
towarzyszyły jej też słonie bojowe. W wyprawie brał również udział
arcykapłan, który prosił młodego króla o przywrócenie mu władzy
w Judei. Lizjasz jednak poinformował króla, że to Menelaos winien
jest wszystkim kłopotom, przez co Antioch kazał go stracić w Beroi,
gdzie zrzucono go z wieży i pozbawiono grobu160. Z cytowanego frag-
mentu dowiadujemy się przede wszystkim, iż Menelaos najwyraźniej
przebywał w Antiochii, co po zdobyciu Jerozolimy przez Judę było jak
najbardziej zrozumiałe. Przywódca powstania machabejskiego zbudo-
wał na Górze Syjon cytadelę, a odmowa jej zniszczenia była bezpo-
średnią przyczyną inwazji Antiocha V, który co prawda poniósł klęskę
w bitwie, ale za to zburzył mury wokół Syjonu161. Tak więc list króla do
Lizjasza zwracający Żydom świątynię był potwierdzeniem istniejącego
w tym momencie status quo162.
Postępy armii seleukidzkiej, która zdobyła m.in. Beth-Zur, zmusiły
Judę do zwinięcia oblężenia cytadeli jerozolimskiej i skoncentrowania
swych sił w Beth-Zacharia, niedaleko Beth-Zur. W stoczonej tu bitwie
armia żydowska poniosła klęską, w dużym stopniu za sprawą słoni,
158 D. Gera, op. cit., s. 247–248.

159 2 Mch 13, 1–1; 1 Mch 6, 20.
160 2 Mch 13, 3–8.
161 1 Mch 6, 62.
162 2 Mch 11, 25.
14103109
1
a brat Judy, Eleazar stracił życie163. Sam Juda zmuszony był oddać Je-
rozolimę i uciec w góry Gofna. Bracia Machabeusze znaleźli się więc
w gruncie rzeczy w punkcie wyjścia. Antioch V i Lizjasz nie popełnili
jednak błędu Antiocha IV i pozostawili religię żydowską i żydowskie
obyczaje w spokoju164, choć fortyfikacje w pobliżu świątyni zostały
zniszczone. Po śmierci młodego Antiocha V w 162 r. przed Chr. tron
objął Demetriusz I, który wysłał do Jerozolimy Bakchidesa, satrapę
prowincji transeufrateńskiej, aby przekazał nominację na nowego ar-
cykapłana Alkimosowi, pochodzącemu z rodu Oniadów165. Posunię-
cie to miało jeszcze bardziej osłabić pozycję Judy Machabeusza, który
powrócił do walki partyzanckiej z częścią armii seleukidzkiej, którą
pozostawił w Judei Bakchides. Nominacja nowego arcykapłana spo-
wodowała przede wszystkim odsunięcie się od Machabeuszy Hasidim,
którego prawa do urzędu postrzegali jako w pełni uzasadnione i zgod-
ne z prawem. Alkimos próbował wprowadzić w świątyni zmiany, które
miały stopniowo zasypywać przepaść między Żydami i poganami, stra-
cił więc szybko wsparcie Hasidim, których przywódców zresztą wymor-
dował. Na prośbę arcykapłana do Judei ponownie przybył Nikanor,
który próbował lub też udawał, iż próbuje, osiągnąć pokój z Judą, któ-
rego w tym samym czasie próbował jednak pojmać. Co ciekawe, 2 Ks.
Machabejska oferuje nieco lepszy obraz Nikanora, który miał nawet
odmówić walki z Judą, miał go darzyć wielkim szacunkiem166. W koń-
cu, podjął nową kampanię i po raz pierwszy wojska seleukidzkie mogły
bez większych przeszkód operować po drogach Judei. Nie zniechęciło
to jednak Judy, któremu udało się odnieść nawet nad Nikanorem nie-
wielkie zwycięstwo, co miało przede wszystkim efekt psychologiczny,
przywracając oddziałom żydowskim wiarę w ostateczne zwycięstwo167.
Dodatkowo, postępowanie Nikanora wobec kapłanów i ludności było
niezbyt przyjazne, co spowodowało napływ nowych ochotników pod
sztandary Judy. Co więcej, armia Judy już wkrótce odniosła kolejny
sukces w bitwie pod Adasą, w której zginął sam Nikanor, powodując
ucieczkę jego wojsk. Żydowscy żołnierze zawzięcie jednak ścigali swo-
ich wrogów i po całym dniu walk armia seleukidzka została zupełnie
163 1 Mch 6, 34–37; BI 1, 45.

164 1 Mch 6, 60–61; Ant. 12, 282.
165 1 Mch 7, 8.
166 2 Mch 14, 18–19.
167 1 Mch 7, 31–32.
14103109
1
zniszczona. Klęska i śmierć Nikanora wyzwoliły energiczną reakcję

Demetriusza I, który wysłał do Judei swoje najlepsze oddziały pod do-
wództwem Bakchidesa168. Tak szybkie działanie zapewne zaskoczyło
powstańców, bowiem dotychczas wojska seleukidzkie po doznanej klę-
sce reagowały dość wolno, dając żydowskim bojownikom możliwość
na odbudowę nadwątlonych sił169. Wiosną 160 r. przed Chr. armia se-
leukidzka, w sile około 22 tys. żołnierzy, dotarła do Jerozolimy. Do de-
cydującej bitwy doszło pod Elasą, w której Juda i jego żołnierze ulegli
przeważającym siłom Bakchidesa170. Sam Juda zginął i został pocho-
wany w Modiin. Ocaleli z bitwy powstańcy oraz pozostali bracia Ma-
chabeusze wycofali się na Pustynię Judzką. Warto zadać w tym miejscu
pytanie, dlaczego właściwie Juda zdecydował się na stoczenie bezna-
dziejnej walki? Badacze wskazują, iż powstanie wypalało się, straciło
swój impet i atrakcyjność, tym bardziej że Seleucydzi zaniechali prze-
cież prześladowań i czynili wobec Żydów nowe koncesje. Co więcej, nie
jest wykluczone, iż Juda nie dążył do pełnej niepodległości Judei, zado-
walając się ewentualną szeroką autonomią pod rządami seleukidzkimi.
Dlaczego nie chciał niepodległego państwa? Bo nie miał ku temu sił
i środków. Już samo zapewnienie bezpieczeństwa świątyni jerozolim-
skiej było niezwykle trudnym zadaniem. Ponadto Juda zdawał sobie
sprawę, iż państwo seleukidzkie wciąż reprezentuje znaczną potęgę,
a on właśnie stracił poparcie Hasidim i stanął w obliczu ponownego
przejęcia władzy przez hellenistów. Stąd też zresztą być może wzięło
się nawiązanie kontaktów z Rzymem, tyle że spóźnione. W końcu Juda
wybrał rozwiązanie ostateczne – śmierć na polu bitwy171. Ostateczna
klęska Judy Machabeusza nie oznaczała bynajmniej końca powstania,
żyli bowiem jeszcze jego bracia, a poza tym trzeba pamiętać, iż mimo
energicznych działań Demetriusza I, państwo Seleucydów było już tyl-
ko cieniem dawnej potęgi, co zresztą miało też swój wpływ na sukcesy
powstania machabejskiego. Nie bez znaczenia była też ciągła walka
w łonie rodu panującego, która w następnych latach przybierze na
sile i stanie się jednym ze źródeł ostatecznego zwycięstwa ostatniego
z Machabeuszy, Szymona. Nie należy też zapominać o postawie lud-
ności żydowskiej, która w swej ogromnej większości pozostała wierna
168 1 Mch 9, 1.
169 E. Dąbrowa, op. cit., s. 32.
170 1 Mch 9, 14–18.
171 E. Dąbrowa, op. cit., s. 32–34.
14103109
1
judaizmowi i obyczajom przodków, popierając powstanie i występując

przeciwko rodzimym hellenistom. To był zresztą podstawowy błąd ży-
dowskich hellenistów, którzy naiwnie wierzyli, iż ich reformy w duchu
hellenistycznym zyskają poparcie większości społeczeństwa. Srodze się
jednak zawiedli.
Jonatan Machabeusz. Na nowego przywódcę niedobitki powstań-
ców wybrały Jonatana Machabeusza. W początkowym okresie jego
rządów nie był on w stanie prowadzić żadnych poważniejszych operacji
militarnych, powracając do taktyki partyzanckiej. W tych potyczkach
stracił życie kolejny z braci, Johanan, który zginął z rąk Arabów. W ten
sposób przy życiu pozostało już tylko dwóch braci, Jonatan i Szymon.
W 159 r. przed Chr. zmarł arcykapłan Alkimos172 i przez następne
siedem lat urząd ten pozostawał nieobsadzony. Po jego śmierci Judeę
opuścił również Bakchides, być może ufając w siły seleukidzkie, które
pozostawiał, a może wierząc również, iż sytuacja została spacyfikowa-
na. Rzeczywiście następne dwa lata upłynęły w spokoju, tym bardziej
iż Jonatan nadal nie był wystarczająco silny, aby podjąć działania na
szerszą skalę. Ograniczał się on głównie do akcji przeciwko rodzimym
hellenistom, którzy skarżyli się rządowi w Antiochii i wzywali do skoń-
czenia z powstaniem raz na zawsze, póki jeszcze siły powstańcze nie
zostały odbudowane. W efekcie w 158 r. przed Chr. Bakchides zorga-
nizował nagły rajd do Judei, chcąc pojmać Jonatana i jego zwolenni-
ków z zaskoczenia. Próba skończyła się fiaskiem, bowiem Machabeusz
został w porę ostrzeżony o niebezpieczeństwie i uciekł na pustynię173.
Niedługo potem bracia pokonali oddziały Bakchidesa w pobliżu oazy
Beth-basi, gdzie Jonatan zbudował fortecę. Zwycięstwo nie było de-
cydujące, ale seleukidzki dostojnik doszedł do przekonania, że dalsza
walka po stronie żydowskich hellenistów nie ma sensu, ponieważ nie
mają oni w narodzie żadnego oparcia. Zawarł więc porozumienie z Jo-
natanem, które pozostawiało Jerozolimę w rękach seleukidzkich, ale
dawało też Machabeuszowi dużą swobodę. W rezultacie, kolejne pięć
lat upłynęło bez większych perturbacji, choć Jonatan nie zasypiał „gru-
szek w popiele”, stale umacniając swoje wpływy wśród ludności. W ten
sposób partia machabejska, dążąca do całkowitego wyzwolenia Judei
spod dominacji Seleucydów, stała się dominującą siłą polityczną.
172 1 Mch 9, 55–56.

173 1 Mch 9, 61; Ant. 13, 25.
14103109
1
W 153 r. przed Chr. pretensje do tronu w Antiochii wysunął Alek-

sander Balas, który mienił się synem Antiocha IV Epifanesa. Udało
mu się pozyskać poparcie Egiptu, Pergamonu i Rzymu. Prawowity
władca, Demetriusz I znalazł się w bardzo trudnej sytuacji i w konse-
kwencji po raz pierwszy doszło do sytuacji, w której to Seleucyda prosił
Machabeusza o pomoc. Pozwolił on nawet rekrutować w Judei nowych
żołnierzy, obiecał też uwolnić przetrzymywanych w jerozolimskiej cy-
tadeli zwolenników Machabeuszy. Jonatan przybył do Jerozolimy,
a Demetriusz faktycznie uwolnił więźniów. Nietrudno się domyślić,
że ze swoimi propozycjami wystąpił również Aleksander Balas, któ-
ry mianował Jonatana etnarchą Judei i arcykapłanem oraz wysłał mu
nawet purpurową szatę i złoty wieniec. Jonatan Machabeusz objął ofi-
cjalnie urząd najwyższego kapłana w Święto Namiotów w 153 r. przed
Chr. Został więc jednocześnie politycznym i religijnym przywódcą kra-
ju. Demetriusz próbował nadal przebić Aleksandra, oferując zwolnie-
nie z podatków, zwrot Akry (cytadeli) i uwolnienie wszystkich Żydów
znajdujących się w syryjskiej niewoli. Co więcej, Seleucyda chciał na-
wet pokryć z królewskiego skarbca koszty budowy murów Jerozolimy,
chciał przekazać Judei trzy okręgi samarytańskie, wpłacić dużą sumę
na potrzeby świątyni, wreszcie przyjąć do królewskiej armii 30 tys. ży-
dowskich żołnierzy pod żydowskim dowództwem174. Tak daleko idące
koncesje prowadziły nawet badaczy do opinii, iż mamy tu do czynienia
z fałszerstwem, ale nie jest wykluczone, iż Demetriusz faktycznie był
zdesperowany. Jonatan zdawał sobie zresztą chyba sprawę, iż obietnice
Seleucydy są bez pokrycia, bowiem był on bardzo niepopularny wśród
własnych poddanych. Właśnie dlatego Jonatan zdecydował się na przy-
jęcie propozycji Aleksandra Balasa, który po pokonaniu Demetriusza
stał się oficjalnie już królem w 150 r. przed Chr., przyjmując Jonatana
z wielkimi honorami w czasie swego ślubu z księżniczką ptolemejską
w Akko.
Zdobycie pozycji niezależnego de facto władcy Judei nie zado-
woliło Jonatana, chciał on wzmocnienia państwa, przede wszystkim
przez uzyskanie dostępu do morza. Oznaczało to konieczność zdoby-
cia nadmorskich miast i portów. Umożliwiły to ponowne zawirowania
w państwie Seleucydów, bowiem w 147 r. przed Chr. z pretensjami do
tronu wystąpił Demetriusz II, tym bardziej iż Aleksander Balas oka-
174 1 Mch 10, 25–45.
14103109
1
zał się człowiekiem kompletnie nie nadającym się na króla. Na stronę

syna Demetriusza I przeszedł m.in. namiestnik Celesyrii, Apoloniusz
Taos, z którym starł się zwycięsko Jonatan, wciąż stojący lojalnie przy
Aleksandrze. Jonatan wykorzystał sytuację, wyrzucił syryjski garnizon
z Jaffy i ponownie pokonał Apoloniusza pod Aszdod, a Askalon z wła-
snej woli otworzył mu swoje bramy. W ten sposób Machabeusz podbił
tereny dawnej Filistii.
W 145 r. przed Chr. dopełnił się los Aleksandra Balasa, opuszczo-
nego nawet przez własnego teścia i w końcu zamordowanego175, a tron
w Antiochii objął Demetriusz II. Pomimo sukcesu Seleucydy Jonatan
nie ustawał w umacnianiu własnej władzy i pozycji Judei, dlatego też
ponownie rozpoczął oblężenie Akry w Jerozolimie. Demetriusz wezwał
go do Akko, każąc jednocześnie przerwać oblężenie. Machabeusz za-
stosował się tylko do pierwszego polecenia, obsypując króla bogatymi
darami, który potwierdził wszystkie stanowiska Jonatana, zdając sobie
sprawę, iż lepiej na razie pozostawić go w spokoju. W dowód dobrej
woli Machabeusz zapewne odstąpił od oblężenia cytadeli. Ciągle jed-
nak pojawiała się na nowo kwestia tronu w Antiochii. W 143/142 r.
przed Chr. dowódca Aleksandra Balasa, Tryfon, ogłosił królem mło-
dego syna Balasa, Antiocha VI, mając zapewne w przyszłości nadzie-
ję na diadem królewski na własnej głowie. Dodatkowo podobnie jak
ojciec, Demetriusz II był powszechnie znienawidzony przez swoich
poddanych, jak też przez własną armię. W Antiochii wybuchł otwar-
ty bunt przeciwko Seleucydzie i wówczas Jonatan zażądał wycofania
wszystkich oddziałów seleukidzkich z Judei, również z jerozolimskiej
cytadeli. W zamian jednak za to Machabeusz wysłał do stolicy seleu-
kidzkiej kontyngent własnych wojsk, które miały pomóc w stłumieniu
rebelii176. Historia zatoczyła więc koło i oddziały machabejskie ocaliły
tron Seleucydy. Łatwo się domyślić, iż garnizon seleukidzki pozostał
w Jerozolimie, bowiem Demetriusz nie widział już potrzeby w jego
usuwaniu. Przeciwko Seleucydzie zbuntowały się jednak jego własne
wojska i w Antiochii został osadzony w końcu Antioch VI z Tryfo-
nem u boku, który zresztą natychmiast potwierdził wszystkie obietnice
Demetriusza wobec Jonatana. Machabeusz przeszedł więc na stronę
Antiocha i Tryfona, choć kosztowało go to porażkę w starciu z woj-
175 1 Mch 11, 7.

14103109
1
skami Demetriusza w Dolinie Hazor. Jonatan odnowił też przymie-

rze z Republiką Rzymską, zawarte jeszcze przez Judę Machabeusza.
Wkrótce jednak nad Machabeuszami zawisły ciężkie chmury, bowiem
Tryfon zaczął się obawiać wzrastającej potęgi Jonatana. Ostatecznie
dwie armie, obie obliczane na około 40 tys. żołnierzy, spotkały się pod
Bet-Szean. Tryfon użył podstępu, przyjmując Jonatana z pełną pompą
i wmawiając, że nie miał zamiaru z nim walczyć. Machabeusz dał się
niestety podejść i rozpuścił swą armię, a sam, wraz z nielicznymi siła-
mi, odprowadził Tryfona do Akko, gdzie jego żołnierze zostali wybici,
a on sam pojmany.
Tryfon był przekonany, iż Judea stała się bezbronna, ale władzę
w Jerozolimie przejął natychmiast Szymon Machabeusz, który obiecał
kontynuować politykę brata177. Co więcej, rozpoczął on proces juda-
izacji terenów przyłączonych do Judei, poczynając od miast wybrzeża,
gdzie osiedlił żydowskich osadników, jak też skierował się przeciwko
pogańskim mieszkańcom, z których część została wygnana m.in. z Jaf-
fy. Armie Tryfona i Szymona spotkały się pod Hadid, gdzie syryjski re-
gent próbował dokonać tej samej sztuczki, obiecując przy tym uwolnić
Jonatana w zamian za okup i wysłanie jako zakładników jego dwóch
synów. Szymon obawiał się co prawda podstępu, ale nie miał właściwie
innego wyjścia, jak tylko spełnić żądania Tryfona, aby nie być posą-
dzony o to, iż nie chce uwolnić brata. Syryjczyk oczywiście nie tylko
nie zwolnił Jonatana, ale kazał go zabić, jak też prawdopodobnie jego
synów178. Szymon wybudował później swemu bratu wspaniały grobo-
wiec w rodzinnym Modiin, co mu się słusznie należało. Dzięki bowiem
talentom politycznym i militarnym Jonatana Machabeusza Judea stała
się w praktyce niezależna, choć niebezpieczeństwo ze strony Seleucy-
dów i ich państwa ciągle stanowiło realne zagrożenie.
Szymon Machabeusz. Po śmierci Jonatana oficjalnie już przy-
wództwo nad Judeą i jej ludem przejął ostatni żyjący z braci Machabe-
uszy, Szymon. Jego najważniejszym wrogiem był nadal Tryfon, który
w 142 r. przed Chr. zamordował Antiocha VI i sam objął tron. W ten
sposób naturalnym sojusznikiem żydowskiego przywódcy stał się De-
metriusz II, który rozpaczliwie potrzebował pieniędzy na opłacenie
najemników walczących z uzurpatorem. W konsekwencji potwierdził
177 1 Mch 13, 2–8.

178 Ant. 13, 210.
14103109
1
on oficjalnie pełną niepodległość Judei i zwolnił ją z płacenia rocznego

trybutu w zamian za podpisanie traktatu przeciwko Tryfonowi. Tak
więc Szymon stał się od roku 142 przed Chr. arcykapłanem i przywód-
cą uwolnionej wreszcie spod obcego panowania Judei179. Już jako nie-
zależny władca podbił Gezer i Jamnię180, ale najważniejszym zadaniem
było zdobycie jerozolimskiej cytadeli, która jako jedyna pozostawała
jeszcze reliktem dawnych porządków. Podjęte oblężenie doprowadziło
w końcu do poddania się garnizonu, który został puszczony wolno.
Józef Flawiusz podaje, iż Akra została zrównana z ziemią, choć tak
naprawdę stało się to dopiero za panowania Jana Hirkana I181.
Autor 1 Ks. Machabejskiej przedstawia rządy Szymona jako pełne
chwały, co niespecjalnie dziwi, ponieważ był on najwyraźniej nadwor-
nym historykiem rodu hasmonejskiego i jego zadaniem było przedsta-
wianie swoich mocodawców w korzystnym świetle. Tak więc rozsze-
rzył granice swego narodu i rządził krajem, uwolnił tych, którzy byli
w niewoli, rządził nad Gezer, Beth-Zur i Akrą, zlikwidował wszelką
nieczystość. Nie było nikogo, kto mógł by się mu oprzeć, trzymał swój
kraj w pokoju, a kraj odwdzięczał się owocami. Starcy siedzieli na uli-
cach i rozmawiali o wspólnych sprawach, młodzi mężczyźni ćwiczyli
się w sztuce wojennej i zdobywali chwałę; dostarczał dobra do miast
i umacniał ich obronność, aż jego chwalebne imię głoszono na krań-
cach ziemi, Izrael się radował, a każdy siedział z winem pod własnym
drzewem figowym, i nie było nikogo, kto wywoływał by u nich strach,
nie został nikt, kto chciałby z nim walczyć, wzmocnił Prawo i wygnał
wszystkich złych i łamiących prawo, rozsławił świątynię i pomnożył
świątynne naczynia182. Najważniejszym zadaniem Szymona było z pew-
nością przywrócenie w państwie, targanym przez lata wojną, porządku
i rządów Prawa.
18 dnia miesiąca Elul roku 141 przed Chr. w Jerozolimie zebrało się
wielkie zgromadzenie, które zatwierdziło Szymona jako arcykapłana,
dowódcę armii i etnarchę Judei, co przenosiło się także na jego potom-
ków183. Był to akt niezwykłej wagi, ponieważ dotychczas Machabeusze
byli w gruncie rzeczy władcami samozwańczymi, przy okazji też obcy-
179 1 Mch 13, 41–42.

180 Ant. 13, 215.
181 Ant. 13, 215.
182 1 Mch 14, 6–15.
183 1 Mch 14, 28.
14103109
1
mi nominatami, teraz zaś ich władza uzyskała pełną legitymizację. Co

więcej, został uczyniony bardzo ważny krok w kierunku monarchii.
Odnowione też zostało przymierze z Rzymem, a senat rzymski po-
twierdził Judeę jako swego sojusznika. Zmiany nastąpiły też znowu
w państwie Seleucydów, ponieważ Demetriusz II dostał się do niewo-
li partyjskiej, a tron w Antiochii objął jego brat, Antioch VII Sidetes
(138–129 przed Chr.). Nowy król, który wciąż miał za rywala uzurpa-
tora Tryfona, potwierdził niepodległość Judei, wszystkie nadania De-
metriusza II dla Szymona oraz nadał mu prawo bicia monet (którego
jednak Machabeusz nie wprowadził w życie)184. Oczywiście warunkiem
wejścia w życie tych deklaracji był sojusz przeciwko Tryfonowi, do któ-
rego Szymona nie trzeba było specjalnie namawiać. Antioch otrzymał
więc od żydowskiego przywódcy wsparcie militarne i finansowe, które
jednak Seleucyda odrzucił, chcąc pokonać uzurpatora samodzielnie.
Po zwycięstwie nad Tryfonem Antioch VII wysłał do Jerozolimy
Atenobiusza, który zaprotestował przeciwko zniszczeniom, jakich do-
konali Jonatan i Szymon w miastach wybrzeża oraz zażądał zwrotu
tych miast, co więcej, Szymon miał oddać też z powrotem cytadelę
jerozolimską. Jako alternatywę żydowski przywódca otrzymał możli-
wość zapłaty rekompensaty w wysokości tysiąca talentów srebra. Szy-
mon zwrócił w odpowiedzi uwagę, iż odebrał tylko to, co należało już
kiedyś do Izraela185, chcąc jednak uniknąć wojny podjął przygotowania
do wypłaty żądanego zadośćuczynienia. Co do Akry, to należy ona
do Judei i żadnych pieniędzy płacić za nią nie będzie. W odpowie-
dzi Antioch wysłał armię pod dowództwem Cendebajosa, która miała
przywrócić w Judei seleukidzkie panowanie. Do bitwy z wojskami ży-
dowskimi pod dowództwem synów Szymona, Judy i Jana, doszło w po-
bliżu Modiin, rodowego gniazda Hasmoneuszy, gdzie armia syryjska
poniosła ciężką klęskę. Poważnie ranny został jednak Juda. Było to
jedyne starcie zbrojne za panowania Szymona, który poniósł śmierć
z ręki własnego zięcia, Ptolemeusza. Był on z woli teścia komendantem
wojskowym okręgu Jerycha, zżerała go jednak ambicja, dlatego też po-
stanowił zamordować Szymona i jego synów, aby samemu objąć rządy
nad Judeą. Nie jest wykluczone, iż sprzymierzył się również z Antio-
chem VII. W czasie podróży objazdowej po kraju w 13 r. przed Chr.
184 1 Mch 15, 5.

185 1 Mch 15, 33–34.
14103109
1
Szymon, któremu towarzyszyła żona i dwaj synowie, Matatiasz i Juda,

został podjęty przez Ptolemeusza bankietem w twierdzy Dok186. W jego
trakcie żydowski przywódca i jego synowie zostali zamordowani,
a żona stała się zakładniczką. Następnie Ptolemeusz wysłał zabójców
do Gezer, gdzie przebywał Jan Hirkan, a sam wyruszył do Jerozolimy,
wysyłając jednocześnie wieści o wydarzeniach do Antiocha VII. Na
szczęście Jan Hirkan został w porę ostrzeżony o niebezpieczeństwie
i zdołał umknąć zabójcom, których zdołał nawet pojmać, a następnie
pospieszył do Jerozolimy, wyprzedzając Ptolemeusza i bez przeszkód
objął władzę po swoim ojcu.
6. Judea pod rządami Hasmoneuszy
Panowanie Jana Hirkana I. Pierwszą powinnością nowego arcy-

kapłana i władcy Judei było pojmanie i ukaranie zabójcy ojca, jednak
oblężenie Dok, gdzie schronił się Ptolemeusz, nie powiodło się, ponie-
waż Hirkan nie chciał narażać życia matki. Ptolemeuszowi udało się
więc ostatecznie uciec do Rabbat Ammon. Wkrótce jednak Hasmone-
usz stanął w obliczu znacznie poważniejszego problemu, a mianowicie
inwazji Antiocha VII Sidetesa, który obległ Jerozolimę bronioną przez
Hirkana i jego armię. Wkrótce w stolicy zaczęło brakować zaopatrze-
nia, dlatego obrońcy chcieli, aby jego mieszkańcy opuścili miasto, na
co jednak nie zgodził się Seleucyda, który nie przepuścił ich przez swo-
je linie. Jednak przedłużające się oblężenie skruszyło nawet Antiocha,
który przy okazji żydowskich świąt przesłał nawet do Jerozolimy byki
ofiarne i przyprawy do świątynnych kadzideł. W konsekwencji, Jan
Hirkan wysłał emisariuszy, który mieli negocjować zawarcie pokoju.
W trakcie rozmów Antioch obiecał Żydom pełną wolność religijną, ale
jednocześnie zażądał, aby Judea ponownie stała się seleukidzkim wasa-
lem, płaciła roczny trybut oraz specjalne podatki w zamian za utrzyma-
nie Jaffy i Gezer. Ponadto armia Judei miała przejść pod dowództwo
Seleucydy, a do Jerozolimy miał wrócić syryjski garnizon. W zaistnia-
łej sytuacji Jan Hirkan zaakceptował wszystkie warunki, z wyjątkiem
ostatniego187. Zaczął też burzyć mury miejskie, aby odzyskać zakładni-
186 1 Mch 16, 15.

187 Ant. 13, 245–247.
14103109
1
ków i zapłacił od razu trzysta talentów, pozyskanych z grobowca Da-

wida, z którego zabrał trzy tysiące talentów srebra, resztę przeznaczył
na wynajęcie najemników, głównie Pizydyjczyków i Cylicyjczyków188.
Judea stała się więc ponownie wasalem Syrii, choć na zupełnie in-
nych warunkach i w gruncie rzeczy owa zależność była zupełną fikcją,
bowiem Antiochowi VII spieszyło się z wyprawą przeciwko Partom.
Chciał on raz jeszcze wskrzesić program Antiocha IV Epifanesa i przy-
wrócić panowanie Seleucydów na Wschodzie. W wyprawie towarzy-
szyły mu żydowskie posiłki z Janem Hirkanem I na czele. Na szczęście
dla hasmonejskiego władcy i Judei Partowie wypuścili z niewoli De-
metriusza II, który oczywiście upomniał się o swój tron. Sam Antioch
został zabity w niezbyt chwalebnych okolicznościach w 129 r. przed
Chr. Następne lata w dziejach monarchii Seleucydów to istny korowód
królów i pretendentów do tronu, w każdym razie z punktu widzenia
Żydów śmierć Antiocha VII, ostatniego silnego władcy seleukidzkiego,
ostatecznie uwolniła Judeę od zależności sąsiada z północy.
Zamęt w Syrii umożliwił Janowi Hirkanowi I podjęcie szeroko za-
krojonej polityki podbojów, skierowanej na wschód w kierunku Zajorda-
nia, na północ w kierunku Szechem i na południe w kierunku Idumei.
Pierwszym podbojem Hirkana była Medeba w Moabie. Następnie wład-
ca hasmonejski skierował się przeciwko Samarii, zniszczył jej świątynię
na Górze Gerizim, a następnie zdobył Szechem. Teraz przyszła kolej
na Idumeę, której mieszkańcy otrzymali wybór – przejście na judaizm
lub opuszczenie kraju. Nietrudno się domyślić, że ogromna większość
wybrała pierwsze rozwiązanie. Przeciwko Samarii wojska żydowskie
prowadzili dwaj synowie Hirkana, Antygon i Arystobul. Samarytanie
poprosili o pomoc seleukidzkiego władcę Antiocha IX Kyzykeńczyka189,
który został jednak pokonany przez Arystobula. Oblężenie Samarii kon-
tynuowano, a Samarytanie ponownie poprosili Antiocha o pomoc, który
sam zwrócił się o posiłki do Ptolemeusza Latyrosa, króla Egiptu, który
przysłał mu 6 tys. żołnierzy, wbrew zresztą swej matce Kleopatrze, z któ-
rą dzielił tron. Antioch ponownie najechał Judeę, ale został – według re-
lacji Józefa Flawiusza – zmuszony do odwrotu do Trypolisu190. Nie jest
jednak wykluczone, że udało mu się podbić niektóre miasta wybrzeża
i osadzić nawet garnizon w Jaffie. Później rzeczywiście wycofał się do
188 Ant. 13, 249.

189 Ant. 13, 276.
190 Ant. 13, 279.
14103109
1
Trypolisu, a wojnę z Żydami pozostawił swoim dowódcom, spośród

których Kallimandros poniósł klęskę, a Epikrates poddał się w twier-
dzy Bet-Szean191. W końcu, po rocznym oblężeniu Samaria również
została zdobyta192. Wydaje się, iż wszystkie te wydarzenia trzeba dato-
wać na lata między 111 a 107 przed Chr. Wspomnijmy jeszcze, że Jan
Hirkan podbił również Dolną Galileę.
Aby wzmocnić swoją pozycję, Jan Hirkan I poszedł w ślady swoich
poprzedników i również wysłał poselstwo do Rzymu, aby potwierdzić
traktat przyjaźni oraz poprosić o pomoc w odzyskaniu miast okupo-
wanych przez wojska Antiocha IX. Senat rzymski podjął specjalną
uchwałę w duchu życzeń Jana Hirkana I193. Pod koniec jego panowa-
nia doszło do zerwania stosunków z faryzeuszami, co doprowadziło do
wybuchu rebelii, szybko jednak stłumionej przez wojsko. Jan Hirkan
zmarł w 104 r. przed Chr. po trzydziestu latach rządów.
Juda Arystobul I. Jan Hirkan I miał pięciu synów: Judę Arysto-
bula, Antygona, Aleksandra Janneusza, Absaloma i piątego, którego
imienia nie znamy. Zgodnie z wolą zmarłego, który chciał zachowania
pokoju z faryzeuszami, miało dojść do rozdzielenia władzy świeckiej
i religijnej. Władzę świecką miała sprawować wdowa po Hirkanie, zaś
arcykapłanem miał zostać Juda Arystobul I. Jednakże po śmierci ojca
Juda uwięził matkę i zagłodził ją na śmierć, uwięził też dwóch braci
i przyjął tytuł króla jako pierwszy władca hasmonejski194. Relacjonując
dalszy bieg wypadków Józef Flawiusz opowiada przy okazji historie
niezbyt prawdopodobne, co jednak bardzo utrudnia rekonstrukcje
prawdziwego biegu wydarzeń. W każdym razie Arystobul dopuścił do
udziału w rządach swego brata Antygona, który w momencie poważnej
choroby króla przejął dowództwo nad armią i stoczył zwycięską wojnę.
Żona Arystobula i jej zwolennicy obawiali się, że Antygon z popar-
ciem armii będzie chciał zdobyć tron dla siebie. Zmyślili więc historię
o spisku królewskiego brata, który po powrocie do Jerozolimy został
zaproszony do brata (przy czym miał być nieuzbrojony), podejrzliwego
dzięki podszeptom małżonki. Jednocześnie król wydał rozkaz zabicia
brata, jeżeli ten pojawi się w pałacu uzbrojony. Królowa przekupiła
jednak królewskiego posłańca, który poinformował nieświadomego
191 BI 1, 66.
192 Ant. 13, 281.
193 Ant. 13, 260
194 Ant. 13, 301.
14103109
1
księcia, iż król życzy go sobie widzieć w pełnym bojowym rynsztun-

ku. Antygon zastosował się oczywiście do życzenia brata i został zabity
przez strażników króla. Być może wyrzuty sumienia wzmogły jeszcze
postępy choroby Arystobula, który zaczął pluć krwią i w końcu zmarł
w 103 r. przed Chr.195. Problem w tym, iż cała ta historia może mieć
niezbyt wiele wspólnego z prawdą, bowiem zarówno Arystobul I, jak
i jego następca, Aleksander Janneusz, mieli wielu wrogów, głównie
w kręgach faryzejskich, którym nie podobało się, iż hasmonejscy uzur-
patorzy nosili na głowie diadem Dawida. Co więcej, w przeciwieństwie
do obrazu okrutnika autorstwa Józefa Flawiusza, Strabon pisze o życz-
liwej naturze pierwszego hasmonejskiego króla196. Istnieje więc duże
prawdopodobieństwo, iż cała historia została po prostu sfabrykowana.
Wspomnijmy jeszcze, iż Juda Arystobul I podbił w czasie swego krót-
kiego panowania górną Galileę.
Aleksander Janneusz. Po śmierci Arystobula I wdowa po nim,
Aleksandra Salome, uwolniła jego braci, z których najstarszy Aleksan-
der Janneusz został królem Judei i poślubił swą niedawną szwagierkę.
Zauważmy, iż małżeństwo było jak najbardziej legalne, bowiem Ary-
stobul nie doczekał się z Salome potomstwa. Józef Flawiusz podaje, iż
nowy król zabił jednego ze swych braci, ponieważ pożądał on tronu,
drugiego zaś, który wybrał życie w spokoju, uhonorował jako królew-
skiego brata, choć wydaje się, iż historia ta również może nie być praw-
dziwa197. Bezpośrednio po wstąpieniu na tron Janneusz postanowił
w końcu podbić całe wybrzeże, również z powodów ekonomicznych.
Pierwszym miastem, które oblegał, było Akko, wezwało ono na po-
moc Ptolemeusza Latyrosa, który zmusił Hasmoneusza do zwinięcia
oblężenia. Janneusz zwrócił się jednak o pomoc do Kleopatry, matki
Latyrosa, która wygnała go z Egiptu (Latyros był teraz władcą Cypru).
Kiedy Ptolemeusz dowiedział się o tym, najechał Galileę, a następnie
zadał wojskom żydowskim ciężką klęskę w pobliżu Zaphon w Zajorda-
niu198. Po bitwie Ptolemeusz popełnił jednak błąd, ponieważ udał się
na południe, ku granicom Egiptu, dopuszczając się po drodze wielu
okrucieństw na mieszkańcach Judei199. Łatwo się domyślić, iż Kleopa-
195 Ant. 13, 304; BI 1, 73.

196 To stwierdzenie greckiego geografa cytowane jest w Ant. 13, 319.
197 Ant. 13, 321; BI 1, 85.
198 Ant. 13, 344.
199 Ant. 13, 345–347.
14103109
1
tra nie była zachwycona faktem, iż jej wygnany syn nagle stanął u bram
Egiptu. Wysłała więc przeciwko niemu dużą armię pod dowództwem
dwóch żydowskich wodzów, Hilkiasza i Hananiasza, synów arcykapła-
na Oniasza IV. Zmusili oni Latyrosa do ucieczki do Gazy (Hilkiasz
zginął). W ten sposób jednak Judea znalazła się nagle w rękach egip-
skiej królowej, która rozważała jej anektowanie. Pomysł ten został jej
jednak wyperswadowany przez Hananiasza200. Kleopatra zresztą zda-
wała sobie sprawę, że lepiej nie zadrażniać stosunków z Żydami, tym
bardziej że we własnym kraju miała całkiem dużą żydowską diasporę.
Zawarła więc z Janneuszem sojusz, przy okazji wyciskając z niego dużą
sumę pieniędzy. Uwolniwszy się od Ptolemeuszy król podbił najpierw
grecką Gadarę w Zajordaniu, a później portowe Rafię, Antedon i Gazę
(około roku 96 przed Chr.). Dzięki podbojom władców hasmonejskich
Judea stała się istotnym graczem w handlu śródziemnomorskim, który
zaczął odgrywać w jej gospodarce coraz większą rolę.
Zwycięskie ostatecznie podboje Aleksandra Janneusza bez wątpie-
nia przysporzyły mu wielkiej popularności wśród poddanych, ale jed-
nocześnie coraz bliższe kontakty z poganami sprawiły, iż proces helle-
nizacji władców hasmonejskich stale postępował. Król chciał się więc
stać w pełni autokratycznym władcą na hellenistyczną modłę. Z cza-
sem stawał się też coraz bardziej świeckim władcą, bliższym ideom sa-
duceuszy, choć wciąż sprawował urząd arcykapłana. Prowadziło to do
otwartego rozłamu i konfliktu z faryzeuszami. Symboliczne jest w tym
kontekście obrzucenie Janneusza cytrynami podczas Święta Namiotów
i nazwanie go synem branki201. Co więcej, król ośmielił się wprowadzić
do rytuałów akt libacji, co wyraźnie kłóciło się z żydowskim Prawem.
Publiczne znieważenie wywołało natychmiastową reakcję króla, który
wysłał przeciwko tłumowi swoich najemników; mieli oni zabić około 6
tys. ludzi, co jest liczbą mało prawdopodobną. Dodatkowo chcąc zapo-
biec w przyszłości podobnym wydarzeniom kazał zbudować wokół oł-
tarza drewnianą barierę, która miała oddzielać go od tłumu. Wszystko
to działo się około roku 95 przed Chr. Wkrótce potem Janneusz skiero-
wał się przeciwko królestwu nabatejskiemu, w wojnie z którym poniósł
jednak serię dotkliwych porażek i powrócił do Jerozolimy z resztkami
armii. Podburzana przez faryzeuszy ludność podniosła wtedy otwar-
200 Ant. 13, 354.

201 Ant. 13, 372.
14103109
1
ty bunt przeciwko osłabionemu królowi. Rewolta trwała około sześciu

lat (90–85 przed Chr.), a w jej trakcie królowi przyszło walczyć nie
tylko z własnymi poddanymi, ale również z najemnikami. Być może
liczba ofiar tej wojny domowej – Józef Flawiusz podaje liczbę 50 tys.
osób – jest przesadzona, niemniej jednak ofiar było rzeczywiście bar-
dzo dużo202. Trzeba zauważyć, iż Janneusz odniósł nad faryzeuszami
i ich zwolennikami liczne zwycięstwa, ale jednocześnie szukał z nimi
porozumienia, zdając sobie sprawę, iż wojna domowa jest najgorszym
rozwiązaniem. Faryzeusze jednak nie chcieli o niczym słyszeć. Król
nawet zapytywał, na jakich warunkach zgodzili by się zawrzeć pokój.
Warunek był tylko jeden, ale za to zatrważający: śmierć króla. W koń-
cu faryzeusze wezwali na pomoc przeciwko własnemu władcy Deme-
triusza III Eukairosa, którego wabili zapewne perspektywą wasalnej
podległości Judei. Również w przyszłości kręgi faryzejskie będą przed-
kładać religię nad interesy państwa i jego niepodległość, dlatego będą
np. błagać cesarza Augusta w 4 r. przed Chr. o usunięcie dynastii he-
rodiańskiej i ustanowienie w Judei bezpośrednich rządów rzymskich.
W każdym razie owa zdrada faryzeuszy miała miejsce w 88 r. przed
Chr. Demetriusza nie trzeba było oczywiście namawiać i przybył on do
Judei, gdzie przyłączyło się do niego wielu Żydów. Janneusz stawił czo-
ła przeważającym siłom pod Szechem, ale został pokonany i zmuszony
do ucieczki w góry. Wkrótce jednak Żydzi opuścili Demetriusza, a Jan-
neusz, w zamian za koncesje terytorialne, uzyskał dodatkowo pomoc
Nabatejczyków, Seleucydzie nie pozostało więc nic innego, jak porzu-
cić sprawę Judei i wycofać się do Syrii. W końcu Aleksander Janneusz
odniósł nad buntownikami decydujące zwycięstwo, ośmiuset z nich
kazał ukrzyżować w Jerozolimie, ale dopiero po zamordowaniu na ich
oczach żon i dzieci203. Problem jednak w tym czy możemy dać wiarę
relacji Józefa Flawiusza? Już same liczby wydają się mocno przesadzo-
ne, Żydzi nie praktykowali też ukrzyżowania jako kary. Pamiętajmy, iż
żydowski historyk był pod silnym wpływem faryzejskim, korzystał
też zapewne z faryzejskich i greckich źródeł, które nie miały powodu
darzyć Janneusza specjalną życzliwością. Z pewnością buntowników,
w szczególności faryzeuszy, spotkały ze strony króla jakieś reperkusje,
ale na pewno nie tak bezlitosne, jak to przedstawia Józef. Poza tym
202 Ant. 13, 376; BI 1, 91.

203 Ant. 13, 377–383.
14103109
1
dowody numizmatyczne wyraźnie wskazują, iż pod koniec panowania

Janneusz zawarł z faryzeuszami pokój, który nie mógłby być możliwy,
gdyby król dopuścił się takich okrucieństw.
Osłabiona wojną domową Judea stała się obiektem najazdu Antio-
cha XII Dionizjosa, który planował zresztą również podbój królestwa
nabatejskiego. Janneusz próbował chronić kraj przez wybudowanie
głębokiego rowu i drewnianego muru z wieżami wzdłuż drogi wojsk
syryjskich, który jednak został spalony. Sam Seleucyda znalazł śmierć
w bitwie z królem nabatejskim, Aretasem, który najechał z kolei na
Judeę z zamiarem jej podbicia. Wojska żydowskie poniosły porażkę
pod Hadid, w pobliżu Lod, ale zwycięstwo nabatejskie nie było chyba
decydujące, bowiem Aretas zawarł z Janneuszem pokój. Hasmonejski
władca, uwolniony od obcych wojsk, postanowił dokończyć podbój
Zajordania, a zdobycie Moabu, Gileadu, Hauranu i miast Decapolis
zajęło mu trzy lata (83–80 przed Chr.). Wkrótce potem w 79 r. przed
Chr. zmarł.
Aleksandra Salome. Przed śmiercią Aleksander Janneusz zdecydo-
wał o podziale władzy, mianowicie jego żona, królowa Aleksandra Sa-
lome miała sprawować władzę świecką, natomiast arcykapłanem miał
zostać jego najstarszy syn, Jan Hirkan II. Tak też się stało. Józef Fla-
wiusz przedstawia królową jako kobietę o silnym charakterze, której
bynajmniej nie przeszkadzała jej płeć204. Najważniejszym posunięciem
jej panowania było oddanie władzy w ręce faryzeuszy, którzy stopniowo
zdominowali radę starszych. Józef Flawiusz mówi nawet, iż co praw-
da Aleksandra była władcą, ale to faryzeusze mieli władzę205. Dostali
oni m.in. wolną rękę w kwestii rozprawy z saduceuszami, dlatego też
np. jeden z głównych doradców Janneusza, Diogenes Saduceusz, zo-
stał skazany na śmierć, podobnie zresztą jak wielu innych saduceuszy.
Skoro polityką wewnętrzną zajmowali się niedawni wrogowie jej męża,
królowa skupiła się na kwestiach polityki zagranicznej, sprawach woj-
skowych, fortyfikowaniu granic państwa. W jej armii służyło bardzo
wielu najemników, a jej rozmiary zostały podwojone206. Co ciekawe,
faryzeusze chcieli rozpuszczenia najemników, ale królowa nie uległa
ich namowom, postawiła tylko na ich czele żydowskich dowódców.
Owi żydowscy dowódcy stali się zwolennikami młodszego z synów
204 Ant. 13, 430–431.

205 Ant. 13, 408–409.
206 BI 1, 112.
14103109
1
Janneusza, Arystobula II, który po ojcu odziedziczył zamiłowanie do

wojny. Dla bezpieczeństwa królowa wysłała ich daleko od Jerozolimy.
Poparcie przynajmniej części armii zachęciło jednak Arystobula do
działania, poskarżył się więc matce na niesprawiedliwość, iż to nie on
jest królem pomimo jego wojskowych zdolności. Co więcej, jego star-
szy brat jest przynajmniej arcykapłanem, a on właściwie nikim. Pod
wpływem żydowskich dowódców najemników poprosił też o przeka-
zanie twierdz w ręce saducejskich wodzów ojca. Stały się one później
bazami operacji Arystobula przeciwko matce i bratu. Wyjątkiem były
trzy niezwykle ważne twierdze – Hirkania, Aleksandrejon i Macheront
– gdzie znajdowały się jej skarby i arsenały broni. Od tych twierdz zwo-
lennicy Arystobula byli trzymani z daleka207. Pod koniec panowania
Aleksandra miała do czynienia z zagrożeniem ze strony Ptolemeusza,
króla Chalkis, przeciwko któremu wysłała Arystobula II, który jednak
zawiódł (być może chciała tylko, żeby zajął się czymś innym niż tron
Judei)208 oraz Tigranesa, króla Armenii, który jednak w zamian za po-
darki zgodził się zawrzeć z nią pokój (tak naprawdę miał na półno-
cy kłopoty z Rzymianami). Nie było jej jednak dane zaznać spokoju,
ponieważ po zapadnięciu na chorobę, z której nie miała się już pod-
nieść, otwarty bunt podniósł Arystobul II. Zdawał on sobie sprawę, iż
po śmierci matki faryzeusze poprą jako króla Jana Hirkana II, który
utrzymywał z nimi bardzo bliskie stosunki. Młodszy z braci nie miał
więc w gruncie rzeczy wyboru, jeżeli rzeczywiście chciał zasiąść na tro-
nie Judei. Twierdze dowodzone przez saducejskich dowódców przeszły
natychmiast na jego stronę. Co więcej, Arystobul zebrał dużą armię
i w krótkim czasie zdobył dwadzieścia dwa miasta. Królowa nie była
już w stanie podjąć żadnych kroków przeciwko synowi, ale uwięziła
żonę i dzieci Arystobula jako zakładników w cytadeli Baris (później
będzie tu stała twierdza Antonia). Wkrótce potem, w roku 67 przed
Chr., zmarła. Jej śmierć otworzyła drogę do kolejnej wojny domowej
w Judei (zob. następny rodział).
207 Ant. 13, 417.

208 Ant. 13, 418.
14103109
1
14103109
1
Część 3
14103109
1
14103109
1
Rozdział 1
Źródła
1. Archeologia
Judea. Osadnictwo okresu rzymsko–herodiańskiego stopniowo

wzrastało, głównie dzięki dobrej sytuacji gospodarczej państwa hero-
diańskiego, jedynymi właściwie okresami spadku liczby ludności, jak
też powstawania nowych osiedli, były trzy powstania żydowskie prze-
ciwko Rzymianom w latach 66–70, 116–117 po Chr. i 132–135 po Chr.,
które spowodowały w Judei kryzys demograficzny, przy czym rezulta-
tem drugiego z tych powstań był też bardzo znaczny ubytek ludności
żydowskiej w niektórych ośrodkach diaspory, np. w Egipcie.
Galilea. W okresie rzymsko–herodiańskim Galilea była jednym
z ważniejszych centrów osadnictwa żydowskiego. We wczesnej fazie
stolicą było miasto Sefforis, ale później stała się nią Tyberiada, zało-
żona przez Heroda Antypasa. Znaleziska archeologiczne potwierdza-
ją, że najcięższy okres przeżywała Galilea w okresie pierwszej wojny
żydowskiej. Józef Flawiusz ufortyfikował tu wiele miejscowości, któ-
re miały być gotowe do walki, że wspomnimy Jotapatę, Gischalę czy
Beerszebę.
W Dan z okresu rzymskiego pochodzi budynek z fontanną i base-
nem, do których doprowadzano wodę z pobliskiego źródła. Ponadto
znaleziono tam ceramikę, jak też cysterny na wodę doprowadzaną ze
źródeł oraz dwa pochówki. Z kolei w Abili odkryto mury z czasów
NEAEHL, 1, s. 323–332.
14103109
1
230 Okres rzymsko–herodiański
rzymskich, jak też liczne groby wykute w skałach z centralną komnatą

i niszami grobowymi wokół oraz górny akwedukt (dolny akwedukt po-
wstał prawdopodobnie w okresie perskim lub hellenistycznym). Zna-
na nam już wieża i mury z Ptolemais/Akko znalazły się w ponownym
użyciu za panowania cesarza Wespazjana (69–79 po Chr.), choć już nie
jako fortyfikacje, bowiem postawiono tutaj rzymską łaźnię, na co wska-
zuje odkrycie hypocaustum. Na szczycie zrujnowanej wieży umieszczo-
no kamienną platformę niewiadomego pochodzenia. W okresie rzym-
skim najprawdopodobniej podniósł się poziom morza, co wymagało
podwyższenia falochronów, a stało się to za panowania Klaudiusza
(41–54 po Chr.) lub Nerona (54–68 po Chr.). W porcie znaleziono też
dużą ilość ceramiki z I w. po Chr.. W Tel Anafa obszar mieszkalny
został przebudowany z nieco mniejszym rozmachem, ale budynki nadal
są dość duże, dekorowane malowanym tynkiem. Miejscowość została
ponownie zasiedlona w początkach panowania tetrarchy Heroda Fili-
pa, o czym świadczą znaleziska jego monet. Pod koniec I w. po Chr.
doszło do kolejnego porzucenia osady, która nigdy już nie została po-
nownie zasiedlona. Antyczne Afek na Równinie Szaron zostało prze-
budowane przez Heroda Wielkiego, który zbudował tu nowe miasto i na-
zwał je Antipatris na cześć Marka Wipsaniusza Agryppy. Po obydwu
stronach głównej ulicy miasta znajdowały się sklepy. Miasto herodiań-
skie zajmowało jakieś dwie trzecie obszaru wzgórza, w jego części pół-
nocnej. Na akropolu zbudowana została nowa forteca. Dzielnica han-
dlowa miasta została zniszczona w czasie pierwszej wojny żydowskiej,
prawdopodobnie z rozkazu Cestiusza Gallusa lub Wespazjana. W po-
zostałościach ruin odkryto ponadto monety rzymskich namiestników
Judei, Agryppy i z pierwszego powstania. Miasto zaczęło podnosić się
z ruin dopiero w czasach dynastii Sewerów. W Arad znajdował się
rzymski fort, datowany na I w. przed Chr., będąc prawdopodobnie czę-
ścią rzymskiego systemu obronnego w tym regionie (Limes Palae
stinae); przestał być użytkowany prawdopodobnie w roku 106 po Chr.,
kiedy królestwo nabatejskie zostało przekształcone w rzymską prowin-
cję. Miasto Aroer nie było w czasach herodiańskich ufortyfikowane
NEAEHL, 1, s. 1–3.
NEAEHL, 1, s. 16–31.
NEAEHL, 1, s. 58–61.
NEAEHL, 1, s. 62–72.
NEAEHL, 1, s. 75–87.
14103109
1
Źródła 231
(w przeciwieństwie do okresu przed niewolą babilońską, po której na-

stąpiła przerwa w osadnictwie aż do czasów herodiańskich), ale chro-
nione było przez fortecę, w której znaleziono m.in. lampy, naczynia
brązowe, brązowe lustro i brązowe umbo tarczy, jak też monetę proku-
ratora Judei, Feliksa, oraz dwie monety z pierwszego powstania, kiedy
to zapewne miasto zostało opuszczone, choć istnieją poszlaki wskazu-
jące na zasiedlenie aż do powstania Bar Kochby (132–135 po Chr.).
Aszdod zniszczone przez Hasmoneuszy zostało odbudowane i zamiesz-
kiwane również w okresie herodiańskim, lecz uległo ponownemu
zniszczeniu w okresie pierwszej wojny żydowskiej. W Banias/Paneas
z okresu rzymsko–herodiańskiego pochodzi świątynia ku czci cesarza
Augusta, zbudowana tu przez Heroda Wielkiego około 19 r. przed
Chr. oraz pałac króla Judei, który jednak jest też interpretowany jako
jeszcze jedna świątynia, jak też pozostałości miasta. Pozostałości du-
żego zamierzenia budowlanego odkryto w Chirbet Umm ad-Danănĩr.
Powstanie dużego budynku z dziedzińcem datuje się na I w. po Chr.,
a w jego wnętrzu znaleziono kubki, naczynia szklane, biżuterię, jak też
monetę prokuratora Feliksa. Wydaje się, iż budynek spełniał rolę rezy-
dencji lub ośrodka produkcyjnego10. W okresie herodiańskim w Tell
Beer-szeba zbudowano duży pałac na wzgórzu, które zresztą uszkodziły
wcześniejsze warstwy, a w jego pobliżu znajdowała się również łaź-
nia11. W początkach okresu rzymskiego północno–wschodnia brama
miasta Betel uległa zniszczeniu, część muru została usunięta, a na tym
miejscu zbudowano dom. Z tego okresu znaleziono też fundamenty
nowej bramy miejskiej. Wespazjan i Hadrian zainstalowali też w mie-
ście rzymskie garnizony12. Wieża Stratona została przekazana Herodo-
wi Wielkiemu przez cesarza Augusta, a król Judei przemianował ją na
Cezareę Nadmorską i zbudował w tym miejscu wspaniałe hellenistyczne
miasto i port, którego pozostałości do dnia dzisiejszego robią wielkie
wrażenie. Wspomnijmy tylko, że w mieście znalazła się m.in. świątynia
Romy i Augusta, port z trzema basenami, teatr, pałac królewski, amfi-
NEAEHL, 1, s. 89–92.
NEAEHL, 1, s. 93–102.
NEAEHL, 1, s. 136–143.
10 NEAEHL, 1, s. 144–147.
11 NEAEHL, 1, s. 167–173.
12 NEAEHL, 1, s. 192–194.
14103109
1
teatr, cyrk13. Z wczesnego okresu rzymskiego w Kypros zaleziono pozo-

stałości rzymskiej łaźni oraz wcześniejsze fragmenty murów herodiań-
skich dekorowanych freskami, kolumny korynckie14. W ‘En Boqeq le-
żącym na południe od Masady zlokalizowano herodiański ośrodek
produkcyjny, zniszczony prawdopodobnie w czasie powstania po śmier-
ci Heroda w 4 r. przed Chr., lecz następnie był w ponownym użyciu za
rządów pierwszych prefektów Judei (należał wtedy do majątku cesa-
rza), Agryppy I oraz w czasie powstania Bar Kochby. Wydaje się, iż
produkowano tu głównie pachnidła, farmaceutyki i kosmetyki15. Praw-
dopodobnie Agryppa I zbudował w En-Gedi silną cytadelę (nie jest
wykluczone, iż zbudował ją Archelaos), zniszczoną przez pożar zapew-
ne w czasie pierwszej wojny żydowskiej. Z tego okresu pochodzi też
duży budynek z obszernym dziedzińcem otoczonym kamiennym mu-
rem, w którym znaleziono m.in. piece, lampy i monety. Być może pier-
wotnie budynek spełniał funkcje publiczne, a później został przekształ-
cony w budynek mieszkalny. Uległ on zniszczeniu również w okresie
pierwszego powstania16. Osadnictwo z okresu rzymskiego obserwuje-
my też w Tell el-Far’ah (południowym), gdzie na wzgórzu znajdowała
się forteca na kamiennym fundamencie z dziedzińcem i pomieszcze-
niami z trzech stron. Na zachód od tej budowli znajdowały się dwa
solidne, równoległe mury (być może pozostałości bramy). Odkryto
również pozostałości domów mieszkalnych, jak też długie budynki,
przypominające rzymskie baraki wojskowe. Wszystkie znaleziska dato-
wane są wyłącznie na I w. przed Chr.17. W Gamali znajdowała się syna-
goga, zbudowana prawdopodobnie w czasach Aleksandra Janneusza,
zniszczona w okresie pierwszego powstania przez wojska rzymskie;
zbudowana była na planie prostokąta. Wspomnieć też trzeba prosto-
kątną łaźnię rytualną, pokój do studiów i modlitw obok synagogi czy
duży budynek18. Pod rządami rzymskimi na nowo rozkwit przeżywała
Gerasa. Z wczesnego okresu rzymskiego trzeba tu wymienić nowy plan
ulic, pozostałe obiekty pochodzą już z czasów panowania dynastii fla-
13 NEAEHL, 1, s. 270–291.
14 NEAEHL, 1, s. 315–317.
15 NEAEHL, 2, s. 395–399.
16 NEAEHL, 2, s. 399–409.
17 NEAEHL, 2, s. 441–444.
18 NEAEHL, 2, s. 459–463.
14103109
1
Źródła 233
wijskiej i późniejszych władców rzymskich19. Mówiąc o czasach hero-

diańskich nie można nie wspomnieć o Herodion, jednym z najwspa-
nialszych dokonań architektonicznych Heroda Wielkiego, składającym
się przede wszystkim ze wspaniałego okrągłego pałacu – twierdzy na
szczycie wzgórza oraz dolnego Herodionu, gdzie znajdowały się m.in.
basen, łaźnia, magazyny oraz monumentalny budynek. Kompleks na
szczycie pomyślany był przede wszystkim jako mauzoleum Heroda,
w którym został on pochowany w 4 r. przed Chr. Przez długie lata ar-
cheolodzy poszukiwali samego grobowca i w końcu Ehudowi Netzero-
wi udało się najprawdopodobniej pozostałości owego grobowca odkryć
jakiś czas temu20. Za panowania Heroda Wielkiego Heszbon odgrywał
rolę granicznego fortu broniącego granicy przed Nabatejczykami.
Z tego okresu możemy właściwie wskazać tylko dwa pochówki. Fort
został zniszczony przez trzęsienie ziemi około roku 130 po Chr.21.
W Jerychu trzeba przede wszystkim wspomnieć o trzech zimowych pa-
łacach Heroda Wielkiego22. Herodowi Wielkiemu wielkie zmiany za-
wdzięcza Jerozolima, który nadał jej zupełnie nowy wygląd architekto-
niczny, zbudowane też zostały imponujące budowle publiczne, przede
wszystkim monumentalny pałac królewski. Najważniejszym jednak
dokonaniem Heroda w Jerozolimie była budowa świątyni, która ukoń-
czona została dopiero w 64 r. po Chr. Do dzisiejszego dnia z całego
kompleksu świątynnego zachowała się jedynie imponująca platforma,
która pokrywała wzgórze, na której zbudowano świątynię, twierdzę
Antonię oraz okalające świątynne dziedzińce portyki. Wspomnijmy
jeszcze o próbie zbudowania przez Agryppę I tzw. trzeciego muru,
przerwanej jednak przez legata Syrii 23. W Mamre Herod Wielki zbudo-
wał osiedle dla Idumejczyków, którzy osiedlili się tu po zniszczeniu
pierwszej świątyni jerozolimskiej. Po zburzeniu drugiej świątyni miej-
sce to stało się prawdopodobnie ośrodkiem kultu pogańskiego, a w cza-
sach Konstantyna Wielkiego zbudowano tu kościół 24. Największym
chyba dokonaniem Heroda Wielkiego w zakresie fortyfikacji było zbu-
dowanie twierdzy Masada, choć pierwsza forteca powstała jeszcze
19 NEAEHL, 2, s. 470–479.
20 NEAEHL, 2, s. 618–626.
21 NEAEHL, 2, s. 626, 630.
22 NEAEHL, 2, s. 674–691.
23 NEAEHL, 2, s. 698–804.
24 NEAEHL, 3, s. 939–942.
14103109
1
w czasach hasmonejskich. Wydaje się, iż król Judei zbudował tu twier-

dzę w pierwszych latach swego panowania, a miała ona służyć przede
wszystkim jako ewentualne schronienie dla niego i jego rodziny. Wśród
budynków odkrytych na wzgórzu trzeba wymienić: mury i bramy, ma-
gazyny, pałac północny (tzw. wiszący pałac, zbudowany na trzech tara-
sach), pałac zachodni, trzy małe pałace, łaźnię i inne budynki. Ponadto
trzeba wspomnieć o świetnym systemie doprowadzania wody do twier-
dzy z potężnymi cysternami wykutymi w zboczu wzgórza, basenie oraz
kolumbarium. Z okresu pierwszego powstania i oblężenia twierdzy
przez Rzymian trzeba wymienić synagogę, ostraka, monety i zwoje, jak
też szczątki ludzkie25. W Tell Michal (Makmisz) w początkach I w. po
Chr. zbudowano na wzgórzu dużą twierdzę, pośrodku jej dziedzińca
stała wieża, która mogła służyć jako punkt obserwacyjny. Datacja po-
wstania fortecy oparta jest na znaleziskach monet rzymskich prefek-
tów Judei, Marka Ambibulusa, Waleriusza Gratusa i Poncjusza Piłata,
znaleziono też monetę Agryppy I26. Osada w Qumran, zniszczona
prawdopodobnie przez trzęsienie ziemi w 31 r. przed Chr., została czę-
ściowo ponownie zasiedlona niedługo potem przez te samą wspólnotę,
a ostatecznie zniszczona przez wojska rzymskie w roku 68 po Chr.
Wspomnijmy, iż niektórzy badacze identyfikują osiedle jako rzymską
villa, choć identyfikacja miejsca napotyka jak na razie nieprzezwycię-
żone trudności27. W okresie rzymsko–herodiańskim Samaria osiągnęła
szczyt swego rozwoju, głównie dzięki Herodowi Wielkiemu, który
przemianował ją na Sebaste (grecki odpowiednik Augustus). Z tego
czasu trzeba wymienić świątynię Augusta, świątynię bogini Kore, sta-
dion związany zresztą z kultem Kore i teatr28. Zniszczona przez Aulusa
Gabiniusza twierdza Aleksandrejon (Sartaba) została odbudowana
przez Heroda Wielkiego i była częścią systemu obronnego królestwa
Judei. Z tego okresu zachowały się pozostałości perystylu, który był
częścią pałacu królewskiego. W I w. po Chr. w twierdzy stacjonowały
rzymskie wojska, z okresu późniejszego nie mamy już żadnych śladów
zamieszkania. Trzeba jeszcze wspomnieć, iż Aleksandrejon służył jako
miejsce pochówku członków rodu hasmonejskiego, tu także zostali po-
25 NEAEHL, 3, s. 973–985.
26 NEAEHL, 3, s. 1036–1041.
27 NEAEHL, 4, s. 1235–1241.
28 NEAEHL, 4, s. 1300–1310.
14103109
1
Źródła 235
chowani synowie Heroda i Mariamme I, Aleksander i Arystobul29.

W Sefforis, jednej z fundacji Heroda Antypasa, zachowały się z jego
czasów pozostałości teatru oraz fragmenty części mieszkalnej miasta30.
2. Papirusy, inskrypcje i monety
Dla okresu rzymsko–herodiańskiego dysponujemy sporą liczbą

inskrypcji żydowskich i nieżydowskich zarówno z terenu Palestyny,
jak i spoza jej obszaru. Językiem tych napisów jest hebrajski, aramej-
ski, grecki lub łaciński. Inskrypcje greckie i łacińskie zostały zebrane
w dwóch dziełach: Corpus Inscriptionum Graecarum oraz Corpus In-
scriptionum Latinarum, zaś inskrypcje żydowskie znajdziemy w kilku
tomach poświęconych kolekcjom z Europy, Syrii i Palestyny oraz Azji
Mniejszej31, jak też we wcześniejszym korpusie Corpus Inscriptionum
Judaicarum, wydawanym w latach 1936–1952. Co do papirusów, to
ogromna większość z nich dotycząca ludności żydowskiej pochodzi
z terenu Egiptu, co jest dość oczywiste ze względu na panujący tam
klimat. Wszelkie dokumenty papirusowe związane w jakiś sposób
z Żydami zostały zebrane przez Victora Tcherikovera w monumental-
nym, trzytomowym dziele Corpus Papyrorum Judaicarum.
Herod Wielki emitował wyłączne monety brązowe, przy czym tylko
pierwsze emisje z roku 37 przed Chr. były datowane jako rok trzeci.
Widniały na nich: thymiaterion, tarcza, owoc granatu, gałązka palmo-
wa i tripod na awersie, na rewersie zaś możemy znaleźć tripod, hełm,
kaduceusz, aphlaston i krzyż umieszczony wewnątrz wieńca. Noszą
one też inskrypcję króla Heroda oraz monogram, którego interpretacja
jest ciągle przedmiotem sporów. Badaczom udało się dziś ustalić chro-
nologię również pozostałych emisji, na których poza wymienionymi już
symbolami pojawia się jeszcze kotwica, dziób okrętu, orzeł 32. Mennic-
two jego syna Archelaosa nie różniło się specjalnie od emisji ojca, choć
znacznie częściej pojawia się tutaj dziób okrętu, ponadto znajdujemy
hełm i wiązkę zbóż oraz inskrypcję etnarchy Heroda. Z kolei pierwsze
29 NEAEHL, 4, s. 1318–1320.
30 NEAEHL, 4, s. 1324–1328.
31 Inscriptiones Judaicae Orientis, 3 vols., Tübingen 2004.
32 Na temat mennictwa Heroda Wielkiego zob. S. Skowronek, Moneta w kulturze sta-
rożytnego judaizmu. Spór o mennictwo Heroda Wielkiego, Kraków 1994.
14103109
1
monety Heroda Antypasa zostały wyemitowane dopiero po dwudzie-

stu latach jego panowania, z okazji fundacji Tyberiady. Noszą one in-
skrypcje: tetrarchy Heroda i Tyberiada, jak też datę, symbolem jest tu
gałązka palmowa. Kolejne emisje pojawiają się w trzydziestym trzecim
roku panowania i następnych, nosząc te same inskrypcje, ale obok ga-
łązki palmowej widnieje jako symbol jeszcze wieniec. Ostatnia emisja
pojawia się w ostatnim roku rządów Antypasa, a możemy zobaczyć na
nich gałązkę palmową, drzewo palmowe, daktyle i zwyczajową legendę
tetrarchy Heroda, choć na rewersie pojawia się nowa: dla Gajusza Ceza-
ra Germanika. Tetrarcha Filip z kolei rządził ziemiami zamieszkanymi
w większości przez ludność pogańską, mógł sobie więc pozwolić na
bicie monet z wyobrażeniami postaci, w tym z własnym portretem,
ponadto możemy zobaczyć portrety Augusta i Tyberiusza. Co do sym-
boliki, to pojawia się na jego monetach świątynia, choć znajdziemy
też rękę trzymającą kłosy zboża, symbolizujące obfitość (Abundantię,
prawdopodobnie jest to odniesienie do cesarzowej Liwii)33.
Agryppa I wyemitował swe pierwsze monety jeszcze w okresie rzą-
dów nad dawną tetrarchią Filipa. Noszą one inskrypcję rok 2, a więc
możemy je datować na 37 lub 38 r. po Chr. Co do symboli, to obser-
wujemy na tych emisjach portrety Kaliguli i jego trzech sióstr, Liwilli,
Druzylli i Agryppiny Młodszej, ponadto portret Agryppy w koronie
oraz Agryppę II na koniu, wreszcie królową Kypros, żonę Agryppy I34.
Na typach tych pojawia się również inskrypcja król Agryppa. Kolejne
monety zostały wybite w latach 41 i 42 po Chr. Widzimy na nich balda-
chim, symbolizujący władzę królewską oraz trzy kłosy zboża, symboli-
zujące urodzajność kraju. Wspomnijmy też monety ze schyłku roku 42
po Chr. Są to cztery typy monet. Na pierwszym z nich widzimy cesarza
Klaudiusza, ukoronowanego wieńcem przez Agryppę I, który stoi po
lewej stronie oraz Heroda z Chalkis, stojącego po prawej. Inskrypcja
informuje o zawarciu traktatu pomiędzy Rzymem i Agryppą. Typ drugi
przedstawia konsekrację traktatu w rzymskiej świątyni, z Agryppą sto-
jącym obok Klaudiusza w roli kapłana. Trzeci typ pokazuje Agryppę
oraz Tyche, która symbolizuje Cezareę Nadmorską. Wreszcie czwarty
typ przedstawia Agryppę II jako następcę tronu.
33 Zob. J. Ciecieląg, Some Remarks on the Coinage of Herod Philip, „Notae Numisma-
ticae – Zapiski Numizmatyczne”, t. 2, Kraków 1997, s. 66–83.
34 Zob. A. Stein, Some Notes on the Chronology of the Coins of Agrippa I, „Israel Numi-
smatic Journal” 5 (1981), s. 22–26.
14103109
1
Źródła 237
3. Źródła żydowskie
Wśród źródeł żydowskich trzeba wymienić przede wszystkim dzieła

Filona z Aleksandrii, żyjącego w latach ok. 30–20 przed Chr. do ok.
50 po Chr., który pochodził z jednej z najznakomitszych rodzin żydow-
skich w Aleksandrii. Jego brat, Aleksander Lizymach był w tym mie-
ście alabarchą, a jego syn Marek poślubił nawet córkę Agryppy I, Be-
renikę (choc wkrótce po ślubie zmarł). Według św. Hieronima rodzina
Filona miała korzenie kapłańskie, ale była niewątpliwie bardzo silnie
zhellenizowana, choć jednocześnie jej członkowie byli prawowiernymi
wyznawcami judaizmu. Sam Filon zresztą uważał się za Greka, nie
znał języka hebrajskiego, a swoją wiedzę o wierze przodków czerpał
przede wszystkim z Septuaginty. Greckie wychowanie nie przeszko-
dziło mu jednak być pobożnym Żydem, o czym świadczy pielgrzymka
do Jerozolimy, którą odbył w młodości35. Filon również należał do elity
społeczności żydowskiej Aleksandrii, na co wskazuje fakt objęcia przez
niego przewodnictwa delegacji żydowskiej, która udała się do Rzymu
w sprawie pogromu Żydów w 38 r. po Chr. i jego bezpośrednich na-
stępstw. Za panowania cesarza Klaudiusza, który zabezpieczył prawa
aleksandryjskich Żydów, Filon mógł się poświęcić pracy pisarskiej.
Jesteśmy w tej szczęśliwej sytuacji, iż większość jego dzieł zachowała
się do naszych czasów. Możemy wśród nich wyróżnić trzy zasadnicze
grupy: pisma o tematyce filozoficznej, egzegetycznej oraz pisma histo-
ryczno–apologetyczne36. Dla naszych rozważań najważniejsze są dwa
dzieła należące do ostatniej kategorii, a mianowicie Adversus Flaccum
i Legatio ad Gaium. Pierwsze z nich opowiada szczegółowo o okresie
prefektury Awiliusza Flakkusa w Egipcie i o pogromie ludności ży-
dowskiej w roku 38 po Chr. w Aleksandrii. Z kolei Legatio jest chyba
najbardziej znanym dziełem Filona, napisanym w pięciu księgach. Do
naszych czasów zachowała się tylko część opisująca historię poselstwa
do cesarza Kaliguli, trudności, jakie napotykało w Rzymie oraz wynik
w postaci decyzji cesarza Klaudiusza. Nie trzeba przekonywać, iż war-
tość tych dwóch relacji jest niebagatelna, mimo że jest w nich sporo
materiału apologetycznego. Niemniej Filon był naocznym świadkiem
35 A. Mendelson, Philo’ Jewish Identity, Atlanta 1988.

36 M. Stern, Greek and Latin Literary Sources, w: S. Safrai and M. Stern (eds.), The Je-
wish People in the First Century, 1, Assen 1974, s. 18–19.
14103109
1
i uczestnikiem opisywanych wydarzeń, miał też świadectwa z pierwszej

ręki innych uczestników37.
Psalmy Salomona, w liczbie osiemnastu, zostały pierwotnie napisa-
ne w języku hebrajskim, ale do naszych czasów przetrwały tylko wersje
w języku greckim i syryjskim. Psalmy powstały prawdopodobnie w po-
łowie I w. przed Chr. Oblężenie Jerozolimy, zbezczeszczenie Świętego
Świętych przez Pompejusza oraz zależność Judei od Rzymu widzą one
jako karę za grzechy Żydów, ale jednocześnie Bóg ukarał Pompejusza
śmiercią z rąk Cezara. Wydaje się również, iż psalmy są dość krytyczne
wobec Hasmoneuszy, krytykują bowiem to, co stało się ze świątynią
i przywództwem w Jerozolimie. Prezentują one też pewne oczekiwa-
nia mesjańskie opisując postać wyidealizowanego króla, podobnego
do Dawida38. Obok dzieł Filona z Aleksandrii za jedno z najbardziej
znaczących pism reprezentujących tzw. judaizm hellenistyczny uchodzi
Mądrość Salomona, która została napisana prawdopodobnie w Alek-
sandrii w początkach okresu rzymskiego, zapewne za panowania Au-
gusta, choć pojawiły się też zdania opowiadające się za datacją na czasy
Kaliguli. Księga napisana jest w formie przemówienia do publiczności,
zapewne żydowskiej młodzieży w Aleksandrii, która narażona była na
kontakt z kultami pogańskimi, mogącymi nawet doprowadzić do po-
rzucenia wiary przodków. Wzywała też wspólnotę żydowską do opiera-
nia się wszelkim możliwym atrakcjom, jakie oferowało społeczeństwo
grecko–rzymskie, ale również do oporu przeciwko wszelkim formom
przemocy ze strony pogan. Warto też wspomnieć, iż w księdze istotną
rolę odgrywa mądrość, a ponadto zawiera też elementy eschatologicz-
ne, skupiając się na duszy i jej losie po śmierci, jednak bez nadziei na
zmartwychwstanie39. 2 Księga Henocha, zwana też słowiańskim He-
nochem, przetrwała do naszych czasów w kilku wersjach. Część bada-
czy datuje jej powstanie na pierwszą połowę I w. po Chr., inni uważają
ją za księgę chrześcijańską, powstałą w IX lub X w.40. Główne tematy
37 P. Borgen, Philo of Alexandria: An Exegete for his Time, Leiden 1997.
38 Zob. R.R. Hann, The Manuscript History of the Psalms of Solomon, Chico 1982; J.L.
Trafton, The Psalms of Solomon in Recent Research, „Journal Study for the Pseudepigra-
pha” 12 (1994), s. 3–19.
39 L.L. Grabbe, Wisdom of Solomon, Sheffield 1997.
40 J.T. Milik, The Books of Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4, Oxford 1976,
s. 107–112. Autorem tej wysoce spekulatywnej książki jest Polak, jeden z najwybitniej-
szych znawców rękopisów qumrańskich, zwany często „geniuszem zwojów”.
14103109
1
Źródła 239
księgi to eschatologia i świat niebiański. Z kolei 4 Księga Machabej-

ska jest traktatem filozoficznym dotyczącym kontroli namiętności, pa-
sji przez rozsądek. Jej nazwa wzięła się stąd, iż podaje jako przykłady
braci Machabeuszy. Jej powstanie datuje się między połową I w. po
Chr. a powstaniem Bar Kochby (132–135 po Chr.) w Syrii lub Azji
Mniejszej41. Z I w. po Chr. pochodzi również Testament Abrahama,
który zawiera kilka wstawek chrześcijańskich. Jego tematem jest escha-
tologia, według niej po śmierci człowieka jego dusza jest poddawana
natychmiastowemu osądowi, sprawiedliwa wędruje do raju, niegodzi-
wa zaś poddawana jest torturom i niszczona. Prawdopodobnie księga
dopuszcza ogólne zmartwychwstanie i sąd ostateczny na końcu dni42.
Testamenty Dwunastu Patriarchów to zbiór pism, które najwyraźniej
zostały ze sobą połączone stosunkowo późno, choć wykazują pewną
spójność w zakresie języka i tematu. W swej obecnej formie jest to
praca chrześcijańska, choć nie wiemy czy pierwotnie było to dzieło ży-
dowskie zaadoptowane przez chrześcijańskich pisarzy, czy też jest to
oryginalne dzieło chrześcijańskie, które bazowało jednak szeroko na
źródłach żydowskich. Sprawę komplikuje też odnalezienie w Qumran
fragmentów pism o Neftalim i Lewim, które mogą mieć związek z Te-
stamentem Neftalego i Testamentem Lewiego (fragment aramejski odno-
szący się do Testamentu Lewiego znaleziono również w genizie synagogi
kairskiej). Wszystkie Testamenty skupiają się na kwestiach etycznych,
przede wszystkim cnotach oraz na eschatologii43. Testament Hioba to
przykład przepisanej czy też na nowo napisanej Biblii, w którym użyto
wersji Księgi Hioba z Septuaginty. Do historii dodano wiele nowych
elementów, sprowadzających całą historię do tradycyjnej pobożności.
Być może tekst został napisany w Egipcie, bowiem Hiob jest tu przed-
stawiony jako król tego kraju, gorzej jest z datacją, niewykluczone, iż
powstał on w I w. po Chr., ale późniejsza datacja również jest możliwa.
W każdym razie Hiob jest tu przykładem pobożnego człowieka, w do-
datku bardzo cierpliwym. Nie kwestionuje on działań Boga, lecz po
prostu je akceptuje44.
41 D.A. de Silva, 4 Maccabees, Sheffield 1998.

42 G.W.E. Nickelsburg (ed.), Studies in the Testament of Abraham, Missoula 1976.
43 Zob. M. de Jonge, The Testaments of the Twelve Patriarchs: A Critical Edition of the
Greek Text, Leiden 1978.
44 M.A. Knibb and P.W. van der Horst (eds.), Studies on the Testament of Job, Cam-
bridge 1990.
14103109
1
Literatura rabiniczna. Jest ona zbiorem pism pochodzących od

uczonych żydowskich, zwanych rabinami. Pisma rabiniczne nie mają
jakichś wyraźnych cech literackich i zazwyczaj mają charakter przeka-
zu ustnego, dlatego też są przedstawiane jako relacja z dyskusji w szko-
łach rabinicznych czy na salach sądowych45. W literaturze rabinicznej
podstawowymi, choć nie jedynymi, kategoriami są prawa – halacha
i opowiadania – hagada. Zadaniem tej ostatniej jest zgłębianie i sys-
tematyzacja materiału biblijnego, który ma otworzyć miejsce dla Pra-
wa. Natomiast halacha oznacza sposób wcielania w życiu codziennym
przykazań biblijnych przy pomocy rozstrzygnięć ustnej Tory46.
Literatura talmudyczna składa się z Miszny, zawierającej ustną Torę,
pochodzącą od pierwszego pokolenia rabinów, zwanych tannaitami.
To ustne nauczanie zostało zapisane w kolokwialnym języku hebraj-
skim, zwanym misznaickim. Przyjmuje się, iż redakcji Miszny doko-
nał pod koniec II w. po Chr. Rabbi Juda ha-Nassi, choć tak naprawdę
jako pierwszy próbę usystematyzowania nauki tannaitów podjął Rabbi
Akiba około 120 r. po Chr. Miszna dowodzi, iż Tora ustna ma własny
autorytet, niezależny od Tory pisanej, dlatego też nie znajdziemy w niej
tekstów biblijnych, mających uzasadniać ustalenia rabinów. Badacze
wskazują jednak, iż Miszna zawiera wiele odniesień do tekstów biblij-
nych, a ich brak tłumaczą jej kodyfikacyjnym charakterem47. Miszna
dzieli się na sześć części (sedarim), obejmujących 63 traktaty. Wydaje
się, iż Miszna jest przede wszystkim kodyfikacją etosu i obyczajów ży-
dowskich, choć badacze dowodzą też, że miała ona przedstawić nor-
malnie funkcjonujące państwo żydowskie.
Z kolei Gemara jest nauką Tradycji lub tradycyjnym nauczaniem,
Talmud zaś zajmuje się zgłębianiem Tory pisanej i ustnej oraz wyjaśnia
nauczanie tannaitów, czyli Misznę. Wyjaśnienia te były przekazywane
przez rabinów zwanych amoraitami (III–IV w. po Chr.). Wyróżniamy
gemarę palestyńską i babilońską, czyli Talmud Palestyński lub Jerozo-
limski i Talmud Babiloński48. Talmud Jerozolimski jest komentarzem
do 39 z 63 traktatów Miszny. Zawiera jednak też materiał haggadyczny,
różniący się od Miszny. Całość zebrano w V w. po Chr. w Tyberiadzie.
Talmud Babiloński jest natomiast komentarzem do 36 i pół traktatów
45 S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994,

s. 339–340.
46 Ibidem, s. 345–348.
47 H. Maccoby, Early Rabbinic Writings, Cambridge 1988, s. 25–29.
48 S. Mędala, op. cit., s. 384.
14103109
1
Źródła 241
Miszny, a ostateczny kształt nadano mu w VIII w. Wówczas to Talmud

Babiloński został narzucony całemu judaizmowi jako autorytatywne
nauczanie tradycji49.
Seder’ Olam, zwany też Seder’ Olam Rabbah to zarys historii biblij-
nej i żydowskiej od Adama do końca rządów dynastii herodiańskiej,
Yosippon zaś lub Joseph ben Gorion jest tytułem dzieła historyczne-
go, przypisywanym Józefowi Flawiuszowi, choć nie ma on z nim nic
wspólnego. Obejmuje dzieje od Adama do zniszczenia świątyni jero-
zolimskiej. Manuskrypty z Pustyni Judzkiej nie dostarczają bezpo-
średnich informacji historycznych, są za to nieocenionym źródłem do
badań nad tekstem Biblii. W grotach znaleziono wszystkie księgi Biblii
hebrajskiej (z wyjątkiem Estery), a także apokryfy Starego Testamen-
tu, komentarze do ksiąg biblijnych w formie peszeru, targumy, czyli
przekłady tekstów biblijnych na język aramejski. Osobną grupę stano-
wią pisma wspólnoty qumrańskiej. Rękopisy qumrańskie pozwalają na
szersze poznanie tła historyczno–religijnego Nowego Testamentu, jak
też rzucają światło na judaizm czasów międzytestamentalnych. Osobną
kategorię źródeł tworzy Nowy Testament, a przede wszystkim cztery
ewangelie kanoniczne. Trzeba pamiętać, iż ewangelie nie są dziełami
historycznymi, a więc nie prezentują nam biografii Jezusa, koncentrują
się one bowiem na przedstawieniu Jego nauki, pokazując tylko nie-
które etapy w Jego życiu50. Przypomnijmy, iż mamy cztery ewangelie
według św.św. Marka, Mateusza, Łukasza i Jana. Kontynuacją ewange-
lii według św. Łukasza są Dzieje Apostolskie, które pokazują głównie
triumfalny pochód dobrej nowiny przez całe cesarstwo rzymskie. Naj-
ważniejszą chyba postacią tej księgi jest św. Paweł, główny propagator
nauki Jezusa i faktyczny założyciel chrześcijaństwa. Być może w odnie-
sieniu do Pawła możemy znaleźć nawet jakieś cele apologetyczne.
4. Józef Flawiusz
Każdy historyk Palestyny czy też Żydów w epoce starożytnej powi-

nien błogosławić dzień, w którym Józef Flawiusz przyszedł na świat,
bowiem bez dzieł jego autorstwa nasza wiedza byłaby nieporównanie
49 Ibidem, s. 385–386.
50 Zob. J. Kudasiewicz, Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Warszawa 1979.
14103109
1
uboższa51. Trzeba jednak przyznać, iż postać Józefa wywoływała kon-

trowersje nie tylko u współczesnych mu rodaków, ale również wśród
badaczy, którzy prezentowali często skrajne opinie na temat jego spu-
ścizny literackiej.
Józef urodził się w 37 r. po Chr. w Jerozolimie jako syn Mattiasa,
kapłana należącego do najwyższej klasy kapłańskiej Jehojariba52, po
matce był spokrewniony z dynastią hasmonejską. Dzięki tak świetne-
mu pochodzeniu zdobył najlepsze możliwe wykształcenie, poczynając
od zgłębiania tajników Tory. W młodości Józef pełnił różne funkcje
publiczne, m.in. w 64 r. po Chr. został wysłany do Rzymu, aby uzyskać
zwolnienie kilku kapłanów, którzy znaleźli się nad Tybrem za rządów
prokuratora Feliksa. Nie jest wykluczone, iż sukces w tej sprawie osią-
gnął dzięki pomocy cesarzowej Poppei Sabiny, która ponoć przejawiała
sympatie dla judaizmu53. Niedługo po powrocie do Jerozolimy wybu-
chła pierwsza wojna żydowska przeciwko Rzymianom, której Józef był
zdecydowanie przeciwny. Los jednak chciał inaczej i władze postawiły
go na czele rządu w Galilei, na którą miało spaść pierwsze uderzenie
Rzymian. Jako przeciwnik powstania przyjął jednak taktykę kunktator-
ską, która opóźniała na ile się tylko dało konkretne działanie wojenne.
Ostatecznie w wyniku oblężenia Joapaty i zastosowanego fortelu lub
może dzięki życzliwości fortuny znalazł się w rzymskiej niewoli.
Jako najważniejsza postać w Galilei i jeden z prominentnych człon-
ków władz powstańczych Józef miał zostać odesłany do Rzymu i tam
czekać na triumf Wespazjana z okazji zwycięstwa nad Żydami. Przepo-
wiedział jednak rzymskiemu wodzowi, jak też jego synowi objęcie wła-
dzy cesarskiej54 i odtąd jego los już do śmierci związany był z dynastią
Flawiuszy. Po zakończeniu powstania zamieszkał w rzymskim domu
Wespazjana, który nadał mu rzymskie obywatelstwo i wypłacał pensję
z państwowego skarbca. Józef cieszył się również przychylnością Tytu-
sa, natomiast w okresie panowania Domicjana jako protektor historyka
wysunął się na plan pierwszy Epafrodyt, postać bliżej nam nieznana55.
51 M. Hadas-Lebel, Józef Flawiusz. Żyd rzymski, Warszawa 1997, s. 9.

52 Józef Flawiusz, Vita 1, 1.
53 E.M. Smallwood, The Alleged Jewish Tendencies of Poppeea Sabina, „The Journal of
Theological Studies” 10 (1959), s. 329–335.
54 BI 3, 399–402; Swetoniusz, Divus Vespasianus 5; Tacyt, Historiae 1, 10; 5, 13; Ka-
sjusz Dio, Historia Romana 66, 1.
55 Vita 76, 428–429.
14103109
1
Źródła 243
Józef Flawiusz poświęcił się w Rzymie całkowicie działalności pisar-

skiej. Ponieważ ciążyła na nim etykieta zdrajcy, jego stosunki z rzym-
ską gminą żydowską nie były zapewne najlepsze. Nie wiemy niestety,
kiedy dokonało się życie Józefa, ale ostatnie swoje dzieło, Vita, dedy-
kował Epafrodytowi, zamordowanemu z rozkazu Domicjana. Pewne
poszlaki wskazują, iż zmarł w trzecim roku rządów Trajana, a więc
około 101 r. po Chr., choć tak naprawdę wszelkie ślady urywają się
w roku 95 po Chr.
Bellum Iudaicum. Pierwsze dzieło Józefa pisane było w gruncie
rzeczy na zamówienie dynastii flawijskiej, a dotyczyło pierwszej wojny
żydowskiej, której był naocznym świadkiem i uczestnikiem. Oczywi-
ście patronat cesarski nie służył pełnej wiarygodności dzieła, niemniej
jednak jest to najpełniejsza relacja o przebiegu pierwszego powstania.
Nie wiemy dokładnie, jak brzmiał pierwotny tytuł pracy, ponieważ sam
Józef podaje aż trzy jego wersje, ale wydaje się, iż pierwotnie nosiła ona
tytuł O zdobyciu (w domyśle Jerozolimy), a dopiero później pojawiła się
Wojna żydowska.
Zasadniczą treścią dzieła są wydarzenia pierwszej wojny żydow-
skiej w latach 66–70 po Chr., choć relację poprzedza bardzo obszerny
wstęp opowiadający historię Żydów od czasów Antiocha IV Epifanesa.
Końcowym akcentem jest natomiast zdobycie Masady i innych twierdz
przez wojska rzymskie w roku 73 po Chr. Po raz pierwszy dzieło zo-
stało wydane w języku aramejskim i przeznaczone przede wszystkim
dla Żydów babilońskich, którzy chcieli przyjść z pomocą powstańcom.
Zadaniem publikacji było więc odwieść ich od tego zamiaru56. Druga
wersja została opublikowana już w języku greckim i tym razem skie-
rowana była do Żydów diaspory mówiących po grecku. Dodatkowym
powodem publikacji było pojawienie się innych relacji o powstaniu,
m.in. Justusa z Tyberiady, które nota bene przedstawiały postępowanie
Józefa w Galilei w nienajlepszym świetle. Oczywiście najważniejszym
zadaniem było sławienie chwały cesarzy z dynastii Flawiuszy.
Józef korzystał przy pisaniu dzieła z innych źródeł, przede wszyst-
kim do napisania wstępu o historii żydowskiej. Czerpał tu zapew-
ne pełnymi garściami z historii Mikołaja z Damaszku, korzystał też
z pewnością z dokumentów urzędowych w rzymskich archiwach, po-
nadto z Commentarii autorstwa samego Wespazjana, jak też z archi-
56 BI 3, 108.
14103109
1
wum sztabu armii rzymskiej, o czym zdaje się świadczyć opis marszu
Tytusa z Aleksandrii do Cezarei Nadmorskiej57. Wojna żydowska wy-
dana została prawdopodobnie po roku 75 po Chr., wspomina bowiem
Świątynię Pokoju, która otworzona została przez cesarza w tym roku
z powodu zaprowadzenia pokoju w całym cesarstwie58. U podstaw
dzieła leżał zamiar wysławiania dokonań Wespazjana i Tytusa, co jed-
nak nie oznacza, iż Józef musiał przeinaczać czy manipulować faktami.
Umiejętności dowódcze ojca i syna były oczywiste, więc z tego punktu
widzenia historyk miał ułatwione zadanie. Nie ma też poważniejszych
podstaw do negowania historycznej wartości dzieła, które jest też war-
tościowe pod względem literackim59.
Antiquitates Iudaicae. Józef Flawiusz pierwotnie sądził, iż nie ma
sensu opisywanie historii jego własnego narodu, ponieważ istniały ta-
kowe opracowania w języku greckim. Jednak po namowach Epafro-
dyta i przyjaciół zmienił zdanie60, a przyczyniła się też do tego opinia
pisarza na łasce cesarskiej, choć rządy Domicjana uświadomiły mu
kruchość własnej pozycji. Dzieło podzielone zostało na dwadzieścia
ksiąg i obejmuje historię Izraela od stworzenia świata do roku 66 po
Chr., do momentu wybuchu pierwszego powstania. Podział na księgi
jest schematyczny, pierwsze dwanaście ksiąg jest właściwie parafrazą
ksiąg biblijnych, przy czym Józef pomija wiele fragmentów, np. wszyst-
kie księgi prorockie. Józef najwyraźniej chciał stworzyć własną wersję
historii, tylko opartą na Biblii, stąd zamieszczenie licznych dodatków
i uzupełnień, których nie ma w księgach biblijnych. Od księgi dwu-
nastej Józef zaczyna być dość zwięzły, być może zabrakło mu źródeł.
Zachwianiu ulegają też proporcje, ponieważ np. okresowi hasmonej-
skiemu i herodiańskiemu poświęcił proporcjonalnie znacznie więcej
miejsca niż pierwszym trzystu latom po niewoli babilońskiej.
Oczywiście druga część dzieła tylko w niewielkim stopniu mogła
być oparta na księgach biblijnych. Oznacza to, iż Józef musiał korzy-
stać z licznych źródeł, z których nie wszystkie zachowały się do naszych
czasów. Musiał korzystać m.in. z dzieł Polibiusza, Strabona, Mikołaja
z Damaszku, Posidoniusza z Apamei, Aleksandra Polihistora, Mane-
tona, Berossoa, Herodota, Liwiusza, Hekatajosa z Abdery, Homera,
57 BI 4, 659–663.
58 Kasjusz Dio, Historia Romana 66, 5.
59 H.St.J. Thackeray, Josephus. The Man and the Historian, New York 1967, s. 49.
60 Ant. 1, 6–7.
14103109
1
Źródła 245
Hezjoda, Megastenesa, Menandra, Demetriusza Chronografa, Eupole-

mosa, Artapanosa, Filona z Aleksandrii i innych. Co prawda, niektórzy
badacze wskazują, iż korzystanie z tak obfitej liczby dzieł było niemoż-
liwe, ale nie zapominajmy, iż Józef miał dostęp do biblioteki Epafro-
dyta, a być może również do biblioteki cesarskiej. Według świadectwa
samego Józefa dzieło zostało ukończone w latach 93/94 po Chr., a więc
w trzynastym roku rządów Domicjana61.
Contra Apionem. Narastająca wrogość wobec Żydów i judaizmu,
wsparta oszczerstwami i kalumniami Apiona z Aleksandrii skłoniły
Józefa do napisania dzieła w obronie swego narodu, zatytułowanego
Przeciw Apionowi. Podzielone jest ono na dwie księgi i już wstęp infor-
muje nas, że będzie poświęcone starożytności Izraela. I rzeczywiście,
tej tematyce poświęcona jest prawie w całości pierwsza księga. W dru-
giej księdze Józef odpiera zarzuty stawiane Żydom, a fabrykowane
w dużej mierze przez Apiona. Możemy śmiało stwierdzić, iż dzieło to
jest popisem erudycji autora, który co chwilę cytuje greckich pisarzy.
Jak pięknie napisano, Contra Apionem było „wyznaniem wiary” tego
faryzejskiego arystokraty, który co prawda związał swój los z rzymski-
mi zdobywcami, ale nie przestał być prawowiernym Żydem, zażarcie
walczącym w obronie dobrego imienia swych rodaków.
Vita. Ostatnim dziełem Józefa Flawiusza była Autobiografia, którą
wydano już po roku 100 po Chr. Jej zasadniczą część stanowi polemika
z Justusem z Tyberiady, autorem historii pierwszej wojny żydowskiej.
Wątki biograficzne dotyczące Józefa pojawiają się tylko we wstępie i za-
kończeniu. Wiele informacji zawartych w tym dziele różni się od tych,
które znajdziemy w Wojnie żydowskiej, która mimo wszystko zyskała
na wartości dzięki uzupełnieniom Józefa w Vita. Nie jest wykluczone,
iż dzieło to w nieznanej nam formie zostało pierwotnie dołączone do
wydanych za Domicjana Antiquitates, w których jest mowa o zamiarze
dorzucenia szczegółów ze swego życia jeszcze za życia osób, które mo-
głyby je potwierdzić62. Na istnienie jakiejś wcześniejszej wersji wskazu-
je też początek Vita. Warto też zauważyć, iż pod względem literackim
ostatnia księga Antiquitates oraz Vita są właściwie identyczne i zostały
najprawdopodobniej przygotowane przez samego Józefa, bez pomocy
sekretarzy.
61 Ant. 20, 267.

62 Ant. 20, 266.
14103109
1
Strabon pochodził z Amasei, a żył w latach ok. 64/63 przed Chr.–

ok. 20 po Chr. Jego najważniejszym dziełem jest Geographia, składają-
ca się z siedemnastu ksiąg. Dwie pierwsze stanowią wprowadzenie do
dzieła, kolejne osiem dotyczy krajów Europy, następne sześć krajów
azjatyckich, ostatnia zaś księga opowiada o Libii i Egipcie. Dzieło to
dostarcza nie tylko opisów geograficznych, ale zawiera również infor-
macje historyczne oraz dodatki mitograficzne i kulturalne. Strabon ko-
rzystał zapewne m.in. z dzieł Eudoksosa z Knidos, Eratostenesa, Hip-
parcha, Posidoniusza z Apamei, Polibiusza, Cycerona, Juliusza Cezara,
Azyniusza Polliona. Trzeba też wymienić dla tego okresu Kasjusza
Diona, żyjącego w latach ok. 163/164–ok. 235 po Chr., który jest au-
torem dzieła Historia Romana, składającego się z osiemdziesięciu ksiąg
obejmujących dzieje Rzymu od lądowania Eneasza w Italii do czasów
panowania Aleksandra Sewera, a więc praktycznie do śmierci Kasju-
sza63. Niestety, nie zachowało się ono do naszych czasów w całości, lecz
dzięki streszczeniu mnicha Ksifilinosa. Nie zmienia to jednak faktu,
iż jest to chyba najbardziej wyczerpująca historia starożytnego Rzymu.
Również Appian z Aleksandrii jest autorem dzieła Historia Romana,
które składało się z dwudziestu czterech ksiąg. W zamiarze miała to
być historia państwa rzymskiego w ujęciu terytorialnym. Układ ksiąg
jest chronologiczny, według kolejności wchodzenia kolejnych terenów
w skład Imperium Romanum. Appian nie był co prawda samodziel-
nym badaczem, raczej kompilatorem, niemniej jego dzieło jest dla nie-
których okresów w historii Rzymu jedynym źródłem.
Największym rzymskim historykiem epoki starożytnej był bez wąt-
pienia Tacyt, żyjący w latach 55/56–ok. 120 po Chr. Jest on autorem
kilku dzieł, m.in. Germanii i biografii Juliusza Agrykoli, dla nas jednak
najważniejsze są dwa dzieła historyczne, Historiae i Annales. Pierwsze
z nich liczyło pierwotnie dwanaście ksiąg, z których do naszych cza-
sów przetrwały pierwsze cztery i początek piątej. Dzieło zaczyna się od
ostatnich dni panowania cesarza Galby w styczniu 69 r. po Chr., a koń-
czy na śmierci Domicjana w 96 r. po Chr. Z kolei Annales opisują dzieje
cesarstwa rzymskiego w okresie rządów dynastii julijsko–klaudyjskiej,
ale bez panowania Augusta. Z piętnastu ksiąg zachowały się pierwsze
63 Zob. F. Millar, A Study of Cassius Dio, Oxford 1964.
14103109
1
Źródła 247
cztery, fragmenty piątej i szóstej, dziewiąta bez początku oraz księgi

dwunasta do piętnastej w całości. Tacyt zapowiada, iż chce uczciwie
przedstawić bieg wydarzeń, ale ponieważ należał do przeciwników
cesarstwa, jego prace nie są pozbawione stronniczości. Niezwykłym
świadectwem epoki są Res gestae divi Augusti, bowiem ich autorem
jest sam cesarz August, który przed śmiercią złożył u westalek swój
testament zawierający wskazówki dotyczące pogrzebu, sprawozdanie
o aktualnym stanie państwa oraz opis czynów, jakich dokonał. Treść
Res gestae można podzielić na trzy części: spis urzędów oraz godności
państwowych, jakie August otrzymał lub nie przyjął, katalog wydatków
na rzecz państwa i ludu oraz właściwe czyny, czyli dokonania w czasie
wojny i pokoju. Swetoniusz urodził się prawdopodobnie około roku
69 po Chr., a jego jedynym zachowanym dziełem są Żywoty dwunastu
Cezarów (De Vita duodecim Caesarum libri VIII), począwszy od Juliu-
sza Cezara, a skończywszy na Domicjanie. Starał się on wykorzystać
m.in. Res gestae Augusta, protokoły posiedzeń senatu, dzienniki urzę-
dowe, edykty urzędników, ulotki wyborcze czy zbiory anegdot. Nieste-
ty, Swetoniusz poszedł w kierunku sensacyjno–plotkarskim, zajmując
się głównie życiem prywatnym swoich bohaterów, dlatego tudno zna-
leźć w jego dziele informacje o cesarstwie czy sytuacji w prowincjach.
Encyklopedyczne dzieło Historia naturalis ukończył Pliniusz Starszy
w roku 77 po Chr. Początek dzieła zajmuje opisanie wszechświata,
systemu planetarnego, ruchu gwiazd oraz zjawisk z zakresu geografii
matematycznej i fizycznej. Później znajdujemy geografię opisową, po-
łączoną z administracyjnym przeglądem państwa rzymskiego. Kolejna
część poświęcona jest światu istot żywych oraz lekom i sposobom le-
czenia. Wreszcie ostatnia część traktuje o świecie przyrody nieożywio-
nej i jej zastosowaniu. Pliniuszowi wytykano brak krytycyzmu, pogoń
za ciekawostkami czy brak samodzielnego myślenia. Mimo wszystko
dzięki jego dziełu przetrwało wiele bardzo ważnych informacji.
14103109
1
Rozdział 2
1. Żydzi wobec Rzymu
Stosunek Żydów do Rzymu był wypadkową wielu czynników poli-

tycznych, religijnych, społecznych i ekonomicznych. Początkowo Rzym
zdawał się być państwem przyjaznym, bo przede wszystkim odległym,
choć z drugiej strony pojawia się on w początkach II w. przed Chr.
na Wschodzie w roli wroga monarchii hellenistycznych: Macedonii
i państwa Seleucydów. Hasmoneusze uznają więc, iż warto nawiązać
z republiką bliższe stosunki. W gruncie rzeczy fizyczny kontakt na-
stąpił dopiero w momencie pojawienia się Pompejusza Wielkiego, co
doprowadziło ostatecznie do likwidacji monarchii hasmonejskiej i jej
przekształcenia w państwo wasalne. W tym momencie zwolennicy nie-
podległości skupieni wokół Arystobula II i jego potomków zaczynają
już uznawać Rzym po części za wroga, choć z drugiej strony korzystają
z jego pomocy, jeżeli jest to tylko możliwe i jest im to na rękę. Co cie-
kawe, rządy Heroda Wielkiego zmieniają perspektywę przynajmniej
części elity żydowskiej, która po śmierci Heroda prosi cesarza Augusta
o ustanowienie w Judei bezpośrednich rządów rzymskich. Cesarz jesz-
cze nie ulega, ale nieudolne rządy Archelaosa doprowadzają w końcu
do przekształcenia Judei w rzymską prowincję w 6 r. po Chr. Następne
sześćdziesiąt lat będzie stopniowo prowadzić do wydarzenia, znanego
w historii jako pierwsza wojna żydowska przeciwko Rzymianom.
Żydzi w Judei niewątpliwie postrzegali Rzymian przez pryzmat pre-
fektów i prokuratorów prowincji, których Józef Flawiusz bardzo wy-
14103109
1
raźnie określa jako niekompetentnych i złośliwych, co potwierdza też

Tacyt. Problem polegał przede wszystkim na tym, iż Judea jako pro-
wincja nie miała poważniejszego znaczenia strategicznego, traktowa-
na więc była jako trzeciorzędne terytorium na pograniczu cesarstwa.
W konsekwencji nie wysyłano tam pierwszego garnituru namiestników.
Co więcej, jeżeli przyjmiemy np. iż Poncjusz Piłat faktycznie realizo-
wał antyżydowską politykę Eliusza Sejana, to w swoich działaniach,
które niewątpliwie drażniły żydowskie uczucia religijne, mógł się czuć
bezkarny. Podobnie Antoniusz Feliks mógł przynajmniej do pewnego
momentu liczyć na wsparcie potężnego brata, Pallasa. Godne podkre-
ślenia jest również to, iż większość namiestników Judei po zakończe-
niu kadencji znikała z pola widzenia i nie robiła dalszej kariery w ad-
ministracji prowincjonalnej, o samym Rzymie już nie wspominając.
Oczywiście wybór prefektów i prokuratorów dokonywał się głównie
dzięki protekcji i patronatowi, trudno się więc spodziewać, aby Judea
otrzymała kompetentnych urzędników. Z drugiej jednak strony Judea
nie była jedyną prowincją, gdzie dokonywano wyboru namiestników
w taki sam sposób, a mimo to nic nam nie wiadomo o jakichś po-
ważniejszy zakłóceniach. Nie oznacza to oczywiście, iż wszyscy inni
namiestnicy prowincjonalni byli wybitnymi fachowcami, kochanymi
przez swój lud. Głównym zarzutem, jaki im stawiano, było zdzierstwo,
ale było ono tak naprawdę częścią systemu i niezwykle rzadko docho-
dziło do ewentualnego karania namiestników tylko za to, że obdarli
mieszkańców swojej prowincji ze skóry. W tym akurat przypadku soli-
darność klasowa rzymskiej nobilitas była bardzo silna. Nie wolno chy-
ba też zapominać, iż owi namiestnicy patrzyli zapewne przez pryzmat
gminy żydowskiej w Rzymie, której wielu członków było biednych, a co
za tym idzie, mieli oni skłonność do uczestnictwa w wielu ulicznych
burdach i zamieszkach. W konsekwencji nie możemy wykluczyć, iż na-
miestnicy udawali się do Judei z niezbyt przychylnym nastawieniem do
Żydów.
Z drugiej jednak strony nie należy zapominać, iż Żydzi nie byli ła-
twym przeciwnikiem i niespecjalnie bali się namiestników, szeroko ko-
rzystając z możliwości odwołania się bezpośrednio do cesarza, względ-
Tacyt, Historiae 5, 12.

M. Goodman, The Ruling Class of Judaea. The Origins of the Jewish Revolt against
Rome A.D. 66–70, Cambridge 1987, s. 7.
Ibidem, s. 8.
14103109
1
nie do legata Syrii. W większości przypadków takie odwołania kończyły

się sukcesem i to nie tylko ze względu na siłę żydowskich argumentów,
choć te były istotne przynajmniej w odniesieniu do przywilejów (głów-
nie natury religijnej), jakie zostały im nadane, przede wszystkim przez
Juliusza Cezara i Augusta. Istniał bowiem w I w. po Chr. jeszcze jeden
bardzo istotny czynnik – dynastia herodiańska. Żydzi judejscy nie da-
rzyli Herodów specjalną sympatią, ale prawie zawsze mogli liczyć na
ich wsparcie na dworze cesarskim i w samej Judei, a członkowie dyna-
stii tego wsparcia nie szczędzili.
Stosunek Żydów do Rzymian wyznaczało też na pewno powszech-
ne przekonanie o opresyjności rzymskich rządów. Brutalność wobec
ludności żydowskiej możemy datować co najmniej od połowy I w.
przed Chr., a symbolem wrogości Rzymian do Żydów i vice versa stało
się wtargnięcie Pompejusza Wielkiego do Świętego Świętych świątyni
jerozolimskiej, poprzedzone rzezią mieszkańców żydowskiej stolicy.
Swoje przysłowiowe trzy grosze dołączył nieco później Aulus Gabi-
niusz swoją reformą administracyjną oraz Marek Licyniusz Krassus,
rabując świątynny skarbiec na potrzeby nikomu w gruncie rzeczy nie-
potrzebnej kampanii partyjskiej. Jego śmierć z kolei wywołała powsta-
nie Pitolaosa w Galilei, stłumione przez Gajusza Kasjusza Longinusa,
który sprzedał tysiące Żydów w niewolę. Pewien oddech w stosunkach
żydowsko-rzymskich wprowadził Juliusz Cezar, choć warto pamiętać,
iż promował on ród herodiański przeciwko rodzimej dynastii hasmo-
nejskiej. Zabójstwo Cezara sprowadziło jednak ponownie na Wschód
Kasjusza, który tym razem sprzedał w niewolę mieszkańców czterech
miast, aby uzyskać środki na prowadzenie wojny przeciwko Markowi
Antoniuszowi i Oktawianowi. Nie należy się zatem dziwić, iż inwa-
zja partyjska w roku 40 przed Chr. została przychylnie przyjęta przez
większość ludności żydowskiej, tym bardziej iż Partowie wskrzesili mo-
narchię hasmonejską z Antygonem Matatiaszem jako królem. Wkrótce
jednak pojawił się w Judei rzymski protegowany, Herod, w którego in-
teresie Rzymianie znowu prowadzili krwawe oblężenie Jerozolimy, już
drugie w ciągu niespełna trzydziestu lat. Co jeszcze gorsze, zwycięstwo
Heroda Wielkiego oznaczało kres marzeń o przywróceniu państwa
Hasmoneuszy. Nie wolno jednak zapominać, że Rzymianie potrafili
się też zdobywać na przyjazne czy nawet wspaniałomyślne gesty wo-
bec Żydów. Za przykład niech posłuży chociażby Sozjusz, zdobywca
Jerozolimy w 37 r. przed Chr., który podarował świątyni jerozolimskiej
złoto czy też Marek Wipsaniusz Agryppa, który złożył ofiary w świąty-
14103109
1
ni. Przypomnijmy też, że w okresie istnienia prowincji codziennie skła-

dano ofiary za pomyślność cesarza, których koszty ponosili Rzymianie.
Zapewne z dużą przychylnością została przyjęta czasowa likwidacja
prowincji i oddanie steru rządów Agryppie I, który cieszył się wśród
ludności żydowskiej sporą popularnością.
Bezpośrednie rządy rzymskie w Judei też oczywiście były postrze-
gane jako opresyjne, choćby z powodu obciążeń podatkowych. Nie ma
w gruncie rzeczy znaczenia czy bardziej dotkliwe były oczekiwania fi-
skalne Heroda, czy Rzymian, choć warto pamiętać, że król Judei miał
jeszcze całkiem pokaźne inne dochody i wydaje się, że w późniejszym
okresie swego panowania poluzował obciążenia finansowe ludności.
W każdym razie doszło do skargi na zbyt duże podatki w 17 r. po Chr.,
kiedy na Wschodzie przebywał Germanik. Wzrost nienawiści do Rzy-
mian wywołała też nierozważna próba cesarza Kaliguli umieszczenia
w świątyni jerozolimskiej jego posągu. Co prawda, dzięki ostrożności
legata Petroniusza i działaniom Agryppy I, do realizacji tego zamierze-
nia nie doszło, ale był to kolejny sygnał, iż Rzymianie w gruncie rzeczy
nie liczą się z żydowskimi uczuciami religijnymi lub ich też po pro-
stu nie rozumieją, co w gruncie rzeczy nie miało większego znaczenia
z żydowskiego punktu widzenia. Takie postępowanie, jak Pompejusza
i Kaliguli, przypominało jednak Żydom o jednym z najgorszych wy-
darzeń w ich dziejach – „ohydzie spustoszenia”, czyli zbezczeszczeniu
świątyni przez Antocha IV Epifanesa, będącego rezultatem podjętych
przez niego prześladowań .
Największą chyba wrogość Żydów do Rzymian wywoływały ataki
na religię, choć tak naprawdę nie zawsze jesteśmy w stanie stwierdzić
z całkowitą pewnością, iż protesty ludności żydowskiej rzeczywiście
miały podłoże religijne. Jako przykład można podać epizod z tar-
czami wotywnymi, nawet Filon z Aleksandrii, w końcu pobożny Żyd
mimo swego głębokiego zhellenizowania, nie był w stanie wyjaśnić,
co właściwie spowodowało tak gwałtowna reakcję ze strony Żydów.
Oczywiście, należy pamiętać, iż cała żydowska tradycja przechowy-
wała pamięć o minionych czasach, jak też fundamentalną ideologię
ludu wybranego, a ponadto Żydzi byli przekonani o nadejściu dnia,
w którym Bóg ześle im mesjasza i zwycięstwo nad poganami. Tak więc
Tacyt, Annales 2, 42.

M. Goodman, op. cit., s. 10–11.
Filon z Alesandrii, Legatio ad Gaium 299–305.
14103109
1
nadzieja na niepodległość Judei miała bardzo silne podłoże religijne.

Mimo długiego w końcu procesu hellenizacji ogromna większość Ży-
dów pozostała wierna swej religii i obyczajom i reagowała alergicznie
na wszelkie przejawy ograniczenia wolności religijnej, w szczególności
jeśli pochodziły one od pogan, a nade wszystko od Greków. Docho-
dziły do tego konflikty pomiędzy różnymi warstwami społecznymi,
głównie pomiędzy biednymi i bogatymi (ci ostatni byli też zazwyczaj
w sporym stopniu zhellenizowani).
Swoje znaczenie miały też ciągłe właściwie spory z poganami,
przede wszystkim z ludnością grecką, czego najlepszym przykładem
są chociażby tumulty w Cezarei Nadmorskiej, mieście na wskroś grec-
kim, zbudowanym przez Heroda Wielkiego dla Greków, ale posiadają-
cym też dużą społeczność żydowską. Wrogość Żydów do pogan datuje
się co najmniej od czasów Hasmoneuszy, którzy prowadzili ekspan-
sjonistyczną politykę na tereny zamieszkane w większości przez lud-
ność pogańską i pozbawiali wolności miasta greckie. Ich hellenistycz-
ne zamiłowania nie miały tu akurat nic do rzeczy. Musimy pamiętać,
iż nienawiść żydowsko–pogańska miała swój niebagatelny wpływ na
stosunki żydowsko–rzymskie, bowiem poganie silnie wspierali pano-
wanie rzymskie w Judei, które gwarantowało im przede wszystkim
bezpieczeństwo i zachowanie przywilejów. Najlepszym tego przykła-
dem jest dostarczanie rekruta do pomocniczych oddziałów rzymskich
stacjonujących w Judei jako garnizon prowincji.
Warto też przy tym pamiętać, że zdarzały się także pozytywne ele-
menty w tym dość ponurym obrazie, wzmacnianym zresztą przez różne
uprzedzenia i ewidentne kłamstwa, jak te fabrykowane przez Apiona
z Aleksandrii, które niestety były bardzo popularne. Rzymskie elity
były w gruncie rzeczy podzielone, bowiem część z nich prezentowała
bardzo nieprzychylny stosunek do Żydów, względnie lekceważący. Jed-
nakże druga część odnosiła się do nich z sympatią, a nawet pewnym
podziwem. Kładziono przy tym przede wszystkim nacisk na mądrość
Żydów, ich oddanie Bogu i obyczajom przodków. Rzymian fascyno-
wały też niektóre zwyczaje, jak np. przestrzeganie szabatu. Dość po-
wiedzieć, iż w samym mieście Rzym zdarzało się zamykanie sklepów
właśnie w sobotę. Nie wolno zapominać o dwóch wydarzeniach, które
Zob. P.A. Brunt, Josephus on social conflicts in Roman Judaea, „Klio” 59 (1977),
s. 149–153.
M. Goodman, op. cit., s. 13–14.
14103109
1
pokazywały pewną obawę władz rzymskich przed wzrastającymi wpły-

wami Żydów i atrakcyjnością judaizmu. W roku 19 i 41 lub 49 po Chr.
miały miejsce wypędzenia ludności żydowskiej z Rzymu. Co prawda
oba te wydarzenia nie są do końca jasne i budzą wiele wątpliwości,
niemniej jednak zdają się obrazować pewną tendencję. Inna sprawa,
iż przynajmniej to drugie wypędzenie mogło mieć tak naprawdę zwią-
zek z chrześcijanami, którzy jeszcze wówczas mieli w swoich szeregach
w większości Żydów. Najwyraźniej Rzymianie do pewnego momentu
nie odróżniali chrześcijan od wyznawców judaizmu i mogło się zdarzyć,
iż za tumulty powodowane przez tych pierwszych mogli obwiniać tych
drugich. W każdym razie do lat sześćdziesiątych I w. po Chr. Żydzi cie-
szyli się stosunkowo dużą przychylnością władz rzymskich, datującą się
jeszcze od czasów Juliusza Cezara. Był to też w dużej mierze efekt oso-
bistych kontaktów członków dynastii herodiańskiej na dworze julijsko-
klaudyjskim. Sytuacja zmieniła się zasadniczo w wyniku pierwszej
wojny żydowskiej, od której pozycja Żydów będzie się stale pogarszać,
z apogeum w okresie powstania Bar Kochby i bezpośrednio po nim.
2. Administracja monarchii herodiańskiej
Dwór królewski. Organizację dworu Heroda Wielkiego możemy

poznać dzięki relacji Józefa Flawiusza, który opierał się z kolei na Mi-
kołaju z Damaszku, doradcy i najbliższym przyjacielu króla Judei. Bez
wątpienia wpływ na dwór herodiański miał wcześniejszy dwór wład-
ców hasmonejskich, ale modelem były królewskie dwory Ptolemeuszy
i Seleucydów. Mamy więc tu do czynienia z monarchią osobistą, w któ-
rej władca jest panem wszystkich swoich poddanych, ale ponieważ był
to jednocześnie władca kliencki, musiał się liczyć ze zdaniem cesarza
i innych rzymskich dostojników, że wspomnimy chociażby legata Syrii.
Według niektórych badaczy pierwszy herodiański dwór został utwo-
rzony w Jerozolimie przez ojca Heroda, Antypatra w 63 r. przed Chr.,
choć trudno się z tym zgodzić, gdyż nie był to jednak dwór władcy.
Niewątpliwie jednak od tej chwili Jerozolima stała się główną siedzibą
rodu. W chwili śmierci Heroda jego dwór liczył około pięciuset osób
Tak N. Kokkinos, The Royal Court of the Herods, w: N. Kokkinos (ed.), The World
of the Herods. Volume 1 of the International Conference The World of the Herods and the
Nabataeans held at British Museum, 17–19 April 2001, München 2007, s. 281.
14103109
1
oraz około 3 tys. osób związanych z dworem w całym królestwie10. Na

samym dworze musimy wymienić przede wszystkim króla i jego rodzi-
nę (rodzina jego ojca, żony i synowie – syngeneis). Następni w hierarchii
byli philoi, wśród których wspomnieć trzeba przyjaciół Heroda, a więc
najważniejszych dostojników państwa, członków rodu herodiańskie-
go oraz przyjaciół synów króla. Całości dopełniali służący domowi,
wyzwoleńcy i niewolnicy. Wspomnieć trzeba też o królewskiej straży
osobistej i wyższych dowódcach armii oraz osobach odpowiedzialnych
za sprawy kultury. Wreszcie do dworu należały też osoby o niskim sta-
tusie społecznym, a mianowicie prostytutki i kastraci. Trzeba przy tym
pamiętać, że poszczególne osoby mogły należeć do więcej niż jednej
grupy, a ponadto władca mógł w każdej chwili zmienić ich przynależ-
ność, co sprawia badaczom pewne problemy przy dokładnym ustalaniu
składu dworu.
Herod Wielki posiadał znacznie większą rodzinę niż władcy has
monejscy, a najważniejsi byli przede wszystkim stryj, brat, siostra,
dziesięć żon, piętnaścioro dzieci, dwadzieścioro wnuków, trzynaścioro
prawnuków, ośmioro praprawnuków i dwoje prapraprawnuków11. Bez
wątpienia do najważniejszych osób należeli krewni związani z Hero-
dem więzami krwi, a więc brat ojca Józef, brat Heroda Feroras (spo-
śród dwóch starszych braci Fazael popełnił samobójstwo w niewoli
partyjskiej, a Józef II zmarł w 38 r. przed Chr.), siostra Salome oraz
bratanek Achiab. Wszyscy oni byli też zapewne postrzegani jako po-
tencjalni następcy tronu. Stryj Józef pełnił nawet rolę regenta, ale po
incydencie z Mariamme I został z rozkazu Heroda stracony. Ważną
rolę na dworze odgrywał też jedyny ocalały brat króla Judei, Feroras,
który w dodatku poślubił, podobnie jak brat, hasmonejską księżniczkę
(być może siostrę Mariamme I). Również on pełnił funkcję regenta,
jednak później jego pozycja znacznie osłabła, poślubił bowiem słu-
żącą, co wyeliminowało go z ewentualnej sukcesji tronu. Na osłodę
pozostało mu namiestnictwo Perei, które pełnił aż do śmierci. Naj-
ważniejsza była chyba jednak Salome, jedyna siostra Heroda, którą
10 S. Rocca, Herod’s Judaea. A Mediterranean State in the Classical World, Tübingen
2008, s. 72–73; N. Kokkinos, op. cit., s. 281, podaje raczej nieprawdopodobną liczbę
dziesięciu tysięcy osób.
11 Ant. 18, 130–141; na temat rodu herodiańskiego zob. N. Kokkinos, The Herodian
Dynasty. Role in Society and Eclipse, Sheffield 1998; J. Ciecieląg, Polityczne dziedzictwo
Heroda Wielkiego. Palestyna w epoce rzymsko–herodiańskiej, Kraków 2002.
14103109
1
łączyły z bratem szczególne więzi. Można by ją nazwać nawet straż-

niczką tronu Heroda. Miała trzech mężów: stryja Józefa, Kostobara
i Aleksasa Helkiasza. Wszyscy mężowie cieszyli się mocną pozycją na
dworze, Kostobar był namiestnikiem Idumei (popadł w niełaskę pod
koniec życia), a Helkiasz był jednym z najbliższych przyjaciół Heroda
Wielkiego. Wreszcie wymienić należy Achiaba, syna Józefa II, jednego
z dowódców królewskiej gwardii.
Józef Flawiusz podaje co prawda dwie różniące się listy żon Heroda
Wielkiego12, ale badaczom udało się ustalić, iż było ich dziesięć: pierw-
szą była Doris, poślubiona w 47 r. przed Chr., z którą Herod rozwiódł
się w 38 r. przed Chr., ale wezwał ponownie na dwór w 14 r. przed
Chr.; drugą była Hasmoneuszka Mariamme I, poślubiona w 38 r. przed
Chr., a stracona w 29 r. przed Chr.; trzecia i czwarta żona to nieznane
z imienia kuzynka i bratanica Heroda (być może ta druga była córką
Ferorasa), poślubione około 29 r. przed Chr. lub około 10 r. przed Chr.;
piąta żona króla Judei to Mariamme II, córka arcykapłana Szymona
Boetosa, poślubiona po 29 r. przed Chr., rozwód nastąpił przed 6 r.
przed Chr.; szósta z kolei żona to Maltake z Samarii, poślubiona około
28 r. przed Chr., przeżyła Heroda; żona numer siedem to Kleopatra
z Jerozolimy, poślubiona w 28/27 r. przed Chr.; ósmą żoną była Pallas,
którą Herod poślubił około 16 r. przed Chr.; mniej więcej w tym sa-
mym roku król poślubił dziewiątą już żonę, Fedrę; również około 16 r.
przed Chr. Herod poślubił w końcu dziesiątą, ostatnią już małżonkę,
Elpis13. Badacze zastanawiają się m.in. czy król Judei poślubił swoje
krewne zaraz po egzekucji Hasmoneuszki Mariamme I czy dopiero po
wcześniejszych związkach z pięcioma kolejnymi kobietami. W grun-
cie rzeczy nie ma to większego znaczenia, ale wydaje się, że stało się
to faktycznie niedługo po egzekucji ukochanej Mariamme I. Kolejne
żony, spoza rodziny królewskiej, zostały poślubione najwyraźniej z po-
wodu braku potomstwa z małżeństw z kuzynką i bratanicą14. War-
to w tym miejscu zauważyć, że Józef Flawiusz nigdy nie określa żon
Heroda jako królowych, z czego możemy wysnuć wniosek, iż żadna
z nich rzeczywiście nie nosiła tytułu królewskiego. Skądinąd określa
12 BI 1, 562–563; Ant. 17, 19–22.

13 N. Kokkinos, op. cit., s. 243–244.
14 S. Rocca, op. cit., s. 75.
14103109
1
on mianem królowej (basilissa) wyłącznie Aleksandrę Salome, panującą

po śmierci męża, Aleksandra Janneusza15.
Tytułu królewskiego na pewno nie otrzymała nigdy Doris, porzuco-
na przez Heroda na rzecz znacznie ważniejszego ożenku, choć później
przywrócona na dwór. Chyba słuszność ma S. Rocca, wskazując, iż je-
dyną herodiańską królową mogła być tylko Mariamme I, tak z uro-
dzenia jako Hasmoneuszka, jak i z powodu żarliwego uczucia, jakim
obdarzał ją Herod. Wysuwa on też przypuszczenie, iż obdarzenie jej
tytułem królewskim było częścią umowy pomiędzy królem a Janem
Hirkanem II. Ostatecznie Mariamme została oskarżona przez po-
dejrzliwego męża o niewierność i skazana na śmierć, rozwód bowiem
nie wchodził raczej w grę, tym bardziej jeżeli rzeczywiście nosiła ona
tytuł królowej16. Nie należy też chyba zapominać, iż Herod nie mógł
sobie pozwolić, bez względu na wagę zarzutów, na zwykłe porzuce-
nie członkini rodu hasmonejskiego, dla którego wciąż większość jego
poddanych żywiła ciepłe uczucia. Kolejne osiem żon z pewnością nie
nosiło tytułu królewskiego, przy czym trzeba zauważyć, że z każdą ze
swoich żon król Judei był w związku pojedynczo, nie mamy tu więc do
czynienia z żadnym wielożeństwem. Wszyscy Hasmoneusze i członko-
wie dynastii herodiańskiej zawsze mieli tylko jedną żonę, jeżeli chcieli
poślubić następną za życia poprzedniej, rozwodzili się, jak to było np.
w przypadku Heroda Antypasa, czy samego króla Judei, który roz-
wiódł się z Mariamme II, Maltake i Kleopatrą, mimo iż dały mu one
potomstwo. Tak więc w przypadku Heroda Wielkiego nie ma mowy
o żadnym haremie, choć zapewne miał on całkiem sporo kochanek,
kochanków zresztą również. Mógł on sobie natomiast pozwolić na
rozwody i poślubianie nowych małżonek właśnie dlatego, iż nie były
one królowymi. Trudno się przy tym zgodzić z poglądem, iż dzieci
z tych związków miały niższy status niż synowie Mariamme I, Arysto-
bul i Aleksander, którzy byli następcami tronu aż do swojej śmierci.
Stąd miał wynikać fakt, iż Archelaos został etnarchą, a Antypas i Fi-
lip tetrarchami17. Jest to jednak hipoteza nieprawdziwa, ponieważ sam
Herod nie traktował swoich młodszych synów jako potomstwa drugiej
kategorii. W końcu Antypas w piątym, a Archelaos w szóstym testa-
15 Ant. 14, 1; BI 1, 76.

17 Tak S. Rocca, op. cit., s. 77.
14103109
1
mencie mieli zostać, zgodnie z jego wolą, królami Judei. Pochodzenie

ich matek czy brak statusu królewskiego nie miało tu nic do rzeczy.
Kolejną ważną grupę rodziny królewskiej stanowiły dzieci i następ-
cy Heroda, którzy byli też elementem polityki dynastycznej króla Judei.
Zgodnie z tradycją Izraela tron miał przechodzić z ojca na syna, tak
więc Herod musiał wybrać tylko swego następcę, którym jednak nie
mógł być np. żaden z jego braci. W grę wchodzili wyłącznie synowie
z jego własnej krwi, co eliminowało też ewentualnych synów poprzez
adopcję. Herod miał w sumie dziesięciu synów (Antypater, Aleksander
I, Arystobul I, nieznany z imienia trzeci syn Mariamme I, Herod III,
Herod IV, Archelaos, Filip, Antypas, Fazael III), z których siedmiu
w różnym czasie sprawowało rolę następców tronu oraz pięć córek (Sa-
lampsio, Kypros II, Olimpias, Roksana i Salome II), które nie odgry-
wały jednak na dworze królewskim żadnej specjalnej roli18. Pierwszym
potencjalnym sukcesorem Heroda był zapewne Antypater, wyelimino-
wany przez narodziny synów Mariamme I, przede wszystkim Aleksan-
dra i Arystobula, choć nie możemy zapominać o Arystobulu III, bracie
Hasmoneuszki, który mógł być brany pod uwagę jako następca jeszcze
przed narodzinami książąt (niekoniecznie jednak był to warunek po-
ślubienia Mariamme, tym bardziej iż Arystobul został w końcu arcy-
kapłanem w wyniku knowań swej matki, Aleksandry i Kleopatry VII).
Nie jestem do końca przekonany czy Herodowi zależało na restauracji
rządów hasmonejskich19, choć hasmonejska krew jego synów niewąt-
pliwie miała swoją wagę, szczególnie dla mieszkańców Judei. Objęcie
władzy przez synów byłoby więc czymś normalnym, a ich hasmonejska
krew wzmacniałaby tylko rządy rodu herodiańskiego, trudno jednak
wyobrazić sobie, aby Herod chciał osadzić na tronie Hasmoneusza po
ojcu i po matce.
W roku 23 lub 22 przed Chr. cesarz August nadał królowi Judei
prawo wyznaczenia następcy. Wybór padł oczywiście na Aleksandra
i Arystobula20. Trudno powiedzieć, dlaczego pominięty został trzeci
z braci, nieznany z imienia. Obaj bracia, podobnie zresztą jak później
kolejni następcy, mieli greckich nauczycieli, zostali też wysłani na naukę
do Rzymu, gdzie zapewne zaprezentowano ich cesarzowi. Ważną rolę
w przypadku następców tronu odgrywały też małżeństwa. Aleksander
18 N. Kokkinos, op. cit., s. 206–208.

20 Ant. 16, 133.
14103109
1
poślubił córkę króla Kapadocji, Glafirę, zaś Arystobul Berenikę I, cór-

kę siostry Heroda, Salome21. Jedyna siostra króla Judei miała odegrać
później istotną rolę w upadku obydwu książąt, podobnie jak najstar-
szy z synów Heroda, Antypater. W konsekwencji, król Judei dopełnił
w pewnym sensie losu nieszczęsnej Mariamme I, skazując na śmierć
również jej synów22. Niełatwo dziś wyjaśnić motywy tego strasznego
kroku, choć z pewnością bracia mogli darzyć swego ojca nienawiścią,
w końcu zamordował ich matkę i to w dodatku z miłości. Można się
też zastanowić czy Herod nie obawiał się, co będzie po jego śmierci,
kiedy dwaj bracia staną u steru rządów. Czy chciał w ten sposób zapo-
biec wojnie domowej pomiędzy bliźniakami?23. Nawet jeżeli jest w tym
przypuszczeniu choć cień prawdy, to czy rzeczywiście król Judei mu-
siał się posuwać do ostateczności? Istniały przecież inne sposoby od-
suwania dziedziców od tronu. Może rozwiązaniem było objęcie przez
jednego z braci władzy królewskiej, a przez drugiego arcykapłańskiej?
Ale według jakiego klucza miano dokonać wyboru? Poruszamy się tu
bardziej w sferze spekulacji, choć warto zauważyć, iż cesarz August
bez większych oporów zatwierdził wyroki śmierci. Czyżby więc widział
w hasmonejsko–herodiańskich rządach zagrożenie dla rzymskich rzą-
dów w Judei?24. Być może, choć pochodzili oni z linii Jana Hirkana II,
wiernego Rzymowi, a nie z linii Arystobula II.
Po śmierci braci naturalnym kandydatem do tronu został Antypa-
ter, który musiał jednak dzielić ten zaszczyt z Herodem III, synem
Mariamme II i wnukiem arcykapłana Szymona, syna Boetosa. Dla
wzmocnienia pozycji Herod poślubił Herodiadę, córkę Arystobula
i Bereniki, a więc księżniczkę, w której żyłach płynęła hasmonejska
krew25. Niektórzy badacze dowodzą, że taki wybór Heroda może
wskazywać na chęć podziału królestwa po jego śmierci, ale cesarz wo-
lał jednego następcę. Być może król nie widział po prostu w żadnym ze
swoich pozostałych przy życiu synów właściwego kandydata na następ-
cę. W każdym razie intrygi Mariamme II doprowadziły do wykreślenia
Heroda III z listy i Antypater chwilowo pozostawał jedynym następ-
21 Ant. 16, 11, 97.

22 Ant. 16, 394, 401.
24 Ibidem.
25 Ant. 17, 53; BI 1, 557, 562, 573.
14103109
1
cą26. Pozycją tą cieszył się jednak niezbyt długo. W końcu przyszła ko-
lej na synów Samarytanki Maltake, Antypasa (wyznaczonego na króla
w piątym testamencie) i Archelaosa (wyznaczonego królem w szóstym
testamencie). Do tej dwójki dołączył jeszcze Filip, syn Kleopatry z Je-
rozolimy. Tak więc Herod ostatecznie postanowił podzielić królestwo,
trudno powiedzieć z jakich konkretnie powodów, choć może faktycz-
nie synowie nie spełniali jego oczekiwań. Nie zmienia to faktu, iż spe-
cjalnymi względami obdarzał Antypasa, który jednak był za młody na
sprawowanie samodzielnych rządów jako król, stąd zapewne wybór
starszego Archelaosa, za którym ojciec specjalnie zresztą nie przepa-
dał. Przyszłość miała pokazać, że nie spełnił on pokładanych w nim
nadziei i Judea została przekształcona w rzymską prowincję. Antypas
i Filip poradzili sobie ze swoimi domenami znacznie lepiej.
Do dworskiej rodziny Heroda zaliczali się dostojnicy cywilni, jak
i wojskowi. Najważniejszymi członkami cywilnego „pionu” byli królew-
scy philoi, przyjaciele, podzieleni zgodnie z hierarchią na trzy poziomy.
Poziom najwyższy tworzył wewnętrzny krąg przyjaciół króla, zajmu-
jących najważniejsze urzędy w kraju lub będących w bliskich, osobi-
stych stosunkach z królem. Do nich zaliczyć trzeba przede wszystkim
Ptolemeusza, ministra finansów i ministra spraw wewnętrznych, który
był de facto drugą osobą w państwie27 oraz Mikołaja z Damaszku, naj-
bliższego chyba przyjaciela i człowieka odpowiedzialnego za zadania
specjalne, m.in. był kimś w rodzaju ambasadora Heroda przy cesa-
rzu Auguście28. Zauważmy, iż działalność obu ministrów znamy raczej
z ostatnich lat panowania króla Judei, co wskazuje, iż wcześniej ich
zadania były realizowane przez członków rodziny królewskiej, przede
wszystkim chyba przez Ferorasa29. Drugi poziom tworzyli przyjaciele
króla z mniej odpowiedzialnymi zadaniami. Wymienić tu trzeba ora-
torów i ambasadorów, a wśród nich Olimpiosa, wysyłanego z misjami
do Augusta i Archelaosa z Kapadocji, Aleksasa Helkiasza, który poślu-
bił Salome, siostrę Heroda, Antypatra Gardię, jednego z najbliższych
przyjaciół króla Judei30, przynajmniej do momentu jego przejścia na
stronę Kostobara, co skończyło się egzekucją Antypatra, innego bli-
26 Ant. 17, 78; BI 1, 599–600.

27 Ant. 16, 191.
28 Ant. 16, 299.
30 Ant. 15, 252.
14103109
1
skiego przyjaciela króla, Dositeosa, syna Kleopatridesa, straconego

również z powodu spisku Kostobara, wreszcie nie można zapomnieć
o Lizymachu, ambasadorze Heroda do rzymskiego prokonsula Azji, L.
Korneliusza Lentulusa Crusa, też skądinąd straconego za udział w spi-
sku Kostobara31. Do trzeciego, najniższego poziomu zaliczali się przy-
jaciele synów Heroda, nie byli oni więc powiązani bezpośrednio z sa-
mym królem. Ich los jako członków dworu był niepewny tak samo, jak
los królewskich synów. Historia przechowała tylko trzy imiona owych
przyjaciół, a mianowicie Antifilosa, przyjaciela Antypatra, zamieszane-
go w spisek Kostobara (miał przywieźć truciznę dla Heroda z Egip-
tu)32, Demetriusza, bliskiego przyjaciela Aleksandra33, Ptolemeusza,
brata Mikołaja z Damaszku, najprawdopodobniej przyjaciela Antypasa
(w każdym razie wspierał go w czasie procesu o sukcesję po Hero-
dzie w 4 r. przed Chr.)34, wreszcie Sappinusa lub Sappinasa, być może
protegowanego Ptolemeusza, oskarżonego również o udział w spisku
Ferorasa wraz ze swoim patronem35.
Istotną grupę dworzan tworzyli obcokrajowcy, którzy przebywali na
królewskim dworze stale lub czasowo. Spośród nich najważniejszy był
Eurykles ze Sparty, przebywający w Jerozolimie w 28 r. przed Chr.
Wplątany był wtedy w intrygi wokół Aleksandra i Arystobula, synów
Mariamme I. Później przebywał na dworze króla Kapadocji. W Judei
pojawił się ponownie w 8 r. przed Chr.36, kiedy to wmawiał Herodowi,
iż Aleksander knuje przeciwko niemu, a Antypater jest po jego stronie.
Kolejną ważną personą był Melas, ambasador króla Kapadocji, Arche-
laosa, którego głównym zadaniem było zapewne pilnowanie interesów
Glafiry i informowanie swego pana o jej sytuacji. Ponadto próbował
pomóc obu książętom w ucieczce do Rzymu. Spośród innych ambasa-
dorów trzeba wymienić Ewaratosa z Kos, identyfikowanego z C. Juliu-
szem Ewaratosem, kapłanem Apollina w Halasarnie37 i Krinagorasa
z Mityleny, greckiego pisarza, którego jednak nie wspomina Józef Fla-
31 Ant. 15, 252, 260.

32 Ant. 17, 70–77; BI 1, 592.
33 Ant. 16, 243.
34 Ant. 17, 225; BI 2, 21.
35 Ant. 16, 257.
36 Ant. 16, 301–310; BI 1, 513–521; zob. G.W. Bowersock, Eurykles of Sparta, „Jour-
nal of Roman Studies” 51 (1961), s. 112–118.
37 D. Roller, The Building Programme of Herod the Great, Berkeley–Los Angeles–Lon-
don 1998, s. 59.
14103109
1
wiusz. Rzecz ciekawa, iż na dworze Heroda nie było stałego rzymskie-

go przedstawiciela. Być może nie był on potrzebny, skoro król Judei
mógł się kontaktować bezpośrednio z legatem Syrii lub cesarzem 38.
W Jerozolimie przebywali również inni ambasadorowie, niestety Józef
Flawiusz nie podaje ich imion.
Do wojskowych członków dworu Heroda zaliczyć trzeba przede
wszystkim jego osobistą gwardię, w której służyli doryphoroi, Trako-
wie, Germanie i Galowie39. Nie jesteśmy w stanie określić jej liczebno-
ści, ale liczyła ona prawdopodobnie około dwóch tysięcy żołnierzy40.
Nie wiemy też, jakie dokładnie zadania miała gwardia, czy służyła
tylko w pałacach królewskich w czasie wizyt króla, czy też służyła
jako jednostka bojowa na wypadek wojny. Trudno też powiedzieć czy
mamy do czynienia tylko z piechotą, czy może również z odziałem
jazdy. W skład doryphoroi wchodzili zapewne młodzi ludzie z najzna-
komitszych rodzin w królestwie, ale z pewnością również weterani, dla
których służba w gwardii była zapewne dopełnieniem kariery wojsko-
wej. Trakowie i Galowie byli z kolei najemnikami, służącymi zresz-
tą w wielu innych armiach. Warto wspomnieć, iż galijscy gwardziści
Heroda służyli pierwotnie Kleopatrze VII i po jej śmierci Oktawian
podarował ich, w liczbie czterystu, królowi Judei41. Nie wiemy nieste-
ty dokładnie czy pochodzili oni z Galacji (w Azji Mniejszej, osiedli
tam Galowie zwani byli Galatami), czy z Galii, choć wydaje się, że
druga możliwość jest bardziej prawdopodobna. W związku z intryga-
mi na dworze Heroda trzeba wspomnieć przynajmniej czterech jego
gwardzistów i oficerów, którzy byli w nie wplątani. Pierwszy z nich to
Nabatejczyk Koryntos, gwardzista króla Judei, którego miał przeku-
pić wszechwładny nabatejski minister Syllajos, aby ten zabił Heroda,
został jednak zdemaskowany przez Fabatosa42. Z kolei Jukundus, ko-
lejny gwardzista, pochodził prawdopodobnie z Italii i był przyjacielem
Aleksandra. Eurykles oskarżył go o chęć zabicia Heroda podczas po-
lowania43. Jeszcze jednym gwardzistą był Tyrannos, kolejny z przyjaciół
Aleksandra, którego Eurykles również oskarżył o zamiar zabicia króla

39 Ant. 17, 198; BI 1, 672.
40 I. Shatzman, Armies of the Hasmonaeans and Herod, Tübingen 1991, s. 185.
41 Ant. 15, 217.
42 BI 1, 576–577.
43 Ant. 17, 313–316.
14103109
1
podczas polowania44. Wreszcie trzeba wspomnieć Soajmosa Iturejczy-

ka, komendanta twierdzy Aleksandrejon, któremu w 31 r. przed Chr.
Herod, udając się na Rodos na spotkanie z Oktawianem, powierzył
opiekę nad Mariamme I i jej matką Aleksandrą45.
Istotną, choć nie najwyżej stojącą częścią dworu królewskiego
Heroda był jego służba domowa, do której zaliczyć trzeba służących,
podczaszych i garderobianych. Na dworach hellenistycznych personel
ten często wywodził się z rodzin arystokratycznych. Na dworze hero-
diańskim byli to jednak zwykli ludzie z gminu, a przypuszczenie to
opiera się na fakcie, iż przy różnych okazjach poddawano ich torturom,
co raczej było nie do pomyślenia w przypadku osób szlachetnie uro-
dzonych. Służba domowa podzielona była na trzy kategorie, z których
najważniejsi byli ci, którzy służyli bezpośrednio królowi, a więc jego
skarbnik, sekretarz (jednym z nich był Grek Diofantes, który sfałszo-
wał dokumenty mające potwierdzać oskarżenia Euryklesa, został za
to stracony), podczaszy i osobisty służący. Drugą kategorię stanowiły
osoby służące poszczególnym członkom rodziny królewskiej, osobiści
służący, eunuchowie strzegący żon i konkubin króla, wreszcie wycho-
wawcy i nauczyciele królewskich dzieci. Trzecią grupę stanowiła służba
pałacowa, odpowiedzialna za codzienne funkcjonowanie gospodarstwa
dworskiego, a więc np. kucharze czy lekarze46. W Jerozolimie służbę
pałacową stanowili zapewne Żydzi, ale w Cezarei Nadmorskiej czy Se-
baste było wśród niej z pewnością wielu pogan. Pewne stanowiska,
jak np. skarbnika, sekretarza czy nauczycieli pełnili oczywiście Grecy.
Interesującą rolę odgrywali eunuchowie, przede wszystkim dlatego, że
byli w pełni oddani swemu panu z prostej przyczyny: nie mogli mieć
dzieci. Służyli oni często jako osobista służba króla, jak też jako opie-
kunowie królewskich kobiet. Najbardziej znanym eunuchem Heroda
jest Bagoas, którego imię wskazuje na irańskie pochodzenie. Był on
zamieszany w spisek mający wynieść na tron Ferorasa.
Rolę osobistego służącego Heroda pełnił Fabatos, prawdopodob-
nie Żyd, uwikłany w niektóre przynajmniej intrygi na dworze. Ciekawą
rolę w historii odegrał podczaszy króla, nieznany nam niestety z imie-
nia, którego Salome namówiła, aby fałszywie oskarżył Mariamme I, iż
44 Ant. 17, 313–316.

45 Ant. 15, 184.
14103109
1
ta podaje królowi zatruty napój miłosny47. Był on w każdym razie eu-

nuchem, podobnie jak służący Heroda w czasie uczt oraz służący od-
powiedzialny za jego sypialnię. Król Judei miał też osobistego bankiera
i sekretarza ds. ekonomicznych, którym był Józef48. Jedynym znanym
lekarzem na dworze Heroda był Antifilos, przybyły z dworu aleksan-
dryjskiego, również stracony z powodu antykrólewskiego spisku. Jeden
z królewskich kucharzy został po śmierci króla Judei głównym kucha-
rzem na dworze cesarskim Augusta49. Wreszcie wymieńmy na koniec
golibrodę o imieniu Tryfon, który zdradził królowi, iż był namawiany
przez niejakiego Terona, stronnika Aleksandra, aby podciął mu gardło
w czasie golenia50.
Każdy władca stawia sobie za punkt honoru, aby jego dwór był też
centrum kulturalnym51. Nie inaczej było w przypadku Heroda Wiel-
kiego. Przejście Egiptu i Aleksandrii pod panowanie Rzymu sprawiło,
iż miasto założone przez Aleksandra Wielkiego straciło wiele ze swej
dawnej magii, która tak przyciągała najtęższe umysły hellenistycznego
świata. Z drugiej strony Herod prezentował się jako hojny mecenas
i miłośnik wszystkiego, co greckie, dlatego też na jego dwór zjecha-
li Ireneusz, Filostratos i Mikołaj z Damaszku. Być może na dworze
w Jerozolimie przebywali też przynajmniej przez pewien czas Strabo
z Amasei oraz nauczyciele królewskich dzieci Gemmelus i Androma-
chos. Ci ostatni pełnili też rolę doradców króla, a jako nauczyciele
musieli być też uczonymi. Również sam król próbował swych sił jako
literat pisząc pamiętniki, które jednak nie zachowały się do naszych
czasów52. Wiemy jednak, że znał je Józef Flawiusz i z pewnością z nich
korzystał (choć cytuje je z nazwy tylko raz)53, szczególnie w księdze 15,
gdzie narracja o działaniach króla Judei wydaje się bardzo osobista, tak
jakby on sam był jej autorem. Dla badacza byłoby rzeczą ciekawą usta-
lenie czy pamiętniki te zostały opublikowane, względnie w jaki sposób
żydowski historyk uzyskał do nich dostęp. Być może stały się one czę-
47 Ant. 15, 223–226.

48 Ant. 15, 184.
49 CIL VI 9005.
50 Ant. 16, 387; BI 1, 547.
51 Prawdopodobna lista osób zaliczających się do kulturalnego kręgu dworu Heroda
w: D.W. Roller, op. cit., s. 57–65.
52 Ant. 15, 174.
53 Ant. 15, 164–174.
14103109
1
ścią historii Mikołaja z Damaszku i w taki sposób Józef mógł się z nimi
zapoznać54. Z kolei najważniejsza postać z kulturalnego kręgu dworu
Heroda Mikołaj z Damaszku55 był historykiem, filozofem i uczonym,
a jego najbardziej znanym dziełem stała się Historia świata, która prze-
trwała niestety tylko w nielicznych fragmentach (zachowały się dokład-
nie 102 fragmenty). Składała się w sumie ze 144 ksiąg i kończyła się
na śmierci Heroda (była to prawdopodobnie najdłuższa historia świata
tych czasów). Około trzydziestu ksiąg tego dzieła poświęconych zo-
stało Herodowi i jego czasom. Bez wątpienia korzystał z niej obficie
Józef Flawiusz, często cytując ją bez podawania źródła, często też
poprawiając tam, gdzie uznał to za stosowne56. Wspomnijmy, że Mi-
kołaj napisał też w latach 20. I w. przed Chr. biografię cesarza Augu-
sta. Inną ważną postacią był Filostratos, który wcześniej przebywał na
dworze Kleopatry VII, autor dzieła Indika, najwyraźniej historii Indii
i Foinikika, prawdopodobnie historii Fenicji57. Autorem dzieła poświę-
conego Herodowi był też Ptolemeusz, którego nie wspomina jednak
Józef Flawiusz58. Wymienić też należy retora Ireneusza, którego znamy
głównie z tego, iż po śmierci Heroda wspierał w Rzymie starania An-
typasa o tron Judei59. Warto zauważyć, iż król Judei mógł podjąć próbę
założenia własnej biblioteki, która byłaby ukoronowaniem jego kultu-
ralnych dokonań. Trudno odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu
próba ta została zrealizowana, choć badacze dowodzą, iż Herodowi
udało się zgromadzić dzieła czterdziestu czterech autorów60.
Mówiąc o królewskim dworze nie możemy nie wspomnieć o obec-
ności na nim osób z nizin społecznych, a wśród nich prostytutek i ka-
stratów. O niemoralnym dworze Heroda pisze też Józef Flawiusz61.
W każdym mieście królestwa Judei przewijały się zapewne liczne pro-
stytutki, nas jednak interesują hetery, związane z dworem i służące
bogatym i wpływowym klientom. Nie znamy ich liczby, nie przetrwały
54 Zob. E. Schürer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.
– A.D. 135), 1, Edinburgh 1973, s. 36–27.
55 Najważniejszą pracą poświęconą Mikołajowi z Damaszku jest wciąż książka B.
Zion Wacholder, Nicolaus of Damascus, Berkeley 1962.
56 Np. Ant. 14, 8–10.
58 D. Roller, op. cit., s. 64.
59 Ant. 17, 226; BI 2, 21.
60 Ich lista w: B. Zion Wacholder, op. cit., s. 81–86.
61 Ant. 15, 267.
14103109
1
żadne imiona. Możemy tylko wnioskować z innych przypadków, że

zdarzało im się zapewne uczestniczyć przynajmniej w niektórych in-
trygach i ciemnych sprawach, których na dworze królewskim nie bra-
kowało. Według niektórych badaczy Herod miał przynajmniej jedne-
go męskiego kochanka, Hippikosa, którego upamiętnia nawet wieżą.
Problem w tym, iż najwyraźniej obydwaj byli w podobnym wieku, co
w klasycznym świecie raczej wykluczało związek o podłożu homosek-
sualnym, choć całkowicie nie możemy tego wykluczyć. Józef Flawiusz
nie precyzuje charakteru ich relacji, choć stwierdza, iż Herod szukał
urodziwych eunuchów, co niekoniecznie oznacza, iż wchodził z nimi
w związki o podłożu seksualnym. Ponadto żydowski historyk stwier-
dza, iż zginął po bardzo odważnej walce62. Czyżby uratował życie króla
i dodatkowo zasłużył na tak wielki zaszczyt upamiętnienia?
Instytucje rządzące królestwa Heroda. W okresie panowania He-
roda obserwujemy tendencję do wzmocnienia pozycji króla. Wydaje
się, iż był on chyba pierwszym żydowskim królem, który cieszył się
władzą absolutną, choć w przeciwieństwie do swoich hasmonejskich
przeciwników nie był arcykapłanem. Opierając się na tradycji helleni-
stycznej król Judei był naczelnym dowódcą armii, najwyższym sędzią
i najwyższym źródłem prawa63. Jednakże również w zgodzie z tradycją
hellenistyczną, Herod dzielił się swoimi prawami z funkcjonującymi
w państwie instytucjami rządzącymi, stojąc zresztą na ich czele (mowa
tu o zgromadzeniu i radzie). Hellenistyczna tradycja nie była w Judei
niczym nowym, bowiem praktykowali ją również Hasmoneusze, którzy
jednak sprawowali dodatkowo najwyższą władzę religijną. Stąd Herod
taką wagę przywiązywał do podkreślania, iż jest królem żydowskim
i bezpośrednim następcą królów Izraela z okresu pierwszej świątyni.
Wydaje się, iż w okresie panowania Heroda Wielkiego możemy wy-
mienić trzy instytucje kolegialne, sprawujące władzę: rada miejska Je-
rozolimy, zgromadzenie ludowe i Sanhedryn, który w tym kształcie po-
jawia się za rządów Heroda po raz pierwszy. Istnienie boulē Jerozolimy
w okresie rzymskim potwierdzają Józef Flawiusz, Kasjusz Dio i Nowy
Testament64. Co jednak z okresem panowania Heroda? Właściwie je-
dyną wskazówką jej ówczesnego istnienia jest wzmianka Józefa o ze-
62 BI 5, 162.
64 Ant.20, 11; BI 2, 331; 5, 532; Kasjusz Dio, Historia Romana 66, 6, 2; Mk 15, 43;
Łk 23, 50.
14103109
1
braniu przez króla Judei najwybitniejszych mężów miasta, aby wyjaśnić

im, iż Prawo nie zabrania wybudowania teatru i hipodromu65. Nie jest
wykluczone, iż rzeczywiście mamy tu do czynienia z radą miejską, tym
bardziej iż problem dotyczy kwestii cywilnych, będących w kompe-
tencjach boulē każdego miasta. W okresie rzymskim rada składała się
z najważniejszych przedstawicieli arystokracji jerozolimskiej i możemy
zakładać, że w czasach herodiańskich jej skład był podobny, oczywi-
ście jeśli istniała66.
Józef Flawiusz wzmiankuje trzykrotne zwołanie przez Heroda
zgromadzenia ludu. Pierwszy raz lud został zebrany w związku z roz-
poczęciem budowy świątyni67, po raz drugi zaś w związku z proce-
sem Terona, który wystąpił w obronie synów Heroda z Mariamme I68,
a został oskarżony o spiskowanie z nimi (zgromadzenie zdecydowało
o jego egzekucji), wreszcie po raz trzeci zgromadzenie zostaje zwoła-
ne, aby osądzić winowajców epizodu z orłem nad bramą świątynną69.
Oczywiście w systemie władzy Heroda zgromadzenie nie miało żadnej
realnej władzy, ale było dla króla źródłem informacji o nastrojach pod-
danych, czy np. polityka władcy jest odbierana źle, czy dobrze. Oczy-
wiście działał tu też czynnik psychologiczny, bowiem Herod sprawiał
wrażenie traktowania ludu jako partnera, z którym wspólnie podej-
muje ważne dla kraju decyzje. Nie różnił się w tym zresztą od wład-
ców hellenistycznych. Możemy się tylko domyślać, że Herod zwoły-
wał zgromadzenie częściej niż tylko trzy razy, choć zapewne nie w tak
istotnych kwestiach, dlatego też Józef być może uznał, że nie warto
o nich wspominać. Zgromadzenie składało się zapewne z kapłanów
i pozostałych mężczyzn. Po śmierci Heroda zgromadzenie najwyraź-
niej nigdy już nie zostało zwołane, tym bardziej iż Judea została w 6 r.
po Chr. przekształcona w rzymską prowincję, straciło więc ono rację
bytu70.
Sanhedryn jako instytucja rządząca jest wzmiankowany przez Jó-
zefa Flawiusza i Nowy Testament. Józef po raz pierwszy mówi o tej
instytucji jako sądzie dla młodego Heroda, który jeszcze przed obję-
65 Ant. 16, 278.

67 Ant. 15, 381.
68 Ant. 16, 393–394; BI 1, 150.
69 BI 1, 648–650.
70 S. Rocca, op. cit., s. 266–267.
14103109
1
ciem tronu Judei był namiestnikiem Galilei i rozprawił się z grasujący-

mi tam bandytami71. Po raz drugi Sanhedryn działał jako sąd dla Jana
Hirkana II, oskarżonego o spiskowanie z Partami72. Józef wspomina
też o Sanhedrynie jako instytucji sądowej w czasie procesu swoich sy-
nów w Berytos73. Jednakże w tych przypadkach nie mamy do czynie-
nia z rabinicznym Wielkim Sanhedrynem, którego istnienie zdaje się
Józef wspominać już po śmierci Heroda. Za pierwszym razem zostaje
on zwołany przez arcykapłana Anniasza, aby osądzić Szymona Spra-
wiedliwego74, za drugim zaś razem zostaje zwołany przez Agryppę II
w sprawie Lewitów 75. Wielu badaczy ma wątpliwości czy tradycja rabi-
niczna może być wykorzystana do rekonstrukcji Sanhedrynu w okresie
rzymsko–herodiańskim. W każdym razie wyróżnia ona Wielki i Mały
Sanhedryn. Wielki Sanhedryn, obradujący na terenie wzgórza świą-
tynnego, składał się z 71 członków, a jego przewodniczącym był Nasi.
Zbierał się on na codziennych posiedzeniach z wyjątkiem świąt. Wielki
Sanhedryn miał bardzo różne uprawnienia, głównie sądownicze, ale
miał też prawo mianowania królów i arcykapłanów, jak też ich sądze-
nia76. Jego członkami mieli być faryzeusze. Sanhedryn wspomina rów-
nież Nowy Testament, który przedstawia tę instytucję jako żydowską
radę narodową, a w jej skład mieli wchodzić najwyżsi kapłani, starsi,
uczeni w Piśmie i faryzeusze. Zadania tego Sanhedrynu były podobne
do tego z tradycji rabinicznej. Wielu badaczy sugeruje istnienie dwóch
ciał, a mianowicie synedrion, złożonego z członków arystokracji z arcy-
kapłanem na czele, zajmującego się sprawami politycznymi oraz Sanhe-
drynu, złożonego ze znawców Tory, któremu przewodniczył przywódca
faryzeuszy. Zajmował się on przede wszystkim sprawami religijnymi77.
Nie jest wykluczone, iż powstały za Heroda Sanhedryn rzeczywiście
funkcjonował głównie jako sąd religijny i w takim charakterze funkcjo-
nował do końca okresu drugiej świątyni. Za panowania Heroda w jego
skład wchodzili faryzeusze, po jego śmierci zaś skład uległ zmianie,
przynajmniej częściowej, bowiem do znaczenia powrócili saduceusze,
71 Ant. 14, 163–184.

72 Ant. 15, 173.
73 Ant. 16, 357; BI 1, 357.
74 Ant. 20, 199–200.
75 Ant. 20, 216–218.
76 T Sanh. 7, 1.
14103109
1
dlatego też to oni zdominowali skład nowego Sanhedrynu, co było też

na rękę Rzymianom78.
Administracja królestwa Heroda. Pomimo wieloetniczności
państwa Heroda Wielkiego (Żydzi, Samarytanie, Grecy, plemiona
nomadyczne) system administracyjny był zunifikowany 79. Generalnie
podział administracyjny odziedziczony po Hasmoneuszach nie został
zmieniony, choć doszło kilka toparchii. Pod koniec rządów Heroda
istniały następujące meridarchiai: Judea–Idumea, Perea, Samaria, Ga-
lilea, odziedziczone po Hasmoneuszach oraz powstałe w wyniku po-
większania królestwa: Batanea, Trachonitis, Auranitis i Gaulanitis. Na
ich czele stali naturalnie meridarchowie, którzy zapewne odgrywali
istotną rolę w systemie władzy monarchii herodiańskiej, tym bardziej
iż najwyraźniej wszyscy byli członkami domu panującego. Z imienia
znamy trzech meridarchów: Kostobara w Idumei, Ferorasa w Perei
i Achiaba w Judei80. Meridiarchie dzieliły się oczywiście na topar-
chie, które, uwzględniając zmiany wprowadzone przez Heroda, były
następujące: w Judei-Idumei – Jerozolima, Gofna, Akrabata, Tham-
na, Lydda, Joppa, Emmaus, Jamnia, Bethleptenphta, Bet Govrin, En-
Gedi, Herodion i Jerycho; w Perei – Amathus, Abila, Gadara, Liwias
i Macheront; w Galilei (Dolnej i Górnej) – Arbela, Tarichea, Sefforis
i Gabara. W odniesieniu do pozostałych meridiarchii nasza wiedza nie
jest już tak pełna. W Samarii mamy prawdopodobnie do czynienia
z toparchiami w Sebaste, Cezarei Nadmorskiej i Gabie; w Gaulanitis
z toparchiami w Gamalii i Paneas. Nic natomiast nie wiemy na temat
podziału administracyjnego Batanei, Trachonitis i Auranitis81. Konty-
nuacja wcześniejszej tradycji oznaczała, iż w systemie administracyj-
nym królestwa Heroda niewielką rolę odgrywały miasta, poza stolicą
Jerozolimą, choć chyba nawet o niej nie można z całą pewnością po-
wiedzieć, iż była miastem autonomicznym.
78 Ibidem.
79 Zob. A. Schalit, König Herodes: Der Mann und sein Werk, Berlin 1969, s. 183–223.
81 Ibidem, s. 202.
14103109
1
3. Administracja Judei jako rzymskiej prowincji
Historycy rzymscy niezbyt się interesowali odległą prowincją aż do

wybuchu pierwszej wojny żydowskiej, dlatego też naszą wiedzę o Judei
rzymskiej czerpiemy głównie z relacji Józefa Flawiusza. Judea została
prowincją cesarską podporządkowaną bezpośrednio cesarzowi. Na jej
czele stanął namiestnik rangi ekwickiej, dysponujący nielicznym garni-
zonem, głównie ze względu na niewielki obszar oraz bliskość prowin-
cji Syrii, gdzie stacjonowały cztery legiony. W normalnych okoliczno-
ściach administracja Judei była w pełni niezależna, podlegała jednak
ogólnemu nadzorowi legata Syrii, do którego ludność żydowska mogła
się odwoływać nawet wbrew woli własnego namiestnika. Legat Syrii
mógł bezpośrednio interweniować w Judei w przypadku kryzysu lub
wyraźnego rozkazu z Rzymu82.
Zazwyczaj namiestników Judei określa się mianem prokuratorów,
tym bardziej iż dostępne nam źródła nie są w tym względzie jednolite.
Ich bliższa analiza prowadzi jednak do jednoznacznego wniosku, iż
w latach 6–41 po Chr. namiestnik Judei nosił tytuł prefekta, zaś w la-
tach 44–66 po Chr. prokuratora. Stolicą nowej prowincji została Ce-
zarea Nadmorska, prefekt zaś rezydował w pałacu Heroda Wielkiego.
Za wyborem tego wspaniałego portu Heroda Wielkiego przemawiała
łatwa komunikacja z Rzymem drogą morską, jej mieszkańcy w więk-
szości byli zhellenizowani, co pozwalało na stacjonowanie oddziałów
pogańskich, wreszcie Jerozolima, stałe zarzewie buntów, niezbyt nada-
wała się na rezydencję namiestnika. Prefekci odwiedzali Jerozolimę
przy okazji wielkich świąt żydowskich, głównie aby pilnować porząd-
ku. Zatrzymywali się wówczas w pałacu Heroda Wielkiego, choć nie
jest wykluczone, że ich rezydencją była twierdza Antonia83. Członko-
wie rodu herodiańskiego musieli więc z konieczności używać dawnego
pałacu hasmonejskiego.
W prowincji stacjonował oczywiście garnizon, składający się z pię-
ciu kohort piechoty i jednej ala jazdy, każda licząca 500 lub 1000 żoł-
nierzy. Były to wojska auxiliarne, a więc rekrutowane spośród miejsco-
82 Zauważmy, iż część uczonych dowodziła, że Judea w rzeczywistości została włą-

czona do prowincji Syrii, natomiast prefekt Judei był tylko przedstawicielem legata i od-
powiadał za sprawy finansowe. Wydaje się jednak, że temu poglądowi przeczy cała hi-
storia prowincji.
83 BI 2, 301, 328.
14103109
1
wej ludności pogańskiej, głównie z terenu Samaritis, której mieszkańcy

stanowili trzon armii Heroda Wielkiego84. Nie jest zresztą wykluczo-
ne, że Sebasteńczycy zostali przejęci przez Archelaosa, a później przez
Rzymian. Niewielka liczebność garnizonu Judei wynikała z bliskości
rzymskich legionów w Syrii, a jego główną kwaterą była z pewnością
Cezarea Nadmorska, choć jedna kohorta na stałe stacjonowała w twier-
dzy Antonia w Jerozolimie. Najważniejszym zadaniem tej kohorty było
pilnowanie porządku na terenie świątyni w czasie świąt. Żołnierze
rzymscy zajmowali wówczas posterunki na dachach portyków oka-
lających świątynne dziedzińce85. Możemy się też domyślać, że część
rzymskiego garnizonu stacjonowała w pałacu Heroda Wielkiego, co
w przypadku siedziby namiestnika było oczywiste. Dowodzący kohor-
tą jerozolimską trybun był przedstawicielem namiestnika i sprawował
pełną władzę administracyjną w mieście. Możemy się tylko domyślać,
że mniejsze garnizony stacjonowały również w Masadzie, Kypros i Ma-
cheroncie, choć w przypadku dwóch ostatnich twierdz mamy tylko
dane po roku 66 po Chr.86.
Żydowscy mieszkańcy Judei cieszyli się daleko posuniętą wolnością
religijną, nadaną im jeszcze przez Gajusza Juliusza Cezara i cesarza
Augusta. Przejawiało się to m.in. w zwolnieniu z udziału w kulcie ce-
sarskim, choć zapewne musieli składać przysięgę wierności cesarzo-
wi87. Jako swego rodzaju formę zastępczą wprowadzono codzienną
ofiarę z dwóch jagniąt i wołu za pomyślność cesarza. Koszt tej ofia-
ry ponosił cesarz. Wolność kultu najlepiej chyba symbolizował fakt, iż
nawet obywatel rzymski mógł zostać skazany na śmierć za wkroczenie
na dziedzińce świątynne przeznaczone wyłącznie dla Żydów. Innym
znaczącym przejawem było stacjonowanie w Jerozolimie specjalnie wy-
branych oddziałów, których sztandary nie nosiły cesarskich portretów.
Na czele władz żydowskich stał oczywiście arcykapłan, który prze-
wodniczył Sanhedrynowi88. Obydwa te ośrodki znajdowały się pod
84 Zob. A. Schalit, op. cit., s. 167–183; I. Shatzman, op. cit., passim; M. Gracey, The
Armies of the Judean Client Kings, w: Ph. Freeman, D. Kennedy (eds.), The Defence of the
Roman and Byzantine East, Oxford 1986, s. 311–323.
85 Ant. 18, 93; 20, 106–107; BI 2, 224; 5, 244.
86 Zob. L. Morawiecki, The Coins of Masada, „The Qumran Chronicle”, vol. 7, no. 1/2
(July 1997), s. 65–89; BI 2, 484–485.
87 Źródła poświadczają taką przysięgę tylko po objęciu władzy przez Kaligulę; Ant.
18, 124.
88 M. Goodman, The Ruling Class of Judaea. The Origins of the Jewish Revolt against
14103109
1
ścisłą kontrolą rzymskiego namiestnika, który miał prawo mianowa-

nia arcykapłanów. Warto zauważyć, że dwukrotnie nominacji doko-
nał legat Syrii. Zależność najwyższego kapłana od władz rzymskich
pogłębiał fakt przetrzymywania szat ceremonialnych w Antonii, choć
w pomieszczeniu zapieczętowanym przez władze żydowskie. Dostęp
do nich zależał jednak w gruncie rzeczy od dobrej woli rzymskiego
trybuna, który zazwyczaj wydawał szaty tydzień przez wielkimi świę-
tami, aby można było dokonać ich rytualnego oczyszczenia. Dopiero
dzięki decyzji Lucjusza Witeliusza Żydzi odzyskali szaty arcykapła-
na89. Zauważmy przy tym, że Rzymianie wybierali arcykapłanów tylko
spośród kilku rodzin, a mianowicie Fiabi, Boetosa, Annasza i Kami-
ta. Zgodnie z rzymskim zwyczajem lokalna administracja pozostała
w rękach żydowskich, Sanhedryn zaś stał się władzą administracyjną
i sądowniczą, choć jego prawa do ferowania wyroków śmierci zostały
ograniczone. Pełną władzę sądowniczą w prowincji posiadał namiest-
nik, co oznaczało, że dysponował m.in. ius gladii, czyli prawem decy-
dowania o życiu i śmierci90. Nie jest wykluczone, że ograniczało się
ono do przestępstw politycznych. Przestępstwa natury religijnej, nie
dotyczące raczej Rzymian, a w każdym razie rzadko, pozostały w gestii
Sanhedrynu. Wydaje się, że rozpatrywał on również tzw. przestępstwa
główne, zagrożone karą śmierci, trudno jednak rozstrzygnąć czy miał
prawo wydawania wyroków śmierci. Jeżeli miał takie prawo, to ograni-
czało się ono zapewne wyłącznie do przestępstw religijnych, choć nie
możemy wykluczyć, że taki wyrok podlegał jeszcze zatwierdzeniu ze
strony namiestnika91.
Od roku 63 przed Chr. Żydzi płacili Rzymowi trybut w postaci po-
datku od produkcji kraju (został on uregulowany przez Juliusza Cezara
w 47 r. przed Chr.)92. Judea jako nowa prowincja płaciła podatek grun-
towy (tribulum soli w wysokości 12,5 %), ponadto tributum capitatis lub
capitatio (podatek osobisty od mieszkańców prowincji), jak też vectiga-
lia (podatki pośrednie płacone przez wszystkich mieszkańców cesar-
stwa). Obciążenia podatkowe musiały być znaczne, skoro prowadziły
Rome AD 66–70, Cambridge 1987, s. 36–47; H. Mantel, Studies in the History of the San-
hedrin, Cambridge, Mass. 1962.
89 Ant. 18, 93–94.
90 Dig. I, 18, 6, 8.
91 Zob. J. Ciecieląg, Palestyna w czasach Jezusa. Dzieje polityczne, Kraków 2000, s. 83.
92 Ant. 14, 200–203.
14103109
1
do skarg (Syrii i Judei w 17 r. po Chr.)93. Dochody z Judei wpływały

najprawdopodobniej do skarbca publicznego (aerarium), a nie do cesar-
skiego (fiscus), mimo iż była ona prowincją cesarską.
4. Administracja Judei w okresie powstań
Po pokonaniu Cestiusza Gallusa w świątyni jerozolimskiej zebrali

się przywódcy powstania, aby powołać władze94. Na czele rządu stanął
arcykapłan Annasz, syn Annasza. Obok niego powołano oficerów, od-
powiedzialnych za poszczególne terytoria, a byli to: Józef, syn Gurio-
na i Annasz, którzy odpowiadali za Jerozolimę, Józef, syn Matatiasza
(Galilea), arcykapłan Józef, syn Saffy i Eleazar, syn arcykapłana Ana-
niasza oraz Niger Perejczyk (Idumea), Józef, syn Szymona (Jerycho),
Manasses (Perea), Jan, syn Ananiasza (Gofna i Akrabeta), wreszcie Jan
Esseńczyk (Tamna, Lydda, Joppa i Emmaus). Z tej listy jasno wynika,
iż rząd powstańczy został zdominowany przez arystokrację. Poza sa-
mym spotkaniem nie dowiemy się niestety z relacji Józefa Flawiusza
o jakichkolwiek urzędach, rozwiązaniach konstytucyjnych czy struktu-
rze administracyjnej. Najwyraźniej oznacza to, iż w państwie powstań-
czym oficjalna konstytucja znaczyła mniej niż osobista władza przy-
wódców. Sam Józef przecież stwierdza, iż działając w Galilei kontak-
tował się z ludźmi, będącymi u władzy, nie wymienia żadnej instytucji,
do której by się zwracał95. Co więcej, nie wiemy nawet, co stało się
z arcykapłanem Mattiaszem, synem Teofilosa, który nagle znika z kart
historii. Mamy co prawda jeszcze efemerycznego Fanniasza, syna Sa-
muela, ale w gruncie rzeczy nie jesteśmy nawet pewni czy rzeczywiście
pełnił on funkcję arcykapłana96. Zupełnie odmienny obraz prezentuje
Józef w Vita, gdzie na czele władz powstańczych stoi Sanhedryn97 oraz
zgromadzenie Jerozolimitów, które spotykamy przy okazji próby Jana
z Gischali nastawienia tegoż ciała przeciwko Józefowi98. Wydaje się
93 Tacyt, Annales 2, 42.

94 BI 2, 562–568.
95 BI 3, 138–140.
96 Zob. J. VanderKam, From Joshua to Caiaphas. High Priests after Exile, Minneapo-
lis–Assen 2004, s. 487–490.
97 Vita 62.
98 Vita 190–192.
14103109
1
jednak, że owym informacjom nie należy zbytnio ufać. Delegację do

namiestnika Galilei wysyłają przywódcy powstania, a nie żadne zgro-
madzenie czy Sanhedryn. W gruncie rzeczy równie dobrze możemy
przyjąć, iż powstańcy po prostu zachowali istniejące przed wybuchem
instytucje lub też powołali zupełnie nowe. Poruszamy się tu zupełnie
po omacku, choć trudno znaleźć argumenty, dlaczego właściwie trzeba
było cokolwiek zmieniać, tym bardziej że u steru rządów pozostały jak
na razie elity, które funkcjonowały również przed powstaniem. Zwróć-
my uwagę, iż po przewrocie zelockim zwołali oni sąd złożony z sie-
demdziesięciu sędziów, mających osądzić ich przeciwników99. Czyżby
to był wciąż Sanhedryn? W każdym razie działania rządu powstańcze-
go określono obrazowo jako podobne do działań mafii100. Zauważmy
jeszcze, iż po zamachu stanu w 68 r. po Chr. i fizycznym wyelimino-
waniu władz państwo rządzone było de facto przez trzy zwalczające
się ugrupowania, trudno więc mówić nawet o funkcjonowaniu jakiejś
centralnej władzy.
Społeczeństwo herodiańskie i Judei jako rzymskiej prowincji.

Panowanie Heroda Wielkiego przyniosło kolejne zmiany w żydowskim
społeczeństwie. Rodziny, jak też warstwy, które popierały Hasmone-
uszy zniknęły ze sceny dziejowej, względnie poniosły dotkliwe straty,
które spowodowały likwidację ich wpływów w Judei. Herod Wielki
jako władca uznawany za niepełnego Żyda, a więc w gruncie rzeczy
obcy, stworzył własną elitę społeczną, zależną wyłącznie od niego, lo-
jalną i nie posiadającą żadnych związków z Hasmoneuszami. Co wię-
cej, Herod miał bardzo szerokie pole „rekrutacyjne” i czerpał człon-
ków nowej elity rządzącej głównie z diaspory babilońskiej i egipskiej
oraz terenów pogranicznych swego królestwa. Najważniejszą kwestią
było powołanie arcykapłana, ale po eksperymencie z Arystobulem
III król Judei postanowił oddać ten urząd w zupełnie nowe ręce, nie
przejmując się zbytnio tradycją. Stąd nominaci z Babilonii i z Egip-
tu, spośród których trzeba wymienić rodzinę arcykapłana Szymona,
99 BI 4, 334.
100 J.J.
Price, Jerusalem under Siege. The Collapse of the Jewish State 66–70 C.E., Le-
iden–New York–Köln 1992, s. 67.
14103109
1
syna Boetosa, wywodzącą się z z Egiptu. Z kraju nad Nilem wywodził

się inny arcykapłan, Józef, syn Fiabiego. Obydwa wspomniane rody
staną się głównymi filarami arystokracji kapłańskiej w okresie rządów
rzymskich w Judei. Wspomnijmy też ród Zamarisa z Babilonii, który
osiedlił się w Zajordaniu, gdzie stał się filarem rządów herodiańskich
w Gaulanitis i Batanei. Również przybycie do Judei rodu Hillela mo-
żemy uznać za przejaw ogólnej tendencji do powrotu wielu żydowskich
rodzin z diaspory do ojczyzny. Zauważmy, iż związki Żydów palestyń-
skich z Żydami z diaspory były bardzo ścisłe chociażby poprzez piel-
grzymowanie do Jerozolimy, związki gospodarcze, nauka w słynnych
szkołach w Jerozolimie (szkoły Hillela i Szemaja), wreszcie przychylny
stosunek Żydów palestyńskich do zjawiska migracji diaspory. Integra-
cja przybyszy z miejscową ludnością przebiegała na ogół bez zakłóceń,
choć np. Żydzi z dawnych państw hellenistycznych budowali swoje
własne synagogi101. Inni jednak ulegali całkowitej asymilacji.
Nowa klasa rządząca została stworzona w opozycji do saduceuszy,
będących podporą rządów hasmonejskich. Byli oni w czasach Heroda
postrzegani przede wszystkim jako obrońcy kapłańskiej arystokracji102.
Straty poniesione przez tę grupę po zdobyciu Jerozolimy w 37 r. przed
Chr. spowodowały, iż jako odrębne ugrupowanie pojawili się oni po-
nownie dopiero w okresie rządów rzymskich i byli przez Rzymian po-
strzegani jako ci, którzy będą popierać rzymskie panowanie w Judei, co
jednak okazało się mylnym założeniem103. Niektórzy badacze wskazują
jednak, iż stosunki Heroda Wielkiego z saduceuszami niekoniecznie
były aż tak złe i zachowali oni jednak w okresie jego panowania pe-
wien wpływ. Ponadto mianowanych przez króla arcykapłanów można
też określić jako saduceuszy104. Jednakże wydaje się, że bardziej uza-
sadniony jest pogląd, iż saduceusze uznawali Heroda za uzurpatora,
widząc jedynych prawowitych władców Judei w Hasmoneuszach.
Według przekazu Józefa Flawiusza stosunek esseńczyków do pano-
wania Heroda był dość pozytywny, tym bardziej iż Herod zwolnił ich
101 Dz 6, 9.
102 L.I. Levine, The Political Struggle between Pharisees and Sadducees in the Hasmone-
an Period, w: A. Oppenheimer, U. Rappaport and M. Stern (eds.), Jerusalem in the Se-
cond Temple Period. Abraham Schalit Memorial Volume, Jerusalem 1980, s. 61–83.
103 M. Goodman, op. cit, s. 36, 42–44, 249.
104 A. Regev, The Sadducees and their Halakhah, Religion and Society in the Second Tem-
ple Period, Jerusalem 2005, s. 293–347.
14103109
1
z przysięgi lojalności, której złożenia zażądał w 20 r. przed Chr.105. He-

rodowi przepowiedziano nawet, iż zostanie królem Żydów i radzono
mu, aby kochał sprawiedliwość i pobożność. Nietrudno się domyślić,
iż owo proroctwo jeszcze wzmocniło przychylność króla Judei wobec
esseńczyków106. Warto tu wspomnieć teorię mówiącą, iż ugrupowanie
Herodian z Nowego Testamentu można identyfikować z esseńczyka-
mi, choć jest to raczej mało prawdopodobne. Trudno powiedzieć, jak
silną rolę odgrywali esseńczycy w społeczeństwie żydowskim, wydaje
się, iż nie była ona specjalnie znacząca, niemniej jednak poparcie tych
pobożnych ludzi, zajmujących się głównie kwestiami religijnymi miało
zapewne swoje znaczenie, szczególnie w obliczu nienajlepszych stosun-
ków Heroda z faryzeuszami i saduceuszami.
Faryzeusze należeli do klasy średnich posiadaczy ziemskich, nie byli
więc tak naprawdę związani ani z bogatymi kręgami społeczeństwa,
ani tym bardziej z biednymi. Zwróćmy uwagę, iż większość badaczy
wyraża pogląd o wrogim stosunku tego ugrupowania do Heroda107,
inni przekonują o pozytywnym stosunku w pierwszych latach jego pa-
nowania108. Źródła dostarczają jednak dowodów niejednoznacznych,
mówiąc i o pozytywnym, i o negatywnym stosunku. Najwyraźniej bie-
rze się to z niejednolitości faryzeuszy, wśród których funkcjonowało
wiele grup z własnymi poglądami, że wymienimy tylko dla przykładu
szkoły Hillela i Szammaja. Być może więc rozsądnym rozwiązaniem
jest rozpatrywanie stosunków Heroda z faryzeuszami jako ugrupowa-
niem politycznym i z faryzeuszami jako świętymi mężami109. Wydaje
się, iż faktycznie w momencie objęcia władzy Herod uzyskał poparcie
faryzeuszy, przede wszystkim na bazie wspólnej wrogości do Hasmo-
neuszy110. W 20 r. przed Chr. przywódcy faryzejscy również zostali
zwolnieni z obowiązku złożenia przysięgi lojalności. Jednakże kilka
lat później król Judei poprosił o ponowne złożenie przysięgi lojalności
wobec niego i cesarza Augusta. Tym razem aż sześć tysięcy faryzeuszy
105 Ant. 15, 368–380.

106 Ant. 15, 378; zob. E.P. Sanders, Judaism. Practice and Belief 66 BCE – AD 66, Lon-
don 1992, s. 345–347.
107 Zob. np. G. Alon, The Attitude of the Pharisees toward Roman Rule and the Hero-
dian Dynasty, „Scripta Hierosolymitana” 7 (1961), s. 53–78.
108 E.P. Sanders, op. cit., s. 383–394.
109 S. Rocca, op. cit., s. 254.
110 Zob. D.R. Schwartz, Josephus and Nicolaus on the Pharisees, „Journal for the Study
of Judaism” 14 (1983), s. 151–171.
14103109
1
odmówiło, za co zresztą zapłaciła im żona – niewolnica Ferorasa, bra-

ta Heroda Wielkiego. Badacze sądzą, że liczba jest przesadzona, ale
w gruncie rzeczy nie ma to najmniejszego znaczenia, nie liczba jest tu
bowiem ważna. Sprawa wydaje się skomplikowana, bowiem nie bardzo
wiemy, dlaczego za pierwszym razem z przysięgi lojalności zostali zwol-
nienie tylko dwaj przywódcy faryzeuszy, a za drugim razem zażądano
przysięgi od wszystkich. Zwróćmy uwagę, iż pierwsza przysięga doty-
czyła tylko Heroda, więc wystarczyli tylko przedstawiciele. Ale druga
miała znacznie większą wagę, bowiem dotyczyła również cesarza. Była
to więc zupełnie inna sytuacja i tym razem król Judei poprosił o złoże-
nie przysięgi wszystkich członków ugrupowania. Oczywiście możemy
zastanawiać się, czemu Herod nie mógł zwolnić faryzeuszy z przysięgi
i tym razem, tym bardziej że wyłączył wcześniej z takiego obowiązku
całe ugrupowanie esseńczyków. Odpowiedź jest dość prosta. Esseń-
czycy nie mieli w społeczeństwie tak wielkich wpływów jak faryzeusze,
nie byli więc zagrożeniem dla panowania Heroda. Dokładnie odwrot-
nie było z faryzeuszami111. Zwróćmy uwagę, iż faryzeusze przebywa-
li też na dworze Heroda jako święci mężowie, choć ich zachowanie
nie zawsze takie było. Związali się oni przede wszystkim z Ferorasem
i jego żoną, przepowiadając im nawet, że obejmą tron Heroda. Można
mieć jednak pewne wątpliwości czy byli oni reprezentantami głównego
nurtu faryzejskiego. Zwraca się przy tym uwagę, iż faryzeusze najwy-
raźniej mieli świadomość praw króla Judei do tronu, skoro spiskowali
celem usunięcia go z tegoż tronu.
Herod Wielki opierał się też na rodzimych elementach, m.in. na ro-
dach pochodzenia idumejskiego, co nie było specjalnie dziwne z racji
idumejskich korzeni Herodów, którzy odgrywali tam kluczową rolę od
dziesiątków lat. Dlatego też król Judei bardzo ufał Idumejczykom, któ-
rych osiedlał m.in. w Trachonitis, gdzie mieli pilnować porządku w tym
szczególnie niespokojnym regionie jeszcze przed osiedleniem się tam
Żydów babilońskich. Zacieśnieniu związków z Idumeą miało też służyć
małżeństwo Salome, siostry Heroda z Kostobarem, członkiem jednego
z ważniejszych rodów idumejskich. Dzieci z tego związku, podobnie
jak syn z kolejnego małżeństwa Salome, będą odgrywać ważną rolę
w późniejszym okresie. U schyłku okresu drugiej świątyni również inni
członkowie dynastii herodiańskiej, nie będący bezpośrednio potomka-
111 S. Rocca, op. cit., s. 255.
14103109
1
mi Heroda, będą odgrywać istotną rolę w życiu publicznym Judei, nie

zawsze zresztą chlubną.
Trzeba pamiętać, że nie tylko herodiańskie elity odgrywały ważną
rolę w życiu społecznym Judei okresu rzymsko–herodiańskiego. Rów-
nież poza głównym nurtem pojawiły się rody, których wpływ na życie
publiczne był niemały. Możemy tu wspomnieć chociażby ród Hillela,
związany z faryzeuszami. Bardzo ciekawym przykładem jest rodzina
wrogów Heroda, która później przewodzić będzie radykalnym elemen-
tom społeczeństwa żydowskiego. Mowa o Ezechiaszu, pochodzącym
z Galilei, który przewodził bandzie rozbójników w czasach, kiedy He-
rod był namiestnikiem Galilei, jeszcze zanim został królem. W wyni-
ku jego energicznych działań Ezechiasz został pojmany i stracony112.
W czasie wojny Warusa w 4 r. przed Chr. Juda Galilejczyk, syn Eze-
chiasza, był jednym z przywódców powstania. Potomkami Judy byli
późniejsi przywódcy ruchu antyrzymskiego, Jakub i Szymon, jak też
przywódcy pierwszego powstania, Menahem i Eleazar, syn Jaira.
W okresie bezpośrednich rządów rzymskich publiczne i społecz-
ne życie Judei charakteryzował przede wszystkim narastający konflikt
pomiędzy ludnością żydowską a Rzymianami. Ponadto obserwujemy
wzrost tarć pomiędzy Żydami i ludnością pogańską, wreszcie wzrasta
konflikt w samym społeczeństwie żydowskim. Pamiętajmy, iż Judea
była krajem rolniczym i większość jej mieszkańców utrzymywała się
z płodów roli, nie uczestnicząc w profitach z handlu lądowego i mor-
skiego. Józef Flawiusz prezentuje dość sielankowy obraz żyzności
i płodności Judei, Galilei i Samarii, które jego zdaniem mogły bez pro-
blemu wyżywić całą ludność113. Z drugiej jednak strony obserwujemy
koncentrację ziemi w rękach władców i elity oraz istnienie wielkich po-
siadłości ziemskich. Część majątków królewskich przeszła też w ręce
rzymskie, a konkretnie rodziny cesarskiej. Mimo bogacenia się Judei,
głównie z powodu profitów z handlu, słyszymy o masach ubogiej lud-
ności, na której ciążyły dodatkowo długi nie do spłacenia. Sytuację
pogorszyło jeszcze zakończenie budowy świątyni jerozolimskiej, której
budowniczy zostali nagle bez pracy. Sytuację tylko częściowo rozwią-
zało brukowanie ulic Jerozolimy z inicjatywy Agryppy II. W całym kra-
ju panoszył się na drogach bandytyzm, nie mówiąc już o aktach terroru
112 Ant. 14, 159–160; BI 1, 204–205.

14103109
1
ze strony żydowskich radykałów, a nieliczny rzymski garnizon prowin-

cji po prostu nie radził sobie z sytuacją. Wzrastały obciążenia fiskalne,
a dzierżawcy musieli oddawać właścicielom coraz większą część do-
chodów. Brakowało pracy dla robotników rolnych, którzy zazwyczaj
pracowali w gospodarstwach jako siła najemna, a teraz wynajmowani
byli głównie do prac sezonowych. W poważnym stopniu pogorszyła się
również sytuacja niższych kapłanów, którzy byli eksploatowani przez
kapłańską arystokrację i często pozbawiani dochodów z dziesięcin.
Wszyscy ci ludzie tworzyli bardzo szeroki krąg niezadowolonych i byli
łatwą bazą rekrutacyjną dla wszelkich ruchów ekstremistycznych.
Kwestia sekt/ugrupowań. Niektórzy uczeni dowodzą, iż ruch sek-
ciarski w społeczeństwie żydowskim rozpoczął się już w okresie per-
skim, choć tak naprawdę brak na to dowodów, a pogląd oparty jest
głównie na twierdzeniu o braku centralnego autorytetu (kim w takim
razie był arcykapłan?) oraz kilku niejasnych poszlakach w tekstach
biblijnych. Tak naprawdę jednak do wyodrębnienia się pierwszych
odłamów w społeczeństwie żydowskim doszło dopiero w okresie helle-
nistycznym, a palma pierwszeństwa przypada tu Hasidim, którzy poja-
wili się w okresie powstania machabejskiego. Przypuszcza się, iż z tego
ugrupowania wyszli później faryzeusze i esseńczycy. W każdym razie
zgodnie z przekazem źródłowym, w okresie hasmonejskim mamy do
czynienia z trzema grupami: saduceuszami, faryzeuszami i esseńczyka-
mi, chociaż ich korzenie nie są do końca jasne114.
Nasza wiedza o owych ugrupowaniach opiera się przede wszyst-
kim na dziełach Józefa Flawiusza, który w Bellum Iudaicum wzmian-
kuje saduceuszy i faryzeuszy. Znacznie więcej możemy się dowiedzieć
z Antiquitates, gdzie wzmiankuje trzy poznane już grupy, dorzucając
jeszcze zelotów. Jest to znany opis czterech szkół, choć jest on raczej
dość enigmatyczny. W każdym razie saduceusze na pewno należeli do
arystokracji i uczestniczyli w sprawowaniu rządów, będąc m.in. filarem
rządów hasmonejskich. Faryzeusze z kolei są opisani jako ci, którzy
również chcieli brać udział w sprawowaniu władzy, co im się nawet
udało za panowania Aleksandry Salome. Co do ich poglądów religij-
nych, to dowiadujemy się, iż byli wierni tradycji przodków, nieopartej
jednak na księgach Mojżesza, respektowali nauczanie starszych oraz
114 A.I. Baumgarten, The Flourishing of Jewish Sects in the Maccabean Era: An Inter-
pretation, Leiden 1997.
14103109
1
wierzyli w karę i odkupienie po śmierci. Co więcej, mieli opinię uczo-

nych w piśmie i posiadali w związku z tym bardzo duże wpływy wśród
ludu. Z kolei saduceusze nie akceptowali tradycji ustnej, dopuszczali
też spory młodszych ze starszyzną. Odrzucali karę i odkupienie po
śmierci115. Nie można też oczywiście nie wspomnieć o esseńczykach,
którzy według wielu badaczy zamieszkiwali w Qumran. Wydaje się, iż
jako osobna grupa wyodrębnili się oni około 100 r. przed Chr., a zało-
życielem ich ruchu miał być Nauczyciel Sprawiedliwości, którego jed-
nak nie możemy utożsamić z żadną znaną postacią historyczną. Grupa
znalazła się w konflikcie z Niegodziwym Kapłanem, którego utożsa-
mia się czasem z którymś z władców hasmonejskich. Przypuszcza się
często, iż ugrupowanie tworzyli wyłącznie niezamężni mężczyźni, choć
w Qumran odkryto groby kobiet i dzieci. Ich organizację i obyczaje,
zawarte w Regule Zrzeszenia i Regule Całego Zgromadzenia, porów-
nywano do zwyczajów chrześcijańskich, mówiąc o tzw. chrześcijaństwie
przed Jezusem, co jednak jest mało prawdopodobne. Esseńczycy głosili
przyjście dwóch mesjaszy: z rodu Aarona i z rodu Dawida. Istotną rolę
w ich nauczaniu odgrywała też wojna eschatologiczna na końcu dni.
Społeczeństwo okresu pierwszego powstania. U podstaw wybu-
chu rewolty leżały przyczyny nie tylko polityczne, ale również społecz-
ne i ekonomiczne. Szymon bar Giora, jeden z przywódców powstania
głosił, iż skierowane jest ono nie tylko przeciwko Rzymianom, ale rów-
nież przeciwko porządkowi społecznemu w Judei. Za symbol takiej po-
stawy niech służy spalenie archiwów, gdzie znajdowały się dokumenty
dłużne116. Większość elity społeczeństwa żydowskiego była przeciwna
powstaniu i tak radykalnym jego celom, ale z drugiej strony nie nale-
ży sobie wyobrażać, iż mamy tu do czynienia z entuzjastami rządów
rzymskich. Czasy, kiedy warstwa rządząca popierała Rzymian w Judei,
dawno minęły, głównie dzięki nieudolności namiestników i rzymskiej
administracji. Judea była w tej nieszczęśliwej sytuacji, iż miała trzecio-
rzędne znaczenie dla cesarstwa, wobec czego władze nad Tybrem nie
poświęcały jej należytej uwagi. Dodatkowo pierwsze sukcesy powstań-
ców skłoniły nawet umiarkowanych do jego poparcia (choć nie wszyst-
kich), a symbolem tej zmiany było objęcie kierownictwa przez byłego
115 Zob. A.J. Saldarini, Pharisees, Scribes and Sadducees in Palestinian Society: A Socio-
logical Approach, Edinburgh 1988; G. Stemberger, Jewish Contemporaries of Jesus: Phari-
sees, Sadducees, Essenes, Minneapolis 1995.
116 BI 2, 427.
14103109
1
arcykapłana Ananiasza. Pomagali mu w tym inni członkowie kapłań-

skiej arystokracji, jak chociażby rabbi Szymon ben Gamaliel, głowa
rodu Hillela i przywódca faryzeuszy. W gruncie rzeczy dopiero utrata
Galilei na rzecz Rzymian spowodowała przejście rządu powstańczego
w ręce ekstremistów.
Józef Flawiusz wymienia wśród powstańców aż pięć grup117. Pierw-
szą z nich (lub ostatnią w opisie historyka) byli zeloci, aktywni od pierw-
szych chwil powstania. Na ich czele stali Eleazar, syn Szymona oraz
Zechariasz ben Avkules, obaj kapłani. Ich główną bazą operacyjną było
wzgórze świątynne. Drugim skrzydłem byli ekstremiści pod wodzą po-
tomków Judy Galilejczyka, określani przez Józefa mianem sicarii. Ich
przywódcą był Menahem. Już przed wybuchem powstania wsławili się
oni licznymi mordami wśród elity żydowskiej, to oni podnosili też po-
trzebę rewolucji społecznej i spalili archiwa z dokumentami dłużnymi.
Mieli oni więc wiele wspólnego z ludźmi Szymona bar Giory, który po-
chodził z Zajordania. Wzywali do wyzwolenia niewolników, występo-
wali przeciwko bogatym i w ten sposób stali się przywódcami warstw
niższych Judei. Nieco inną postacią był Jan z Gischali z Górnej Galilei,
który miał raczej umiarkowane poglądy i nie należał do specjalnych
entuzjastów wojny z Rzymianami. W każdym razie już po wybuchu
powstania został jednym z przywódców w Galilei, wchodząc w kon-
flikt z Józefem Flawiuszem. Po ucieczce do Jerozolimy przyłączył się
do zelotów, pomagając im usunąć umiarkowany rząd powstańczy.
Rodzina. Osoby pozostające w stanie wolnym były w społeczeństwie
żydowskim raczej rzadkością, bowiem ideałem było zawarcie związku
małżeńskiego i posiadanie potomstwa, a życie rodzinne przedstawiane
było jako największa wartość. Związek małżeński był monogamiczny,
nic nam też nie wiadomo o konkubinacie, bez wątpienia natomiast
zakazano brania sobie nałożnic i uznawania dzieci z takich kontaktów
za legalne (chyba że nałożnica została wyzwolona i przeszła na juda-
izm). Ponieważ jednak w źródłach temat ten zajmuje poczesne miej-
sce, możemy się domyślać, że praktyki takie nadal występowały, choć
nie wiemy w jakiej skali. Prawo Mojżeszowe, jak i najwyraźniej prawo
talmudyczne dopuszczało większą ilość żon, jednak niektóre szkoły
zdecydowanie tego zabraniały. W każdym razie niezależnie od przepi-
sów prawnych, które nie zawsze były jasne, monogamia była w społe-
117 BI 7, 259–274.
14103109
1
czeństwie żydowskim normą i znamy tylko bardzo nieliczne przypad-

ki bigamii. Zauważmy, że nawet Herod Wielki, który miał w sumie
dziesięć żon, był w danym momencie żonaty tylko z jedną. Jeżeli po
dziesięciu latach małżeństwo pozostawało bezdzietne, mężczyzna miał
prawo rozwieść się i wziąć sobie nową żonę118. Prawo zakazywało też
aborcji, jak i porzucania dzieci. Nietrudno się domyślić, iż z punktu
widzenia przyszłości rodziny większą wartość mieli męscy potomko-
wie. Do rodziny zaliczano też niewolników, którzy występowali przede
wszystkim u bogatych rodów.
Miszna mówi o różnych obowiązkach zamężnej kobiety, takich jak
mycie podłogi, pieczenie, pranie, gotowanie, wychowywanie dzieci,
przygotowywanie łóżek i przędzenie wełny119. Mąż z kolei miał za za-
danie dostarczać pożywienia, ubrania i buty na lato i zimę oraz sześć
dinarów tygodniowo na osobiste wydatki małżonki120. Obowiązki do-
mowe nie zwalniały jednak kobiety z dbania o ubiór i właściwy wygląd,
co prawda część tekstów zakazuje malowania się podczas menstruacji,
ale już rabbi Akiba zezwala na malowanie się również w tym czasie,
aby kobieta nie straciła swojego wdzięku w oczach męża121. Żona mu-
siała się też zachowywać w odpowiednio skromny sposób, a więc np.
nie mogła nosić zbyt frywolnych strojów ani kąpać się z mężczyznami.
Oczywiście żona odpowiadała też za właściwe przyjmowanie gości.
W aspekcie prawnym pozycja żony była z pewnością nieco gorsza niż
pozycja męża, ale z drugiej strony kobieta w społeczeństwie żydow-
skim była bardzo poważana. Zresztą mąż nie mógł np. na zbyt długi
czas opuszczać domu, czy też nie mógł odejść od stołu bez pozwolenia
małżonki.
Ojciec rodziny miał obowiązek wychowania swoich dzieci, dostar-
czając im wszelkich instrukcji i ucząc właściwego zachowania. Jako
karę za brak postępów lub niewłaściwe zachowanie dopuszczano bicie
i inne kary dyscyplinarne. Swój udział miała tu zresztą również matka,
która mogła użyć podniesionego buta122. Nie oznacza to oczywiście,
że kary były jedynym sposobem wychowania. Mamy bardzo liczne
przykłady traktowania dzieci z miłością i troską, co wskazuje, iż życie
118 M. Yebamoth 6, 6.
119 M. Ketuboth 5, 5.
120 M. Ketuboth 5, 8–9.
121 TB Shabbath 64b.
122 TB Kiddushin 31a.
14103109
1
rodzinne Żydów niespecjalnie się różniło od innych nacji w przeszłości

i dzisiaj. Chłopiec żydowski osiągał pełnoletność w wieku trzynastu
lat, co oznaczało przede wszystkim ścisłe przestrzeganie przykazań,
dziewczęta zaś w wieku lat dwunastu. Dziewczęta i chłopcy uczest-
niczyli w życiu publicznym, chodzili do synagogi, obchodzili święta
w domu i uczestniczyli w pielgrzymkach do Jerozolimy. Określenie
wieku dorosłości miało też oczywiście swoje konsekwencje prawne,
bowiem wyznaczało m.in. zdolność do zawarcia związku małżeńskiego
i wypełniania obowiązków małżeńskich (wliczając w to sferę intymną),
bycia świadkiem czy zdolność do prowadzenia modlitwy. Jednakże
w pewnych kwestiach wymagano osiągnięcia wieku co najmniej osiem-
nastu lub dwudziestu lat, np. nakładania kar czy możliwości sprzedaży
odziedziczonego majątku123.
6. Gospodarka
System podatkowy monarchii herodiańskiej. System podatkowy

obowiązujący w państwie herodiańskim, podobnie zresztą jak wcze-
śniej, obejmował podatki bezpośrednie i pośrednie. Jeszcze w czasach
hellenistycznych mieszkańcy Judei płacili phoros, czyli podatek grun-
towy oraz epikephalion, czyli podatek osobisty, płacony przez każde-
go podatnika. Józef Flawiusz chwali generalnie system podatkowy
Hasmoneuszy, nie jest natomiast najlepszego zdania o systemie po-
datkowym Heroda Wielkiego124. Również wielu badaczy dowodzi, iż
jego poddani uginali się pod ciężarem obciążeń fiskalnych. Wydaje
się jednak, że nie należy przesadzać, bowiem Herod najwyraźniej nie
różnił się specjalnie od swoich poprzedników, tym bardziej iż nie moż-
na zaprzeczyć, że jego polityka ekonomiczna doprowadziła Judeę do
rozkwitu gospodarczego i to pomimo ogromnych wydatków, jakie po-
chłaniał chociażby program budowlany króla Judei125. Jest rzeczą bez-
sporną, iż poddani Heroda płacili dość wysokie podatki, szczególnie
123 TB Baba Bathra 155a–156a; TB Gittin 65a.

124 Ant. 17, 154–155.
125 Przykładem badacza optującego za zrujnowaniem poddanych przez Heroda jest
J. Klausner, The Economy of Judaea in the Period of the Second Temple, w: The World Hi-
story of the Jewish People, VII, The Herodian Period, New Brunswick 1975, s. 180–205;
bardziej umiarkowane stanowisko prezentował m.in. A.H.M. Jones, The Herods of Ju
14103109
1
na początku jego panowania, w dodatku zbierane one były często dość

brutalnymi metodami, co wywołało nawet skargi po śmierci króla126,
ale w rzeczywistości większość jego dochodów pochodziła z innych
źródeł niż podatki127.
Kwestie podatkowe królestwa Heroda Wielkiego trzeba więc roz-
patrywać, dzieląc jego panowanie na dwie części. W pierwszym okre-
sie, kiedy na Wschodzie rządził Marek Antoniusz, król Judei potrze-
bował przede wszystkim silnej armii, aby zdobyć władzę, a później ją
utrzymać i skonsolidować. Musiał opłacać się Antoniuszowi i innym
Rzymianom, o utrzymaniu rzymskiej armii nie wspominając. Ponad-
to musiał oddać Kleopatrze VII dochodowe plantacje wokół Jerycha,
które następnie wydzierżawił od królowej egipskiej i płacił jej z nich
rocznie 200 talentów. Na barki Heroda zrzucono też ściąganie trybutu
z Nabatejczyków, którzy jednak rychło zaprzestali płacenia, tak więc
król Judei był zmuszony płacić ten trybut z własnej kieszeni. Podatki
musiały więc być w tym czasie wysokie, doszło nawet do tego, iż aresz-
towano ludzi, którzy mieli jakiekolwiek długi wobec króla. Sytuacja
zmieniła się radykalnie po upadku Antoniusza, kiedy to decyzją Okta-
wiana liczne posiadłości powróciły do Heroda, a później dochodziły
jeszcze coraz to nowe nadania terytorialne. Wymaganie fiskalne wobec
żydowskich poddanych mogły więc zostać zmniejszone. Dwukrotnie
nawet, w 20 i 14 r. przed Chr. Herod umorzył część należnych państwu
podatków128.
Przynajmniej w pierwszych latach panowania Heroda wszyscy pod-
dani musieli płacić phoros, choc nie można wykluczyć, że po stabilizacji
sytuacji ekonomicznej Judei żydowscy mieszkańcy zostali z tego podat-
ku zwolnieni, musieli go natomiast nadal płacić pogańscy mieszkańcy
królestwa129. Wszyscy natomiast obywatele płacili epikephaleion, czyli
podatek osobisty lub pogłówny. Jego stawka została zapewne zredu-
kowana po roku 31 przed Chr. Administracja Heroda pobierała też
daea, Oxford 1938, s. 86–88 czy E.P. Sanders, The Historical Figure of Jesus, London
1993, s. 15–18, 20–22, 27–28, 31–32.
126 Ant. 17, 204–205, 308; BI 2, 4, 86.
127 E. Gabba, The Social, Economic and Political History of Palestine 63 BCE – CE 70,
w: Cambridge History of Judaism, III, The Early Roman Period, Cambridge 1999, s. 118–
121; J. Pastor, Land and Economy in Ancient Palestine, London–New York 1997, s. 98.
128 Ant. 15, 365; 1, 65.
129 S. Rocca, op. cit., s. 206.
14103109
1
oczywiście podatki pośrednie, m.in. od sprzedaży, handlu tranzytowe-

go, od rejestracji (podatek płacony od wszystkich dóbr przed ekspor-
tem lub importem), podatek od wjazdu do miasta, podatek akcyzowy,
opłaty celne (pobierane w Gazie, Joppie, Jamnii i Cezarei Nadmor-
skiej, prawdopodobnie w wysokości 2 procent)130. Wspomnijmy też
podatek płacony od soli, wytwarzanej nad Morzem Martwym (halike).
Nie zapominajmy przy tym, iż wszyscy Żydzi, również ci z diaspory,
płacili specjalny podatek na rzecz świątyni jerozolimskiej w wysokości
pół szekla rocznie131. Warto zwrócić uwagę, iż obciążenia podatkowe
w królestwie Heroda Wielkiego nie różniły się specjalnie od tych, które
wprowadziła później rzymska administracja w prowincji Judei. Ponadto
król Judei przynajmniej dwukrotnie wprowadził specjalne podatki jako
karę, po raz pierwszy nałożył je na miasta Galilei za ponowne podnie-
sieniu buntu jeszcze w okresie wojny z Antygonem Matatiaszem132, a po
raz drugi na faryzeuszy, którzy odmówili złożenia przysięgi lojalności133.
W przeciwieństwie do swych poprzedników Herod opodatkował też
prawdopodobnie warstwę rządzącą, w tym kapłanów, co może w jakimś
stopniu tłumaczyć nienajlepsze zdanie Józefa Flawiusza o herodiańskim
systemie podatkowym. Być może był to także sposób na kontrolowanie
i ograniczanie niezależności klas wyższych134.
Dochody Heroda Wielkiego. Według Józefa Flawiusza Herod
i jego następcy posiadali roczne dochody w wysokości od 1050 do
2000 talentów135, dodatkowe 900 talentów pochodziło z podatków
bezpośrednich. Tę ostatnią sumę łatwo wyliczyć, bowiem Józef Fla-
wiusz podaje, iż Archelaos w swojej etnarchii zbierał rocznie 600 ta-
lentów z bezpośredniego opodatkowania swoich poddanych, Antypas
w swojej tetrarchii zbierał rocznie 200 talentów, a Filip 100 talentów136.

131 Ant. 16, 68–73; E. P. Sanders, Judaism, Practice and Belief 66 BCE – 66 CE, Lon-
don 1992, s. 147–153.
132 Ant. 14, 433; BI 1, 314.
133 Ant. 17, 42.
134 S. Rocca, op. cit., s 207.
135 Ant. 19, 352; S. Dar, The Agrarian Economy in the Herodian Period, w: The Royal
Court of the Herods, w: N. Kokkinos (ed.), The World of the Herods. Volume 1 of the In-
ternational Conference The World of the Herods and the Nabataeans held at British Mu-
seum, 17–19 April 2001, op. cit., s. 305.
136 Ant. 17, 318–320; BI 2, 94–98 (tutaj dochody Archelaosa zostały obniżone do
400 talentów).
14103109
1
Wydaje się jednak, że nie były to wszystkie dochody137, tym bardziej iż

król Judei był najwyraźniej całkiem utalentowanym finansistą. Czerpał
dochody z plantacji w pobliżu Jerycha (choć przez długi czas dzierża-
wił je tylko od Kleopatry VII), był współwłaścicielem kopalń miedzi
na Cyprze138, pobierał podatki w Syrii i Azji Mniejszej (vectigalia i sti-
pendia)139 oraz trybut od Nabatejczyków po wygranej wojnie w latach
32–31 przed Chr. Posiadanie wspaniałego portu w Cezarei Nadmor-
skiej czyniło z niego uczestnika międzynarodowego handlu140, a prze-
chodzące przez port towary pochodziły z Nabatei, Partii i świata śród-
ziemnomorskiego. Król Judei miał też bliskie związki ekonomiczne
z miastami Licji, Pamfilii i Cylicji, w których funkcjonowały również
wspólnoty żydowskie, co też zapewne miało swe znaczenie. Kontakty
Judei z tymi miastami datują się zresztą od III w. przed Chr., o czym
świadczą znaleziska numizmatyczne. Nie znamy niestety dokładnego
charakteru tych związków, ale wydaje się, że w grę wchodził m.in. han-
del winem141. Zauważmy, iż generalnie handel w basenie Morza Śród-
ziemnego był niezwykle opłacalny, przy czym Herod mógł wykorzy-
stywać również swoje koneksje polityczne do zacieśniania kontaktów
z miastami małoazjatyckimi.
Zasoby ekonomiczne królestwa Heroda. W królestwie Heroda
areał ziemi uprawnej wynosił około 800 tys. hektarów. Jeżeli przyjmie-
my, iż w starożytności średnie spożycie zboża wynosiło około 200 do
250 kg, to łatwo wyliczyć, iż połowa upraw w Judzie mogła wyżywić od
1,2 do 1,5 mln osób142. Do tego trzeba oczywiście doliczyć dziesiątki
tysięcy kóz i owiec. Bez wątpienia z rolnictwa pochodziła najważniej-
sza część dochodów państwa, które część produkcji rolnej również
eksportowało. Najbardziej rolniczą częścią państwa była Judea, gdzie
większość ziemi nie posiadała wody (podobnie zresztą było w innych
częściach kraju) i musiała być poddawana kultywacji. Stąd właśnie nie-
137 Zob. E. Gabba, The Finances of King Herod, w: A. Kasher, U. Rappaport and G.

Fuks (eds.), Greece and Rome in Eretz Israel, Jerusalem 1990, s. 161; J. Pastor, op. cit.,
s. 112–113.
138 Ant. 16, 128.
139 BI 1, 399, 428; Ant. 15, 360.
140 A. Raban, Sebastos, The Royal Harbour of Herod at Caesarea Maritima, w: G. Volpe
(ed.), Archeologia Subacquea, Florence 1998, s. 217–273.
141 S. Dar, op. cit., s. 306.
142 Ibidem, s. 307.
14103109
1
zbyt imponujący areał ziemi uprawnej. Uprawiano pięć rodzajów zbóż

oraz winną latorośl, która była bardziej wydajna niż oliwki czy pszeni-
ca, w związku z czym można też było znaleźć sporo wytwórni wina,
przeznaczonego w dużej mierze na potrzeby świątyni jerozolimskiej.
Z winogron produkowano też ocet. Oliwki przeznaczano głównie na
produkcję oliwy, a centrum jej wytwarzania była Jerozolima. Dość
popularna była też uprawa fig, głównego dostarczyciela cukru w tym
okresie, dużą część z nich eksportowano. W rejonie Morza Martwego
uprawiano drzewa daktylowe, a same daktyle uważano za towar luksu-
sowy; na eksport sprzedawano owoce i produkowane z nich wino. Ską-
dinąd był to towar najwyższej jakości i judejskie daktyle były bardzo
pożądanym towarem na śródziemnomorskim rynku. Już od czasów
biblijnych Żydzi uprawiali wiele warzyw, takich jak kapusta, buraki,
rzodkiewki, rzepa, sałata, chrzan, fasola i rośliny strączkowe. W okre-
sie hellenistycznym doszły do nich ogórki, karczochy, szparagi, egip-
ska fasola, i grecka dynia. Warzywa stanowiły jednak tylko niewielki
procent produkcji rolniczej. Również owoce produkowano w bardzo
ograniczonym zakresie, z wyjątkiem fig i daktyli. Ważną pozycję zaj-
mowała produkcja balsamu, choć drzewa balsamiczne rosły wyłącznie
w okolicach Jerycha i En-Gedi. Spośród zwierząt hodowano przede
wszystkim owce i kozy, głównie na mięso, mleko i wełnę, znacznie
mniejszą rolę odgrywała hodowla bydła. Centrum produkcji wełny
była Judea. Z powodów kultowych niezwykle ważną rolę w produkcji
zwierzęcej odgrywała hodowla turkawek i gołębi, głównie na potrze-
by ofiarne w świątyni. Hodowane one były w specjalnie budowanych
okrągłych wieżach, zwanych kolumbariami, które posiadały nisze dla
ptaków. Nad Jeziorem Galilejskim popularne było też łowienie ryb,
głównie na potrzeby własne, na sprzedaż na lokalnych rynkach oraz na
sprzedaż w postaci ryb solonych. Judea nie posiadała w gruncie rzeczy
bogactw naturalnych, poza solą i bitumem, dostarczanymi przez Mo-
rze Martwe. Tak więc produkcja rolna monarchii herodiańskiej miała
charakter typowo śródziemnomorski143.
Poza produkcją rolną ważną gałęzią gospodarki było też wytwór-
stwo, produkujące m.in. na potrzeby rolników, którzy zazwyczaj trzy
razy w roku przybywali do Jerozolimy, aby kupić towary niedostępne
na lokalnych rynkach (np. naczynia stołowe, szkło, naczynia kamien-
143 S. Rocca, op. cit., s. 227–232.
14103109
1
ne). Niektórych rzemieślników produkujących ceramikę, kowali, cieśli,

można było też znaleźć w wioskach i małych miasteczkach. Co więcej,
zdarzały się całe osady czy miasta związane tylko z jednym zawodem.
Tak np. w Magdali pracowali farbiarze, Betsaida wzięła swoją nazwę
od rybołówstwa, a Kefar Hanania i Kefar Shihim w późniejszym
okresie były znane jako centra produkcji ceramiki. W Talmudzie jest
mowa o gildiach rzemieślniczych, głównie w Jerozolimie, które zresz-
tą istniały już w okresie pierwszej świątyni przed niewolą babilońską.
Zawody były najprawdopodobniej dziedziczne, ale syn musiał przejść
przez termin jako czeladnik, zanim stał się w pełni wykwalifikowanym
rzemieślnikiem. Wśród najbardziej popularnych zawodów rzemieśl-
niczych, funkcjonujących głównie w dużych miejscach, znajdujemy
młynarzy, piekarzy, serowarów, garbarzy, szewców, wytwórców mat,
fryzjerów, lekarzy, kamieniarzy, tkaczy, farbiarzy, hafciarzy, jubilerów,
krawców, prowadzących pralnie, złotników, wytwórców perfum i pach-
nideł144.
W państwie Heroda krążyły różne monety, choć najważniejsze były
tyryjskie tetradrachmy (wbrew opinii niektórych badaczy Herod nie bił
własnych srebrnych tetradrachm), którymi płacono podatek świątynny,
ponadto król Judei emitował własne monety brązowe, a pod koniec
jego panowania w obiegu funkcjonowały również rzymskie cistopho-
ri i denarii145. Nietrudno się domyślić, iż głównym zadaniem handlu
wewnątrz kraju było dostarczanie produktów wytwarzanych na wsi do
miast i na odwrót. Zajmowali się tym w większości wędrowni kupcy.
W państwie Heroda ukształtowała się też instytucja stałego dnia tar-
gowego w każdy poniedziałek i czwartek, a czasem również w piątek,
kiedy to targi odbywały się w każdym mieście i w Jerozolimie. Dużą
rolę stymulującą handel wewnętrzny mieli pielgrzymi udający się do
stolicy, dość powiedzieć, że na święto Paschy przybywało ich około 300
tysięcy. Można więc stwierdzić, iż rozwinęła się cała gałąź gospodarki
skierowana tylko na obsługę wszelkich potrzeb pielgrzymek (zjawisko
to dotyczyło zresztą również pogańskich mieszkańców kraju, którzy
przecież także posiadali własne święta religijne). Jako państwo nad-
morskie, ale także leżące na drodze wielu szlaków handlowych, Judea
prowadziła intensywny handel międzynarodowy. Szczególnie istotny
144 J. Klausner, op. cit., s. 186–188; S. Rocca, op. cit., s. 232–234.

145 Zob.S. Skowronek, Moneta w kulturze starożytnego judaizmu. Spór o mennictwo
Heroda Wielkiego, Kraków 1994.
14103109
1
był handel przyprawami, którego większość Herod Wielki kontrolował

prawdopodobnie od roku 31 przed Chr. Przyprawy sprowadzane były
z Chin i południowo–wschodniej Azji (drzewo aloesowe, amomum –
czarny kardamon, benzoin, kamfora, cassia – chiński cynamon, cyna-
mon, goździki, galanga, imbir, drzewo laka, gałka muszkatołowa, drze-
wo sandałowe i kurkuma), Indii (aloes, amomum, cynamon, kurkuma,
drzewo sandałowe, bdellium, kardamon, pieprz, pa’chak, sezam, olejek
lawendowy i imbir), Persji (asafetyda i sacopoenium), Arabii (balsam,
kadzidło i mirra) i wschodniej Afryki (kumin królewski, balsam, ka-
dzidło, imbir i mirra)146. Na eksport szły przede wszystkim produkty
rolnicze, takie jak wino, warzywa, oliwa, zboże, figi, daktyle, balsam
i bydło. Produkty rzemieślnicze, takie jak szkło i tkaniny purpurowe
stanowiły tylko niewielką część eksportu. Warto jednak zauważyć, iż
Judea była ważnym centrum handlu ceramiką, wytwarzaną nie tyl-
ko przez miejscowych rzemieślników, ale również w krajach ościen-
nych147. Herodiańska Judea importowała m.in. babilońskie i medyjskie
piwo, egipskie zythum lub piwo jęczmienne, wędzone ryby, soczewicę,
jak też kaszę z Cylicji. Wszystkie te produkty były konsumowane raczej
przez niższe warstwy społeczeństwa. Dla klas wyższych sprowadzano
ser z Bitynii, makrele z Hiszpanii i wina z greckiego Wschodu oraz
z Italii. Do tego trzeba dorzucić jedwab z Miletu, purpurowe tkaniny
z Tyru, szkło z Sydonu, biżuterię z Aleksandrii i len z Egiptu (z lnu pe-
luzyjskiego tkano szaty arcykapłana). Importowano też wielbłądy i osły
z Arabii (te ostatnie również z Cyrenajki), wreszcie z Egiptu sprowa-
dzano też papirus, głównie na potrzeby rozbudowanej biurokracji.
Własność ziemska w Judei herodiańskiej. Dzięki źródłom pi-
sanym i archeologicznym możemy wyróżnić trzy kategorie własności
ziemskiej w herodiańskiej Judei. Pierwszą tworzyły małe gospodar-
stwa rolne, których właścicielami byli wolni rolnicy, skupieni na wsi.
Przeciętna wieś zajmowała około 1 do 1,5 hektara, przy czym cha-
rakterystyczna była w niej obecność basenów rytualnych (mikwaoth),
kamiennych naczyń oraz synagogi. Większość mieszkańców stanowili
drobni posiadacze ziemscy, którzy w swoich gospodarstwach uprawiali
przede wszystkim zboże, winną latorośl i oliwki oraz hodowali owce,
146 Zob. J. Innes Miller, The Spice Trade of the Roman Empire, 29 BC to AD 641,
Oxford 1969; S. Rocca, op. cit., s. 238.
147 S. Rocca, op. cit., s. 236–237.
14103109
1
kozy i bydło148. Nietrudno się domyślić, że większość produkcji szła na

własne potrzeby rodziny, a tylko niewielką nadwyżkę sprzedawano na
lokalnym rynku. Prowadziło to do sytuacji, w której rolnik nie posiadał
właściwie żadnych oszczędności, co w przypadku kryzysu czy zawie-
ruchy wojennej mogło nawet prowadzić do utraty majątku. Proces ten
możemy zaobserwować przede wszystkim w odniesieniu do później-
szego okresu bezpośrednich rządów rzymskich, kiedy wielu wolnych
posiadaczy stało się tylko dzierżawcami gospodarstw, które kiedyś sta-
nowiły ich własność. Miszna wymienia cztery kategorie takich dzier-
żawców. Kablan zawierał kontrakt, na mocy którego dzierżawił ziemię,
opłacając wszystkie konieczne wydatki w zamian za połowę, jedną
trzecią lub jedną czwartą zbiorów. Aris był ubogim rolnikiem, posia-
dającym własne gospodarstwo, które jednak nie wystarczało na po-
trzeby jego i rodziny, był więc zmuszony dzierżawić dodatkową ziemię
od pobliskiego bogatego właściciela ziemskiego, który też dostarczał
narzędzia, zboże na siew i zwierzęta. Dzierżawca w zamian otrzymy-
wał również odpowiednią część produkcji na swoje potrzeby. Choker
z kolei musiał pokrywać niedobór, jeżeli dzierżawiona przez niego zie-
mia dawała mniej niż zapisano w umowie dzierżawy. Również socher
odpowiadał nie tylko za dochody, ale również za straty, ale płacił swą
rentę w gotówce, a nie w płodach, jak choker149. W gospodarstwach
wolnych rolników pracowali też wynajęci robotnicy, zazwyczaj również
chłopi, którzy albo nie posiadali własnych gospodarstw, albo je stracili,
również młodsi synowie, nie mogący liczyć na odziedziczenie mająt-
ku. Co ciekawe, wiele zadłużonych gospodarstw zostało sprzedanych
lub zapisanych samemu Herodowi, który oddawał je później biednym
rolnikom w zamian za służbę wojskową lub inne zobowiązania. Drugą
grupę posiadłości stanowiły większe gospodarstwa i posiadłości o cha-
rakterze rzymskiej villa, które powstawały głównie w epoce herodiań-
skiej. Przypuszcza się, iż przeciętna posiadłość ziemska liczyła od 80
do 500 jugerów150. Posiadaczy ziemskich dzielimy w Judei na dużych
i małych. Tych pierwszych, których literatura talmudyczna określa
148 S. Dar, Agriculture and Agricultural Produce in Eretz-Israel in the Roman-Byzantine

Period, w: A. Kasher, A. Oppenheimer, U. Rappaport, Man and Land in Eretz-Israel in
Antiquity, Jerusalem 1986, s. 81, 144–148.
149 S. Rocca, op. cit., s. 221.
150 D.A. Fiensy, The Social History of Palestine in the Herodian Period, w: The Land is
Mine. Studies in the Bible and Early Christianity 20, Lewiston 1991, s. 23–24.
14103109
1
mianem ba’alei nechasim było całkiem sporo, a zaliczyć do nich trzeba

członków rodziny królewskiej, dworzan, urzędników, jak też kapłańską
arystokrację. Większość z nich rzadko pojawiała się w swoich posiadło-
ściach, bowiem sensem życia elity było przebywanie w pobliżu władcy,
na dworze królewskim. Majątkami ziemskimi zajmowali się więc na co
dzień zarządcy (oikonomos lub epitropos), którzy zresztą często sami do-
rabiali się sporych majątków. Ziemię uprawiali tam wolni rolnicy, rzad-
ko niewolnicy. Właściciele mniejszych majątków ziemskich mieszkali
zazwyczaj w swoich willach151. Trzecią grupę stanowiły duże posiadło-
ści królewskie rozsiane po całym kraju, a pracowali na nich wynajęci
rolnicy i dzierżawcy, jak też weterani wojskowi. Część z tych majątków
należała wcześniej do Ptolemeuszy, Seleucydów i Hasmoneuszy. Po
śmierci Heroda przeszły one na własność jego następców, względnie
niektóre weszły w skład majątków cesarskich. Posiadłości rodzinne,
odziedziczone po ojcu znajdowały się przede wszystkim wokół Marissy
w Idumei, która była gniazdem rodowym Herodów. Król odziedziczył
też majątki należące do Mariamme I. Ważną częścią osobistego mająt-
ku były bardzo dochodowe posiadłości w dolinie Jordanu, wymieńmy
też ziemie w Galilei i Perei, jak też odziedziczone po poprzednikach
majątki: Akkaron, Gazara, Har ha-Melech, Jerycho, En-Gedi, wresz-
cie Dolina Ezdrelon. Posiadłości Heroda znajdowały się też oczywiście
na wszystkich nowych terytoriach, otrzymywanych stopniowo od cesa-
rza Augusta (m.in. Gaza, Antedon, Gadara, Hippos). Wreszcie trze-
ba wspomnieć o majątkach skonfiskowanych zwolennikom Antygona
Matatiasza w latach wojny o władzę152. Zauważmy, iż podatki ziemskie
były bardzo wysokie i wynosiły od 30 do 50 procent produkcji153. Trze-
ba też wspomnieć o posiadłościach w dolinie Jordanu, gdzie wykorzy-
stywano dostatek wody z tej najważniejszej rzeki Palestyny. Świetnym
przykładem są tu plantacje w pobliżu Jerycha, gdzie uprawiano winną
latorośl, kukurydzę, daktyle, balsam. Same plantacje balsamu miały
powierzchnię około 200 hektarów, a Herod płacił Kleopatrze 200 ta-
lentów rocznie z ich dzierżawy wokół Jerycha154.
151 S. Rocca, op. cit., s. 222–226.

152 Ibidem, s. 214–215.
153 Ibidem, s. 307–308.
154 Ant. 15, 96; BI 1, 361–363.
14103109
1
Arcykapłan i administracja świątynna. Od czasów Heroda Wiel-

kiego zmiany na urzędzie arcykapłana dokonywały się dość często.
Wcześniej wyboru dokonywano spośród członków rodziny Oniadów
(zasadę tę respektowali generalnie i Ptolemeusze, i Seleucydzi), a póź-
niej urząd ten sprawowali Hasmoneusze. Herod Wielki był w gruncie
rzeczy pierwszym rodzimym władcą żydowskim, który dokonał nomi-
nacji arcykapłana. Pamiętajmy przy tym, że jako król kliencki mógł się
obawiać bezspornego autorytetu instytucji istniejącej od setek lat. Być
może nominacja Arystobula III, brata Mariamme, była próbą wpro-
wadzenia diarchii z herodiańskim królem (w przyszłości herodiań-
sko–hasmonejskim królem) i hasmonejskim arcykapłanem155. Jeżeli
tak faktycznie było, to Herod bardzo szybko otrząsnął się ze złudzeń
i doszedł do wniosku, że lepszym rozwiązaniem będzie kontrola same-
go urzędu. Konsekwencją takiego stanowiska stał się świadomy wy-
bór ludzi z diaspory (głównie z Aleksandrii i Babilonii), niezwiązanych
bezpośrednio z Judeą, a więc potencjalnie mniej groźnych. Co więcej,
ponieważ Herod był świeckim władcą, arcykapłan stał się mu podległy,
a dynastie arcykapłańskie przeszły do historii. Powstało kilka nowych
rodów, które dostarczały arcykapłanów, dzięki czemu wytworzyła się
nowa kapłańska arystokracja. Tak więc przynajmniej w okresie pano-
wania Heroda Wielkiego arcykapłan utracił swe polityczne znaczenie.
Po przekształceniu Judei w rzymską prowincję arcykapłani odzyskali
przynajmniej część dawnego znaczenia, jednak nie mieli już tak du-
żego wpływu na sytuację, m.in. nie byli w stanie zapobiec wybuchowi
wojny z Rzymianami.
Pierwszym nominatem Heroda był Ananel156, pochodzący z Babi-
lonii, którego pierwsza kadencja trwała od 37 do 36/35 r. przed Chr.,
a druga od 35 do 30 r. przed Chr. Zauważmy, że w tym czasie ciągle
trwała wojna Marka Antoniusza z Partami, tak więc wybór najwyż-
szego kapłana znad Eufratu mógł być próbą pozyskania przychylności
lub przynajmniej zneutralizowania wpływowej diaspory babilońskich
Żydów. W każdym razie Józef Flawiusz nie wspomina o ich poparciu
dla działań partyjskich. Ananel musiał ustąpić stanowiska Arystobu-
155 S. Rocca, op. cit, s. 282.

156 Ant. 15, 22, 34, 39–41, 56.
14103109
1
lowi III157. Wkrótce jednak Herod przekonał się, iż mianowanie ar-

cykapłanem Hasmoneusza było ogromnym błędem, w dodatku nie-
bezpiecznym, dlatego brat Mariamme stracił życie w niejasnych oko-
licznościach (utonął lub został utopiony). Po drugiej kadencji Ananela
arcykapłanem został Jezus, syn Fiabiego158, który sprawował urząd
w latach 30–24 przed Chr. Pochodził on prawdopodobnie z egipskie-
go Leontopolis159. Nie jest wykluczone, że tym razem Herod chciał
wprowadzić jakiś rodzaj diarchii, tyle że Hasmoneuszy mieli zastąpić
Oniadzi. Jezus został jednak ostatecznie po sześciu latach pozbawiony
urzędu, choć jego wybór mógł mieć też na celu wsparcie rzymskich
rządów w Egipcie, świeżo ustanowionych przez Oktawiana (Aleksan-
dria została pozbawiona swego szczególnego statusu, co mogło ozna-
czać potencjalny bunt egipskich Greków, tak więc egipscy Żydzi mogli
stanowić wobec nich lojalną przeciwwagę)160. Najdłużej sprawującym
urząd arcykapłanem za panowania Heroda był Szymon, syn Boetosa
(jego kadencja trwała od 24 do 5 r. przed Chr.)161, pochodzący z Alek-
sandrii. Chodziło tu zapewne o zyskanie przychylności żydowskiej
diaspory w Egipcie, najliczniejszej i najbardziej wpływowej, a ponadto
Szymon miał córkę, Mariamme II, którą król Judei poślubił. Również
bracia Szymona zostali arcykapłanami: Eleazar około 4 r. przed Chr.,
Joazar zaś w ostatnich miesiącach życia Heroda. Nie wszyscy arcyka-
płani wywodzili się z diaspory, wśród nich należy wymienić krótko
urzędującego Mattiasza, syna Teofilosa z Jerozolimy czy również po-
chodzącego ze stolicy Józefa, syn Ellemosa, jednodniowego arcykapła-
na w Dniu Przebłagania, kiedy to Mattiasz był nieczysty i nie mógł
sprawować urzędu. Nie jest chyba właściwym wyjaśnieniem wyboru
miejscowych Żydów z powodu niepoczytalności Heroda, być może za-
chodziła potrzeba zachowania równowagi lub też zapewnienia przy-
chylności ludności żydowskiej dla synów królewskich.
Arcykapłanów wspierała oczywiście hierarchia kapłańska162, usta-
nowiona chyba dopiero w okresie rządów herodiańskich. Problem
157 Ant. 15, 31–34, 41, 51–56, 64; 20, 247–248.

158 Ant. 15, 392.
159 Tak P. Richardson, Herod. King of the Jews and Friend of the Romans, Columbia
1996, s. 245–247.
160 S. Rocca, op. cit., s. 284.
161 Ant. 15, 320; 17, 78, 339; 18, 3.
162 Zob. S. Safrai, The Temple and the Divine Service, w: The World History of the Je-
wish People, 7, The Herodian Period, New Brunswick 1975, s. 297–300.
14103109
1
w tym, że znamy ją głównie ze źródeł talmudycznych, ale jej powsta-

nie wymusiły nie tylko potrzeby Żydów palestyńskich, ale również
tych z diaspory. Kapłani i Lewici świątyni zajmowali się więc głównie
ogromnymi rzeszami pielgrzymów przybywających do Jerozolimy. Naj-
ważniejszą osobą w hierarchii po arcykapłanie był przełożony świąty-
ni, segan, przez Józefa Flawiusza określany jako strategos tou ierou163.
W czasach Oniadów i Hasmoneuszy funkcję tę pełnił zazwyczaj syn
arcykapłana, który później zastępował ojca na najwyższym stanowi-
sku. Zdarzały się jednak wyjątki, że wspomnimy ponownie Józefa,
syna Ellemosa, przełożonego świątyni, któremu wypadło pełnić urząd
arcykapłana tylko przez jeden dzień w czasie rytualnej nieczystości
Mattiasza, syna Teofilosa164. Wśród pozostałych urzędników świątyn-
nych trzeba przede wszystkim wymienić seganim lub strategoi, czyli do-
wódców straży świątynnej. Ważną rolę pełnili też trzej gizbarim lub
gazophylakes, odpowiedzialni za skarbiec świątynny. W Misznie może-
my znaleźć jeszcze dwóch innych urzędników finansowych, siedmiu
amarkalim (trzymali klucze do magazynów), wreszcie dwóch katolikin
lub katholikoi, zawiadujących publicznymi funduszami świątyni, jak
też funduszami złożonymi w skarbcu świątynnym jako depozyty przez
osoby prywatne. W zakres ich obowiązków wchodziła też opieka nad
sprzętami świątynnymi, zasłonami i szatami. Tych czternastu urzędni-
ków stanowiło stałą radę świątyni, która regulowała wszystkie kwestie
związane z funkcjonowaniem świątyni i kultu. Z kolei Lewici sprawo-
wali głównie funkcje o charakterze policyjnym. Wszystkie wymienione
dotychczas urzędy miały charakter stały, natomiast urzędnicy czasowi,
wywodzący się zarówno spośród kapłanów, jak i Lewitów, podziele-
ni byli na dwadzieścia cztery grupy (mishmaroth), które pełniły służbę
przez tydzień, od jednego szabatu do następnego165. W ciągu tygodnia
służbę powierzano różnym rodzinom, tylko w szabat służbę pełniła
cała grupa166.
W okresie rządów herodiańskich cały stan kapłański liczył około
20 tys. osób, nie znamy natomiast liczebności Lewitów167. Pozycja ka-
163 Ant. 20, 131, 208.

164 S. Rocca, op. cit., s. 285–286.
165 S. Safrai, op. cit., s. 291–294.
166 S. Rocca, op. cit., s. 286; zob. też A. Edersheim, The Temple, Its Ministry and Se-
rvices as They Were at the Time of Jesus Christ, Grand Rapids 1997.
167 E.P. Sanders, op. cit., passim.
14103109
1
płanów z oczywistych powodów nie była zbyt silna. Swego czasu E.

Schürer określił stan kapłański jako święty zakon, inni badacze skła-
niają się ku określaniu go mianem dziedzicznej arystokracji, powołując
się przy tym na przykład Józefa Flawiusza, który był zwykłym kapła-
nem i arystokratą w jednej osobie168. Problem jednak w tym, że ary-
stokratą czyniło go urodzenie (był spokrewniony z Hasmoneuszami),
a nie bycie kapłanem. Słuszny jest zatem pogląd, że arystokrację ka-
płańską w społeczeństwie żydowskim tworzyły rody, z których wywo-
dzili się arcykapłani, a więc Sadokici (Oniadzi), Hasmoneusze i rody
z diaspory, jak i z Jerozolimy, które dały nominatów Heroda Wielkie-
go169. Pamiętać jednak należy, iż większość kapłanów – przynajmniej
w okresie hasmonejskim – bez wątpienia stanowiła elitę o greckim wy-
kształceniu, pełniąc role dyplomatów czy wysokich oficerów w armii
hasmonejskiej. Sytuacja zmieniła się za panowania Heroda Wielkiego,
kiedy to warstwa kapłańska zdecydowanie straciła na znaczeniu, mając
zresztą konkurencję w postaci uczonych w Piśmie i faryzeuszy. Trudno
zatem znaleźć dworzanina czy oficera armii herodiańskiej, wywodzą-
cego się z warstwy kapłańskiej, z wyjątkiem być może nowych rodów
arcykapłańskich. Nietrudno się domyślić, że dworskie urzędy oku-
powali ludzie nowi, zawdzięczający karierę wyłącznie królowi Judei,
a przez to tylko wobec niego lojalni.
Kult świątynny. Istotą kultu świątynnego w Jerozolimie były oczy-
wiście codzienne ofiary, sprawowane według ściśle określonych reguł.
Najpowszechniejszą ofiarą była całopalna olah, gdzie zwierzęta były
całkowicie palone (z wyjątkiem żółci), a więc nie dochodziło do dziele-
nia się mięsem ofiarnym przez kapłanów lub ofiarników, jak to bywało
w wielu kultach pogańskich. Była to ofiara wyrażająca najwyższą cześć
wobec Jahwe, nie wolno jej też było pod żadnym pozorem przerwać.
Z kolei hattat to ofiary przebłagalne czy może lepiej oczyszczające, skła-
dane np. przez kobiety, które urodziły dzieci i stały się w ten sposób
nieczyste czy też inne osoby, które w jakiś sposób stały się rytualnie
nieczyste. Inną ofiarą przebłagalną, składaną z powodu popełnienia
jakiegoś przestępstwa była ofiara aszam, choć niektórzy utożsamiają
ją z hattat. Zabah Szelami to ofiary pokoju, zwane też zapokojnymi,
komunijnymi lub ofiarami pojednania, umacniające więzy ofiarnika
168 S. Rocca, op. cit., s. 286, przyp. 19.

169 Tak J. Jeremias, Jerusalem in the Time of Jesus: An Investigation into Economic and
Social Conditions during the New Testament Period, Philadelphia 1979, s. 181–198.
14103109
1
z Jahwe, wynikające z przestrzegania Tory. Żydzi składali też śluby wo-

bec Jahwe, zwane neder, jak i ofiary pochwalne i dziękczynne (zebah
hattodah). Wielu składało też osobiste, dobrowolne ofiary (nedebah),
będące wyrazem osobistej pobożności170. Kalendarz kultowy wyzna-
czał naturalnie szabat. Najważniejszym świętem był Dzień Pojednania
(Jom Kippur) i w tym właśnie dniu arcykapłan jeden jedyny raz w roku
wchodził do Świętego Świętych. Składał też wtedy codzienną ofiarę
poranną, ofiarę kadzenia i ofiarę przebłagalną za własne grzechy. Póź-
niej wyznawał swoje grzechy, grzechy swojej rodziny, pokolenia Lewie-
go i całego Izraela171. Istotną rolę odgrywały też trzy święta pielgrzy-
mie, a mianowicie Pascha (Pesah), Święto Tygodni (Szavuot) i Święto
Namiotów (Sukkot), w czasie których składano olah, ofiary dodatkowe,
pokoju i pielgrzymów.
W czasach hasmonejskich pojawiły się nowe święta, m.in. Han-
nukah i Dzień Nikanora. Pierwsze z nich ustanowiono na pamiątkę
dnia, w którym – po tzw. ohydzie spustoszenia – oczyszczono i po-
nownie poświęcono świątynię jerozolimską 25 dnia miesiąca Kislew
164 r. przed Chr. Pierwsze obchody tego święta zostały opisane przez
1 i 2 Księgę Machabejską172. Święto to trwało osiem dni, a radość
świąteczną wyrażano przez ofiary oraz przez procesję, w której nie-
siono gałązki wierzb i palm, a towarzyszyły jej ponadto psalmy Hallelu
oraz Ps 30, przeznaczony na uroczystość poświęcenia świątyni. Nie
jest wykluczone, iż święto to miało też symbolizować uświęcenie rodu
hasmonejskiego, który zgodnie z tradycją nie mógł sprawować urzędu
arcykapłana. Dzień Nikanora z kolei był bardziej świeckim świętem,
upamiętniającym zwycięstwo Judy Machabeusza nad seleukidzkim
wodzem Nikanorem w 161 r. przed Chr. W gruncie rzeczy był więc to
dzień uświetniający ród Machabeuszy/Hasmoneuszy. Święto to obcho-
dzono w 13 dniu miesiąca Adar173.
Rozwój i popularność Hannukah i Dnia Nikanora w okresie hero-
diańskim i później jest nieco zaskakujące, tym bardziej że Herod i fa-
ryzeusze musieli mieć z tym faktem kłopot. Z punktu widzenia króla
170 Zob. M. Rosik, Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Wrocław 2003, s. 62–71.

171 Kpł 16, 6.
172 1 Mch 4, 36–61; 2 Mch 10, 3–9; zob. J. VanderKam, Hanukkah: Its Timing and Si-
gnificance According to 1 and 2 Maccabees, „Journal for the Study of the Pseudepigra-
pha” 1 (1987), s. 23–40.
173 1 Krl 8, 1.
14103109
1
Judei celebracja święta upamiętniającego dynastię, którą pozbawił wła-

dzy, nie mogła być powodem do szczególnej radości. Również dla fary-
zeuszy było to niewygodne, ponieważ ich stosunki z Hasmoneuszami
nie należały do zbyt przyjaznych (może poza panowaniem Aleksandry
Salome). Według niektórych badaczy od czasów Heroda Hannukah
nie było już świętowane w świątyni, lecz w prywatnych domach (po-
dobnie jak dzisiaj), a jego głównym atrybutem stały się światła, nawią-
zując do zwyczajów rzymskich Saturnaliów. Co więcej, Herod Wielki
miał uczynić z Hannukah święto poświęcone własnej osobie i przez
siebie zbudowanej świątyni, co jest raczej mało prawdopodobne174.
Król Judei postanowił tylko świętować dedykację Przybytku w Święto
Namiotów, a nie w Hannukah.
Podstawowym efektem zmian wprowadzonych przez Heroda
Wielkiego było chyba pewne obniżenie statusu świątyni i Jerozolimy
w oczach Żydów, głównie poprzez utratę autorytetu i znaczenia po-
litycznego przez arcykapłanów, ale też i cały stan kapłański. Fakt ten
objawił się z całą siłą po śmierci Heroda, kiedy to zabrakło instytu-
cji, która mogła by być łącznikiem pomiędzy Rzymem i Żydami. Być
może pogląd, iż od chwili pojawienia się w Judei Pompejusza Wiel-
kiego świątynia jerozolimska przestała być symbolem narodu, a sta-
ła się tylko symbolem religijnym, jest przesadzony. Niemniej jednak
z punktu widzenia Rzymian taki proces był jak najbardziej pożądany
i Herod Wielki, przebudowując świątynię właśnie jako centrum religij-
ne i duchowe, a nie polityczne, wyszedł naprzeciw ich oczekiwaniom.
Badacze dowodzą przy tym, iż królowi Judei chodziło też pewnie przy
okazji o zbudowanie trwałego pomnika samemu sobie, co zresztą stało
się faktem. Nie bez znaczenia dla osłabienia statusu świątyni było też
dość powszechne poparcie, jakiego kapłani udzielili panowaniu rzym-
skiemu w Judei175. Wydaje się jednak, że zaprezentowana teza idzie
zbyt daleko i świątynia przynajmniej częściowo zachowała swoje poli-
tyczne znaczenie aż do chwili zniszczenia w 70 r. po Chr.
Synagogi w Judei. Synagoga, podobnie jak świątynia, była również
instytucją religijną, choć nie składano w niej ofiar176. Pełniła jednak
174 S. Rocca, op. cit., s. 289.

175 D. Mendels, The Rise and Fall of Jewish Nationalism. Jewish and Christian Ethnicity
in Ancient Palestine, New York 1992, s. 277–332.
176 Zob. L.I. Levine, The Ancient Synagogue. The First Thousand Years, New York
2000.
14103109
1
również rolę cywilną, jako dom zgromadzeń, w gruncie rzeczy najważ-

niejszy budynek publiczny w każdej żydowskiej miejscowości (oczywi-
ście z wyjątkiem samej Jerozolimy). Według źródeł ani Herod Wielki,
ani jego następcy nie sprawowali bezpośredniej kontroli nad synagoga-
mi. Badacze dysponują niestety opisami sytuacji z nieco późniejszego
okresu, wobec czego nie możemy wykluczyć, iż Herod, który dążył
do kontroli wszystkiego w swoim królestwie, w jakimś stopniu nadzo-
rował również synagogi. Wydaje się, iż synagoga jako proseuche, czyli
dom modlitw, spełniała rolę uzupełniającą w stosunku do kultu świą-
tynnego w Jerozolimie, była więc drugim najważniejszym ośrodkiem
żydowskiego życia religijnego177. Ponadto synagoga była też centrum
lokalnej wspólnoty, miejscem wspólnych posiłków, jak też miejscem
kary. Znajdowały się w niej również szkoły. Z religijnego punktu wi-
dzenia podstawową rolą synagogi było czytanie Tory i proroków, ale
również nauczanie Prawa. Możemy tu za przykład wziąć synagogę
w Tyberiadzie, opisaną przez Józefa Flawiusza, z zastrzeżeniem, że re-
lacja dotyczy połowy I w. po Chr. Służyła ona wówczas jako siedziba
rady miejskiej (mowa tu o głównej synagodze miasta, budynku dużych
rozmiarów), spełniając oczywiście również rolę domu modlitw178. Józef
podaje, że synagoga ta mogła pomieścić duży tłum. Być może mie-
ścił się tam również sąd, skoro urzędowali tam członkowie rady i inni
urzędnicy.
W małych miastach i wioskach funkcjonowały nieco inne władze niż
w wielkich miastach, ale z pewnością i tam znajdował się przynajmniej
jeden budynek publiczny, mający wiele zastosowań. W swojej struktu-
rze przypominały one greckie bouleuteria i w praktyce służyły nie tylko
jako synagogi, ale m.in. miejsca zebrań starszyzny i siedziby lokalnych
sądów. Zwróćmy uwagę, że w licznych miejscowościach, badanych
przez archeologów, nie odnaleziono innych budynków publicznych, co
potwierdza tezę o wielofunkcyjności jedynego budynku publicznego
w małym mieście lub wiosce179. Nie oznacza to, że we wszystkich mia-
stach, również tych większych, istniał tylko jeden budynek publiczny,
ale w wielu przypadkach tylko jeden, zwykle największy, służył jako
177 E.P. Sanders, op. cit., s. 48; idem, Common Judaism and the Synagogue in the First
Century, w: S. Fine (ed.), Jews, Christians, and Polytheists in the Ancient Synagogue. Cultu-
ral Interaction during the Greco-Roman Period, London 1999, s. 1–17.
178 Vita 277.
179 S. Rocca, op. cit., s. 311.
14103109
1
synagoga, miejsce zgromadzeń starszyzny i siedziba sądu. Wydaje się,

iż członkowie synagogi stanowili część klasy rządzącej, a jeśli tak, to
Herod Wielki, tworząc zupełnie nową klasę rządzącą z wiernych sobie
ludzi, kontrolował też synagogi. W konsekwencji, sam król sprawował
nadzór nad świątynią i jej kultem, wykreowana zaś przez niego nowa
warstwa rządząca sprawowała nadzór nad drugą najważniejszą instytu-
cją religijną i publiczną, synagogą180.
Herod Wielki i kulty pogańskie. Poza Judeą Herod czynnie
wspierał kulty pogańskie, co wynikało z jego podziwu dla kultury
hellenistycznej. Sfinansował więc m.in. restaurację świątyni Apollina
na wyspie Rodos czy przyczynił się do odnowy igrzysk olimpijskich.
Wewnątrz własnego królestwa, w miastach z przeważającą ludnością
pogańską (w Cezarei Nadmorskiej, Sebaste/Samarii i Paneas) ośmielił
się jednak tylko na zbudowanie świątyni kultu cesarskiego. Chodziło
tu przede wszystkim o podkreślenie związków króla Judei z Rzymem
i z samym cesarzem Augustem, ale jednocześnie ważne było zacho-
wanie szacunku dla uczuć religijnych Żydów (wyjątkiem jest tu Pane-
as, które jednak nie było pierwotnie częścią władztwa Heroda). Tak
więc wzniesienie sanktuariów kultu cesarskiego było przez ludność ży-
dowską postrzegane bardziej jako gest polityczny, bez jakiegokolwiek
znaczenia religijnego, a już na pewno nie jako próba wprowadzenia
w królestwie pogańskich wierzeń181. Wspomnijmy, że w samej świątyni
jerozolimskiej składano ofiary w imieniu cesarza. Nie możemy też nie
wspomnieć o wspaniałej świątyni Romy i Augusta, wzniesionej przez
Heroda w Cezarei Nadmorskiej, widocznej z daleka dla żeglarzy182.
Świątynia Augusta została zbudowana również w Sebaste183 oraz w Pa-
neas184. Warto przy tym zauważyć podobieństwa pomiędzy owymi
świątyniami a świątynią jerozolimską, co wskazuje na fakt, iż Herod
opierał się na rzymskim modelu. Herodiańskie sanktuaria są odsepa-
rowane od miasta dzięki murom i w przypadku Jerozolimy i Sebaste
dominowały nad miastem, a w przypadku Cezarei Nadmorskiej nad
portem.
180 Ibidem, s. 314.
181 Ibidem, s. 316.
182 BI 1, 414.
183 Ant. 15, 298.
184 Ant. 15, 363.
14103109
1
Targumy i peszery. W okresie rzymsko–herodiańskim zaczęły po-

wstawać tłumaczenia hebrajskich tekstów biblijnych na język aramejski,
zwane targumami. Odgrywały one szczególną rolę przede wszystkim
w okresie rabinicznym, choć wśród rękopisów qumrańskich znaleziono
targumy dwóch ksiąg: Kapłańskiej i Hioba, co nie oznacza jednak ist-
nienia już w tym okresie targumów wszystkich ksiąg biblijnych. Trzeba
wspomnieć, iż niektórzy badacze doszukiwali się korzeni targumów
w kulcie synagogalnym, choć trudno w tej kwestii zająć jednoznaczne
stanowisko. Jak na razie wydaje się, że nie ma dowodów na poparcie
tej tezy. Ponadto targumy znalezione w Qumran sprawiają wrażenie
dzieła uczonych, co raczej eliminuje popularne przekłady na kanwie
czytań w synagogach.
W okresie rzymsko–herodiańskim nadal rozwijała się biblijna in-
terpretacja, a jej chyba najbardziej znaną formą były komentarze, które
rozprzestrzeniły się w pełni dopiero w nieco późniejszym czasie. Jako
synonim pojawia się często midrasz, choć nie wszystkie komentarze
da się chyba jednak określić tym mianem. Z Qumran znamy z kolei
peszery, które charakteryzuje cytowanie tekstu biblijnego, po którym
następuje wyjaśnienie zazwyczaj zaczynające się od słów znaczy to, że.
Często komentarze odnoszą się do aktualnej historii, choć ich nie-
rzadko zakodowane wyjaśnienia niełatwo interpretować, często jest to
wręcz niemożliwe. Możemy tu wspomnieć chociażby peszer do Księgi
Habakuka (1QpHab)185. Bardzo popularną formą interpretacji, któ-
ra stała się szczególnie powszechna w chrześcijaństwie, była alegoria.
Pierwszym żydowskim autorem, który stosował alegorię, był Arysto-
bul, choć najbardziej znanym przykładem jest Filon z Aleksandrii186.
Nauczanie i studiowanie Tory. Jednym z najważniejszych aspek-
tów edukacji społeczeństwa żydowskiego w I w. po Chr. było studiowa-
nie Tory, która stanowiła fundament Prawa i wskazywała drogę życia
całej wspólnoty i każdego jej członka z osobna. Warto pamiętać, iż
studiowanie Tory nie tylko oznaczało naukę właściwego postępowania,
ale było też aktem kultu, który miał przybliżać do Boga. Torę studio-
185 M.P. Horgan, Pesharim: Qumran Interpretations of Biblical Books, Washington

1979.
186 Zob. D.M. Hay (ed.), Both Literal and Allegorical: Studies in Philo of Alexandria’s
Questions and Answers on Genesis and Exodus, Atlanta 1991.
14103109
1
wano zresztą również w czasie czytań w synagodze i w świątyni, jak

też w czasie publicznych spotkań. Pamiętajmy, iż każdy, kto posiadł
znajomość Tory, miał obowiązek dzielenia się swą wiedzą z innymi187.
W I w. po Chr. większość dzieci uczyła się w szkole, które były
w większości, jeśli nie we wszystkich miastach. Zdarzały się jednak
dzieci, szczególnie z biednych rodzin, które nie uczęszczały do szkoły,
zdarzało się to nawet sławnym rabinom, takim jak Rabbi Akiba, który
otrzymał wykształcenie będąc już dorosłym człowiekiem. Co do czyta-
nia Tory w synagodze, to zazwyczaj czynił to któryś z członków wspól-
noty. W szabat w czytaniu uczestniczyło siedmiu członków, którzy czy-
tali Torę, jeden czytający proroków i jeden, który tłumaczył teksty. Na-
uka w szkole rozpoczynała się zazwyczaj w wieku sześciu lub siedmiu
lat, a kończyła w wieku dwunastu lub trzynastu. Według źródeł szkoły
związane były z synagogami, a lekcje odbywały się w sali modłów lub
w pomieszczeniu obok synagogi. Zajęcia odbywały się codziennie, na-
wet w szabat, kiedy powtarzano poznany materiał. Studiowanie Tory
i chodzenie do szkoły przeznaczone było dla chłopców, choć niektó-
rzy rabini dopuszczali uczenie dziewcząt przez ojców. W każdym razie
dziewczęta nie uczęszczały do szkoły, choć z drugiej strony kobiety od-
grywały w społeczeństwie żydowskim istotną rolę, w związku z czym
zapewne otrzymywały wykształcenie przynajmniej w jakimś zakresie.
Skądinąd w późniejszym okresie znamy kilka kobiet – uczonych w To-
rze. Na koniec wspomnijmy jeszcze, iż Torę mogli studiować również
dorośli.
187 Lb 15, 31.
14103109
1
Rozdział 3
Zarys historyczny
1. Wojna domowa ostatnich Hasmoneuszy
Bratobójcza walka i interwencja Skaurusa. Jeszcze za życia kró-

lowej Aleksandry Salome, Arystobul II przystąpił do walki o tron Ju-
dei, jak też o urząd arcykapłana. Wspierali go saduceusze oraz armia,
dzięki której jeszcze za życia matki przejął kontrolę nad dwudziestoma
dwiema twierdzami. Skłoniło to królową, będącą już na łożu śmierci,
do uwięzienia żony i dzieci młodszego syna. Jej śmierć w 67 r. przed
Chr. otworzyła drogę do otwartej już wojny domowej między Janem
Hirkanem II i Arystobulem II. Większość zwolenników opuściła ar-
cykapłana, człowieka słabego i ulegającego wpływom faryzejskim,
w dodatku przegrał on bitwę w pobliżu Jerycha i uciekł do Jerozolimy,
gdzie przejął kontrolę nad cytadelą. Ostatecznie bracia doszli do po-
rozumienia i Hirkan zrzekł się urzędu arcykapłana i korony na rzecz
młodszego brata. Nietrudno się jednak domyślić, iż pojednanie nie
potrwało zbyt długo. Duży udział miał w tym Antypater I, przyjaciel
i doradca byłego króla, ojciec przyszłego króla Heroda Wielkiego. Jego
rodzina, pochodząca z Idumei (choć nie brak też teorii o innym po-
chodzeniu), od dawna znajdowała się w służbie Hasmoneuszy. Ojciec
Antypatra, Antypas, został mianowanym przez Aleksandra Janneusza
namiestnikiem Idumei, co stało się podwaliną przyszłej potęgi rodu.
Ant. 14, 6, 42–44, 97; BI 1, 121.
14103109
1
W każdym razie Antypater podsycał wrogość Hirkana, wmawiając

mu, iż brat chce go usunąć ze swej drogi raz na zawsze. Zamierzał
on poprosić o pomoc Nabatejczyków w zamian za pewne koncesje
terytorialne. W końcu Hirkan uległ namowom swego doradcy i na-
batejski król Aretas rzeczywiście wyruszył przeciwko Judei i pokonał
Arystobula II. W konsekwencji, większość jego dotychczasowych zwo-
lenników przeszła teraz do obozu jego brata, a on sam schronił się na
wzgórzu świątynnym, gdzie był oblegany przez siły wierne Hirkanowi
oraz Nabatejczków. Taki właśnie stan rzeczy zastał Marek Emiliusz
Skaurus, który dostał od Pompejusza Wielkiego zadanie podboju Sy-
rii i przebywał w Damaszku. Obydwie zwaśnione strony wysłały do
niego natychmiast swoich emisariuszy, obiecując pieniądze w zamian
za pomoc. Skaurus opowiedział się po stronie Arystobula, ponieważ
zrobił na rzymskim dostojniku większe wrażenie, a poza tym miał zde-
cydowanie lepsze kwalifikacje do sprawowania rządów niż brat, co dla
Rzymian nie było bez znaczenia. Rzymski legat nakazał królowi naba-
tejskiemu natychmiastowe zwinięcie oblężenia wzgórza świątynnego,
grożąc interwencją rzymskich legionów. Arystobul skorzystał następ-
nie z okazji i zadał wojskom Hirkana i oddziałom nabatejskim ciężką
klęskę pod Papyron w pobliżu Jerycha w 64 r. przed Chr. Wydawać by
się mogło, że zwycięzcą w bratobójczej wojnie został młodszy z synów
Aleksandra Janneusza.
Interwencja Pompejusza Wielkiego. Antypater I zdawał sobie
jednak sprawę, iż ostateczna decyzja nie należy do Skaurusa, który
był tylko żołnierzem, lecz do Pompejusza Wielkiego, który kierował
się interesem politycznym republiki rzymskiej, a nie zdolnościami woj-
skowymi czy przywódczymi danej osoby. Kiedy Pompejusz znalazł się
w Damaszku, przybyły do niego delegacje obu braci. Zwolennikom
Hirkana przewodził oczywiście Antypater, delegacji Arystobula zaś
Nikodemos, który wręczył rzymskiemu wodzowi wspaniały podaru-
nek w postaci złotej kiści winogron, mającej ponoć wartość pięciuset
talentów. Jednocześnie poskarżył się na wysokość sum, które jego pan
musiał zapłacić Skaurusowi i Gabiniuszowi (ten drugi nie był wcześniej
wspominany przez Józefa Flawiusza), co nie było zbyt dobrym pomy-
słem, szczególnie w odniesieniu do tego drugiego, bowiem Gabiniusz
Ant. 14, 21–28.

Ant. 14, 29–30; BI 1, 128.
Ant. 14, 35–36.
14103109
1
był jednym z najbardziej zaufanych ludzi Pompejusza. Tym samym

Arystobul wystawił sam sobie nienajlepsze świadectwo swych politycz-
nych zdolności. Pompejusz nie zajął na razie stanowiska i kazał wrócić
delegacjom na wiosnę, co też się stało. Co ciekawe, do Damaszku
przybyła jeszcze jedna żydowska delegacja, faryzeuszy, którzy domaga-
li się usunięcia dynastii hasmonejskiej. Obok wysunięcia swych praw
do tronu i arcykapłaństwa Antypater, po raz kolejny przemawiający
w imieniu Hirkana II, oskarżył Arystobula o wrogość wobec greckich
miast w Palestynie, które odgrywały istotną rolę w rzymskich planach
na Wschodzie. Król Judei został też oskarżony o akty piractwa u wy-
brzeży środziemnomorskich. Swoją niebagatelną wagę miał też fakt,
iż Antypatrowi towarzyszyło aż tysiąc przedstawicieli żydowskiej elity,
co musiało na Pompejuszu zrobić odpowiednie wrażenie. Arystobul
podkreślał przede wszystkim niekompetencję swego brata i dowodził,
iż w gruncie rzeczy nie miał wyjścia i musiał wziąć sprawy w swoje ręce
(zwróćmy jednak uwagę, iż Jan Hirkan II nigdy się nie poddał i nie
rezygnował z walki o władzę, co oznacza, że nie był aż tak słaby, jak
opisuje to Józef Flawiusz). Również jemu towarzyszyła liczna delegacja,
byli to jednak w większości ludzie młodzi, przedstawiciele saducejskiej
arystokracji, który raczej nie zrobili na Rzymianach dobrego wraże-
nia. Nie jest wykluczone, iż już na tym etapie Pompejusz zdecydował
się opowiedzieć przeciwko Arystobulowi, ale z decyzją kazał czekać
Żydom aż do czasu załatwienia kwestii nabatejskiej. Co więcej, król Ju-
dei miał zostać w obozie Pompejusza i uczestniczyć w wyprawie u jego
boku. Wydaje się, iż Arystobul przeczuwał, co się święci, opuścił więc
obóz rzymskiego wodza bez pytania go o zdanie.
Faktyczna ucieczka Arystobula zmusiła Pompejusza do zmiany pla-
nów i wyruszenia do Judei. Nie chcąc zaogniać sytuacji nakazał on
stawienie się królowi w obozie i o dziwo, Hasmoneusz posłuchał we-
zwania, gdzie raz jeszcze przedstawił swoje zastrzeżenia do Hirkana.
Pompejusz pozwolił wrócić mu do twierdzy Aleksandrejon. Rozmowy
toczyły się nadal. W końcu rzymski wódz zażądał od Arystobula odda-
nia Rzymianom wszystkich twierdz. W tym momencie stało się jasne,
iż nie obędzie się bez walki i król udał się do Jerozolimy zdeterminowa-
Ant. 14, 37–38.

Ant. 14, 43.
Ant. 14, 45.
Ant. 14, 47; BI 1, 132.
14103109
1
ny bronić swego tronu. Nieco później jeszcze raz poprosił Pompejusza

o korzystną dla niego decyzję w zamian za absolutną uległość i dużą
sumę pieniędzy, ale wysłany do Jerozolimy Gabiniusz zastał bramy
miasta zamknięte. W konsekwencji Arystobul został uwięziony, a Pom-
pejusz wyruszył przeciwko stolicy Judei. Ludność miasta była podzielo-
na, zwolennicy Hirkana II chcieli pokojowego rozwiązania problemu,
natomiast zwolennicy Arystobula II wzywali do walki. Ostatecznie,
partia pokojowa otworzyła Rzymianom bramy miasta, natomiast ludzie
uwięzionego króla schronili się na wzgórzu świątynnym, które oblegały
wojska rzymskie pod osobistym dowództwem Pompejusza. Oblężenie
trwało trzy miesiące, lecz w końcu Rzymianom udało się wedrzeć na
wzgórze i dokonać masakry wśród obrońców. Nie to jednak było naj-
gorsze. Otóż Pompejusz Wielki ośmielił się wejść do Świętego Świę-
tych, dopuszczając się tym samym największego świętokradztwa, jakie
tylko mógł sobie wyobrazić pobożny wyznawca judaizmu.
Decyzją Pompejusza w 63 r. przed Chr. Arystobul II został pozba-
wiony tronu Judei i odesłany w kajdanach do Rzymu razem ze swoją ro-
dziną. Tylko jednemu z jego synów, Aleksandrowi, udało się uciec. Co
więcej, zlikwidowane zostało również królestwo hasmonejskie, a mury
Jerozolimy zrównane z ziemią. Jan Hirkan II powrócił na urząd arcy-
kapłana i otrzymał tytuł etnarchy Judei10. W ten sposób Judea stała się
państwem wasalnym Rzymu, co więcej straciła też niektóre terytoria,
m.in. część miast portowych, które zostały wcielone do nowo utworzo-
nej rzymskiej prowincji Syrii. Degradacja Judei nie oznaczała na szczę-
ście likwidacji państwa, tym bardziej iż Pompejusz rozumiał chyba,
że lepiej pozostawić Żydów pod ich własnym rządami, pod rzymską
kontrolą oczywiście.
Reforma Gabiniusza. Pompejusz pozostawił na czele Syrii Skauru-
sa, który próbował ponownie zorganizować wyprawę przeciwko Naba-
tejczykom, zadowolił się jednak łapówką, której wypłatę, co ciekawe,
gwarantował Antypater I. W pierwszych latach po decyzji Pompejusza
nic szczególnego nie działo się też w Judei. Sytuacja zmieniła się do-
piero z objęciem namiestnictwa Syrii prze Aulusa Gabiniusza w roku
57 przed Chr., który rozpoczął odbudowę greckich miast zniszczonych
przez Aleksandra Janneusza i zasiedlał je ludnością pogańską. Dodat-
Ant. 14, 152–173; BI 1, 137–153; według Kasjusza Diona, Historia Romana 37, 16,
Pompejusz splądrował też skarbiec świątynny.
10 Ant. 14, 73; BI 1, 153.
14103109
1
kowo w Judei pojawił się Aleksander, syn Arystobula II, który zebrał
sporą armię i odbudował twierdze Aleksandrejon, Hirkania i Mache-
ront11. Początkowo przeciwko księciu wysłane zostały oddziały pod
dowództwem Marka Antoniusza, przyszłego triumwira, a później nad-
ciągnął sam Gabiniusz z głównymi siłami, które zadały Aleksandrowi
klęskę w pobliżu Jerozolimy. Hasmoneusz uciekł do Aleksandrejon,
gdzie oblegał go Gabiniusz. Ostatecznie poddał się, oddając w ręce
rzymskie również Hirkanię i Macheront. Wszystkie trzy fortece zostały
zniszczone. Rewolta Aleksandra, którego popierała znaczna część lud-
ności żydowskiej, uświadomiła rzymskiemu namiestnikowi koniecz-
ność zmian w Judei, które miały rozbić jedność kraju. Pozbawił on
Hirkana władzy politycznej pozostawiając mu stanowisko arcykapłana,
natomiast Judeę podzielił na pięć dystryktów z Jerozolimą, Amatus,
Jerychem, Sefforis i Adorą lub Gamalą w Idumei jako stolicami. Na
czele każdego z nich stała arystokratyczna rada.
Wkrótce potem do Judei przybył Arystobul II wraz ze swoim sy-
nem, Antygonem. Początkowo próbował on odbudować Aleksandre-
jon, co jednak mu się nie udało. Co prawda ludność znowu przeszła na
jego stronę, brakowało mu jednak armii, pokonany wycofał się do ruin
Macherontu, gdzie poddał się i ponownie został wysłany do Rzymu.
Zadanie podtrzymania rebelii znalazło się więc ponownie w rękach
Aleksandra, któremu udało się zebrać dużą armię, z którą krążył po
całym kraju zabijając każdego napotkanego Rzymianina. W tym cza-
sie Gabiniusz zajęty był przywracaniem na tron egipski Ptolemeusza
XII Auletesa. Po powrocie próbował się dogadać z rebeliantami, a rolę
pośrednika odgrywał Antypater. Negocjacje zakończyły się jednak
fiaskiem i ostatecznie doszło do bitwy pod Górą Tabor, która złama-
ła hasmonejską rewoltę12. Źródła milczą niestety o dalszych losach
z wyjątkiem jego późniejszej egzekucji, ale wiemy, że poślubił córkę
Jana Hirkana II, Aleksandrę, które to małżeństwo miało z pewnością
przyczynić się do pogodzenia dwóch zwaśnionych linii rodu hasmonej-
skiego.
Wzrost znaczenia rodu herodiańskiego. Spokój w Judei nie trwał
zbyt długo, ponieważ już niebawem doszło do rabunku skarbca świą-
tynnego z rozkazu Marka Licyniusza Krassusa, który potrzebował
11 Ant. 14, 83; BI 1, 161.

12 Ant. 14, 99–102; BI 1, 175–177.
14103109
1
pieniędzy na wyprawę partyjską13. Niedługo potem w Judei wybuchła

rebelia Peitolaosa, pierwotnie zwolennika Hirkana, który później prze-
szedł na stronę Arystobula. Gajusz Kasjusz Longinus, który przejął
władzę po śmierci Krassusa, stłumił rebelię z niezwykłym okrucień-
stwem, sam Peitolaos został skazany na śmierć. Wybuch wojny domo-
wej w Rzymie wzbudził nowe nadzieje w zwolennikach Arystobula, że
Juliusz Cezar wystąpi w jego interesie. Józef Flawiusz podaje nawet,
iż nowy pan Rzymu zamierzał oddać do dyspozycji byłego króla Judei
dwa legiony, które miały mu pomóc w odzyskaniu tronu. Arystobul
jednak zginął otruty, a w tym samym czasie Pompejusz kazał też stra-
cić jego syna, Aleksandra14.
Po klęsce i śmierci Pompejusza Jan Hirkan II i Antypater znaleźli
się w obozie zwolenników Juliusza Cezara, co zresztą temu ostatniemu
wyszło na dobre, kiedy to ojciec Heroda osobiście przyprowadził do
Aleksandrii posiłki dla oblężonego Cezara w czasie tzw. wojny alek-
sandryjskiej. W 47 r. przed Chr., w czasie swego pobytu w Syrii, Cezar
odnosił się do Hirkana II i Antypatra z wielkimi honorami, odrzucając
prośbę Antygona o zwrot tronu ojca. Co więcej, mianował on Hirkana
etnarchą Judei i potwierdził na urzędzie arcykapłana. Obydwa tytuły
miały przejść następnie na jego potomków. Cezar poszerzył też granice
Judei, zwracając jej m.in. Jaffę. Według Józefa Flawiusza nadał on też
Żydom przywileje pełnej wolności religijnej i życia według praw przod-
ków. Antypater z kolei otrzymał rzymskie obywatelstwo i został epitro-
pos Judei; jego głównym zadaniem było zbieranie trybutu dla Rzymu15.
Antypater stał się w ten sposób osobą numer dwa w państwie, choć
tak naprawdę stał się faktycznym władcą Judei, pilnującym rzymskich
interesów. Nigdy jednak nie uchybił pozycji Jana Hirkana II, zawsze
trzymając się w jego cieniu, dając dowody pełnej lojalności i szacunku.
Nie myślał też zapewne o zdobyciu tronu Judei, dopiero dla jego syna,
Heroda Wielkiego, stało się to najważniejszym celem. Niemniej jed-
nak Antypater mianował Fazaela namiestnikiem Jerozolimy, a Heroda
wysłał do Galilei. Posunięcie to miało też zabezpieczyć interesy rodu,
którego wzrost znaczenia nie podobał się żydowskiej arystokracji, któ-
ra uważała ich co najwyżej za pół-Żydów. Nominacja Heroda miała
13 Ant. 14, 105–109; BI 1, 179.

14 Ant. 1, 123–125; BI 1, 183–185.
15 Ant. 14, 128–136, 140–143; BI 1, 187–193, 195–199.
14103109
1
jeszcze jeden cel: uspokojenie sytuacji w Gailei, która stała się terenem
wielu niepokojów, dominowali tu bowiem zwolennicy Hasmoneuszy.
Herod wykazał się żelazną konsekwencją, skazując na śmierć wielu
„bandytów” bez sądu, które to posunięcie wywołało oburzenie w Je-
rozolimie, bowiem tego rodzaju kwestie leżały w gestii Sanhedrynu.
Członkowie tej najwyższej rady zażądali od Jana Hirkana postawienia
Heroda przed sądem, który nie był zachwycony takim obrotem spra-
wy, zdając sobie sprawę z bliskich kontaktów Heroda z namiestnikiem
Syrii, Sekstusem Cezarem. Ani Hirkan, ani Antypater nie mieli jed-
nak wyjścia i młody namiestnik Galilei został wezwany do Jerozolimy.
Ojciec poradził mu jednak, żeby nie wybierał się w drogę bez silnej
eskorty. Herod pojawił się przed sądem odziany w purpurę w towarzy-
stwie osobistej straży. Chciał on zapewne w ten sposób okazać, że nie
boi się wyroku sądu, ufając w przyjaźń z Sekstusem Cezarem i swoje
rzymskie obywatelstwo. Początkowo członkowie Sanhedrynu nie zare-
agowali, ale reakcja jednego z nich dodała im odwagi, dlatego też Hir-
kan pospiesznie zamknął posiedzenie i poradził Herodowi, aby uciekał
z miasta. Tak też się rzeczywiście stało, a Sekstus Cezar mianował go
strategiem Celesyrii16, po czym Herod wyruszył z wojskiem do Jerozo-
limy, chcąc wziąć odwet na swoich wrogach. Ojciec i brat odwiedli go
jednak szczęśliwie od tego zamiaru.
Zabójstwo Juliusza Cezara w marcu 44 r. przed Chr. raz jeszcze
zmieniło sytuację na Wschodzie, tym bardziej iż do Syrii przybył jeden
z jego zabójców, Gajusz Kasjusz Longinus, który gwałtowanie potrze-
bował pieniędzy na nowe zaciągi. Judea miała zapłacić 700 talentów,
co było sumą nieadekwatną do rozmiarów kraju. Miasta, które nie
były w stanie zebrać żądanych sum, zostały srogo ukarane, ponieważ
Kasjusz kazał sprzedać ich mieszkańców w niewolę (los ten dotknął
m.in. Gofnę, Lyddę, Emmaus). Zebranie tej ogromnej kwoty zostało
powierzone oczywiście Antypatrowi i jego synom, przy czym pierwszy
wywiązał się z zadania Herod, którego Kasjusz w zamian potwierdził
na stanowisku stratega Celesyrii. Jan Hirkan w ogóle się już nie liczył,
choć arystokracja była oburzona postępowaniem Kasjusza i Herodów
wobec ludności Judei. W konsekwencji powstał swego rodzaju ruch
oporu, na czele którego stanął Malichos, który być może chciał zająć
pozycję Antypatra. Próbował on nawet utrudniać zbieranie pieniędzy
16 Ant. 14, 180.
14103109
1
i w ten sposób zdyskredytować głowę rodu herodiańskiego wobec Rzy-

mian, którzy jednak mu ufali. Malichos nie widział więc innego wyjścia,
jak zamordować Antypatra, co też się stało i został on otruty w czasie
bankietu17. Zabójstwo to otworzyło Herodowi drogę do zdobycia tro-
nu Judei, bowiem jego ojciec, przynajmniej do momentu śmierci, był
gwarantem zachowania rządów dynastii hasmonejskiej, oczywiście pod
rzymską kontrolą. Herod nie był aż tak związany z Hasmoneuszami,
jak jego ojciec i nie miał żadnych skrupułów w pozbawieniu ich władzy,
a w dalszej przyszłości w ich fizycznym wyeliminowaniu. Bezpośrednio
po zabójstwie Antypatra Herod chciał iść na Jerozolimę i wziąć odwet
na wrogach jego rodziny. Znacznie rozsądniej zareagował jednak Fa-
zael, który nie chciał wybuchu kolejnej wojny domowej i zapropono-
wał usunięcie Malichosa po cichu, przy nadarzającej się sposobności.
Wojska Heroda znalazły się nawet w Jerozolimie, ale nie podjęły żad-
nej akcji. Doszło nawet do pojednania z Malichosem. Bracia spokoj-
nie czekali na możliwość rewanżu. Po powrocie Kasjusza z kampanii
przeciwko Dolabelli Herod wysłał do niego list oskarżający Malichosa
o zabójstwo ojca i przedstawiający go jako wroga Rzymu. Nie wspo-
mniał jednak słowem o Janie Hirkanie II, który próbował ochraniać
Malichosa. Na razie nie zdecydował się jeszcze na otwarte wystąpienie
przeciwko arcykapłanowi. Ostatecznie Malichos został zabity u bram
Tyru przez zabójców, nasłanych przez Kasjusza. Mniej więcj w tym sa-
mym czasie w Judei pojawił się Antygonos Matatiasz, syn Aleksandra,
który dotychczas przebywał u swego szwagra, króla Chalkis. Liczył on
na przejęcie tronu Judei, zwłaszcza w obliczu nienawiści do Herodów
i nieobecności Kasjusza, który wyruszył przeciwko Oktawianowi i Mar-
kowi Antoniuszowi. Antygonowi udało się zebrać stosunkowo nieduże
siły, ale zdołał on podbić Galileę, gdzie nie brakowało zwolenników
Hasmoneuszy. Herod zmusił Antygona do wycofania, ale perspektywa
jego powrotu i powstania w jego sprawie sprawiła, iż Herodzi i zwolen-
nicy Hirkana połączyli swoje siły. Syn Antypatra zaręczył się wówczas
z wnuczką arcykapłana, Mariamme18, co zresztą dawało mu być może
pewne nadzieje na tron Judei. Jak na razie jednak sytuacja była zbyt
niestabilna, aby realnie myśleć o koronie.
17 Ant. 14, 281; BI 1, 226.

18 Ant. 14, 300; BI 1, 240–241.
14103109
1
2. Panowanie Heroda Wielkiego
Droga do tronu Judei. Istotną cezurą w drodze rodu herodiań-

skiego do władzy nad Judeą była bitwa pod Filippi w 42 r. przed Chr.,
gdzie Kasjusz i Brutus, zabójcy Cezara, znaleźli śmierć. Możemy się
domyślać, iż przeciwnicy Antypatra i jego synów oraz Jana Hirkana
II, popierających przynajmniej oficjalnie Kasjusza, liczyli na przychyl-
ność nowego pana rzymskiego Wschodu, Marka Antoniusza. Opozy-
cja była jednak podzielona, bowiem część chciała wzmocnienia pozycji
Hirkana kosztem Herodów, inni zaś chcieli przekazać władzę w ręce
Antygona Matatiasza, młodszego syna Arystobula II. Po przybyciu
do Bitynii Marek Antoniusz zmuszony był przyjmować różne żydow-
skie delegacje, z których jedna oskarżyła Fazaela i Heroda o uzurpa-
cję władzy należnej de facto Hirkanowi II. Spotkał się tam również
z samym Herodem, który wywarł na triumwirze duże wrażenie, być
może w grę wchodziła również łapówka (nie jest wykluczone, iż było
to już ich drugie spotkanie, bowiem Antoniusz służył jako młody oficer
pod Aulusem Gabiniuszem, legatem Syrii, w latach 57–55 przed Chr.;
z tego okresu znał z pewnością Antypatra, ojca Heroda)19. Antoniusz
dość dobrze jednak orientował się w stosunkach w Judei i wiedział,
komu lepiej powierzyć pilnowanie rzymskich interesów, dlatego też nie
dał posłuchu oskarżycielom20. Z kolei w Efezie triumwir spotkał się
z wysłannikami Hirkana, proszącymi o uwolnienie Żydów obróconych
w niewolników przez Kasjusza oraz zwrot terenów zagarniętych przez
Tyr. Antoniusz spełnił te życzenia, co więcej, potwierdził przywileje
zwalniające Żydów ze służby wojskowej, nadane przez Dolabellę21. De-
cyzje triumwira nie zniechęciły jednak oponentów Herodów, którzy
wysłali kolejne poselstwo 100 żydowskich możnych mających zabiegać
o zmianę władzy w Judei. W Dafne koło Antiochii została nawet zor-
ganizowana specjalna debata, w której interesów Antypatra i jego sy-
nów bronił Marek Waleriusz Messala, wspierany przez Jana Hirkana II
(nie wiemy dlaczego Rzymianin wyraził chęć obrony interesów Hero-
da, być może uległ jego czarowi, jak wielu przed nim i wielu po nim).
19 D.W. Roller, The Building Programme of Herod the Great, Berkeley–Los Angeles–
London 1998, s. 12; na temat kontaktów rodu herodiańskiego z Rzymem zob. m.in. L.-
M. Günther, Herods und Rom, München 2007.
20 Ant. 14, 301–303; BI 1, 242.
21 Ant. 14, 304–313.
14103109
1
W konsekwencji, Antoniusz mianował Heroda i Fazaela tetrarchami,

odprawiając ich przeciwników z kwitkiem. W faktycznej pozycji bra-
ci niewiele to zmieniło, choć Herod zaręczył się z wnuczką Hirkana,
Mariamme, co niewątpliwie bardzo go wzmocniło. W Tyrze delegacja
tysiąca Żydów ponownie wysunęła oskarżenia przeciwko Herodom,
ale również i tym razem nic nie wskórała. Co więcej, triumwir stracił
tym razem cierpliwość i wysłał przeciwko nim żołnierzy, którzy wielu
delegatów zabili22.
Już wkrótce jednak sytuacja miała się diametralnie zmienić z powo-
du inwazji Partów w roku 40 przed Chr., których namówił do tego La-
bienus Młodszy. Przynajmniej w początkowej fazie wojska partyjskie
napotkały słaby opór, tym bardziej że sprzyjała im spora liczba miesz-
kańców rzymskiego Wschodu, nie mówiąc o niektórych królestwach
klienckich, że wspomnimy władców Kommagene i Kapadocji. W Sy-
rii najbliższym zwolennikiem Partów był władca Chalkis, Lizaniasz.
Przeciwko Rzymianom, a właściwie ciężkim podatkom, zbuntowało
się fenickie Arados23. Inwazja partyjska sięgnęła także Judei (na wy-
brzeżu operował partyjski książę Pakorus, a drugą częścią wojsk do-
wodził Barsafarnes), gdzie najeźdźcy spotkali się generalnie z przychyl-
nym przyjęciem. Dzięki pośrednictwu Lizaniasza z Chalkis Partowie
porozumieli się z Antygonem Matatiaszem, który wkroczył do Judei
z pomocą partyjskiej jazdy. W całym kraju był entuzjastycznie witany,
przejął również kontrolę nad większą częścią Jerozolimy, w rękach he-
rodiańskich pozostał tylko pałac królewski. W końcu Fazael i Hirkan
II podjęli negocjacje z Partami24 w pobliżu Ptolemaidy, rychło jednak
stali się faktycznymi więźniami. Herod natomiast nadal opierał się
przeważającym siłom w Jerozolimie, lecz na wieść o uwięzieniu brata
i etnarchy uciekł do Masady, zostawił tam rodzinę i udał się do stoli-
cy Nabatejczyków, Petry25. W międzyczasie Partowie zniszczyli m.in.
Marisę, rodowe gniazdo Herodów, Antygon Matatiasz został zaś kró-
lem Judei. Ponadto w więzieniu partyjskim Fazael popełnił samobój-
stwo, natomiast staremu Hirkanowi II obcięto uszy, co automatycznie
pozbawiło go urzędu arcykapłana26. Herodowi pozostało w gruncie
22 Ant. 14, 327–329; BI 1, 245–247.

23 Hieronim, Chronicon, s. 156.
24 Ant. 14, 330–341; BI 1, 248–255.
25 Ant. 14, 348–362; BI 1, 261–267.
26 Ant. 14, 363–369; BI 1, 268–273; Kasjusz Dio, Historia Romana 48, 26, 2.
14103109
1
rzeczy zdanie się na łaskę Rzymu, bowiem nadzieja na pomoc Naba-

tejczyków również spełzła na niczym (Herod podróżował do Rzymu
zimą, co było aktem nadzwyczajnej desperacji).
Nad Tybrem przyszły król Judei spotkał się z przychylnym przyję-
ciem Marka Antoniusza, tym bardziej iż triumwir planował już posu-
nięcia w celu odbicia wschodnich prowincji z rąk Partów. Wydaje się,
że pierwotnie Herod chciał prosić o tron dla Arystobula III, młodziut-
kiego brata Mariamme i wnuka Hirkana II, choć nie można wyklu-
czyć, że mamy tu do czynienia z fałszerstwem Józefa Flawiusza. An-
toniusz uznał jednak, iż Rzymowi i jego interesom przysłuży się lepiej
Herod, który dał już dowody swojej energii i lojalności. Nie wiemy
naturalnie, jak szczere były intencje syna Antypatra, który być może
liczył tak naprawdę na władzę dla siebie i zresztą się nie przeliczył,
bowiem Marek Antoniusz i Oktawian wspólnie mianowali Heroda
królem Judei, co potwierdził też stosowną uchwałą senat27. Możemy
sobie tylko wyobrazić uczucia targające nim, kiedy wychodził z senatu
w towarzystwie obydwu triumwirów już jako król. Warto wspomnieć
przy okazji, że już wówczas musiał on nawiązać bliskie kontakty z wie-
loma wpływowymi Rzymianami, którzy stali się jego przyjaciółmi na
całe życie, w tym zapewne wielu greckich intelektualistów (należeli oni
do kręgu Marka Antoniusza; wśród nich byli: Aleksander Polihistor,
Timagenes z Aleksandrii, Strabo z Amasei i oczywiście Mikołaj z Da-
maszku), z których niektórzy będą później członkami jego dworu. Po-
wierzoną sobie władzę Herod musiał jednak zdobyć siłą, tym bardziej
iż Antygon władał już całą Judeą, opierała mu się jeszcze tylko Masada.
Pozycja Hasmoneusza słabła jednak z dnia na dzień w miarę postępów
rzymskich legionów, które pod wodzą namiestnika Syrii, Wentidiusza
Bassusa, systematycznie wypierały Partów od roku 39 przed Chr. An-
tygon próbował wkraść się w łaski Rzymu, oddał się w ręce Bassusa
i zapłacił mu nawet dużą sumę pieniędzy28. Legat pozostawił w Judei
część swojej armii pod dowództwem Sylona, która miała pilnować ro-
zejmu z Antygonem. Król Judei swobodnie jednak operował przeciwko
innym członkom rodu herodiańskiego.
W końcu do Judei powrócił sam Herod, przystępując natychmiast
do działania. Na początek próbował zdobyć Galileę, z której chciał
27 Ant. 14, 370–378; BI 1, 277–281.

28 Ant. 14, 392; BI 1, 288.
14103109
1
uczynić bazę do dalszych operacji przeciwko Antygonowi. Pamiętaj-

my przy tym, iż Herod już nią kiedyś władał z nadania Sekstusa Ce-
zara, a później Kasjusza. Ostatecznie jednak musiał dać za wygraną
i porzucić na razie podbój Galilei. Najważniejszym jednak zadaniem
było uwolnienie oblężonej na Masadzie rodziny, co udało mu się po
zdobyciu Joppy. Przejął też kontrolę nad Idumeą, która stała się bez-
pieczną bazą dla jego wojsk, bowiem większość Idumejczyków była
wierna wobec rodu herodiańskiego. Wezwał też mieszkańców Jerozoli-
my do przejścia na jego stronę, z kolei Antygon dowodził Rzymianom,
iż Herod nie posiada żadnych praw do tronu Judei, który powinien
zostać przekazany któremuś z członków Hasmoneuszy, niekoniecznie
samemu Antygonowi, splamionemu współpracą z Partami29. Ostatecz-
nie Herod wraz z wojskami rzymskimi rozpoczął oblężenie stolicy,
jego siły były jednak zbyt małe, aby zdobyć miasto. Co więcej, pojawiły
się poważne problemy z zaopatrzeniem, tym bardziej iż oddziały An-
tygona skutecznie utrudniały aprowizację. Zimą 39/38 r. przed Chr.
oblężenie zostało zawieszone, a Rzymianie udali się na zimowe leże.
Czary goryczy dopełniał fakt, że Antygon znowu osiągnął z nimi po-
rozumienie, dając nawet zakwaterowanie części oddziałów rzymskich
w Lyddzie30. Herod nie miał innego wyjścia, jak ograniczyć działania
militarne do innych terenów, ustanawiając swą główną kwaterę w Sa-
marii. Zamierzał przede wszystkim podbić Galileę, zdobywając na po-
czątek jej stolicę, Sefforis. Herod miał jednak zbyt mało wojska, na
szczęście Sylon ponownie poróżnił się z Antygonem Matatiaszem i na
nowo zaczął wspierać rzymskiego nominata. Główną bazą operacyjną
armii rzymskiej stała się twierdza Aleksandrejon, na nowo umocniona
przez brata Heroda, Ferorasa31.
Na ostateczny wynik walki między Herodem a Antygonem mia-
ła też wpływ klęska Partów z rzymskimi legionami pod dowództwem
Wentidiusza Bassusa w 38 r. przed Chr. i śmierć partyjskiego księcia
Pakorusa32. W konsekwencji, legat Marka Antoniusza bez większego
trudu przywrócił rzymskie panowanie na Wschodzie. Antygon Mata-
tiasz okazał się nagle głównym wrogiem Rzymian. Zwycięstwo Bassusa
było też zbawienne dla Heroda, ponieważ otrzymał on teraz, z rozkazu
29 Ant. 14, 394–405; BI 1, 290–296.

30 Ant. 14, 406–412; BI 1, 297–302.
31 Ant. 14, 413–419; BI 1, 303–308.
32 Kasjusz Dio, Historia Romana 49, 20, 4.
14103109
1
samego Marka Antoniusza, znaczne siły do pomocy przeciwko ostat-

niemu Hasmoneuszowi. Zadanie zdobycia tronu dla Heroda otrzymał
Gajusz Sozjusz, namiestnik Syrii, który rozpoczął przygotowania do
kampanii w Judei33. Kiedy Herod przebywał jeszcze w Samosacie, stoli-
cy królestwa Kommagene, na spotkaniu z Markiem Antoniuszem, An-
tygon Matatiasz podjął desperacką próbę odwrócenia biegu wydarzeń.
Zbuntowała się Galilea, w której wybito zwolenników Heroda, a jego
brat Józef zginął w bitwie w pobliżu Jerycha (w starciu tym wybito rów-
nież w pień rzymskie kohorty). Przeciwko Herodom wystąpiła również
Idumea34. Herod nie kazał na siebie długo czekać i wraz z naprędce
zebranymi wojskami rzymskimi zdziesiątkował oddziały hasmonejskie
w bitwie w pobliżu Isany, przy drodze z Szechem do Jerozolimy (wśród
poległych był Pappus, dowódca armii hasmonejskiej). Dzięki temu
zwycięstwu mógł rozpocząć przygotowania do oblężenia Jerozolimy,
czekając na przybycie armii Sozjusza, a w międzyczasie poślubił w Sa-
marii Mariamme I, wnuczkę Jana Hirkana II, co niewątpliwie dało
mu przynajmniej teoretyczne prawa do tronu Judei35. W końcu przyby-
ła główna armia rzymska i rozpoczęło się oblężenie Jerozolimy, która
została zdobyta po pięciomiesięcznym oblężeniu w 37 r. przed Chr.
Antygon Matatiasz został pojmany przez Rzymian, którzy dokonali też
rzezi w mieście, a Herod uratował swoich zwolenników tylko dzięki
przekupieniu Sozjusza i wyższych dowódców rzymskich36. Dla nowe-
go króla Judei wojna nie była jednak zakończona dopóki żył ostatni
władca hasmonejski. Pierwotnie Marek Antoniusz planował zachować
Antygona przy życiu do czasu planowanego triumfu, lecz ostatecznie,
po wielu namowach Heroda, kazał go ściąć37.
Herod jako król Judei w okresie supremacji Marka Antoniusza
na Wschodzie. Herod Wielki, podobnie jak inni klienccy władcy Rzy-
mu na Wschodzie, odgrywali istotną rolę w sprawowaniu przez Marka
Antoniusza władzy nad wschodnią częścią republiki rzymskiej, wspie-
rając go finansowo i militarnie. Herod przez pierwsze lata niezbyt
pewnie czuł się na tronie, bowiem w całym kraju istniały jeszcze grupy
33 Ant. 14, 437–447; BI 1, 320–322, 327.

34 Ant, 14, 448–450; BI 1, 323–326.
35 Ant. 14, 465–467; BI 1, 343–344.
36 Ant. 14, 468–486; BI 1, 345–356.
37 Ant. 14, 489–490; 15, 5–10; BI 1, 357; Kasjusz Dio, Historia Romana 49, 22, 6;
Plutarch, Antoniusz 36.
14103109
1
zbrojnego oporu przeciwko jego panowaniu, dlatego też w Jerozolimie

wciąż stacjonował rzymski legion do ochrony władzy króla Judei i do
pomocy w zwalczaniu hasmonejskich lojalistów38. Stałe zagrożenie to-
warzyszyło też Herodowi ze strony królowej Egiptu, Kleopatry VII,
która zacieśniając swój związek z Antoniuszem, domagała się też od
niego coraz to nowych nadań. Jej polityka była generalnie wroga wo-
bec Judei i jej władcy, bowiem jej zamiarem było przywrócenie daw-
nych granic królestwa Ptolemeuszy, a więc m.in. zagarnięcie Celesyrii.
Na szczęście Marek Antoniusz miał wystarczająco odwagi i zdrowego
rozsądku, aby oprzeć się przynajmniej części żądań Kleopatry. Ewen-
tualne usunięcie Heroda z pewnością nie leżało w interesie Rzymu, sa-
mego Antoniusza zresztą również (można królowi Judei zarzucić wiele
rzeczy, zawsze jednak wykazywał się wobec swych rzymskich moco-
dawców niezachwianą lojalnością), a ponadto trzeba pamiętać, że for-
malnie nie był on nominatem tylko triumwirów, ale samego państwa
rzymskiego, co potwierdziła uchwała senatu. Niemniej jednak Herod
nie mógł być pewien swego losu dopóki żyła królowa Egiptu.
Herod Wielki, podobnie jak inni władcy klienccy, nie mógł prowa-
dzić niezależnej polityki zagranicznej, choć za zgodą Rzymu prowadził
z królem Partów negocjacje mające na celu sprowadzenie do kraju,
wywiezionego do Mezopotamii, okaleczonego Jana Hirkana II. Były
arcykapłan i etnarcha został przez babilońską diasporę przyjęty z naj-
wyższymi honorami, również sam król Partów odnosił się do niego
z najwyższym szacunkiem, licząc przy okazji, iż będzie mógł wykorzy-
stać starca do uzyskania wsparcia ze strony Żydów przy okazji następ-
nego konfliktu z Rzymem. Na korzyści z powrotu Hirkana liczył oczy-
wiście również Herod. Królestwo Judei obejmowało Judeę, Galileę,
żydowskie Zajordanie, Samarię i Idumeę (później doszła m.in. Joppa
i Gaza). Władztwo to zostało jednak nieco uszczuplone przez zakusy
Kleopatry, która otrzymała od Marka Antoniusza okręg Jerycha, głów-
nie ze względu na plantacje daktyli i drzewa balsamicznego39 oraz
prawdopodobnie Samarię, Joppę i Gazę, zwrócone Herodowi dopiero
przez Oktawiana40.
Kłopoty Heroda z Hasmoneuszami nie zakończyły się bynajmniej
ze śmiercią Antygona Matatiasza, bowiem wielu członków dynastii we-
38 Ant. 15, 72.

39 BI 1, 361.
40 BI 1, 396; Ant. 15, 217.
14103109
1
szło teraz w skład rodziny Heroda. Pierwszy kryzys rodzinny został

zapoczątkowany przez mianowanie arcykapłanem Hananela, którym
to krokiem król Judei skończył z tradycją powierzania tego urzędu naj-
pierw Oniadom, a później Hasmoneuszom. W każdym razie teściowa
króla, Aleksandra, próbowała wpłynąć na Marka Antoniusza, aby mia-
nował arcykapłanem jej młodziutkiego syna, szwagra Heroda, Arysto-
bula III. Co więcej, księżna nawiązała bliskie kontakty z Kleopatrą,
która zaczęła wspierać starania Aleksandry. Antoniusz w końcu uległ
i nawet kazał przysłać Arystobula do siebie (chodziło tu też o wyjąt-
kową urodę młodego księcia). Herod z pewnością nie był zachwycony
takim obrotem sprawy, tym bardziej iż triumwir mógł oddać Judeę
Hasmoneuszowi, tak więc odmówił prośbie, tłumacząc, iż chce w ten
sposób zapobiec niepokojom w kraju41. Co więcej, król zdecydował się
na ruch do przodu i sam mianował siedemnastoletniego szwagra arcy-
kapłanem w miejsce Hananela42. Posunięcie to nie zahamowało jednak
knowań Aleksandry, serdecznie nienawidzącej zięcia i całej jego rodzi-
ny. Oliwy do ognia dolało jeszcze ukazanie się Arystobula w szatach
arcykapłana w Święto Namiotów w 35 r. przed Chr., co wprowadziło
tłumy pielgrzymów w ekstazę. Dla Heroda stało się jasne, iż popu-
larność szwagra jest dla niego śmiertelnie niebezpieczna, dlatego też
świeżo mianowany arcykapłan stracił życie w basenie pałacowym (ofi-
cjalnie utonął w czasie zabawy, faktycznie jednak został zamordowany
z rozkazu króla)43. Dla uspokojenia opinii publicznej wyprawiono mło-
demu Hasmoneuszowi wspaniały pogrzeb, choć oczywiście wszyscy
wiedzieli, jaką rolę odegrał w całej sprawie Herod. Niepocieszona po
stracie syna Aleksandra zintensyfikowała swoje naciski na Kleopatrę,
która wymusiła na Antoniuszu wezwanie Heroda do Laodycei, aby wy-
tłumaczył się ze swego postępowania. Spotkanie miało miejsce w 34
r. przed Chr. i król łatwo wykazał, że jego działania były niezbędne,
aby zabezpieczyć rzymskie panowanie w Judei. Z kolei Marek Anto-
niusz dał się przekonać i nawet okazał publicznie swą przyjaźń wo-
bec Heroda44. Wyruszając na spotkanie z triumwirem Herod powie-
rzył sprawy królestwa swemu stryjowi, Józefowi I jako najstarszemu
41 Ant. 15, 23–30.

42 Ant. 15, 31–41.
43 Ant. 15, 50–56.
44 Ant. 15, 74–79.
14103109
1
członkowi dynastii45. Najważniejszym jego zadaniem było pilnowanie

Mariamme I, która miała zostać zabita, gdyby król nie powrócił z La-
odycei. Niestety Józef wyjawił Hasmoneuszce rozkazy Heroda, która
nie omieszkała zganić męża po jego powrocie. Król Judei najwyraźniej
musiał podejrzewać romans lub wręcz akt cudzołóstwa między stry-
jem a jego żoną i skazał Józefa na śmierć (nie bez udziału Salome)46.
W tym samym czasie król Judei utracił jednak na rzecz Kleopatry
plantacje w pobliżu Jerycha, które królowa Egiptu łaskawie oddała mu
w dzierżawę w zamian za roczny trybut w wysokości dwustu talentów.
Co więcej, zmuszony był też zostać gwarantem rocznego trybutu pła-
conego Kleopatrze przez Malichosa, króla nabatejskiego, który wkrót-
ce po prostu przestał płacić, trybut więc został przerzucony na króla
Judei.
Wzajemna wrogość Heroda i królestwa nabatejskiego stopniowo
wzrastała, choć wcześniej jego ojciec i on sam utrzymywali z Naba-
tejczykami przyjazne stosunki. W końcu w 31 r. przed Chr. wybuchła
wojna (nie bez podszeptów Kleopatry), która z pewnością nie była dla
Heroda łatwa. Główna kampania toczyła się w Zajordaniu i pierwszą
bitwę pod Dion król Judei wygrał, jednak w następnej, pod Kanatą,
poniósł dotkliwą klęskę. Co więcej, król porzucił swoją armię, która
została zniszczona po oblężeniu żydowskiego obozu. W konsekwencji
Herod straciwszy znaczną część swoich wojsk, musiał ograniczyć się do
wojny partyzanckiej i wypadów na terytoria kontrolowane przez Naba-
tejczyków47. Dodatkowym nieszczęściem było trzęsienie ziemi, które
pochłonęło wiele ofiar, choć na szczęście dla Heroda nie było wśród
nich żołnierzy. Klęska militarna i żywiołowa osłabiły pozycję króla Ju-
dei, co tak ośmieliło Nabatejczyków, iż zabili królewskich wysłanni-
ków, którzy mieli rozpocząć negocjacje. Nowe, wspaniałe zwycięstwo
nad wojskami nabatejskimi niedaleko Filadelfii (antyczne Rabbat-Am-
mon) w Zajordaniu ocaliło jednak prestiż i pozycję Heroda.
Herod jako król Judei w okresie rządów Augusta. Wojna z Naba-
tejczykami, zakończona zwycięstwem, miała dla Heroda jeszcze jedną
korzyść: nie musiał brać udziału w ostatecznym starciu między Mar-
kiem Antoniuszem i Oktawianem (choć posłał Antoniuszowi pienią-
45 Ant. 15, 65.

46 Ant. 15, 87 ; BI 1, 433.
47 Ant. 15, 108–120; BI 1, 364–369.
14103109
1
dze i zboże na kampanię)48. Po bitwie pod Akcjum król Judei musiał

zrewidować swą lojalność wobec pokonanego triumwira, a pierwszym
krokiem ku pozyskaniu nowego pana była pomoc w zatrzymaniu mar-
szu gladiatorów, którzy z Azji Mniejszej udali się do Egiptu, aby wes-
przeć Antoniusza. Wydawać by się mogło, iż mimo wszystko Herod nie
powinien mieć wielkich nadziei na zachowanie władzy jako nominat
i sojusznik rzymskiego władcy Wschodu. Nie zapominajmy jednak, że
w jego nominacji na króla Judei Oktawian również odegrał swą rolę,
choć mniej znaczącą niż Marek Antoniusz. W każdym razie Herod
udał się na Rodos, gdzie przebywał nowy, jedyny już pan Rzymu. Fe-
roras objął na czas nieobecności króla regencję, matka, siostra i dzie-
ci zostały wysłane do Masady, a Mariamme i księżna Aleksandra do
Aleksandrejonu. Nie wiemy, jakie nadzieje żywił król, ale możemy so-
bie tylko wyobrazić, iż był co najmniej zaskoczony decyzją Oktawiana,
który potwierdził jego władzę nad Judeą i nadał mu różne przywileje
(m.in. podarował mu galijską gwardię Kleopatry VII). Nic dziwnego, iż
w drodze do Egiptu przyszły cesarz spotkał się z entuzjastycznym przy-
jęciem ze strony Heroda, który dodatkowo zaaprowizował armię rzym-
ską na znaczną część dalszego marszu nad Nil (Oktawian dostał też
w darze 800 talentów), dostarczając też wodę i wino w czasie przekra-
czania pustyni. Robił wszystko, aby udowodnić swoją lojalność wobec
nowego pana, a dar ośmiuset talentów musiał być bardzo wymowny49.
Oczywiście postępowanie Oktawiana nie było niczym szczególnym,
zdawał sobie bowiem sprawę, iż klienccy władcy nie mieli w gruncie
rzeczy wyboru i musieli wesprzeć Antoniusza, skoro ich państwa znaj-
dowały się w jego strefie wpływów. Z drugiej strony przyszły cesarz
miał gwarancję ich lojalności, której już dowiedli w służbie Antoniusza.
Przy tym przypadek Heroda Wielkiego jest tu dość szczególny, bo-
wiem cała jego rodzina od dawna wykazywała wobec Rzymian daleko
idącą lojalność i wierność, niezależnie od tego, który rzymski dostojnik
akurat odgrywał na Wschodzie najważniejszą rolę.
Zwycięstwo nad Antoniuszem przyniosło Herodowi jeszcze jedną
korzyść: wyeliminowało Kleopatrę VII, dlatego też odtąd król Judei
mógł się cieszyć swym panowaniem już bez żadnych zagrożeń. Z woli
Oktawiana poszerzeniu uległo też królestwo Judei, w skład którego
48 Ant. 15, 189; BI 1, 388.

49 Ant. 15, 187–201; BI 1, 386–395.
14103109
1
weszły m.in. Antedon i Wieża Stratona (już wkrótce przekształcona

we wspaniałą Cezareę Nadmorską) na wybrzeżu śródziemnomorskim
oraz Hippos i Gadara w Zajordaniu, nieco później August dorzuci
jeszcze Trachonitis, Bataneę i Hauran50. Te ostatnie krainy, rządzo-
ne uprzednio przez Zenodorosa, stały się terenem działalności band,
które utrudniały życie miejscowej ludności. Cesarz wiedział co robi,
oddając te ziemie w ręce Heroda, który z właściwą sobie energią bar-
dzo skutecznie zlikwidował problem bandytów, co skutkowało wciele-
niem do królestwa Judei również reszty tetrarchii Zenodorosa w 20 r.
przed Chr.51. Tym samym państwo Heroda Wielkiego uzyskało swój
maksymalny zasięg, a sam król stał się socius et amicus populi Romani
(sojusznikiem i przyjacielem ludu rzymskiego).
Jako przyjaciel i sojusznik Rzymu Herod nie miał zbyt wiele do po-
wiedzenia, szczególnie w sferze polityki zagranicznej, co nie oznacza,
iż był bezwolną kukłą. Poza pilnowaniem porządku wewnątrz własne-
go kraju i na jego granicach do jego obowiązków należało dostarczania
Rzymianom wsparcia wojskowego. Tak się akurat złożyło, iż król Judei
nie miał w zasadzie okazji wysłać kontyngentu swoich wojsk na jaką-
kolwiek wojnę toczoną przez cesarstwo rzymskie, ale wsparł np. mi-
sję prefekta Egiptu, Eliusza Gallusa, który poprowadził ekspedycję na
południe Płw. Arabskiego (w latach 25–24 przed Chr.). Wśród 10 tys.
żołnierzy, którzy uczestniczyli w wyprawie, pięciuset należało do armii
Judei52. Inną okazją do udzielenia wsparcia militarnego była kampania
Marka Wipsaniusza Agryppy, współrządcy Augusta, na Morzu Czar-
nym w 14 r. przed Chr.53. Herod popłynął z Judei wzdłuż wybrzeży
Azji Mniejszej i spotkał się z Agryppą w Synopie, uczestnicząc m.in.
w załatwianiu spraw związanych z Królestwem Bosporańskim. Józef
Flawiusz podaje, iż w czasie tej kampanii Herod był dla Agryppy lo-
jalnym doradcą i kolegą, jedynym, na którym mógł polegać. Poza obo-
wiązkami wojskowymi Herod musiał również płacić podatki, ściągane
z rocznych dochodów króla, co chroniło poddanych króla Judei od
kontaktów z rzymskimi poborcami podatków. Nie były to oczywiście
jedyne obciążenia finansowe Heroda, który mniej lub bardziej dobro-
50 Ant. 15, 217, 343–348; BI 1, 396, 398–399.

51 Ant. 15, 359–360; BI 1, 400; Kasjusz Dio, Historia Romana 54, 9, 3.
52 Strabon, Geographia 14, 4, 23; Ant. 15, 317; Kasjusz Dio, Historia Romana 53, 29,
3–7; Pliniusz Starszy, Historia naturalis 6, 160–161.
53 Kasjusz Dio, Historia Romana 54, 24, 4–7.
14103109
1
wolnie musiał wspierać swych rzymskich mocodawców darami pienięż-

nymi. Wydaje się, iż Herod, podobnie jak inni klienccy władcy, musiał
też konsultować przynajmniej niektóre posunięcia z legatem Syrii,
który był najważniejszym urzędnikiem rzymskim na Wschodzie, bez-
pośrednio podlegającym cesarzowi. Wspomnijmy tu chociażby udział
legata Saturnina w kolejnych sporach Heroda z Nabatejczykami 54 czy
też Publiusza Kwintyliusza Warusa w rodzinnym kryzysie po wykryciu
spisku Antypatra, najstarszego syna Heroda55. Pamiętajmy jednak, że
niezależnie od wszelkich kwestii prawnych, faktyczna pozycja Heroda
Wielkiego jako króla Judei zależała od jego osobistych relacji najpierw
z Markiem Antoniuszem, a później z cesarzem Augustem. Na szczę-
ście dla niego, pozostawał on cesarskim faworytem prawie do śmierci.
Herod potrafił się zresztą odwdzięczyć, nazywając liczne budowle ku
czci cesarza. Najlepszym tego dowodem było przemianowanie Sama-
rii na Sebaste (grecki odpowiednik tytułu Augustus) oraz zbudowanie
na miejscu Wieży Stratona wspaniałego miasta portowego, nazwane-
go Cezareą (Nadmorską). Świątynia kultu cesarskiego w tym mieście
dominowała nad całym portem. Również tu odbywały się igrzyska ku
czci cesarza. Świątynie kultu cesarskiego zbudowano też w Samarii
i Paneas, jak też poza granicami Judei, m.in. w Syrii. Herod nie za-
niedbywał też bliskich kontaktów z innymi ważnymi Rzymianami, że
wspomnimy Waleriusza Messalę jeszcze w okresie supremacji Marka
Antoniusza, czy Marka Wipsaniusza Agryppę, najbliższego przyjaciela,
zięcia i współrządcę Augusta, który stał się też osobistym przyjacie-
lem króla Judei. Ich bliska przyjaźń znalazła swoje udokumentowanie
w Autobiografii Mikołaja z Damaszku, napisanej krótko po śmierci He-
roda. Nie jest wykluczone, iż spotkali się oni po raz pierwszy w 40 r.
przed Chr. w Rzymie. Prawdziwa przyjaźń została jednak nawiązana
chyba dopiero w 23 r. przed Chr., kiedy to Herod złożył wizytę Agryp-
pie w Mitylenie. Już niebawem król Judei miał się przekonać o war-
tości związku z przyszłym współwładcą cesarstwa. Otóż kontyngent
wojskowy z Gadary złożył na Heroda skargę, lecz Agryppa nawet nie
wysłuchał żołnierzy, lecz odesłał ich w kajdanach królowi Judei, który
zresztą ich uwolnił. Okazana łaska tylko jednak ich rozzuchwaliła, bo-
wiem po dwóch latach złożyli nowe oskarżenia. Tym razem Herod nie
54 Ant. 16, 277; 17, 57; BI 1, 577.

55 Ant. 17, 89–132; BI 1, 617–640.
14103109
1
był już tak łaskawy56. Owe więzy przyjaźni zacieśniły się jeszcze w cza-
sie pobytu Agryppy na Wschodzie w latach 16–13 przed Chr., złożył
on bowiem Herodowi wizytę w Judei w 15 r. przed Chr., spotykając
się tam ze wspaniałym przyjęciem57. Odwiedził wtedy m.in. nowo
zbudowane przez króla Judei miasta (Sebaste i Cezareę Nadmorską)
oraz twierdzę Aleksandrejon, Hirkanię i Herodion. Duże wrażenie na
ludności żydowskiej zrobiła wizyta Agryppy w Jerozolimie, gdzie zło-
żył on ofiary w świątyni jako wyraz szacunku władz rzymskich wobec
judaizmu. Zupełnie inaczej zachował się syn Agryppy, Gajusz, który
w 1 r. przed Chr. nie złożył zwyczajowej, kurtuazyjnej wizyty następcy
Heroda, Archelaosowi (zob. niżej). Przyjaźń z Agryppą zaowocowała
m.in. potwierdzeniem przywilejów, jakimi cieszyła się ludność żydow-
ska w miastach Jonii, ścierająca się stale z greckimi mieszkańcami tych
miast. Ważną rolę odegrał tu Mikołaj z Damaszku, który przemawiał
przed Agryppą w imieniu gmin żydowskich, przywołując m.in. wszyst-
kie przysługi i lojalność Heroda, jak i jego ojca wobec Rzymian, nie
obyło się też bez przypomnienia o niedawnej wizycie Agryppy w Judei
i wspaniałym przyjęciu, z jakim się tam spotkał. Nastał więc teraz czas,
aby Rzym okazał przychylność Żydom58. Ukoronowaniem tak bliskich
stosunków między współwładcą Rzymu a królem Judei stało się nada-
nie miastu Antedon nazwy Agryppias, a ponadto przydomek Agryppa
stał się jednym z imion rodowych dynastii herodiańskiej.
Herod Wielki jako władca wychowany w umiłowaniu kultury hel-
lenistycznej okazywał swoją łaskę i wsparcie wielu miastom greckim
poza granicami jego królestwa. Wśród beneficjentów znalazły się m.in.
Ateny i Sparta, na Rodos Herod odbudował świątynię Apollina Pytyj-
skiego, odnowił bazylikę na Chios, ustanowił specjalny fundusz na wy-
spie Kos, aby utrzymać tam urząd gimnazjarchy, liczne dary otrzymały
Pergamon i Samos oraz inne miasta w Licji, Pamfilii i Cylicji, wspo-
mógł nowo powstałe Nikopolis, aby było w stanie zbudować budynki
publiczne, wsparł igrzyska olimpijskie, przewodząc nawet zawodom
i otrzymując tytuł stałego agonotety, zbudował łaźnie, fontanny i por-
tyki w Askalonie, gimnazjon w Ptolemaidzie, świątynie i rynki w Tyrze
i Berytos, gimnazjon i teatr w Damaszku, teatr w Sydonie, akwedukt
56 Ant. 15, 356–359.

57 Ant. 16, 12–15; Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 294–297.
58 Ant. 16, 167–170.
14103109
1
w Laodycei, mury w Byblos, pokrył marmurem ulicę biegnącą przez

całą Antiochię i zbudował wzdłuż niej portyki po obydwu stronach59.
Herod był fundatorem w sumie ośmiu miast, przy czym siedem z nich
znajdowało się w granicach jego królestwa (Agrippias, Antipatris,
Cezarea Nadmorska, Fazaelis, Herodion, Livias, Sebaste, poza Ju-
deą Nikopolis). Najwspanialszym dziełem budowlanym Heroda była
naturalnie świątynia jerozolimska, której budowę rozpoczęto w 19 r.
przed Chr., a ukończono dopiero w 64 r. po Chr. W pełnej chwale
przetrwała więc tylko sześć lat, do chwili zniszczenia przez wojska
Tytusa w 70 r. po Chr.
Herod utrzymywał też bliskie stosunki z co najmniej dwoma klienc-
kimi władcami Rzymu. Pierwszym z nich był Archelaos, król Kapado-
cji, którego córka Glafira poślubiła syna Heroda, Aleksandra. Drugim
był Gajusz Juliusz Eurykles, dowódca wojsk spartańskich w bitwie pod
Akcjum, a później faktyczny władca Sparty. Obydwaj ci władcy z ko-
nieczności będą uwikłani w spory wewnątrz rodziny Heroda. Pewną
tajemnicą owiane są rzekome kontakty Heroda z Partami, o które
oskarżyć go chciał nawet jego własny syn, Aleksander. Do Partów pla-
nował też ucieczkę brat Heroda, Feroras60. Te dwie kwestie mogły mieć
wpływ na ochłodzenie stosunków pomiędzy królem Judei a cesarzem
Augustem, choć największy wpływ miał tu kolejny kryzys nabatejski.
Cała sprawa wywodziła się z niezadowolenia mieszkańców Trachoni-
tis z rządów Heroda, który podjął drastyczne kroki, aby wyelimino-
wać panoszące się tam bandy. W 12 r. przed Chr. pogłoski o śmierci
przebywającego wtedy w Italii Heroda wywołały bunt w Trachonitis,
stłumiony przez judejską armię61. Buntownicy jednak nadal działali,
wspierani przez Nabatejczyków. Herod zmuszony był rozwiązać pro-
blem we współpracy z Syllajosem, ówczesnym faktycznym władcą kró-
lestwa nabatejskiego, wrogiem Heroda i Żydów. Obydwaj panowie nie
przepadali za sobą, ponieważ wcześniej pojawiła się niejasna nadzieja
na małżeństwo wszechwładnego nabatejskiego ministra z Salome, sio-
strą króla Judei. Minister miał zakochać się w księżniczce na uczcie
wydanej przez króla Judei i w końcu poprosił o jej rękę. Syllajos jednak
odmówił małżeństwa tłumacząc się, że nie może dokonać obrzezania,
59 Zob. D.W. Roller, The Building Programme of Herod the Great, Berkeley–Los
Angeles–London 1998.
60 BI 1, 486.
61 Ant. 16, 130, 271–273.
14103109
1
a więc nie może przejść na judaizm, co było warunkiem niezbędnym

do poślubienia Salome62. W całą sprawę wmieszała się dodatkowo ce-
sarzowa Liwia, którą łączyły z herodiańską księżniczką bliskie więzy
przyjaźni. Początkowo cesarzowa namawiała Heroda do wyrażenia
zgody na ślub, w końcu jednak wyperswadowała Salome związek z Syl-
lajosem i skłoniła ją do poślubienia wybranego jej przez brata Aleksasa
Helkiasza. Było to dla Heroda wyjątkowo upokarzające. Co więcej,
Nabatejczycy zaoferowali schronienie rebeliantom z Trachonitis na
swoim terytorium, a nawet oddali im ufortyfikowane miejsce, z które-
go nadal nękali ziemie Heroda. Król Judei złożył więc skargę do legata
Syrii i poprosił go o rozstrzygnięcie sporu, żądając przy tym wydania
buntowników i zwrotu pożyczki w wysokości sześćdziesięciu talentów,
jaką zaciągnął nabatejski król Obodas za pośrednictwem Syllajosa.
Pod auspicjami Rzymu osiągnięto porozumienie, generalnie na warun-
kach Heroda. Ponieważ nabatejski minister nie miał zamiaru wcielić
porozumienia w życie, król Judei postanowił siłą wyegzekwować swoje
prawa. Wkroczył wraz z armią na terytorium nabatejskie i zdobył fort
buntowników, Reptę. W operacji zginęło również wielu Nabatejczy-
ków. Dodatkowo król przesiedlił do Trachonitis 3 tys. Idumejczyków,
którzy mieli pilnować tam spokoju. Syllajos, który akurat przebywał
w Rzymie, złożył cesarzowi skargę na działania Heroda. Bez wątpie-
nia król Judei pogwałcił wszystkie zasady, jakie obowiązywały władców
klienckich, a przede wszystkim zakwestionował supremację Rzymu,
w tym samego cesarza. August zareagował listem do Heroda, utrzyma-
nym w ostrym tonie, co zaowocowało ponownym podniesieniem głowy
przez mieszkańców Trachonitis, którzy napadali i rabowali osiadłych
tam Idumejczyków63.
Z „misją ratunkową” do Rzymu został wysłany Mikołaj z Damasz-
ku, który miał wyjaśnić cesarzowi motywy samowolnego działania He-
roda. Na szczęście dla króla Judei w międzyczasie zmarł nabatejski
król Obodas, którego zastąpił, nie pytając o zdanie Augusta, Aretas IV.
Syllajos, który nie był zachwycony takim obrotem sprawy (sam liczył na
objęcie tronu) miał już przeciwko sobie nie tylko Mikołaja, ale również
wysłanników Aretasa. W konsekwencji doszło do pojednania cesarza
z Herodem, Aretas IV został potwierdzony jako król Nabatejczyków,
62 Ant. 16, 220–228.

63 Ant. 16, 273–292.
14103109
1
Syllajos zaś, który został nieco później oskarżony o spisek na życie He-
roda, został stracony w 4 r. przed Chr.64. Sprawa nabatejska spowodo-
wała największy kryzys w stosunkach pomiędzy Augustem a Herodem
Wielkim. Pojednanie pozwalało żywić królowi Judei nadzieję, że ce-
sarz zatwierdzi wszystkie jego decyzje, szczególnie te, dotyczące suk-
cesji. Z drugiej jednak strony stanowiło ostrzeżenie, iż żaden władca
kliencki, nawet ten pozostający w bliskich stosunkach z cesarzem, nie
może być pewien swego losu.
Sprawy rodzinne. Herod był bez wątpienia wybitnym władcą, a Ju-
dea za jego panowania to kraj dobrze prosperujący. Niestety, nie moż-
na tego samego powiedzieć o rodzinie króla, która przysparzała mu
ciągłych trosk (on sam zresztą niektóre z nich wywoływał). Punktem
milowym na drodze do władzy nad Judeą było małżeństwo z Mariam-
me I (w 38 r. przed Chr.), córką Aleksandra, syna Arystobula II i Alek-
sandry, córki Jana Hirkana II, bowiem poślubienie Hasmoneuszki,
łączącej w sobie w dodatku dwie linie rodu, przynajmniej częściowo
legitymizowało władzę Heroda w oczach jego poddanych. Ponadto
synowie tej pary symbolizowali złączenie się dwóch rodów: hasmonej-
skiego i herodiańskiego. Mimo wielkiego uczucia, jakim Herod darzył
swą małżonkę, jego stosunki z Mariamme nie należały do łatwych,
choć początkowo nawet księżna Aleksandra, serdecznie nienawidzą-
ca zięcia, stała po jego stronie (był to okres jego walk z Antygonem
Matatiaszem). Kością niezgody były niezbywalne prawa Arystobula
III do urzędu arcykapłana i intrygi teściowej, która sprzymierzyła się
z Kleopatrą VII. Czaru goryczy dopełniło zabójstwo młodego brata
Mariamme. Co więcej, po upadku Marka Antoniusza, kiedy Herod
nie był pewien swego losu, król kazał stracić za rzekome konszachty
z Nabatejczykami Jana Hirkana II, który mógł być potencjalnym pre-
tendentem do tronu65. Podobny los spotkał w końcu samą Mariam-
me, która zapewne znienawidziła męża za morderstwa popełnione na
najbliższych jej osobach. Doszła do tego chorobliwa zazdrość króla
i knowania Salome (nienawidziła ona hasmonejskich księżniczek, któ-
re na każdym kroku dawały jej odczuć swą wyższość), które zaowoco-
wały skazaniem Mariamme na śmierć z powodu niewierności (miała
zdradzać króla z Soajmosem Iturejczykiem, któremu Herod powierzył
64 Ant. 16, 293–299; 335–355; BI 1, 574–577.

65 Ant. 15, 161–178; BI 1, 433.
14103109
1
opiekę nad żoną w czasie swojej wizyty na Rodos) w 29 r. przed Chr.

(początkowo miała zostać tylko uwięziona, ale pod wpływem Salome
Herod zdecydował się stracić Mariamme). O sile uczucia do hasmo-
nejskiej księżniczki świadczy fakt, iż po jej zamordowaniu król Judei
o mało nie postradał zmysłów i zapadł w Samarii na ciężką chorobę.
Wkrótce potem księżna Aleksandra próbowała przejąć władzę w Je-
rozolimie, czemu zapobiegł Achiab. W konsekwencji również matka
Mariamme I została skazana na śmierć66.
Egzekucja Mariamme, która najprawdopodobniej nosiła tytuł kró-
lewski, osłabiła pozycję następnych dziewięciu małżonek króla Judei,
który nie miały już tytułu królowej. Nie wolno przy tym zapominać,
że Mariamme była sama w sobie istotnym czynnikiem politycznym,
uosabiała bowiem hasmonejskie prawa do tronu Judei. Przynajmniej
przez pierwsze lata po jej śmierci, jej synowie, Aleksander i Arystobul
(imienia trzeciego syna nie znamy), byli przez ojca i przez wszystkich
mieszkańców królestwa postrzegani jako prawowici następcy tro-
nu. Odebrali m.in. stosowne wykształcenie w Rzymie, zabrani stam-
tąd z powrotem do kraju przez ojca w 17 r. przed Chr. Jako przyszli
władcy otrzymali też stosowne małżonki, głównie starszy Aleksander,
który poślubił kapadocką księżniczkę Glafirę; z kolei Arystobul do-
stał za żonę Berenikę I, córkę Salome67. Po powrocie książęta cieszyli
się należną im pozycją i zdobyli dużą popularność wśród poddanych,
którzy widzieli w nich symbol ponownego złączenia się Heroda z ro-
dem hasmonejskim. Sytuacja ta nie podobała się jednak wpływowym
członkom domu herodiańskiego, przede wszystkim zaś wszechwładnej
Salome, która sama mianowała się gorliwą strażniczką interesów brata.
Rozdźwięk pogłębiało niezbyt rozsądne zachowanie książąt, którzy by-
najmniej nie ukrywali swych uczuć z powodu zamordowania ich matki
i domagali się zadośćuczynienia lub nawet zemsty na tych, którzy się
do tego przyczynili. Najwyraźniej też wysoka pozycja i pochodzenie
przewróciły im w głowie, zaczęli bowiem traktować inne żony Heroda
oraz swoje przyrodnie rodzeństwo z wyraźną wyższością, czym raczej
nie mogli zaskarbić sobie ich przychylności. Rzecz ciekawa, iż w pew-
nym sensie nieprzyjazne stosunki panowały pomiędzy obydwoma brać-
mi, bowiem Glafira traktowała z wyższością nawet swą szwagierkę,
66 Ant. 15, 202–236, 247–251; BI 1, 438–443.

67 Ant. 16, 6–11; BI 1, 445–446.
14103109
1
Berenikę. W konsekwencji, w rodzinie Heroda zawiązał się sojusz Sa-

lome, Ferorasa i Antypatra, najstarszego syna króla zrodzonego z Do-
ris, mający na celu wyeliminowanie synów Mariamme I. Możemy się
domyślić, że przyłączyli się do nich również inni członkowie rodu, jak
i osoby związane z dynastią, które mogły mieć w upadku książąt wła-
sny interes (wspomnijmy tu chociażby ród arcykapłana Szymona, syna
Boetosa). Tak więc atmosfera na dworze królewskim Judei stała się wy-
jątkowo ciężka, wręcz wroga. Szala zwycięstwa zaczęła się stopniowo
przechylać na stronę wrogów linii hasmonejskiej, a dobitnym tego do-
wodem stało się sprowadzenie w 14 r. przed Chr. z powrotem na dwór
Antypatra, najstarszego syna Heroda, który miał przypominać synom
Mariamme, że ojciec w każdej chwili może zmienić decyzje co do na-
stępstwa tronu, a więc ich obecna pozycja nie jest wcale bezpieczna68.
Antypater został też przedstawiony Markowi Wipsaniuszowi Agryppie,
który zabrał go w 13 r. przed Chr. do Rzymu, aby zaprezentować go
Augustowi69.
Antypater bardzo skutecznie wykorzystał swą szansę, nawiązując
nad Tybrem liczne znajomości i cały czas spiskując przeciwko swym
przyrodnim braciom, co doprowadziło do oskarżenia ich o spisek
w celu zamordowania ojca. Herod w obliczu takiego oskarżenia nie
był w stanie sam podjąć decyzji, dlatego też udał się w 12 r. przed Chr.,
wraz z Aleksandrem i Arystobulem, do Akwilei, gdzie sprawę miał roz-
strzygnąć sam cesarz August. Dzięki cesarzowi doszło do pojednania
ojca z synami70. Jednakże po powrocie do Jerozolimy Herod zwołał do
świątyni zgromadzenie, na którym ogłosił, że następcą tronu zostaje
Antypater, a dopiero w następnej kolejności Aleksander i Arystobul71.
Posiane ziarno niezgody zaczęło przynosić pierwsze owoce. Decyzja
Heroda nie zadowoliła żadnej ze stron, trudno bowiem oczekiwać, aby
synowie Mariamme I ze spokojem przyjęli wieści o własnej degradacji,
a z drugiej strony dopóki oni żyli, swej pozycji nie mógł być też pewien
Antypater. Najstarszy syn Heroda cieszył się teraz łaskami ojca, a po-
nadto uzyskał wsparcie Ptolemeusza, wpływowego ministra finansów
68 Zob. Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum, 1, The Jewish People

in the First Century. Historical Geography, Political History, Social, Cultural and Religious
Life and Institutions, ed. by S. Safrai and M. Stern, Assen 1974, s. 264–265.
69 Ant. 16, 66–86; BI 1, 447–448.
70 Ant. 16, 87–126; BI 1, 452–454.
71 Ant. 16, 130–135; BI 1, 455–466.
14103109
1
i spraw wewnętrznych. Z kolei Aleksander i Arystobul zyskali poparcie

wpływowych kręgów dworskich i wojskowych. Swoją „pracę” wykony-
wała też niezmordowana Salome, której wcale nie przeszkadzało, iż jej
własna córka jest żoną Arystobula. Liczyło się tylko usunięcie synów
Mariamme.
Do walki o sukcesję doszedł jeszcze konflikt Heroda z Ferorasem,
jego jedynym żyjącym bratem, tetrarchą Perei. Kamieniem obrazy było
odrzucenie przez niego małżeństwa z córką Heroda, a w zamian poślu-
bienie własnej niewolnicy, z którą, mimo nalegań króla, nie chciał się
rozwieść72. Punktem zwrotnym w relacjach króla Judei z jego synami
zrodzonymi z Mariamme było nawiązanie przez Aleksandra bliskich
kontaktów z trzema eunuchami, służącymi królowi. Na torturach wy-
znali oni, iż książę miał nadzieję na objęcie tronu po śmierci ojca, i że
podjął już odpowiednie kroki, zapewniając sobie m.in. poparcie wie-
lu oficerów w armii. Posypały się więc aresztowania i kolejne tortury,
w trakcie których wyszło na jaw, iż bracia zawiązali spisek celem zabi-
cia ojca w trakcie polowania, po czym mieli uciec do Rzymu, aby tam
domagać się należnych sobie praw do tronu. Nawet Herod nie uwierzył
w to oskarżenie, podobnie zresztą jak w inne oskarżenie, również wy-
muszone torturami, według którego Aleksander napisał do przyjaciół
w Rzymie list, w którym nazwał ojca zdrajcą z powodu jego rzekomych
kontaktów z Partami. W obliczu tych mniej lub bardziej absurdalnych
oszczerstw Aleksander napisał list do Heroda, w którym dowodził, iż
spisek rzeczywiście został zawiązany, ale na jego czele stoją Salome,
Feroras i inni bliscy przyjaciele króla. W tym momencie z misją pojed-
nawczą przybył teść Aleksandra, król Kapadocji, Archelaos, który do-
prowadził do chwilowego uspokojenia sytuacji73. Dodatkowe problemy
ściągnęło pojawienie się na dworze Euryklesa ze Sparty, który udzielił
wsparcia Antypatrowi, wmawiając Herodowi, iż Aleksander cały czas
przeciwko niemu spiskuje. Wziął nawet od króla pięćdziesiąt talen-
tów za swoje usługi, a następnie udał się do Kapadocji, gdzie wyłudził
dalsze pieniądze od Archelaosa, obiecując w zamian doprowadzić do
pojednania Aleksandra z ojcem74. Wkrótce pojawiły się nowe oskar-
żenia ze strony usuniętych z armii oficerów, Jukundusa i Tyrannosa,
którzy na torturach wyznali, iż Aleksander namawiał ich do zabicia
72 Ant. 16, 188–219; BI 1, 467–487.

73 Ant. 16, 229–270; BI 1, 488–512.
74 Ant. 16, 301–310; BI 1, 513–531.
14103109
1
ojca. Ponadto aresztowano komendanta twierdzy Aleksandrejon, który

miał obiecać braciom schronienie. On sam nie potwierdził oskarżeń,
ale jego syn sfabrykował rzekomy list Aleksandra, wyjawiający cały
spisek. Bracia zaprzeczyli oskarżeniom o chęć zamordowania ojca, ale
przyznali się do planowania ucieczki z powodu nieznośnej atmosfery
na dworze. Mieli udać się do Kapadocji, do króla Archelaosa, licząc
na odesłanie ich do Rzymu. Herod oficjalnie zaprotestował przeciwko
mieszaniu się kapadockiego władcy w wewnętrzne sprawy Judei, wy-
słał też list do Augusta, w którym przedstawiał dowody winy swoich
synów75. Cesarz zasugerował Herodowi zwołanie specjalnego sądu do
Berytos, w którym zasiąść mieli przedstawiciele rzymskiej administra-
cji na Wschodzie, jak też Archelaos z Kapadocji. Ostatecznie w skład
sądu weszło 150 sędziów, wśród nich Saturninus, legat Syrii (bez króla
Kapadocji), większość z nich opowiedziała się za karą śmierci dla sy-
nów Mariamme I (Saturninus był przeciwko karze śmierci). Nie po-
mogło nawet poparcie armii, trzystu oficerów zostało zabitych przez
tłum w Cezarei Nadmorskiej. Aleksander i Arystobul zostali zabrani
do Sebaste i tam straceni przez uduszenie w 7 r. przed Chr. Pochowa-
no ich w Aleksandrejon76.
Wraz ze śmiercią braci jakiekolwiek nadzieje na powrót dynastii
hasmonejskiej na tron Judei zgasły, choć dzieci Arystobula odegrają
w przyszłości bardzo istotną rolę w jej dziejach. Na razie przyszedł
czas Antypatra, który przez trzy kolejne lata mógł cieszyć się pozy-
cją następcy tronu (wkrótce następcą został też mianowany Herod
III, syn Mariamme II), los jego braci wyraźnie jednak podpowiadał,
że nie powinien czuć się zbyt pewnie. Wzmógł on więc umacnianie
swych wpływów w Rzymie, jak i w samej Judei. Uzyskał przy tym
wsparcie swego stryja, Ferorasa, ale Salome trzymała się tym razem
na uboczu. Próbował też prawdopodobnie nawiązać bliskie stosunki
z armią, co mu się jednak nie udało. Z pewnością nie cieszył się sym-
patią zwolenników Hasmoneuszy, choć nie należy zapominać, że jego
żoną była córka Antygona Matatiasza77, mógł więc liczyć w przyszłości
na pojednanie lub przynajmniej porozumienie. Zagrożenie dla pozy-
cji Antypatra stanowili też naturalnie inni członkowie dynastii, która
przypominała kłębowisko żmij, tym bardziej iż patriarcha rodu był już
75 Ant. 16, 313–334; BI 1, 526–529; 535.

76 Ant. 16, 356–394; BI 1, 536–551.
77 Ant. 17, 92.
14103109
1
w podeszłym wieku i jego życie zbliżało się do końca. Antypater pró-

bował też zacieśnić kontakty z legatem Saturninem, choć najbliższe
stosunki łączyły go jednak z Ferorasem. Nie wróżyło to zresztą dobrze
z powodu żony–niewolnicy brata króla Judei. Co więcej, Feroras wy-
rósł na przywódcę opozycji przeciwko rządom Heroda, a jego żona
zapłaciła nawet faryzeuszom za odmowę złożenia przysięgi lojalności
wobec cesarza i Heroda. Antypater i Feroras nie uwzględnili jednak
w swych kalkulacjach jednej osoby, Salome, której król Judei ufał bez-
granicznie i zawsze bardzo uważnie jej słuchał. Ta zaś informowała
brata na bieżąco o wszystkim, co działo się na dworze. Herod nakazał
więc Antypatrowi zerwanie wszelkich kontaktów z Ferorasem, nadal
jednak spiskowali oni potajemnie78. Król Judei zgodził się ponadto na
złożenie przez Antypatra wizyty cesarzowi, przed którym miał się za-
prezentować jako przyszły król79 i uzyskać akceptację jego wyboru na
następcę Heroda.
Nie wszystko jednak szło po myśli Antypatra, bowiem w 5 r. przed
Chr. zmarł Feroras, a jego domownicy zostali bardzo dokładnie prze-
słuchani z rozkazu króla Judei (oczywiście również z użyciem tortur).
Przynajmniej część zeznań potwierdziła bliskie kontakty Antypatra
z Ferorasem (Salome znowu miała rację), wobec czego Herod nabrał
przekonania, iż jego brat i syn rzeczywiście chcieli go zabić (w domu Fe-
rorasa znaleziono truciznę, sprowadzoną z zagranicy). W konsekwencji
Doris straciła pozycję na dworze, a ponadto król rozwiódł się z Ma-
riamme II, która też najwyraźniej była zamieszana w całą aferę (jej syn,
Herod III został wykreślony jako następca tronu, a ojciec, Szymon, syn
Boetosa, stracił urząd arcykapłana)80. Wszystkie te niepokojące wie-
ści Antypater usłyszał w trakcie drogi powrotnej z Rzymu, postanowił
jednak powrócić do Judei, być może licząc na to, iż jego obecność
w Jerozolimie zaprzeczy wszelkim oskarżeniom pod jego adresem.
W Jerozolimie czekało go jednak przesłuchanie, a jednym z członków
komisji był Publiusz Kwintyliusz Warus, legat Syrii, rolę oskarżyciela
pełnił zaś Mikołaj z Damaszku. W rezultacie Antypater został zakuty
w kajdany, a Herod przekazał cesarzowi informacje o przestępstwach
syna81. Co ciekawe, Antypater spiskował też w Rzymie przeciwko Sa-
78 Ant. 17, 32–51; BI 1, 566–572.

79 Ant. 17, 52–53; BI 1, 573.
80 Ant. 17, 58–78; BI 1, 578–600.
81 Ant. 17, 83–133; BI 1, 608–640.
14103109
1
lome, a pomagała mu Akme, żydowska niewolnica cesarzowej Liwii,

podarowana jej przez siostrę króla Judei (nie jest wykluczone, iż odgry-
wała ona rolę herodiańskiego szpiega na cesarskim dworze). Sfałszo-
wała ona listy, które miały przekonać króla Judei, iż w rzeczywistości
siostra działa w Rzymie przeciwko jego interesom, za co król kazał ją
stracić82 (nie możemy jednak odrzucić całkowicie przypuszczenia, iż
listy te były autentyczne). Herod zastanawiał się przez pewien czas, czy
nie odesłać Antypatra do Rzymu, aby problem rozstrzygnął sam cesarz,
ale po namowach doradców i przyjaciół postanowił nadal trzymać syna
w więzieniu83.
Problem sukcesji znowu jednak był otwarty, dlatego też Herod
w piątym już testamencie wyznaczył na króla Antypasa, wówczas sie-
demnastolatka. Pozostawała jeszcze kwestia, co zrobić z Antypatrem.
August dał Herodowi wolną rękę i niedoszły król Judei został stra-
cony i pochowany w Hirkanii84. Będąc już na łożu śmierci król Judei
raz jeszcze zmienił swą wolę, nadając Judeę, Samarię i Idumeę wraz
z tytułem królewskim Archelaosowi, podczas gdy Antypas i Filip mieli
otrzymać własne tetrarchie. Przed śmiercią Herod wezwał do siebie
Salome i jej męża Aleksasa, którym rozkazał zabić wszystkich ludzi,
których uwięził na hipodromie w Jerychu. Rozkaz na szczęście nie zo-
stał wykonany. Herod Wielki zmarł wiosną 4 r. przed Chr. i pochowa-
ny został w twierdzy–pałacu Herodion.
Herod i jego żydowscy poddani. Dojście do władzy Heroda
Wielkiego spowodowało przynajmniej częściowy demontaż porządku
społecznego z czasów panowania Hasmoneuszy, bowiem wielu przed-
stawicieli wyższych warstw zginęło w wojennej pożodze, inni straci-
li swoje majątki i wcześniejszą pozycję. Z drugiej strony istniała też
częściowa kontynuacja, symbolizowana przez ścisłe związki Heroda
i jego rodziny z gałęzią Hasmoneuszy, wywodzącą się od Jana Hirka-
na II. Możemy przypuszczać, że skłoniło to wielu dotychczasowych
zwolenników poprzedniej dynastii do przejścia na stronę Herodów.
Przynajmniej niektórzy z nich nie zmienili zdania nawet po śmierci
Mariamme I, sądząc zapewne, że w ich interesie jest trzymać ze zwy-
cięzcą, nie z pokonanymi85. Nie należy przy tym zapominać, że przy-
82 Ant. 17, 182; BI 1, 661.

83 Ant. 18, 134–145; BI 1, 641–645.
84 Ant. 17, 187; BI 1, 664.
85 Ant. 15, 47; zob. Compendia rerum, op. cit., s. 271.
14103109
1
najmniej za ostatnich Hasmoneuszy sam ród herodiański należał do

warstwy rządzącej, co też miało swoje znaczenie. Tak więc owi zwolen-
nicy Herodów, jak i prohasmonejscy przeciwnicy Antygona stanowili
ową kontynuację porządku społecznego. Wojna lat 40–37 przed Chr.
przyniosła jednak również fizyczną eliminację wielu zwolenników dru-
giej linii Hasmoneuszy, wywodzącej się od Arystobula II (wspomnijmy
chociażby egzekucję przywódców partii Antygona po zdobyciu Jerozo-
limy)86. Przed nowym królem Judei stanęło więc zadanie zastąpienia
starych, usuniętych elementów nowymi ludźmi, którzy będą stanowili
oparcie dla jego rządów. Pojawią się więc novi homines, którzy staną się
warstwą rządzącą nowej Judei.
Wszystkie nowe rody nie miały korzeni w czasach hasmonejskich
i swoje wyniesienie zawdzięczały wyłącznie woli Heroda. Pochodziły
one z Idumei, Galilei, jak też z diaspory, głównie z Babilonii i Alek-
sandrii. Dodatkowo były one w dużym stopniu zhellenizowane, co nie
świadczy bynajmniej, iż król Judei chciał promować na siłę kulturę
hellenistyczną wobec swych żydowskich poddanych. Herod był nie-
wątpliwym entuzjastą kultury greckiej, ale jednocześnie bardzo ściśle
podkreślał swą żydowskość i szacunek dla judaizmu. Centralną rolę
w życiu społecznym Judei w okresie panowania Heroda odgrywała na-
turalnie jego rodzina, a przede wszystkim dwaj bracia, najpierw Józef,
prawa ręka króla aż do śmierci w bitwie, a później Feroras. Nie należy
też oczywiście zapominać o Salome.
Do tworzenia nowej elity Judei Herod wykorzystywał też swoje
żony, dzięki którym zacieśniał swoje związki z rodami, których człon-
kom powierzał odpowiedzialne urzędy. Swoją rolę do odegrania miała
też Salome, której dwaj kolejni mężowie, Kostobar i Aleksas Helkiasz
pełnili ważne role w życiu publicznym kraju. Z kolei Herod poślubił
Mariamme II, której ojca, Szymona, syna Boetosa, uczynił arcykapła-
nem. Rodzina Szymona będzie odgrywała ważną rolę w dziejach Judei
przez następne kilkadziesiąt lat. Wraz z rodziną Boetosa do struktury
społecznej Judei wkraczają rody diaspory żydowskiej, dobrze obeznane
z kulturą hellenistyczną i rządami rzymskimi, ale też z Partami (Herod
przywiązywał do kontaktów z Żydami babilońskimi szczególną wagę).
Co ważne, rody te nie miały korzeni w społeczeństwie hasmonejskim,
tworzyć miały za to nowe społeczeństwo herodiańskie. Poza arcyka-
86 Ant. 15, 6.
14103109
1
płanami, a w szczególności błyskotliwą karierą rodu Boetosa, dobrym

przykładem promowania przez Heroda Żydów z diaspory jest kariera
Zamarisa z Babilonii, który położył podwaliny pod potęgę swego rodu
w północnym Zajordaniu. Rodzina ta odpowiadała w tamtym rejonie
za porządek i bezpieczeństwo, a ich siedzibą stała się Batyra w Batanei
(znano ich później jako ludzi z Batyry nawet w literaturze talmudycz-
nej). Jej członkowie osiedlili się również później w Gaulanitis (w mie-
ście Gamala) i Galilei (w Tyberiadzie) i z tych dwóch gałęzi pochodzi
wielu uczonych, którzy odgrywali istotną rolę w Jamnii za rządów Jo-
hanana ben Zakkai i w szkole Hillela w Jerozolimie.
Nie należy jednak zapominać, że duża część żydowskiego społeczeń-
stwa (może nawet większość) była przeciwna rządom Heroda i nadal
wykazywała hasmonejskie sentymenty. Możemy tu mówić chyba nawet
o autentycznej nienawiści, a jej symbolem było odmawianie Herodowi
żydowskości. Był on w gruncie rzeczy postrzegany jako tyran. Ironią
losu jest, iż bardzo starał się występować jako protektor wszystkich
Żydów i zawsze bronił żydowskich interesów, czy to przed Markiem
Antoniuszem, czy to przed Kleopatrą VII, czy to przed Augustem, czy
to przed innymi rzymskimi dostojnikami. Bez wątpienia pomnikiem
owych prób sprostania żydowskim oczekiwaniom była wspaniała świą-
tynia Jahwe w Jerozolimie, która wzbudzała zachwyt w każdym, kto ją
widział87. Od czasu do czasu Herod redukował podatki88, w czasach
głodu sprzedał nawet królewskie insygnia, aby kupić zboże dla głodu-
jących, zwoływał też publiczne zgromadzenia, w trakcie których tłu-
maczył poddanym swoją politykę89. Pomagał w osiedlaniu się Żydom
z diaspory, którzy wracali do kraju, okazywał szacunek dla faryzeuszy
(przynajmniej na początku swojego panowania) i esseńczyków. Żaden
z tych kroków nie był jednak w stanie zmienić wrogiego nastawienia
społeczeństwa wobec Heroda. Antagonizm pogłębiła jeszcze stopnio-
wa fizyczna likwidacja pozostałych przy życiu członków domu hasmo-
nejskiego: najpierw Arystobula III, później Mariamme I, następnie jej
ojca, Jana Hirkana II, wreszcie synów, Aleksandra i Arystobula.
Żydowscy poddani Heroda byli też głęboko przekonani, iż czyni
on wszystko, aby zniszczyć ich samych i ich religię. Stąd tak liczne
łaski i nadania dla pogańskich świątyń, stąd tyle korzyści dla pogań-
87 TB Baba Bathra 4a; Sukkah 51b.

88 Ant. 15, 365; 16, 64.
89 Ant. 15, 305–316; 16, 62, 132.
14103109
1
skich poddanych w królestwie, jak i poza jego granicami. Wszystko to

jeszcze pogłębiało przepaść. Dlatego też Herod rządzić musiał silną
ręką dzięki armii i systemowi twierdz zbudowanych w całym króle-
stwie, które miały utrzymywać kraj w posłuchu. Symbolem reżimu była
twierdza Hirkania, gdzie miały miejsce liczne egzekucje przeciwników
króla Judei90. Rozbudowane też były siły policyjne, a sam król rów-
nież zadbał o swoje bezpieczeństwo, budując specjalne tajemne przej-
ście ze świątyni w razie potrzeby nagłej ucieczki91. Przeciwko władzy
Heroda zawiązano wiele spisków, ale wszystkie one nie wyszły poza
fazę planowania. Zamierzano np. zabić króla w teatrze, spisek został
jednak wykryty przez królewskich szpiegów. Doszło też do konfliktu
z faryzeuszami, którzy z inspiracji Ferorasa i jego żony–niewolnicy od-
mówili złożenia przysięgi lojalności92. Rozdźwięk króla z poddanymi
osiągnął kulminację w ostatnich dniach życia Heroda, kiedy to grupa
ekstremistów, zainspirowana przez uczonych, Judasza, syna Sefforajo-
sa i Mattiasza, syna Margalosa, ściągnęła złotego orła umieszczonego
z rozkazu króla nad bramą świątynną. Sprawcy zostali straceni93.
3. Rządy Archelaosa, Antypasa i Heroda Filipa
Walka o sukcesję. Śmierć Heroda Wielkiego oznaczała koniecz-

ność wprowadzenia w życie jego decyzji dotyczących sukcesji, a zawar-
tych w szóstym z kolei testamencie. Na jego mocy władzę królewską
nad całym państwem miał objąć Archelaos, jego brat Antypas miał
zostać tetrarchą Galilei i Perei, natomiast przyrodni brat Filip miał
zostać tetrarchą Gaulanitis, Trachonitis, Batanei i Paneas. Siostra He-
roda, Salome otrzymała jako osobistą domenę Jamnię, Azotus i Fa-
zaelis oraz pięćset tysięcy sztuk bitego srebra. Duży zapis dostał się
również cesarzowi Augustowi (dziesięć milionów sztuk bitego srebra,
złote i srebrne naczynia, drogocenne tkaniny) oraz cesarzowej Liwii
(wraz z innymi dostała pięć milionów sztuk srebra)94.
90 Ant. 15, 366.

91 Ant. 14, 424.
92 Ant. 17, 42–45.
93 Ant. 17, 149–163.
94 W zasadzie szóstym testamentem określamy kodycyle do piątego testamentu; na
temat testamentów Heroda zob. J. Ciecieląg, Palestyna w czasach Jezusa. Dzieje politycz-
ne, Kraków 2000, s. 35–40.
14103109
1
Ponieważ ostatnia wola Heroda Wielkiego musiała być zatwierdzo-

na przez Augusta, Archelaos nie przyjął tytułu króla, choć faktycznie
przejął władzę w kraju. Już wkrótce udał się do Rzymu wraz z popiera-
jącą go grupą dostojników (Ptolas, Ptolemeusz, Mikołaj z Damaszku)
i członków rodziny (jego matka Maltake, Salome z dziećmi oraz inni
krewni). Siostra Heroda tylko pozornie sprzyjała sprawie Archelaosa,
bowiem tak naprawdę jej głównym celem było niedopuszczenie go do
władzy95. Tymczasowa władza w Judei pozostała w rękach Filipa. Pa-
łac królewski został zajęty przez prokuratora prowincji Syrii, Sabinusa
(wbrew zresztą woli Publiusza Kwintyliusza Warusa, legata tej prowin-
cji). Co więcej, zażądał on wydania ksiąg rachunkowych oraz cytadeli,
jednak strażnicy Archelaosa odmówili, argumentując, że pilnują tego
wszystkiego dla cesarza96. Do Rzymu wybrał się również Antypas,
chcąc walczyć o tron Judei dla siebie (na następcę Heroda wyznaczał
go piąty testament). Wśród jego zwolenników miała być matka, Po-
lemeusz brat Mikołaja z Damaszku, retor Ireneusz oraz Salome. Ta
ostatnia zawarła sojusz z Antypasem opierając się zapewne na przeko-
naniu, iż wprowadzenie bezpośrednich rządów rzymskich (o co jej tak
naprawdę chodziło) nie będzie chwilowo możliwe, a w takiej sytuacji
Antypas był mniejszym złem. Co ciekawe, dzięki swojej determinacji
uzyskał on w Rzymie poparcie wszystkich krewnych, mimo młodego
wieku (miał 17 lat), choć był to chyba bardziej wyraz nienawiści do
Archelaosa97.
Kwestia następstwa tronu Judei miała być ostatecznie przedmiotem
procesu przed Augustem, który jeszcze przed jego rozpoczęciem otrzy-
mał listy od Salome i Sabinusa oskarżające Archelaosa, jak też listy od
Antypasa, broniącego swoich praw. Decyzja tego ostatniego w walce
o tron była prawdopodobnie inspirowana przez Salome i Ireneusza,
który przekonywał, iż piąty testament Heroda miał większą wartość
niż kodycyle. Jego adwokatem w Rzymie był Antypater, syn Salome,
który powoływał się również na dobrą kondycję psychiczną i fizyczną
Heroda w momencie sporządzania piątego testamentu, inaczej niż to
miało miejsce w momencie spisania kodycyli, kilka dni przed śmiercią
króla Judei. Na korzyść Antypasa przemawiało też poparcie ze strony
95 Ant. 17, 219–220; BI 2, 14–15.

96 Ant. 17, 221–223; BI 2, 16–19.
97 Ant. 17, 227; BI 2, 22.
14103109
1
Ptolemeusza, brata Mikołaja z Damaszku, jednego z najbliższych przy-

jaciół Heroda98.
Z kolei na niekorzyść Archelaosa zdawało się przemawiać jego
zachowanie bezpośrednio po śmierci Heroda Wielkiego (zob. niżej),
a przede wszystkim objęcie faktycznych rządów przed decyzją cesa-
rza, choć Mikołaj z Damaszku, popierający Archelaosa, wskazywał, że
bunt w Jerozolimie był w praktyce skierowany przeciwko Augustowi
i Rzymianom99. W ostatecznych rozstrzygnięciach niemałą rolę ode-
grała Salome, której głównym celem było niedopuszczenie do władzy
Archelaosa za wszelką cenę, co więcej, większości członków rodu hero-
diańskiego zależało tak naprawdę na ustanowieniu w Judei bezpośred-
nich rządów rzymskich. W każdym razie, w trakcie pierwszego procesu
cesarz zaczął się wahać czy przekazać Archelaosowi całe królestwo, czy
też podzielić Judeę pomiędzy synów Heroda.
Po stłumieniu powstania w Judei do Rzymu udała się delegacja 50
Żydów, która prosiła cesarza o nadanie ludowi wybranemu autonomii
oraz o związanie Judei z prowincją Syrią. Nad Tyber przybył też Filip,
który miał wspomagać Archelaosa, ale również pilnować własnych in-
teresów. W konsekwencji cesarz zwołał nowy proces. Delegacja żydow-
ska była skłonna zaakceptować rządy Antypasa, gdyby wprowadzenie
bezpośrednich rządów rzymskich nie było możliwe100. Dokładnie taki
sam pogląd prezentowała Salome, która zapewne w dużym stopniu
przyczyniła się do porażki Antypasa, a dodatkowo uzyskała własne
korzyści w postaci pałacu królewskiego w Askalonie i roczne dochody
w wysokości sześćdziesięciu talentów101. Pamiętać jednak należy, że
Archelaos miał znacznie silniejszą pozycję od swoich braci i krewnych.
August doskonale zdawał sobie sprawę z trudnej sytuacji, w jakiej zna-
lazł się on po śmierci Heroda Wielkiego, tym bardziej że działania
Archelaosa były szybkie i skuteczne, choć może niezbyt zręczne. Mimo
wszystko nie przyjął tytułu królewskiego, uznając prawa cesarza, co na
pewno zostało odebrane bardzo przychylnie. Poza tym największym
chyba atutem Archelaosa było poparcie udzielone mu przez Mikołaja
z Damaszku, przyjaciela Heroda Wielkiego i samego cesarza. Ważne
98 Ant. 17, 25; BI 2, 21.

99 Ant. 17, 240–243; BI 2, 34–35.
100 FGH 11a, 424 (90 frag. 136.9).
101 Ant. 17, 321; BI 2, 98.
14103109
1
było też poparcie legata Publiusza Kwintyliusza Warusa oraz Ptoleme-

usza, ministra finansów i wykonawcy testamentu króla Heroda102.
Archelaos od początku procesu cieszył się poparciem cesarza, który
znał go jeszcze z czasów rzymskiej nauki. Ponadto Antypas był sta-
nowczo zbyt młody, aby objąć samodzielne rządy nad Judeą. Być może
też doszło do porozumienia między doradcami i ministrami Heroda
Wielkiego, którzy wspólnie z cesarzem doszli do wniosku, że najlep-
szym rozwiązaniem jest podział królestwa pomiędzy trzech braci103.
Ostateczna decyzja Augusta różniła się ostatecznie od testamentu He-
roda. Cesarz dokonał podziału królestwa: Archelaos otrzymał Judeę,
Samarię i Idumeę oraz tytuł etnarchy, jak też obietnicę tytułu królew-
skiego, jeśli okaże się go godzien, Antypas i Filip dostali własne tetrar-
chie zgodnie z wolą wyrażoną przez Heroda Wielkiego104. Tytuł etnar-
chy bez wątpienia uprawniał Archelaosa do jakiejś formy kontroli nad
domenami braci, jak też do reprezentowania wszystkich Żydów przed
Rzymem, a może też przed Sanhedrynem105. Pamiętajmy jednak, że
Antypas i Filip bez wątpienia mieli prawo zwracania i odwoływania się
bezpośrednio do cesarza, jeśli zaistniała taka potrzeba. Wspomnieć też
trzeba, że poza dodatkowymi korzyściami dla Salome, decyzją Augu-
sta trzy greckie miasta – Gadara, Gaza i Hippos – zostały oderwane
od królestwa Heroda i włączone do prowincji Syrii106.
Powstanie w królestwie Heroda (wojna Warusa). Po śmierci He-
roda Wielkiego główną rolę odegrali Salome i jej mąż, którzy poin-
formowali armię o postanowieniach testamentu. Wyznaczenie Arche-
laosa jako następcy zostało przyjęte dość przychylnie nie tylko przez
żołnierzy, ale też przez większość mieszkańców Jerozolimy, którzy
pewnie niewiele wiedzieli o nowym władcy. Lud zażądał jednak m.in.
uwolnienia więźniów politycznych, zniesienia podatku od sprzedaży
i zmniejszenia innych obciążeń podatkowych. Archelaos wyraził goto-
wość spełnienia żądań po oficjalnym objęciu władzy107. Obietnica ta
102 Ant. 17, 195; BI 1, 667.

103 H. Hoehner, Herod Antipas, Grand Rapids 1980, s. 30–31; A.H.M. Jones, The
Herods of Judaea, Oxford 1967, s. 164.
104 Ant. 17, 188, 317–318; BI I, 664; 2, 93–94; Tacyt, Historiae 5, 9.
105 D. Solomon, Philo’s use of ΓΕΝΑΡΧΗ in In Flaccum, „The Jewish Quarterly Re-
view” LXI (1970), s. 128–130.
106 Ant. 17, 320; BI 2, 97.
107 Ant. 17, 200–205; BI 2, 1–2, 1–4.
14103109
1
sprowokowała do działania ekstremistów, którzy nie tylko zorganizo-

wali publiczną żałobę po ofiarach epizodu z orłem, ale zażądali rów-
nież ukarania faworytów Heroda Wielkiego, przede wszystkim arcyka-
płana Joazara, jak też zahamowania sekularyzacji urzędu najwyższego
kapłana. Archelaos powtórzył obietnicę podjęcia działań w stosownym
czasie108.
Archelaos, spodziewając się wybuchu niepokojów w czasie święta
Paschy 4 r. przed Chr., wysłał do świątyni wojsko celem utrzymania
porządku. Krok ten doprowadził do wybuchu buntu i w konsekwencji
masakry 3000 Żydów109. Sam Archelaos udał się następnie do Rzymu,
natomiast bunt doprowadził do konieczności bezpośredniej rzymskiej
interwencji w Judei, pierwszej od 37 r. przed Chr. W Jerozolimie po-
jawił się sam Publiusz Kwintyliusz Warus, legat prowincji Syrii, ścią-
gnął on do Judei jeden z trzech syryjskich legionów, który osadzony
został w twierdzy Antonia. Legat powrócił do Antiochii, jednak na
scenie pojawił się prokurator Sabinus, który wbrew legatowi zajął pałac
Heroda w Jerozolimie i zażądał kluczy do innych twierdz i skarbca.
Po odmowie żołnierzy Archelaosa próbował nawet przejąć je siłą110.
Przebywający w Jerozolimie pielgrzymi poczuli się urażeni działania-
mi Rzymian, dlatego zorganizowali się w trzy oddziały, które zajęły
strategiczne miejsca w mieście; pierwszy umieszczono na północ od
muru świątynnego, drugi w pobliżu północno-zachodniego kąta mu-
rów miejskich (dzięki temu zerwany został kontakt pomiędzy Sabi-
nusem i legionem w Antonii), trzeci prawdopodobnie w południowej
części miasta111. Nietrudno się domyślić, że w tak dramatycznej sytu-
acji rzymski prokurator poprosił Warusa o pomoc. Jednocześnie legion
w Antonii otrzymał rozkaz zaatakowania oddziału żydowskiego operu-
jącego na północ od świątyni. Żydzi, znajdujący się na dachach porty-
ków okalających świątynne dziedzińce, zadali Rzymianom ciężkie stra-
ty, jednakże legionistom udało się spalić portyki i złupić skarbiec. Na
stronę powstańców przeszła większość żołnierzy Heroda Wielkiego,
z wyjątkiem 3000 Sebasteńczyków i kilku oddziałów jazdy.
108 Zob. E.M. Smallwood, High Priests and Politics in Roman Palestine, „The Journal
of Theological Studies” N.S. XIII (1962), s. 23.
109 Zob. E. Paltiel, War in Judaea: After Herod’s Death, „Revue Belge de Philologie et
d’Histoire” 59 (1981), s. 127–127.
110 Ant. 17, 222–223, 252–253; BI 2, 18–19, 41.
111 Ant. 17, 254–255; BI 2, 42–44.
14103109
1
Powstanie rozprzestrzeniło się na prawie cały obszar królestwa He-

roda. Co chwilę pojawiali się pretendenci do tronu, których wspierały
powstańcze bandy, które obok celów politycznych zajmowały się też
zwykłą grabieżą. Zasięg powstania oznaczał konieczność ściągnięcia
dodatkowych legionów. Jedynym wyjątkiem była Perea, gdzie królem
ogłosił się niewolnik Heroda Wielkiego, Szymon. Jego odziały szybko
zostały spacyfikowane, a on sam zabity przez wojska rzymskie112. Z ko-
lei w Judei królem ogłosił się pasterz Atronges, a jego czterej bracia
atakowali wraz ze swoimi bandami żołnierzy rzymskich oraz zwolen-
ników dynastii herodiańskiej. Ich specjalnością stały się masowe rzezie
i grabieże. W końcu bracia zostali pojmani przez wojska herodiańskie.
W Galilei bandami dowodził Juda, syn Ezechiasza, przywódcy party-
zantki z czasów Heroda Wielkiego113. Polityka terroru miała skłonić
ludność do obwołania go królem. Wreszcie w Idumei zbuntowało się
dwa tysiące herodiańskich weteranów i odparło atak wojsk królewskich
pod dowództwem kuzyna Heroda, Achiaba114.
Z Warusem przybyły do Palestyny nie tylko dwa pozostałe legiony
z prowincji Syrii, ale również oddziały pomocnicze, przysłane przez kró-
lów klienckich. Strategia legata okazała się bardzo skuteczna. Pierwsze
działania zostały skierowane przeciwko Galilei, która została odcięta
dzięki okupacji Samaritis. Nietrudno się domyślić, iż opór powstańców
Judy bardzo szybko wygasł, tym bardziej że Rzymianie zdobyli i spalili
Sefforis, główną kwaterę powstańczą. Jej mieszkańcy zostali sprzedani
w niewolę115. Warus tymczasem operował w Samaritis, gdzie doszło
do incydentu z wojskami nabatejskimi, które splądrowały dwie wio-
ski, należące do jednego z ministrów Heroda Wielkiego. Legat odesłał
Nabatejczyków do domu (przyczyniły się do tego również inne przy-
kłady ich niesubordynacji). W końcu Warus zdecydował się na marsz
w kierunku Jerozolimy. Powstańcy przerwali oblężenie pałacu Heroda
i oddali miasto bez walki. Powstanie ostatecznie upadło po likwidacji
band dwóch braci Atrongesa, co stało się już po powrocie Archelaosa
z Rzymu. Dwa tysiące powstańców zostało ukrzyżowanych przez Rzy-
mian. Również Idumea poddała się bez walki, głównie dzięki mediacji
znanego nam już Achiaba. Przywódcy powstania idumejskiego zostali
112 Ant. 17, 273–277; BI 2, 57–59; Tacyt, Historiae 5, 9, 2.

113 Ant. 14, 159; BI 1, 204.
114 Ant. 17, 270; BI 55.
115 Ant. 17, 289; BI 2, 68–69.
14103109
1
odesłani do Rzymu, gdzie zostali skazani (było wśród nich kilku człon-
ków dynastii herodiańskiej)116.
Rządy Archelaosa. Po stłumieniu powstania w Judei pozostał cza-
sowo rzymski legion, który miał wspierać etnarchę aż do czasu umoc-
nienia jego władzy. Pozycję Archelaosa osłabiał fakt, iż był synem Sa-
marytanki, jak też istnienie silnej opozycji antyherodiańskiej. Sytuację
w etnarchii dobrze ilustruje historia Świętej Rodziny, która po śmierci
Heroda Wielkiego mogła bez przeszkód wrócić do Judei. Usłyszawszy
jednak, iż rządy tam objął Archelaos, wolała udać się do Nazaretu,
a więc na terytorium Antypasa117. Wspomnijmy jeszcze, że nasza wie-
dza o rządach synów Heroda Wielkiego nie jest już tak bogata, bo-
wiem główne źródło Józefa Flawiusza, Mikołaj z Damaszku, wyjechał
do Rzymu, gdzie spędził ostatnie lata życia.
Archelaos spełnił przynajmniej jedną z obietnic złożonych swoim pod-
danym po śmierci ojca, a mianowicie usunął z urzędu znienawidzonego
arcykapłana Joazara, syna Boetosa, brata Mariamme II (jednej z żon
Heroda Wielkiego). Nie była to decyzja łatwa, bowiem arcykapłan był
znany ze swych prorzymskich przekonań. Nie bez znaczenia był też fakt,
że Joazar należał do najwierniejszych zwolenników rodu herodiańskie-
go i utrata poparcia tak wpływowego człowieka była zapewne bolesna.
Nowym arcykapłanem został jednak brat Joazara, Eleazar, który wkrót-
ce został zastąpiony przez niejakiego Jezusa, syna See, zupełnego homo
novus na tym urzędzie. Możemy się tylko domyślać, że brat dopiero co
usuniętego najwyższego kapłana również był trudny do zaakceptowania
przez ludność żydowską, dlatego tak szybko stracił stanowisko118.
Ojciec i bracia Archelaosa mieli dość dokładnie opracowany plan
rozwoju gospodarczego swoich domen, czego nie można powiedzieć
o etnarsze Judei. Założył on tylko jedno nowe miasto w dolinie Jor-
danu, na północ od Jerycha i nadał mu nazwę Archelaida119 (ojciec
i bracia nadawali miastom nazwy na cześć członków dynastii cesar-
skiej). W pobliżu nowego miasta założył ponadto plantacje drzew pal-
mowych, które miały zrekompensować utratę dochodów z podobnych
plantacji w okolicach Fazaelis, teraz należących do Salome. Odbudował
także letni pałac w Jerychu, zniszczony w czasie zamieszek po śmierci
116 Ant. 17, 295–298; BI 2, 75–78.

117 Mt 2, 22–23.
118 Ant. 17, 339, 341; zob. też E.M. Smallwood, op. cit., s. 12–21.
119 Ant. 17, 341.
14103109
1
Heroda Wielkiego. Być może miał też swój udział w odrestaurowaniu

świątynnych portyków. Wydaje się, że marna aktywność gospodarcza
i budowlana była raczej wynikiem braku inicjatywy ze strony Archela-
osa, a nie małymi dochodami, które na pewno przewyższały dochody
Antypasa i Filipa120. Zwróćmy też uwagę, że postępująca stagnacja go-
spodarcza Judei mogła być jedną z przyczyn upadku etnarchy.
Jednym z najgorzej odebranych posunięć Archelaosa było jego ka-
zirodcze małżeństwo z Glafirą, wdową po przyrodnim bracie Alek-
sandrze, po śmierci którego poślubiła Jubę II, króla Numidii, a potem
Mauretanii. Związek ten najprawdopodobniej skończył się rozwo-
dem. Małżeństwo Archelaosa z Glafirą, która miała dzieci ze związ-
ku a Aleksandrem, było wbrew Prawu Mojżeszowemu121. Co więcej,
etnarcha porzucił swoją pierwszą żonę, Mariamme, prawdopodobnie
córkę Arystobula I i siostrę Agryppy I. Wspomnijmy jednak, iż Arche-
laos nie tylko łamał Prawo, ale również dbał o jego przestrzeganie, np.
emitowane przez niego monety nie noszą ani jego portretów, ani ce-
sarza Augusta czy jakiejkolwiek innej osoby122. Prawdopodobnie pod
koniec swoich rządów Archelaos przywrócił na urząd arcykapłana Jo-
azara, choć przypuszczenie to opiera się tylko na fakcie, iż znajdujemy
Joazara jako najwyższego kapłana zaraz po odwołaniu etnarchy. Ponie-
waż rządy Archelaosa i tak nie były popularne, mógł sobie pozwolić na
nieliczenie się ze zdaniem ludności, tym bardziej że poparcie Joazara
miało swoją wagę polityczną.
O negatywnym odbiorze rządów etnarchy świadczy też incydent
związany z Gajuszem, wnukiem i adoptowanym synem Augusta, który
w drodze z Syrii do Armenii w 1 r. po Chr. nie złożył Archelaoso-
wi kurtuazyjnej wizyty w Jerozolimie. Jest przy tym mało prawdopo-
dobne, aby krok ten nie był konsultowany z cesarzem. Tak więc już
wówczas August musiał być niezadowolony z rządów etnarchy. Kres
władzy Archelaosa nastąpił w 6 r. po Chr., kiedy to wystąpili przeciwko
niemu wspólnie Żydzi i Samarytanie123. Wrogość tych ostatnich była
szczególnie istotna, bowiem dotychczas byli oni wierni domowi Hero-
da Wielkiego. W każdym razie cesarz otrzymał skargę, w której zarzu-
120 Ant. 17, 318–320; BI 2, 94–98.

121 Kpł 18, 16; 20, 21; Pwt 25, 5 i nn.
122 Y. Meshorer, Ancient Jewish Coinage. Addendum I, „Israel Numismatic Journal” 11
(1990–1991), s. 108, 119–120, Pl. 25.
123 Ant. 17, 342–343; BI 2, 111.
14103109
1
cano etnarsze lekceważenie zaleceń Augusta o rządzeniu z umiarem.

Niezależnie od prawdziwości tych oskarżeń Archelaos został wezwany
do Rzymu celem złożenia wyjaśnień. Nietrudno się domyślić, że prze-
ciwko niemu wystąpili również Antypas i Filip oraz Salome (dostała
na własność Archelaidę). Co ciekawe, bracia Archelaosa również spo-
tkali się z oskarżeniami, wobec czego cesarz musiał bliżej przyjrzeć się
również ich rządom. Po formalnym przesłuchaniu August zdecydował
o usunięciu Archealosa z urzędu i zesłaniu go do miasta Wienna w Ga-
lii, gdzie zmarł po kilku latach124. Judea, Samaritis i Idumea zostały
zaś przekształcone w rzymską prowincję.
Rządy Antypasa. Wydaje się, że po wizycie w Rzymie w 6 r. po Chr.
Antypas przyjął dynastyczny tytuł „Herod”, które to imię przyjęło taki
wydźwięk po śmierci Heroda Wielkiego. Potwierdza to zresztą bardzo
wyraźnie Józef Flawiusz125, jak też Josippon126. Wspomnijmy też, że
Archelaos określany jest na monetach jako „Herod”, nazywa go też tak
Kasjusz Dio127. Prawdopodobnie po wygnaniu Antypasa zaprzestano
używania tytułu dynastycznego, tym bardziej że Agryppa I i Agryppa
II nosili tytuły królewskie.
Wojna Warusa spowodowała spore zniszczenia w Galilei i Perei,
dlatego też Antypas założył aż trzy miasta na modłę hellenistyczną,
Sefforis i Tyberiadę w Galilei oraz Livias w Perei (Sefforis i Livias już
istniały, natomiast Tyberiada została zbudowana od podstaw). Przy-
pomnijmy, że Sefforis spaliły wojska Warusa, jednak Antypas odbu-
dował miasto w tak wspaniały sposób, że nazywano je „perłą Galilei”
i αὺτοκρατορίς, co może oznaczać, że fundacja miała uczcić cesarza
Augusta, a więc należy ją prawdopodobnie datować na 6 r. po Chr.128.
W czasie pierwszej wojny żydowskiej miasto zachowało wierność Rzy-
mowi, choć wydaje się, że większość mieszkańców stanowili Żydzi.
Drugą fundacją Antypasa było Livias, która poprzednio nosiła nazwę
Betharamphtha i zostało spalone po śmierci Heroda Wielkiego129. Co
ciekawe, Józef Flawiusz stwierdza, że miasto zostało nazwane przez
124 Ant. 17, 344; BI 2, 111.

125 BI 2, 167.
126 Zob. M. Sanders and H. Nahmad, A Judeo-Arabic Epitome of Yosippon, w: Essays
in Honor of Solomon B. Freehof, Pittsburg 1964, s. 285.
128 N. Kokkinos, The Herodian Dynasty: Origins, Role in Society and Eclipse, Sheffield
1998, s. 234.
129 Ant. 18, 27.
14103109
1
tetrarchę Galilei i Perei Juliadą (oczywiście na cześć cesarzowej Li-

wii)130. Problem w tym, że inne źródła nazywają je Livias131, być może
więc Antypas pierwotnie nazwał miasto Livias, a po przyjęciu Liwii
do rodu julijsko–klaudyjskiego zmienił nazwę na Juliadę. Oznacza to
skądinąd założenie miasta przed 14 r. po Chr. Bez wątpienia najwspa-
nialszą fundacją Antypasa była Tyberiada, która oczywiście otrzymała
nazwę na cześć cesarza Tyberiusza. Nie wiemy, kiedy fundacja miała
miejsce, ale musiało się to stać między rokiem 14 a 37 r. po Chr.132.
W Tyberiadzie zbudowano m.in. stadion, wielką synagogę oraz wspa-
niały pałac, nie wiadomo natomiast czy miasto było otoczone murami.
Co ciekawe, tetrarcha miał problem z zaludnieniem swej nowej stolicy,
bowiem została ona umiejscowiona na miejscu antycznego cmentarza,
co oznaczało, że było nieczyste dla Żydów133. W konsekwencji ludność
miasta tworzyli ludzie o podejrzanej przeszłości, jak też wielu biednych
imigrantów, którzy dostali domy, ziemię i zwolnienie z podatków przez
kilka pierwszych lat. Oczywiście Żydzi na pewno sprawowali władzę
w mieście (zapewne w jakimś stopniu byli zhellenizowani), choć Tybe-
riada została założona według zasad greckiej polis, co oznaczało m.in.
prawo do własnej ery i bicia monety134.
Jednym z bardziej znanych wydarzeń w okresie rządów Antypasa
jest epizod z Janem Chrzcicielem. Niełatwo ustalić jego szczegóły, ale
wiemy, iż związany był on ściśle z osobą Herodiady, wnuczki Hero-
da Wielkiego. Według Józefa Flawiusza Antypas poznał swą przyszłą
małżonkę w Rzymie około roku 27 po Chr., gdzie udał się na roz-
mowy z wszechwładnym prefektem gwardii pretoriańskiej, Eliuszem
Sejanem. Być może jednym z tematów rozmów było zachowanie Pon-
cjusza Piłata w Judei. W każdym razie Herodiada zgodziła się poślubić
Antypasa, ale tylko pod warunkiem, że ten porzuci swą pierwszą żonę,
Fazaelis, córkę nabatejskiego króla Aretasa IV, co też po powrocie do
domu uczynił135. Nietrudno się domyślić, iż tetrarcha Galilei musiał
poprosić cesarza o zgodę na zawarcie małżeństwa, bowiem rozwód
130 Ant. 18, 28, 159; BI 2, 168, 252; 4, 438.

131 M.in. Pliniusz Starszy, Naturalis historia 13, 9, 44; Ptolemeusz, Geographia 5,
16, 9.
132 Zob. M. Avi-Yonah, The Foundation of Tiberias, „Israel Exploration Journal” 1
(1950–1951), s. 160–169.
133 Ant. 18, 38; Lb 19, 11–17.
134 M. Avi-Yonah, op. cit., s. 166 ; H.W. Hoehner, op. cit., s. 97–100.
135 Ant. 18, 111.
14103109
1
z córką nabatejskiego władcy mógł nieść za sobą poważne konsekwen-

cje polityczne z racji odgrywania przez królestwo nabatejskie roli bu-
fora między Rzymem a państwem partyjskim136. Związek mógł mieć
zresztą wyłącznie polityczny charakter. Niełatwo odpowiedzieć na py-
tanie, dlaczego Jan Chrzciciel został uwięziony około roku 28 po Chr.
Józef relacjonuje, iż wokół Jana gromadziły się rzesze ludzi, rozentuzja-
zmowanych jego naukami. Antypas obawiał się buntu tych ludzi, dlate-
go też uwięził proroka, aby zapobiec rozruchom. Jan został wysłany do
twierdzy Macheront i tam stracony137. Z kolei ewangeliści podają, że
głównym powodem uwięzienia była Janowa krytyka małżeństwa Anty-
pasa z Herodiadą jako niezgodnego z Prawem Mojżeszowym. W każ-
dym razie, Jan został uwięziony i skazany na śmierć. Wbrew pozorom
obydwie relacje niekoniecznie się wykluczają. Musimy tylko pamiętać,
że Józef i ewangeliści mieli odmienne zainteresowania i cele. Te Józefa
miały charakter głównie polityczny, skupił się on bowiem na przedsta-
wieniu wydarzeń w Judei aż do wybuchu pierwszej wojny żydowskiej,
ich powodach i skutkach. Tak więc żydowskiego historyka interesował
powód przegranej przez Antypasa wojny z Aretasem IV, którą uznano
za karę Bożą za zabicie dobrego człowieka Jana138, przyczyną zaś takie-
go kroku była obawa przed powstaniem zwolenników proroka. Z kolei
zadaniem ewangelistów było wyjaśnienie wspólnocie chrześcijańskiej,
co stało się z Janem i dlaczego tak się stało. Powodem śmierci była
oczywiście krytyka małżeństwa Antypasa z Herodiadą139. Z narracji
ewangelicznych wynika, iż egzekucja Jana miała miejsce w Tyberia-
dzie, ale Józef wyraźnie wspomina o Macheroncie. Ponadto głównym
miejscem posługi była Perea. Pamiętajmy też, że Antypas spodziewał
się zapewne kroków odwetowych ze strony Aretasa IV, dlatego umiej-
scowienie uczty, na której Salome, za namową Herodiady, zażądała
głowy Jana Chrzciciela w Macheroncie, jest uzasadnione140.
W 35 r. po Chr. sprawy na Wschodzie poważnie się skomplikowały,
głównie za sprawą wewnętrznych zawirowań w państwie partyjskim141,
sprowokowanych jednak m.in. przez nowego legata Syrii, Lucjusza Wi-
136 H.W. Hoehner, op. cit., s. 129.

137 Ant. 18, 118–119.
138 Ant. 18, 118–119.
139 Mk 6, 19.
140 H.W. Hoehner, op. cit., s. 148.
141 O szczegółach zob. J. Ciecieląg, op. cit., s. 71–72; A.D.H. Bivar, The Political Hi-
14103109
1
teliusza. Cesarz Tyberiusz nakazał mu zakończenie konfliktu w 36 r.

po Chr. Co ciekawe, do udziału w negocjacjach zaproszono Antypasa,
zapewne ze względu na jego znajomość języka aramejskiego, który peł-
nił na Wschodzie rolę lingua franca142, choć nie należy też zapominać,
iż cesarz Tyberiusz chciał w ten sposób złagodzić zawód, jaki spotkał
Antypasa po śmierci tetrarchy Filipa w 34 r. po Chr. (liczył on na przy-
łączenie ziem Filipa do swojej domeny). Konferencja na środku mostu
na Eufracie zakończyła się podpisaniem traktatu pokojowego. Po za-
kończeniu negocjacji Antypas wydał wielki bankiet w specjalnie wznie-
sionym namiocie. Przy okazji naraził się Witeliuszowi, ponieważ jako
pierwszy wysłał Tyberiuszowi raport o wynikach rokowań, chcąc być
może zaskarbić sobie łaski cesarza i udowodnić swoją przydatność143.
Aretas IV dość długo czekał na możliwość rewanżu za afront, ja-
kim był rozwód Antypasa z jego córką. Ostatecznie nabatejski władca
zaatakował tetrarchię pod pozorem sporu granicznego dotyczącego
granic Gabalis w południowo–wschodniej Perei144. Antypas poniósł
w starciu całkowitą klęskę, głównie za sprawą zdrady zbiegów z tetrar-
chii Filipa. Wydaje się, że najlepszym momentem na nabatejski atak
były rokowania nad Eufratem, choć można mieć wątpliwości czy wów-
czas tetrarcha by w nich uczestniczył. Nie jest więc wykluczone, że
inwazja miała miejsce w 36 r. po Chr., ale jeszcze przed powrotem
Witeliusza do Syrii. Rzecz ciekawa, że Antypasowi udało się przekonać
Tyberiusza o wyłącznej winie Aretasa IV, choć Józef wyraźnie zrzuca
ją na tetrarchę145. W każdym razie cesarz nakazał legatowi Syrii zor-
ganizowanie ekspedycji karnej przeciwko Nabatejczykom, w wyniku
której do Rzymu miał być odesłany sam Aretas lub też jego głowa.
Witeliusz zabrał ze sobą dwa legiony oraz wojska pomocnicze, omijając
w swoim marszu na Petrę Judeę, aby nie drażnić Żydów. Odwiedził
jednak wraz z Antypasem Jerozolimę, aby celebrować święto. W trak-
cie pobytu w żydowskiej stolicy legat otrzymał wieści o śmierci cesarza
Tyberiusza, która miała miejsce 16 marca 37 r. po Chr.146. Oznaczało
story of Iran under the Arsacids, w: E. Yarshater (ed.), Cambridge History of Iran, 3.1 (The
Seleucid, Parthian and Sasanian Periods), Cambridge 1983, s. 99.
142 Zob. S. Perowne, Later Herods, London 1958, s. 56.
143 Ant. 18, 102–105.
144 Ant. 18, 113–114.
145 Ant. 18, 109–114.
146 Tacyt, Annales 6, 50; Swetoniusz, Tiberius LXXIII, 1.
14103109
1
to naturalnie przerwanie kampanii przeciwko państwu nabatejskiemu,

tak więc klęska Antypasa nie spotkała się z rewanżem.
Upadek Antypasa nastąpił głównie wskutek intryg Agryppy I, ale
także nadmiernych ambicji Herodiady. Agryppa już w 38 r. uzyskał
od nowego cesarza Kaliguli tytuł królewski wraz z dawną tetrarchią
Filipa, co musiało być dużym ciosem dla Antypasa. Sukcesy przyszłego
króla Judei wywołały jeszcze większą furię u Herodiady, która była
siostrą Agryppy. W konsekwencji, namawiała męża do starania się
o tytuł królewski, który miał do całej sprawy raczej obojętny stosunek
i diademu wcale nie pragnął. Pamiętajmy też, że Agryppa cieszył się
bliską przyjaźnią Kaliguli i tetrarcha Galilei miał dość rozsądku, aby
zdawać sobie sprawę, iż wystąpienie przeciwko cesarskiemu fawory-
towi nie jest najlepszym pomysłem. Nie oparł się jednak naleganiom
Herodiady i ostatecznie rozpoczął przygotowania do wyjazdu nad Ty-
ber147. Z kolei Agryppa wysłał do Rzymu swojego wyzwoleńca Fortu-
nata, który miał wystąpić z oskarżeniami przeciwko Antypasowi. Obie
strony zostały wysłuchane przez cesarza w Bajach. Agryppa oskarżał
wuja o spiskowanie z Sejanem przeciwko Tyberiuszowi oraz o zawiąza-
nie przymierza z Partami przeciwko Kaliguli. Cesarza zainteresowało
drugie z oskarżeń, tym bardziej że było ono prawdopodobnie faktem,
choć nie znamy niestety bliższych szczegółów. Nie jest wykluczone, iż
po objęciu władzy przez nowego cesarza i uzyskaniu tytułu królew-
skiego przez bratanka, Antypas uznał, że nie ma już dla niego przy-
szłości po rządami Rzymian i wdał się w układy z Partami. Wydaje
się to potwierdzać zgromadzenie przez tetrarchę ekwipunku dla 70
tys. żołnierzy (liczba zapewne zawyżona), choć mamy tu do czynienia
jedynie z przypuszczeniami148. Kaligula zesłał ostatecznie Antypasa do
Lugdunum Convenarum w Galii. Jego tetrarchia i majątek dostał się
Agryppie I, natomiast Herodiada mogła zatrzymać majątek pod wa-
runkiem porzucenia męża. Ta jednak odmówiła i udała się z mężem
na wygnanie, a więc jej majątek został również skonfiskowany i oddany
Agryppie. Wkrótce potem Antypas zmarł.
Rządy Filipa. Filip jako jedyny z trzech braci, którzy odziedziczyli
królestwo Heroda Wielkiego, rządził swoją tetrarchią aż do śmierci.
Jego domenę zamieszkiwała głównie ludność nieżydowska, a jedynym
147 Ant. 18, 240 246; BI 2, 181–183.

148 H.W. Hoehner, op. cit., s. 261–262.
14103109
1
wyjątkiem była dość duża mniejszość żydowska w Gaulanitis oraz kolo-

nia wojskowa babilońskich Żydów, którą Herod Wielki osiedlił w Bata-
nei149. Poddani nie sprawiali chyba Filipowi poważniejszych kłopotów,
w każdym razie nie dysponujemy żadnymi przekazami źródłowymi,
które wskazywałyby na jakieś niepokoje wewnętrzne w jego tetrarchii.
Bardzo przychylnie wypowiada się o nim Józef Flawiusz, wskazując, że
Filip rezydował stale w swoich włościach, spędzając wiele czasu na ob-
jeździe kraju, kiedy to każdy poddany miał do niego dostęp (tetrarcha
przewodniczył m.in. rozprawom sądowym)150.
Dominacja ludności pogańskiej pozwalała Filipowi na większą hel-
lenizację kraju, czego najbardziej znamiennym przejawem było bicie
monet na wzór rzymski, z podobiznami cesarskimi oraz jego własny-
mi. Na tym polu wywiązała się nawet rywalizacja pomiędzy tetrarchą
a Poncjuszem Piłatem, do której doszło po śmierci cesarzowej Liwii151.
Filip około 1 r. po Chr. przekształcił swoją stolicę Panias, którą nazwał
Cezareą (znana jako Cezarea Filipowa). Drugą fundacją było ustano-
wienie na miejscu wioski Betsaida nowego miasta pod nazwą Juliada
na cześć cesarzowej Liwii (stało się to około 30 r. po Chr.). Filip po-
ślubił pod koniec życia Salome, córkę Herodiady, jednakże małżeń-
stwo pozostało bezdzietne. Niektórzy badacze wysuwają hipotezę, iż
w rzeczywistości żoną Filipa był Herodiada, która poślubiła Antypasa
dopiero po śmierci brata152, jest to jednak mało prawdopodobne. Filip
zmarł w 34 r. po Chr. i został pochowany w grobowcu w Juliadzie, na-
tomiast jego tetrarchia została włączona do prowincji Syrii, aby później
znaleźć się w rękach Agryppy I.
4. Judea jako rzymska prowincja w latach 6–41 po Chr.
Cenzus. Standardowo pierwszym krokiem Rzymian po utworze-

niu nowej prowincji było przeprowadzenie cenzusu, celem uzyskania
dokładnych informacji o liczbie ludności i jej stanie majątkowym. Za-
danie przeprowadzenia spisu w Judei otrzymał legat Syrii, Publiusz
149 Ant. 17, 23–27.

150 Ant. 18, 106–107.
151 Zob. J. Ciecieląg, Some Remarks on the Coinage of Herod Philip, „Notae Numisma-
ticae – Zapiski Numizmatyczne”, t. II, Kraków 1997, s. 66–73, 75, 78.
152 N. Kokkinos, op. cit., s. 237.
14103109
1
Sulpicjusz Kwiryniusz, bowiem zadanie to przekraczało zapewne moż-

liwości pierwszego prefekta Judei, Koponiusza153. W wyniku cenzusu
ustalono jednolitą stawkę capitatio, która wynosiła jednego denara od
głowy. Podatki bezpośrednie w Judei ściągał namiestnik i jego urzędni-
cy, pośrednie zaś przez lokalnych dzierżawców żydowskich. Podobnie
jak rzymscy publicani szybko stali się znienawidzeni przez ludność154.
Aby ściągnąć tribulum capitis każdego dorosłego mężczyznę rejestro-
wano w jego rodzinnej miejscowości. W Judei do celów podatkowych
wykorzystano istniejący od dawna podział na toparchie, które były jed-
nostkami nie tylko administracyjnymi, ale także finansowymi. Cenzus
spotkał się z protestami wśród Żydów, którzy zastosowali nawet akcję
cywilnego nieposłuszeństwa, odmawiając rejestracji. Być może wierzo-
no, iż cenzus w czasie pokoju jest grzechem155, jednakże arcykapłan
Joazar uspokoił sytuację dowodząc, że spis jest normalnym zabiegiem
administracyjnym. Większość ludności poszła za głosem rozsądku,
lecz ekstremiści pod wodzą Judy Galilejczyka rozpoczęli zbrojny opór,
szybko jednak stłumiony.
Działania Judy były jednak w rezultacie znacznie poważniejsze, bo-
wiem doprowadziły do powstania radykalnej partii żydowskiej, „czwar-
tej filozofii” według słów Józefa Flawiusza156 (obok saduceuszy157, fary-
zeuszy158 i esseńczyków159). Miłowali oni wolność, głosili, że jedynym
władcą Żydów jest Bóg. Za swoje przekonania byli gotowi zabijać, ale
również oddać własne życie. Nie wyobrażali sobie kompromisu z Rzy-
mem, a Józef Flawiusz obarcza ich winą za wszystkie nieszczęścia Ży-
dów, jakie spotkały ich do chwili zniszczenia świątyni jerozolimskiej
w 70 r. po Chr.160. Żydowski historyk zawsze zresztą nazywa ekstre-
mistów bandytami, ale niewątpliwie sekta Judy Galilejczyka stanowiła
trzon partii wojennej, którą w okresie pierwszej wojny żydowskiej na-
zywano zelotami. Przed wybuchem powstania określenia tego jednak
nie stosowano. Przed powrotem do Syrii Kwiryniusz usunął arcykapła-
153 Ant. 18, 1–2.

154 Łk 19, 1–10; Mt 9, 9; Mk 2, 14.
155 Wj 30, 11–16; 2 Sm 24, 1–25; 1 Krn 21, 1–30.
156 Ant. 18, 23–25; 2, 118.
157 Ant. 18, 16–17; BI 2, 164–166.
158 Ant. 18, 12–15; BI 2, 162–163.
159 Ant. 18, 18–22 ; BI 2, 119–161.
160 Ant. 18, 7–10, 23–25; BI 7, 253–258.
14103109
1
na Joazara i mianował na jego miejsce Annasza z rodziny, która nigdy

wcześniej nie sprawowała tego urzędu. Co ciekawe, arcykapłanami zo-
stało później pięciu synów Annasza, jego zięć i prawdopodobnie jeden
z wnuków Wydaje się, że Joazar został usunięty głównie z powodu
niezadowolenia ludności żydowskiej, choć legatowi mogło też chodzić
o mianowanie na początku istnienia nowej prowincji kogoś bardziej
akceptowalnego lub też po prostu, by zademonstrować Żydom, iż są
teraz całkowicie zależni od Rzymu161.
Pierwsi namiestnicy. Niestety, wiedza Józefa Flawiusza o pierw-
szych czterech prefektach Judei nie była zbyt wielka. Byli to: Kopo-
niusz (6–9 po Chr.), Marek Ambibulus (9–12 po Chr.), Anniusz Rufus
(12–15 po Chr.) i Waleriusz Gratus (15–26 po Chr.). Jednym z waż-
niejszych wydarzeń w tym okresie była śmierć Salome, która miała
miejsce w okresie namiestnictwa Ambibulusa162. Wydaje się, iż pierwsi
namiestnicy byli ludźmi stosunkowo umiarkowanymi, dlatego też ów-
czesna sytuacja w Judei była spokojna. Nie oznacza to, że Rzymianie
nie mieli żadnych problemów. Jednym z nich był konflikt żydowsko-
samarytański, sprowokowany przez grupę Samarytan, którzy rozrzu-
cili ludzkie kości wokół portyków i zewnętrznego dziedzińca świątyni
jerozolimskiej163, dokonując tym samym jej profanacji. Reakcja Żydów
została opisana przez Józefa w sposób bardzo niejasny, w każdym razie
wprowadzono dodatkowe środki bezpieczeństwa. Nic nam jednak nie
wiadomo o ewentualnych niepokojach, być może więc Koponiuszowi
udało się załagodzić sytuację.
Długie kadencje Waleriusza Gratusa, a później Poncjusza Piłata
wynikały z polityki cesarza Tyberiusza, który uważał, iż każdy nowy
namiestnik jest dla prowincji większym nieszczęściem niż poprzedni.
Z relacji Józefa Flawiusza o namiestnictwie Waleriusza Gratusa dowia-
dujemy się tylko o kolejnych nominacjach arcykapłanów. Prefekt usu-
nął najpierw Annasza, a następnie powołał kolejno trzech najwyższych
kapłanów (Izmaela, syna Fiabiego; Eleazara, syna arcykapłana Anna-
sza i Szymona, syna Kamita), którzy jednak niebyt długo utrzymali się
na urzędzie. Dopiero czwarty nominat, Józef Kajfasz, skądinąd zięć
Annasza (który pozostał wpływową osobistością), był arcykapłanem
161 E.M. Smalwood, op. cit., s. 17–21.

162 Ant. 18, 31.
163 Ant. 18, 30; zob. E.M. Smallwood, The Jews under Roman Rule, Leiden 1981,
s. 157, przyp. 52.
14103109
1
aż do 37 r. po Chr.164. Nie jest wykluczone, iż krótkie kadencje ar-

cykapłanów na początku urzędowania Gratusa mogą wskazywać na
pojawienie się w Judei jakiegoś niezadowolenia, co zresztą zdaje się
potwierdzać uwaga Tacyta. Wspomina on, że mieszkańcy Syrii i Judei
złożyli prośbę o redukcję obciążeń podatkowych na ręce Germanika
(bratanka cesarza Tyberiusza) w czasie jego wizyty we wschodnich pro-
wincjach cesarstwa165. Niestety, odpowiedź Germanika na postulat nie
jest nam znana.
Rządy Poncjusza Piłata166. Żydowscy kronikarze wydarzeń I w. po
Chr., Józef Flawiusz i Filon z Aleksandrii, określają Poncjusza Piłata,
który został prefektem Judei w 26 r. po Chr., jako człowieka upartego,
okrutnego i sprzedajnego167. Możemy to zaobserwować na przykładzie
kilku znanych epizodów z okresu jego urzędowania. Pierwszy z nich
to sławny epizod ze sztandarami, który miał miejsce prawdopodobnie
na początku rządów prefekta168. Piłat, chcąc poddać próbie ludność
żydowską lub też świadomie ją prowokując, kazał wprowadzić do An-
tonii nową kohortę ze sztandarami z wizerunkiem cesarza (chodziło
tu o signa, znaki typowe dla kohort legionowych). Ponieważ zabraniało
tego Prawo Mojżeszowe, Żydzi zwrócili się do prefekta z prośbą o usu-
nięcie wizerunków, do czego się ostatecznie przychylił (po kilkudnio-
wych protestach w Cezarei Nadmorskiej). Niewątpliwie postępek Piłata
był czymś nowym w dotychczasowej praktyce rzymskiej administracji
w Judei, choć postulat żydowski usunięcia całej kohorty z Jerozolimy
szedł bardzo daleko. Wydaje się, że była to tylko kwestia dobrej woli
namiestnika, Rzymianie niejeden raz woleli polubowne załatwienie
sprawy. Dla badacza ważne jest, jakimi motywami mógł się kierować
Poncjusz Piłat. Według Józefa chodziło mu o zniszczenie Prawa i oby-
czajów żydowskich169. Nawet jeżeli przyjmiemy, iż prefekt był uparty,
sprzedajny, a może po prostu niebyt lotny, to mimo wszystko trudno
sobie wyobrazić, aby rozpoczynał swoje urzędowanie od prowokowa-
164 Ant. 18, 95.

165 Tacyt, Annales 2, 42, 5.
166 Na temat Piłata zob. J. Ciecieląg, Poncjusz Piłat, prefekt Judei, Kraków 2003.
167 Ant. 18, 55–59; BI 2, 169–177; Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 301–302.
168 Ant. 18, 55–59; BI 2, 169, 174. Obydwie wersje nieco się od siebie różnią, bowiem
w Antiquitates jest mowa o znakach legionowych z wizerunkiem Cezara, zaś w Bellum
Iudaicum o wizerunkach cesarza, zwanych sztandarami.
169 Ant. 18, 55–56.
14103109
1
nia poddanych. Badacze dowodzili, że tak naprawdę wykonywał on

rozkazy Eliusza Sejana, realizującego politykę antyżydowską. Nie mo-
żemy też wykluczyć, że decyzja o wymianie jerozolimskiego garnizonu
została podjęta jeszcze przed przybyciem Piłata lub też, że za późno
zorientował się w negatywnym wydźwięku sztandarów, nie mówiąc już
o tym, że po prostu mógł w ogóle nie rozumieć o co chodzi170. Pro-
blem jednak w tym, iż w takim przypadku musimy uznać Piłata za
zwykłego ignoranta, który nie uznał za stosowne zasięgnąć informacji
np. od przebywającego wówczas nad Tybrem Agryppy I lub też od Rzy-
mian, którzy byli zorientowani w sprawach Judei. Jeżeli jednak przyj-
miemy tezę o świadomej prowokacji inspirowanej przez Sejana, to wte-
dy wszystkie działania Piłata staną się zrozumiałe. Świadczyć też może
o tym wprowadzenie nowej kohorty do Jerozolimy pod osłoną nocy,
co może wskazywać na fakt, iż Piłat spodziewał się protestów i chciał
postawić Żydów przed faktem dokonanym. Mamy tu jednak raczej do
czynienia z przejawem arogancji czy może nawet ignorancji i lekcewa-
żeniem, a może nawet pogardą dla żydowskich uczuć religijnych171.
W każdym razie, owe sześć dni protestów w Cezarei Nadmorskiej mu-
siały też wypełniać intensywne rozmowy z przywódcami żydowskimi,
a w szczególności z herodiańskimi książętami, których siła wynikała
nie tyle z pozycji wśród ludności żydowskiej, ile z wpływów rodu na
dworze cesarskim. Warto też zauważyć, że na prefekcie musiała zrobić
wrażenie determinacja protestujących Żydów, którzy woleli umrzeć niż
zgodzić się na pogwałcenie Prawa. Piłat musiał sobie wtedy uświado-
mić, że jego prefektura w Judei nie będzie usłana różami.
Kolejnym wydarzeniem, które spowodowało kłopoty, była sprawa
akweduktu, który miał dostarczać wodę do Jerozolimy. Do jego bu-
dowy Piłat wykorzystał pieniądze zaczerpnięte ze skarbca świątynne-
go, zwanego korbonas172. Wywołało to oburzenie ludności żydowskiej,
bowiem pieniądze zgromadzone w skarbcu miały być przeznaczone
głównie na cele kultowe. Administrowanie skarbcem świątynnym
z pewnością należało do kapłanów, ale istniał też zapewne jakiś rodzaj
kontroli ze strony władz rzymskich, tak więc trudno przypuszczać,
aby prefekt zagarnął pieniądze siłą. Co więcej, literatura talmudyczna
zdaje się wskazywać, że nadwyżki pieniędzy świątynnych można było
170 Tak H. Bond, Pontius Pilate in History and Interpretation, Cambridge 1999, s. 80.
171 J. Ciecieląg, op. cit., s. 28–33.
172 BI 2, 175–177; Ant. 18, 60–62.
14103109
1
wydać na potrzeby całego miasta173. Niestety poruszamy się tu tylko

w sferze przypuszczeń. Być może oburzenie ludności wywołał fakt, iż
Piłat wziął więcej niż tylko ową dozwoloną nadwyżkę (niewykluczone,
że po prostu wzrosły koszty budowy). Protesty żydowskie rozpoczę-
ły się krótko przed lub już po ukończeniu akweduktu. Wówczas to
mieszkańcy Jerozolimy protestując powitali Piłata przed jej murami,
choć wydaje się, że nie wszyscy byli zaangażowani w protesty. Z od-
miennych relacji o epizodzie w Antiquitates Iudaicae i Bellum Iudaicum
wynika, że Żydzi byli w tej sprawie podzieleni. Na ograniczony zasięg
protestu zdaje się też wskazywać posłanie przez Piłata nie całego woj-
ska, lecz żołnierzy ubranych w szaty cywilne i dzierżących pałki, a ich
zadaniem było rozproszenie tłumu. Niestety doszło do masakry, wielu
demonstrantów zginęło od pałek, inni zostali stratowani174. W każdym
razie, mamy tu raczej do czynienia z policyjną pacyfikacją, a nie ope-
racją wojskową. Ponadto Piłat najwyraźniej przynajmniej od czasu do
czasu współpracował z władzami żydowskimi, nie mógł więc być kom-
pletnym ignorantem.
Kolejny epizod z tarczami wotywnymi opisany został przez Filona
z Aleksandrii175. Otóż Piłat umieścił w jerozolimskim pałacu Heroda
Wielkiego tarcze wotywne noszące imię Tyberiusza. Próba pokojowego
załatwienia sprawy nie przyniosła rezultatu, dlatego Żydzi odwołali się
bezpośrednio do cesarza (w sprawę zaangażowało się aż czterech hero-
diańskich książąt, prawdopodobnie Antypas, Filip, Herod (Filip) oraz
Agryppa I), który w ostrych słowach nakazał prefektowi przeniesie-
nie tarcz do Cezarei Nadmorskiej. Rzecz ciekawa, iż według przekazu
tego samego Filona w synagogach w Aleksandrii znajdowały się pozła-
cane tarcze honorujące cesarza176. Na tarczach w Jerozolimie musiało
się znajdować imię osoby, która dedykowała te tarcze, jak i imię osoby,
ku czci której uczyniono dedykację177. Część badaczy dowodziła więc,
że właściwie trudno mówić tu o obrazie, względnie naruszenie Prawa
było stosunkowo niewielkie. Zwróćmy przy tym uwagę, iż o epizodzie
nie wspomina w ogóle Józef Flawiusz, co zdaje się potwierdzać wyol-
brzymienie problemu przez Filona, któremu być może zależało na po-
173 M. Shek 4.2.

174 Ant. 19, 60–62; BI 2, 175–177.
175 Legatio ad Gaium 299–305.
176 Legatio ad Gaium 133.
177 E.M. Smallwood, Philonis Alexandrini Legatio ad Gaium, Leiden 1970, s. 128.
14103109
1
kazaniu nadzwyczajnego oddania ludności żydowskiej Prawu, ale też

na pokazaniu przewrażliwienia Żydów na punkcie najbłahszego nawet
naruszenia Prawa. Nie możemy jednak uznać, iż cała sytuacja jest tyl-
ko wytworem literackim, jakieś obraźliwe dla Żydów elementy musiały
się na tarczach znajdować. Możemy śmiało założyć, że osobą dedyku-
jącą tarcze był Piłat, a osobą uhonorowaną cesarz Tyberiusz. Jest mało
prawdopodobne, aby chodziło o fragment inskrypcji dotyczący Piła-
ta, który zapewne określił siebie jako Praefectus Iudaeae. Musiało więc
chodzić o cesarza. Pamiętajmy, że Tyberiusz został adoptowany przez
Augusta, a tym samym stał się divi Augusti filius, nie jest też wyklu-
czone, że na tarczach znajdowała się informacja, że cesarz był pontifex
maximus. Wydaje się więc, że Żydów musiało obrazić przede wszystkim
odwołanie się do Augusta jako bóstwa. Pozostaje jeszcze pytanie o mo-
tywy postępowania Piłata. Czy epizod z tarczami wotywnymi był kolej-
nym przejawem jego ignorancji, czy też kolejnym elementem realizacji
polityki Sejana? Zauważmy, że tarcze w Jerozolimie nie były w żaden
sposób związane z pogańskimi ceremoniami dedykacyjnymi (chodziło
o uhonorowanie bóstwa lub osoby), lecz należały do rodzaju zwykłych
tarcz dekoracyjnych, mających za zadanie uhonorować cesarza. Tarcze
nie zostały więc umieszczone ku czci Tyberiusza, lecz w jego imieniu.
Wydaje się więc, iż Piłat rzeczywiście chciał cesarza uhonorować, ale
tym razem chyba bez obrażania żydowskich uczuć religijnych. Nie wol-
no nam też zapominać, że umieszczone zostały w rezydencji prefekta,
a nie w miejscu publicznym. W całej sprawie interesujące jest też za-
chowanie Piłata, bowiem Filon podaje, iż prefekt obawiał się wysłania
żydowskiej delegacji do Tyberiusza, gdyż ta mogłaby wysunąć oskar-
żenia wobec całej rzymskiej administracji w Judei178. Niewątpliwie ży-
dowski protest postawił prefekta w trudnej sytuacji, bowiem usuwając
tarcze narażał się nie tylko cesarzowi, ale też boskiemu Augustowi.
Co więcej, jeżeli faktycznie naruszenie Prawa Mojżeszowego było nie-
wielkie, to Piłat miał raczej słabe podstawy do usuwania tarcz, co rów-
nież prowadziło do obrazy obydwu cesarzy. Jednakże pozostawienie
tarcz narażało prefekta na interwencję książąt herodiańskich u cesarza
i można mieć gwarancję, że znaleźliby posłuch. Ostatecznie tarcze zo-
stały usunięte. Wspomnijmy jeszcze, iż epizod z tarczami wotywnymi
miał miejsce chyba już po śmierci Sejana w 31 r. po Chr., co – przyjmu-
178 Legatio ad Gaium 302.
14103109
1
jąc związki Piłata z prefektem gwardii pretoriańskiej – również może

tłumaczyć ostrożność prefekta Judei179.
Kolejny epizod z czasów namiestnictwa Poncjusza Piłata wzmian-
kuje ewangelista Łukasz180, a mowa w nim o ludziach, którzy przyszli
do Jezusa i opowiedzieli o Galilejczykach, których krew Piłat zmieszał
z krwią ich ofiar. Nic więcej o tym incydencie nie wiemy, nie mówią też
o nim inne źródła, badacze więc proponowali różne hipotezy. W każ-
dym razie liczba zabitych nie była chyba zbyt duża, a sam incydent
miał miejsce prawdopodobnie w czasie święta Paschy. Ponieważ za-
bójstwa dokonano na terenie świątyni, pojawia się zasadnicze pytanie
czy Piłat dopuścił się jej sprofanowania. W gruncie rzeczy poruszamy
się tu zupełnie po omacku i pozostaje nam tak naprawdę daleko idą-
ca spekulacja. Niektórzy dowodzili, iż owych galilejskich pielgrzymów
trzeba identyfikować z zelotami, tyle że w tetrarchii Antypasa żadne
bandy ekstremistów nie działały. Być może więc Galilejczycy stali się
uczestnikami jakichś antyrzymskich rozruchów. A może chodzi tu
o zwolenników Jezusa? Niestety, pytania te historyk musi jak na razie
pozostawić bez odpowiedzi181.
Piłat i Jezus. Najważniejszym wydarzeniem w okresie namiest-
nictwa Poncjusza Piłata była bez wątpienia działalność Jezusa, przy
czym jej opisanie nie jest wcale takie łatwe, tym bardziej że naszym
jedynym właściwie źródłem są ewangelie. Autorzy ewangelii synop-
tycznych (a więc św.św. Marek, Mateusz i Łukasz) wykazywali pewne
zainteresowania historyczne, inaczej ma się jednak rzecz z ewangelią
według św. Jana. Zwróćmy uwagę, że w żadnej z ewangelii nie znaj-
dziemy niestety spójnego opisu życia Jezusa od narodzin aż do śmier-
ci, bowiem najważniejsza była Jego działalność publiczna od chrztu
z rąk Jana Chrzciciela po ukrzyżowanie. Nie znamy więc dzieciństwa
Jezusa, Jego wychowania, młodości, nauki zawodu, pierwszych lat do-
rosłego życia182, nie mówiąc już o cechach fizycznych. Dla nas ważne
są jednak te aspekty Jego życia i nauki, które były obiektem zaintereso-
wania żydowskich elit i Rzymian oraz sam proces przed Piłatem. Cen-
trum działalności Jezusa była Galilea, a właściwie obszary stykające się
z północno–wschodnim obszarem Jeziora Genezaret, choć w ewange-
179 Zob. J. Ciecieląg, op. cit., s. 53–65.

180 Łk 13, 1.
181 J. Ciecieląg, op. cit., s. 72–74.
182 J. Gnilka, Jezus z Nazaretu. Orędzie i dzieje, Kraków 1997, s. 30–31.
14103109
1
liach trudno doszukać się wzmianek o tamtejszych miastach, choćby

Sefforis. Jezus, mimo pozytywnego stosunku do Samarytan, unikał
Samarii, nie wiemy natomiast ile razy był w Jerozolimie, choć ewange-
lie synoptyczne mówią tylko o jednej wizycie, zakończonej ukrzyżowa-
niem. Inaczej jest z ewangelią według św. Jana, która przyjmuje więcej
wizyt183. Badacze dowodzą, iż trudno sobie wyobrazić brak działalno-
ści Jezusa w Judei, choć faktycznie ewangelie o tym milczą.
Działalność Jezusa powodowała konflikt, który ostatecznie skoń-
czył się ukrzyżowaniem. Do Jego głównych przeciwników należeli
faryzeusze, uczeni w Piśmie i Prawie, herodianie i saduceusze. Bez
wątpienia najważniejszym punktem spornym była Basileia, zapowiedź
przyjścia królestwa Bożego, które miało przynieść zupełnie nowy po-
rządek. Krytyka pobożności opartej na Torze musiała zapewne głę-
boko dotknąć tych, do których była skierowana, tym bardziej że Je-
zus ukazywał nowy porządek swoim własnym życiem. Siadanie przy
wspólnym stole z celnikami i grzesznikami obalało podstawy, na jakich
zbudowane było żydowskie społeczeństwo. Nie bez znaczenia musiał
też być wpływ Jezusa na masy, zapewne dość znaczny184, choć faktycz-
nie nie można w tym względzie powiedzieć nic pewnego. Swoją rolę
musiał też odegrać protest Jezusa w świątyni jerozolimskiej, skierowa-
ny przeciwko sposobom, w jaki Żydzi się z nią obchodzili.
Ostatecznie kres działalności Jezusa położyło ukrzyżowanie, będą-
ce następstwem zdrady Judasza i aresztowania. Relacje ewangeliczne
są zgodne, iż Jezusa wskazał Judasz, który dokonał salutatio (objęcie
rękami, złożenie pocałunku i wypowiedzenie kilku przyjaznych słów).
Kto jednak kazał Go pojmać? Według św. Marka oddział wysłali arcy-
kapłani, uczeni w Piśmie i starsi, czyli Sanhedryn185, z kolei św. Mate-
usz mówi o arcykapłanach i starszych ludu186, zdaniem zaś św. Łukasza
aresztowania dokonali osobiście arcykapłani, dowódcy straży świątyn-
nej i starsi187. Św. Jan, obok arcykapłanów i faryzeuszy, wzmiankuje
również kohortę (speira) oraz trybuna (chiliarchos)188, a więc do akcji
włączają się bezpośrednio Rzymianie. Uczestnictwo w pojmaniu ży-
183 J 2, 13–17; 4, 54; 6,1.

184 P. Winter, On the Trial of Jesus, Berlin 1961, s. 111 i 135.
185 Mk 14, 43.
186 Mt 26, 47.
187 Łk 22, 52.
188 J 18, 3.12.
14103109
1
dowskiej starszyzny, jak też całej rzymskiej kohorty możemy z pewno-

ścią odrzucić. Co więcej, gdyby zatrzymania dokonali Rzymianie, to
zaprowadziliby Jezusa przed oblicze Piłata, a nie Sanhedrynu189. Wy-
daje się więc, że rozkaz aresztowania wydał arcykapłan Józef Kajfasz.
Ewangelie synoptyczne wspominają o zebraniu Sanhedrynu, zaś ewan-
gelia Janowa informuje tylko o przesłuchaniu Jezusa przez Annasza,
a później przez Kajfasza190. Możemy przyjąć, że przed Sanhedrynem
odbył się proces, a przynajmniej jakiś rodzaj sądowego przesłuchania
Jezusa. Nie jesteśmy jednak w stanie jednoznacznie stwierdzić czy wy-
dano formalny wyrok śmierci. Nie jest wykluczone, iż rozprawa przed
żydowską starszyzną była tylko wstępnym śledztwem czy przesłucha-
niem, które miało pomóc w sformułowaniu przed Rzymianami oficjal-
nego oskarżenia. Zauważmy, iż w skład imperium prowincjonalnego
namiestnika wchodziło dowództwo wojskowe, sądownictwo i wła-
dza administracyjna i cywilna, rozumiana dość szeroko. Źródłem tej
władzy był cesarz czy też właściwie jego auctoritas. Namiestnicy byli
w prowincjach osobistymi reprezentantami princepsa. Pytanie jednak
czy prefekt Judei posiadał dokładnie takie samo imperium, jak legaci
prokonsularni, choć Tacyt wyraźnie stwierdza, że namiestnicy rangi
ekwickiej mieli taki sam zakres władzy191, Kasjusz Dio zaś jest od-
miennego zdania192. Przekaz Tacyta potwierdza Józef Flawiusz193, choć
przynajmniej część badaczy wskazuje, że ius gladii w dwóch pierwszych
wiekach cesarstwa odnosiło się wyłącznie do żołnierzy rzymskich, ma-
jących obywatelstwo rzymskie. Inna sprawa, iż w Judei stacjonowały
głównie oddziały pomocnicze, zmieniło się to dopiero po roku 44 po
Chr. (choć dowody numizmatyczne sugerują stacjonowanie kohorty
obywatelskiej wcześniej). W każdym razie prawo miecza namiestnik
posiadał w stosunku do wszystkich pozostałych mieszkańców prowin-
cji, homines peregrini, wobec których Poncjusz Piłat i inni namiestnicy
byli najwyższymi sędziami.
Bez wątpienia proces Jezusa odbywał się przed sądem właściwym
ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa. Wskazywano co
prawda, iż w początkach pryncypatu proces odbywał się w miejscu za-
189 J. Gnilka, op. cit., s. 349.

190 Mk 14, 53–65; J 18, 12–14, 19–24.
192 Kasjusz Dio, Historia Romana 55, 28, 1–3.
193 Ant. 18, 1 ; BI 2, 1.
14103109
1
mieszkania oskarżonego, poglądu tego jednak nie da się utrzymać194.

Gdyby jednak tak było, to pamiętajmy, iż Jezus był mieszkańcem Gali-
lei, podlegał więc Antypasowi. Według ewangelisty Łukasza Piłat fak-
tycznie odesłał Jezusa do tetrarchy, orzekając, iż nie jest kompetentny,
aby rozstrzygnąć tę sprawę195. Wydaje się, że Antypas poza granicami
swej domeny nie miał jurysdykcji nad obywatelami, jednakże gdybyśmy
przyjęli przestępstwo natury religijnej, to tetrarcha jako głowa rodu he-
rodiańskiego mógł mieć w tym względzie specjalne prawa, nadane mu
przez cesarza. Warto w tym miejscu zastanowić się, za jakie przestęp-
stwo Jezus został skazany przed trybunałem Piłata196. W grę wchodzić
może perduellio, która generalnie oznaczała zbrodnię zdrady stanu,
której można się było dopuścić m.in. przez przejście na stronę nieprzy-
jaciela, dezercję na polu bitwy, podżeganie nieprzyjaciela przeciwko
Imperium Romanum czy inne czyny skierowane przeciwko ustrojowi
państwa. Sankcją była kara śmierci. Pod koniec republiki perduellio
została wchłonięta przez crimen laesae maiestatis, które obejmowało,
jako przestępstwa zbrodnię stanu, zamach przeciwko niepodległości
państwa, zamach na jego bezpieczeństwo, jak też naruszenie prestiżu,
godności państwa oraz najważniejszych organów państwa. W I w. po
Chr., a więc w okresie działalności Jezusa w zakres crimen laesae maie-
statis wchodziły nade wszystko przestępstwa związane ze stosunkami
z wrogami zewnętrznymi państwa lub cesarza, zbrodnie zmierzające
do rozbicia jedności państwa rzymskiego lub naruszające autorytet ce-
sarza (nielegalne zgromadzenia, spiski, bunty), wreszcie przestępstwa
nadużycia władzy wymierzone w państwo lub panującego. Tak więc
jest rzeczą bezsporną, że to właśnie crimen laesae maiestatis jest tym
przestępstwem, za które Jezus znalazł śmierć na krzyżu. O jakie czyny
karalne jednak chodzi? Najbardziej oczywiste są liczne zgromadzenia
słuchaczy nauki Jezusa, które władze rzymskie mogły uznać za niele-
194 A.N. Sherwin-White, Roman Society and Roman Law in the New Testament, Oxford
2000, s. 29–31.
195 Łk 23, 8–12.
196 Zob. J. Ciecieląg, Crimen laesae maiestatis czy perduellio?Za jakie przestępstwo zo-
stał skazany Jezus przed sądem Poncjusza Piłata, w: Salus rei publice suprema lex. Ochro-
na interesów państwa rzymskiego w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. A.
Dębińskiego, H. Kowalskiego, M. Kuryłowicza, Lublin 2007, s. 37–44; najpełniejszym
w Polsce opracowaniem procesu Jezusa z prawnego punktu widzenia jest praca P. Świę-
cickiej-Wystrychowskiej, Proces Jezusa w świetle prawa rzymskiego, Kraków 2005, której
brak jednak perspektywy historycznej.
14103109
1
galne i zmierzające do rozbicia jedności państwa. Wspominaliśmy już

jednak, że rzeczywisty zasięg działalności Jezusa nie jest nam znany,
nie możemy więc stwierdzić, czy faktycznie przyciągał rzesze ludzi.
Nie możemy jednak wykluczyć, że niewielka grupa zwolenników mo-
gła w większym stopniu przyciągać uwagę niż tłumy. Pamiętajmy przy
tym, że liczne zgromadzenia zwolenników różnych fałszywych proro-
ków nie były w Judei niczym nadzwyczajnym i Rzymianie mieli w ich
neutralizowaniu spore doświadczenie.
Może więc problem jest w stanie wyjaśnić titulus nad głową ukrzyżo-
wanego Jezusa: Iesus Nasarenus Rex Iudaeorum, bardzo wyraźnie wska-
zujący, iż Jezus ukarany został za uznawanie się za króla żydowskiego.
Tak więc Piłatowi miało chodzić o zapobieżenie wybuchowi buntu197.
Pogląd ten opiera się jednak na tezie o rzekomo rebelianckiej Judei, co
więcej, niepokoje wywoływał głównie prefekt, a nie ludność żydowska.
Jest rzeczą oczywistą, iż przywłaszczenie sobie tytułu królewskiego
było rzuceniem wyzwania cesarzowi i mogło być potraktowane jako
chęć pozbawienia go władzy. Nieprzypadkowo więc Piłat zapytywał
Jezusa, czy uważa się On za króla żydowskiego. Pamiętajmy, że Jezus
odpowiedział, iż królestwo Jego nie jest z tej ziemi198, czego prefekt
raczej nie zrozumiał. W konsekwencji, nie doszukał się żadnej winy
i chciał uwolnić Jezusa. W końcu jednak skazał Go na śmierć, ulegając
presji tłumu. Nie możemy wykluczyć, iż Piłat uświadomił sobie czy-
sto religijny charakter sprawy i albo go nie rozumiał, albo nie widział
w nim żadnego zagrożenia politycznego. Skądinąd byłoby rzeczą cie-
kawą ustalić, czy Rzymianie rzeczywiście mogli w Jezusie, głoszącym
miłość i pokój, zobaczyć potencjalnego buntownika. Trudno przecież
znaleźć choćby ślad przemocy ze strony Jezusa lub Jego zwolenników
(chyba że za takowe uznamy Jego interwencję w świątyni i próbę obro-
ny przez uczniów w ogrodzie Getsemani). Być może Piłat uległ, ponie-
waż obawiał się gróźb Żydów, że odwołają się do cesarza. Wcześniejsze
incydenty zaogniły sytuację i prefekt nie mógł już sobie pozwolić na
kolejne zatargi. Najbardziej oczywistym rozwiązaniem wydaje się chy-
ba przypuszczenie, iż Poncjusz Piłat wydał na Jezusa wyrok skazujący
bardziej dla świętego spokoju, wcale nie będąc przekonany o jakimkol-
wiek Jego przestępstwie. Zauważmy, zachowanie urzędu prefekta Ju-
197 Tak P. Święcicka-Wystrychowska, op. cit., s. 124, przyp. 803.

198 J 18, 33–38.
14103109
1
dei i uniknięcie kolejnych zadrażnień z ludnością żydowską w zamian

za śmierć jednego galilejskiego cieśli to niezbyt wygórowana cena.
Kadencja Poncjusza Piłata zakończyła się krótko przed śmiercią
Tyberiusza, a przyczynił się do tego fałszywy samarytański prorok,
który wezwał swoich współwyznawców do zebrania się u stóp góry Ge-
rizim. Później miał ich poprowadzić na jej szczyt, aby tam pokazać
święte naczynia ze świątyni, które zakopał tam Mojżesz. Ponieważ na
wezwanie odpowiedziała wielka rzesza Samarytan, Piłat wysłał woj-
sko, które miało zablokować drogę na szczyt. W konsekwencji doszło
do starcia, w wyniku którego wielu pielgrzymów straciło życie, część
została pojmana, a część uciekła. Prefekt kazał też stracić przywód-
ców tłumu199. Samarytanie złożyli skargę na prefekta legatowi Syrii,
Lucjuszowi Witeliuszowi, informując go, iż zebrali się pod górą Geri-
zim, aby uciec przed tyranią prefekta Judei200. Legat wysłał do Judei
jednego ze swoich oficerów, Marcellusa, który miał pełnić obowiązki
namiestnika do czasu powołania przez cesarza nowego. Piłat zaś miał
natychmiast udać się do Rzymu, gdzie miał złożyć stosowne wyjaśnie-
nia Tyberiuszowi. Dotarł on jednak nad Tyber już po śmierci cesarza,
wiosną 37 r. po Chr.201. Po wyjeździe Piłata Witeliusz przybył do Jero-
zolimy na święto Paschy, chcąc uspokoić ludność żydowską. Umorzył
m.in. podatki nałożone na sprzedaż produktów rolnych w stolicy oraz
mianował nowego arcykapłana w miejsce Kajfasza, którym został dru-
gi z synów Annasza, Jonatan. Zachęceni tymi gestami Żydzi poprosili
legata o zwrot szat arcykapłana przechowywanych w Antonii. Wite-
liusz przedstawił prośbę Tyberiuszowi, który zezwolił na zwrot szat.
To wówczas legat otrzymał rozkaz zorganizowania karnej ekspedycji
przeciwko Aretasowi IV, a jego wojska ominęły Judeę, aby nie ranić ży-
dowskich uczuć. On sam przybył ponownie do Jerozolimy, tym razem
entuzjastycznie witany, złożył nawet ofiarę w świątyni. Witeliusz usunął
też z urzędu arcykapłana Jonatana, powołując na to miejsce jego brata,
Teofilosa202. Przyczyny tego kroku nie są znane, choć prawdopodobna
wydaje się decyzja samego Jonatana o rezygnacji z godności. W mię-
dzyczasie Witeliusz otrzymał wieści o śmierci Tyberiusza, ograniczył
się więc do odebrania od mieszkańców Jerozolimy przysięgi nowemu
199 Ant. 18, 85–87.

200 Ant. 18, 88–89.
201 Ant. 18, 89; Tacyt, Annales 6, 32, 5.
202 Ant. 18, 120–123.
14103109
1
cesarzowi i powrócił do Syrii. Kaligula mianował nowym prefektem

Judei Marullusa, o którym nic więcej nie wiemy203. Ponieważ nie jest
nam znana żadna kolejna nominacja, przypuszczamy, że pozostał on
na swoim stanowisku do 41 r. po Chr.
Atak Kaliguli na świątynię jerozolimską. Relacje o ataku Kaliguli
na świątynię jerozolimską zawdzięczamy zarówno Józefowi Flawiuszo-
wi, jak i Filonowi z Aleksandrii 204. Obydwa przekazy zawierają wiele
sprzeczności, przede wszystkim chronologicznych 205. Ponieważ Filon
był do pewnego stopnia uczestnikiem epizodu, jego wersja wydaje się
dokładniejsza i wiarygodniejsza. Sprawa świątyni zbiegła się w czasie
z konfliktem żydowsko–greckim w Aleksandrii. Żydzi aleksandryjscy
wysłali do Rzymu poselstwo, na którego czele stał Filon. Trudno sobie
wyobrazić, aby nie spotykał się tam z Agryppą, który właśnie próbował
ratować świątynię przed zakusami Kaliguli.
W każdym razie w zimie roku 39/40 po Chr. w Jamni, należącej
do majątku cesarskiego, doszło do wybuchu niepokojów. Otóż greccy
mieszkańcy miasta wznieśli ołtarz ku czci cesarza, którzy został znisz-
czony przez żydowskich mieszkańców miasta. Zarządzający majątkiem
cesarski prokurator, C. Herennius Capito, zrelacjonował całe zajście
cesarzowi, niezbyt przychylnie przedstawiając rolę Żydów. Kaligula
postanowił, iż w ramach odwetu świątynia jerozolimska ma zostać za-
mieniona na przybytek kultu cesarskiego, a w jej wnętrzu ma być usta-
wiony kolosalny posąg cesarza jako Jowisza. Zadanie to powierzone
zostało legatowi Syrii, Publiuszowi Petroniuszowi, który wraz z dwo-
ma legionami miał eskortować posąg do Jerozolimy, jak też stłumić
ewentualny opór. Legat był wystarczający rozsądny, aby zdawać sobie
doskonalę sprawę, iż starcie z ludnością żydowską jest nieuniknione.
Na szczęście miał jednak trochę czasu, bowiem posąg nie był jeszcze
gotowy. Zgodnie z przewidywaniami żydowscy przywódcy, którzy zo-
stali wezwani do Antiochii, oświadczyli, iż wolą śmierć niż zgodę na
plany Kaliguli206. Petroniusz musiał mimo wszystko wyruszyć w drogę
i na przełomie kwietnia i maja 40 r. po Chr. dotarł do Ptolemaidy,
gdzie czekał już na niego tłum Żydów protestujących przeciwko pla-
203 Ant. 18, 237.

204 Ant. 18, 261–309; BI 2, 184–187, 192–203; Legatio ad Gaium 188, 198–348.
205 Zob. E.M. Smallwood, The Chronology of Gaius’ Attempt to Desecrate the Temple,
„Latomus” 16 (1957), s. 3–17.
206 Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 209–224.
14103109
1
nom profanacji świątyni. Ich determinacja doprowadziła Petroniusza

do wniosku, że siłowe wprowadzenie posągu oznaczać będzie bunt.
Nie zgodził się przy tym na wysłanie delegacji żydowskiej do Rzymu,
kazał natomiast zwolnić pracę nad posągiem 207. Następnie udał się do
Tyberiady, gdzie spotkał się z jeszcze większymi protestami, jak rów-
nież z delegacją żydowskich dostojników, którzy domagali się wysłania
w ich imieniu listu do cesarza. Legat nie miał w gruncie rzeczy innego
wyjścia w obliczu nieuchronnego powstania, choć list ów mógł ścią-
gnąć na niego gniew nieobliczalnego Kaliguli. Na szczęście pojawił się
ważny argument zagrożenia klęską głodu, bowiem protesty spowodo-
wały zaprzestanie zbioru zbóż. Petroniusz wspomniał też o możliwości
wybuchu buntu, który mógł doprowadzić do spadku dochodów, wresz-
cie zasugerował rezygnację z całego planu208.
Nietrudno sobie wyobrazić reakcję Kaliguli na list, który zarzucił
Petroniuszowi obronę Żydów i przyjęcie od nich łapówki, nie mówiąc
już o tym, że legat ośmielił się udzielić cesarzowi rady. Rzecz cieka-
wa, iż odpowiedź Kaliguli zawierała tylko instrukcje natychmiastowej
realizacji rozkazu (pamiętajmy, że legat Syrii miał do swej dyspozycji
cztery legiony, trzeba więc było obchodzić się z nim ostrożnie). Legat
nadal jednak zwlekał z podjęciem jakichkolwiek działań. Kryzys został
zażegnany dopiero przez Agryppę I, który przybył do Italii późnym
latem 40 r. po Chr. Najciekawszy jest fakt, że nie miał on pojęcia o ca-
łej sprawie, a wieści o niej wywołały u niego szok. W końcu napisał
do Kaliguli długi, ostrożny list błagając o łaskę i tolerancję oraz nie
profanowanie świątyni209. Pod wpływem listu Kaligula zdecydował się
odstąpić od swego planu i nakazał Petroniuszowi poniechać przed-
sięwzięcia. Filon podaje jednak, iż później Kaligula cofnął swą decy-
zję, tym razem jednak miał zabrać posąg do jerozolimskiej świątyni
ze sobą, udając się w podróż na Wschód, którą planowano na 41 r. po
Chr.210. Na szczęście cesarz został zamordowany.
207 Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 239–242, 246–247.

208 Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 248–254; Ant. 18, 287–302; BI 2, 202.
14103109
1
5. Panowanie Agryppy I
Agryppa I był najstarszym synem Arystobula I, wnukiem Heroda

Wielkiego211. Jego życie mogłoby być gotowym scenariuszem na nie-
jeden film przygodowy. Przez długi czas wychowywał się w Rzymie,
co było zwyczajem w rodzie herodiańskim. Jego opiekunką była An-
tonia Młodsza, nawiązał też przyjazne stosunki z Druzusem Młod-
szym, synem cesarza Tyberiusza. Do opuszczenia Rzymu zmusiło go
przede wszystkim ubóstwo, roztrwonił bowiem majątek odziedziczony
po matce212 (stało się to około 29 r. po Chr.). Pojawił się w dawnym
królestwie swojego dziadka, ale początkowo nie wiodło mu się najle-
piej. Dopiero jego żona Kypros napisała list do Herodiady, wówczas już
żony Antypasa, z prośbą o pomoc (przypomnijmy, iż Herodiada była
siostrą Agryppy). Dzięki jej wstawiennictwu Agryppa otrzymał urząd
agoranomosa w Tyberiadzie, z powodu sporu z Antypasem długo się
jednak na nim nie utrzymał. Służba dla Antypasa bez wątpienia stwa-
rzała księciu nowe perspektywy, mógł bowiem gromadzić cenne infor-
macje, aby w przyszłości wykorzystać je przeciwko wujowi. Wspomnia-
ny spór mógł więc być również w interesie tetrarchy Galilei i Perei,
który widział w Agryppie potencjalnego rywala, wolał więc trzymać go
z daleka od swojej domeny. Ostatecznie w początkach 36 r. po Chr.
powrócił do Rzymu213.
Pierwsze próby zdobycia władzy przez herodiańskiego księcia nie
powiodły się, choć bardzo liczył na przejęcie tetrarchii Filipa. Ponie-
waż również oskarżenia wysuwane przeciwko Antypasowi nie zrobiły
żadnego wrażenia na Tyberiuszu, Agryppa postawił na przyjaźń z Ka-
ligulą. Początkowo skończyła się ona więzieniem, które jednak opu-
ścił już z tytułem królewskim, nadanym mu przez Kaligulę po objęciu
władzy cesarskiej w 37 r. po Chr.214 oraz tetrarchią Filipa. Wielu ba-
daczy dowodzi, iż Agryppa otrzymał od cesarza specjalne uprawnienia
w odniesieniu do Judei, ale ani Józef, ani Filon o niczym takim jednak
nie wspominają. Co więcej, dowodzono nawet, że za rządów Kaliguli
211 O Agryppie I zob. D.R. Schwartz, Agrippa I:The Lat King of Judaea, Tübingen
1990; J. Ciecieląg, op. cit., s. 110–127; idem, Polityczne dziedzictwo Heroda Wielkiego.
Palestyna w epoce rzymsko–herodiańskiej, Kraków 2002, s. 136–153.
212 Ant. 18, 145–146.
213 Ant. 18, 126, 151–160.
214 Ant. 18, 166–204; BI 2, 178–180.
14103109
1
Judea nie była rzymską prowincją215, choć należałoby zatem zadać py-
tanie, czym w takim razie była? Wydaje się, że mamy tu do czynienia
z czystą spekulacją. Bez wątpienia król miał kontrolę nad życiem re-
ligijnym swoich rodaków, co musiało się przekładać na istotną pozy-
cję w Judei, choć nie oznacza bezpośrednich rządów, które nastąpiły
później216. Agryppa natomiast brał udział w życiu Jerozolimy i Judei,
o czym świadczy chociażby epizod z posągiem Kaliguli. Król przebywał
w swojej domenie dość krótko, bo tylko do roku 39 po Chr., zajmując
się głównie przejmowaniem pod swoje rządy dawnej tetrarchii Filipa.
Znane nam inskrypcje dowodzą, że jego główną troską było podjęcie
kroków przeciwko bandom rabusiów o zwierzęcych zwyczajach, którzy
ukrywali się w jaskiniach, wywołując poważne lokalne niepokoje217.
Głównym terenem ich działania było Trachonitis, pełne dogodnych
do ukrycia się jaskiń. O arabskich rabusiach wspominają też autorzy
antyczni, m.in. Strabon pisał o chłopach z Batanei gnębionych przez
bandytów, mających swoje siedziby w Auranitis i Trachonitis218.
Domena Agryppy I została powiększona w 39 r. po Chr. o Gali-
leę i Pereę, tetrarchię Antypasa. Zasadniczą zmianę przyniosła śmierć
Kaliguli w styczniu 41 r. po Chr., bowiem Agryppa odegrał kluczo-
wą rolę w objęciu władzy cesarskiej przez Klaudiusza219. Nowy cesarz
nadał swemu przyjacielowi Judeę i Samaritis, co oznaczało likwidację
rzymskiej prowincji. Tym samym wnuk Heroda Wielkiego władał tery-
torium porównywalnym z królestwem swego dziadka. Józef Flawiusz
podaje, iż nowy król Judei przyczynił się w tym czasie (w 41 i 42 r. po
Chr.) do wydania przez Klaudiusza dwóch edyktów zabezpieczających
prawa Żydów w Aleksandrii i całej diasporze220. Zauważmy, iż niektórzy
badacze starają się generalnie kwestionować szczególną przychylność
Klaudiusza wobec Żydów, a co za tym idzie, kwestionują autentyczność
obydwu edyktów221 (bardziej kwestionowany jest pierwszy z dokumen-
215 D.R. Schwartz, op. cit., s. 63, 65.

216 Zob. D.R. Schwartz, op. cit., s. 12–13.
217 Zob. B. Isaac, Bandits in Judaea and Arabia, „Harvard Studies in Classical Philo-
logy” 88 (1984), s. 184.
218 Strabon, Geographia 16, 2, 18, 20.
219 Ant. 19, 236 n.; BI 2, 206–213; Kasjusz Dio, Historia Romana 60, 8, 2; D.R.
Schwartz, op. cit., s. 91–92.
220 Ant. 19, 278–291; zob. A. Kasher, The Jews in Hellenistic and Roman Egypt: The
Struggle for Equal Rights, Tübingen 1985, s. 310–326.
221 D.R. Schwartz, op. cit., s. 99–106.
14103109
1
tów). Nie jest wykluczone, iż pierwszy z nich jest tylko streszczeniem

znanego listu cesarza do mieszkańców Aleksandrii222, co do drugiego
zaś, to Agryppa rzeczywiście mógł mieć z nim związek, a więc może
on być autentyczny.
Po powrocie do swojego królestwa jesienią 41 r. po Chr. Agryp-
pa I przeprowadził reorganizację Judei i Samaritis, zapewne podobną
do tych wcześniej przeprowadzonych w tetrarchiach Filipa i Antypa-
sa. W osobie nowego króla mieszkańcy mieli z pewnością do czynie-
nia z władcą wychowanym na wzór hellenistyczny, trudno natomiast
powiedzieć, jak gorliwym był król Żydem. Jest rzeczą bezsporną, iż
demonstrował duże przywiązanie do religii i obyczajów żydowskich
(pamiętajmy przy tym, że w jego żyłach płynęła hasmonejska krew).
Nie bez znaczenia było też zdecydowane angażowanie się w obronę in-
teresów żydowskich w Rzymie223. Agryppa przeprowadził też w swoim
państwie reformy ekonomiczne, których symbolem stało się umorzenie
podatków, utworzenie nowego standardu wagowego dla rynku lokal-
nego oraz nowa emisja monet.
Późną jesienią 41 r. po Chr. doszło do upadku jednego z najbliższych
przyjaciół króla i jednocześnie dowódcy armii, Silasa. Jego następcą
został Aleksas Helkiasz224. Pod koniec tegoż roku Agryppa świętował
swoje urodziny, które wykorzystał do zaaranżowania przyszłych związ-
ków małżeńskich swoich córek. Najstarsza, Berenika, została oddana
Markowi Juliuszowi Aleksandrowi, synowi Aleksandra, alabarchy Alek-
sandrii225. Mariamme przyrzeczono Juliuszowi Archelaosowi, synowi
Helkiasza. Najmłodsza Druzylla musiała jeszcze trochę poczekać, ale
później zdecydowano o jej związku z Epifanesem, synem Antiocha IV
z Kommagene. To małżeństwo nie doszło jednak do skutku.
Na koncie Agryppy I znalazły się też liczne przedsięwzięcia budow-
lane, wśród nich m.in. odrestaurowanie pałaców Heroda Wielkiego
i Hasmoneuszy w Jerozolimie226. Dokończył także budowę tzw. gór-
nego akweduktu, doprowadzającego wodę do stolicy. Najważniejszym
projektem była jednak budowa tzw. trzeciego muru wokół Jerozolimy,
222 N. Kokkinos, op. cit., s. 290, przyp. 91.

223 Ant. 19, 331.
224 Ant. 19, 353.
225 Ant. 19, 277.
226 Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 299; Tacyt, Historiae 5, 8, 1.
14103109
1
która została zakazana przez legata Syrii, C. Vibiusa Marsusa227. Król

Judei odzyskał też królewskie majątki w pobliżu Jerozolimy, a także
w Jerychu, En-Gedi, Jamnii, Samaritis i Idumei, zlikwidowane przez
legata Kwiryniusza po upadku Archelaosa. W kręgu uwagi Agryppy
były też tereny zamieszkane w większości przez ludność pogańską,
gdzie mógł manifestować swoje przywiązanie do kultury hellenistycz-
nej. Za przejaw przychylności wobec hellenizmu można uznać usunię-
cie z urzędu arcykapłana Szymona Kanterasa i mianowanie na jego
miejsce Mattiasa, syna Annasza228. Pamiętajmy jednak, że król miał
przede wszystkim na względzie interes ludności żydowskiej, o czym
świadczy incydent w Dorze, w czasie podróży Agryppy do Cezarei
Nadmorskiej w 42 r. po Chr. Otóż grupa młodych zhellenizowanych
osób pochodzenia fenickiego umieściła podobiznę cesarza Klaudiusza
w synagodze (nasuwa się tu analogia z planami Kaliguli wobec świą-
tyni jerozolimskiej). Czyn ten wywołał gwałtowną reakcję króla Judei,
który natychmiast udał się do Antiochii, gdzie złożył oficjalną skargę
legatowi Publiuszowi Petroniuszowi. Ten udzielił nagany mieszkańcom
Dory, co ułagodziło gniew Agryppy229. Warto przy tym zauważyć, iż
król Judei, wzorując się zresztą na swoim sławnym dziadku, okazywał
swoją pomoc i łaskę wielu miastom syryjskim. Niestety, jakiekolwiek
szczegóły znamy tylko w odniesieniu do rzymskiej kolonii w Berytos,
gdzie Agryppa zbudował teatr, amfiteatr, łaźnie i portyki (Herod Wielki
zbudował tam już gmachy publiczne, portyki, świątynie i place handlo-
we)230. Józef wspomina też o walkach gladiatorów, urządzanych przez
króla w teatrze, brać w nich miało udział 1400 osób (być może był to
wyraz hołdu dla ojca Agryppy, Arystobula I, straconego w Berytos).
Po powrocie z Antiochii Agryppa I przewodniczył w Tyberiadzie
sławnej konferencji królów klienckich Rzymu231, w której uczestni-
czyli: Antioch IV z Kommagene, Sampsigeramus II z Emesy, Kotys
z Armenii Mniejszej, Polemon z Pontu i Herod z Chalkis. Spotkanie
to wywołało natychmiastową reakcję Vibiusa Marsusa, legata Syrii,
227 J. Wilkinson, Ancient Jerusalem: Its Water Supply and Population, „Palestine Explo-
ration Quarterly” 106 (1974), s. 50; BI 2, 218–219; 5, 147–155; Ant. 19, 326–327; Ta-
cyt, Historiae V, 12, 2.
228 Ant. 19, 313–316.
229 Ant. 19, 300–312.
230 Ant. 19, 328, 335–337; BI 1, 422.
231 Vita 9, 27; Ant. 19, 338–342.
14103109
1
który przybył do Tyberiady i nakazał królom natychmiastowy powrót

do swoich królestw. Nietrudno się domyślać, iż rzymski dostojnik oba-
wiał się spisku w celu obalenia rzymskiego panowania na Wschodzie,
co jednak jest mało prawdopodobne232. Mamy tu raczej do czynienia
z przejawem megalomanii Agryppy, który kreował się na przywódcę
klienckich władców.
Agryppa powrócił do Jerozolimy w drugiej połowie 43 r. po Chr.,
a jego pierwszą decyzją była nominacja nowego arcykapłana, którym
został Elionaeus, syn Szymona Kanterasa. Nie możemy wykluczyć, iż
tak częste zmiany na tym urzędzie wskazują na jakieś religijne tarcia,
być może związane z prześladowaniem chrześcijan przez króla Judei.
Każde zaburzenie mogło zostać źle odczytane w Rzymie, dlatego król
kazał stracić Jakuba, syna Zebedeusza, a później aresztować apostoła
Piotra, który miał być stracony po zakończeniu Paschy. Piotrowi udało
się jednak uciec z więzienia. Rzecz ciekawa, że o wydarzeniach tych
nie wspomina Józef Flawiusz, przytaczając w zamian historię o religij-
nym fanatyku Szymonie, krytykującym Agryppę, który jednak został
przez króla uwolniony i obdarowany233. Na początku 44 r. po Chr.
zmarł w Aleksandrii mąż Bereniki, Marek Juliusz Aleksander; młoda
wdowa powróciła więc do Judei, aby wkrótce poślubić swego stryja,
Heroda z Chalkis.
Latem 44 r. po Chr. Agryppa I przybył do Cezarei Nadmorskiej,
aby wziąć udział w święcie dziękczynnym za bezpieczny powrót Klau-
diusza z wyprawy brytyjskiej234. Przed rozpoczęciem święta król wysłu-
chał delegacji Tyryjczyków i Sydończyków, błagających go o pojednanie.
Nie znamy niestety przyczyn sporu króla Judei z miastami tyryjskimi
ani przebiegu samego posłuchania. W drugim dniu święta Agryppa
pojawił się w teatrze, ubrany w niezwykle ekstrawagancki strój i nagle
zaniemógł w tajemniczych okolicznościach 235. Niedługo potem zmarł.
Nie wiemy niestety, jaka to choroba doprowadziła do śmierci króla
Judei. Przypuszczano m.in., że Agryppa został otruty. Problem w tym,
że z relacji Józefa możemy poznać tylko objawy choroby, które mogą
232 D.R. Schwartz, op. cit., s. 137–140.

233 Ant. 19, 332–334; zob. D.R. Schwartz, op. cit., s. 124–130; J.M. Baumgarten,
Exclusions from the Temple: Proselytes and Agrippa I, w: G. Vermes and J. Neusner (eds.),
Essays on Honour of Y. Yadin, Totowa 1982, s. 215–225.
234 Dz 12, 20–21.
235 Ant. 19, 343–350.
14103109
1
być różnie interpretowane, nie wykluczając zresztą otrucia. W każdym

razie, najważniejszą konsekwencją śmierci Agryppy I była decyzja cesa-
rza Klaudiusza o ponownym przekształceniu Judei w rzymską prowin-
cję, głównie ze względu na młody wiek Agryppy II (miał 17 lat).
6. Judea jako rzymska prowincja w latach 44–66 po Chr.
Od roku 44 po Chr. ekwiccy namiestnicy Judei nosili już stale tytuł

prokuratora. Józef Flawiusz informuje, że po śmierci Agryppy I pro-
wincja nie przeszła pod tymczasowy zarząd Vibiusa Marsusa, pozosta-
jącego w nienajlepszych stosunkach ze zmarłym królem, lecz oczeki-
wała na wyznaczenie przez cesarza namiestnika236. Warto zauważyć,
że po roku 44 po Chr. w Judei poświadczona jest nowa kohorta, choć
trudno powiedzieć, czy oznacza to powiększenie garnizonu, bowiem
dowody numizmatyczne wskazują, iż jednostka ta znalazła się w Ju-
dei już wcześniej237. Rzecz ciekawa, iż Klaudiusz rozkazał pierwszemu
prokuratorowi, Kuspiuszowi Fadusowi ukaranie Cezarei Nadmorskiej
i Sebaste, które okazały brak szacunku królowi Judei po śmierci. Re-
krutowane w tych miastach jednostki zostały przeniesione do Pontu.
Mieli je zastąpić żołnierze rekrutowani w Syrii. W końcu jednak za-
grożone oddziały ubłagały cesarza, który cofnął swoją decyzję. Józef
mówi nawet, że była to istotna przyczyna wybuchu powstania w 66 r.
po Chr.238. Generalnie, drugi okres istnienia prowincji Judei to postę-
pujące łamanie porządku i prawa oraz wzrastająca wrogość pomiędzy
Żydami i Rzymianami. Kluczową rolę zaczyna odgrywać partia wo-
jenna, dążąca do wojny za wszelką cenę. Niestety, również w galerii
prokuratorów mamy coraz gorsze postacie, żądne głównie zysku, bez
chęci do współpracy i porozumienia.
Rządy Kuspiusza Fadusa i Tyberiusza Juliusza Aleksandra.
Józef Flawiusz w Bellum Iudaicum stosunkowo dobrze ocenia rządy
dwóch pierwszych prokuratorów, którzy nie ingerowali w zwyczaje
Żydów i utrzymywali lud w pokoju239. Z kolei relacja w Antiquitates
236 Ant. 19, 363.

237 K. Lönnqvist, New Vistas on the Countemarked Coins of the Roman Prefects of Ju
daea, „Israel Numismatic Journal” 12 (1992–1993), s. 56–70.
238 Ant. 19, 364–366.
239 BI 2, 220.
14103109
1
Iudaicae nie jest już tak korzystna240, głównie w odniesieniu do Ku-

spiusza Fadusa (44–46 po Chr.), choć pozostawił on kraj spokojny, nic
nam bowiem nie wiadomo o niepokojach za rządów jego następcy,
Tyberiusza Juliusza Aleksandra (46–48 po Chr.). Ten ostatni, jedyny
namiestnik Judei żydowskiego pochodzenia, musiał być człowiekiem
zdolnym, ponieważ jego udziałem stała się błyskotliwa kariera (w roku
66 po Chr. został prefektem Egiptu i odegrał kluczową rolę w objęciu
władzy cesarskiej przez Wespazjana, za którego panowania był prefek-
tem gwardii pretoriańskiej). Był on synem Aleksandra, brata sławne-
go filozofa Filona z Aleksandrii, a jego rodzina utrzymywała bliskie
kontakty z Agryppą I i jego rodziną. Bez wątpienia kariera w służbie
Rzymu oznaczała konieczność porzucenia rodzimej religii, ale nomi-
nacja Tyberiusza Aleksandra na prokuratora Judei okazał się trafna,
znał on bowiem doskonale obyczaje własnego narodu, dzięki czemu
łatwiej było mu sprawować urząd.
W początkach swojej kadencji Kuspiusz Fadus musiał rozstrzygnąć
zatargi graniczne, które wybuchły po śmierci Agryppy I. Pierwszy
z nich, pomiędzy Żydami z Perei a miastem Filadelfia rozpoczął się
jeszcze za życia króla Judei, który nie zdążył go już rozwiązać. Miesz-
kańcy Perei próbowali rozstrzygnąć spór przy użyciu siły, ale kara Fadu-
sa była umiarkowana, ponieważ prokurator kazał tylko stracić jednego
z przywódców Żydów z Perei, a dwóch innych skazał na wygnanie241.
Spór w każdym razie się zakończył. Na kadencję Fadusa przypadł też
pierwszy wybuch terroryzmu, co miało miejsce w Idumei. Miał on
zresztą charakter rabunkowy, a nie wystąpienia antyrzymskiego. Gra-
sujące bandy rabowały nie tylko Idumeę, ale zapuszczały się również
na terytorium nabatejskie. Rzymianie szybko sobie z nimi poradzili,
a ich przywódca został pojmany i stracony. Z podobnym problemem
zmagał się też Tyberiusz Aleksander, tym razem w Galilei, gdzie graso-
wali synowie Judy Galilejczyka, przywódcy buntu w 6 r. po Chr. W tym
jednak przypadku nie mamy do czynienia z działaniami terrorystycz-
nymi, choć Aleksander kazał aresztować i stracić braci 242.
Okres 44–66 po Chr. to również długa lista fałszywych proroków
i mesjaszy, z których pierwszy, Teodas, pojawił się za rządów Fadusa.
240 Ant. 19, 354–366.

241 Ant. 20, 2–4.
242 Ant. 20, 102.
14103109
1
Zebrał on swoich zwolenników w dolinie Jordanu i obiecał powtórzenie

przejścia Mojżesza przez Morze Czerwone. Nie znamy rezultatu próby,
ale Fadus, który podejrzewał być może jakieś antyrzymskie działania lub
obawiał się niekontrolowanej reakcji egzaltowanego tłumu, wysłał prze-
ciwko niemu oddział jazdy, który dokonał egzekucji Teodasa, wielu jego
zwolenników zabił, a innych aresztował243. Reakcja Rzymian była chyba
nieco przesadzona, choć nie wiemy, czy żołnierze rzymscy ściśle wyko-
nywali rozkazy prokuratora, czy może przekroczyli instrukcje.
Wiosną 45 r. po Chr. Fadus zdecydował o ponownym umieszczeniu
szat arcykapłana w twierdzy Antonia, opierając się być może na zało-
żeniu, iż decyzja Tyberiusza straciła moc prawną z chwilą jego śmierci.
W każdym razie, starszyzna żydowska nie odważyła się na protest, ale
osiągnęła opóźnienie wykonania postanowienia. Postanowienie proku-
ratora wzburzyło jednak ludność do tego stopnia, że legat Syrii, Caius
Cassius Longinus, wysłał ze swojej prowincji dodatkowy oddział, który
miał pilnować porządku w Jerozolimie podczas święta Paschy lub Zie-
lonych Świątek. Legat nie cofnął jednak decyzji Fadusa w sprawie szat,
choć miał takie prawo, zgodził się jednak na przedstawienie sprawy
przez Sanhedryn cesarzowi Klaudiuszowi. Żydzi dostali zgodę na wy-
słanie specjalnej delegacji do Rzymu, gdzie spotkała się ona z pomocą
i protekcją Agryppy II. Cesarz przychylił się do prośby Żydów, ale wy-
raźnie zaznaczył, że zawdzięczają to przede wszystkim wstawiennic-
twu młodego prawnuka Heroda Wielkiego. Klaudiusz skierował też
ciepły list do Sanhedrynu244. Przy okazji, wykorzystując przychylność
cesarską dla Żydów, Herod z Chalkis, brat Agryppy I, poprosił o pra-
wo do mianowania arcykapłanów, które po śmierci Agryppy przeszło
ponownie na namiestników Judei oraz o ogólne zwierzchnictwo nad
świątynią jerozolimską. Cesarz wyraził zgodę i aż do momentu wy-
buchu pierwszego powstania prawo mianowania arcykapłanów znaj-
dowało się w rękach najpierw Heroda z Chalkis, a później Agryppy
II. Jest to tym bardziej ciekawe, że żaden z nich nie sprawował bezpo-
średniej kontroli nad Judeą, a terytoria, którymi władali, zamieszkane
były w większości przez ludność pogańską. Pierwszym nominatem He-
roda z Chalkis został Józef, syn Kamei245, krótko przed śmiercią kró-
la zastąpiony przez Ananiasza, syna Nedebeusza, który stał się jedną
243 Ant. 20, 97–98.

244 Ant. 20, 6–9, 11–14.
245 Ant. 20, 15–16.
14103109
1
z najbardziej wpływowych postaci tego okresu246. Po śmierci Heroda

w 48 r. po Chr. królestwo Chalkis otrzymał Agryppa II, który przejął
też nadzór nad świątynią oraz prawo mianowania arcykapłanów. Jego
pierwszym wybrańcem był Izmael, syn Fiabiego.
Na kadencję Tyberiusza Juliusza Aleksandra przypadł w Judei
ciężki głód, którego skutki przynajmniej częściowo złagodziła pomoc
królewskiej rodziny Adiabene, która nieco wcześniej przeszła na juda-
izm247. Królowa Helena przybyła do Jerozolimy z pielgrzymką i widząc
ogrom nieszczęścia natychmiast zorganizowała import żywności z Cy-
pru i z Egiptu. W ślady matki poszedł król Izates, który przysłał znacz-
ne sumy pieniędzy, dzięki którym pomoc kontynuowano, aby w końcu
zażegnać klęskę głodu248.
Rządy Wentidiusza Kumanusa. Wraz z objęciem namiestnictwa
przez Wentidiusza Kumanusa (48–52 po Chr.) w Judei rozpoczął się
gwałtowny wzrost niepokojów, które ostatecznie doprowadziły do wy-
buchu wojny. Podobnie jak za rządów Piłata doszło do dwóch epizo-
dów, które doprowadziły do otwartego protestu Żydów. Tym razem
zostały one jednak sprowokowane przez rzymskich żołnierzy. Dodać
jeszcze trzeba konflikt z Samarytanami, który doprowadził do odwo-
łania Kumanusa.
Pierwszy epizod miał miejsce w Jerozolimie w czasie święta Paschy,
kiedy to żołnierze rzymscy tradycyjnie objęli posterunki na dachach
portyków okalających świątynne dziedzińce. Wtedy to jeden z żoł-
nierzy zachował się nieprzyzwoicie wobec pielgrzymów. Wywołało to
oburzenie tłumu, co więcej, część pielgrzymów oskarżyła Kumanusa
o podżeganie do tego czynu, co zdaje się wskazywać na nienajlepsze
stosunki z ludnością żydowską. W każdym razie wezwano go do uka-
rania winnego. Prokurator zaapelował o spokój, jednak rozgniewany
tłum zaczął rzucać w żołnierzy kamieniami, wobec czego wysłał posił-
ki na teren samego okręgu świątynnego. W efekcie paniki wielu Żydów
poniosło śmierć249. Wina samego Kumanusa za zaistniałą sytuację jest
246 Ant. 20, 103–104.

247 Ant. 20, 17–48; zob. J. Ciecieląg, Konwersja królewskiego domu Adiabene na ju-
daizm, w: Hortus Historiae. Księga pamiątkowa ku czci profesora Józefa Wolskiego w set-
ną rocznicę urodzin, pod red. E. Dąbrowy, M. Dzielskiej, M. Salamona, S. Sprawskiego,
Kraków 2010, s. 331–339.
248 Ant. 20, 49–53, 101; por. Dz 11, 28–30.
249 Ant. 20, 105–112; BI 2, 223–227.
14103109
1
mało prawdopodobna, a użycie wojska w czasie święta było zwyczajo-

wym krokiem praktykowanym od chwili powstania prowincji. Zauważ-
my, że nawet Józef Flawiusz zrzuca całą winę na rzymskiego żołnierza,
choć oczywiście prokurator ponosił odpowiedzialność za zachowanie
swoich podwładnych i w tym sensie był współodpowiedzialny za śmierć
żydowskich pielgrzymów. Być może incydent ten przyczynił się także
do wzmożenia działań terrorystycznych w prowincji 250.
Jakiś czas później w pobliżu Bethoron terroryści obrabowali cesar-
skiego niewolnika, co zmusiło Kumanusa do wysłania wojska, które
splądrowało wioski w pobliżu miejsca napadu (niewykluczone zresz-
tą, że były one bazami ekstremistów). Aresztowano też ich starszyznę.
Całe zajście mogło się w ten sposób zakończyć, ale jeden z żołnierzy
skradł zwój Tory z synagogi, podarł go i spalił na oczach mieszkańców,
używając przy tym niewybrednych bluźnierstw. Spalenie słowa Bożego
nie mieściło się w głowie żadnego Żyda (zużyte zwoje przechowywa-
no w genizah)251, dlatego akt ten był niesłychanym przejawem głupoty
i braku rozwagi, tym bardziej iż możemy przypuszczać, że żołnierze
rzymscy mieli wyraźny zakaz naruszania żydowskich uczuć religijnych.
Na wieść o tym wyjątkowym świętokradztwie tłumy Żydów ruszyły
do Cezarei Nadmorskiej, żądając od prokuratora ukarania winnego.
Żołnierz rzeczywiście został aresztowany (zauważmy, że złamał też
rozkazy) i ścięty w obecności Żydów, co doprowadziło do pewnego
uspokojenia wzburzonych nastrojów252. Warto przy tym zwrócić uwa-
gę, iż stracony żołnierz złamał również prawo rzymskie, które otaczało
ochroną zwoje zgromadzone w synagogach.
Wkrótce po tym incydencie, w 51 r. po Chr., doszło do wybuchu
konfliktu pomiędzy Żydami i Samarytanami, po tym jak mieszkańcy
samarytańskiej wioski napadli na galilejskich pielgrzymów, podróżują-
cych do Jerozolimy równiną Ezdrelon i wielu z nich zabili253. Nietrud-
no się domyślić, iż władze Galilei zażądały od Kumanusa zadośćuczy-
nienia, prosząc o dokładne zbadanie sprawy. Prokurator zignorował
jednak tę prośbę, najwyraźniej nie będąc świadom powagi sytuacji. Co
więcej, pojawiły się pogłoski, że Samarytanie przekupili namiestnika.
Wkrótce wieści o napadzie dotarły do Jerozolimy. Sanhedryn wzy-
250 E.M. Smallwood, The Jews under Roman Rule, op. cit., s. 264.
251 bShab. 115a-116a; Tos. Shab. XIII, 5.
252 Ant. 20, 113–117; BI 2, 228–231.
253 Ant. 20, 118; BI 2, 232.
14103109
1
wał do zachowania spokoju, jednak Galilejczycy wzywali Żydów do

pochwycenia za broń i wymierzenia sprawiedliwości na własną rękę,
skoro nie potrafią tego zrobić Rzymianie. Wielu zbrojnych ruszyło na
północ, bez żadnego planu, zorganizowania i dowódców. W końcu
znaleźli się dwaj ekstremiści, którzy z ochotą objęli dowództwo nad
rozgorączkowanym tłumem i uderzyli na liczne samarytańskie wioski
i stolicę toparchii, które zostały spalone. Kumanus nareszcie podjął
działania i z pięcioma kohortami oraz samarytańskimi ochotnikami
wyruszył przeciwko połączonym siłom żydowsko–galilejskim. W nie-
wielkiej potyczce wielu z tych ostatnich zostało zabitych, inni dostali
się do niewoli. Ci, którzy ocaleli, rozproszyli się na wezwanie Sanhe-
drynu, który obawiał się pogorszenia sytuacji kraju. Co ciekawe, Tacyt
obarczył winą za te wydarzenia wyłącznie Kumanusa, którego oskarżył
nawet o współpracę z terrorystami254. Niestety, jeden z przywódców
terrorystów ocalał i przez następne lata nękał całą Judeę napadami 255.
Dość tajemnicze po całym zajściu było odwołanie się Samarytan
do legata Syrii, Gajusza Ummidiusza Kwadratusa, który przecież mógł
odkryć ich rolę w incydencie, co zresztą się stało. Z kolei delegacja ży-
dowska przedstawiła legatowi swoją wersję wydarzeń, obarczając przy
tym winą za konflikt Kumanusa, który nie ukarał samarytańskich za-
bójców. Po wysłuchaniu obu stron Kwadratus zachował się w bardzo
niestandardowy sposób, ponieważ udał się osobiście do Samaritis, aby
przeprowadzić śledztwo, na którego czas wyłączył tę część prowincji
spod jurysdykcji prokuratora Judei. Tymczasową władzę nad Samaritis
objął cesarski wyzwoleniec Tyberiusz Klaudiusz Feliks, brat Pallasa,
jednego z najbardziej wpływowych ministrów cesarza Klaudiusza256.
Legat Syrii doszedł do wniosku, że główną winę za incydent ponoszą
Samarytanie, ale jednocześnie uznał, że samowola Żydów i Galilej-
czyków była próbą antyrzymskiej rewolty. W konsekwencji, stracono
kilku Samarytan, jak i kilku Żydów. Następnie Kwadratus udał się do
Lyddy, gdzie odkrył dalsze plany rebelii i kazał stracić przywódców257.
O całej sprawie został oczywiście poinformowany cesarz, do Rzymu
został również odesłany Kumanus wraz z przedstawicielami obydwu
zwaśnionych stron. Legat Syrii najwyraźniej obarczył przed cesarzem
254 Ant. 20, 119–123; BI 2, 233–238; Tacyt, Annales 12, 54.

255 Ant. 20, 124; BI 2, 238.
256 Tacyt, Annales XII, 54.
257 Ant. 20, 125–131; BI 2, 239–242.
14103109
1
winą Żydów, bowiem na czele żydowskiej delegacji stali dwaj byli ar-
cykapłani, Ananiasz i Jonatan oraz dowódca straży świątynnej, numer
dwa w hierarchii, wszyscy trzej zostali zakuci w kajdany. Sam Kwadra-
tus udał się do Jerozolimy na święto Paschy, po czym zostawił Judeę
w rękach Feliksa, który miał sprawować tam rządy do czasu wyznacze-
nia przez cesarza nowego namiestnika258.
W samym Rzymie Kumanus i Samarytanie zapewnili sobie popar-
cie cesarskiego consilium i wyzwoleńców, ale Żydzi mieli wpływowe-
go adwokata w osobie Agryppy II, cieszącego się osobistą przyjaźnią
Klaudiusza. To dzięki niemu delegacja żydowska uzyskała poparcie
cesarzowej Agryppiny Młodszej. Nietrudno się też domyślić, że swą
pomoc zaoferował brat Feliksa, Pallas, skądinąd sprzymierzeniec ce-
sarzowej. To dzięki niej doszło do oficjalnego posłuchania, któremu
chcieli zapobiec Kumanus i Samarytanie. Agryppa zdołał przekonać
cesarza o winie drugiej strony, który kazał stracić trzech Samarytan,
a Kumanusa skazał na wygnanie. Tak więc Żydzi wyszli z całej sprawy
obronną ręką, a zakuci w kajdany byli arcykapłani będą jeszcze odgry-
wać ważną rolę w wydarzeniach w Judei. Gdyby jednak nie interwen-
cja Agryppy, los Żydów mógłby być różny. W każdym razie atmosfe-
ry podejrzeń i braku zaufania nie dało się już cofnąć259. Wkrótce po
posłuchaniu Klaudiusz mianował Feliksa nowym prokuratorem Judei.
Co ciekawe, Józef Flawiusz podaje, iż o nominację tę prosił były arcy-
kapłan Jonatan260, co oznacza chyba, że Feliks dał się w czasie swoich
tymczasowych rządów poznać z dobrej strony. Swój udział miał też
zapewne Pallas, bowiem mianowanie byłego niewolnika na tak wysoki
urząd w administracji prowincjonalnej było rzeczą bez precedensu 261.
Rządy ostatnich prokuratorów: Feliksa, Porcjusza Festusa, Luk-
cejusza Albinusa i Gesjusza Florusa. Kadencje ostatnich czterech
prokuratorów to coraz głębsze pogrążanie się prowincji w anarchii,
okres nieustannych konfliktów wśród Żydów i z Rzymianami. Nie bez
znaczenia był też fakt, że namiestnikami zostawały kompletne mierno-
ty, które często same zaogniały sytuację.
258 Ant. 20, 131–133; BI 2, 243–244.

259 Ant. 20, 134–136; BI 2, 245–246.
260 Ant. 20, 162.
261 Jedynym wyzwoleńcem, poza Feliksem, w okresie rządów dynastii julijsko–klau-
dyjskiej, który został namiestnikiem prowincji, był Hiberus, tymczasowy prefekt Egiptu
w roku 32 po Chr.; Kasjusz Dio, Historia Romana LVIII, 19, 6.
14103109
1
Tyberiusz Klaudiusz Feliks był prokuratorem przez sześć lub sie-

dem lat (52–58/59 po Chr.), choć jego kadencja wygasła ze śmiercią
Klaudiusza w 54 r. po Chr. Cesarz Neron pozostawił go jednak na
stanowisku, choć był wrogiem Pallasa, głównie z powodu jego sojuszu
z Agryppiną Młodszą, matką cesarza. Tacyt podaje, że ze względu na
wpływy brata Feliks mógł w Judei robić wszystko, i że zachowywał
się jak okrutny tyran o mentalności niewolnika262. Inny pogląd pre-
zentowali oskarżyciele św. Pawła, którzy chwalili prokuratora za spo-
kój w prowincji i działania przeciwko człowiekowi, którego uważali
za burzyciela porządku263. Dla Józefa Flawiusza namiestnik był po
prostu nieudolny. W każdym razie, jedynym znanym nam złamaniem
Prawa Mojżeszowego przez Feliksa było poślubienie Druzylli, szesna-
stoletniej córki Agryppy i siostry Agryppy II, której mężem był Azi-
zus, król Emesy264. Związek ten nie mógł zyskać aprobaty pobożnych
Żydów, choć nic nam nie wiadomo o jakichkolwiek otwartych prote-
stach. Skądinąd Druzylla mogła odegrać pozytywną rolę, bowiem jej
wiedza o obyczajach i religii żydowskiej pozwoliły zapewne uniknąć
prokuratorowi drażnienia uczuć religijnych Żydów. Interesowało go
też chrześcijaństwo265. Po odwołaniu przez Nerona delegacja żydow-
ska z Cezarei Nadmorskiej wysunęła wobec Feliksa oskarżenia o błędy
popełnione wobec Żydów. Był to zresztą efekt lokalnego sporu żydow-
skich i greckich mieszkańców Cezarei, którego prokurator nie potrafił
rozwiązać.
W 53 r. po Chr. Agryppa II otrzymał od cesarza Klaudiusza byłą
tetrarchię Filipa, co miało poważny wpływ na zacieśnienie kontak-
tów z Judeą266. Możemy się tylko domyślać, że nie był on zadowolony
z małżeństwa Druzylli z prokuratorem Feliksem, choć nic nam nie
wiadomo o jakimś ewentualnym sporze na tym tle. Warto jednak za-
uważyć, że Agryppa II i jego siostra Berenika stali się częstymi gość-
mi w Jerozolimie dopiero po objęciu namiestnictwa przez Porcjusza
Festusa267. Jak już wspominaliśmy, najważniejszym problemem rzym-
skich prokuratorów po roku 52 po Chr. był stały wzrost radykalnego
262 Annales 12, 54, 1.

263 Dz 24, 2.
264 Ant. 20, 139–143.
265 Dz 24, 22–26.
266 Ant. 20, 138; BI 2, 247.
267 Dz 25, 13n.
14103109
1
ruchu nacjonalistycznego, połączonego z coraz dotkliwszymi działa-

niami terrorystycznymi. Walkę z terrorystami rozpoczął od sukcesów
Feliks, który pojmał i ukrzyżował wielu z nich (również ich zwolenni-
ków). Najważniejszy był Eleazar, jeden z dwóch organizatorów ataku
Żydów na Samarytan (zob. wyżej), którego pojmano dzięki zasadzce
lub zdradzie i odesłano do Rzymu na proces268. Wkrótce terroryści
ponownie się uaktywnili, zmieniając jednak taktykę. W Jerozolimie
zaczęli się pojawiać tzw. sicarii, przebrani za pielgrzymów ze sztyletami
pod ubraniami, wtapiali się w tłum i zabijali wrogów nawet na terenie
świątyni. Ich pierwszą ofiarą stał się były arcykapłan Jonatan, ten sam,
który prosił o mianowanie Feliksa prokuratorem Judei. Józef podaje
w Antiquitates, iż zabójstwa tego dokonano z inspiracji samego Felik-
sa, ponieważ nie mógł on już ścierpieć ciągłych napomnień ze strony
eksarcykapłana269. Z kolei w Bellum Iudaicum nie ma mowy o udziale
Feliksa w całej sprawie, a morderstwo przedstawione jest jako sponta-
niczny czyn partii wojennej270. Niezależnie od stanu faktycznego trze-
ba pamiętać, że Jonatan był ważnym przedstawicielem partii prorzym-
skiej, tak więc atak na niego był dla terrorystów czymś naturalnym.
Jego śmierć doprowadziła do rozciągnięcia działań sicarii na cały kraj.
Prokurator Feliks musiał się też uporać z całym wysypem fałszy-
wych proroków i mesjaszy. Żołnierze rzymscy otrzymali rozkaz rutyno-
wego rozpędzania tłumów, gromadzonych przez owych oszustów, któ-
rzy obiecywali koniec rzymskiego panowania. Prokuratorowi chodziło
oczywiście o zapobieżenie niekontrolowanym reakcjom tłumu, które
mogły doprowadzić nawet do wybuchu buntu271. Najgroźniejszym
w galerii fałszywych mesjaszy okazał się Żyd z Egiptu, który poprowa-
dził swoich zwolenników na Górę Oliwną. Tam zaproponował swemu
rywalowi, Jozuemu, zburzenie murów Jerozolimy, zdobycie miasta, po-
konanie rzymskiego garnizonu i obwołanie siebie królem. Feliks prze-
rwał zgromadzenie siłą, zabijając wielu uczestników, a innych biorąc
do niewoli. Niedoszły mesjasz uciekł, niezamierzonym zaś powodem
zamieszek w świątyni stał się św. Paweł, którego dowódca Antonii ka-
zał aresztować pod pretekstem, iż jest owym agitatorem z Egiptu272.
268 Ant. 20, 160–161; BI 2, 253.

269 Ant. 20, 162–164.
270 BI 2, 256.
271 Ant. 20, 167–168; BI 2, 258–260.
272 Ant. 20, 169–172.
14103109
1
Niestety, w miarę zaostrzania się sytuacji, polityczni i religijni fanatycy

połączyli swoje siły, plądrując już nie tylko majątki osób o prorzym-
skim nastawieniu, ale palili i grabili wioski, które odmówiły poparcia
antyrzymskiej kampanii273.
Uczestnikiem owych niepokojących wydarzeń stał się też św. Paweł,
którego tożsamość komendant Antonii szybko odkrył. Ponieważ jed-
nak nastrój tłumu był groźny, postanowił zatrzymać apostoła w areszcie
dla jego własnego bezpieczeństwa do momentu rozpatrzenia sprawy
przez Sanhedryn274. Już po pierwszym przesłuchaniu wrogowie Pawła
postanowili go zabić w drodze z Antonii do sądu, co skądinąd zdaje
się sugerować udział sicarii w spisku. Na szczęście spisek został wykry-
ty i komendant Antonii postanowił przenieść Pawła z Jerozolimy do
Cezarei Nadmorskiej, gdzie sprawę miał osobiście zbadać prokurator
Feliks. Apostoł jako obywatel rzymski dostał całkiem pokaźną eskortę
w sile prawie pięciuset ludzi. Większość z nich dotarła jednak tylko
do Antipatris, a do Cezarei dotarli tylko nieliczni, co może świadczyć
o tym, iż droga wzdłuż wybrzeża była wolna od działań terrorystów275.
Paweł pozostawał w więzieniu przez kolejne dwa lata aż do końca ka-
dencji Feliksa, choć właściwie trudno stwierdzić, jaki był stosunek pro-
kuratora do apostoła. Być może nie bardzo wiedział, co począć z więź-
niem, albo też – jak głosiła plotka – czekał na łapówkę, aby uwolnić
Pawła276. Po objęciu urzędu przez Festusa Sanhedryn rozpoczął nacisk
na namiestnika, aby przenieść sprawę Pawła z powrotem do Jerozo-
limy, choć tak naprawdę chodziło o zabicie go w drodze powrotnej.
Prokurator zdecydował jednak o przesłuchaniu apostoła w Cezarei,
w trakcie którego ten odwołał się do cesarza Nerona277.
Następcą Feliksa został Porcjusz Festus (58/59–62 po Chr.), który
zmarł w trakcie kadencji. Józef Flawiusz wypowiada się o nim sto-
sunkowo pochlebnie, choć podjęte przez niego próby uspokojenia sy-
tuacji w kraju spełzły na niczym. Wkrótce po przybyciu do prowin-
cji nowy prokurator podjął pewne próby uspokojenia sytuacji, orga-
nizując kampanię przeciwko kolejnym ruchom pseudomesjańskim.
Sukces był jednak tylko połowiczny, choć wystraszone lokalne władze
273 BI 2, 264–265; Ant. 20, 172.

274 Dz 22; 23, 10.
275 Dz 23.
276 Dz 24.
277 Dz 25, 4–12.
14103109
1
żydowskie podjęły nawet współpracę z Rzymianami w zwalczaniu

terrorystów278.
Do dalszego zaognienia doszło za namiestnictwa Lukcejusza Albi-
nusa (62–64 po Chr.)279, który według Józefa nie cofał się przed żadną
niegodziwością, zagarniał dla siebie majątki prywatnych osób i wyłu-
dzał pieniądze pod pozorem podatków. Brał też łapówki za uwalnianie
terrorystów, nie reagował także na działania rewolucjonistów i ban-
dytów. Doszło do tego, że ich ofiary bały się występować o jakąkol-
wiek formę zadośćuczynienia280. Nieco lepszą ocenę Albinusa możemy
znaleźć w Antiquitates, gdzie Józef wyraźnie mówi o podejmowanych
przez prokuratora próbach uporania się ze wzrastającymi niepokojami,
choć w końcu stracił jakąkolwiek kontrolę nad sytuacją 281. Wydaje się,
że ten właśnie obraz jest bliższy prawdzie. Również Albinus przedsię-
wziął kampanię przeciwko sicarii i, co ciekawe, osiągnął sukces w ta-
kim stopniu, iż Jerozolimę u schyłku 62 r. po Chr. można było określić
jako miasto spokojne i dobrze prosperujące. Niestety, do terrorystów
przyłączyło się dwóch krewnych Agryppy II, których królewskie po-
chodzenie przyciągało nowych zwolenników282. Dodatkowo sykariu-
sze znaleźli sposób na wyciąganie swych współtowarzyszy z rzymskich
więzień, być może przy udziale arcykapłanów.
Do końca lat pięćdziesiątych I w. po Chr. żydowscy arcykapłani po-
zostawali z Rzymianami w dobrych stosunkach, co oczywiście brało
się z faktu, iż na urząd ten powoływano wyłącznie ludzi przychylnie
nastawionych do rzymskiej administracji. Arcykapłani, jako ducho-
wi przywódcy narodu, posiadający w związku z tym również pewne
znaczenie polityczne, stanowili rodzaj pomostu między ludnością ży-
dowską a władzami rzymskimi. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że
nie wszyscy arcykapłani byli entuzjastycznymi zwolennikami Rzymu,
prezentowali raczej realistyczną politykę, odwrotnie niż ugrupowania
radykalne. Ich głównym celem stało się niedopuszczenie do wybuchu
antyrzymskiej rewolty, która nie miała żadnych szans powodzenia. Na-
wet jednak ci lojalni dostojnicy zaczęli w końcu zajmować coraz bar-
dziej krytyczną pozycję wobec rzymskich poczynań w Judei.
278 Ant. 20, 185, 188; BI 2, 271, 273.

279 Ant. 20, 197.
280 BI 2, 272–277.
281 Ant. 20, 197, 204–210, 213–215.
282 Ant. 20, 214.
14103109
1
Jeden z pierwszych epizodów z udziałem arcykapłanów został nie-

świadomie sprowokowany przez Agryppę II. Za kadencji Porcjusza
Festusa król spożywał posiłki w pokoju po wschodniej stronie pałacu
Hasmoneuszy (przypomnijmy, iż pałac Heroda Wielkiego pełnił rolę
rezydencji namiestników rzymskich). Wybór tego pomieszczenia nie
był przypadkowy, ponieważ jego okna dawały widok na świątynię;
król zapewne chciał dokładnie wiedzieć, co dzieje się na jej terenie.
Przeciwko tej praktyce szpiegowania świętych obrzędów zaprotesto-
wał Sanhedryn, podnosząc jednocześnie zachodni mur wewnętrznego
dziedzińca, aby przywrócić odosobnienie obrzędów. Problem jednak
w tym, że uniemożliwiło to obserwację również rzymskim żołnierzom,
usytuowanym na dachach zachodniego portyku. Prokurator Festus na-
kazał więc zniszczenie nadbudowanego muru283. Sanhedryn wraz z ar-
cykapłanem Izmaelem replikowali, że dodatkowy fragment muru jest
teraz częścią świątyni, więc jego zburzenie byłoby świętokradztwem.
Władze żydowskie poprosiły więc o rozstrzygnięcie sporu cesarza
Nerona. Do Rzymu udała się delegacja z arcykapłanem, skarbnikiem
świątynnym i dziesięcioma innymi osobami. Dzięki wstawiennictwu
Poppei Sabiny cesarz zezwolił na pozostawienie nadbudowanego frag-
mentu muru284. Cesarzowa zatrzymała jednak w Rzymie arcykapłana
i skarbnika, pozornie jako zakładników, choć tak naprawdę chodziło
o umożliwienie Agryppie II wyznaczenia na urząd arcykapłana czło-
wieka bardziej uległego niż Izmael285.
Po śmierci prokuratora Festusa Agryppa II mianował nowego arcy-
kapłana, którym został Annasz, najmłodszy z pięciu synów arcykapłana
Annasza, nominata legata Kwiryniusza w 6 r. po Chr. Wykorzystał on
nieobecność namiestnika (Albinus nie dotarł jeszcze do swej prowincji),
aby zaatakować Kościół jerozolimski, pozbawiony chwilowo rzymskiej
protekcji. Zwołał zebranie Sanhedrynu i postawił w stan oskarżenia
wielu chrześcijan ze św. Jakubem Sprawiedliwym, przyrodnim bratem
Jezusa i głową gminy jerozolimskiej, na czele. Zastosowano wobec nich
saducejski kodeks karny i skazano na śmierć286. Nietrudno się domy-
ślić, iż ta nieprzemyślana manifestacja niezależności spotkała się z do-
283 Ant. 20, 189–193.

284 Ant. 20, 193–195; zob. E.M. Smallwood, The Alleged Jewish Tendencies of Poppea
Sabina, „The Journal of Theological Studies” 10 (1959), s. 329–335.
285 Ant. 20, 195–196.
286 Ant. 20, 200.
14103109
1
brym przyjęciem ekstremistów, czego nie można powiedzieć o kołach

umiarkowanych, którzy odcięli się od całej awantury, dowodząc przed
Albinusem i Agryppą, że Annasz działał samowolnie. Nowy prokura-
tor, na spotkanie z którym udali się faryzeusze, jeszcze w trakcie drogi
z Aleksandrii wysłał do arcykapłana list grożąc karą, zaś Agryppa II
usunął go z urzędu (zauważmy, że sam wyrok na chrześcijan nie był
kwestionowany, chodziło tylko o samowolne zwołanie Sanhedrynu bez
zgody prokuratora)287.
Kolejne kłopoty pojawiły się krótko przed odwołaniem Feliksa, kie-
dy to wybuchła otwarta wojna pomiędzy rodzinami arcykapłańskimi
a świecką arystokracją, której przyczyn niestety nie znamy. Co cie-
kawe, arystokratów poparli niżsi kapłani, wobec których arcykapłani
stosowali sankcje ekonomiczne, polegające na utrudnianiu zbierania
dziesięciny, a co za tym idzie, zmuszając ich do posłuszeństwa wid-
mem głodu. Podobna sytuacja miała miejsce za namiestnictwa Albi-
nusa, kiedy to główną rolę odgrywał były arcykapłan Ananiasz, syn
Nedebeusza, który nawet przekupił prokuratora i aktualnie urzędu-
jącego arcykapłana, aby przymknęli oczy na jego nieprawości (nie jest
wykluczone, że Józef dwukrotnie napisał o tym samym wydarzeniu)288.
W gruncie rzeczy doszło do wojny arystokratycznych gangów, a walkę
toczyli już nawet urzędujący i byli arcykapłani289. Przy tym Ananiasz
nie szczędził własnych pieniędzy, aby podsycać nastroje, choć nie do
końca wiemy, po której stronie się opowiadał.
Jeszcze gorsze skutki wywołał skandal, sprowokowany ponownie
przez Ananiasza. Otóż sicarii porwali sekretarza Eleazara, syna byłego
arcykapłana i dowódcy straży świątynnej i użyli Ananiasza jako pośred-
nika. Jego zadaniem miało być przekonanie Albinusa do uwolnienia
dziesięciu zabójców z więzienia. Po ich zwolnieniu sykariusze porwali
osoby z bezpośredniego otoczenia Ananiasza i oczywiście zgodzili się
je uwolnić w zamian za kolejne zwolnienia swoich towarzyszy. Nie jest
wykluczone, że były arcykapłan odgrywał tu podwójną rolę i chciał
uzyskać przez swoje pieniądze wpływ na Albinusa, aby uzyskiwać ko-
rzyści dla partii wojennej, której faktycznie sprzyjał 290. Prokurator dał
się niewątpliwie wciągnąć w podejrzane interesy, lecz przed końcem
287 Ant. 20, 201–203.

288 Ant. 20, 180–181.
289 BYoma 18a; Yeb. 61a.
290 Ant. 20, 208–210; BI 2, 409.
14103109
1
kadencji przynajmniej częściowo się zrehabilitował, każąc stracić ludzi

przebywających w więzieniu za przestępstwa zagrożone karą śmierci
i uwolnić tych, przetrzymywanych za błahe przestępstwa.
Warto wspomnieć, że obok kłopotów politycznych Judeę nękały też
problemy ekonomiczne, związane przede wszystkim z zakończeniem
budowy świątyni jerozolimskiej, zapoczątkowanej jeszcze przez Hero-
da Wielkiego w 64 r. po Chr. Dla wielu ludzi było to jedyne źródło
utrzymania, a władze nie były w stanie zapewnić im innej pracy291.
Mimo wszystko starszyzna żydowska poczuwała się do odpowiedzial-
ności i zaproponowała Agryppie II zbudowanie nowego, wyższego por-
tyku wschodniego świątyni. Król odrzucił ten pomysł, ale w zamian
zgodził się na bardziej realistyczny i bardziej potrzebny projekt wybru-
kowania ulic Jerozolimy292. Nie wiemy, w jakim stopniu zamierzenie to
zostało zrealizowane, tym bardziej że zapadły się fundamenty części
budynków świątynnych. Odbudowa nie została już jednak ukończona
przed wybuchem wojny.
Ostatnim prokuratorem Judei przed wybuchem wojny został Ge-
sjusz Florus (64–66 po Chr.), który zawdzięczał nominację przyjaźni
z cesarzową Poppeą Sabiną293. Józef Flawiusz w obydwu swych najważ-
niejszych dziełach wystawia Florusowi jak najgorszą ocenę, podając, iż
wręcz obnosił się on z łamaniem praw żydowskich i dopuszczał się
wszelkich możliwych przestępstw. Więcej, był w zmowie z terrorysta-
mi, którzy za udział prokuratora w łupach mieli zagwarantowaną bez-
karność. Większość ekwickich namiestników Judei to byli ludzie nie
najwyższych lotów, często nikczemni i niekompetentni. Jednak nawet
na ich tle Gesjusz Florus jawi się w wyjątkowy sposób jako najgorszy
z nich. W dużym stopniu to jego działalność stała się iskrą, która roz-
paliła wojenną pożogę lat 66–73 po Chr. Florus właściwie nie podjął
żadnej walki z terrorystami, którzy faktycznie rządzili teraz w prowin-
cji, co zmusiło wielu spokojnych mieszkańców do emigracji. Inna spra-
wa, że przywrócenie porządku w Judei leżało już poza możliwościami
militarnymi prokuratora. W każdym razie zarówno Józef Flawiusz, jak
i Tacyt obarczają Florusa winą za wywołanie wojny w Judei 294.
291 Ant. 20, 219.

292 Ant. 20, 220–222.
293 Ant. 20, 252, 257.
294 Ant. 20, 257; Tacyt, Historiae 5, 10, 1.
14103109
1
7. Pierwsze powstanie przeciwko Rzymianom
Wybuch wojny. Wiosną 66 r. po Chr. do Jerozolimy wybrał się na

święto Paschy legat Syrii, Caius Cestiusz Gallus, który zdawał sobie
sprawę z krytycznej sytuacji w Judei. Żydzi wysunęli przeciwko proku-
ratorowi Florusowi szereg oskarżeń, o których zapewne został też po-
informowany Neron w raporcie wysłanym przez Gallusa. Legat nie po-
szedł jednak w ślady swoich poprzedników i nie odesłał prokuratora do
Rzymu, co może sugerować, że oskarżenia miały głównie ogólny charak-
ter, bez wskazania konkretnych przestępstw czy nadużyć. Gallus obiecał
tylko wymusić na Florusie poprawę i powrócił do Antiochii. W każdym
razie, Józef Flawiusz podaje, iż legat był przekonany o dążeniu proku-
ratora Judei do sprowokowania wybuchu powstania, aby odwrócić od
siebie uwagę i zapobiec bezpośredniej skardze Żydów do Rzymu295.
Wybuchu konfliktu nie można już było jednak zatrzymać, potrzeb-
na była tylko iskra zapalna, którą stał się spór dotyczący praw cywil-
nych pomiędzy mieszkańcami Cezarei Nadmorskiej. Port ten został
założony przez Heroda Wielkiego jako miasto na wskroś greckie. Za-
mieszkiwali je również Żydzi, którzy jednak nie posiadali pełni praw
obywatelskich. Ich status był prawdopodobnie taki, jak Żydów w Alek-
sandrii, a więc tworzyli oni politeuma296. Przynajmniej do połowy I w.
po Chr. nie znamy żadnych tarć pomiędzy żydowskimi i greckimi
mieszkańcami Cezarei, stosunki między nimi musiały się więc układać
poprawnie. Sytuacja zmieniła się dopiero za namiestnictwa Feliksa,
kiedy to doszło sporu o isopoliteia, czyli cywilnego statusu wspólnoty
żydowskiej w mieście oraz równości jej praw w stosunku do Greków297.
Oczywiście, możemy zakładać, że pojedynczy Żydzi uzyskiwali pełne
obywatelstwo. Problem w tym, że teraz wszyscy żydowscy mieszkańcy
uznali Cezareę za swoje miasto i domagali się pierwszeństwa przed
ludnością grecką. Nietrudno się domyślić, że ludność żydowska dążyła
do przejęcia władzy nad miastem, bowiem wielkość obydwu społeczno-
ści była porównywalna. Pikanterii sprawie dodaje fakt, iż Żydzi wska-
zywali, że założycielem miasta był Żyd, choć wcześniej kwestionowali
żydowskość Heroda Wielkiego. Zresztą Cezarea pomyślana została
295 BI 2, 280–283; 6, 422–427.

296 Ant. 20, 173; BI 2, 266.
297 Ant. 20, 173, 183.
14103109
1
jako miasto greckie i tylko ludność pogańska miała w nim mieć pełne
prawa298.
Pod koniec kadencji Feliksa spór przerodził się w otwarte walki
uliczne, w których dominowali Żydzi. Lokalne władze dokonywały
aresztowań wśród prowodyrów. Ostatecznie Feliks zdecydował się na
rozwiązanie siłowe, co skończyło się kapitulacją Żydów. Ponieważ jed-
nak przedmiot konfliktu nie został rozwiązany, obydwie strony wysła-
ły delegacje do Rzymu, aby przedstawić spór cesarzowi Neronowi299.
Cesarz rozstrzygnął spór na korzyść Greków, podobno dzięki prze-
kupstwu jednego z cesarskich sekretarzy. W każdym razie władza nad
miastem miała pozostać w pogańskich rękach. Decyzja ta nie mogła
naturalnie zadowolić Żydów, którzy zamierzali wznowić spór. Oni to,
zdaniem Józefa, doprowadzili w końcu do wybuchu wojny, co spro-
wokował błahy z pozoru incydent latem 66 r. po Chr. Jedna synagog
w Cezarei Nadmorskiej sąsiadowała z ziemią pewnego Greka, który
nie chciał jej sprzedać za żadną cenę. Zaczął też wznosić na niej budy-
nek, który zablokowałby wejście do synagogi. Żydowska młodzież pró-
bowała powstrzymać budowę, ale próby te zostały zastopowane przez
Florusa. Wówczas przywódcy gminy żydowskiej w mieście zapropo-
nowali prokuratorowi łapówkę w wysokości ośmiu talentów w zamian
za zakaz budowy. Florus co prawda przyjął pieniądze, ale jedyne, co
zrobił, to kazał dowódcy jazdy pilnować porządku i wyjechał z miasta.
Następnego dnia Żydzi udający się do synagogi na modły szabatowe uj-
rzeli owego Greka parodiującego składanie ofiar w świątyni jerozolim-
skiej. Co więcej, składał on w ofierze ptaki, przewidziane przez Prawo
w przypadku próśb o uzdrowienie trędowatych300. Obelga była więc
tym dotkliwsza. Przybyła jazda rzymska usunęła co prawda ołtarz, ale
Grecy wyraźnie dążyli do konfrontacji, wobec czego Żydzi uciekli za-
bierając ze sobą zwoje Tory z synagogi. Później wysłali dwunastu przy-
wódców ze skargą do Florusa oraz prośbą o pomoc, przypominając mu
przy okazji o łapówce. W odpowiedzi prokurator kazał ich aresztować,
oficjalnie z powodu zabrania zwojów Tory301.
Florus nie miał odwagi, aby pokazać się w Cezarei, posłał nato-
miast do Jerozolimy po siedemnaście talentów ze skarbca świątynnego,
298 E.M. Smallwood, The Jews under Roman Rule, op. cit., s. 286.
299 Ant. 20, 174, 176–178; BI 2, 267–270.
300 Kpł 14, 1–7.
301 BI 2, 285–292.
14103109
1
które miano przeznaczyć na potrzeby administracyjne. Żydzi odebrali

ten krok jako akt wrogości. Ponadto niektórzy zorganizowali uliczną
zbiórkę pieniędzy dla prokuratora302. Po wieściach o tym wyjątkowym
upokorzeniu Florus wysłał do Jerozolimy dodatkową kohortę, która
splądrowała Górne Miasto po odmowie Sanhedrynu wydania organi-
zatorów zbiórki. Żołnierze rzymscy aresztowali też wielu mieszkańców,
których namiestnik kazał wychłostać i ukrzyżować. Co ciekawe, złamał
przy tym rzymskie prawo, bowiem kilku pojmanych Żydów posiadało
rzymskie obywatelstwo (należeli do warstwy ekwickiej). W obronie
aresztowanych interweniowała też królowa Berenika, siostra Agryppy
II, która wypełniała w stolicy ślub nazirejski303.
W obliczu tych dramatycznych wydarzeń arcykapłani stanęli na
czele partii pokojowej, nie chcąc dopuścić do wybuchu wojny. Ich
pierwszym krokiem było przekonanie mieszkańców Jerozolimy do
spokojnego powitania dwóch nowych kohort wysłanych do miasta
przez Florusa. Jednakże na jego wyraźny rozkaz żołnierze rzymscy
przyjęli powitanie z kamiennym milczeniem, co skończyło się słow-
nym znieważeniem namiestnika przez co bardziej krewkich radyka-
łów. W odpowiedzi Rzymianie stłoczyli mieszkańców w bramie, gdzie
wielu znalazło śmierć. W odwecie Żydzi zaatakowali żołnierzy z da-
chów swoich domów. Legioniści byli zmuszeni schronić się w pała-
cu Heroda Wielkiego. Żydowscy ekstremiści przystąpili natychmiast
do burzenia portyków łączących twierdzę Antonię ze świątynią, aby
uniemożliwić ich wykorzystanie przez żołnierzy. Ostatecznie Florus
powrócił do Cezarei, zabierając ze sobą dwie kohorty, jedną zaś pozo-
stawiając w Jerozolimie dla wzmocnienia garnizonu304.
Cestiusz Gallus otrzymał aż trzy, różniące się, raporty o wydarze-
niach w świętym mieście, które wysłali Berenika, Florus oraz Sanhe-
dryn. Legat wysłał do Judei jednego ze swoich oficerów, który miał na
miejscu przekonać się o rzeczywistej sytuacji w prowincji. Oficer ten
spotkał się też w Jamnii z Agryppą II305, którego opinie były ważne dla
wyrobienia sobie oceny stanu rzeczy przez Gallusa. Do Jamnii przybyli
też arcykapłani i przedstawiciele Sanhedrynu z wyrazami uszanowania
dla króla. Po spotkaniu wszyscy udali się do Jerozolimy, gdzie wysłan-
302 BI 2, 293–295.
303 BI 2, 296–315.
304 BI 2, 315–332.
305 BI 2, 309.
14103109
1
nik legata złożył w świątyni ofiarę na znak dobrej woli, przekonując się
przy tym o lojalności Żydów wobec Rzymu i ich nienawiści do Floru-
sa306. Problem w tym, iż Żydzi nie dowierzali Gallusowi, zaczęli więc
naciskać na Agryppę II i arcykapłanów, żeby wysłali delegację ze skar-
gą na Florusa do cesarza. Król miał wątpliwości, ale w gruncie rzeczy
nie miał innego wyjścia. Nominacja nowego prokuratora niczego by
już jednak nie zmieniła, ponieważ partia wojenna otwarcie dążyła do
zbrojnej konfrontacji z Rzymem. Agryppa zdecydował się więc na zwo-
łanie ludu do swojego pałacu, gdzie w płomiennej mowie wzywał do
opamiętania, przekonując, że naród żydowski nie ma żadnych szans
w starciu z takim gigantem, jak Rzym307. Słuchacze wskazywali jed-
nak, że nie występują przeciwko całemu imperium, a tylko przeciwko
Florusowi. Zrezygnowany Agryppa, przekonany o nieuchronnej woj-
nie, powrócił do swojego królestwa.
Wyjazd Agryppy przekreślił ostatnią już chyba nadzieję na zachowanie
pokoju. W połowie lata 66 r. po Chr. banda sicarii pod wodzą Menahe-
ma (prawdopodobnie wnuka Judy Galilejczyka) opanowała twierdzę na
Masadzie, masakrując tamtejszy rzymski garnizon308. W Jerozolimie na-
tomiast Eleazar, dowódca straży świątynnej, doprowadził do przerwania
składania ofiar od obcych, co oznaczało również zaniechanie codzien-
nych ofiar za pomyślność cesarza. Wojna wybuchła309. Żydowskie elity
chciały stłumić powstanie na samym jego początku i poprosiły o przysła-
nie wojsk Agryppę II, jednak 3 tys. jego żołnierzy nie było w stanie ni-
czego skutecznie zdziałać310. Kilka dni później powstańcom udało się też
opanować Antonię i zaczęto oblężenie sił partii pokojowej w pałacu He-
roda Wielkiego. Oddziały Agryppy zostały ostatecznie puszczone wolno,
natomiast jerozolimska kohorta Rzymian schroniła się w trzech wieżach
pałacowych. Po negocjacjach żołnierze mieli być puszczeni wolno, choć
bez broni. Powstańcy jednak wiarołomnie ich wymordowali, zrywając
tym samym jakiekolwiek nadzieje na porozumienie311. Krwawe masakry
na ludności pogańskiej zostały dokonane również w innych miastach Ju-
dei, doszło też do kolejnych rozruchów w Aleksandrii.
306 BI 2, 333–341.
307 BI 2, 344–401.
308 BI 2, 408, 433.
309 BI 2, 409–410.
310 BI 2, 421–429.
311 BI 2, 449–456.
14103109
1
W końcu interwencję podjął Cestiusz Gallus, który z jednym legio-

nem i oddziałami pomocniczymi przybył w październiku 66 r. po Chr.
w pobliże Jerozolimy i podjął nawet próbę ataku na wzgórze świątyn-
ne, które jednak zakończyło się niepowodzeniem. Nagle Cestiusz po-
rzucił operację i rozpoczął odwrót. Nie jest wykluczone, iż zdawał so-
bie sprawę z tego, że ma stanowczo za małe siły, aby podjąć regularne
oblężenie Jerozolimy. W czasie odwrotu jego oddziały zostały zasko-
czone w wąwozie Bet-Choron i poniosły ciężkie straty312. W tej sytuacji
zwolennicy pokoju zamilkli i weszli w skład władz powstańczych, na
czele których stanął arcykapłan Annasz, syna Annasza. Powołano też
dowódców odpowiedzialnych za poszczególne terytoria313. Najtrudniej-
sze chyba zadanie przypadło Józefowi, synowi Matatiasza, późniejszemu
historykowi, który dostał polecenie przygotowania do powstania Gali-
lei. Z powodów czysto geograficznych było rzeczą oczywistą, iż pierw-
szy rzymski atak spadnie właśnie na Galileę. Zwróćmy uwagę, iż ża-
den z wyznaczonych dowódców nie miał jakiegokolwiek doświadczenia
wojskowego. W każdym razie, Józef skupił się głównie na wzmacnianiu
fortyfikacji miast galilejskich, choć w gruncie rzeczy, jako przeciwnik
powstania, nie przykładał się specjalnie do swych obowiązków, co spo-
wodowało nawet skargę jego przeciwników do władz w Jerozolimie. Jego
głównym przeciwnikiem w Galilei był Jan z Gischali, któremu udało się
nawet zorganizować w kilku miastach bunty przeciwko Józefowi.
Cesarz otrzymał wieści o powstaniu i porażce Cestiusza Gallusa
w czasie swojej wizyty w Grecji. Powierzył on zadanie stłumienia po-
wstania doświadczonemu Wespazjanowi, który niezwłocznie udał się
do Antiochii i rozpoczął przygotowania do kampanii. Jego syn, Tytus,
miał przyprowadzić z Aleksandrii legion XV. Wespazjan z własną armią
udał się do Ptolemaidy, gdzie zamierzał czekać na syna. Jednak w mię-
dzyczasie przybyli do niego przedstawiciele Sefforis, którzy poprosili
o zainstalowanie w ich mieście rzymskich żołnierzy, z której to pro-
pozycji rzymski wódz skwapliwie skorzystał, zdobywając bez przelania
jednej kropli krwi bazę do działań przeciwko Galilei314. Po przybyciu
Tytusa siły Wespazjana składały się z legionów V, X i XV, oddziałów
pomocniczych oraz wojsk przysłanych przez królów klienckich, w tym
przez Agryppę II. W końcu, w czerwcu 67 r. po Chr. wojska rzymskie
312 BI 2, 540–555.
313 BI 2, 563–568; Vita 7, 28–29.
314 BI 3, 59.
14103109
1
rozpoczęły oblężenie galilejskiej Jotapaty, gdzie schroniła się armia ga-

lilejska wraz z Józefem Flawiuszem. Po miesięcznym oblężeniu, opisa-
nym przez Józefa, miasto padło, choć sam wódz powstańczy dostał się
do niewoli315. W następnej kolejności, do końca roku zostały zdobyte
m.in. Gischala i Tarichea. W ciągu kilku miesięcy cała Galilea wpadła
w rzymskie ręce.
W dużym stopniu klęska w Galilei doprowadziła do przewrotu
w Jerozolimie, który był przede wszystkim dziełem zelotów pod przy-
wództwem Jana z Gischali. Wymordowali oni praktycznie wszystkich
członków rządu, ale tym, którzy pozostali przy życiu, udało się zorga-
nizować opór i zająć świątynię316, gdzie byli oblegani przez zelotów. Ci
ostatni wezwali na pomoc Idumejczyków, którzy wraz z zelotami urzą-
dzili w mieście polowanie na zwolenników partii pokojowej. W Jerozo-
limie zapanowały rządy terroru i chaosu. Wkrótce jednak Idumejczycy
zdali sobie sprawę, iż padli ofiarą podstępu i zerwali przymierze z zelo-
tami. Wiosną 68 r. po Chr. Wespazjan stopniowo opanował prawie całą
resztę prowincji i przygotowywał się do oblężenia stolicy, kiedy dotarły
do niego wieści o samobójstwie Nerona w czerwcu 68 r. po Chr. Ozna-
czało to zawieszenie wszelkich działań zbrojnych aż do czasu objęcia
władzy przez nowego cesarza Galbę, którego Wespazjan uznał jako
prawowitego władcę, a później Otona. Rzymski wódz wiosną 69 r. po
Chr. kontynuował zacieśnianie pierścienia wokół Jerozolimy, zajmując
coraz to nowe miejscowości. W międzyczasie w Jerozolimie pojawił się
Szymon bar Giora, który miał zostać wysunięty jako przeciwnik Jana
z Gischali. W konsekwencji, Jerozolima była teraz w rękach aż trzech
zwalczających się grup powstańczych.
Śmierć Otona i objęcie władzy cesarskiej przez Witeliusza zmieni-
ło sytuację, bowiem Wespazjan 1 lipca 69 r. po Chr. został obwołany
przez legiony cesarzem317. Ponieważ miał on teraz inne zadania, po
pokonaniu Witeliusza i zabezpieczeniu swej władzy Wespazjan powie-
rzył zadanie stłumienia powstania żydowskiego Tytusowi, który do-
datkowo otrzymał jeszcze legion XII. Wojskom rzymskim pozostało
już tylko oblężenie Jerozolimy, które rozpoczęło się w kwietniu 70 r.
po Chr. Przynajmniej na czas oblężenia zwaśnieni powstańcy zawiesili
swoje spory. Po czterech i pół miesiącach miasto padło, stając się ofiarą
315 BI 3, 145–339.
316 BI 4, 196–207.
317 BI 4, 592–620; Tacyt, Historiae 2, 79–81.
14103109
1
rzezi mieszkańców i zniszczenia318. Najgorsze było jednak to, iż żoł-

nierze rzymscy spalili symbol żydowskości – świątynię, która już nigdy
nie miała zostać odbudowana. Tak skończyły się marzenia o niepodle-
głości, które wskrzeszone zostaną kilkadziesiąt lat później w kolejnych
dwóch powstaniach przeciwko Rzymianom.
318 BI 8, 407, 435.
14103109
1
14103109
1
Część 4
Żydzi w diasporze
14103109
1
14103109
1
Rozdział 1
Żydowska tożsamość w diasporze
Warto zauważyć, że w epoce starożytnej nie było najwyraźniej jed-

nej prostej definicji Żyda, a więc określenie żydowskiej tożsamości nie
było łatwe. Greckie słowo Ioudaios można tłumaczyć zwyczajowo jako
Żyd, ale równie dobrze jako Judejczyk. Żydowskość zależała przede
wszystkim od indywidualnych przekonań poszczególnych osób, ale
wpływ na to mieli też inni Żydzi, jak też poganie. W Judei żydowskość
(a może lepiej judejskość) była dla Żyda w gruncie rzeczy nieuniknio-
na, ale w diasporze mogła już być świadomym wyborem, a więc mogła
być ukrywana lub nie, w zależności od nastawienia pogańskich sąsia-
dów. Idąc ulicą antycznego miasta nie można było właściwie stwierdzić
czy mijany człowiek był Żydem, bowiem niczym się oni właściwie nie
odróżniali od swych sąsiadów. Zauważmy, iż żaden autor antyczny nie
relacjonuje, iż Żydów wyróżniał wygląd, ubiór, mowa, imiona czy zaję-
cia. Tak więc przypominali oni po prostu swoich pogańskich sąsiadów.
Mając więc w starożytności do czynienia z jakąś osobą nie można było
wiedzieć, czy jest to Żyd. Co najwyżej można było mieć do czynie-
nia z poszlakami. Gdy ktoś utrzymywał kontakty z Żydami, mieszkał
w żydowskiej dzielnicy, poślubił Żyda, mówiąc inaczej, integrował się
z Żydami, istniało duże prawdopodobieństwo, że był to Żyd. Podobnie
rzecz miała się w przypadku osoby praktykującej żydowski styl życia.
Mamy tu jednak tylko przypuszczenie, nie pewność. Ponadto nie za-
pominajmy, iż przynajmniej do pewnego momentu przywileje, jakimi
Żydzi cieszyli się w wielu miejscach cesarstwa rzymskiego, przyciągały
pogan, którzy szukali bliskich kontaktów z ludnością żydowską, przyj-
14103109
1
390 Żydzi w diasporze
mując przy tym nierzadko judaizm lub też stosując się do żydowskich
obyczajów. Chodziło tu o to, aby zostać uznanym za Żyda.
Żydowska diaspora w różnych częściach świata antycznego prowa-
dziła życie w nieco odmienny sposób, w zależności od realiów, zacho-
wując jednak zawsze obyczaje przodków. Na jej sytuację miały wpływ
czynniki polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturalne. W sensie
politycznym obserwujemy kontakty Żydów z Babilończykmi, Asyryj-
czykami, Persami, Partami, Aleksandrem Wielkim, jego diadochami,
Ptolemeuszami, Seleucydami, wreszcie z Rzymianami. W sensie spo-
łecznym i ekonomicznym możemy zaobserwować integrację Żydów ba-
bilońskich z miejscowym społeczeństwem, jak też Żydów egipskich,
a w szczególności tych, żyjących w Aleksandrii, ale też późniejsze wy-
obcowanie u schyłku okresu drugiej świątyni. Również sytuacja ekono-
miczna Żydów diaspory była bardzo różna, odzwierciedlając wszystkie
stopnie społeczne i ekonomiczne. W sensie kulturalnym obserwujemy
chyba największą dynamikę, od dużego stopnia zhellenizowania i sym-
patii wobec kultury greckiej po nienawiść i zwalczania wszystkiego,
co greckie. To, co jest tu godne podkreślenia, to zachowanie własnej
tożsamości etnicznej, kulturalnej i religijnej.
Właśnie owa tożsamość i jej zachowanie były najważniejszymi ele-
mentami życia żydowskiej diaspory. W sensie etnicznym tożsamość
diaspory nie była tylko kwestią pochodzenia czy obyczajów, ale raczej
połączeniem tych dwóch elementów. Oczywiście, najprościej można
było zostać Żydem przez urodzenie, choć zdarzały się przypadki całko-
witej asymilacji i porzucania obyczajów przodków, co nie oznaczało, iż
ktoś taki przestawał być Żydem z urodzenia, ale na pewno przestawał
być Żydem w sensie kulturowym. Z drugiej strony, mamy szczególne
przypadki Idumejczyków i Iturejczyków, którzy stali się Żydami, nie
będąc nimi z urodzenia. W każdym razie prawie cała literatura wywo-
dząca się z diaspory podkreśla znaczenie narodu jako nosiciela żydow-
skiej tradycji. Równie ważne jest zwrócenie uwagi, iż autorzy pogańscy
zwracają szeroko uwagę na judaizm jako etniczną jedność. Nałożenie
na wszystkich Żydów Fiscus Iudaicus po zakończeniu pierwszego po-
wstania oznacza, iż Rzymianie utożsamili ich wszystkich z mieszkańca-
mi Judei, których właśnie pokonali. Tak więc Żydzi tworzyli jednolity
Ant. 14, 115; Cycero, De Provinciis Consularibus 5, 10 ; Tacyt, Historiae 5, 4, 1.

J.M. Barclay, Jews in the Mediterranean Diaspora. From Alexander to Trajan (323 BCE
– 117 CE), Edinburgh 1996, s. 407.
14103109
1
Żydowska tożsamość w diasporze 391
ethnos, a ich religia i obyczaje zawsze były postrzegane jako element ich
etnicznej tożsamości. Co ciekawe, odnosiło się to również do prozeli-
tów, którzy po pełnym przejściu na judaizm wyrzekali się praktycznie
własnej tożsamości, przejmując nową tożsamość i stając się członkiem
narodu żydowskiego. Zachowaniu etnicznej jedności służyło też ścisłe
przestrzeganie zakazu mieszanych małżeństw. Nie oznacza to natural-
nie, iż nie zdarzały się małżeństwa z poganami, ale były one niezwykle
rzadkie. Wreszcie, kwestią zasadniczej wagi była edukacja dzieci, któ-
re od najmłodszych lat zaznajamiane były z tradycją przodków, dzięki
czemu kształtowano ich narodową tożsamość.
Zachowaniu tożsamości narodowej w diasporze służyły też przeróż-
ne zachowania społeczne. Dla przykładu wspólne finansowanie budo-
wy synagogi czy innych budynków gminy budowało wspólną więź i po-
czucie przynależności do tej samej wspólnoty etnicznej. Poszczególne
gminy celebrowały też różne święta, przy czym często były to również
lokalne święta, charakterystyczne tylko dla danej społeczności. Ponad-
to obchodzono oczywiście święta narodowe, takie jak Pascha, szabat
i inne. Szczególnie ważne dla budowania tożsamości były zgromadze-
nia szabatowe, wspólne modlitwy i posiłki. Nie bez znaczenia była też
rola podatku świątynnego, czy też może raczej zbieranie funduszy na
potrzeby świątyni jerozolimskiej. Nazwa zresztą nie miała w tym przy-
padku żadnego znaczenia. Nie odgrywało tu też żadnej roli bogactwo
danej wspólnoty czy jej poszczególnych członków, dla których zresztą
był to też ważny akt natury religijnej. Filon z Aleksandrii stwierdza, że
był to rodzaj okupu za duszę.
Znaczenie trudne do przecenienia dla zachowania tożsamości mia-
ły dla diaspory kontakty z Jerozolimą i jej świątynią. Podatek świątyn-
ny nie był jedynym udziałem Żydów diaspory w finansowaniu kultu
świątynnego. Mamy tu do czynienia z licznymi ofiarami i donacjami,
różnej zresztą skali. Ich rozmiar nie miał naturalnie znaczenia. Nie-
zwykle ważne było pielgrzymowanie do Przybytku, co roku w okre-
sie trzech głównych świąt do Jerozolimy zjeżdżały dziesiątki tysięcy
pielgrzymów, którzy przynajmniej raz na jakiś czas mogli być bliżej
Boga i ojczystego kraju. Niełatwo jest odpowiedzieć, jak wielkie zna-
czenie Judea miała w oczach Żydów diaspory, ale wydaje się, iż cią-
Kasjusz Dio, Historia Romana 37, 17, 1–2.

Filon z Aleksandrii, Specialibus Legibus 1, 77–78.
14103109
1
gle żywa była tam nadzieja na powrót z wygnania do ziemi przodków,

chociaż trzeba przyznać, iż niekoniecznie dowodzi to poczucia korze-
ni w Judei. Filon z Aleksandrii broni nawet prawa Żydów z diaspory
do uznawania zamieszkanych przez nich terenów jako ziemi ojców.
Dla zachowania tożsamości równie ważne były kontakty pomiędzy
poszczególnymi wspólnotami diaspory, które budowały przede wszyst-
kim poczucie przynależności do jednego narodu i poczucie posiadania
tych samych korzeni. Dodatkowo, wspólnoty wspierały się nawzajem,
często wspólnie występując w obronie swoich praw. Nie bez znaczenia
były też oczywiście kontakty ekonomiczne. Wszyscy Żydzi zarówno ci
w Palestynie, jak i ci w diasporze postępowali według tego samego
Prawa i tych samych ksiąg biblijnych, nawet jeżeli ulegali wpływom ob-
cych kultur. Co więcej, niezwykle istotne było przekonanie, iż Prawo
zostało nadane Żydom przez Boga.
Wśród czynników, które kształtowały poczucie tożsamości Żydów
z diaspory, były też pewne elementy nieco bardziej praktycznej natury.
Pierwszym z nich było odrzucenie obcych kultów, a więc zdecydowane
stanie przy monoteizmie. Nie było w tym względzie żadnych kompro-
misów, nawet jeżeli niektórzy żydowscy helleniści postulowali pewne
rozluźnienie ekskluzywności judaizmu. Nawet oni bowiem nie postu-
lowali likwidacji monoteizmu czy dopuszczenia wiary w innych bogów.
Oczywiście, dla Żydów wiara w wielu bogów była po prostu obrazą
dla prawdziwego Boga. Dochodzi do tego również odrzucenie przed-
stawień Boga i innych istot żywych, choć w tym przypadku sprawa
jest nieco bardziej skomplikowana. Niemniej jednak obstawanie przy
tym poglądzie komplikowało czasem Żydom życie, szczególnie w od-
niesieniu do kultu cesarskiego w Rzymie. Nieco większe rozluźnienie
panowało w odniesieniu do przepisów dotyczących posiłków, a przede
wszystkim zakazu spożywania części pożywienia, np. wieprzowiny.
Wydaje się, iż przepisy Prawa były w tym względzie generalnie prze-
strzegane w diasporze, ale dochodziło tu też często do różnego rodzaju
kompromisów. Jednym z najważniejszym elementów kształtujących ży-
dowską tożsamość było oczywiście obrzezanie (naturalnie tylko w od-
niesieniu do mężczyzn). Co prawda, nie był to zwyczaj praktykowany
wyłącznie przez Żydów, ale tylko u nich miał on tak silną sankcję re-
Filon z Aleksandrii, Adversus Flaccum 45–46; Legatio ad Gaium 281–283.

Ant. 3, 223; Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 210.
Filon z Aleksandrii, De Confusione Linguarum 168–173.
14103109
1
Żydowska tożsamość w diasporze 393
ligijną, a ponadto jego dokonanie było warunkiem sine qua non pełnej
konwersji na judaizm. U wielu budziło ono odrazę, tym bardziej iż
Grecy i Rzymianie postrzegali je jako okaleczanie organizmu, co wy-
dawało im się wyjątkowo barbarzyńską praktyką. Jak więc widać, na
żydowską tożsamość w świecie antycznym wpływało wiele elementów
i co ważne, tworzyły one tożsamość Żydów nie tylko diaspory, ale rów-
nież palestyńskich.
14103109
1
Rozdział 2
Zarys historyczny
1. Mezopotamia
Od czasów niewoli babilońskiej w Mezopotamii żyła duża diaspo-

ra żydowska. Niestety nasza wiedza o niej przed I w. przed Chr. jest
bardzo ograniczona. Głównym jej ośrodkiem było miasto Nehardea
nad Eufratem, gdzie gromadzono również podatek świątynny z te-
renu Babilonii. Poza tym Żydzi osiedleni byli w różnych miejscach,
możemy tu jeszcze wymienić Seleucję nad Tygrysem. Duże skupisko
Żydów znajdowało się też w północnej Mezopotamii, w kolebce Asyrii,
gdzie po raz pierwszy przybyli prawdopodobnie w wyniku deporta-
cji po zniszczeniu Izraela przez Asyryjczyków w roku 822 przed Chr.
Tutaj najważniejszym miastem żydowskim było Nisbis, które pełniło
podobną rolę, jak Nehardea na południu. Wymienić też trzeba Edessę,
Arbelę, stolicę królestwa Adiabene. Nie należy też zapominać o sta-
rych skupiskach żydowskich na terenie Iranu i Elamu. Pod koniec
panowania perskiego (za rządów Artakserksesa Ochosa) Żydzi depor-
towani z okolic Jerycha znaleźli się w Hirkanii, na południe od Morza
Kaspijskiego, gdzie pozostawali aż do V w. po Chr., choć niektórzy ba-
dacze łączą to wydarzenie raczej w rewoltą przeciwko sasanidzkiemu
Ant. 18, 311–312.

Dz 2, 9.
14103109
1
władcy Ardaszirowi I. Warto zwrócić uwagę, iż przez prawie połowę

II w. przed Chr. Żydzi palestyńscy i babilońscy znaleźli się pod tym
samym panowaniem seleukidzkim. Można tu wspomnieć o wzmiance
Józefa Flawiusza, który podaje, iż Żydzi walczyli w armii Aleksandra
Wielkiego, odmówili jednak uczestnictwa w odbudowie świątyni Bela
w Babilonie (historii tej nie znajdujemy w innych źródłach). Podbój
Babilonii przez Aleksandra nie odbił się najwyraźniej większym echem
wśród tamtejszej diaspory, która przechodziła już wcześniej przez
zmiany rządów. Trzeba też wspomnieć tu o przesiedleniu dwóch tysię-
cy żydowskich rodzin do Azji Mniejszej przez Antiocha III Wielkiego,
którzy mieli pilnować porządku na niespokojnych terenach. Dowodzi
to z pewnością lojalności Żydów wobec panowania Seleucydów, któ-
rych mieli też wspomóc w walce z Galatami. Trudno powiedzieć coś
bliżej o tym fakcie, ale przypuszczano, iż żołnierze żydowscy walczyli
w armii Antiocha III Wielkiego w czasie najazdu galickiego w latach
221–220 przed Chr. lub w armii Antiocha I Sotera (281–261 przed
Chr.). Warto też zapewne zauważyć, iż Żydzi babilońscy nie zareago-
wali w żaden gwałtowny sposób w okresie powstania machabejskiego,
choć trzeba pamiętać, iż prześladowania Antiocha IV były skierowa-
ne wyłącznie przeciwko Żydom w Judei. Z kolei Faustus z Bizancjum
podaje, iż również Tigranes Wielki w czasie swej dominacji nad Syrią
przesiedlił dużą liczbę Żydów do Armenii. Po podbiciu Mezopotamii
przez Partów stosunki pozostały bardzo bliskie, a inwazja partyjska
na wschodnie prowincje Rzymu w roku 40 przed Chr. spowodowała
deportowanie do Babilonii Jana Hirkana II, który cieszył się wśród Ży-
dów babilońskich ogromnym poważaniem. Z szacunkiem traktowali go
zresztą również Partowie do momentu jego powrotu do Judei na żąda-
nie Heroda Wielkiego. Przypomnijmy też, iż babilońscy Żydzi utrzy-
mywali bardzo bliskie stosunki z królem Judei, który m.in. z członków
ich społeczności chciał wykreować nową elitę rządzącą w miejsce elity
hasmonejskiej. Wspomnijmy chociażby Zamarisa czy Hillela, twórcę
jednej z dwóch najważniejszych szkół faryzejskich. Z drugiej strony,
J. Neusner, A History of the Jews in Babylonia, 1, The Parthian Period, Atlanta 1999,
s. 11.
Contra Apionem 1, 192.
Ant. 12, 147–153.
2 Mch 8, 20.
Ant. 15, 14–19.
14103109
1
dzięki Judzie, synowi Bathyry (urzędnikowi świątynnemu) Nisbis sta-

ło się centrum żydowskiej nauki jeszcze przed zniszczeniem świątyni
w Jerozolimie. Juda miał skądinąd bardzo ożywione kontakty z wła-
ścicielami kantorów w Nisbis, jak i z władzami w Jerozolimie. Był on
bez wątpienia faryzeuszem i najwyraźniej pierwszym w Mezopotamii
emisariuszem tannaitycznego judaizmu, który miał zresztą w Nisbis
swoją szkołę10.
Najbardziej spektakularnym chyba wydarzeniem w dziejach dia-
spory babilońskiej była konwersja na judaizm królewskiego rodu Adia-
bene. Był to pierwszy przypadek przyjęcia judaizmu przez pogańską
rodzinę królewską. Królestwo to ze stolicą w Arbeli rozciągało się na
pierwotnych terenach asyryjskich. Józef Flawiusz relacjonuje, iż królo-
wa Adiabene Helena oraz jej syn Izates przyjęli judaizm niedługo po
śmierci Agryppy I. Dzięki żydowskiemu historykowi dowiadujemy się
też, iż król Adiabene, Monobazos, zapłonął uczuciem do swej siostry
Heleny, poślubił ją, a ze związku tego narodzili się Monobazos i Izates.
Drugi z synów miał objąć tron po ojcu, który miał jednak również sy-
nów z innych związków, przez co Izates miał na dworze wielu wrogów.
Dlatego też król wysłał swego syna do Spasinu Charax nad Zatoką
Perską11. Monobazos wezwał przed śmiercią syna z powrotem do kra-
ju, który po śmierci ojca, dzięki Helenie, uzyskał poparcie możnych
i objął władzę. W czasie pobytu w Spasinu Charax Izates przyjął juda-
izm dzięki namowom żydowskiego kupca Ananiasza. W tym samym
czasie inny żydowski kupiec nakłonił do przyjęcia judaizmu królową
Helenę12. Izates chciał w swej gorliwości konwertyty naśladować mat-
kę, dlatego też doszedł do wniosku, że musi się poddać obrzezaniu,
aby stać się prawdziwym Żydem. Królowa próbowała go odwieść od
tego zamiaru bojąc się reakcji ludności, jej zdanie podzielał zresztą
Ananiasz, który dowodził, iż cześć Jahwe można oddawać bez obrze-
zania, bowiem najważniejsze jest przestrzeganie praw żydowskich.
W zamiarze obrzezania umocnił jednak Izatesa Eleazar, Żyd z Galilei,
który uświadomił królowi, że jest bezbożnikiem. Król więc ostatecznie
poddał się obrzezaniu.
TJ Yevamot 12:1; TB Yevamot 102a.

TB Pesahim 3b.
10 J. Neusner, op. cit., s. 48–49.
11 Ant. 20, 17–23.
12 Ant. 20, 34–36.
14103109
1
Obawy królowej Heleny o reakcję ludności wynikały z faktu, iż re-

ligią panującą w Adiabene był zoroastryzm, a władcy niewątpliwie mu-
sieli się liczyć z opinią publiczną. W każdym razie, rządy Izatesa były
pomyślne, dlatego też Helena udała się z pielgrzymką do Jerozolimy.
Jej przybycie okazało się zbawienne, bowiem w mieście panował głód.
Królowa kazała więc zakupić żywność w Aleksandrii i na Cyprze, którą
rozdzieliła między potrzebujących. Czynem tym zasłużyła na wdzięcz-
ną pamięć Żydów. Wsparcie finansowe przyszło też ze strony Izatesa13.
Helena zbudowała w Jerozolimie pałace w Dolnym Mieście, poda-
rowała też świątyni jerozolimskiej świecznik i stół z cytatem z Lb 5,
12–31, wzniosła też Sukkah (namiot) w Liddzie na Święto Namiotów.
Pobożność i hojność królewskiego rodu z Adiabene zrobila na miesz-
kańcach Judei ogromne wrażenie, a pamięć o „żydowskim królestwie”
nad Eufratem na stałe zagościła w żydowskiej tradycji. Józef Flawiusz
podaje, iż brat króla, Monobazos i inni członkowie rodziny również
postanowili przyjąć judaizm, co nie spodobało się adiabeńskim moż-
nowładcom, którzy szukali pomocy przeciwko własnemu władcy u kró-
la arabskiego Abiasa i u władcy Partów, Wologezesa I. Z wszystkich
tych opresji Izates wychodził jednak obronną ręką. Zmarł w roku 60
po Chr., a rządy w Adiabene objął Monobazos II w nagrodę za ocale-
nie tronu dla Izatesa. Wkrótce potem zmarła Helena, która wraz z Iza-
tesem została pochowana w grobowcu w pobliżu Jerozolimy14.
Anilaos i Asineusz z Nehardei próbowali z kolei założyć w Babilonii
na wpół niezależne państwo żydowskie. Zebrali oni głównie biednych,
rozdali im broń i opodatkowali okolicznych pasterzy. Partyjski namiest-
nik Babilonii przypuścił atak na tę zbieraninę w szabat, poniósł jednak
sromotną klęskę, co tylko wzmocniło pozycję obydwu braci. W końcu
informacje o wydarzeniach dotarły do króla Artabana, który jednak
miał ważniejsze sprawy na głowie i zawarł z braćmi porozumienie.
Nie znamy jego dokładnych ustaleń, ale założone przez braci państwo
otrzymało autonomię, przynajmniej w teorii i kontrolowało znaczne
tereny. Wkrótce jednak doszło do jego upadku z powodu sporów we-
wnętrznych, wywołanych przez małżeństwo Anilaosa z Partyjką, bo-
wiem oddawał cześć bożkom, których ona sprowadziła. Doprowadziło
to Żydów do wściekłości, którzy naciskali na Asineusza, aby wpłynął
13 Ant. 20, 49–53.

14 Ant.20, 95; L.I. Levine, Jerusalem. Portrait of the City in the Second Temple Period
(538 B.C.E. – 70 C.E.), Philadelphia 2002, s. 11.
14103109
1
na brata i pozbył się żony. Anilaos odmówił, ale wkrótce potem zmarł
jego brat i rozeszły się plotki, iż został otruty przez żonę Anilaosa. Po-
padł on dodatkowo w konflikt z Mitrydatesem, zięciem króla, którego
pojmał i upokorzył. Partyjski możny nie zapomniał jednak zniewagi
i pokonał oddziały Anilaosa, który co prawda zebrał nowych ludzi, ale
już nigdy nie odzyskał dawnego statusu. W końcu Anilaos został za-
bity15, a Babilończycy zastosowali wobec Żydów represje, przesiedlając
część z nich do Seleucji. Tam jednak doszło do sporów z ludnością
grecką i po pięciu latach doprowadziło do masakry, w wyniku której
część Żydów uciekła do Ktezyfonu16.
Babilońscy Żydzi nie uczestniczyli w wojnie przeciwko Rzymia-
nom, która wybuchła w 66 r. po Chr., nie znamy przynajmniej żadnej
wzmianki Józefa Flawiusza na ten temat. Udział w powstaniu wzięli
natomiast Adiabeńczycy, m.in. Monobazos i Kenedeusz, być może bra-
cia Izatesa i Monobazosa II17 oraz Agiras, syn Nabatajosa18. Powstańcy
wysłali nawet nad Eufrat poselstwo z prośbą o pomoc i usłyszeli, iż nie
mogą na nią liczyć, nie zgodzą się bowiem na to Partowie19. Ci jed-
nak nie przeszkadzali Adiabeńczykom w udziale w wojnie. Poselstwo
powstańców dotarło również do babilońskich Żydów, którzy jednak nie
kiwnęli palcem, aby pomóc swym braciom w Judei. Najwyraźniej nie wi-
dzieli w tym żadnego interesu, albo też nie zdawali sobie sprawy ze skali
konfliktu. Być może jakieś znaczenie miało tu też stanowisko Partów,
którzy po niedawnej wojnie z Rzymem mogli nie chcieć angażować się
w nowy konflikt z cesarstwem. Sytuacja w sposób zasadniczy zmieni
się dopiero w czasie inwazji Trajana na państwo partyjskie, kiedy to
Żydzi w Mezopotamii będą odgrywać, obok Żydów egipskich, główną
rolę w wielkim powstaniu antyrzymskim w latach 116–117 po Chr.
2. Prowincja Azja
Dzięki odkryciom archeologicznym jesteśmy w stanie w znacznym

stopniu poznać dzieje wspólnot żydowskich w Azji Mniejszej, szczegól-
15 Ant. 18, 310–370.

16 Ant. 18, 371–379.
17 BI 2, 520.
18 BI 5, 474–475.
19 BI 2, 388.
14103109
1
nie zaś na terenie prowincji rzymskiej Azji 20. Jednak z punktu widze-
nia naszej książki większość materiału pozyskanego przez archeologów
odnosi się do czasów późniejszych, głównie III w. po Chr. i później.
W konsekwencji możemy wykorzystać dla naszych potrzeb jedynie nie-
liczne inskrypcje. Większość informacji pochodzi więc z przekazów
historycznych zawartych w dziełach literackich.
Najwcześniejszym znanym nam odniesieniem do diaspory mało-
azjatyckiej jest list Antiocha III Wielkiego do namiestnika Zeuksisa,
dotyczący przesiedlenia dwóch tysięcy żydowskich rodzin z Mezo-
potamii do twierdz i innych strategicznych miejsc w Frygii i Lidii 21.
Każda z nich miała otrzymać własną ziemię i żyć według własnych
praw i obyczajów. Badacze mają wątpliwości co do autentyczności listu
i samego wydarzenia, choć Żydzi niewątpliwie służyli w armii seleu-
kidzkiej, a ponadto wiemy, iż w I w. przed Chr. wspólnoty żydowskie
w Azji Mniejszej były dość liczne. Nie możemy więc wykluczyć, iż Ży-
dzi pojawili się tutaj już w III w. przed Chr. w charakterze żołnie-
rzy garnizonowych, tak jak to jest ujęte w cytowanym liście. Skądinąd
wiele dokumentów cytowanych przez Józefa Flawiusza ma niepewną
proweniencję i w gruncie rzeczy w większości wypadków nie możemy
być pewni, czy faktycznie mamy do czynienia z autentycznymi doku-
mentami. Warto jednak zauważyć, iż jesteśmy w zasadzie skazani na
Józefa, możemy więc jedynie poddać podawane przez niego informa-
cje krytycznej analizie.
Wspólnoty żydowskie dość szybko stały się bardzo wpływowe,
a pierwszą tego wskazówką jest dekret miasta Pergamon, datowany na
koniec II w. przed Chr. Mowa w nim o wysłannikach z Judei zawiera-
jących przymierze pomiędzy Janem Hirkanem I a rzymskim senatem
z poparciem miast azjatyckich22. Nie mamy w liście co prawda bezpo-
średniego odniesienia do gminy żydowskiej w Pergamonie, ale pojawia
się w nim Teodoros, wysławiający cnoty Hirkana I, co robi na radzie
miasta odpowiednie wrażenie. Wydaje się, iż wspólnota żydowska mu-
siała być już wówczas odpowiednio wpływowa, aby jej przedstawiciel
został zaproszony na posiedzenie rady i wygłosił do niej przemówie-
20 Najbardziej wszechstronnym opracowaniem tematu jest P. Trebilco, Jewish Com-

munities in Asia Minor, Cambridge 1991.
21 Ant. 12, 147–153.
22 Ant. 14, 247–255.
14103109
1
nie23. Mamy tu świetny przykład na to, jak dobre stosunki republi-

ki rzymskiej z państwem hasmonejskim przekładały się na wymierne
korzyści dla małoazjatyckich wspólnot żydowskich. Najwyraźniej rada
miejska Pergamonu uznała, iż w jej interesie będzie uhonorowanie
i poparcie rzymsko–hasmonejskiego przymierza24.
W 133 r. przed Chr. królestwo Pergamonu zostało przekształcone
w rzymską prowincję Azję. W latach pierwszej wojny mitrydatejskiej
miasta małoazjatyckie zostały finansowo zrujnowane, ponieważ udzie-
liły one dość zgodnie poparcia Mitrydatesowi VI w jego walce z repu-
bliką rzymską. Za to zostały niezwykle surowo potraktowane przez
Korneliusza Sullę. Koszty wojny dotknęły też wspólnoty żydowskie. Dla
przykładu możemy podać zagarnięcie przez Mitrydatesa 800 talentów
żydowskich funduszy na Kos25, należących zresztą prawdopodobnie do
Żydów egipskich. Nie zmienia to jednak faktu, że jeżeli Józef Flawiusz
ma rację i były to rzeczywiście pieniądze Żydów małoazjatyckich, to
jest to dowód na zdobycie przez nich ogromnego bogactwa. Trudno
powiedzieć, jak szybko i w jaki sposób powetowali sobie straty wojen-
ne, ale już w 62 r. przed Chr. namiestnik prowincji Flakkus skonfi-
skował ponad sto funtów złota, które miało być wyekspediowane do
Jerozolimy26. Nietrudno się domyślić, iż wyprowadzanie z prowincji
i z samych miast tak dużych pieniędzy nie wzbudzało w lokalnych wła-
dzach i społecznościach nadmiernego entuzjazmu. W każdym razie,
swoje działania rzymski namiestnik opierał na edykcie zabraniającym
eksportowania złota poza prowincję27. Z pewnością miał on poparcie
miast całej Azji. W kolejnych dekadach sytuacja w zasadzie się nie
zmieniła, bowiem prowincja była narażona na dalszy drenaż pieniędzy
z powodu wojny domowej między Cezarem a Pompejuszem, a później
między zabójcami Cezara a Markiem Antoniuszem i Oktawianem. Do
tego doszła jeszcze inwazja partyjska w roku 40 przed Chr. Sprawa
żydowskich funduszy dla świątyni jerozolimskiej nadal była przedmio-
tem debaty i wiele razy zdarzało się, że miasta małoazjatyckie dostawa-
ły upomnienie, iż Żydzi mają prawo do transferu podatku świątynnego
i życia zgodnie ze swoimi obyczajami. W końcu sprawę jednoznacznie
23 P. Trebilco, op. cit., s. 7–8.

24 J.M.G. Barclay, op. cit., s. 264.
25 Ant. 14, 110–113.
26 Cyceron, Pro Flacco 28, 68.
27 P. Trebilco, op. cit., s. 14–15.
14103109
1
rozwiązał dekret cesarza Augusta, który potwierdził żydowskie przy-

wileje28. Tych kwestii dotyczyła też przemowa Mikołaja z Damaszku
przez Markiem Wipsaniuszem Agryppą w Jonii w 14 r. przed Chr.29.
W miastach małoazjatyckich co jakiś czas pojawiały się też wątpliwości
co do statusu prawnego wspólnot żydowskich, które rządziły się we-
dług swoich własnych uregulowań. Wydaje się, że głównym powodem
tych dysput było bogactwo i znaczenie żydowskich mieszkańców tych
miast. W każdym razie ustanowienie ogólnego pokoju przez cesarza
Augusta dało okazję rozwoju gmin żydowskich w Azji. Nie mamy nie-
stety prawie w ogóle informacji o ich dziejach w I w. po Chr., ale zna-
czący materiał epigraficzny wskazuje, iż od II w. po Chr. przeżywały
one okres rozkwitu i prosperity.
3. Egipt i Cyrenajka
Diaspora żydowska w Egipcie pojawiła się na przełomie VII i VI w.

przed Chr., a więc w okresie dominacji państwa nowobabilońskiego
nad Judą i po jego zniszczeniu przez Nabuchodonozora II w roku 586
przed Chr. Większość dokumentów zachowanych dla tego okresu da-
towanych jest na V w. przed Chr., kiedy Egipt znajdował się pod pa-
nowaniem perskim. Odnoszą się one głównie do żydowskiej kolonii
wojskowej na Elefantynie. Wydaje się jednak, iż żydowscy żołnierze
znajdowali się w Egipcie już przed podbojem perskim. Niektórzy ba-
dacze dowodzili, iż kolonia na Elefantynie została założona w połowie
VII w. przed Chr., kiedy to król Judy, Manasses (697–642 przed Chr.),
miał dostarczać do Egiptu najemników, aby powstrzymać napór asy-
ryjski. Inni datują migrację żydowską na nieco późniejsze czasy króla
Jozjasza (640–609 przed Chr.), kiedy to Judę opuścić mieli przeciwnicy
jego reformy religijnej. Zapewne napływ żydowskich żołnierzy spowo-
dował też upadek Judy pod ciosami Babilończyków30.
Dokumenty z Elefantyny pozwalają na dość dokładne poznanie ży-
cia żydowskiej kolonii. Zadaniem garnizonu było strzeżenie południo-
wej granicy Egiptu i utrzymywanie porządku na tym terenie. Żołnierze
28 Ant. 16, 162–165; Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 311–313.

29 Ant. 16, 31–57.
30 J.Mélèze-Modrzejewski, Żydzi nad Nilem. Od Ramzesa II do Hadriana, Kraków
2000, s. 38.
14103109
1
żydowscy mieszkali ze swoimi rodzinami, a przynajmniej niektórzy

otrzymali od Persów ziemię w dzierżawę, co przypominało w dużym
stopniu grecki system kleruchii. Za swoją służbę dostawali oczywiście
żołd oraz inne świadczenia w naturze. Życie religijne skupiało się wo-
kół wzniesionej na wyspie świątyni JHW, sąsiadującej z egipską świą-
tynią Chnuma31. Warto zauważyć, że w okresie niewoli babilońskiej
świątynia na Elefantynie była najwyraźniej jedynym miejscem kultu
ofiarnego (czy spełniała zatem rolę zastępczą w stosunku do Jerozo-
limy?). Bez wątpienia Żydzi elefantyńscy przestrzegali podstawowych
zasad judaizmu, choć zdarzają się w dokumentach przykłady dość
dziwnych zachowań, jak chociażby przysięga składana nie tylko Jahwe,
ale również bóstwu żeńskiemu. Być może więc mamy tu do czynienia
rzeczywiście z przeciwnikami reformy Jozjasza, którzy nadal prakty-
kowali kult synkretyczny32. Żydzi w Judzie próbowali nakłonić Żydów
z Elefantyny do powrotu na właściwą ścieżkę, o czym świadczy kore-
spondencja z Jerozolimą. Problem został jednak ostatecznie rozwiąza-
ny przez Egipcjan, którzy od roku 414 przed Chr. coraz mocniej opo-
wiadali się przeciwko perskiemu panowaniu nad Nilem. Nieobecność
satrapy w 410 r. przed Chr. spowodowała przyłączenie się egipskiej
części garnizonu do rewolty Amyrtajosa, późniejszego faraona. Egipscy
żołnierze złupili i zniszczyli żydowską świątynię na Elefantynie, a póź-
niej żydowskie domostwa. Przywódcy żydowscy zwrócili się do Persów
o zgodę na odbudowę świątyni Jahwe. Powstanie egipskie zostało stłu-
mione, ale Żydzi wciąż nie otrzymywali perskiej zgody. Próbowali więc
prosić o pomoc arcykapłana w Jerozolimie, Bagohiego, namiestnika
Judy, a nawet synów Sanballata, namiestnika Samarii. Nietrudno się
domyślić, że arcykapłan nie chciał odbudowy konkurencyjnej świątyni.
Ostatecznie, satrapa Egiptu wyraził swą zgodę na odbudowę, pod jed-
nym wszakże warunkiem: w nowej świątyni nie wolno już było prakty-
kować ofiar całopalnych, miały być składane wyłącznie ofiary roślinne
i wonności. Wydaje się, że świątynię odbudowano, ale ze względu na
zwycięstwo Amyrtajosa i przerwanie perskiego panowania w Egipcie,
świątynia na Elefantynie została ponownie zniszczona i nigdy już nie
została odbudowana. Co więcej, tracimy też z oczu żydowską kolonię
na wyspie33.
31 Ibidem, s. 43.
32 Ibidem, s. 56.
33 Ibidem, s. 57–63.
14103109
1
Żydzi w Egipcie ptolemejskim. Dzieje żydowskiej diaspory w Egip-

cie są bez wątpienia najlepiej znane badaczom, ponieważ wytworzyła
się tam elita intelektualna, która pozostawiła po sobie niemały doro-
bek literacki, a ponadto w piaskach kraju nad Nilem przetrwały niezli-
czone papirusy, w tym te, które dotyczą żydowskiej diaspory34. Egipt
stał się miejscem osiedlenia dla wielu Żydów od VI w. przed Chr., kie-
dy to królestwo Judy znalazło się w orbicie wpływów państwa nowo-
babilońskiego. Proces ten wzmogło jeszcze zdobycie Jerozolimy przez
Nabuchodonozora II w 586 r. przed Chr. i niewola babilońska. Wielu
Żydów służyło w wojsku egipskim, że wspomnimy najbardziej znany
garnizon na wyspie Elefantyna, funkcjonujący jeszcze w czasach per-
skich rządów w Egipcie. Tak naprawdę jednak masowy napływ Żydów
nad Nil, nie zawsze zresztą dobrowolny, rozpoczął się wraz z objęciem
rządów w państwie faraonów przez Ptolemeusza I Sotera, który ściągał
do Egiptu nowych osadników, w tym również z Celesyrii, która zna-
lazła się ostatecznie pod jego rządami w 301 r. przed Chr. Żydowska
imigracja przybierała w tym czasie różne formy. Tak np. List Arysteasza
podaje, iż Ptolemeusz zmusił 100 tys. Żydów do osiedlenia się w Egip-
cie, zamieniając w niewolników wszystkich tych, którzy nie byli zdolni
do służby w armii35. Uwolnić ich miał dopiero edykt Ptolemeusza II,
który wykupił ich z niewoli. Problem w tym, iż wiarygodność Listu
jest niezbyt wysoka i cała ta historia wydaje się mało prawdopodobna.
Jest za to prawdopodobne, iż wielu Żydów trafiło do Egiptu jako jeńcy
wojenni, m.in. w wyniku wojen syryjskich, toczonych między Ptole-
meuszami a Seleucydami o Celesyrię, nie mówiąc już o wojnach dia-
dochów Aleksandra Wielkiego. Pamiętajmy też, iż na tych terenach
kwitł handel niewolnikami i zapewne jego przedmiotem bywali też
Żydzi36. Bez wątpienia natomiast prawdziwe są dane o służbie żydow-
skich żołnierzy w armii ptolemejskiej (pojawią się w niej nawet później
żydowscy dowódcy), zazwyczaj w stałych garnizonach, rozsianych po
całym kraju, tym bardziej iż byli oni cenieni i poszukiwani przez wład-
ców hellenistycznych. Wreszcie mamy w Egipcie do czynienia również
34 Zob. V. Tcherikower and A. Fuks, Corpus Papyrorum Judaicarum, 3 vols., Jerusalem

1957–1963, szczególnie Prolegomena w t.1, s. 1–111.
35 List Arysteasza 12–27; Ant. 12, 11–33.
36 J.M.G. Barclay, Jews in the Mediterranean Diaspora. From Alexander to Trajan (323
BCE – 117 CE), Edinburgh 1998, s. 22.
14103109
1
z Żydami, którzy przybyli tam z powodów ekonomicznych, poszukując

lepszych perspektyw w najbogatszym kraju świata hellenistycznego.
Żydowscy osadnicy mogli się osiedlać w miastach (polis), których
w Egipcie było trzy: Aleksandria (w gruncie rzeczy zupełnie odrębny
twór, nazywana była Aleksandrią przy Egipcie), Naukratis i Ptolemais
oraz na wsi (chora). Papirusy dały nam przede wszystkim możliwość
wejrzenia w życie żydowskich żołnierzy osiedlanych na chora, w oazie
Fajum i innych miejscach Egiptu37. Udziałem wielu z nich stały się
kariery wojskowe, a ponadto mieli oni okazję zdobyć również znaczne
bogactwo, poszerzając swoje ziemie, oddając je w dzierżawę lub też
po prostu dobrze inwestując pieniądze. Z czasem ziemia ta stawała się
dziedziczna, dzięki czemu wiele rodzin żydowskich stało się typowymi
posiadaczami ziemskimi. Żydowscy osadnicy, podobnie jak i inne gru-
py napływowe, nie utrzymywały z rodzimymi Egipcjanami zbyt bliskich
kontaktów, przynajmniej w okresie wczesnoptolemejskim. Nie wiemy
czy istniały czysto żydowskie oddziały w armii ptolemejskiej, choć na
pewno służyli w innych jednostkach określanych mianem etnicznym,
jak np. Persowie czy Mecedończycy, co zresztą nie zawsze oznaczało
faktyczny skład etniczny oddziału. Wielu Żydów zatrudnionych było
w rolnictwie jako zwykli chłopi, pasterze owiec, zbieracze winogron38
czy zwykła siła robocza39. Możemy też spotkać ich wśród urzędników
administracji, np. jako strażników czy policjantów, mamy nawet szefa
policji40. Sporo Żydów znajdujemy też wśród poborców i dzierżawców
podatkowych, a także rzemieślników. Trudno powiedzieć jaki był za-
sięg hellenizacji tych grup społecznych, nie jest wykluczone, iż wielu
z nich znało język grecki przynajmniej w mowie. Jeszcze inaczej ma
się rzecz z tymi Żydami, którzy dostali się do rządzącej elity. Dla nich
hellenizacja stała się przepustką do kariery. W największym stopniu
przejawiała się ona chyba w przyjmowaniu greckich imion. Trzeba przy
tym zastrzec, iż przyjmowanie greckich obyczajów czy języka nie ozna-
czało odrzucenia obyczajów rodzimych czy judaizmu jako religii.
Czy Żydzi byli w stanie tworzyć własne wspólnoty? Wiemy o istnie-
niu żydowskich dzielnic w wielu miastach egipskich, choć w większości
z okresu późniejszego niż ptolemejski. Istnienie takich wspólnot było
37 CPJ 18–32; CIJ 1531.

38 CPJ 14.
39 CPJ 36, 133.
40 CIJ 1443.
14103109
1
nie tylko sposobem na podtrzymanie etnicznej tożsamości, ale również

wymogiem chwili, bowiem napływ nowych imigrantów żydowskich był
właściwie stały, tak więc wspólnoty były zasilane nową krwią. W III w.
przed Chr. pojawiają się też domy modlitw (proseuchai)41, znane jako
synagogi, które odgrywały niebagatelną rolę w zachowaniu również
tożsamości religijnej. Warto zauważyć, iż synagogi pełniły nie tylko
funkcje religijne, ale również społeczne, stając się z czasem centrum
życia publicznego wspólnot żydowskich w diasporze.
Nasza wiedza o wspólnocie żydowskiej w Aleksandrii pochodzi
głównie ze źródeł literackich, a najważniejsze z nich są dzieła Filona
z Aleksandrii w I w. po Chr. Trudno jednak powiedzieć czy informacje
zawarte w tym późniejszym materiale możemy odnieść również do sy-
tuacji w okresie ptolemejskim. Dodatkowo, sprawę komplikuje fakt, iż
w pismach Filona i współczesnego mu Józefa Flawiusza sporo jest apo-
logetyki, co dodatkowo utrudnia ustalenie rzeczywistych faktów. Dla
przykładu podajmy relację tego ostatniego, jak to Żydów w Aleksandrii
miał osiedlić sam Aleksander Wielki i to w dodatku na takich samych
prawach, jakie przysługiwały Macedończykom42. Nie zmienia to jednak
faktu, iż rzeczywiście ludność żydowska znalazła się w stolicy helleni-
stycznego Egiptu dość wcześnie. Przypomnijmy przesiedlenia z czasów
Ptolemeusza I czy przekaz o Ezechiaszu, który namawiał Żydów do
osiedlania się w kraju nad Nilem43. Ludność żydowska mieszkała wła-
ściwie w całym mieście, choć szczególnie upodobała sobie dzielnicę
Delta i jeszcze jedną spośród w sumie pięciu dzielnic Aleksandrii44.
Trzeba przy tym bardzo wyraźnie zaznaczyć, iż nie mamy tu do czy-
nienia z żadnym gettem, bowiem powstały one dopiero w średniowie-
czu. Żydzi w epoce starożytnej nie stronili bynajmniej od kontaktów
z sąsiadami, choć rzeczywiście w wielu przypadkach preferowali życie
we własnych skupiskach, tak jak to było właśnie w Aleksandrii. Był
to jednak raczej efekt konserwatyzmu niż jakiejkolwiek chęci izolacji
od obcych. Życie obok siebie po prostu było rozwiązaniem praktycz-
nym, bowiem łatwiej było zachować czystość małżeństw (endogamia),
łatwiej można było uzyskać dostęp do koszernego pożywienia, łatwiej
było obchodzić szabat, łatwiej wreszcie było wspólnie oprzec się obcym
41 CIJ 1440; 1532a.

42 Józef Flawiusz, Contra Apionem 2, 33–44.
43 Contra Apionem 1, 186–189.
44 Filon z Aleksandrii, Adversus Flacuum, 55; BI 2, 495; Contra Apionem 2, 33–36.
14103109
1
kultom45. Hekatajos z Abdery podkreśla, iż w kulcie judaistycznym nie

było żadnych wyobrażeń, a sami Żydzi byli niezbyt aktywni społecznie
i nieco niegościnni46. Inna rzecz, iż aleksandryjskich Żydów przyciąga-
ła kultura hellenistyczna, czemu nie można się dziwić mieszkając w jej
centrum. Bez wątpienia mamy tu do czynienia z najbardziej zhellenizo-
waną grupą żydowską w całej diasporze. Chyba najbardziej jaskrawym
tego dowodem było powstanie Septuaginty, czyli tłumaczenia Biblii
na język grecki, które miało się dokonać za panowania Ptolemeusza
II Filadelfosa, jak utrzymuje List Arysteasza. Pomimo niejasności i wąt-
pliwości chronologicznych (zob. część 2), samo tłumaczenie pozostaje
faktem i w czasach rządów drugiego z władców ptolemejskich możemy
umieścić co najmniej przekład Pentateuchu. Co ciekawe, jako jedną
z przyczyn tłumaczenia niektórzy badacze podają fakt, iż zhellenizo-
wani Żydzi zaczęli uznawać język hebrajski za barbarzyński i w koń-
cu uznali, że nie warto go zachowywać, bowiem właściwym językiem
człowieka kulturalnego jest greka. Taka postawa spowodowała zanik
znajomości hebrajskiego (a pewnie też aramejskiego) i pojawiła się ko-
nieczność Biblii w języku greckim47.
Tak więc we wczesnym okresie ptolemejskim sytuacja Żydów była
dobra i nie dochodziło do żadnych poważniejszych zakłóceń, poza
jednym. Według 3 Ks. Machabejskiej Ptolemeusz IV Filopator podjął
prześladowania Żydów na bazie nieudanego wtargnięcia do Świętego
Świętych świątyni jerozolimskiej. Większość tej opowieści to zapewne
bajka, choc samego faktu wizyty króla w Jerozolimie nie możemy wy-
kluczyć. Ponadto, pojawienie się Żydów w kręgach rządzących ptole-
mejskiego Egiptu mogło wywołać problem oddawania przez nich czci
pogańskim bogom. Trzeba też pamiętać, iż już w III w. przed Chr.
zaczęły się pojawiać negatywne opinie o Żydach, jak np. te autorstwa
Manetona, który wiązał Hyksosów, rządzących Egiptem w okresie
Drugiego Okresu Przejściowego, z mieszkańcami Judei48. Był to tylko
sygnał możliwych tarć na tle religijnym pomiędzy Żydami a rodzimą
ludnością egipską oraz grecką, czego symptomem były już wydarzenia
na Elefantynie u schyłku V w. przed Chr.
45 J.M.G. Barclay, op. cit., s. 29–30.

47 CPJ 1, s. 31; J.M.G. Barclay, op. cit., s. 31.
14103109
1
Przejęcie władzy nad Judeą przez Seleucydów i powstanie macha-

bejskie musiały mieć wpływ na żydowską diasporę w Egipcie. Przy-
najmniej jej część popierała Hamoneuszy i zaczęła nawet obchodzić
święto Hanuki. Nie możemy tu nie wspomnieć o Oniaszu IV, któ-
ry uciekł do Egiptu i został przychylnie przyjęty na dworze królew-
skim49. Skupił on wokół siebie znaczną grupę Żydów, którzy osiedlili
się w nomie heliopolitańskim, w miejscowości Leontopolis50. Co cie-
kawe, Oniasz zbudował tam świątynię Jahwe, z pełnym kultem ofiar-
nym i kapłanami, która została zniszczona dopiero w 73 r. po Chr.
Nie jest wykluczone, iż możemy się tu doszukiwać analogii ze świąty-
nią na Elefantynie, a więc służyła ona jako centrum kultowe tylko dla
miejscowej społeczności żydowskiej. Bardzo wymowne jest całkowite
milczenie o tym Przybytku żydowskiej literatury aleksandryjskiej. Inna
sprawa czy Oniaszowi w ogóle zależało na przyciąganiu uwagi całej
żydowskiej diaspory nad Nilem. Warto też pamiętać, iż owa wspólnota
w Leontopolis miała najwyraźniej za zadanie pilnować również granicy
egipskiej, a więc być może ruch Ptolemeusza VI miał też wydźwięk
czysto polityczny i w okresie, kiedy w samej Judei rządzą już Seleu-
cydzi, Ptolemeusze mają wierną, silną wspólnotę militarną Żydów,
zdecydowanie wrogą wobec władców z Antiochii51. Co więcej, według
relacji Apiona Oniasz i jego armia zdecydowali nawet, przynajmniej
chwilowo, o obsadzie tronu egipskiego, kiedy to wsparli wdowę po
Ptolemeuszu VI, Kleopatrę II w jej walce z Ptolemeuszem VIII Fysko-
nem (Euergetesem II)52. Co prawda ostatecznie Ptolemeusz odniósł
zwycięstwo, ale na szczęście poślubił wdowę i kryzys się zakończył,
choć ludność żydowską najwyraźniej dotknęły jakieś represje ze strony
nowego króla. Ponadto ponieważ Ptolemeusz Fyskon cieszył się po-
parciem mieszkańców Aleksandrii, wydaje się, iż interwencja Żydów
doprowadziła do zerwania dobrych stosunków pomiędzy żydowskimi
mieszkańcami miasta a poganami. Apion będzie podkreślał później, iż
Żydzi okazali się nielojalni wobec miasta, które zamieszkiwali. Etykiet-
ka zdrajców przylgnie do nich już na stałe. Nie oznacza to oczywiście,
49 Ant. 12, 387; BI 7, 423.

50 Ant. 13, 62–73; BI 7, 421–436.
51 V. Tcherikover, Hellenistic Civilisation and the Jews, Philadelphia 1961, s. 276–181;
A. Kasher, The Jews in Hellenistic and Roman Egypt. The Struggle for Equal Rights, Tübin-
gen 1985, s. 7–8.
14103109
1
iż sytuacja Żydów w jakiś szczególny sposób się pogorszyła, w zasa-

dzie wszystko biegło dalej swoim normalnym torem. Co więcej, nadal
uczestniczą oni zbrojnie w sporach o ptolemejski tron. Według zgod-
nego przekazu Strabona i Józefa Flawiusza władza Kleopatry III zosta-
ła uratowana przed zakusami jej syna, Ptolemeusza IX Latyrosa przez
żydowskich wodzów Hilkiasza i Hananiasza, synów Oniasza IV, choć
warto wspomnieć, iż zdaniem Strabona rządy Kleopatry nie cieszyły
się poparciem Aleksandryjczyków, co znowu kładzie się cieniem na
postępowaniu Żydów53. Przy okazji Hananiaszowi udało się odwieść
Kleopatrę od anektowania Judei, rządzonej wówczas przez Aleksan-
dra Janneusza54. Nie jest wykluczone, iż po późniejszym zdobyciu wła-
dzy przez Ptolemeusza IX doszło w roku 88 przed Chr. do wybuchu
przemocy w Aleksandrii skierowanej przeciwko ludności żydowskiej,
choć niestety naszym jedynym źródłem jest tu bardzo późny przekaz
Jordanesa55. Żydzi pogarszali jeszcze swoją reputację przez następne
interwencje w obronie wygnanego z Aleksandrii Ptolemeusza XII Au-
letesa (80–51 przed Chr.) i oblężonego w kompleksie pałacowym Juliu-
sza Cezara w czasie wojny aleksandryjskiej. Prorzymskie nastawienie
Żydów i brak akceptacji takiej postawy ze strony reszty mieszkańców
Egiptu znalazło też swoje odzwierciedlenie w czasie klęski głodu za
panowania Kleopatry VII (51–30 przed Chr.), która odmówiła wyda-
wania Żydom racji kukurydzy56.
Żydzi w Egipcie rzymskim. Nietrudno sobie wyobrazić, iż rzym-
skie legiony Oktawiana nie były specjalnie przychylnie witane w Egip-
cie, zwłaszcza po okresie odbudowy jego świetności przez Kleopatrę
VII, oczywiście pod skrzydłami Marka Antoniusza. Popierający ich
Żydzi też byli więc w trudnej sytuacji, tym bardziej iż August publicz-
nie podziękował im za usługi i potwierdził ich przywileje w specjalnej
proklamacji umieszczonej na steli57. Dodatkowo Żydzi aleksandryjscy
otrzymali swojego etnarchę, którego kolejne nominacje zostały jednak
zastopowane przez cesarza około 11 r. po Chr. Ludność grecka nato-
miast nie miała nawet swojej boulē 58. Rzymianie dokonali w Egipcie
53 Ant. 13, 287, 349.

54 Ant. 13, 352–355.
55 Getica 81.
57 Contra Apionem 2, 37, 61.
58 CPJ 150; 153.
14103109
1
podziału społeczeństwa na trzy grupy: Rzymian, obywateli miast grec-

kich i obcych (peregrini). Wprowadzony przez nich podatek pogłówny
mieli płacić w całości tylko obywatele trzeciej kategorii, a więc przede
wszystkim rodzimi Egipcjanie. Dwie pierwsze klasy były zwolnione
z jego płacenia lub płaciły go w zmniejszonym wymiarze. Podział ów
podniósł jako palący problem kwestię zdefiniowania obywatelstwa
miast greckich i jego ewentualnego rozszerzenia na ludność niegrec-
ką. Żydowscy mieszkańcy Aleksandrii rozpoczęli więc walkę o sprecy-
zowanie swojego statusu prawnego. Możemy tu jako przykład podać
Helenosa, syna Tryfona, który około 5 r. przed Chr. złożył do prefekta
Egiptu petycję w sprawie zwolnienia z podatku osobistego, opierając
swoje argumenty na pochodzeniu, wykształceniu i wieku59. Papirus
jest co prawda poważnie uszkodzony i powoduje wątpliwości interpre-
tacyjne, niemniej jednak oddaje on istotę problemu. Zwróćmy również
uwagę, iż walkę o prawa obywatelskie podjęli tylko lepiej sytuowani
Żydzi aleksandryjscy (mamy tu właścicieli statków, kupców, bankie-
rów), ogromna większość miała poważniejsze problemy, jak zapew-
nienie rodzinie utrzymania. Obywatelstwo i tak by właściwie niczego
nie zmieniło w ich sytuacji. Żydzi mogli się czuć pod rzymskim pano-
waniem stosunkowo bezpiecznie, ale od czasu do czasu pojawiały się
niepokojące oznaki, iż sielanka niekoniecznie musi trwać zawsze. Jed-
ną z pierwszych zapowiedzi zbliżających się kłopotów było stanowisko
Germanika, bratanka cesarza Tyberiusza, który odwiedzając w 19 r. po
Chr. Aleksandrię opowiedział się po stronie ludności greckiej i cofnął
przywilej rozdawania kukurydzy żydowskim mieszkańcom miasta60.
Filon z Aleksandrii mówi też o zakazie obchodzenia szabatu wydanym
przez prefekta Egiptu, choć nie znamy niestety daty tego wydarzenia61.
Prawdziwa burza miała jednak dopiero nadejść.
Pogrom w Aleksandrii, 38 r. po Chr. Znaczne pogorszenie się sy-
tuacji Żydów egipskich, a w szczególności aleksandryjskich, przyszło
wraz z objęciem urzędu prefekta przez A. Awiliusza Flakkusa w 32/33
r. po Chr., choć na początku reagował on zdecydowanie na wszelkie
akty wrogości wobec ludności żydowskiej, np. wygnał Izydora, jednego
z przywódców ruchu antyżydowskiego62. Zmiana postawy namiestnika
59 CPJ 151.
61 Filon z Aleksandrii, Somniis 2, 123–132.
62 Filon z Aleksandrii, Adversus Flaccum 1–5, 135–145.
14103109
1
nastąpiła ze śmiercią cesarza Tyberiusza w 37 r. po Chr. i objęciem

władzy przez Kaligulę. Wynikała ona faktu, iż przed objęciem prefek-
tury Egiptu Flakkus należał do kręgów nieprzychylnych nowemu cesa-
rzowi, tak więc miał on prawo obawiać się o swój los, tym bardziej że
cesarz darzył Aleksandrię szczególnym afektem. Owe obawy Flakkusa
wykorzystali przywódcy społeczności greckiej, Dionizjusz, Lampon
i Izydor, wiedząc że nie będzie on w stanie przeciwdziałać ich planom.
Pretekst do działania dała wizyta w Aleksandrii Agryppy I, który wła-
śnie udawał się do swojego nowego królestwa. Filon relacjonuje, że
była ona utrzymywana w tajemnicy, ale Żydzi zapewne znaleźli oka-
zję do świętowania i wizyta stała się przedmiotem publicznej wiedzy.
Już samo pojawienie się przyjaciela i protegowanego cesarskiego było
wystarczająco kłopotliwe dla prefekta. Jeszcze mniej uradowani byli
mieszkańcy Aleksandrii, którzy zorganizowali paradę, w trakcie której
naśmiewali się z Agryppy. Doprowadziła ona do ulicznych zamieszek,
które wkrótce wymknęły się spod jakiejkolwiek kontroli. Rozszalały
tłum zaczął atakować domy żydowskie, ale tylko te, które nie znajdo-
wały się w zwartych żydowskich skupiskach. Według Filona zaatako-
wano ponad czterysta domów, a większość zaatakowanych rodzin zmu-
szona była uciekać do dzielnicy Delta, choć może niekoniecznie stała
się ona pierwszym gettem w historii. Poza tą częścią miasta Żydzi byli
paleni lub wleczeni ulicami miasta aż ich ciała rozpadały się na kawał-
ki, atakowano nawet kobiety63. W pewnym momencie postanowiono
zaatakować synagogi, w których ustawiono posągi i popiersia Kaliguli.
Tym samym owe miejsca modlitw zostały zbezczeszczone i nie nada-
wały się do użytku. Ale co dalej? Usunąć posągi? Jaka będzie wtedy
reakcja cesarza? Cios był więc dobrze wymierzony. Sprawę pogorszył
jeszcze Flakkus, który bojąc się karać winnych rozruchów ogłosił edykt
odbierający Żydom aleksandryjskim większość ich praw politycznych.
Ogłosił ich mianowicie obcymi64, co więcej, uznał ich za współwinnych
rozruchów i skazał na śmierć starszyznę wspólnoty. Miesiąc później
Flakkus został aresztowany z rozkazu Kaliguli i odwieziony do Rzymu
na proces. Pikanterii sprawie dodaje fakt, iż oskarżycielami byli przy-
wódcy ludności greckiej, którzy wysunęli przeciwko niemu oskarżenia
o represje z początków jego urzędowania jako prefekta Egiptu65. Nowe
63 Filon z Aleksandrii, Adversus Flaccum 96.

64 Filon z Aleksandrii, Adversus Flaccum 54, 172.
65 Filon z Aleksandrii, Adversus Flaccum 125–127.
14103109
1
władze przywróciły porządek i na ulice Aleksandrii powrócił spokój.

Nie powrócił on jednak do społeczności żydowskiej, która stała teraz
wobec dwóch żywotnych problemów: niemożności sprawowania kultu
w synagogach i faktycznej likwidacji żydowskiej wspólnoty w Aleksan-
drii66.
Poselstwa do Klaudiusza. Nowy prefekt Egiptu, Gajusz Witra-
zjusz Pollio zezwolił obu zwaśnionym stronom na wysłanie do Rzymu
poselstw, które miały przedstawić sprawę cesarzowi. Delegacji żydow-
skiej przewodził Filon z Aleksandrii, a greckiej Apion. Przed Żyda-
mi stało niełatwe zadanie, tym bardziej iż duży wpływ na Kaligulę
miał aleksandryjczyk Helikon, oczywiście wrogo nastawiony wobec
Żydów, a ponadto cesarz był już wtedy po ciężkiej chorobie, która
najwyraźniej miała wpływ na jego dziwne zachowania, związane np.
z oddawaniem mu czci boskiej. To dodatkowo komplikowało zadanie
rozwiązania problemu synagog. W czasie pobytu obydwu delegacji
w Rzymie i oczekiwania na cesarską audiencję sprawy przybrały dla
Żydów jeszcze gorszy obrót w związku z atakiem Kaliguli na świąty-
nię jerozolimską67. W gruncie rzeczy w tym momencie sprawa Żydów
aleksandryjskich wydawała się zupełnie nieistotna i błaha. Na szczę-
ście próba zbezczeszczenia świątyni została zażegnana przez Agryppę
I i delegacje w końcu doczekały się posłuchania u cesarza, którego
wynik nie wróżył dobrze sprawie żydowskiej. W styczniu 41 r. po Chr.
Kaligula został jednak zamordowany i sprawy przybrały zupełnie nowy
obrót wraz z objęciem władzy cesarskiej przez Klaudiusza.
Przede wszystkim ludność żydowska w Aleksandrii wzięła rewanż
na Grekach (zapewne też oczyściła synagogi)68, ale niestety nie wiemy,
jakie przybrał on formy, choć Józef Flawiusz wspomina użycie bro-
ni, która została dostarczona prawdopodobnie przez Żydów z całego
Egiptu, jak i z Judei. Trzeba zaznaczyć, iż odwet został wszczęty przez
elementy radykalne i bardziej zasymilowani członkowie wspólnoty nie
mieli z zamieszkami nic wspólnego. Ponadto te nierozważne działania
dały do ręki oręż greckiej delegacji w Rzymie69. Na szczęście prefekt
Egiptu szybko przywrócił porządek, niemniej nowe rozruchy również
musiały zostać wzięte pod uwagę przez cesarza. Przy tym delegacja

67 Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium 346.
68 Ant. 19, 278–29.
14103109
1
grecka otrzymała nowych przywódców, delegacja żydowska zaś zo-

stała wsparta przez drugą, która prawdopodobnie została wysłana po
nowych zamieszkach. Problem jednak w tym, iż owa druga delegacja
reprezentowała interesy owej radykalnej części żydowskiej wspólnoty
w Aleksandrii, a więc najwyraźniej wśród delegatów żydowskich do-
szło do rozłamu, choć trudno na ten temat coś więcej powiedzieć. Wy-
daje się jednak, iż wspólnota aleksandryjska będzie się odtąd coraz
bardziej radykalizowała.
Obydwie delegacje miały okazję do wielu posłuchań przed cesa-
rzem, przy czym Żydzi otrzymali niezwykle istotne wsparcie Agryppy
I, który odegrał ważną rolę w objęciu przez Klaudiusza władzy cesar-
skiej. Decyzja cesarza zachowała się w dwóch wersjach: w relacji Józe-
fa Flawiusza70 oraz w postaci papirusowej kopii listu wysłanego przez
Klaudiusza do miasta Aleksandrii71. Badacze wątpią w pewne elemen-
ty wersji Flawiusza, dlatego lepiej jest się oprzeć na liście. Na prośbę
greckich delegatów cesarz wspaniałomyślnie zaakceptował różne ho-
nory nadane mu przez miasto, potwierdził prawo wszystkich efebów
(z wyjątkiem potomków niewolników) do otrzymania obywatelstwa,
choć odrzucił kolejną już prośbę o utworzenie boulē. Cesarz nie zdecy-
dował się wskazać winnych rozruchów w roku 38 po Chr., ale wyraził
swój gniew z powodu tych wydarzeń, szczególnie wobec tych, którzy
ponownie wszczęli rozruchy (a więc najwyraźniej wobec Żydów). Za-
lecał dalej mieszkańcom Aleksandrii bardziej przyjazny stosunek do
Żydów, szczególnie w odniesieniu do obyczajów religijnych, które mo-
gli obchodzić jeszcze dzięki decyzji cesarza Augusta72. Żydom jednak
zwrócił uwagę, żeby nie liczyli na więcej niż mieli dotychczas, co de
facto oznaczało powrót do stanu sprzed pogromu. Jednakże Klaudiusz
instruował dalej Żydów, aby nie podejmowali prób członkostwa w gim-
nazjonie, co najwyraźniej oznaczało koniec marzeń o obywatelstwie
aleksandryjskiej polis (tekst jest w tym miejscu zniekształcony, więc
jego interpretacja nie jest do końca pewna). Potwierdza to zresztą na-
stępne zdanie, które zwraca uwagę, iż powinni się oni cieszyć dobrymi
rzeczami, które mają w mieście nie należącym do nich73. W praktyce
oznaczało to, iż nie maja prawa ubiegać się o obywatelstwo. Na koń-
70 Ant. 19, 280–285.

71 P. Lond. 1912 = CPJ 153.
72 CPJ 153, w. 83–88; por. Ant. 19, 283–285.
73 CPJ 153, w. 95.
14103109
1
cu cesarz grozi represjami wszelkim sprawcom niepokojów. Decyzja

Klaudiusza wydaje się Salomonowa, ale w gruncie rzeczy była dość ko-
rzystna dla Żydów, szczególnie wobec perspektywy decyzji Kaliguli.
Zapewne była ona ciosem dla w pełni zhellenizowanych Żydów, posia-
dających zapewne już obywatelstwo, którzy zasymilowali się z greckimi
obywatelami, a teraz nagle dowiedzieli się, iż żyją w mieście, które do
nich nie należy. Będzie to skutkować już w niedalekiej przyszłości no-
wymi rozruchami w roku 66 po Chr. i całkowitą katastrofą w wyniku
powstania 116–117 r. po Chr., które przyniesie depopulację ludności
żydowskiej w Egipcie.
W tym czasie pojawia się dzieło Apiona o Egipcie, gdzie znajdziemy
dość obszerne uwagi o Żydach. Prawdziwy grad oszczerstw i kalumnii
pozwala postawić Apiona w pierwszym szeregu wrogów judaizmu i po-
tomków Abrahama. Samo pięciotomowe dzieło się nie zachowało, ale
dzięki Józefowi Flawiuszowi, który nawet napisał odpowiedź na nie
w postaci Contra Apionem jesteśmy w stanie wskazać przynajmniej naj-
ważniejsze elementy wywodów Apiona. I tak, powtarza on starą śpiew-
kę, iż Żydzi zostali wygnani z Egiptu pod wodzą Mojżesza z powo-
du trądu, szabat zaś wiąże z chorobą genitaliów, która zatrzymała ich
marsz siódmego dnia74. W przypadku Żydów aleksandryjskich Apion
wskazuje na ich obce pochodzenie i oddzielne mieszkanie, wobec cze-
go nie mogą być oni zwani prawdziwymi Aleksandryjczykami. W cza-
sach ptolemejskich wykazali się oni postawą antypatriotyczną i anty-
aleksandryjską oraz nielojalnością wobec władców, którzy pozbawili
ich wszelkich praw politycznych. Odmowa oddawania czci greckim
bogom i wywołanie ostatnich rozruchów nie daje im prawa ubiega-
nia się o aleksandryjskie obywatelstwo. Wreszcie odmowa oddawania
czci cesarzowi czyni ich elementem politycznie podejrzanym75. Z uwag
o religii żydowskiej warto przytoczyć twierdzenie, iż Żydzi czcili głowę
osła i corocznie składali w ofierze porwanego Greka, składając przy-
sięgę wrogości wobec wszystkich Greków. Oskarżył też ich o składanie
w ofierze byków i o odmowę jedzenia wieprzowiny, potępił też obyczaj
obrzezania. W końcu wyśmiewa Żydów za ich polityczną słabość i brak
kultury76. Tego rodzaju poglądy musiały wywierać na czytelnikach spo-
re wrażenie, wzmacniane jeszcze przez fakt, iż Apion należał do elity

75 Contra Apionem 2, 33–78; por. Ant. 18, 257–259.
14103109
1
rządzącej Aleksandrią. W konsekwencji, etykieta burzycieli porządku,

w dodatku poddających się dziwnym praktykom, już na stałe przylgnę-
ła do Żydów. Rozdźwięk pogłębiał fakt wciąż nowych starć, które osią-
gnęły swoje apogeum w postaci nowej wojny w Aleksandrii w 66 r. po
Chr.
Wydaje się, iż mamy tu do czynienia z podobnymi starciami, jakie
miały miejsce w miastach Judei przed wybuchem pierwszego powsta-
nia żydowskiego przeciwko Rzymianom. W pewnym momencie zebra-
li się obywatele Aleksandrii, aby wysłać do Rzymu delegację, praw-
dopodobnie z kolejnymi skargami na Żydów. Ktoś jednak rozpoznał
w tłumie kilku Żydów i w konsekwencji trzej z nich zostali spaleni77.
Wydarzenie to spowodowało reakcję społeczności żydowskiej, w ruch
poszły kamienie, zaczęto też zbierać materiał do spalenia amfiteatru.
Rzecz ciekawa, iż prefektem Egiptu był wówczas Żyd z pochodzenia,
Tyberiusz Juliusz Aleksander (bratanek Filona z Aleksandrii), wcze-
śniej prokurator Judei w latach 46–48 po Chr. Zaapelował on wraz ze
starszyzną żydowską o spokój, a ponieważ to nie pomogło, skierował
przeciwko tłumowi wojsko, które napotkało w dzielnicach żydowskich
silny opór, co doprowadziło do rzezi. Józef Flawiusz ocenia liczbę ofiar
na 50 tys. osób i podaje, iż nieżydowscy mieszkańcy Aleksandrii znę-
cali się nad ciałami zabitych78. W następstwie wydarzeń aleksandryj-
scy Grecy zwrócili się do Tytusa o likwidację wszelkich praw, którymi
cieszyli się aleksandryjscy Żydzi, ten jednak odmówił. Być może liczył
na to, iż żydowscy przywódcy będą w stanie zapobiec dalszym nieroz-
ważnym krokom ze strony Żydów. Tytus się zresztą nie pomylił, czego
najlepszym przykładem jest przybycie do Aleksandrii niedobitków si-
carii, którzy uciekli po stłumieniu powstania. Żydowska starszyzna na-
tychmiast wydała ich w ręce rzymskich władz79. Możemy się tylko do-
myślać, jak wielkie wrażenie musiało wywrzeć na aleksandryjskich Ży-
dach zniszczenie świątyni jerozolimskiej. Już niedługo jednak oni sami
staną w obliczu prawie całkowitej zagłady, kiedy to w latach 116–117
po Chr. zostaną zdziesiątkowani przez rzymskich legionistów, jak też
przez ludność pogańską w wyniku powstania, które sami wywołają.
Wydaje się, iż Żydzi przybywali do Cyrenajki przede wszystkim
z Egiptu, bowiem obszar ten znajdował się pod panowaniem Ptoleme-
77 BI 2, 490–491.
78 BI 2, 494–498.
79 BI 7, 409–420.
14103109
1
uszy do roku 96 przed Chr. Ludność żydowska osiedlała się głównie

w pięciu miastach Cyrenajki, a mianowicie w Cyrenie, Apollonii, Pto-
lemais, Teucheire i Berenike. Być może początki osadnictwa wiążą się
z akcją Ptolemusza I, opisaną przez Józefa Flawiusza, ale nie możemy
mieć takiej pewności80. Nie jest też wykluczone, że Żydzi osiedlali się
tam jako kleruchowie, choć nie mamy żadnych bezpośrednich dowo-
dów potwierdzających taką tezę81. W przeciwieństwie do ptolemej-
skiego Egiptu źródła mówiące o obecności żydowskiej w Cyrenajce są
wyjątkowo ubogie, niewiele więc można powiedzieć na temat struktu-
ry społecznej czy sytuacji ekonomicznej. Warto tu jednak wspomnieć
o Jazonie z Cyreny, który jest autorem pięciotomowego dzieła opisują-
cego historię powstania Machabeuszy, streszczonego w 2 Księdze Ma-
chabejskiej82. Niestety, autor 2 Mch wprowadził do owego streszczenia
własne dodatki, co znacznie utrudnia wyodrębnienie fragmentów rze-
czywiście napisanych przez Jazona83. W każdym razie możemy przy-
najmniej wyciągnąć wniosek, iż wśród Żydów cyrenajskich znajdowali
się ludzie wykształceni, zdolni nawet do pisania dzieł literackich. Nie
wiemy niestety czy Jazon pisał swoje dzieło w Cyrenie, czy tylko stam-
tąd pochodził, mieszkał zaś i pracował w Judei. Nie zmienia to jednak
faktu, iż jest on przykładem na istnienie kontaktów pomiędzy społecz-
nościami żydowskimi Judei i Cyrenajki w II w. przed Chr., które były
kontynuowane i rozwijane w następnych stuleciach84.
Po utracie kontroli Egiptu nad Cyrenajką rządziła się ona przez pe-
wien czas samodzielnie, dopóki w 74 r. przed Chr. nie została rzymską
prowincją. W tym okresie doszło do wojny pomiędzy miastami, w któ-
rą zaangażowany był Lukullus, zastępca Korneliusza Sulli85. Nie jest
wykluczone, iż w całym tym chaosie istotną rolę odgrywali Żydzi, choć
przekaz Józefa Flawiusza nie jest tutaj pewny86. W związku z tym za-
mieszaniem Józef cytuje też Strabona, według którego w Cyrenie (nie
wiemy czy tylko w mieście, czy w całym kraju) ludność dzieliła się na

81 S. Applebaum, Jews and Greeks in Ancient Cyrene, Leiden 1979, s. 130–138.
82 2 Mch 2, 19–32.
85 Plutarch, Lucullus 2, 3.
86 Ant. 14, 114.
14103109
1
cztery klasy: obywateli, chłopów, metojków i Żydów87. Niełatwo inter-

pretować to stwierdzenie, ale być może Żydzi tworzyli w Cyrenie dużą
wspólnotę, niezależną od innych mieszkańców. Nie jest wykluczone,
opierając się na przykładzie z Berenike, iż mamy tu do czynienia z ży-
dowską politeuma.
Nieco więcej światła źródła rzucają na sytuację Żydów cyrenajskich
w I w. po Chr. Dysponujemy m.in. dwiema listami efebów z przełomu
I w. przed Chr. i I w. po Chr., które zawierają żydowskie imiona, np.
Jezusa, syna Antifilosa i Eleazara, syna Eleazara88. Mamy tu wyraźny
dowód, iż przynajmniej niektórzy Żydzi uzyskali obywatelstwo Cyre-
najki. Nie wiemy czy postrzegali członkostwo w efebejonie za sprzecz-
ne z judaizmem, ale podobny przypadek obserwujemy w Teucheirze,
gdzie wyryto na ścianach gimnazjum kilka imion żydowskich89 (nie-
które imiona połączone są w pary, co może sugerować związek homo
seksualny). Obecność Żydów w elicie Cyrenajki potwierdzają też in-
skrypcje, które wzmiankują m.in. Szymona, syna Szymona, który był
członkiem delegacji miasta Ptolemais do rzymskiego przedsiębiorcy
Terencjusza w mieście Lanuwium oraz Eleazara, syna Jazona90, któ-
ry wymieniony jest pośród „strażników prawa” w Cyrenie91. Skądinąd
wspomniane inskrypcje zdają się przeczyć poglądowi, iż wspólnoty
żydowskie i instytucje miast były od siebie całkowicie odseparowane,
choć nie możemy ustalić, jakie dokładnie relacje społeczne między Ży-
dami i innymi mieszkańcami Cyrenajki występowały.
Dzięki trzem inskrypcjom wiemy, iż w Berenike istniała żydowska
politeuma. Pierwsza z nich mówi o podziękowaniach żydowskiej gmi-
ny skierowanych do Decimusa Waleriusza Dionizjusza, który pokrył
koszty upiększenia „amfiteatru” (jest on tu przedstawiony najwyraźniej
jako dobroczyńca wspólnoty). Za swoje zasługi otrzymał szereg przywi-
lejów92. Druga z inskrypcji wymienia dziewięciu archontów wspólno-
ty i zawiera podziękowania dla Marka Tittiusza, syna Sekstusa, który
przebywał w prowincji w sprawach publicznych i wszystkim okazywał
należytą uwagę, wychodząc naprzeciw prośbom obywateli oraz był pa-
87 Ant. 14, 115.

88 G. Lüderitz, Corpus jüdischer Zeugnisse aus der Cyrenaika, Wiesbaden 1984, 6–7.
89 Ibidem, 41.
90 Ibidem, 8.
91 S. Applebaum, op. cit., s. 186–190.
92 Lüderitz 70 = SEG 16, 931.
14103109
1
tronem gminy żydowskiej zarówno wszystkich jej obywateli, jak i jej po-
szczególnych członków93. Wreszcie trzecia inskrypcja zawiera listę do-
natorów funduszy, przeznaczonych na restaurację synagogi w Berenike;
listę otwiera dziesięciu archontów oraz kapłan94. W dwóch pierwszych
inskrypcjach pojawia się tajemniczy amfiteatr, nie wiemy niestety czy
chodzi o publiczny amfiteatr miejski, czy też była to budowla żydow-
ska, mająca zbliżony do amfiteatru kształt. Ponieważ obie inskrypcje
miały być umieszczone w amfiteatrze, badacze dowodzą, iż jest mało
prawdopodobne, aby chodziło o publiczny amfiteatr. Zwraca się przy
tym uwagę, iż istnieją spore wątpliwości czy w tym czasie w mieście
istniał w ogóle publiczny amfiteatr, a ponadto podaje się w wątpliwość,
czy Żydzi rzeczywiście mogliby umieszczać tam swoje inskrypcje hono-
ryfikacyjne. Nie możemy więc wykluczyć, iż mamy do czynienia z bu-
dynkiem żydowskim, chociaż żaden inny taki budynek nie jest nam
znany pod nazwą amfiteatru. Być może było to miejsce spotkań wspól-
noty. W każdym razie jest rzeczą bezsporną, iż żydowska wspólnota
była znaczącą częścią i uczestnikiem życia publicznego w Berenike95.
W I w. po Chr. Żydzi z Cyrenajki stali się też bohaterami sporu
dotyczącego podatku świątynnego, płaconego corocznie przez każde-
go dorosłego Żyda w wysokości połowy szekla96. Sprawa jest nie do
końca jasna, bowiem Józef przytacza list Marka Wipsaniusza Agryppy
z około 14 r. przed Chr. do miasta Cyreny, który sugeruje, iż Żydzi,
przynajmniej na poziomie samego miasta, zostali oskarżeni o niepłace-
nie podatków, powołując się na wcześniejszą decyzję cesarza Augusta
o zwolnieniu z podatków. Wspólnota żydowska została pozwana do
sądu, gdzie przegrała proces i w rezultacie część pieniędzy zebranych
w ramach podatku świątynnego została przez władze skonfiskowana.
Nie wiemy czy sytuacja taka miała miejsce tylko w Cyrenie, czy rów-
nież w innych miastach Cyrenajki, ale z pewnością uznawano, iż Żydzi
są w stanie regulować zobowiązania finansowe. Skądinąd na podobne
zwolnienia podatkowe powoływali się obywatele rzymscy, w sprawie
których miasta cyrenajskie również odwołały się do Augusta (w tym
przypadku też zresztą osiągnęły sukces)97.
93 Ibidem 71.
94 Ibidem 72.
95 J.M.G Barclay, op. cit., s. 237.
96 Ant. 16, 160–161, 169–170.
97 SEG 9, 8.
14103109
1
3. Miasto Rzym
Okres republiki. Pochodzenie i wczesne lata żydowskiej diaspory

w mieście Rzym są nam prawie nieznane. Być może nawiązanie sto-
sunków z Machabeuszami skłoniło niektórych Żydów do osiedlenia
się w Rzymie. W gruncie rzeczy pierwszą wzmianką o ich obecności
nad Tybrem jest bardzo niepewna relacja Waleriusza Maksimusa o wy-
gnaniu Żydów w 139 r. przed Chr. przez pretora Korneliusza Hispa-
lusa z powodu chęci przeniesienia swych świętych rytów na Rzymian,
względnie chęcią zatrucia rzymskich zwyczajów kultem Jupitera Sa-
bazjosa. Wydaje się jednak, że całe wydarzenie jest raczej mało praw-
dopodobne. Pierwszym bezpiecznym odzwierciedleniem żydowskiej
obecności w Rzymie jest dopiero mowa Cycerona w obronie Flakkusa
w roku 59 przed Chr.98. Wielki rzymski mówca przedstawia Żydów
jako sprawców kłopotów, choć nie wspomina o nich nigdzie indziej,
być może więc mamy tu raczej do czynienia z pewną figurą retoryczną,
a nie stwierdzeniem faktów. Cyceron odnosi się też do judaizmu, okre-
ślając go mianem barbarzyńskiego zabobonu i dowodzi, iż jest on zu-
pełnie obcy rzymskim zwyczajom. Nie należy jednak uważać Cycerona
za wroga Żydów, mamy tu bowiem do czynienia z mową obrończą,
a więc zgodnie z zasadami retoryki trzeba przeciwnika jak najbardziej
zohydzić, aby przestał być wiarygodny dla sądu99. Niezwykle istotnym
wydarzeniem w dziejach gminy żydowskiej w Rzymie był patronat Ju-
liusza Cezara, który postrzegał Żydów w ogóle jako przyjaciół i sojusz-
ników Rzymu.
Okres panowania dynastii julijsko–klaudyjskiej. W okresie pa-
nowania cesarza Augusta obserwujemy próby wskrzeszenia i wzmoc-
nienia tradycyjnych kultów rzymskich, a co za tym idzie – obce kulty
stały się nieco podejrzane i niekoniecznie pożądane. Niemniej jednak
nie mamy żadnych dowodów wskazujących na jakiekolwiek wrogie
działania cesarza wobec Żydów znad Tybru, wręcz przeciwnie, cieszyli
się oni jego przychylnością i pozyskali dodatkowe przywileje. Oczywi-
ście, nie należy zapominać, iż taki stosunek cesarza miał swoje przy-
czyny w dobrych stosunkach z Herodem Wielkim. W Rzymie czasowo
przebywało wielu członków dynastii herodiańskiej, którzy zapewne na-
98 Cycero, Pro Flacco 28, 66–69.

14103109
1
wiązywali kontakty nie tylko z wpływowymi członkami rzymskiej elity,

ale również z co bardziej znaczącymi członkami wspólnoty żydowskiej
w Rzymie. Z drugiej strony, Archelaos po przybyciu do Rzymu w 4 r.
przed Chr. spotkał się z protestem ośmiu tysięcy miejscowych Żydów100,
chociaż jego podłoże leżało raczej w wydarzeniach w Judei bezpośred-
nio po śmierci Heroda Wielkiego. Liczba jest zapewne przesadzona,
ale już liczba czterech tysięcy Żydów wysłanych przez Tyberiusza na
Sardynię została również potwierdzona przez Tacyta101, co daje nam
podstawy przypuszczać, iż cała populacja żydowska w Rzymie liczyła
w tym czasie około 30 tys. osób102.
Sielanka okresu panowania Augusta została zakłócona w czasie rzą-
dów następnych trzech cesarzy z dynastii julijsko–klaudyjskiej. W 19 r.
po Chr. cesarz Tyberiusz wcielił cztery tysiące Żydów do armii i wysłał
ich na Sardynię, a wielu innych wygnał z miasta103. Według Józefa mia-
ło to związek ze skandalem wywołanym przez Fulwię, żonę wpływowe-
go senatora, która przyjęła żydowskie obyczaje pod wpływem czterech
Żydów, którzy później dokonali kradzieży pieniędzy i purpurowych
szat, które miała ofiarować świątyni jerozolimskiej. Oczywiście trudno
przypuszczać, aby z powodu tak błahego incydentu cesarz wygnał od
razu całą społeczność. Kasjusz Dio wskazuje, iż stało się tak z powodu
przyjęcia przez wielu Rzymian żydowskich obyczajów. Pozostałe rela-
cje łączą wydarzenia z jednoczesnymi represjami wobec kultu Izydy,
będącymi efektem ogólnej polityki skierowanej wobec obcych kultów.
Oczywiście po jakimś czasie Żydom pozwolono wrócić do miasta. Ską-
dinąd próby zatrzymania wpływów żydowskich spełzły na niczym, bo-
wiem kilkadziesiąt lat później Seneka skarży się na rozprzestrzenianie
się żydowskich obyczajów wśród Rzymian104.
Wspólnota żydowska w Rzymie z pewnością z niedowierzaniem
i strachem przyjęła plany cesarza Kaliguli przeciwko świątyni jerozolim-
skiej i zapewne w jakimś stopniu była wmieszana w zabiegi Agryppy I,
aby odwieść cesarza od tego zamiaru. Musiała się też stykać z człon-
kami delegacji Żydów aleksandryjskich, którzy przybyli do stolicy ce-
100 Ant. 17, 300–303.

101 Tacyt, Annales 2, 85, 4.
103 Ant. 18, 65–84; Tacyt, Annales 2, 85, 4; Swetoniusz, Tiberius 36, Kasjusz Dio, Hi-
storia Romana 57, 18, 5.
104 Seneka, De Superstitione apud Augustyn, De Civitate Dei 6, 11.
14103109
1
sarstwa w związku z pogromem w Aleksandrii w roku 38 po Chr. Po

wstąpieniu na tron Klaudiusza mamy do czynienia z kilkoma sprzecz-
nymi relacjami dotyczącymi wspólnoty żydowskiej w Rzymie. Według
Dziejów Apostolskich Klaudiusz nakazał wszystkim Żydom opuszcze-
nie Rzymu około roku 49 po Chr., co zmusiło Akwilę i Priscillę do
udania się do Koryntu105. Swetoniusz podaje, iż Żydzi zostali wygnani
z miasta z powodu ciągłych zamieszek z poduszczenia Chrestosa, nie
podaje niestety daty tego wydarzenia106. Kasjusz Dio informuje, iż ce-
sarz co prawda nie wygnał Żydów, bo byli zbyt liczni, ale zakazał im
organizowania zgromadzeń; możemy to wydarzenie datować na rok 41
po Chr.107. Orozjusz z kolei dowodzi, iż wygnani miało miejsce w roku
49 po Chr.108. Zauważmy, iż nie wszystkie relacje mówią o jakiejś bez-
pośredniej akcji Klaudiusza. Warto też pamiętać o ostrzeżeniu, jakie
cesarz wyraził wobec Żydów aleksandryjskich w liście z 41 r. po Chr.
Część badaczy opowiada się za scenariuszem, według którego Klau-
diusz podjął represje w roku 41 po Chr., ale nie wygnał Żydów z Rzy-
mu. Stało się to dopiero w roku 49 po Chr., w wyniku tumultów wy-
woływanych przez chrześcijan, których Rzymianie jeszcze wówczas nie
odróżniali od wyznawców judaizmu. Inni uważają, iż wszystkie relacje
odnoszą się do tego samego wydarzenia, choć nie ma już zgodności co
do datacji109. Wydaje się, jednak, iż zakaz zgromadzeń w roku 41 po
Chr. i przynajmniej częściowe wygnanie w roku 49 po Chr. jest wiary-
godną rekonstrukcją zdarzeń. Być może zgromadzenia w synagogach
w początkach panowania Klaudiusza związane były z kwestią ataku
Kaliguli na świątynię, wygnanie zaś faktycznie miało wiele wspólnego
z chrześcijanami, którzy też być może wdawali się w spory z Żydami
wiernymi judaizmowi.
Za panowania Nerona nie mamy do czynienia z żadnymi oficjalny-
mi akcjami wobec gminy żydowskiej, choć liczne wzmianki potwier-
dzają wzrost atrakcyjności obyczajów żydowskich wśród Rzymian,
co wywołuje coraz bardziej wrogie komentarze ze strony części elity
intelektualnej wczesnego cesarstwa. To w tym czasie spotykamy się
z oskarżeniem Pomponii Grecyny o superstitio externa w roku 57 po
105 Dz 18, 2.
106 Swetoniusz, Claudius 25, 4.
108 Orozjusz, Adversus Paganos 7, 6, 15–16.
14103109
1
Chr.110, choć nie jesteśmy pewni czy odnosiło się ono do judaizmu.
Mamy też do czynienia z prawdopodobną sympatią samej cesarzowej
Poppei Sabiny, co świadczy o wpływie żydowskim nawet na cesarski
dwór. Wspomnijmy tu żydowskiego aktora Alityrosa, ulubieńca cesarza
Nerona111. Nie wolno nam nie wspomnieć o sławnym romansie Tytusa
z Bereniką, siostrą Agryppy II, choć wykracza już on poza ramy cza-
sowe tej książki. Sytuacja diaspory żydowskiej w Rzymie będzie się
zmieniać wraz z wybuchem pierwszej wojny żydowskiej i późniejszymi
represjami ze strony cesarzy z dynastii flawijskiej. Na koniec, wyobraź-
my sobie, co musieli czuć Żydzi znad Tybru oglądając triumf Wespa-
zjana i Tytusa, którego atrakcją były naczynia świątynne ze zniszczonej
bezpowrotnie świątyni jerozolimskiej.
4. Zachodnie prowincje Imperium Romanum
W większości przypadków dzieje diaspory żydowskiej w zachod-

nich prowincjach cesarstwa rzymskiego nie mieszczą się w ramach
czasowych tej książki, uchwytna bowiem dla nas historia tych wspól-
not dotyczy czasów późniejszych. Niemniej jednak warto przynajmniej
wspomnieć, iż Żydzi zamieszkiwali w prawie wszystkich europejskich
prowincjach państwa rzymskiego, m.in. w Mezji, Dacji, Noricum, Pa-
nonii, Italii, Hiszpanii, Galii czy Germanii. W gruncie rzeczy jedynie
obecność ludności żydowskiej w Recji jest wątpliwa. Dla naszego okre-
su trzeba wspomnieć o wspólnotach w miastach Italii. Poza samym
Rzymem bardzo interesujące pozostałości obecności Żydów zostały
znalezione w porcie Ostia, gdzie odkryto ruiny dużej synagogi, której
powstanie datuje się na I w. po Chr. Jest to prawdopodobnie najstarsza
synagoga żydowska w Europie. Żydzi obecni byli również w sławnych
Pompejach przed wybuchem Wezuwiusza w 79 r. po Chr. Wspomnijmy
też o mieście Venusia, skąd pochodzi całkiem spora liczba inskrypcji
związanych z ludnością żydowską. Mamy dowody na to, iż w tutejszej
wspólnocie znaczną rolę odgrywały kobiety. W każdym razie warto pa-
miętać o obecności Żydów w Europie, bowiem często sprowadza się
diasporę żydowską do wschodniej części basenu Morza Śródziemnego
i Babilonii oraz samego miasta Rzym, co nie jest prawdą.

111 Vita 16.
14103109
1
14103109
1
Zakończenie
Okres drugiej świątyni odegrał w dziejach Żydów niezwykle ważną

rolę. Możemy wyróżnić w nim kilka etapów: pierwszy to okres istnie-
nia prowincji Yehud pod rządami państwa perskiego; drugi to istnienie
prowincji Judei najpierw pod rządami Ptolemeuszy, a później Seleucy-
dów; trzeci to okres powstania Machabeuszy i istnienie niepodległego
państwa pod panowaniem Hasmoneuszy, w końcowym okresie jako
państwo klienckie Rzymu; czwarty okres to rządy Heroda Wielkiego,
okres wielkiej prosperity dla Judei; okres piąty to Judea jako rzymska
prowincja i wreszcie bardzo krótki okres szósty, istnienie niezależnego
państwa w okresie pierwszej wojny żydowskiej. Okres drugiej świąty-
ni symbolicznie wyznaczają dwa wydarzenia: jego początek to powrót
Żydów z niewoli babilońskiej i odbudowa świątyni, koniec wyznacza
zniszczenie świątyni jerozolimskiej, która już nigdy nie miała zostać
odbudowana.
Warto pamiętać o istnieniu w tym okresie bardzo licznej i silnej
diaspory żydowskiej, która mimo przebywania w morzu pogańskim,
zachowywała religię i obyczaje przodków. Dzięki swemu rozproszeniu,
ale i mobilności Żydzi stykali się na co dzień z obcymi ludami, czasem
ulegając ich wpływom, jak to było w przypadku hellenizacji, ale czę-
ściej trzymając się na uboczu. Jest to okres ostatecznej redakcji Biblii
hebrajskiej, choć powstanie kanonu dokonało się dopiero jakiś czas po
zniszczeniu świątyni. Z religijnego punktu widzenia niezwykle istotne
jest też pojawienie się chrześcijaństwa. Religia żydowska uległa w tym
okresie przekształceniu dwukrotnie. Po raz pierwszy po niewoli babi-
lońskiej, kiedy to monarchiczny jahwizm zyskuje nowe, surowsze obli-
14103109
1
424 Zakończenie
cze w postaci judaizmu normatywnego. Po raz drugi w chwili spalenia

świątyni w Jerozolimie, kiedy to judaizm przestaje być religią ofiarną,
a staje się religią słowa.
I na koniec jeszcze jedno bardzo ważne stwierdzenie. Okres dru-
giej świątyni po raz ostatni widział niepodległe państwo żydowskie.
Następne przyjdzie dopiero w roku 1948 ery nowożytnej.
14103109
1
Dodatek 1
Arcykapłani okresu drugiej świątyni
Okres perski
Jozue (538–530 przed Chr. i 520 przed Chr.)

Jojakim
Eliaszib (wzmiankowany w roku 444 przed Chr.)
Jojada
Johanan (wzmiankowany w roku 410 przed Chr.)
Jaddua (współczesny Aleksandrowi Wielkiemu?)
Oniasz I (współczesny Areusowi I, 309–265 przed Chr.?)

Szymon I
Eleazar (współczesny Ptolemeuszowi II, 283–246 przed Chr.?)
Manasses
Oniasz II (współczesny Ptolemeuszowi III, 246–221 przed Chr.?)
Szymon II (współczesny Ptolemeuszowi IV, 221–204 przed Chr.?)
Oniasz III (?–175 przed Chr.)
Jazon (175–172 przed Chr.)
Menelaos (172–162 przed Chr.)
Oniasz IV?
Alkimos (162–160/159 przed Chr.)
Arcykapłani z rodu hasmonejskiego
Jonatan (152–142 przed Chr.)

Szymon (142–134 przed Chr.)
Jan Hirkan I (134–104 przed Chr.)
Arystobul I (104–103 przed Chr.)
14103109
1
426 Dodatek 1
Aleksander Janneusz (103–76 przed Chr.)

Jan Hirkan II (76–67, 63–40 przed Chr.)
Arystobul II (67–63 przed Chr.)
Antygon Matatiasz (40–37 przed Chr.)
Ananel (37–35, 35–30? przed Chr.)

Arystobul III (35 przed Chr.)
Jezus, syn Fiabiego (30–24/22 przed Chr.)
Szymon, syn Boetosa (24/22–5 przed Chr.)
Mattiasz, syn Teofilosa (5–4 przed Chr.)
Joazar, syn Boetosa (4? przed Chr.–6 po Chr.)
Eleazar, syn Boetosa (4 przed Chr.)
Jezus, syn See (4 przed Chr.?)
Annasz, syn Sethi (6–15 po Chr.)
Izmael, syn Fiabiego (15–16 po Chr.?)
Eleazar, syn Annasza (16–17 po Chr.?)
Szymon, syn Kamita (17–18 po Chr.)
Józef Kajfasz (18–36/37 po Chr.)
Jonatan, syn Annasza (36 lub 37 po Chr.)
Teofilos, syn Annasza (37–41 po Chr.)
Szymon Kanteras, syn Boetosa (41–42 po Chr.)
Mattiasz, syn Annasza (42–43 po Chr.?)
Elioneus, syn Kanterasa (43?–45 po Chr.)
Józef, syn Kamei (45–48 po Chr.)
Ananiasz, syn Nedebeusza (48–59 po Chr.)
Izmael, syn Fiabiego (59–61 po Chr.)
Józef, syn Szymona (61–62 po Chr.)
Annasz, syn Annasza (62 po Chr.)
Jezus, syn Damneusa (62–63 po Chr.?)
Jezus, syn Gamaliela (63–64 po Chr.)
Mattiasz, syn Teofilosa (64–66 po Chr.?)
Fanniasz, syn Samuela (68 po Chr.?)
14103109
1
Dodatek 2
Listy władców
Hasmoneusze
Juda Machabeusz (165–160 przed Chr.)

Jonatan (160–142 przed Chr.)
Szymon (142–134 przed Chr.)
Jan Hirkan I (134–103 przed Chr.)
Juda Arystobul I (104–103 przed Chr.)
Aleksander Janneusz (103–76 przed Chr.)
Aleksandra Salome (76–67 przed Chr.)
Juda Arystobul II (67–63 przed Chr.)
Jan Hirkan II (67, 63–40 przed Chr.)
Antygon Matatiasz (40–37 przed Chr.)
Władcy herodiańscy
Herod Wielki (40–4 przed Chr.)

Herod Archelaos (4 przed Chr.–6 po Chr.)
Herod Antypas (4 przed Chr.–39 po Chr.)
Filip (4 przed Chr.–34 po Chr.)
Agryppa I (37–44 po Chr.)
Agryppa II (53–100 po Chr.)
Prefekci i prokuratorzy Judei
Koponiusz (6–9 po Chr.)

Marek Ambibulus (9–12 po Chr.)
Anniusz Rufus (12–15 po Chr.)
Waleriusz Gratus (15–26 po Chr.)
Poncjusz Piłat (26–36 po Chr.)
14103109
1
428 Dodatek 2
Marcellus (36–37 po Chr.)

Marullus (37–41 po Chr.)
Kuspiusz Fadus (44–46 po Chr.)
Tyberiusz Juliusz Aleksander (46–48 po Chr.)
Wentidiusz Kumanus (48–52 po Chr.)
Antoniusz Feliks (52–59 po Chr.)
Porcjusz Festus (59–62 po Chr.)
Lukcejusz Albinus (62–64 po Chr.)
Gesjusz Florus (64–66 po Chr.)
Ptolemeusze
Ptolemeusz I Soter (305–282 przed Chr.)

Ptolemeusz II Filadelfos (285–246 przed Chr.)
Ptolemeusz III Euergetes (246–221 przed Chr.)
Ptolemeusz IV Filopator (221–204 przed Chr.)
Ptolemeusz V Epifanes (204–180 przed Chr.)
Ptolemeusz VI Filometor (180–145 przed Chr.)
Ptolemeusz VII Neos Filopator (145–144 przed Chr.)
Ptolemeusz VIII Euergetes II (145–116 przed Chr.)
Ptolemeusz IX Soter II (Latyros) (116–107 przed Chr.)
Ptolemeusz X Aleksander I (107–88 przed Chr.)
Ptolemeusz IX Soter II (ponowne panowanie) (88–81 przed Chr.)
Ptolemeusz XI Aleksander II (80 przed Chr.)
Ptolemeusz XII Neos Dionysos (Auletes) (80–51 przed Chr.)
Kleopatra VII Filopator (51–30 przed Chr.)
Ptolemeusz XIII (51–47 przed Chr.)
Ptolemeusz XIV (47–44 przed Chr.)
Ptolemeusz XV (Cezarion) (44–30 przed Chr.)
Seleucydzi
Seleukos I Nicator (311–280 przed Chr.)

Antioch I Soter (280–261 przed Chr.)
Antioch II Theos (261–246 przed Chr.)
Seleukos II Kallinikos (246–225 przed Chr.)
Seleukos III Soter (225–223 przed Chr.)
Antioch III Wielki (223–187 przed Chr.)
Seleukos IV Filopator (187–175 przed Chr.)
Antioch IV Epifanes (175–164 przed Chr.)
Antioch V Eupator (163–162 przed Chr.)
Demetriusz I Soter (162–150 przed Chr.)
Aleksander Balas (150–145 przed Chr.)
14103109
1
Dodatek 2 429
Demetriusz II Nikator (145–140 przed Chr.)

Antioch VI Epifanes (145–142 przed Chr.)
Tryfon (142–138 przed Chr.)
Antioch VII Sidetes (138–129 przed Chr.)
Demetriusz II Nikator (ponowne panowanie) (129–125 przed Chr.)
Aleksander Zebinas (128–122 przed Chr.)
Kleopatra Tea (128 przed Chr.)
Kleopatra Tea i Antioch VIII Grypos (125–121 przed Chr.)
Seleukos V (125 przed Chr.)
Antioch VIII Grypos (121–113, 111–96 przed Chr.)
Antioch IX Kyzykeńczyk (113–95 przed Chr.)
Seleukos VI Epifanes Nikator (96–95 przed Chr.)
Demetriusz III Filopator (95–88 przed Chr.)
Antiochus X Eusebes (95–83 przed Chr.)
Antioch XI Filadelfos (94 przed Chr.)
Filip I Filadelfos (94–84 przed Chr.)
Antioch XII Dionizjos (87–84 przed Chr.)
Antioch XIII Asiaticus (69–64 przed Chr.)
Filip II (67–65 przed Chr.)
14103109
1
14103109
1
Wykaz skrótów
ALB E. Stern, Archaeology of the Land of Bible, 2, The Assyrian, Babylo-

nian, and Persian Periods (732–332 B.C.E.), New York 2001
Ant. Antiquitates Iudaicae
AP A. Cowley, Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Osnabrück
1967
BASOR „Bulletin of the American Schools of Oriental Research”
BI Bellum Iudaicum
CIJ Corpus Inscriptionum Judaicarum
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum
CPJ Corpus Papyrorum Judaicarum
FGH F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1926–
1958
HUCA „Hebrew Union College Annual”
OEANE E.M. Myers (ed.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the
Near East, 5 vols., Oxford 1997
OGIS W. Dittenberger, Orientis graeci inscriptiones selectae, 2 vols., Leipzig
1960
PCZ Papyrus Cairo Zenon; C.C. Edgar (ed.), Zenon Papyri I–V, Cairo
1925–1940
P. Lond T.C. Skeat, Greek Papyri in the British Museum: VII The Zenon
Archive, London 1974
P. Polit. Iud. J.M.S. Cowey and K. Maresch (eds.), Urkunden des Politeuma der
Juden von Herakleopolis (144/3–133/2 v. Chr.), Wiesbaden 2001
SB F. Preisigke et al., Sammelbuch griechischen Urkunden aus Ägypten
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum
TAD B. Porten and A. Yardeni, Textbook of Aramaic Documents from
Ancient Egypt: 1–4, Jerusalem 1986–1999
WDSP D.M. Gropp, Wadi Daliyeh II: The Samaria Papyri from Wadi
Daliyeh, Oxford 2001
14103109
1
14103109
1
Wykaz literatury cytowanej
Źródła
Appian z Aleksandrii, Historia Romana, 4 vols., ed. by H. White, London 1912–1913
(wyd. polskie: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, przekł., opr. i wstęp L.
Piotrowicz, t. 1–2, Wrocław 1957).
August, Res gestae Divi Augusti, przekł. i kom. w: J. Korpanty, Rzeczpospolita potomków
Romulusa, Warszawa 1979, s. 250–267.
Corpus Inscriptionum Graecarum, 4 vols., ed. by A. Boeckhius, Berlin 1828–1877.
Corpus Inscriptionum Judaicarum, 2 vols., ed. by J.-B. Frey, Rome and Paris 1936–
1952.
Cowley A., Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Osnabrück 1967.
Diodor Sycylijski, Bibliotheca Historica, 3 vols., ed. by F. Vogel, Leipzig 1888–1893.
Dittenberger W., Orientis graeci inscriptiones selectae, 2 vols., Leipzig 1960.
Edgar C.C. (ed.), Zenon Papyri, 5 vols., Cairo 1925–1940.
Euzebiusz z Cezarei, Chronica, 2 vols., ed. by A. Schoene, Berlin 1867–1875.
—, Historia ecclesiastica, 2 vols., ed. by I.A. Heikel, Leipzig 1913.
—, Onomasticon, ed. by E. Klostermann, Leipzig 1904.
Filon z Aleksandrii, Legatio ad Gaium, ed. by E.M. Smallwood, Leiden 1970.
—, Adversus Flaccum, traduction et notes par A. Pelletier, Paris 1967.
Holladay C.R., Fragments from Hellenistic Jewish Authors, 1, Historians, Atlanta 1983.
—, Fragments from Hellenistic Jewish Authors, 2, Poets: The Epic Poets Theodotus and
Philo and Ezekiel the Tragedian, Atlanta 1989.
—, Fragments from Hellenistic Jewish Authors, 3, Aristobulus, Atlanta 1995.
—, Fragments from Hellenistic Jewish Authors, 4, Orphica, Atlanta 1996.
Horbury W. and D. Noy, Jewish inscriptions of Graeco-Roman Egypt, Cambridge
1992.
Jacoby F., Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1926–1958.
Józef Flawiusz, Bellum Iudaicum (Wojna żydowska, przekł., wstęp i kom. J. Radożycki,
Warszawa 1991).
—, Antiquitates Iudaicae (Dawne dzieje Izraela, przekł. Z. Kubiak i J. Radożycki, t. 1–2,
Warszawa 1993).
—, Contra Apionem. Vita (Przeciw Apionowi. Autobiografia, wstęp, przekł. J. Radożycki,
Warszawa 1996).
Kasjusz Dio, Historia Romana, 9 vols., ed. by E. Cary, London 1914–1927 (wyd.
polskie: Kasjusz Dion Kokcejanus, Historia rzymska, przekł. W. Madyda, t. 1,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1967).
Miszna, ed. by Ch. Albeck, Jerusalem 1954–1959.
14103109
1
434 Wykaz literatury cytowanej
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, opracował zespół biblistów polskich z

inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań–Warszawa 1990.
Pliniusz Starszy, Naturalis historia, 10 vols., ed. by H. Rackham, London 1938–
1963 (wyd. polskie: Pliniusz, Historia Naturalna, przekł. i kom. I. i T. Zawadzcy,
Wrocław–Kraków 1961).
Plutarch, Vitae parallelae, ed. by K. Ziegler, 4 vols., 1915–1973.
Smallwood E.M., Philonis Alexandrini Legatio ad Gaium, Leiden 1970.
Stern M., Greek and Latin Authors on Jews and Judaism, 3 vols., Jerusalem 1974–1980.
Strabon, Geographia, 8 vols., ed. by H.L. Jones, London 1917–1932.
Swetoniusz, De vita duodecim Caesarum libri VIII, 2 vols., ed. by J.C. Rolfe, London
1914 (wyd. polskie: Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, przekł., wstęp
i kom. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1960).
Tacyt, Annales, 3 vols., ed. by J. Jackson, London 1931–1937 (wyd. polskie: Tacyt,
Dzieła, przekł. S. Hammer, t. 1–2, Warszawa 1957).
—, Historiae, 2 vols., ed. by C.H. Moore, London 1925–1931.
Talmud Babiloński, 18 vols., ed. by I. Epstein, London 1961.
Talmud Jerozolimski, ed. by B. Behrend, Krotoshin 1886.
Opracowania
Alon G., The Attitude of the Pharisees toward Roman Rule and the Herodian Dynasty,
„Scripta Hierosolymitana” 7 (1961), s. 53–78.
Alt A., Die Rolle Samarias bei der Enstehung des Judentums, w: idem, Kleine Schriften zur
Geschichte des Volkes Israel, Münich 1953, s. 5–28.
Albertz R., The Thwarted Restoration, w: R. Albertz and B. Becking (eds.), Yahwism
after Exile: Perspectives on Israelite Religion in the Persian Era: Papers Read at the First
Meeting of the Europaean Association for Biblical Studies, Utrecht, 6–9 August 2000,
Assen 2003, s. 1–17.
Aperghis G.G., The Seleukid Royal Economy: The Finances and Financial Administra-
tion of the Seleukid Empire, Cambridge 2004.
Applebaum S., Jews and Greeks in Ancient Cyrene, Leiden 1979.
—, Jewish Urban Communities and Greek Influences, „Scripta Classica Israelica” 5
(1979–80), s. 158–177.
Archer L.J., Her Price is Beyond Rubies: The Jewish Woman in Greco-Roman Palestine,
Sheffield 1999.
Avigad N., Bullae and Seals from a Post-Exilic Judean Archive, Jerusalem 1976.
Avigad N. and B. Sass, Corpus of West Semitic Stamp Seals, Jerusalem 1997.
Avi-Yonah M., The Foundation of Tiberias, „Israel Exploration Journal” 1 (1950–1951),
s. 160–169.
—, The Holy Land from the Persian to the Arab Conquests (536 B.C. to A.D. 640):
A Historical Geography, Grand Rapids 1966.
Avi-Yonah M. (ed.), The World History of the Jewish People, VII, The Herodian Period,
London 1975.
14103109
1
Wykaz literatury cytowanej 435
Bagnall R.S., The Administration of the Ptolemaic Possesion Outside Egypt, Leiden
1976.
Barag D., The Effect of Tennes Rebellion on Palestine, „BASOR” 183 (1966), s. 6–12.
Barclay J.G.M., Jews in the Mediterranean Diaspora. From Alexander to Trajan (323 BCE
– 117 CE), Edinburgh 1996.
Bar-Kochva B., The Seleucid Army: Organization and Tactics in the Great Campaigns,
Cambridge 1976.
—, Manpower, Economics, and Internak Strife in the Hasmonean State, w: Armeés et fisca-
lité dans le monde antique, Paris 1977, s. 167–195.
—, Judas Maccabaeus, Cambridge 1988.
—, Pseudo-Hecataeus, On the Jews: Legitimizing the Jewish Diaspora, Berkeley 1996.
Bartlett J.R., Edom and Edomites, Sheffield 1987.
Baumgarten A.I., The Flourishing of Jewish Sects in the Maccabean Era: An Interpreta-
tion, Leiden 1997.
Baumgarten J.M., Exclusions from the Temple: Proselytes and Agrippa I, w: G. Vermes
and J. Neusner (eds.), Essays on Honour of Y. Yadin, Totowa 1982, s. 215–225.
Becking B., „We All Returned as One”: Critical Notes on the Myth of the Mass Return,
w: O. Lipschits and M. Oeming (eds.), Judah and Judaeans in the Persian Period,
Winona Lake 2006, s. 3–18.
Bedford P.R., Temple Restoration in Early Achaemenid Judah, Leiden 2001.
Bekkum van W.J., A Hebrew Alexander Romance according to MS Heb. 671.5 Paris,
Bibliotheque Nationale, Groningen 1994.
Ben-Dov M., In the Shadow of the Temple: The Discovery of Ancient Jerusalem, Jeru-
salem 1985.
Berger R.P., Der Kyros-Zylinder mit dem Zusatzfragment BIN II, nr. 32 und die akka-
dischen Personennamen im Danielbuch, „Zeitschrift für Assyriologie“ 64 (1975),
s. 192–234.
Berlinerblau J., The „Popular Religion” Paradigm in Old Testament Research: A Sociolo-
gical Critique, „Journal for the Study of the Old Testament” 60 (1993), s. 3–26.
—, The Vow and the ‘Popular Religious Groups’ of Ancient Israel: A Philological and
Sociological Inquiry, Sheffield 1996.
Bickermann E., Institutions des Séleucides, Paris 1938.
—, The Edict of Cyrus in Ezra 1, w: idem, Studies in Jewish and Christian History, I,
Leiden 1976, s. 72–108.
—, The Jews in the Greek Age, Cambridge, Mass. 1988.
—, Studies in Jewish and Christian History: A New Edition in English including The God
of the Maccabees, 2 vols., Leiden 2007.
—, A Question of Authenticity: The Jewish Privileges, w: idem, Studies in Jewish and
Christian History: A New Edition in English including The God of the Maccabees,
2, Leiden 2007, s. 295–314.
—, The Seleucid Charter for Jerusalem, w: idem, Studies in Jewish and Christian History:
A New Edition in English including The God of the Maccabees, 2, Leiden 2007,
s. 315–356.
14103109
1
—, A Seleucid Proclamation concerning the Temple in Jerusalem, w: idem, Studies in

Jewish and Christian History: A New Edition in English including The God of the
Maccabees, 2, Leiden 2007, s. 357–375.
—, The God of the Maccabees, w: idem, Sudies in Jewish and Christian History, 2, Leiden
2007, s. 1025–1149.
Bieńkowski P., The Edomites: The Archaeological Evidence from Transjordan, w: D.V.
Edelman (ed.), You Shall not Abhora an Edomite for he is your Brother: Edom and
Seir in History and Tradition, Atlanta 1995, s. 41–92.
—, The Persian Period, w: B. MacDonald, R. Adams and P. Bieńkowski (eds.), The
Archaeology of Jordan, Sheffield 2001, s. 347–365.
—, Tribes, Trade, and Towns: A New Framework for the Late Iron Age in Southern Jordan
and the Negev, „BASOR” 323 (2001), s. 21–47.
Bilde P., Flavius Josephus between Jerusalem and Rome. His Life, his Works and Their
Importance, Sheffield 1988.
Bivar A.D.H., The Political History of Iran under the Arsacids, w: E. Yarshater (ed.),
Cambridge History of Iran, 3.1 (The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods),
Cambridge 1983, s. 21–99.
Blenkinsopp J., Ezra-Nehemiah, London 1988.
—, A Jewish Sect of the Persian Period, „Catholic Biblical Quarterly” 52 (1990), s. 5–
20.
—, Temple and Society in Achaemenid Judah, w: P.R. Davies (ed.), Second Temple Studies
1: The Persian Period, Sheffield 1991, s. 22–53.
—, A History of Prophecy in Israel, Louisville 1996.
—, The Judaean Priesthood Turing the Neo-Babylonian and Achaemenid Periods: A Hypo-
thetical Reconstruction, „Catholic Biblical Quarterly” 60 (1998), s. 25–43.
—, Was the Pentateuch the Civic and Religious Constitution of the Jewish Ethnos in the
Persian Period, w: J.W. Watts (ed.), Persia and Torah: The Theory of Imperial Authori-
zation of the Pentateuch, Atlanta 2001, s. 41–62.
Boccaccini G., Enoch and Qumran Origins: New Light on a Forgotten Connection, Grand
Rapids 2005.
—, Enoch and the Messiah Son of Man: Revisiting the Book of Parables, Grand Rapids
2007.
Boccaccini G. (ed.), The Origins of Enochic Judaism: Proceedings of the First Enoch
Seminar, University of Michigan, Sesto Fiorentino, Italy, June 19–23, 2001, Turin
2002.
Bond H., Pontius Pilate in History and Interpretation, Cambridge 1999.
Borgen P., Philo of Alexandria: An Exegete for his Time, Leiden 1997.
Bowersock G.W., Eurykles of Sparta, „Journal of Roman Studies” 51 (1961), s. 112–118.
Braun J., Music in Ancient Israel/Palestine: Archaeological, Written, and Comparative
Sources, Göttingen 2002.
Braund D.C., Rome and the Friendly King: The Character of Client Kingship, Beckenham
1984.
Briant P., From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Period, Leiden 2002.
Brunt P.A., Josephus on social conflicts in Roman Judaea, „Klio” 59 (1977), s. 149–153.
14103109
1
Brutti M., The Development of High Priesthood during the Pre-Hasmonean Period:
History, Ideology, Theology, Leiden 2006.
Busink T.A., Der Tempel von Jerusalem von Salomo bis Herodes: Eine archäologisch-histo-
rische Studie unter Berücksichtigung des westsemitischen Tempelbaus, 2, Von Ezechiel
bis Middot, Leiden 1980.
Carter C.E., The Emergence of Yehud in the Persian Period: A Social and Demographic
Study, Sheffield 1999.
Ciecieląg J., Some Remarks on the Coinage of Herod Philip, „Notae Numismaticae
– Zapiski Numizmatyczne”, t. 2, Kraków 1997, s. 66–83.
—, Palestyna w czasach Jezusa. Dzieje polityczne, Kraków 2000.
—, Polityczne dziedzictwo Heroda Wielkiego. Palestyna w epoce rzymsko–herodiańskiej,
Kraków 2002.
—, Poncjusz Piłat, prefekt Judei, Kraków 2003.
—, Crimen laesae maiestatis czy perduellio? Za jakie przestępstwo został skazany Jezus
przed sądem Poncjusza Piłata, w: Salus rei publice suprema lex. Ochrona interesów
państwa rzymskiego w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. A. Dębiń-
skiego, H. Kowalskiego, M. Kuryłowicza, Lublin 2007, s. 37–44.
—, Konwersja królewskiego domu Adiabene na judaizm, w: Hortus Historiae. Księga
pamiątkowa ku czci profesora Józefa Wolskiego w setną rocznicę urodzin, pod red. E.
Dąbrowy, M. Dzielskiej, M. Salamona, S. Sprawskiego, Kraków 2010, s. 331–339.
Clines D.J.A., Ezra, Nehemiah, Esther, London-Grand Rapids 1984.
Coggins R.J., Haggai, Zechariah, Malachi, Sheffield 1987.
Collins J.J., The Sibylline Oracles of Egyptian Judaism, Atlanta 1974.
—, The Apocalyptic Vision of the Book of Daniel, Atlanta 1977.
—, A Commentary on the Book of Daniel, Minneapolis 1993.
—, The Eschatology of Zechariah, w: L. Grabbe and R.D. Haak (eds.), Knowing the End
from the Beginning: The Prophetic, the Apocalyptic, and their Relationships, London
2003, s. 74–84.
Cotton H.M. and M. Wörrle, Seleukos IV to Heliodorus: A New Dossier of Royal Corre-
spondence from Israel, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 159 (2007),
s. 191–205.
Cowey J.M. and K. Maresch (eds.), Urkunden des Politeuma der Juden von Herakle-
opolis (144/3–133/2 v. Chr.) (P. Polit. Iud.), Wiesbaden 2001.
Cross F.M., A Reconstruction of the Judean Restoration, „Journal of Biblical Literature”
94 (1975), s. 4–18.
Dar S., Landscape and Pattern: An Archaeological Survey of Samaria, 800 B.C.E.–636
C.E., Oxford 1986.
—, Agriculture and Agricultural Produce in Eretz-Israel in the Roman-Byzantine Period, w:
A. Kasher, A. Oppenheimer, U. Rappaport (eds.), Man and Land in Eretz-Israel in
Antiquity, Jerusalem 1986, s. 81, 144–148.
—, The Agrarian Economy in the Herodian Period, w: The Royal Court of the Herods, w:
N. Kokkinos (ed.), The World of the Herods. Volume 1 of the International Conference
The World of the Herods and the Nabataeans held at British Museum, 17–19 April
2001, s. 305–311.
14103109
1
Dąbrowa E., The Hasmonaeans and Their State. A Study in History, Ideology, and the
Institutions, Kraków 2010.
Dines J.M., The Septuagint, London and New York 2004.
Edersheim A., The Temple, Its Ministry and Services as They Were at the Time of Jesus
Christ, Grand Rapids 1997.
Efron J., Studies on the Hasmonean Period, Leiden 1987.
Elayi J. and A.G. Elayi, Tresor de monnaies pheniciennes et circulation monetaire (Ve
– Ive siècles avant J.-C.), Paris 1993.
Eph’al I. and J. Naveh, Aramaic Ostraca of the Fourth Century BC from Idumaea, Jeru-
salem 1996.
Feldman L.H., Hengel’ Judaism and Hellenism in Retrospect, „Journal of Biblical Lite-
rature” 96 (1977), s. 371–382.
—, How Much Hellenism in Jewish Palestine?, „Hebrew Union College Annual” 57
(1986), s. 83–111.
—, Jew and Gentile in the Ancient World. Attitudes and Interactions from Alexander to
Justinian, Princeton 1993.
Fiensy D.A., The Social History of Palestine in the Herodian Period, w: The Land is Mine.
Studies in the Bible and Early Christianity 20, Lewiston 1991, s. 23–24.
Fried L.S., „You Shall Appoint Judges”: Ezra’s Mission and the Rescript of Artaxerxes, w:
J.W. Watts (ed.), Persia and Torah: The Theory of Imperial Authorization of the Penta-
teuch, Atlanta 2001, s. 63–89.
Gabba E., The Finances of King Herod, w: A. Kasher, U. Rappaport and G. Fuks (eds.),
Greece and Rome in Eretz Israel, Jerusalem 1990, s. 160–168.
Gera D., Judaea and Mediterranean Politics 219 to 161 B.C.E., Leiden 1998.
Gera D.L., Xenophon’s Cyropaedia: Style, Genre, and Literary Technique, Oxford 1993.
Gnilka J., Jezus z Nazaretu. Orędzie i dzieje, Kraków 1997.
Goldstein J.A., I Maccabees, New York–London–Toronto–Sydney–Auckland 1976.
—, II Maccabees, New York–London–Toronto–Sydney–Auckland 1983.
Goodman M., The Ruling Class of Judaea: The Origins of the Jewish Revolt against Rome,
Cambridge 1987.
—, Babatha’s Story, „Journal of Roman Studies” 81 (1991), s. 169–175.
Grabbe L.L., Synagogues in Pre-70 Palestine: A Re-assessment, „Journal of Theological
Studies” 39 (1988), s. 401–410.
—, Wisdom of Solomon, Sheffield 1997.
—, Ezra and Nehemiah, London 1998.
—, Triumph of the Pious or Failure of the Xenophobes? The Ezra/Nehemiah Reforms and
their Nachgeschichte, w: S. Jones and S. Pearce (eds.), Studies in Jewish Local Patrio-
tism and Self-Identification in the Graeco-Roman Period, Sheffield 1998, s. 50–65.
—, Judaic Religion in the Second Temple Period: Belief and Practice from Exile to Yavneh,
London–New York 2000.
—, Poets, Scribes or Preachers? The Reality of Prophecy in the Second Temple Period,
w: L.L. Grabbe and R.D. Haak (eds.), Knowing the End from the Beginning: The
Prophetic, the Apocalyptic, and their Relationship, London and New York 2003,
s. 192–215.
14103109
1
—, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, 1, Yehud: A History of
the Persian Province of Yehud, London–New York 2004.
—, The „Persian Documents” in the Book of Ezra: Are They Authentic?, w: O. Lipschits
and M. Oeming (eds.), Judah and Judaeans in the Persian Period, Winona Lake 2006,
s. 531–570.
—, A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period, II, The Coming of
Greeks: The Early Hellenistic Period (335–175 BCE), London–New York 2008.
Grainger J.D., Hellenistic Phoenicia, Oxford 1991.
Gruen E., Heritage and Hellenism: The Reinvention of Jewish Tradition, Berkeley 1998.
—, Diaspora: Jews amidst Greeks and Romans, Cambridge, MA 2002.
Gracey M., The Armies of the Judean Client Kings, w: Ph. Freeman, D. Kennedy (eds.),
The Defence of the Roman and Byzantine East, Oxford 1986, s. 311–323.
Gropp D.M., Wadi Daliyeh II: The Samaria Papyri from Wadi Daliyeh, Oxford 2001.
Gunneweg A.H.J., ‫ץדאה םע‬، – A Semantic Revolution, „Zeitschrift für die alttestamen-
tliche Wissenschaft“ 95 (1983), s. 437–440.
Günther L.-M. (ed.), Herods und Rom, München 2007.
Hadas-Lebel M., Józef Flawiusz. Żyd rzymski, Warszawa 1997.
Hammond N.G.L., Three Historians of Alexander the Great: The So-called Vulgate
Authors, Diodorus, Justin and Curtius, Cambridge 1983.
Hann R.R., The Manuscript History of the Psalms of Solomon, Chico 1982.
Hauben H., A Jewish Shipowner in Third-Century Ptolemaic Egypt, „Ancient Society”
10 (1979), s. 167–170.
Hay D.M. (ed.), Both Literal and Allegorical: Studies in Philo of Alexandria’s Questions
and Answers on Genesis and Exodus, Atlanta 1991.
Hengel M., Judaism and Hellenism, 2 vols., London 1974.
—, Jews, Greeks and Barbarians: Aspects of the Hellennization of Judaism in the pre-Chri-
stian Period, Philadelphia 1980.
—, The ‘Hellenization’ of Judaea in the First Century after Christ, London 1989.
Hesberg H. von, The Significance of the Cities in the Kingdom of Herod, w: K. Fittschen
and G. Foerster (eds.), Judaea and the Greco-Roman World in the Time of Herod in
the Light of Archaeological Evidence: Acts of a Symposium Organised by the Institute of
Archaeology, the Hebrew University of Jerusalem and the Archaeological Institute, Georg-
August-University of Göttingen, Jerusalem, Nov. 3–4, 1988, Göttingen 1996, s. 9–26.
Hoehner H.W., Herod Antipas, Cambridge 1981.
Hoglund K.G., The Achaemenid Context, w: P.R. Davies (ed.), Second Temple Studies 1:
The Persian Period, Sheffield 1991, s. 54–68.
Holum K.G. et al., King Herod’s Dream. Caesarea on the Sea, New York 1988.
Honigman S., Politeumata and Ethnicity in Ptolemaic and Roman Egypt, „Ancient
Society” 33 (2003), s. 61–102.
Horgan M.P., Pesharim: Qumran Interpretations of Biblical Books, Washington 1979.
Hornblower S., Thucidydes, Baltimore 1987.
Hornblower S. (ed.), Greek Historiography, Oxford 1994.
Ilan T., Jewish Women in Greco-Roman Palestine: An Inquiry into Image and Status,
Tübingen 1995.
14103109
1
—, Integrating Women into Second Temple History, Tübingen 1999.

Innes Miller J., The Spice Trade of the Roman Empire, 29 BC to AD 641, Oxford
1969.
Isaac B., Bandits in Judaea and Arabia, „Harvard Studies in Classical Philology” 88
(1984), s. 171–203.
—, The Babatha Archive, „Israel Exploration Journal” 42 (1992), s. 62–75.
Jacobson D., The Jerusalem Temple of Herod the Great, w: N. Kokkinos (ed.), The World
of the Herods. Volume 1 of the International Conference The World of the Herods and
the Nabataeans held at British Museum, 17–19 April 2001, s. 145–176.
Janzen D., Witch-Hunts, Purity and Social Boundaries: The Expulsion of the Foreign
Women in Ezra 9–10, Sheffield 2002.
Japhet S., Sheshbazzar and Zerubbabel-Against the Background of the Historical and Relio-
gious Tendencies of Ezra-Nehemiah, „Zeitschrift für die alttestamentliche Wissen-
schaft” 94 (1982), s. 66–98.
—, Sheshbazzar and Zerubbabel-Against the Background of the Historical and Reliogious
Tendencies of Ezra-Nehemiah II, „ Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft”
95 (1983), s. 218–230.
Jeremias J., Jerusalem in the Time of Jesus: An Investigation into Economic and Social
Conditions during the New Testament Period, Philadelphia 1979.
Johnson S.R., Historical Fictions and Hellenistic Jewish Identity: Third Maccabees in its
Cultural Context, Berkeley and Los Angeles 2004.
Jones A.H.M., The Herods of Judaea, Oxford 1938.
Jonge de M., The Testaments of the Twelve Patriarchs: A Critical Edition of the Greek
Text, Leiden 1978.
Kabasele Mukenge A., L’unité littéraire du livre de Baruch, Paris 1998.
Kanael B., The Partition of Judea by Gabinius, „Israel Exploration Journal” 7 (1957),
s. 98–106.
Kasher A., The Jews in Hellenistic and Roman Egypt: The Struggle for Equal Rights,
Tübingen 1985.
Kessler J., The Book of Haggai: Prophecy and Society in Early Persian Yehud, Leiden 2002.
King P.J. and L.E. Stager, Life in Biblical Israel, Louisville 2001.
Klausner J., The Economy of Judaea in the Period of the Second Temple, w: The World
History of the Jewish People, VII, The Herodian Period, New Brunswick 1975,
s. 180–205
Kletter R., Can a Proto-Israelite Please Stand Up? Notes on the Ethnicity of Iron Age Israel
and Judah, w: A.M. Maeir and P. de Miroschedji (eds.), I Will Speak the Riddles of
Ancient Times: Archaeological and Historical Studies in Honor of Amihai Mazar on the
Occasion of his Sixtieth Birthday, Winona Lake 2006, s. 573–586.
Knibb M.A. and P.W. van der Horst (eds.), Studies on the Testament of Job, Cambridge
1990.
Kokkinos N., The Herodian Dynasty. Origins, Role in Society and Eclipse, Sheffield 1998.
—, The Royal Court of the Herods, w: N. Kokkinos (ed.), The World of the Herods.
Volume 1 of the International Conference The World of the Herods and the Nabatae-
ans held at British Museum, 17–19 April 2001, s. 279–303.
14103109
1
Kooji van der A., The Greek Bible and Jewish Concepts of Royal Priesthood and Prie-
stly Monarchy, w: T. Rajak et al. (eds.), Jewish Perspectives on Hellenistic Rulers,
Berkeley–Los Angeles–London 2007, s. 255–264.
Kreissig H., Die sozialökonomische Situation in Juda zur Achämenidenzeit, Berlin 1973.
Kudasiewicz J., Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Warszawa 1979.
Kuhrt A., The Cyrus Cylinder and Achaemenid Imperial Policy, „Journal for the Study of
the Old Testament” 25 (1983), s. 83–97.
Lafranchi P., L’Exagoge d’Ezéchiel le Tragique:Introduction, texte, traduction et commen-
taire, Leiden 2006.
Landau H., A Greek Inscription Found Near Hefzibah, „Israel Exploration Journal” 16
(1966), s. 54–70.
Lateiner D., The Historical Method of Herodotus, Toronto 1989.
Leith M.J.W. (ed.), Wadi Daliyeh I: The Wadi Daliyeh Seal Impressions, Oxford 1997.
Lemaire A., Zorobabel et la Judée à la lumière de l’épigraphie (fin du VIe S. av. J.C.),
„Revue Biblique” 103 (1996), s. 48–57.
Lemaire A. and H. Lozachmeur, Birâh/birtâ’ en Araméen, „Syria” 64 (1987), s. 261–266.
Levine L.I., The Political Struggle between Pharisees and Sadducees in the Hasmo-
nean Period, w: A. Oppenheimer, U. Rappaport and M. Stern (eds.), Jerusalem
in the Second Temple Period. Abraham Schalit Memorial Volume, Jerusalem 1980,
s. 61–83.
—, The Ancient Synagogue. The First Thousand Years, New York 2000.
—, Jerusalem. Portrait of the City in the Second Temple Period (538 B.C.E.–70 C.E.),
Philadelphia 2002.
Lipschits O., Demographic Changes in Judah between the Seventh and the Fifth Centuries
B.C.E., w: O. Lipschits and J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judaeans in the Neo-
Babylonian Period, Winona Lake 2003, s. 323–373.
—, The Fall and Rise of Jerusalem. Judah under Babylonian Rule, Winona Lake 2005.
Lipschits O. and M. Oeming (eds.), Judah and Judaeans in the Persian Period, Winona
Lake 2006.
Lönnqvist K., New Vistas on the Countemarked Coins of the Roman Prefects of Judaea,
„Israel Numismatic Journal” 12 (1992–1993), s. 56–70.
Lust J., The Identification of Zerubbabel with Sheshbassar, „Ephemerides Theologicae
Lovanienses” 63 (1987), s. 90–95.
Lüderitz G., Corpus jüdischer Zeugnisse aus der Cyrenaika, Wiesbaden 1984
Maccoby H., Early Rabbinic Writings, Cambridge 1988.
Mantel H., Studies in the History of the Sanhedrin, Cambridge, Mass. 1962.
Mélèze-Modrzejewski J., Żydzi nad Nilem. Od Ramzesa II do Hadriana, Kraków 2000.
Mendels D., The Rise and Fall of Jewish Nationalism, New York 1992.
—, The Polemical Character of ‘On Kingship’ in the Temple Scroll: An Attempt at Dating
11QTemple, w: idem, Identity, Religion and Historiography. Studies in Hellenistic
History, Sheffield 1998, s. 365–378.
Mendelson A., Philo’ Jewish Identity, Atlanta 1988.
Meshorer Y., Ancient Jewish Coinage, 1, Persian Period Through Hasmonaeans, New
York 1982.
14103109
1
—, Ancient Jewish Coinage. Addendum I, „Israel Numismatic Journal” 11 (1990–1991).

—, A Treasury of Jewish Coins, Jersualem and New York 2001.
Meshorer Y. and S. Qedar, Samarian Coinage, Jerusalem 1999.
Mędala S., Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994.
Mieroop Van De M., The Ancient Mesopotamian City, Oxford 1997.
Millar F., A Study of Cassius Dio, Oxford 1964.
—, The Background to the Maccabean Revolution: Reflections on Martin Hengel’s Judaism
and Hellenism, „Journal of Jewish Studies” 29 (1978), s. 1–21.
Miller J.M. and J.H. Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, Philadelphia 1986.
Mildenberg L., Yehud: A Preliminary Study of the Provincial Coinage of Judaea, w: O.
Mørkholm and N.M. Waggoner (eds.), Greek Numismatics and Archaeology: Essays
in Honor of Margaret Thompson, Wetteren 1979, s. 183–196.
Milik J.T., The Books of Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4, Oxford 1976.
Morawiecki L., The Coins of Masada, „The Qumran Chronicle”, vol. 7, no. 1/2 (July
1997), s. 65–89.
Morgenstern J., Jerusalem – 485 B.C., „HUCA“ 27 (1956), s. 101–179.
—, Jerusalem – 485 B.C., „HUCA“ 28 (1957), s. 15–47.
—, Jerusalem – 485 B.C., „HUCA” 31 (1960), s. 1–29.
—, Further Light from the Book of Isaiah upon the Catastrophe of 485 B.C., „HUCA” 37
(1966), s. 1–28.
Myers E.M. (ed.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, 5 vols.,
Oxford 1997.
Na’aman N., Royal Vassals or Governors? On the Status of Sheshbazzar and Zerubbabel in
the Persian Empire, „Henoch” 22, s. 35–44.
Neusner J., A History of the Jews in Babylonia, 1, The Parthian Period, Atlanta 1999.
Nickelsburg G.W.E., Jewish Literature between the Bible and the Mishnah: A Historical
and Literary Introduction, Minneapolis 2005.
Nickelsburg G.W.E. (ed.), Studies in the Testament of Abraham, Missoula 1976.
Niehr H., Religio-Historical Aspects of the „Early Post-Exilic” Period, w: B. Becking and
M. Korpel (eds.), The Crisis of Israelite Religion: Transformation of Religious Tradi-
tion in Exilic and Post-Exilic Times, Leiden 1999, s. 228–244.
Paltiel E., War in Judaea: After Herod’s Death, „Revue Belge de Philologie et d’Hi-
stoire” 59 (1981), s. 107–136.
Pastor J., Land and Economy in Ancient Palestine, London–New York 1997.
Perowne S., The Life and Times of Herod the Great, London 1956.
Petersen D.L., Haggai and Zechariah 1–8: A Commentary, Louisville–London 1984.
Porten B., Archives from Elephantine: The Life of an Ancient Jewish Military Colony,
Berkeley 1968.
Porten B. and A. Yardeni, Textbook of Aramaic Documents from Ancient Egypt: 1–4,
Jerusalem 1986–1999.
Price J.J., Jerusalem under Siege. The Collapse of the Jewish State 66–70 C.E., Leiden–
New York–Köln 1992
Pucci Ben Zeev M., Caesar’s Decrees in the Antiquities: Josephus’ Forgeries or Authentic
Roman Senatus Consulta?, „Athenaeum” 84 (1996), s. 71–91.
14103109
1
—, Jewish Rights in the Roman World: The Greek and Roman Documents Quoted by Jose-
phus Flavius, Tübingen 1998.
Raban A., Sebastos, The Royal Harbour of Herod at Caesarea Maritima, w: G. Volpe
(ed.), Archeologia Subacquea, Florence 1998, s. 217–273.
Raban A. and K.G. Holum (eds.), Caesarea Maritima. A Retrospective after Two
Millennia, Leiden 1996.
Rajak T., Hasmonean Kingship and the Invention of Tradition, w: P. Bilde et al. (eds.),
Aspects of Hellenistic Kingship, Aarhus 1996, s. 99–115.
—, Josephus. The Historian and His Society, London 2002.
Rappaport U., The First Judaean Coinage, „Journal of Jewish Studies” 32 (1981), s. 1–
17.
Regev A., The Sadducees and their Halakhah, Religion and Society in the Second Temple
Period, Jerusalem 2005.
Reinmuth T., Der Bericht Nehemias: Zur literarischen Eigenart, traditionsgeschichtlichen
Prägung und innerbiblischen Rezeption des Ich-Berichts Nehemias, Freiburg 2002.
Richardson P., Herod: King of the Jews, Friend of the Romans, Columbia 1996.
Rocca S., Herod’s Judaea. A Mediterranean State in the Classical World, Tübingen 2008.
Roll I. and O. Tal, Apollonia-Arsuf, Final Report of Excavations, 1, The Persian and Helle-
nistic Periods, Tel Aviv 1999.
Roller D.W., The Building Programme of Herod the Great, Berkeley–Los Angeles–
London 1998.
Rooke D.W., Kingship as Priesthood: the Relationship Between the High Priesthood and
the Monarchy, w: J. Day (ed.), King and Messiah in Israel and the Ancient Near East.
Proceedings of the Oxford Old Testament Seminar, Sheffield 1998, s. 187–208.
—, Zadok’s Heirs. The Role and Development of the High Priesthood in Ancient Israel,
Oxford 2000.
Rose W.H., Zemah and Zerubbabel: Messianic Expectations in the Early Postexilic Period,
Sheffield 2000.
Rosik M., Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Wrocław 2003
Rutgers L.V., Roman Policy toward the Jews: Expulsions from the City of Rome during the
First Century C.E., „Classical Antiquity” 13 (1994), s. 56–74.
Safrai S., The Temple and the Divine Service, w: World History of the Jewish People, The
Herodian Period, VII, New Brunswick 1975.
Saldarini A.J., Pharisees, Scribes and Sadducees in Palestinian Society: A Sociological
Approach, Edinburgh 1988.
Saley R.J., The Date of Nehemiah Reconsidered, w: G.A. Tuttle (ed.), Biblical and Near
Eastern Studies (Essays in Honor of W.S. LaSor), Grand Rapids 1978, s. 151–165.
Sanders E.P., Judaism. Practice and Belief 66 BCE – AD 66, London 1992.
—, The Historical Figure of Jesus, London 1993.
—, Common Judaism and the Synagogue in the First Century, w: S. Fine (ed.), Jews,
Christians, and Polytheists in the Ancient Synagogue. Cultural Interaction during the
Greco-Roman Period, London 1999, s. 1–17.
Sanders M. and H. Nahmad, A Judeo-Arabic Epitome of Yosippon, w: Essays in Honor
of Solomon B. Freehof, Pittsburg 1964.
14103109
1
Schalit A., König Herodes: Der Mann und sein Werk, Berlin 1969.
—, Domestic Politics and Political Institutions, w: World History of the Jewish People, VI,
The Hellenistic Period, New Brunswick 1972.
Schams C., Jewish Scribes in the Second Temple Period, Sheffield 1998.
Schaper J., The Jerusalem Temple as an Instrument of the Achaemenid Fiscal Administra-
tion, „Vetus Testamentum” 35 (1995), s. 428–439.
—, Priester und Leviten im achämenidischen Juda: Studien zu Kult und Sozialgeschichte
Israels in persischer Zeit, Tübingen 2000.
Schlögl H.A., Starożytny Egipt, Warszawa 2009.
Schürer E., The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.–A.D.
135), A New English Version, ed. by G. Vermes, F. Millar, P. Vermes and M. Black,
3 vols., Edinburgh 1973–1987.
Schwartz D.R., Josephus and Nicolaus on the Pharisees, „Journal for the Study of
Judaism” 14 (1983), s. 151–171.
—, Agrippa I: The Last King of Judaea, Tübingen 1990.
—, Josephus’ Tobias: Back to the Second Century?, w: M. Goodman (ed.), Jews in a
Graeco-Roman World, Oxford 1998, s. 47–61.
—, Diodorus Siculus 40.3 – Hecataeus or Pseudo-Hecataeus, w: M. Mor et al. (eds.), Jews
and Gentiles in the Holy Land in the Days of the Second Temple, the Mishnah and the
Talmud, Jerusalem 2003, s. 181–197.
Shatzman I., The Armies of the Hasmonaeans and Herod, Tübingen 1991.
Sherwin-White A.N., Roman Society and Roman Law in the New Testament, Oxford
2000.
Sievers J., The Hasmoneans and their Supporters. From Mattathias to the Death of John
Hyrcanus I, Atlanta 1990.
Silva de D.A., 4 Maccabees, Sheffield 1998.
Skowronek S., Moneta w kulturze starożytnego judaizmu. Spór o mennictwo Heroda
Wielkiego, Kraków 1994.
Smallwood E.M., The Chronology of Gaius’ Attempt to Desecrate the Temple, „Latomus”
16 (1957), s. 3–17.
—, The Alleged Jewish Tendencies of Poppeea Sabina, „The Journal of Theological
Studies” 10 (1959), s. 329–335.
—, High Priests and Politics in Roman Palestine, „The Journal of Theological Studies”
N.S. XIII (1962), s. 14–34.
—, Philonis Alexandrini Legatio ad Gaium, Leiden 1970
—, The Jews under Roman Rule. From Pompey to Diocletian, Leiden 1981.
Smith M., Palestinian Parties and Politcs That Shaped the Old Testament, London 1987.
Solomon D., Philo’s use of ΓΕΝΑΡΧΗ in In Flaccum, „The Jewish Quarterly Review”
LXI (1970), s. 128–130.
Stein A., Some Notes on the Chronology of the Coins of Agrippa I, „Israel Numismatic
Journal” 5 (1981), s. 22–26.
Stemberger G., Jewish Contemporaries of Jesus: Pharisees, Sadducees, Essenes, Minne-
apolis 1995.
14103109
1
Stern E., Archaeology of the Land of Bible, 2, The Assyrian, Babylonian, and Persian
Periods (732–332 B.C.E.), New York 2001.
Stern E. (ed.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land,
4 vols., Jerusalem 1993.
Stern S., Calendar and Community: A History of the Jewish Calendar 2nd Century BCE–
10th Century CE, Oxford 2001.
Stoneman R., The Greek Alexander Romance, London 1991.
Święcicka-Wystrychowska P., Proces Jezusa w świetle prawa rzymskiego, Kraków 2005.
Tarn W.W. and G.T. Griffith, Hellenistic Civilisation, London 1952.
Tcherikover V., Palestine under the Ptolemies, „Mizraim” 4–5 (1937), s. 9–90.
—, Hellenistic Civilization and the Jews, Philadelphia 1962.
Thackeray H.St.J., Josephus. The Man and the Historian, New York 1967.
Toorn van der K. (ed.), The Image and the Book: Iconic Cults, Aniconism, and the Rise of
Book Religion in Israel and the Ancient Near East, Leuven 1997.
Trafton J.L., The Psalms of Solomon in Recent Research, „Journal Study for the Pseu-
depigrapha” 12 (1994), s. 3–19.
Trebilco P., Jewish Communities in Asia Minor, Cambridge 1991.
Ussishkin D., Excavations and Restoration Work at Tel Lachish 1985–1994: Third Preli-
minary Report, „Tel Aviv” 23 (1996), s. 3–60.
VanderKam J., Hanukkah: Its Timing and Significance According to 1 and 2 Maccabees,
„Journal for the Study of the Pseudepigrapha” 1 (1987), s. 23–40.
—, Calendars in the Dead Sea Scrolls: Measuring Time, London–New York 1998.
—, From Joshua to Caiaphas. High Priests after Exile, Minneapolis–Assen 2004.
Wacholder B.Z., Nicolaus of Damascus, Berkeley 1962.
—, The Calendar of the Sabbatical Cycles During the Second Temple and the Early Rabbinic
Period, „Hebrew Union College Annual” 44 (1973), s. 153–196.
Walbank F.W., The Hellenistic World, London 1981.
Weinberg J.P., The Citizen-Temple Community, Sheffield 1992.
Whybray R.N., Ecclesiastes, London–Grand Rapids 1989.
Wilkinson J., Ancient Jerusalem: Its Water Supply and Population, „Palestine Exploration
Quarterly” 106 (1974), s. 33–51.
Will E., Qu’est-ce qu’une baris?, „Syria” 64 (1987), s. 253–259.
Williams M.H., Palestinian Jewish Personal Names in Acts, w: R. Bauckham (ed.), The
Book of Acts in its First Century Setting, 4, The Book of Acts in Its Palestinian Setting,
Grand Rapids 1995, s. 79–113.
—, The Meaning and Function of Ioudaios in Graeco-Roman Inscriptions, „Zeitschrift für
Papyrologie und Epigraphik“ 116 (1997), s. 249–262.
Williamson H.G.M., The Composition of Ezra I-VI, „Journal of Theological Studies”
34 (1983), s. 1–30.
—, Nehemiah’s Walls Revisited, „Palestine Exploration Quarterly” 116 (1984), s. 81–
88.
—, Ezra, Nehemiah, Waco 1985.
—, Ezra and Nehemiah, Sheffield 1987.
14103109
1
—, Judah and the Jews, w: M. Brosius and A. Kuhrt (eds.), Achaemenid History XI: Studies
in Persian History: Essays in Memory of David M. Lewis, Leiden 1998, s. 145–163.
Wilson J.F., Caesarea Philippi. Banias, the Lost City of Pan, London 2004.
Winter P., On the Trial of Jesus, Berlin 1961.
14103109
1
Indeks antycznych imion i nazw geograficznych1
‘Atlit 21 Akko/Tell Fukhar 20, 108, 176, 213–215,

‘En Boqeq 232 221, 230
‘Iraq al-Amir 108, 182, 183 Akme 329
Aaron/Aaronici 59, 60, 83, 84, 96, 279 Akrabata 151, 268
Abdel 31 Akwila 420
Abdullam 42 Akwileja 325
Abias 397 Aleksander Balas 213, 214, 428
Abila 151, 184, 268 Aleksander I, syn Heroda Wielkiego 235,
Abraham 101, 122, 123–125, 239, 413 257, 260, 261, 263, 321, 324–327,
Absalom, syn Jana Hirkana I 220 331
Achemenidzi, dynastia 36, 82, 141 Aleksander Janneusz 6, 110, 112, 115,
Achiab 254, 255, 268, 324, 337 117, 118, 147, 149, 151, 156, 164,
Adasa 210 165, 220–224, 232, 256, 301, 302,
Adiabene 368, 394, 396, 397 304, 408, 426, 427
Adora 151, 305 Aleksander Polihistor 123, 124, 244, 311
Afek/Antipatris 230 Aleksander Wielki 6, 27, 39, 62, 110, 111,
Afrodyta 28 124, 128–130, 133, 136, 139, 142,
Agatarchides z Knidos 136, 177 157, 172–176, 263, 395, 403, 405
Agatokles, regent Egiptu 187 Aleksander, alabarcha 139, 237, 362,
Aggeusz 33, 66, 75, 81, 84 366
Agiras, syn Nabatajosa 398 Aleksander, syn Jazona 156
Agryppa I 7, 232, 236, 340, 350, 360, Aleksander, syn Judy Arystobula II 305,
362–364, 366, 427 306, 308, 323
Agryppa II 340, 368, 372, 376, 377, 381, Aleksander Sewer 246
427 Aleksandra Salome 6, 147, 149, 221, 224,
Agryppina Młodsza 236, 371, 372 225, 256, 427
Ahazai/Ahiju 17 Aleksandra, matka Mariamme I 262, 315,
Ahuramazda 64 317, 323, 324
Akad 77 Aleksandrejon/Sartaba 110, 225, 234, 262,
Akcjum 317, 321 303, 305, 312, 317, 320, 327
Akiba 240, 281, 300 Aleksandria 101, 118, 125, 126, 130, 133,
Akkaron 151, 290 135, 137, 140, 157, 169, 175–178,
1 Nazwy geograficzne wyróżniono kursywą.
14103109
1
448 Indeks antycznych imion i nazw geograficznych
185, 193, 237, 238, 244–246, 251, Antioch VII Sidetes 150, 217, 218, 219,
252, 263, 288, 291, 292, 299, 306, 428
311, 320, 330, 348, 350, 358, 359, Antioch XII Dionizjos 224, 429
361, 362, 364, 366, 377, 379, 382, Antiochia 187, 191, 193, 196–198, 206,
383, 390–392, 397, 401, 404, 405, 209, 212–214, 217, 309, 336, 358,
407–412, 414, 420 363, 379, 383, 407
Aleksas Helkiasz 255, 259, 322, 330 Antonia Młodsza 360
Aleksas Helkiasz, wódz Agryppy I 362 Antoniusz Feliks 231, 242, 249, 370–374,
Alkimos, arcykapłan 128, 203, 210, 212, 377, 379, 380, 427
425 Antoniusz Marek 250, 283, 291, 305,
Amatus 151, 305 308, 309, 311–315, 317, 319, 323,
Ambibulus Marek 234, 347, 427 408
Ammon/Ammonici 26, 70, 86, 91, 94, Antygon Jednooki 175–177
114, 184, 197, 199, 218, 316 Antygon, syn Jana Hirkana I 219–221
Amoryci 86 Antygonidzi, dynastia 172
Amyrtajos 402 Antygonos Matatiasz 6, 117, 118, 250,
Ananel, arcykapłan 291, 292, 315, 426 284, 305, 306, 308–314, 323, 327,
Ananiasz, kupiec żydowski 396 330, 426, 427
Ananiasz, syn Nedebeusza, arcykapłan Antypas 7, 229, 235, 236, 256, 257, 259,
272, 280, 367, 371, 377, 426 260, 264, 284, 301, 329, 332–335,
Anat-Bethel 63 338–345, 350, 352, 355, 360–362,
Anat-Yahu 63 427
Andromachos, dworzanin Heroda Wiel- Antypas, dziad Heroda Wielkiego 156
kiego 263 Antypater Gardia 259
Andromachos, namiestnik Syrii 174, 175 Antypater I, ojciec Heroda Wielkiego
Andronikos 197, 198, 200 157, 253, 301–309, 311
Anilaos 397, 398 Antypater II, syn Heroda Wielkiego 257,
Annasz, syn Annasza, arcykapłan 272, 258, 260, 319, 325–329
376, 377, 383, 426 Antypater, syn Salome 333
Annasz, syn Sethi, arcykapłan 347, 354, Antypater, regent Macedonii 175
357, 363, 376, 426 Antypater, syn Jazona 156
Anniusz Rufus 347, 427 Apherims 151
Antedon 222, 290, 318, 320 Apion z Aleksandrii 245, 252, 407, 411,
Antifilos 260, 263 413
Antioch I Soter 395, 428 Apollonia/Arsuf/Tell Arshaf 22
Antioch III Wielki 110, 120, 146, 156, Apollonios, diojketa 115, 180
161, 168, 184, 187–191, 395, 399, Apollonios, eparcha Samarii 206
428 Apollonios z Tarsu 192, 193
Antioch IV Epifanes 6, 112, 120, 121, Apoloniusz Taos 214
128, 132, 140, 141, 161, 162, 182, Appian z Aleksandrii 130, 175–177, 193,
185, 193–204, 207–210, 213, 219, 246
243, 362, 395, 428 Aqabiah 28
Antioch IV, król Kommagene 363 Arabia/Arabowie 23, 179, 185, 361
Antioch IX Kyzykeńczyk 219, 220, 429 Arad 25, 114, 230, 310
Antioch V Eupator 209, 210, 428 Aratos 125
Antioch VI 214, 215, 428 Arbela 151, 268
14103109
1
Indeks antycznych imion i nazw geograficznych 449
Arbela, stolica Adiabene 396 Baal 21

Archelaos 7, 232, 235, 248, 256, 257, Baana 44
259, 270, 284, 320, 329, 332–340, Babata 49
363, 419, 427 Babilon/Babilonia/Babilończycy 16, 17,
Archelaos, król Kapadocji 259, 260, 321, 23, 25, 26, 32, 36, 47, 50, 56, 60, 69–
326, 327 74, 76–78, 80, 84, 85, 91, 97, 102,
Aretas IV 322, 341–343, 357 119, 127, 131, 139, 142, 173, 175,
Aretas z Nabatei 224, 302 176, 190, 273, 274, 291, 330, 331,
Areus I 166 390, 394, 395, 397, 398, 401, 421
Areus II 166 Bagoas, eunuch Heroda Wielkiego 262
Aroer 230 Bagohi 30, 44, 402
Arsinoe w Palestynie 158 Baje 344
Artakserkses I 32, 43, 60, 76, 88, 89, 96, Bakchides 113, 163, 210–212
98, 99, 100 Balga/Bilgah, ród 191, 197
Artakserkses II 38, 39, 43, 88 Banias/Paneas 231, 268, 298, 319, 332
Artakserkses III 88, 101, 102, 394 Bar Kochba 128, 231, 232, 239, 253
Artapanos 124, 245 Barsafarnes 310
Arystobul I, syn Heroda Wielkiego 235, Baruch 128
256–258, 260, 324–327, 331, 339, Batanea 268, 274, 331, 332, 345, 361
360, 363 Batis 174
Arystobul, pisarz żydowski 119, 125, 299 Beerszeba 51, 229
Asarhaddon 86 Behistun 36
Asineusz 397 Beniamin, terytorium/plemię 15, 78, 191
Askalon 23, 112, 214, 320, 334 Berenika I, córka Salome 258, 324
Asyria/Asyryjczycy 41, 68, 70, 142 Berenika, córka Agryppy I 237, 362, 364,
Aszdod/Azotus 23, 112, 151, 176, 214, 372, 381, 421
231, 332 Berenike w Cyrenajce 415–417
Aszera 20 Beroa 209
Atabyrium 184 Berossos 119, 130
Atena 29, 30, 64 Berytos 267, 320, 327, 363
Atenobiusz 150, 217 Bes 30
Ateny 320 Bet-Choron 207, 383
Atronges 337 Betel 16, 41, 59, 60, 73, 83, 111, 231
August/Oktawian 130, 223, 231, 234, Beth Anath 158
236, 238, 246–248, 250, 257–259, Beth Govrin 151
263, 264, 270, 275, 290, 298, 316, Beth ha-Keren 151
318, 319, 321–323, 325, 327, 329, Betharamatha 151
331–335, 339, 340, 351, 401, 408, Beth-basi 212
412, 417–419 Beth-haccerem 42
Auranitis 268, 361 Beth-Zacharia 209
Awil Marduk 74 Beth-Zur 16, 18, 29, 41, 42, 113, 151,
Awiliusz Flakkus A. 237, 409 208, 209, 216
Azariasz, wódz machabejski 208 Bet-Szean/Scytopolis 109, 158, 184, 215,
Azizus, król Emesy 372 220
Azja 7, 398 Bigwajasz 44
Azyniusz Pollio 246 Bilszan 44
14103109
1
Birta 158, 182 Diodor Sycylijski 38, 101, 102, 125, 128,
Bitynia 288, 309 129, 155, 175–177, 179, 198, 214,
Bueirah/Bozrah 27 406
Byblos 321 Diodor, syn Jazona 156
Diofantes 262
Camus 184 Dion 316
Cassius Longinus C. 367 Dionizjusz z Aleksandrii 410
Celesyria 101, 116, 119, 120, 144, 160, Dok 218
176–178, 181, 182, 184, 185, 187, Domicjan 242–247
192, 214, 307, 314, 403 Dor 21, 109, 363
Cendebajos 217 Doris 255, 256, 325, 328
Cereas, oficer 184 Dositeos, syn Drimylosa 139, 152
Cezarea Nadmorska/Wieża Stratona 22, Dositeos, syn Kleopatridesa 259
112, 244, 252, 262, 268–270, 284, Druzus Młodszy 360
285, 298, 319, 321, 327, 348–350, Druzylla, córka Agryppy I 362, 372
363–365, 369, 372, 374, 379–381 Druzylla, siostra Kaliguli 236
Chalkis 225, 308, 310, 368
Chanani z Judy 87, 92 Edom/Edomici 24, 27, 70, 73
Chiny 288 Eforos 38
Chios 320 Egipt/Egipcjanie 7, 27, 37, 57, 68–70,
Chirbet Umm ad-Dananir 231 75, 78, 85, 89, 116, 119, 120, 124,
Cylicja 285, 288, 320 126–145, 152, 153, 157, 159, 160,
Cypr 20, 102, 176, 221, 285, 368, 397 169, 172, 173, 175–180, 184, 185,
Cyrena/Cyrenajka 7, 175, 288, 401, 414– 187, 199, 202, 203, 213, 219, 221,
417 222, 235, 260, 263, 273, 274, 288,
Cyrus Młodszy 38 314, 316–318, 366, 368, 371, 373,
Cyrus Wielki 32, 36, 37, 40, 43, 73, 75– 401–411, 413–415
80, 89, 102 Elam 394
Elasa 211
Dacja 421 Eleazar, arcykapłan 166, 167, 425
Dafne 197, 198, 309 Eleazar ben Pechora 156
Damaszek 243, 244, 253, 259, 260, 263, Eleazar Machabeusz 210
264, 302, 303, 311, 319, 320, 322, Eleazar, syn Ananiasza 272, 377, 382
328, 333, 334, 338, 401 Eleazar, syn Annasza, arcykapłan 347, 426
Dan 59, 108, 229 Eleazar, syn Boetosa, arcykapłan 292,
Dariusz I 36, 37, 39, 76, 80, 84, 98 338, 426
Dawid 59, 70, 71, 74, 79, 82, 124, 219, Eleazar, syn Eleazara 416
221, 238, 279 Eleazar, syn Jaira 277
Dekapolis 115 Eleazar, syn Jazona 416
Demetriusz I 210, 211, 213, 214, 428 Eleazar, syn Szymona 280
Demetriusz II 213–215, 217, 219, 428 Eleazar, Żyd z Galilei 396
Demetriusz III Eukairos 223, 429 Elefantyna 27, 50, 62–64, 67, 139, 401–
Demetriusz Chronograf 123, 245 403, 406, 407
Demetriusz Poliorketes 130, 176, 177 Eliaszib, arcykapłan 61, 62, 93, 425
Demetriusz, przyjaciel Aleksandra I 260 Elionaeus, syn Szymona Kanterasa, arcy-
Demetriusz z Faleronu 118, 167 kapłan 364, 426
14103109
1
Eliusz Gallus 318 Fenicja/Fenicjanie 20, 78, 102, 124, 144,

Eliusz Sejan 249, 341, 349 158, 159, 180, 192, 206, 264
Eljat 26 Feroras 254, 255, 259, 260, 262, 268,
Elnathan 29, 103 276, 312, 317, 321, 325–328, 330,
Elpis 255 332
Emiliusz Skaurus Marek 301, 302, 304 Filip V 187
Emmaus 207, 268, 272, 307 Filip Frygijczyk 200
Eneasz 246 Filippi 309
En-Gedi/Tell Goren 18, 41, 51, 113, 151, Filon Poeta Epicki 125
158, 232, 268, 286, 290, 363 Filon z Aleksandrii 125, 133, 135, 140,
Epafrodyt 242–245 169, 237, 238, 245, 251, 299, 320,
Epifanes z Kommagene 362 348, 350, 351, 358–360, 363, 366,
Eratostenes 246 391, 392, 401, 405, 409–411, 414
Eshem-Betel 63 Filostratos 263, 264
Estera 35, 44, 117, 170, 241 Filoteria/Beth Yerah 109, 184
Eudoksos z Knidos 246 Flakkus, namiestnik Azji 400, 418
Euhemeros 124, 125 Flawiusz Arrian 39, 128
Eumenes 130, 175 Flawiusze, dynastia 242, 243
Eupolemos z rodu Hakkoz 123, 124, Frygia 190, 399
156, 189, 245
Eurykles ze Sparty 260–262, 321, 326 Gabara 151, 268
Euzebiusz z Cezarei 102, 123, 124, 130, Gabiniusz Aulus 110, 112, 234, 250, 302,
174, 177 304, 305, 309
Ewaratos z Kos 260 Gadara 115, 184, 268, 290, 318, 335
Ezdrasz 31, 32, 37, 41, 44–46, 56, 60, Gadora 151
61, 65, 73, 75, 76, 78–80, 84–87, 89, Gadosa 151
94–100, 189 Gajusz, wnuk Augusta 320, 339
Ezdrelon 51, 158, 290, 369 Galatis 184
Ezechiasz, arcykapłan 44, 62, 178, 405 Galba 246
Ezechiasz, król Judy 41 Galia/Galowie 129, 261, 340, 344
Ezechiasz, namiestnik Yehud 18, 103, Galilea 20, 51, 107, 149, 151, 164, 169,
178 187, 208, 229, 242, 243, 250, 267,
Ezechiasz z Galilei 277, 337 268, 272, 273, 277, 280, 284, 290,
Ezechiel 56, 59, 66, 170 306, 307, 312, 313, 330–332, 337,
Ezechiel Tragik 125 340, 341, 344, 352, 355, 360, 366,
369, 383, 384, 396
Fabatos 261, 262 Gallus Cestiusz 230, 272, 379, 381, 383
Fajum 180, 404 Gamala 151, 232, 268, 305, 331
Fanniasz, arcykapłan 272, 426 Gat 25
Faustus z Bizancjum 395 Gaulanitis 268, 274, 331, 332, 345
Fazael III, syn Heroda Wielkiego 257 Gaza 174, 176, 178, 284, 290, 314, 335
Fazael, brat Heroda Wielkiego 254, 306, Gazara 151, 290
308–310 Gefrus 184
Fazaelis 321, 332, 338 Gemmelus 263
Fazaelis, żona Antypasa 341 Gerar 25
Fedra 255 Gerasa 232
14103109
1
Gerizim Góra 19, 110, 178, 200, 201, Herod III, syn Heroda Wielkiego 257,
219, 357 258, 350
Germania 246, 421 Herod Filip 7, 230, 236, 256, 257, 259,
Germanik 251, 348, 409 284, 329, 332–335, 339, 340, 343–
Gesjusz Florus 371, 378, 428 345, 350, 360, 361, 362, 372, 427
Geszem 90 Herod Wielki 7, 56, 112, 118, 148, 150,
Gezer/Tell Jezer 23, 111, 216, 218 151, 156, 157, 230–235, 248, 250–
Gibea 16 270, 273–277, 281–285, 287–292,
Gibeon 16, 41, 42, 73 294, 296–298, 301, 306–341, 344,
Giladitis 151 345, 350, 360–363, 367, 376, 378,
Gischala 272, 280, 383, 384 379, 381, 382, 395, 418, 419, 423,
Glafira 260, 321, 324, 339 427
Godoliasz 71, 72, 85 Herod z Chalkis 236, 363, 364, 367, 368
Gofna 268, 272 Herodiada 258, 341, 342, 344, 345, 360
Gofna, góry 205, 210 Herodion 233, 268, 320, 321, 329
Gorgiasz 207, 208 Herodot 37–39, 69, 129, 244
Gratus Waleriusz 347, 427 Heszbon 27, 151, 233
Grecja/Grecy 20, 125, 131, 132, 134–137, Hezekiasz, namiestnik Yehud 30, 44
141, 142, 171, 172, 187, 194, 252, Hezjod 125, 245
262, 268, 292, 355, 379, 380, 383, Hieronim św. 130, 187, 237, 310
393, 413, 414 Hieronim z Kardii 129
Hijam 31
Hadid 215, 224 Hilkiasz, syn Oniasza IV 222, 408
Hakkoz, ród 123, 156 Hillel 274, 275, 277, 280, 331, 395
Halasarna 260 Hiob 35, 170, 239, 299
Hanan 44 Hipparch 246
Hananiasz, syn Oniasza IV 222, 408 Hippikos 265
Hananiasz/Ananiasz 28, 31 Hippolochos Tesalczyk, oficer 184
Har Adar 41 Hirkan Tobiada 119, 155, 160, 181–184,
Hatti/Hetyci 70, 86 192
Hauran 224, 318 Hirkania 112, 225, 305, 320, 329, 332,
Hazor 215 394
Hebron 41 Hiszpania 288, 421
Hefzibah 116, 144, 190 Hofra 70
Hekatajos z Abdery 44, 101, 102, 129, Homer 125, 244
155, 165, 168, 178, 179, 244, 406 H
. orvat Zimri 41
Helena z Adiabene 368, 396, 397
Helenos, syn Tryfona 409 Idumea/Idumejczycy 23, 24, 50, 90, 107,
Heliodor 116, 191, 192, 193 108, 151, 156, 180, 207, 208, 219,
Henoch 82, 101, 122, 124, 170, 171, 233, 255, 268, 272, 276, 290, 301,
175, 238 305, 312, 313, 322, 330, 337, 340,
Herakleopolis 116, 141 363, 366, 384, 390
Herakles 28, 30 Ipsos 177
Herennius Capito C. 358 Iran 343, 394
Hermes 28 Ireneusz, retor 263, 264, 333
Hermon 187 Isana 313
14103109
1
Isiyaton 28 Jeroboam 31
Italia 246, 261, 288, 321, 359, 421 Jeroboam I, król Izraela 59
Izaak 122 Jerozolima 10, 15–17, 23, 25, 29, 31–33,
Izajasz 33, 34, 63, 66 41, 53, 56, 59, 61, 66, 69–73, 75, 76,
Izajasz, syn Sanballata 28 78–81, 83, 84, 87–93, 95, 96, 98, 100,
Izates z Adiabene 368, 396–398 107, 112, 117, 119, 122, 125, 126,
Izmael, syn Fiabiego, arcykapłan 347, 128, 134, 137, 147, 151, 155, 158,
368, 376, 426 161, 162, 165, 173, 174, 177–179,
Izmael, syn Netaniasza 72 183, 185, 187–190, 192, 194–200,
Izrael 18, 28, 33, 34, 36, 46, 47, 60, 63, 202–211, 213–218, 220, 222, 223,
65, 66, 71, 74, 77, 86, 94, 96, 101, 225, 233, 237, 238, 242, 243, 250,
110, 122, 123, 126, 138, 149, 190, 253, 255, 259–263, 265, 268, 269,
216, 217, 244, 245, 257, 265, 295, 270, 274, 277, 280, 282, 286, 287,
394 292–294, 296–298, 301, 303–308,
Izydor z Aleksandrii 409, 410 310, 312–314, 320, 324, 325, 328,
330, 331, 334–337, 339, 348–351,
Jaddua, arcykapłan 30, 62, 63, 103, 166, 353, 357, 358, 361–364, 367–369,
425 372–374, 378–384, 391, 396, 397,
Jaffa/Joppa 22, 23, 111, 151, 176, 219, 400, 402, 403, 406, 424
268, 272, 284, 314 Jerycho 17, 41, 42, 51, 102, 111, 151,
Jakub 122, 123 156, 158, 217, 233, 268, 272, 283,
Jakub, potomek Judy Galilejczyka 277 285, 286, 290, 301, 302, 313, 314,
Jakub, syn Zebedeusza 364 316, 329, 338, 363, 394
Jakub Sprawiedliwy 376 Jezus, syn Antifilosa 416
Jamnia/Jawne 9, 101, 117, 151, 268, 284, Jezus Ben Syrach 101, 127, 165–167,
331, 363, 381 170
Jan Chrzciciel 341, 342, 352 Jezus Chrystus 241, 271, 279, 332, 352–
Jan Esseńczyk 272 356, 376
Jan ewangelista 241, 352–354 Jezus, syn Damneusa, arcykapłan 426
Jan Hirkan I 6, 110, 112, 113, 117, 146, Jezus, syn Fiabiego, arcykapłan 292, 426
149, 151, 156, 157, 164, 165, 216– Jezus, syn Gamaliela, arcykapłan 426
220, 399, 425, 427 Jezus, syn See, arcykapłan 338, 426
Jan Hirkan II 6, 117, 150, 157, 163, 224, Jisharyci, ród 46
225, 256, 258, 267, 301–311, 313, Joazar, syn Boetosa, arcykapłan 292, 336,
314, 323, 329, 331, 395, 426, 427 338, 339, 346, 347, 426
Jan, syn Ananiasza 272 Joel 34, 66
Jan z Antiochii 198 Johanan, arcykapłan 61–63, 425
Jan z Gischali 272, 280, 383, 384 Johanan Ben Zakkai 331
Jazon, arcykapłan 141, 146, 168, 193– Johanan z rodu Hakkoz 156
197, 199, 202–204, 425 Johanan, kapłan 30, 103
Jazon, syn Eleazara, poseł 156 Johanan Machabeusz 212
Jazon z Cyreny 415 Jojada, arcykapłan 62, 63, 166, 425
Jebusyci 59, 86 Jojakim, arcykapłan 61, 62, 425
Jehoezer 17, 44, 103 Jojakim, król Judy 68, 69
Jeremaj 46 Jojakin, król Judy 69, 72, 74, 79, 82, 85
Jeremiasz 70–72, 83, 85, 86, 128, 170 Jonasz 34, 66
14103109
1
Jonatan, arcykapłan 61, 62 Juda Arystobul II 6, 117, 163, 225, 248,

Jonatan Machabeusz 146, 148, 151, 163, 258, 301–306, 309, 323, 330, 426, 427
164, 168, 206, 212–215, 217, 425, 427 Juda Arystobul III 257, 273, 291, 311,
Jonatan, syn Annasza, arcykapłan 357, 315, 331, 426, 427
371, 373, 426 Juda ben Pechora 156
Jordan 41, 51, 90, 109, 174, 183, 290, Juda Galilejczyk 277, 337
338, 367 Juda Machabeusz 113, 204, 206–208,
Jordanes 408 210, 211, 427
Jotapata 384 Juda ha-Nassi 240
Jozjasz, król Judy 60, 63, 68, 71, 401, Juda/Judea/Yehud 5–7, 9, 15–20, 23, 26,
402 29, 30, 37, 40–46, 48, 50–54, 58–60,
Jozue, fałszywy prorok 373 65, 66, 68, 70–82, 84, 86–90, 93, 94,
Jozue, arcykapłan 31, 44, 61, 62, 79, 80, 96, 98, 100, 102, 103, 107, 116, 118,
81, 83, 84, 100, 425 120, 121, 127, 129, 134, 137–140,
Józef I, stryj Heroda Wielkiego 254, 255, 144–147, 149–151, 153–164, 168,
315, 316 172–175, 177, 181–184, 187–189,
Józef II, brat Heroda Wielkiego 254, 255, 194, 195, 197, 199–201, 204–219,
313, 330 221–225, 229–232, 234, 238, 248–
Józef, patriarcha Izraela 124 261, 263–277, 279, 280, 282–289,
Józef, syn Fiabiego, arcykapłan 274 291, 292, 294, 296, 298, 301–330,
Józef Flawiusz 6, 19, 39, 51, 52, 62, 69, 332–342, 344–349, 351–354, 356–
88, 102, 119, 120, 130, 140, 150, 155, 358, 360, 361–368, 370–373, 375,
163–166, 168, 169, 172, 173, 177, 378, 379, 381, 382, 389–392, 395,
178, 180, 181, 183, 187, 188, 190, 397–399, 401, 402, 406–408, 411,
195, 197, 202–204, 216, 219, 220, 414, 415, 419, 423, 427
221, 223, 224, 229, 241–245, 248, Judasz 353
253, 255, 260, 261, 263–267, 269, Judasz, syn Sefforajosa 332
272, 274, 277, 278, 280, 282, 284, Juda, syn Bathyry 396
291, 293, 294, 297, 302, 303, 306, Jukundus 261, 326
311, 318, 338, 340–343, 345–348, Juliusz Afrykańczyk 130
350, 354, 358, 360, 361, 363–365, Juliusz Agrykola 246
369, 371–375, 377–380, 383, 384, Juliusz Aleksander Tyberiusz 138, 139,
395–400, 405, 408, 411–415, 417, 365, 366, 368, 414, 427
419 Juliusz Archelaos 362
Józef Kajfasz, arcykapłan 347, 354, 426 Juliusz Cezar Gajusz 11, 129, 246, 247,
Józef Tobiada 119, 120, 181, 182, 184 250, 253, 270, 271, 306, 307, 408, 418
Józef, syn Ellemosa, arcykapłan 292, 293 Juniusz Brutus Marek 309
Józef, syn Guriona 272 Justus z Tyberiady 243, 245
Józef, syn Kamei, arcykapłan 367, 426 Justynus 39
Józef, syn Saffy, arcykapłan 272
Józef, syn Szymona 272, 426 Kadesz Barnea/Tell el-Gudeirat 26, 28
Józef, wódz machabejski 208 Kaligula 236–238, 251, 344, 358–361,
Józef, sekretarz Heroda Wielkiego 263 363, 410, 411, 413, 419, 420
Juba II 329 Kallimandros 220
Juda Arystobul I 6, 118, 147, 149, 150, Kallistenes/Pseudo-Kallistenes 173
164, 219–221, 425 Kambyzes II 20, 22, 37, 80, 84
14103109
1
Kananejczycy 86 Kypros 232, 270

Kanata 316 Kypros II, córka Heroda Wielkiego 257
Kapadocja 258–260, 310, 321, 326, 327 Kypros, żona Agryppy I 236, 360
Kasifia 97
Kasjusz Dio 56, 242, 244, 265, 310, 312, Labienus Młodszy 310
313, 318, 340, 354, 361, 371, 391, Lachisz/Tell ed-Duweir 25, 113
419, 420 Lampon 410
Kasjusz Longinus Gajusz 306, 307 Laodycea 315, 316, 321
Kassander 128, 175, 176 Laomedon z Mityleny 175
Kefar Hanania 287 Lebonah 206
Kefar Shihim 287 Leontopolis 198, 202, 203, 292, 407
Keilah 41, 151 Lewi/Lewici 46, 59–61, 83, 86, 97, 98, 100,
Kenedeusz z Adiabene 398 149, 151, 165, 239, 267, 293, 295
Klaudiusz 230, 236, 237, 361, 363–365, Liban 189
367, 370–372, 411, 412, 420 Licja 36, 285, 320
Klejtarchos 129 Licyniusz Krassus Marek 250, 305, 306
Klemens Aleksandryjski 123 Lidia 190, 399
Kleopatra II 407 Livias 268, 321, 340, 341
Kleopatra III 222 Liwia 236, 322, 329, 332, 341, 345
Kleopatra VII 315, 323, 331, 428 Liwilla 236
Kleopatra z Jerozolimy 255, 256 Liwiusz 244
Kommagene 310, 313, 362, 363 Lizaniasz, król Chalkis 310
Konstantyn Wielki 233 Lizjasz, wicekról 207–210
Koponiusz 346, 347, 427 Lizymach 175–177
Kore 234 Lizymach, ambasador Heroda Wielkiego
Korneliusz Dolabella 308 260
Korneliusz Hispalus 418 Lizymach, brat Menelaosa 197, 198
Korneliusz Lentulus Crus L. 260 Lod 224
Korneliusz Nepos 39 Lugdunum Convenarum 344
Korneliusz Sulla 400, 415 Lukcejusz Albinus 371, 375, 377, 428
Korynt 420 Lukullus 415
Koryntos Nabatejczyk 261 Lydda 151, 268, 272
Kos 260, 320, 400
Kostobar 255, 259, 260, 268, 276, 330 Łukasz ewangelista 241, 352, 353, 355
Kotys, król Armenii Mniejszej 363
Krinagoras z Mityleny 260 Macedonia/Macedończycy 136, 142, 141,
Ksenofont 38 157, 172, 174, 176, 178, 187, 248
Kserkses 37, 76, 88 Machabeusze/Hasmoneusze, ród 6, 7,
Ksifilinos 246 107, 112–114, 121, 123, 132, 133,
Ktezjasz 38, 89 141, 146–149, 151, 155, 156, 163–
Ktezyfon 398 165, 168, 191, 204, 208–211, 213,
Kunaksa 38 215–218, 231, 238, 239, 248, 250,
Kurcjusz Rufus Kwintus 39, 128, 129 252, 256, 265, 268, 273–275, 282,
Kuspiusz Fadus 365, 366, 427 290–296, 301, 307, 308, 312, 314,
Kwintyliusz Warus P. 277, 319, 328, 333, 315, 327, 329, 330, 362, 376, 415,
335, 336, 337, 340 418, 423, 427
14103109
1
Macheront 151, 225, 268, 270, 305, 342 Menahem, przywódca pierwszego powsta-
Magdala 287 nia 277, 280, 282
Makmisz/Tell Michal 22, 111, 234 Menander 245
Maksimus Waleriusz 418 Menelaos, arcykapłan 192, 195, 197–204,
Malachiasz 33, 66 208, 209, 425
Malichos 157, 307, 308 Menon, namiestnik Syrii 174
Malichos, król nabatejski 316 Mezja 421
Maltake z Samarii 255, 256, 259, 333 Mezopotamia 7, 9, 36, 39, 70, 71, 126,
Mamre 233 173, 190, 314, 394–396, 398, 399
Manasses, arcykapłan 167, 425 Mikhmoret 22
Manasses, król Judy 401 Mikołaj z Damaszku 243, 244, 253, 259,
Manasses, zarządca Perei 272 260, 263, 264, 311, 319, 320, 322,
Maneton 119, 130, 244, 406 328, 333, 334, 338, 401
Marcellus 357, 427 Milet 288
Marduk 77 Mispa/Tell el-Nasbeh 16, 17, 41, 42, 71,
Marek ewangelista 241, 352, 353 73, 83, 151, 207
Marek, mąż Bereniki 237, 362, 364 Mispar/Misperet 44
Mareszcha/Marissa 24, 25, 113, 151, 207, Mitrydates VI 400
290, 310 Mitrydates, król Partów 398
Mariamme I 235, 254–258, 260, 262, Mizyjczycy 200
266, 290–292, 310, 311, 313, 316, Moab/Moabici 27, 70, 73, 86, 94, 151,
317, 323–327, 329, 331 219, 224
Mariamme II 255, 256, 258, 292, 327, Modiin 204, 205, 211, 215, 217
328, 330, 338 Mojżesz 59, 96, 99, 100, 122–125, 129,
Mariamme, córka Agryppy I 362 179, 278, 357, 367, 413
Mariamme, siostra Agryppy I 329 Monobazos II z Adiabene 396–398
Marullus 358, 427 Monobazos z Adiabene 396
Masada 157, 232, 233, 243, 270, 310– Monobazos z Adiabene (II) 398
312, 317, 382 Mordechaj 44
Matatiasz z Modiin 204–206 Morze Czarne 38
Matatiasz, syn Szymona Machabeusza 218 Morze Czerwone 367
Mateusz ewangelista 241, 352, 353 Morze Martwe 41, 163, 284, 286
Mattaniasz, król Judy 69 Mo.sah 41
Mattias, ojciec Józefa Flawiusza 242,
272, 383 Nabatea/Nabatejczycy 208, 223, 233, 253,
Mattias, syn Annasza, arcykapłan 363, 283–285, 302, 304, 310, 311, 316,
426 319, 321–323, 337, 343
Mattiasz, syn Margalosa 332 Nabuchodonozor II 16, 17, 25, 56, 68–
Mattiasz, syn Teofilosa, arcykapłan 272, 72, 74,76, 78, 82, 85, 87, 122, 123,
292, 293, 426 127, 128, 139, 401, 403
Medeba 219 Nahamani 44
Megabazos 89 Naomi 35
Megastenes 245 Narbata 151
Megiddo 21, 68 Naukratis 157, 404
Melas 260 Necho II 68
Melkart 23 Neferites 23
14103109
1
Neftali 239 Pamfilia 285, 320

Negew 23, 51 Panion 187
Nehardea 394, 397 Panonia 421
Nehemiasz 17, 19, 31, 32, 37, 41–46, Pappus 313
49, 53, 59–61, 65, 73, 75, 77–81, 85, Papyron 302
87–95, 98–100, 183 Partia/Partowie 194, 219, 250, 267, 285,
Neron 230, 372, 374, 376, 379, 380, 384, 291, 310–312, 314, 321, 326, 330,
420, 421 344, 390, 395, 397, 398
Niger Perejczyk 272 Paweł Apostoł 136, 241, 372–374
Nikanor, wódz Ptolemeusza I 175, 176 Pella 115, 184
Nikanor, wódz seleukidzki 207, 210, Perdikkas 175
211, 295 Perea 151, 254, 268, 272, 290, 326, 332,
Nikodemos 302 337, 340–343, 360, 361, 366
Nikopolis 320, 321 Pergamon 213, 320, 399, 400
Nil 27, 89, 129, 152, 154, 159, 175, 178, Persepolis 36
202, 274, 317, 401–403, 407 Persja/Persowie 32, 36–39, 41, 42, 55, 64,
Niniwa 34 77, 78, 80, 82, 84, 88, 89, 97, 101, 102,
Nippur 36 111, 131, 141, 142, 288, 390, 402, 404
Nisbis 394, 396 Peryzzyci 86
Noricum 421 Petra 310, 343
Petroniusz Publiusz 251, 358, 359, 363
Obodas, król nabatejski 322 Piłat Poncjusz 234, 249, 341, 345, 347–
Olimpias, córka Heroda Wielkiego 257 352, 354–357, 368, 427
Olimpios 259 Pitolaos 250
Oniadzi, ród 47, 155, 159, 168, 181–184, Pliniusz Starszy 39, 247, 318, 341
191, 197, 210, 291–294, 315 Plutarch 39, 128, 130, 313
Oniasz I, arcykapłan 63, 166, 425 Polemon, król Pontu 363
Oniasz II, arcykapłan 119, 159, 161, 166, Polibiusz z Megalopolis 130, 177, 184,
167, 182, 184, 425 187, 188, 244, 246
Oniasz III, arcykapłan 166, 182, 191– Pompejusz Gnejusz Wielki 129, 238, 248,
193, 195–198, 202, 203, 425 250, 251, 296, 302–304, 306, 400
Oniasz IV 120, 155, 198, 202–204, 222, Pompejusz Trogus 39, 101, 128
407, 408, 425 Pompeje 421
Orozjusz 102, 420 Pomponia Grecyna 420
Ostia 421 Popiliusz Lenas 202
Oton 384 Poppea Sabina 242, 376, 378, 421
Porcjusz Festus 371, 372, 374, 376, 428
Pakorus 310, 312 Porfiriusz 130
Palestyna 11, 28, 29, 31, 33, 37, 39, 49, Posidoniusz z Apamei 244, 246
51, 58, 70, 89, 92, 102, 107, 115, 133, Priscilla 420
145, 155, 157, 158, 169, 174–176, Psametyk II
180, 181, 183, 184, 186, 187, 201, Ptolas 333
235, 241, 254, 271, 283, 289, 290, Ptolemais w Cyrenajce 415, 416
296, 303, 332, 336, 337, 360, 392 Ptolemais w Egipcie 157, 404
Pallas 249, 370–372 Ptolemeusz I Soter 119, 128, 175–178,
Pallas, żona Heroda Wielkiego 255 403, 405, 415, 428
14103109
1
Ptolemeusz II Filadelfos 109, 114–116, Roksana, córka Heroda Wielkiego 257

118, 119, 158, 159, 167, 180, 403, Rut 35
406, 425, 428 Rzym/Rzymianie 6, 7, 123, 127, 128,
Ptolemeusz III Euergetes 159, 180, 425, 130, 133, 136, 149, 150, 156, 172,
428 194, 211, 213, 215, 217, 220, 225,
Ptolemeusz IV 120, 123, 126, 167, 184, 229, 234, 236–238, 242, 243, 246,
185, 406, 425, 428 248–253, 257, 258, 260, 263, 264,
Ptolemeusz V 119, 120, 187, 428 268–271, 274, 277, 279, 280, 283,
Ptolemeusz VI 124, 125, 127, 202, 407, 291, 296, 298, 302–306, 308–314,
428 317–322, 324–329, 333–338, 340–
Ptolemeusz VII 127, 428 349, 352–360, 362–367, 370, 371,
Ptolemeusz VIII Fyskon 127, 407, 428 373, 375, 376, 379–382, 385, 390,
Ptolemeusz IX Latyros 219, 221, 408, 392, 393, 395, 398, 408–411, 414,
428 418–421, 423
Ptolemeusz XII Auletes 305, 408, 428
Ptolemeusz, brat Mikołaja z Damaszku Sabinus 333, 336
260, 333, 334 Sadok, arcykapłan 59
Ptolemeusz, król Chalkis 225 Sadokici 59, 60, 84, 155, 294
Ptolemeusz, minister Heroda Wielkiego Salamina 176
259, 325, 335 Salampsio 257
Ptolemeusz, syn Dorymenesa 199, 206 Salome II, córka Heroda Wielkiego 257
Ptolemeusz, syn Trazeasza 158 Salome 254, 258, 259, 262, 276, 316,
Ptolemeusz, strateg Celesyrii 116 321–330, 332–335, 338, 340, 347
Ptolemeusz, zięć Szymona Machabeusza Salome, córka Herodiady 342, 345
156, 217, 218 Salomon 59, 60, 74, 77, 238
Ptolemeusze, dynastia 21, 111, 132, 136, Samareia 116
141, 143, 145, 153, 157–160, 167, Samaria/Sebaste/Samaritis/Samarytanie 18,
172, 181, 184, 185, 187, 191, 222, 19, 27, 28, 31, 42, 45, 50, 72, 74, 75,
253, 290, 291, 314, 390, 403, 407, 83, 84, 86, 90, 107, 108, 110, 119,
414, 423, 428 124, 129, 151, 157, 174–178, 184,
Pustynia Judzka 51, 211, 241 206, 219, 220, 234, 255, 262, 268,
270, 277, 298, 312–314, 319–321,
Qalandiyeh 112 324, 327, 329, 335–337, 339, 340,
Qasr al-‘Abd 114, 183 347, 353, 357, 361–363, 365, 368–
Qos/Qaus 24, 25 371, 373, 402
Qumran 115, 117, 122, 149, 170, 234, 238, Samos 320
239, 270, 279, 299 Samosata 313
Sampsigeramus II z Emesy 363
Rafia 126, 167, 184, 185, 187, 222 Sanballat 19, 28, 31, 90, 91, 93, 402
Ramat Rahel 17, 18, 41 Sappinus 260
Ramataim 151 Saul 16, 71
Rechum/Nechum 44 Sedecjasz, król Judy 69–71
Recja 421 Seenah 42
Reelajasz/Raamiasz 44 Sefforis 151, 229, 235, 268, 305, 312, 337,
Repta 322 340, 353, 383
Rodos 262, 298, 317, 320, 324 Sekstus Cezar 307, 312
14103109
1
Seleucja nad Tygrysem 394, 398 Szekaniasz, syn Jechiela 95

Seleucydzi, dynastia 6, 115, 116, 119, Szemaj/Szammaj 274
121, 132, 136, 137, 141, 143, 144, Szemajasz, syn Delajasza 91
153, 160–163, 167, 172, 181, 184, Szenassar 79
185, 187, 190, 191, 193–196, 203, Szeszbassar 76, 79, 80
205–207, 211–213, 215, 217, 219, Szikmona 21, 108
248, 253, 290, 291, 390, 395, 403, Szilo 83
407, 423, 428 Szymon I Sprawiedliwy, arcykapłan 63,
Seleukos I 175–177, 428 166, 167, 425
Seleukos IV 116, 191, 193, 196, 198, 428 Szymon II, arcykapłan 165, 167, 190,
Sentius Saturninus C. 319, 327, 328 191, 425
Serajasz/Azariasz 44 Szymon bar Giora 279, 280, 384
Seron 206, 207 Szymon Ben Gamaliel 280
Sewerowie, dynastia 230 Szymon Kanteras, arcykapłan 363, 364,
Shelomith 29, 49 426
Silas 362 Szymon Machabeusz 117, 146–148, 150,
Skopas 187, 188 156, 164, 200, 205, 206, 211, 212,
Skylaks 39 215–218, 425, 427
Soajmos Iturejczyk 262, 323 Szymon, potomek Judy Galilejczyka 277
Sostratos 197, 206 Szymon, przełożony świątyni 161, 191–
Sozjusz Gajusz 250, 313 193, 195, 197
Sparta 166, 260, 320, 321, 326 Szymon, syn Boetosa, arcykapłan 255,
Spasinu Charax 396 258, 273, 292, 325, 328, 330, 426
Strabon z Amasei 39, 221, 244, 246, 263, Szymon, syn Kamita, arcykapłan 347,
311, 318, 361, 408, 415 426
Sulpicjusz Kwiryniusz P. 346, 363, 376 Szymon, syn Szymona z Cyrenajki 416
Sumer 77 Szymon Sprawiedliwy 267
Suza 35, 40 Szymon z Perei 337
Swetoniusz Tranquillus Gajusz 242, 247,
343, 419, 420 Tachos 101, 102
Sydon/Sydończycy 70, 101–103, 108, 145, Tacyt 56, 242, 246, 247, 249, 335, 337,
177, 187, 288, 320, 364 348, 354, 357, 362, 363, 370, 372,
Syllajos 261, 321–323 378, 384, 390, 419
Sylon 311, 312 Tarichea 151, 268, 384
Synopa 318 Tattenaj 32, 79, 81, 84
Syria 11, 27, 39, 70, 75, 89, 102, 115, 144, Tekoa 42, 91
145, 158, 159, 174–177, 179, 180, Tel Haror 25
182, 206, 219, 223, 233, 235, 239, Tel Megadim 21
250, 253, 261, 269–272, 285, 302, Tel Mevorakh 22, 109
304, 306, 307, 309–311, 313, 319, Tell Abu Hawam 20
322, 327, 328, 333–337, 339, 342, Tell Anafa 230
343, 345, 346, 348, 357–359, 363, Tell el-‘Umeiri 27
365, 367, 370, 379, 395 Tell el-Far’ah (południowe) 26, 232
Szechem/Tell Balatah 18, 19, 73, 83, 108, Tell el-H. esi 23, 112
110, 126, 174,, 219, 223, 313 Tell el-Mazar 26
Szefela 20, 23, 41, 51, 75 Tell es-Sa’idiyeh 26
14103109
1
Tell Jemmeh 25, 114 Tyrannos 261, 326

Tell Zakariya 24 Tytus 242, 244, 321, 383, 384, 414, 421
Tell’Azza/Tell H. arube 25
Tell-el Kheleifeh 26 Udjahorresnet 37
Tennes 101–103 Uriawa/Urio 44
Teodas 366, 367
Teodoros 399 Venusia 421
Teodotos 126 Vibius Marsus C. 363, 365
Teofilos, syn Annasza, arcykapłan 357, 426
Terencjusz z Lanuwium 416 Wadi Daliyeh 19, 27, 28, 31, 45, 48, 174
Teron 263, 266 Waleriusz Dionizjusz Decius 416
Teucheire 415 Waleriusz Messala M. 309, 319
Thamna 268 Wentidiusz Bassus 311, 312
Tigranes Wielki 395, 225 Wentidiusz Kumanus 368–371, 427
Timagenes z Aleksandrii 311 Wespazjan 140, 230, 231, 242–244, 366,
Tittiusz Marek 416 383, 384, 421
Tobiadzi, ród 61, 91, 108, 114, 119, 120, Wipsaniusz Agryppa Marek 230, 250,
155, 159, 167, 172, 181–184, 187, 318–320, 325, 401, 417
191, 195, 197, 201, 203, 204 Witeliusz 384
Tobiasz Ammonita 90, 91, 116, 153, 158, Witeliusz Lucjusz 271, 343, 357
180, 183 Wologezes I 397
Trachonitis 268, 276, 318, 321, 322, 332,
361 Zachariasz 33, 66, 75, 81, 82, 84
Trajan 130, 243, 390, 398, 403 Zajordanie/Transjordania 11, 23, 24, 90,
Tryfon 214, 215, 216, 217, 428 91, 107, 108, 119, 151, 153, 159,
Trypolis 219, 220 160, 180, 208, 219, 221, 222, 224,
Tukidydes 37, 38 274, 280, 314, 316, 318, 331
Tulliusz Cycero Marek 246, 390, 418 Zamaris z Babilonii 274, 331, 395
Tyber 334, 344, 357 Zaphon 221
Tyberiada 229, 236, 240, 243, 245, 297, Zechariasz ben Avkules 280
331, 340, 341, 342, 359, 360, 363, 364 Zenodoros 318
Tyberiusz 236, 341, 343, 344, 347, 348, Zenon 115, 116, 153, 172, 179–182, 184
350, 351, 357, 360, 367, 409, 410, 419 Zeuksis 190, 191, 399
Tyr 70, 173, 175–177, 182, 183, 197, 199, Zeus 28, 108, 109, 194, 201
288, 308–310, 320 Zorobabel 31, 32, 42–44, 78–84, 88, 100
14103109
1
Indeks współczesnych autorów
Adams R. 24 Braun J. 58
Albertz R. 45, 84 Briant P. 40, 89, 102
Alon G. 275 Brosius M. 90
Alt A. 42 Brunt P.A. 252
Aperghis G.G. 144 Brutti M. 165, 166
Applebaum S. 161, 162, 415, 416 Busink T.A. 56
Archer L.J. 49
Avigad N. 28, 29, 46 Carter C.E. 15, 41, 51, 52
Avi-Yonah M. 42, 341 Ciecieląg J. 3, 236, 254, 271, 332, 342,
345, 348, 249, 352, 355, 360, 368
Bagnall R.S. 143, 144 Coggins R.J. 33
Barag D. 102 Collins J.J. 83, 127, 128
Barclay J.M. 390, 400, 403, 404, 411, Cotton H.M. 116
415, 417–420 Cowey J.M. 116
Bar-Kochva B. 44, 129, 164, 165, 187 Cross F.M. 62
Bartlett J.R. 24
Bauckham R. 139 Dar S. 107, 284, 285, 289
Baumgarten A.I. 278 Day J. 147
Baumgarten J.M. 364 Dąbrowa E. 146–148, 205, 206, 211
Becking B. 45, 78, 82, 84 Dębiński A. 355
Bedford P.R. 84 Dines J.M. 119
Bekkum van W.J. 173 Dzielska M. 368
Ben-Dov M. 56
Berger R.P. 76 Edelman D.V. 24
Berlinerblau J. 66 Edersheim A. 293
Bickermann E.J. 131–133, 144, 150, 201 Efron J. 168
Bieńkowski P. 24 Elayi A.G. 31
Bivar A.D.H. 342 Elayi J. 31
Blenkinsopp J. 16, 33, 41, 77–79, 81–83, Eph’al I. 28
98, 99
Boccaccini G. 122 Feldman L.H. 133, 135
Bond H. 349 Fiensy D.A. 289
Borgen P. 238 Freeman Ph. 270
Bowersock G.W. 260 Fried L.S. 97
14103109
1
462 Indeks współczesnych autorów
Fuks G. 285, 403 Jonge de M. 239
Gabba E. 283, 285 Kabasele Mukenge A. 128

Gera D. 38, 120, 181, 196, 208, 209 Kasher A. 285, 289, 361, 407
Gnilka J. 352, 354 Kennedy D. 270
Goldstein J.A. 121, 192 Kessler J. 66
Goodman M. 49, 120, 249, 251, 252, King P.J. 52
270, 274 Klausner J. 282, 287
Grabbe L. 10, 20, 28, 29, 31–35, 37, 39, Kletter R. 138
42–46, 48–50, 54, 57, 60, 62, 64, 66, Knibb M.A. 239
76, 83–86, 90, 92, 94, 95, 99–101, Kokkinos N. 253–255, 257, 284, 340,
103, 116, 120, 122, 129, 139, 142, 345, 362
153, 169–172, 178–180, 182, 183, Kooji van der A. 147
185, 190, 238 Korpel M. 82
Gracey M. 270 Kowalski H. 355
Grainger J.D. 102, 103 Kreissig H. 53, 54
Griffith G.T. 131 Kudasiewicz J. 241
Gropp D.M. 27 Kuhrt A. 77, 90
Gruen E. 134 Kuryłowicz M. 355
Günther L.-M. 309
Gunneweg A.H.J. 86 Lafranchi P. 125
Landau H. 116
Haak R.D. 83, 171 Lateiner D. 37
Hadas-Lebel M. 242 Leith M.J.W. 27
Hammond N.G.L. 128 Lemaire A. 80, 82, 182
Hann R.R. 238 Levine L.I. 274, 296, 397
Hauben H. 152 Lipschits O. 16, 41, 52, 68, 70, 71, 73,
Hayes J.H. 72 76, 78, 83, 87, 88
Hengel M. 132–134, 201 Lönnqvist K. 365
Hoehner H. 335, 341, 342, 344 Lozachmeur H. 182
Hoglund K.G. 87, 89 Lüderitz G. 416
Holladay C.R. 123–126 Lust J. 80
Honigman S. 141
Horbury W. 169 Maccoby H. 240
Horgan M.P. 299 MacDonald B. 24
Hornblower S. 37 Maeir A.M. 138
Horst van der P.W. 239 Mantel H. 271
Maresch K. 116
Isaac B. 49, 361 Mendels D. 149, 296
Mendelson A. 237
Janzen D. 96 Meshorer Y. 30, 117, 339
Japhet S. 79 Mędala S. 96, 99, 185, 240
Jeremias J. 294 Mieroop van der M. 51
Johnson S.R. 126, 185 Mildenberg L. 29, 30
Jones A.H.M. 282, 335 Milik J.T. 238
Jones S. 94 Millar F. 133, 134, 246
14103109
1
Indeks współczesnych autorów 463
Miller Innes J. 288 Salamon M. 368

Miller J.M. 72 Saldarini A.J. 279
Miroschedji de P. 138 Saley R.J. 88
Modrzejewski-Mélèze J. 154, 401 Sanders E.P. 275, 283, 284, 293, 297
Mor M. 129 Sanders M. 340
Morawiecki L. 270 Sass B. 28
Morgenstern J. 88 Schalit A. 151, 268, 270, 274
Mørkholm O. 29 Schams C. 46
Schaper J. 55, 59, 60
Na’aman N. 82 Schlögl H.A. 89
Nahmad H. 340 Schürer E. 10, 264, 294
Naveh J. 28 Schwartz D.R. 120, 129, 275, 360, 361,
Neusner J. 364, 395, 396 364
Nickelsburg G.W.E. 175, 239 Shatzman I. 261, 270
Niehr H. 82 Sherwin-White A.N. 355
Noy D. 169 Sievers J. 196
Silva de D.A. 239
Oeming M. 76, 78 Skowronek S. 235, 287
Oppenheimer A. 274, 289 Smallwood E.M. 10, 242, 336, 338, 347,
350, 358, 369, 376, 380
Paltiel E. 336 Smith M. 77, 88, 94, 134
Pastor J. 157–164, 283–285 Solomon D. 335
Pearce S. 94 Sprawski S. 368
Perowne S. 343 Stager L.E. 52
Petersen D.L. 81 Stein A. 236
Price J.J. 273 Stemberger G. 279
Stern M. 10, 237, 274, 325
Qedar S. 30 Stern S. 50
Stoneman R. 173
Raban A. 285
Rajak T. 146, 147 Święcicka-Wystrychowska P. 356
Rappaport U. 44, 274, 285, 289
Regev A. 274 Tal O. 22
Reinmuth T. 32, 92 Tarn W.W. 131
Richardson P. 292 Tcherikover V. 132, 158, 160, 161, 174,
Rocca S. 151, 254–259, 261, 262, 264– 195, 196, 198, 202, 203, 235, 407, 415
268, 275, 276, 283, 284, 286–294, Thackeray H.St.J. 244
296, 297 Toorn van der K. 64
Roll I. 22 Trafton J.L. 238
Roller D. 260, 263, 264, 309, 321 Trebilco P. 399, 400
Rooke D.W. 43, 129, 145, 147, 193, 195, Tuttle G.A. 88
201
Rose W.H. 82 Ussishkin D. 25
Rosik M. 295
VanderKam J. 50, 62, 82, 166, 167, 196–
Safrai S. 10, 151, 237, 292, 293, 325 198, 203, 204, 272, 295
14103109
1
464 Indeks współczesnych autorów
Volpe G. 285 Whybray R.N. 121

Wilkinson J. 363
Wacholder B.Z. 163, 264 Williamson H.G.M. 275, 90, 92
Waggoner N.M. 29 Winter P. 353
Walbank F.W. 131 Wörrle M. 116
Watts J.W. 97, 99
Weinberg J.P. 42 Yarshater E. 343
14103109
1
Eu
fra
t
Aleppo
Tifsach
Orontes
i em n e
SATRAPIA
Hamat TRANSEUFRATEI
Arwad
ód z
Śr
ze
Byblos
or
Sydon
M
Damaszek
1
Tyr
2
Akka 3
Jez. Galilejskie
1 SYDON
5 Karnaim
4
Dor
2 DAMASZEK
Bet-Szean 3 KARNAIM
6 4 HAURAN
7
5 GALILEA
Samaria
Jordan
Jabbok
Sychem
6 GILEAD
8 7 SAMARIA
Rabba 8 KRAJ TOBIADÓ W
Jerycho 9 JEHUD (JUDA)
Aszkelon 11 MOAB
9 Jerozolima 10
11 ASZDOD
12 IDUMEA (EDOM)
Gaza 12 Arnon
Morze Granice jednostek administracyjnych
Beer-Szeba Martwe 10 Prowincji Transeufrateńskiej
Jednostki administracyjne prowincji transeufrateńskiej
14103109
1
Jordan
Akka
Magdala
GALILEA Jez.
Arbela
Galilejskie
Bet-Jera
m n e
ARBATIA (KARMEL)
Wieża Stratona
Bet-Szean
z i e
Narbata
Pella
SAMARIA
ód
Jordan
DOR Samaria
Ś r
G. Ebal
Apollonia Sychem
ze
G. Garizim
or
Afek GILEAD
Szilo
M
Jaffa
AMMON
Rabba (Amman)
Lod (Lydda)
Betel
Jawne (Jamnia) Mispa

Gazara (Gezer)
Gibeon
Jerycho Cheszbon
Ekron Kiriat-Jearim
Aszdod (Azot) Jerozolima
ASZDOD JUDA
Bet-Hakkerem Medeba
Betlejem
Adullam
Aszkelon (Askalon)
Tekoa
Lachisz Elam Bet-Sur

Morze
Hebron (Kiriat-Arba)
Gaza Martwe
Engaddi
Siklag
MOAB
IDUMEA
KEDAR
Beer-Szeba
NABATEA
Prowincja Judy
SAMARIA Prowincje wrogie Nehemiaszowi
EDOM
Prowincja Yehud w okresie perskim
14103109
1
Laodycea
Cypr
ntes
Trypolis
Oro
G. Hermon
SYRIA
Sydon CELESYRIA
Damaszek
e
m n
Tyr
A
Paneas
ICJ
i e
FEN
Jez. Hula
Hazor Seleucja
d z
Ptolemais (Akka) GAULANITIS

GALILEA Jez. Galilejskie
r ó
G.
Bet-Jera
Ka
Gadara
rm
Dora (Dor)
Ś
el
Wieża Stratona Bet-Szean

GILEAD
e
SAMARIA Pella
Jordan
z
Samaria
r
Jabbok
Apollonia
o
M
Jaffa
Gofna
Modin PEREA
Jamnia
Elasa Jerycho
Aszdod
Jerozolima
JUDEA Medeba
IA
Bet-Zacharia Tekoa
ST
Marisa
Bet-Sur Morze
LI
Martwe
FI
Gaza
Engaddi Arnon
Rafia IDUMEA MOAB
Masada
Beer-Szeba
NABATEA
Judea na początku powstania Machabeuszów

Terytoria zdobyte przez Jonatana (160-142 r. przed Chr.)
Terytoria zdobyte przez Szymona (142-134 r. przed Chr.)
Terytoria zdobyte przez Jana Hyrkana (134-104 r. przed Chr.)
Terytoria zdobyte przez Arystobula I (104-103 r. przed Chr.)
Terytoria zdobyte przez Aleksandra Janneusza (103-76 r. przed Chr.)
Rozwój terytorialny państwa Hasmoneuszy
14103109
1
Laodycea
Cypr
ntes
Oro
G. Hermon
ABILENE
Sydon
ITUREA Damaszek
e
Sarepta
m n
SYRIA
Tyr
Cezarea Filipowa (Paneas)
GAULANITIS
i e
Jez. Hula
GALILEA
d z
Rafana
Ptolemais (Akko) TRACHONITIS
Kafarnaum
Jez. Galilejskie Kanata
r ó
Arbela Hippos
Sefforis
G.
Abila BATANEA
Ka
Dora (Dor) Gadara

rm
Ś
el
Cezarea Nadmorska Scytopolis

(Wieża Stratona) (Bet-Szean) AURANITIS
Pella
e
SAMARIA DEKAPOL
Jordan
z
Sebaste (Samaria)
Geraza
r
Jabbok
Sychem
o
Antipatris
M
Alexandrium Gadara
Jaffa
Lidda Filadelfia (Rabba)
Jamnia
JUDEA Jerycho
PEREA
Azot (Aszdod) Jerusalem
Hyrkania Medeba
Askalon (Aszkelon) Herodion Macheront
(Wolne miasto) Marisa Hebron
Gaza
Adora Morze
Arnon
Martwe
Rafia
Beer-Szeba Masada
IDUMEA
NABATEA
Twierdze Heroda
Królestwo Heroda na początku jego panowania (37 r. p. Chr)
Terytoria przyłączone ok. 30 r. przed Chr.
Terytoria odebrane królestwu Nabatei
Dekapol
Miasta Dekapolu
Królestwo Heroda Wielkiego
14103109
1
ITUREA ABILENE
Sydon
Damaszek
SYRIA
Cezarea Filipowa
Tyr (Paneas)
n e
BATANEA
m
Jez. Hula
i e
Ptolemais (Akka)
TRACHONITIS
d z
Kafarnaum
GAULANITIS
Jez. Galilejskie
r ó
Sefforis Jarmuk
G
.K
Abila
e Ś
arm
GALILEA Gadara
el
Dora (Dor)
AURANITIS
M o r z
Cezarea Nadmorska Scytopolis

(Wieża Stratona) (Bet-Szean)
SAMARIA
Pella DEKAPOL
Sebaste (Samaria) Geraza
Jordan
Jabbok
Apollonia
G. Gerizim
Antipatris Alexandrium
Jaffa Fazaelis Filadelfia (Rabba)
Gofna
Jamnia Jerycho PEREA

Azot (Aszdod)
Jerozolima
Askalon (Aszkelon) Medeba
(Wolne miasto) JUDEA
Marisa
Morze Macheront
Hebron
Martwe Arno
Engaddi n
Gaza
Rafia Terytorium Heroda Antypasa

Masada
Beer-Szeba
Terytorium Heroda Filipa II
IDUMEA Terytorium podlegające namiestnikowi
rzymskiemu
Terytoria podlegające
NABATEA prowincji syryjskiej
Odrębne księstwa
Miasta należące do Dekapolu
Judea po śmierci Heroda Wielkiego
14103109
1
TOWARZYSTWO AUTORÓ W I WYDAWCÓ W
PRAC NAUKOWYCH
UNIVERSITAS
w w w. u n i v e r s i t a s . c o m . p l
REDAKCJA
ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
tel./fax 012 423 26 05 / 012 423 26 14 / 012 423 26 28
red@universitas.com.pl
promocja@universitas.com.pl
DYSTRYBUCJA oraz KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA

ul. Żmujdzka 6B, 31-426 Kraków
ksiegarnia@universitas.com.pl
tel. 012 413 91 36 / 012 413 92 70
fax 012 413 91 25
ZAMÓ W NASZ BEZPŁATNY KATALOG

tel. 012 423 26 05 / 012 413 92 70
Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych

UNIVERSITAS, Kraków 2011
Wydanie pierwsze
Nakład 1000 egz.
Ark. wyd. 33
www.universitas.com.pl
14103109
1

Zydzi W Okresie Drugiej Swiatyni

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zydzi W Okresie Drugiej Swiatyni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jerzy Ciecieląg

ŻYDZI W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄ TYNI

ŻYDZI W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄ TYNI

© Copyright by Jerzy Ciecieląg and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac

Projekt okładki i stron tytułowych

ROZDZIAŁ 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny: Okres niewoli babilońskiej.

ROZDZIAŁ 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

4. Źródła greckie i łacińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

ROZDZIAŁ 1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

ROZDZIAŁ 1. Żydowska tożsamość w diasporze . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

ROZDZIAŁ 2. Zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

Dodatek 1. Arcykapłani okresu drugiej świątyni . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

Dodatek 2. Listy władców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

Wykaz literatury cytowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

Indeks antycznych imion i nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

Indeks współczesnych autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

Z zamiarem opisania dziejów narodu wybranego w okresie drugiej

się największym chyba nieszczęściem, jakie spotkało naród żydowski

jest to dzieło ściśle naukowe i momentami nieco chyba zbyt trudne

1. Archeologia (materiał niepisany)

Juda. Okres panowania perskiego w Judzie charakteryzowały dwa

(zniknęło około 90 procent ludności). W samej Jerozolimie osadnictwo

w funkcjonowaniu miasta, choć w okresie babilońskim przestano uży-

którzy byli namiestnikami prowincji Yehud. Znalezienie tych pieczęci

części, ze znacznie mniejszą liczbą ludności na południu). Ogólną licz-

Fenicja i Wybrzeże (Równina Szefela). Jest to obszar obejmujący

go zostały znalezione również w Szikmonie, przy czym wcześniejsza

też dzielnica mieszkalna, zbudowana, jak w wielu innych przypadkach,

zydencjonalną, administracyjną, przemysłową, handlową i kultową 27.

osadnictwo zostało wznowione głównie wokół Mareszchy/Marissy, im

zasiedlenie miejscowości na przełomie VI i V w. przed Chr.35. Pozosta-

piło w V i IV w. przed Chr. Wydaje się, iż w mieście stacjonował perski

zniszczona w wyniku najazdu Aleksandra Macedońskiego48. Z okresu

2. Archeologia (materiał pisany)

Wśród materiału piśmiennego wymienić trzeba m.in. dokumenty

sach panowania perskiego Samaria była osobną prowincją55, poznaje-

55 WDSP 4.1; 5.1.

one importowane, inne zaś produkowano na miejscu, ale imitowały

z paleohebrajską inskrypcją yhd, yhwd (Yehud). Drugą grupę tworzą

67 Y. Meshorer and S. Qedar, Samarian Coinage, Jerusalem 1999, s. 23–24.

mejskie i hebrajskie i odnoszą się do Samarii, Sanballata, Hananiasza,

Księgi Nehemiasza i Ezdrasza odgrywają niezwykle istotną rolę

repatriantów z Babilonii przybyła albo pod przewodnictwem Szeszba-

76 Zob. R.J. Coggins, Haggai, Zechariah, Malachi, Sheffield 1987.

gólności tzw. Apokalipsa Izajasza79. Z kolei powstanie Deutero–Izaja-

cjach (jahwistyczna, elohistyczna, deuteronomiczna i kapłańska). Od

menty mogły już powstać wcześniej. Dla porządku trzeba wspomnieć,

4. Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie

Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie nie dają nam bezpośred-

warto wspomnieć inskrypcję opowiadającą historię Udjahorresneta,

5. Źródła greckie i łacińskie

Źródła greckie87 i łacińskie niewiele mówią o samej Palestynie, nie

86 L.L. Grabbe, op. cit., s. 107–117.

rolę (może bardziej ich pieniądze). Greckiego historyka można stawiać

ryków można wykorzystać niezachowane w całości do naszych czasów

92 Strabo, Geographia 16, 2, 28–36, 759–765.