Τζουμερκιώτικα

ΧΡΟΝΙΚΑ
Δελτίο της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Τζουμέρκων

14ο
Τε ύ χ ο ς
Ιούνιος 2013

Η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Τζουμέρκων είναι ένας μη κερδοσκοπικός

επιστημονικός και πνευματικός φορέας που έχει ως σκοπό τη διάσωση, τη μελέ-
τη και την ανάδειξη του ιδιόμορφου πολιτισμού των Τζουμερκιωτών. Η Ι.Λ.Ε.Τ.
ιδρύθηκε το 1998 από αποφοίτους του Γυμνασίου Αγνάντων Άρτας.

Διοικητικό Συμβούλιο

Μαργώνης Κωνσταντίνος, Πρόεδρος

Μπαζούκας Αθανάσιος, Αντιπρόεδρος (Τομέας Ηπείρου)
Καραγιάννης Ναπολέων, Αντιπρόεδρος (Τομέας Β. Ελλάδας)
Τριάντου Όλγα, Γενική Γραμματέας
Σφώρος Νικόλαος, Οργανωτικός Γραμματέας
Πατσούρας Αθανάσιος, Ταμίας
Καρατζένης Νικόλαος, Έφορος
Φλωράκης Βασίλειος, Υπεύθυνος Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων
Μακρής Αθανάσιος, Μέλος
Συντακτική Επιροπή

Αυδίκος Ευάγγελος, Καθηγητής Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Παππάς Θεόδωρος, Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας του Ιονίου Πανεπιστημίου
Βρέλλη Μαρίνα, Αν. Καθηγήτρια Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Γιαννάκης Γεώργιος, π. Αν. Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Καρατζένης Νικόλαος, Φιλόλογος-Λαογράφος
Μαργώνης Κωνσταντίνος, Φιλόλογος-Κριτικός Λογοτεχνίας
Μπριασούλης Νίκος, Φιλόλογος-Συγγραφέας

ΕΞΩΦΥΛΛΟ:
Ιωάννα Γ. Γιαννάκη, Αρχιτέκτων

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ:
Μάνθος Σκαργιώτης
Φιλόλογος-Συγγραφέας

© ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

470 43, Άγναντα Άρτας
URL: http:// www. ilet.gr
Τηλ.: 210.3826232, 26510.32996, 2310.438889
ISSN: 1790-4153

Εκδοτική Παραγωγή: Ηπειρωτικές Εκδόσεις «Πέτρα»

Οικονόμου 32, 106 83, Αθήνα.
Τηλ.: 210 8233830, Fax: 210 8238468
E mail: ekdoseispetra@hotmail.com
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος : Ι.Λ.Ε.Τ και Τζουμέρκα...........................................................σελ.11

Κώστας Μαργώνης : Υπερβαίνοντας τα εσκαμμένα.....................................................σελ.13

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ
Δημήτριος Ελ. Ράπτης : Λαϊκή κοσμοθεωρία και παροιμιακός λόγος των Τζουμερκιωτών.
Χειρόγραφη καταγραφή παροιμιών του Χρήστου Αντωνίου από το
Βουργαρέλι...............................................................................σελ. 17

Μανόλης Μαγκλάρας : Τα Συρρακιώτικα τσελιγκάτα.................................................σελ. 33

Νίκος B. Καρατζένης : Τζουμερκιώτες, Αιτωλοί και Ακαρνάνες στη διαδρομή των χρόνων ..
..........................................................................................................................................σελ. 40

Δημήτριος Παππάς : Από τα παλιόφρουτα του χωριού................................................σελ. 48

ΤΟΠΙΚΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ

Παναγιώτα Π. Λάμπρη : Επώνυμα των κατοίκων της Ροδαυγής Άρτας.....................σελ. 53

Λαμπρινή Αρ. Στάμου : Τι χαλιεύ'ς αυτού;....................................................................σελ. 78

Δημήτρης Γ. Πεταλάς : Σχωρέτσανα-Σκορτσινού...........................................................σελ. 86

ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Γεώργιος Ν. Γιαννάκης : Ξένος περιηγητής στα Τζουμέρκα........................................σελ. 87

Δημήτριος Γ. Καλούσιος : Γράμματα των στρατιωτών του Ματσουκίου από τον πόλεμο
1940-1941...........................................................................σελ. 95

Αλέξανδρος Ε. Γκορτζής : Απροσδόκητη συμφορά στα Τζουμέρκα..........................σελ. 112

Αθανάσιος Γ. Μπαζούκας : Ανθρωπογενή στοιχεία στην Άγναντα προπολεμικά....σελ. 131

Δημήτρης Βλαχοπάνος : Ο βομβαρδισμός του Βουργαρελίου...................................σελ. 134

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΑ ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ
Βαγγέλης Τζούκας : Μία εκδήλωση τιμής και μνήμης για την Εθνική Αντίσταση...σελ. 140

Βασιλική Λάζου : Αντίποινα των δυνάμεων Κατοχής στην Ελλάδα (1941-1944).....σελ. 141

Γιάννης Σκαλιδάκης : Οι πολιτικές εξελίξεις στις αρχές του 1944 για το ζήτημα δημιουργίας
«Εθνικής Κυβερνήσεως» και η Συμφωνία της Πλάκας...........σελ. 148

Βαγγέλης Τζούκας : Στην άκρη της γέφυρας: Η Εθνική Αντίσταση και η Συμφωνία της
Πλάκας.......................................................................................σελ. 159

ΤΕΧΝΗ-ΠΑΡΑΔΟΣΗ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Νίκος Μπριασούλης : Θέατρο στα Τζουμέρκα: Απίστευτο κι όμως αληθινό............σελ. 167

Απόστολος Σπ. Παπαδημητρίου : Μια ελληνιστική Ακρόπολη στην Ανεμορράχη...σελ. 169

Γρηγόρης Μανόπουλος : Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα...σελ. 182

Κωνσταντίνα Ζήδρου : Ο μυθικός κύκλος του επώνυμου ήρωα της Αθαμανίας Αθάμαντα
στα ανώνυμα σχόλια κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμμα-
τείας...................................................................................σελ. 202

ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Βασίλειος Κασκάνης : Καταγραφή και τεκμηρίωση των είκοσι έξι χαρακτηρισμένων ως
ιστορικών & διατηρητέων μνημείων στους Καλαρρύτες Τζουμέρ-
κων Ν. Ιωαννίνων..................................................................σελ. 217

ΟΡΕΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ & ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Παύλος Σμύρης : Στον αστερισμό των Τζουμέρκων....................................................σελ. 241

Απόστολος Μπουρνάκας : Τα Τζουμέρκα με μια άλλη ματιά...................................σελ. 245

ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΔΙΑΠΡΕΨΑΝΤΩΝ ΤΖΟΥ ΜΕΡΚΙΩΤΩΝ

Λουκία Αντωνίου : Γιάννης Κατσάνος.........................................................................σελ. 261

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
Κώστας Μαργώνης : Ευάγγελος Αυδίκος: Πολιτισμοί και Κοινωνίες της νότιας Πίνδου....σελ. 275
ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΑ «ΤΖΟΥ ΜΕΡΚΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ»
Εφημερίδα «Έθνος» : Κυκλοφορούν τα «Τζουμερκιώτικα Χρονικά».........................σελ. 279

Γεώργιος Κ. Χατζόπουλος : Τζουμερκιώτικα Χρονικά...............................................σελ. 280

Αυγερινός Ανδρέου : Τζουμερκιώτικα Χρονικά..........................................................σελ. 283

Δημήτριος Γ. Καλούσιος : Πολύτιμη έκδοση για τα Τζουμέρκα................................σελ. 287

Νικόλαος Ζαρκάδας : Ενδιαφέρουσες Εκδόσεις............................................................σελ. 290

•
182

Γρηγόρης Μανόπουλος*
Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα

Σ ε προηγούμενο τόμο των Τζουμερκιώτικων Χρονικών είχαμε δημοσιεύσει

μελέτη για τις σχέσεις Κατσανοχωρίων και Τζουμέρκων κατά την Τουρκο-
κρατία. Μέρος αυτών των σχέσεων υπήρξε και η δραστηριότητα των ζωγράφων
από τα Κατσανοχώρια στα χωριά των Τζουμέρκων1. Στην παρούσα μελέτη θα
παρουσιάσουμε τις επιγραφές των ζωγραφικών αυτών έργων.
Κατσανοχώρια, ως γνωστόν, ονομάζονται έντεκα χωριά, τα οποία βρίσκο-
νται σε απόσταση 20-35 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των Ιωαννίνων. Η περιοχή
έχει έκταση περίπου 80 τ.χ. και χαρακτηρίζεται ημιορεινή. Κατά την τουρκο-
κρατία οι κάτοικοι των χωριών αυτών, οι Κατσάνοι, ασχολούνταν, εκτός από
την γεωργοκτηνοτροφία, κυρίως με το μικρεμπόριο από χωριό σε χωριό2.
Στα πέντε, λοιπόν, από τα έντεκα Κατσανοχώρια, δηλαδή το Λοζέτσι (σημ.
Ελληνικό)3, το Φορτώσι, την Κορίτιανη, τα Πλαίσια και το Καλέντζι, εμφανί-
στηκαν κατά την ύστερη Τουρκοκρατία οικογένειες ζωγράφων, των οποίων τα
έργα συναντούμε από το 1730 στην νότια Ήπειρο, τη βόρεια Θεσσαλία και τη
νότια Μακεδονία. Τις επιγραφές των έργων τους μελετήσαμε στην διπλωμα-
τική μας διατριβή4 και στην παρούσα μελέτη θα επικεντρωθούμε στα έργα αυ-
τών των ζωγράφων στα Τζουμέρκα, μέσα από τη σχολιασμένη δημοσίευση 26
επιγραφών τοιχογραφιών και εικόνων, όλων δηλαδή των γνωστών έργων τους
σε αυτή τη γεωγραφική ενότητα, που βέβαια τη διακρίνει και η ανάλογη πολι-
τισμική ενότητα.
Μια και η περιοχή των Κατσανοχωρίων είναι γειτονική προς τα Τζουμέρκα,
ήταν φυσικό οι κάτοικοι και των δύο περιοχών να επιδιώξουν την επαγγελμα-
τική τους δραστηριότητα και στις δυο πλευρές του Αράχθου, που αποτελεί το
φυσικό τους όριο5. Έτσι, το 1795 συναντούμε το πρώτο ζωγραφικό έργο Κατσά-
νων στα Τζουμέρκα, ενώ το τελευταίο τοποθετείται στη δεκαετία του 1860. Δη-
λαδή, για μια περίοδο δύο γενεών περίπου, μπορούμε να πούμε ότι οι Κατσάνοι
ζωγράφοι ήταν πρώτοι στις προτιμήσεις των Τζουμερκιωτών.

1. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ 2011: 146-148.

2. Για επιπλέον γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία για την περιοχή, βλ. το ΜΑΝΟΠΟΥ-
ΛΟΣ 2001.
3. Σε αυτή την εργασία θα χρησιμοποιούμε τις αρχικές ονομασίες των οικισμών, δίνοντας
σε παρένθεση τη μετονομασία τους.
4. Γ. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, «Ζωγράφοι από τα Κατσανοχώρια. Οι επιγραφές των γνωστών έρ-
γων τους (1730-1865)», Ιωάννινα 2004. Στις επιγραφές που δημοσιεύονται εδώ δεν περι-
λαμβάνεται ο σχολιασμός που σχετίζεται με τα συνεργεία των ζωγράφων.
5. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ 2011: 144.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 183

Το κείμενο των επιγραφών μεταγράφεται ως έχει, τηρουμένων δηλαδή της

ορθογραφίας, της στίξης, των στίχων και του μεγέθους των γραμμάτων. Γι’
αυτό το σκοπό καταβλήθηκε προσπάθεια οι ήδη δημοσιευμένες επιγραφές να
ελεγχθούν εκ νέου, είτε από φωτογραφίες είτε με αυτοψία, χωρίς δυστυχώς με
απόλυτη επιτυχία, και στην ουσία να εκδοθούν ξανά. Στις περιπτώσεις που οι
επιγραφές δεν έχουν διατηρηθεί ή δεν μπορέσαμε να τις εξετάσουμε από κοντά
ακολουθούμε τις υπάρχουσες δημοσιεύσεις, προτιμώντας εκείνες που όσο το
δυνατόν ανταποκρίνονται στα κριτήρια που έχουμε θέσει.

Στην μεταγραφή των επιγραφών χρησιμοποιήθηκαν τα εξής σύμβολα:

( ): ανάλυση συντομογραφιών (οι συμπλοκές γραμμάτων αναλύονται σιω-
πηρά).
[ ]: συμπλήρωση φθαρμένου τμήματος.
[...]: φθαρμένα ψηφία που δεν συμπληρώνονται.
< >: συμπλήρωση ή διόρθωση λαθών του γραφέα ή αυτού που εκδίδει την
επιγραφή.
α. α. α. : υπόστικτα εμφανίζονται τα γράμματα που είναι μερικώς φθαρμένα
και η ανάγνωσή τους δεν είναι βέβαιη.
{ }: περιττά γράμματα από λάθος του γραφέα ή αυτού που εκδίδει την επι-
γραφή.
|…|: όταν για τεχνικούς λόγους δεν είναι δυνατόν να τηρηθούν οι στίχοι,
τότε οι στίχοι χωρίζονται με καθέτους.

Εξωνάρθηκας μονής Εισοδίων Μελισσουργών (1795)

Ο εξωνάρθηκας δεν σώζεται σήμερα. Η επιγραφή του όμως έχει δημοσιευτεί

δύο φορές6:

Ἡστορίθη η θῆα δευτερα παρουσία δῆα

χηρός Αθανασίου ηερέος Πλακίδα κε Γεοργ
ηου τῶν αυταδέλφων ἐκ κόμις Φορτόσι το
μαροχορια. Μνημονευσατε ημας αδελφή
καί σα λειτουργί της αγιας μονης τοῦτης
ἠπέρ τῶν εβρεθέντων πατερῶν

6. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ 1937: 17 και ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 358. Πρβλ. και ΚΑΜΑΡΟΥ-

ΛΙΑΣ 1996: τ. Β΄, 277. Η δημοσίευση του Στεργιόπουλου τηρεί τους στίχους, την ορθο-
γραφία και τη στίξη και γι’ αυτό θα την ακολουθήσουμε. Ο Παπακώστας διορθώνει τα
πάντα κατά το δοκούν, ενώ ο Καμαρούλιας αντιγράφει τον τελευταίο.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
184 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

Δοσηθέου. Κλίμη. Θεωφάνου

τον υερομοναχων
Δέησις τόν Δουλων τοῦ Θεού
Αναγνοστου Γεροχρόνι. Κε Χριστοδούλου Βρετζήστα
ἔτος <1795> Νοεμβρίου – 10

Η μονή των Εισοδίων της Θεοτόκου βρίσκεται στους Μελισσουργούς Άρ-

τας. Λόγω της ασυμφωνίας που παρατηρείται στην αναγραφή του έτους της
επιγραφής από τους δύο εκδότες –ο Στεργιόπουλος αναφέρει «αψγα»7, που
είναι ακατανόητο, και ο Παπακώστας «1745»– θα αναφερθούμε εκτενέστερα
στην ίδρυση και τις οικοδομικές φάσεις του καθολικού της Μονής, για να δικαι-
ολογήσουμε παράλληλα και την χρονολόγησή μας στα 1795. Η μονή των Εισο-
δίων, σύμφωνα με το ιδρυτικό και συμφωνητικό γράμμα των ιδρυτών της του
έτους 17568, ιδρύθηκε από τους ιερομόναχους Ιάκωβο, Χρύσανθο, Χριστόφορο
και Σεραφείμ, που ήταν και πνευματικός. Συνεπώς, η ανέγερση του καθολικού,
ίσως και του νάρθηκα, πρέπει να τοποθετηθεί κοντά σε αυτή τη χρονολογία.
Στα 1761 τοιχογραφήθηκε ο κυρίως ναός, σύμφωνα με την επιγραφή επάνω από
τη δυτική θύρα9, στην οποία αναφέρονται και πάλι οι παραπάνω τέσσερις μο-
ναχοί. Πιθανότατα τότε τοιχογραφήθηκε και ο νάρθηκας, σύμφωνα με την κα-
τεστραμμένη σήμερα επιγραφή επάνω από τη θύρα προς το καθολικό10, η οποία
δεν ανέφερε χρονολογία, αλλά μνημόνευε ότι «Ηγέρθη εκ θεμελίων το παρόν…
Μοναστήριον…πριν μη ον. Δια συνδρομής και επιστασίας των έσω γεγραμμένων
πατέρων, Ιακώβου ιερομονάχου και των λοιπών…», ενώ ακολουθούσαν ονόμα-
τα κατοίκων των Μελισσουργών. Στα 1774 ο Ιάκωβος ανήγειρε πρόπυλο στην
ανατολική είσοδο του νάρθηκα, που δεν σώζεται11, ενώ στα 1776 κατασκεύασε
και το τέμπλο12, σύμφωνα με αντίστοιχες επιγραφές. Πώς είναι λοιπόν δυνατόν,
όταν διαθέτουμε ακριβή στοιχεία για τις εργασίες στο διάστημα 1756-1776, να
δεχτούμε ότι όλων αυτών προϋπήρχε εξωνάρθηκας από το 1745; Άλλωστε οι
τρεις ιερομόναχοι που μνημονεύονται στην επιγραφή του εξωνάρθηκα (Δοσί-
θεος, Κλήμης και Θεοφάνης) δεν μνημονεύονται στις προγενέστερες επιγρα-

7.Η συγκεκριμένη χρονολογία πρέπει να είναι εξολοκλήρου λανθασμένη, αφού οι ζωγρά-

φοι δεν χρησιμοποιούν σε κανένα έργο τους ελληνικά ψηφία αντί αραβικά.
8. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 367-369.
9. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 359-360 και ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996: τ. Β΄, 274 και 279.
10. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 359. Πρβλ. επίσης και ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1977: 173
και πιν. 109β, όπου φωτογραφία της επιγραφής πριν καταστραφεί. Παραδόξως δεν αναφέ-
ρεται η επιγραφή του κυρίως ναού.
11. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 357.
12. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 360.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 185

φές, ούτε στο ιδρυτικό γράμμα. Συνεπώς πρέπει να υποθέσουμε ότι οι εκδότες
δεν ανέγνωσαν σωστά το ψηφίο των δεκάδων στις επιγραφές. Πραγματικά, εάν
το «9» ήταν γραμμένο όπως στην επιγραφή των Χουλιαράδων του 1809 (βλ.
παρακάτω), τότε πολύ πιθανό είναι να είχε εκληφθεί ως «4». Συνεπώς πρέπει να
διορθώσουμε και την εξωτερική επιγραφή επάνω από την πόρτα τού εξωνάρθη-
κα σε «1795 Αυγούστου 17 Μ(Α)Σ(Τ)Ρ(Ο) Ν(Ι)Κ(Ο)ΛΑΣ», που μας δίνει την
ημερομηνία ανέγερσής του. Λίγο μετά θα ξεκίνησε η αγιογράφηση που ολοκλη-
ρώθηκε στις 10 Νοεμβρίου του ίδιου έτους.
Έχοντας διευκρινίσει το χρονολογικό ζήτημα, θα αναφέρουμε τι είχε ζωγρα-
φιστεί, αφού κατά το σεισμό του 1967, ο εξωνάρθηκας, το πρόπυλο και όλα τα
άλλα κτίρια της μονής κατέρρευσαν. Ο εξωνάρθηκας βρισκόταν προσκολλη-
μένος, σε υψηλότερο επίπεδο, στη νοτιοανατολική πλευρά του νάρθηκα13. Μια
πόρτα στο νότιο τοίχο του νάρθηκα οδηγούσε σε αυτόν, ενώ η τοιχογράφηση
εκτεινόταν γύρω από αυτή την πόρτα. Στα δεξιά της υπήρχε παράσταση της
Θεοτόκου με τις επιγραφές14:

«ἔτος 17<9>5 Βρετσίστα Νοεμβρ. 10»

«Δέησις Κλήμη καί Θεοφάνους ἱερομονάχων.

χείρ ταπεινοῦ Ἀθανασίου ἱερέως Πλακίδα»

Αριστερά της εισόδου στο νάρθηκα είχε ζωγραφιστεί η Δευτέρα Παρουσία,

την οποία συνόδευε η επιγραφή που παραθέσαμε παραπάνω. Τέλος στη δυτική
όψη του νάρθηκα και εντός μικρής, αβαθούς, υπέρθυρης κόγχης υπήρχε απει-
κόνιση της Θεοτόκου, με την επιγραφή15:

«Βρετσήστα 17<9>5 Νοεμβρίου 10»

Σύμφωνα λοιπόν με όλα τα παραπάνω στοιχεία, τα έξοδα για τις τοιχογρα-

φίες που εκτέλεσαν στα 1795 οι αδελφοί Πλακίδα κατέβαλαν αφενός τα μέλη
της αδελφότητας του μοναστηριού Κλήμης και Θεοφάνης (Θεοτόκος) και αφε-
τέρου οι κάτοικοι των Μελισσουργών Αναγνώστης Γεροχρόνης και Χριστόδου-
λος Βρετσίστας (Δευτέρα Παρουσία).

13. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 358. Βλ. και ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ: τ. Β΄, 273, όπου στην εικ. 336
φαίνεται η επισκευή του τοίχου στο σημείο που βρισκόταν ο εξωνάρθηκας, καθώς και η
υψομετρική διαφορά.
14. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 358, που είναι η μόνη δημοσίευση αυτών των επιγραφών.
15. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 357.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
186 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

Καθολικό μονής Βύλιζας Ματσουκίου (1797)

Η επιγραφή βρίσκεται επάνω από τη δυτική θύρα του ναού16 (εικ.1):

[ΗΣΤΟΡÍΘΙ] Ο ΘÍΟΣ [ΟΥ]ΤΟΣ ΚÉ ΠÁΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑÓΣ Ο

[ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜÓΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓÍΑΣ ΚΑΙ ΔΕΣ]ΠΥΝΗΣ ΗΜΩΝ
ΘΕΟΤÓΚΟΥ ΑΡΧΗẺΡΑΤΕΥΟΝ[ΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤÁΤΟΥ ΚΑÍ ΘΕΟ]
᾿ ˜
ΠΡΟΒΛÍΤΟΥ ΗΜΩΝ ΔΕΣΠÓΤΟΥ ΚΥΡÍΟΥ ΚΥΡÍΟΥ [ΜΑΚΑΡÍΟΥ
῾
ΤΗΣ ΑΓΙΟΤÁΤΗΣ ΜΙΤΡΟΠ]ÓΛΕΩΣ ΙΩΑΝÍΝΩΝ ΔΙÀ ΣỲΝΔΡΟΜΗΣ ˜
ΚÉ ẺΞÓΔ[ΟΥ ΤΩΝ ΠΑΝΟΣΙΟΤÁΤΩΝ ΠΑ]ΤÉΡΩΝ ỈΩΑΝΙΚΗΟΥ ΄
᾿
ΗΓΟΥΜÉΝΟΥ ẢΡΣΕΝÍΟΥ Κ[ΑΛΙΝÍΚΟΥ ΚÈ ΚΛÍΜΕΝΤΟΣ ΔΙÁ ΧΗΡ]
ÓΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤÍΝΟΥ ΚÈ ΣΤÉΡΙΟΥ ΤΩΝ ˜ ΙΕ[ΡΕΩΝ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ
ΚÈ ΙΩÁΝΝΟΥ ΕΠÍ ΕΤΟΥΣ ΑΨϰΖ 1]797
. Ẻ[Ν ΜΙΝÍ ΝΟΕΜΒΡΙΟ . .]

Η μονή Βύλιζας βρίσκεται κοντά στο χωριό Ματσούκι Ιωαννίνων. Στη δη-
μοσίευση Λάμπρου η επιγραφή χρονολογείται στα 1797, αν και στη μεταγραφή
αναφέρεται «…ἐπὶ ἔτους ᾳψϰγ΄ 1797…», το οποίο είναι μάλλον τυπογραφικό
λάθος («γ» αντί «ζ»). Ο Καλούσιος, που όταν αντέγραψε την επιγραφή μάλλον
δεν γνώριζε τη δημοσίευση Λάμπρου, αναφέρει μόνο «ΑΨϰΓ»17. Πάντως, όπως
φαίνεται στην εικόνα 2, τα διαδοχικά ψηφία «97» διακρίνονται σχετικά καθαρά.

εικ. 2: Λεπτομέρεια της εικόνας 1

εικ. 1: Επιγραφή τοιχογραφιών
στο καθολικό της Μονής Βύλιζας

16. Μετά από το σεισμό του 1967 η επιγραφή καταστράφηκε μερικώς. Έχει όμως δημοσιευθεί στα
ΛΑΜΠΡΟΣ 1892: 354 και ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1992: 46. Ο Λάμπρος τηρεί την ορθογραφία, όχι όμως τον
τονισμό, τη στίξη, τα κεφαλαία και τους στίχους, οι οποίοι αναφέρει ότι ήταν επτά. Ο Καλούσιος
επιβεβαιώνει ότι οι στίχοι ήταν επτά, χωρίς να τους τηρεί όμως, και ότι η ορθογραφία του Λάμπρου
είναι σωστή (ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1992: 46, σημ. 37), τηρεί τα κεφαλαία και μάλλον εν μέρει τον τονισμό.
Για τα κατεστραμμένα μέρη, παραθέτουμε την επιγραφή με βάση τη δημοσίευση του Καλούσιου.
Πρβλ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ 1972: 469, ο οποίος χρονολογεί σωστά στα 1797, ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996:
τ. Α΄, 443-444, ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 2008: 92 και ΜΕΡΑΝΤΖΑΣ 2012: 35, όπου και κάποιες παρανοήσεις
σχετκά με το πότε πρωτοεμφανίζονται οι ιερείς Κωνσταντίνος και Στέργιος.
17. Ο Καλούσιος αντελήφθη το πρόβλημα και απλώς δηλώνει ότι με την καταστροφή της επιγραφής
δεν μπορεί να γίνει επιβεβαίωση, βλ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1992: 47, σημ. 38.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 187

Όπως είναι αναμενόμενο, τα έξοδα της αγιογράφησης ανέλαβαν οι μοναχοί

του μοναστηριού: ο ηγούμενος Ιωαννίκιος και οι μοναχοί Αρσένιος, Καλλίνι-
κος και Κλήμης18. Να σημειώσουμε ότι, αν και δεν αναφέρεται η πατρίδα των
ζωγράφων, ωστόσο η ταύτιση είναι βέβαιη λόγω της πληθώρας των έργων που
υπογράφει το συνεργείο με την ίδια σύνθεση.

Εικόνες τέμπλου Αγίας Παρασκευής Χου-

λιαράδων (1800)

Η επιγραφή βρίσκεται στην εικόνα του Χρι-

στού19 (εικ.3):

+ ηστορίθησαν τα
θῆα δεσποτηκα δι
α χιρός αθανασίοῦ
ιερέος πλακήδα ε
κομις φορτῶσι εικ.3: Επιγραφή εικόνας στην
1800 αυγοῦστου Αγία Παρασκευή Χουλιαράδων
12

Ο ναός της αγίας Παρασκευής βρίσκεται στους Χουλιαράδες Ιωαννίνων,

στην απέναντι από τα Κατσανοχώρια όχθη του Αράχθου. Πρόκειται για τρί-
κλιτη ξυλόστεγη βασιλική κτισμένη στα 1796, σύμφωνα με επιγραφή20. Η μη
μνημόνευση αφιερωτών στις εικόνες φανερώνει ότι αυτές έγιναν με έξοδα όλων
των κατοίκων, μέσω του ενοριακού ταμείου.

Εικόνες τέμπλου Εισοδίων Γρετσίστας (1802)

Εικόνα του Χριστού21:

+ δέησις χρηστοδοῦλου τζήκερα δηα χηρός αθανασίου ιερεος πλακηδα κό-
μης φορτόσι 1802.

18. Βλ. και ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1992: 229-235.

19. ΣΟΥΛΗΣ 1932: 220, υποσ.2.
20. ΣΟΥΛΗΣ 1932: 220, υποσ.2. Το «9» των δεκάδων παρερμηνεύτηκε ως «4», οπότε η
χρονολογία εμφανίζεται ως «1746». Πρβλ. και ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996: τ. Α΄, 429.
21. Αδημοσίευτη, όπως και όλες οι επόμενες από τις εικόνες του ίδιου ναού. Βλ. ΒΟΚΟΤΟ-
ΠΟΥΛΟΣ 1967: 359, όπου μνημονεύεται η χρονολογία και οι ζωγράφοι, χωρίς να δίνεται
το περιεχόμενο της επιγραφής. Κατά την επίσκεψή μας στο ναό δεν μας επιτράπηκε η φω-
τογράφηση των επιγραφών και έτσι περιοριστήκαμε στην επιτόπου μεταγραφή τους.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
188 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

Εικόνα της Θεοτόκου:

δέησις γεωργίου αντόννη

Εικόνα του Προδρόμου:

+ δεησις θανα
σοῦλη

Εικόνα των Εισοδίων:

+ δέησις ηῶανου κουτρούμπελου

Εικόνα Αγίου Παντελεήμονα:

+ δέησις
κονσταντή
νοῦ γριτζή
στα

Εικόνα Αγίας Τριάδας (δωδεκάορτο):

[ . . . . η]στορηθησαν η [θηες ηκονες] δηα χηρός γ[ε]οργηου πλ[ακιδα]

κ(αι) επιτροπου
κοςσταντηουν
κουτρουνπε
λου

Εικόνα Μυστικού Δείπνου (δωδεκάορτο):

δεισις γηοργηο {ργο}ατονη

Εικόνα Πεντηκοστής (δωδεκάορτο):

δεησις αναστασιου κ(αι) μητρ θανασουλει

Ο ναός των Εισοδίων βρίσκεται στη Γρετσίστα (Άνω Γραικικό) Άρτας. Το

τέμπλο προέρχεται από τον παλαιότερο ομώνυμο ναό, που κατεδαφίστηκε για
να κτιστεί ο σημερινός22. Τα έξοδα κάποιων από τις εικόνες ανέλαβε διαφορε-
τικός χορηγός, που φρόντισε να αναγραφεί το όνομά του στην καθεμία. Έτσι,
ο Χριστόδουλος Τζίκερας ανέλαβε την εικόνα του Χριστού, ο Γεώργιος Αντώ-
νη της Θεοτόκου και του Μυστικού Δείπνου, ο Αναστάσιος Θανασούλης του
Προδρόμου και μαζί με τον αδελφό του Μήτρο της Πεντηκοστής, ο Ιωάννης
Κουτρούμπελος των Εισοδίων και ο Κωνσταντίνος Γρετσίστας του αγίου Πα-
ντελεήμονα. Ο Κωνσταντίνος Κουτρούμπελος, που ήταν και ο επίτροπος, θα
φρόντισε με έξοδα του ναού για τις υπόλοιπες (δεσποτική εικόνα αρχαγγέλου
Μιχαήλ και υπόλοιπες δεκατρείς δωδεκάορτου). Διαπιστώνουμε δηλαδή μια
«μικτή» πρακτική. Όσοι κάτοικοι επιθυμούν και διαθέτουν τα οικονομικά μέσα

22. Για το τέμπλο βλ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ 2008: 346-348

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 189

αναλαμβάνουν τα έξοδα κάποιων εικόνων, ενώ τα υπόλοιπα έξοδα αναλαμβά-

νει το ταμείο της ενορίας.

Αγία Παρασκευή Χουλιαράδων (1809)

Η επιγραφή βρίσκεται επάνω από τη δυτική θύρα του ναού23 (εικ.4):

εικ.4: Επιγραφή τοιχογραφιών στην Αγία Παρασκευή Χουλιαράδων

[ΗΣΤΟΡΙΘΙ ΟΥΤΟΣ Ο ΘΙΟΣ ΚΕ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΙΣ ΑΓΙΑΣ

ΚΕΝΔΟΞΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΙΡΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΒΙΣ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΒΟΝΤΟΣ
ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΟΤΑ ΤΟΥ ΚΕ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΙΡΙΟΥ ΚΙΡ ΙΕΡΟΘΕΟΥ.
ΙΣΤΟΡΙΘΙ ΚΕ ΔΙΑ ΧΙΡΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΥΕΡΕΟΣ ΚΕ ΓΕΟΡΓΙΟΥ
ΑΥΤΑΔΕΛΦΟΥ ΕΚΟΜΙΣ ΦΟΡΤΟΣΙΣ ΚΕ ΠΕΡΕΤΕΒΟΝΤΑΣ ΠΑΡΘΕΝΙΑΣ
ΜΟΝΑΧΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΕΒΟΝΤΟΣ ΚΕ ΠΕΡΙΜΟΧΘΟΥΝΤΟΣ ΕΝ ΤΟ ΝΑΟ
ΤΟΥΤΟ ΗΟΑΝΟΥ ΓΕΡΟΝΙΚΟΥ.]
ΚΕ ΕΞΟΔΕΨΕ ΠΟΥΝΚΙΑ ΥΚΟΣΙ. ΗΤΙ 20 ΚΕ ΓΡΟΣΙΑ 5[0]
..... ΕΤΟΣ 1809 . ΕΤΕΛΙΟΘΙ
.
ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ . 14 . ..

Πρόκειται για την τοιχογράφηση του ναού που αναφέραμε παραπάνω. Δη-
λαδή, στα 180924 οι αδελφοί Πλακίδα ολοκλήρωσαν τη διακόσμηση του ναού,
που είχε ξεκινήσει από τον Αθανάσιο στα 1800, με τις εικόνες του τέμπλου.
Παρά τη διατύπωση ότι ο Ιωάννης Γερονίκος25 «εξόδεψε», πιθανότατα αυτός
διαχειρίστηκε απλώς τα χρήματα της ενορίας, αφού, αν τα χρήματα ήταν δικά
του, σίγουρα θα υπήρχε κάποια από τις φράσεις «δια δαπάνης», «δι’ εξόδων»
κλπ., αντί της «…επιτροπεύοντος κε περιμοχθούντος…», η οποία δηλώνει σα-

23. ΣΟΥΛΗΣ 1932: 219-220, υποσ.2. Τους πρώτους στίχους παραθέτουμε με βάση τη δη-
μοσίευση, αφού έχουν καταστραφεί.
24. Η ανάγνωση του ψηφίου των μονάδων ως «9» είναι ασφαλής. Απλή σύγκριση με το «4»
της ημερομηνίας αποδεικνύει τη διαφορά.
25. Ο ίδιος αναφέρεται και σε ενθύμηση του 1806, ως αγοραστής βιβλίου. Βλ. ΣΟΥΛΗΣ
1934: 106.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
190 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

φώς ότι όντως ήταν ο επίτροπος, άρα και διαχειριστής, του εκκλησιαστικού τα-
μείου. Πάντως η, μάλλον σπάνια, μνημόνευση του ακριβούς ποσού26 της αμοι-
βής των ζωγράφων είναι σημαντική, διότι μας επιτρέπει να υπολογίσουμε την
χρηματική αξία των «έργων τέχνης», σε συνάρτηση βέβαια με την εποχή. Η
μνεία της μοναχής Παρθενίας μάλλον έχει τροφοδοτήσει την παράδοση πως
ο ναός αρχικά ήταν καθολικό μονής27. Η παράδοση θα διαμορφώθηκε μετά τη
δημοσίευση της επιγραφής από το Σούλη, οπότε το περιεχόμενό της έγινε ευ-
ρύτερα γνωστό, αφού αυτός δεν την αναφέρει28.

Εικόνες τέμπλου Μονής Σπηλιώτισσας Γουριανών (1831)

Εικόνα Χριστού29:
Δηα χηρος αναγνοστου Δηαμάντι εκόμης πλεσέους Δηα σινδρομης κε
εξοδου | του πανοσιοτατου και ὑγουμενου | Δανηηλ ειερομονάχου ἐκόμης
Ραυτανεους |1831 ηουλίου 17

Εικόνα Γέννησης Θεοτόκου:

Δηα σινδρομῆς καὶ εξοδου του πανοσιοτατου κε υγουμενου Δανιηλ ηερομ |
οναχου | 1831

Η Μονή Σπηλιώτισσας βρίσκεται κοντά στα Γουριανά Άρτας και το καθολι-

κό της κτίστηκε στα 1665, με κτήτορα τον Θεόδωρο Νίκα καταγόμενο από τα
Πλαίσια των Κατσανοχωρίων30. Όπως είναι αναμενόμενο, ο ηγούμενος Δανιήλ,

26. 20 πουγκιά x 500 γρόσια / πουγκί = 10.000 γρόσια + 50 γρόσια = 10.050 γρόσια. Για το
πουγκί βλ. ΛΙΑΤΑ 1996: 85-86.
27. ΜΠΕΝΕΚΟΣ 1974: 80-86. Στο ίδιο αναδημοσιεύονται και οι επιγραφές, με βάση το
δημοσίευμα του Σούλη. Αυτή η μνεία γυναικών μοναχών σε επιγραφές ναών έχει δώσει
την αφορμή να θεωρούνται οι αντίστοιχοι ναοί παλαιά καθολικά μονών (βλ. π.χ. πρόχειρα
ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ 2001: 143). Όμως κάτι τέτοιο δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Αυτές οι γυναίκες, άγαμες ή χήρες, γίνονταν μοναχές με κανονική κουρά και απασχολού-
νταν στους ναούς σε διάφορες εργασίες (καθαριότητα, μαγείρεμα στα μοναστήρια κ.α.).
Βλ. επίσης και ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 365.
28. Ο Σούλης βεβαιώνει ότι κατέγραψε όλα τα ιστορικά στοιχεία που γνώριζε, ενώ να ση-
μειώσουμε ότι οι Χουλιαράδες ήταν η ιδιαίτερή του πατρίδα. ΣΟΥΛΗΣ 1932: 219, υποσ.1.
29. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ 1967: 358. Είναι η μόνη δημοσίευση και με βάση αυτή παραθέ-
τουμε το κείμενο αυτής της επιγραφής, καθώς και της επόμενης. Τηρούνται οι στίχοι, η
ορθογραφία, η στίξη και το μέγεθος των γραμμάτων. Πρβλ. και ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996: τ.
Β΄, 265-268. Κατά την επίσκεψή μας στα Γουριανά δεν κατορθώσαμε να δούμε τις εικόνες,
οι οποίες δεν φυλάσσονταν στο καθολικό.
30. Για την αρχιτεκτονική του μνημείου βλ. ΠΟΛΙΤΗ 1989 και για το τέμπλο ΠΑΠΑΪΩ-
ΑΝΝΟΥ 2008: 341-346.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 191

καταγόμενος από τους γειτονικούς Ραφταναίους του νομού Ιωαννίνων, είναι ο

αφιερωτής των εικόνων.

Άγιος Δημήτριος Παλαιοκάτουνου (1833)

Η επιγραφή βρίσκεται επάνω από τη δυτική θύρα του ναού31 (εικ.5):

+
῾ ˜
ΕΚΤΗΣΤΗ ΕΚ ΘΕΜΕΛΗΟΝ ˜ ΚΕ ΥΣΤΟ|ΡΗΘΙ ˜ ˜
Ỏ ΘΗΟΣ ΚÈ
ΠÁΝΣΕΠΤΟS ΝΑÓS ΤΟỸ ẢΓÍΟΥ ΜΕΓΑΛΟ|ΜÁΡΤΗΡΟS ΔΙΜΙΤΡΗΟΥ ˜ .
῾᾿
ΑΡΧỸΕΡΑΤÉΒΟΝΤΟS ΥΩΑΝΗΝον ˜ ῾᾿
ΥΩ<Α>ΚỸΜ | ΔΗΑ ΣΙΝΔΡΟΜΟĨS ΚÈ
ẺΞÓΔΟΥ ΤΟỸ ΠΑΝΟΣΙỎΤÁΤΟΥ ΚÈ ΥΓΟΥΜÉΝΟΥ ῾ | ΧΡΙΣΤΟΦÓΡΟΥ
..
ΥΕΡΟΜΟΝÁΧΟΥ ΗΣΤΟΡỸΘΗ ΔΙΑ ΧΙΡÓS ẢΝ<ΑΓΝ>ÓΣΤΟΥ | ΚÈ
. .
ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΥÓΝ ῾ ΤΟΥ .. ἐκόμης πλεσεους 1833 . μαρτῆου ..15

Σε εξωτερική τοιχογραφία του Αγίου Δημητρίου σε κόγχη, υπάρχει ακόμη

μια επιγραφή32 (εικ.6):

1833
μαρτῆου 15

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται κοντά στο Παλαιοκάτουνο Άρ-

τας, που παλαιότερα αποτελούσε συνοικισμό του Βουργαρελίου. Πιθανότατα
ο ναός εξυπηρετούσε τους κατοίκους οικισμού, ως ενοριακός33, ενώ έκπληξη
προκαλεί η μνημόνευση του αρχιερέα των Ιωαννίνων Ιωακείμ, αντί του Άρτας

εικ. 5: Επιγραφή τοιχογραφιών στον Άγιο Δημήτριο εικ. 6: Επιγραφή εξωτερικών τοι-
Παλιοκάτουνου (φωτογραφία Σοφίας Κίγκα) χογραφιών στον Άγιο Δημήτριο
Παλιοκάτουνου (φωτογραφία
Σοφίας Κίγκα)

31. ΚΙΓΚΑ 2008: 162 και 173. Την καλή συνάδελφο Σοφία Κίγκα, η οποία μας παραχώρησε
φωτογραφίες του ναού, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε και από αυτή τη θέση.
32. ΚΙΓΚΑ 2008: 162 και 172.
33. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884: 21.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
192 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

Νεοφύτου34. Τα έξοδα της τοιχογράφησης κατέβαλε ο ιερομόναχος Χριστόφο-

ρος, ηγούμενος της Μονής του Αγίου Γεωργίου στο Βουργαρέλι μάλλον35. Ο
ναός δεν θα μπορούσε να αποτελεί ούτε καθολικό ούτε μετόχι μονής, αφού ο
Ξενόπουλος, πηγή σχεδόν σύγχρονη, δεν αναφέρει κάτι σχετικό36.

Εικόνα Αγίου Γεωργίου Φανερωμένης Αγνάντων (1833)

εικ.7: Επιγραφή
εικόνας στην
Φανερωμένη
Αγνάντων

Η εικόνα βρίσκεται σε προσκυνητάρι στο νάρθηκα37 (εικ.7):

+ ῆστῶρῆθῆσα . τᾶ θῆα . δἑσπῶτἱκά . τοῦ αγιου

κε˜ ενδοξου . μεγαλω . μαρτιρος . γἑοργἡου
˜
τᾶ οχτο
˜ . δεσποτικα δηα χήρός . γἑοργῆοῦ . πλα
εκόμης ΄ . αυτου . νηκολα
κηδα . μετα . τον τἐκνον
φὁρτοση ον . επῆτρὀ . πἑβοντος
˜ ˜ . κἑ ὑπἑρμἀ
ετος 1833 . χοῦντῶς . δῆμῆτρη . μπουτα .
μηνη υουν
ου – ιστ
ἁγναντα

Ο ναός της Φανερωμένης βρίσκεται στα Άγναντα Άρτας. Όμως, όπως και η
επιγραφή αναφέρει, η εικόνα μαζί με άλλες επτά ανήκε αρχικά στο τέμπλο ναού
του Αγίου Γεωργίου που υπήρχε στο κέντρο του οικισμού ως τη δεκαετία του

34. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884: 121-123.

35. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884: 21.
36. Βλ. την αντίθετη άποψη στο ΚΙΓΚΑ 2008: 162 παρά τα όσα παρατίθενται από τον Ξε-
νόπουλο στο ΚΙΓΚΑ 2008: 161.
37. ΦΙΛΟΣ 1991: 267-270. Πρώτη μνεία στο ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ 1984: 199-200 και πιν.
89α.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 193

’60 και που κατεδαφίστηκε μετά από σεισμό38. Δυστυχώς οι υπόλοιπες εικόνες
δεν διασώθηκαν. Τα έξοδα για τις εικόνες του τέμπλου είχε αναλάβει το ταμείο
της εκκλησίας, με τη φροντίδα του επιτρόπου Δημήτρη Μπούτα.

Εικόνα προφήτη Ηλία Αγίου Νικολάου Μελισσουργών (1834)

Η εικόνα βρίσκεται αναρτημένη στον πρώτο κίονα, της νότιας κιονοστοιχί-

ας του ναού, μετρώντας από δυτικά39:

Δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Κωνστ. Παπακώστα ἐκ κώμης Μελισσουργοί |

1834 Ὀκτωβρ. 26 ἐν Μελισσουργοῖς. χεὶρ ταπεινοῦ Χριστοδούλου Ἀναγνώ-
στου, ἐκ τῶν Κατσάνων |

Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι ενοριακός των Μελισσουργών Άρτας. Ο

αφιερωτής Κωνσταντίνος Παπακώστας αναφέρεται και σε άλλες επιγραφές του
ναού ως προεστός του χωριού40.

Καθολικό Μονής Θεοτόκου Γαρδικίου (1842)

Η επιγραφή βρίσκεται επάνω από τη δυτική θύρα του ναού41 (εικ.8):

εικ. 8: Επιγραφή
τοιχογραφιών
στο καθολικό
της Μονής
Γαρδικίου (φω-
τογραφία Δημή-
τρη Καλούσιου)

38. ΦΙΛΟΣ 1991: 267-270. Η πλατεία του χωριού και σήμερα ονομάζεται «Αϊγιώργης».
39. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 379. Είναι η μόνη δημοσίευση και με βάση αυτή παραθέτουμε
το κείμενο της επιγραφής. Δεν τηρούνται στίχοι, ορθογραφία κλπ. Παρά τις επανειλημ-
μένες επισκέψεις μας στους Μελισσουργούς, δεν κατορθώσαμε να μπούμε στο ναό και
να μελετήσουμε την εικόνα.
40. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 378.
41. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1991: 133-134 και φωτογραφία στη σελ. 133, ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1996: 119,
και φωτ. 3 στη σελ. 118. Ο αγαπητός Δημήτρης Καλούσιος με προθυμία μας προμήθευσε
φωτογραφία της επιγραφής, όπως και των επόμενων επιγραφών. Τον ευχαριστούμε και
από εδώ.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
194 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

῾
+ ΑΝΑΚΕΝΗΘΙ ˜ ΕΚΘΕΜΕΛΗΩΝ ˜ ῾
ΚΕ ΥΣΤΟΡΗΘΙ ˜ ῾ ΘΗΟS
Ο ˜ κ(αὶ)
ΠΑΝΣΕ|ΠΤΟS NAÓS TΗS ΄ YΠΕΡΑΓΗΑS
῾ ΄ ˜
ΔΕσΠΗΝΙS ῾
ΥΜÓΝ ΘΕΩΤÓΚΟΥ.
˜
ΑΡΧΗΕ|ΡΑΤÉΒΩ<Ν>ΤΟS ΤΟỸ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤÁΤΩ ΥΜÓΝ ῾ ˜
ΚΥΡΗΛΟΥ
῾
ΣΤΑΓÓΝ . ΥΓΟΥ|ΜΕΝÉΒΩΝΤΟS κ(αὶ) ΣΙΛΙΤΟΥΡΓΟỸΝΤΑS ΔΑΜΑΣΚΥΝΟỸ
΄ ΥΕΡΟΜΩΝÁΧΩΝ
κ(αὶ) ΧΑΡΑΛÁΜΠΟΥ | ΤΩΝ ῾ ῾
. ΕΠΙΤΡΟΠÉΒΟΝΤΟS ΚÈ
῾ ... ῾
˜
ΥΠΕ<Ρ>ΜΑΧΟỸΝΤΟS ΧΡΗ|ΣΤΟ ΠΑΠΑΘΑΝÁΣΙ ΥΣΤΩΡΗΘΙ ˜ ΔΙΑ ΧΙΡÓS
῾
ΑΝΑΓΝÓΣΤΟΥ ῾
ΜΕ ΤΟỸS ΥOỸS ˜
AỶTOỸ ΓΛΙΓÓΡΙ κ(αὶ) | ΔΙΜΙΤΡΗΟΥ ΤΟΝ
.
ΚΑΤΖÁΝΟΝ ΧΟΡΙΟΝ ΠΛÉΣΙΑ . ÉΤΟΥS 1842 . ΗΟΥΝΙΟΥ . 18

Η μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου βρίσκεται κοντά στο Γαρδίκι Τρικάλων,
στην ανατολική πλευρά των Τζουμέρκων. Όπως είναι φυσικό, τα έξοδα κατέ-
βαλε το ίδιο το μοναστήρι, τη διαχείριση του οποίου είχε ο επίτροπος Χρίστος
Παπαθανάσης, ενώ μνημονεύονται και οι ιερομόναχοι Δαμασκηνός και Χαρά-
λαμπος. Με αυτή την ευκαιρία πρέπει να έγιναν και κάποιες από τις εικόνες του
τέμπλου42.

Εικόνα Κοίμησης Θεοτόκου, του ομώνυμου ναού του Γαρδικίου (1842)

εικ.9: Επιγραφή εικόνας στην Κοίμηση Θεοτόκου Γαρδικίου (φωτογραφία Δημή-

τρη Καλούσιου)

Η εικόνα φυλάσσεται στο ναό43 (εικ.9):

Δ[έησις] τοῦ Δοῦλου τοῦ θεοῦ Χρήστου π(α)π(α)θαναση κ(αί) του υι[ου αὐ]
τοῦ θανασι -: |
[Δ]η[α] χηρος δημιτρήου ὑός
αναΓνο[στη τον] κατζανον [χωρι]ον πλε[σ]ηα
1842

42. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1996: 122 και 145.

43. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1996: 145. Είναι η μόνη δημοσίευση και με βάση αυτή παραθέτουμε
το κείμενο της επιγραφής. Ο εκδότης τηρεί στίχους, ορθογραφία, στίξη, συντομογραφίες,

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 195

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου βρίσκεται στο Γαρδίκι Τρικάλων και δεν
πρέπει να συγχέεται με το ομώνυμο μοναστήρι. Ο Χρίστος Παπαθανάσης, που
αφιέρωσε την εικόνα μαζί με το γιο του Θανάση, ήταν προφανώς ο επίτροπος
του μοναστηριού που είδαμε παραπάνω.

Εικόνα αγίων Μάμα, Μόδεστου και Στυλιανού Αγίου Αθανασίου Μουτσά-

ρας (1842)

εικ. 10: Επιγραφή εικόνας στον Άγιο Αθα- εικ. 11: Επιγραφή εικόνας στον Άγιο Αθα-
νάσιο Μουτσάρας (αριστερό τμήμα, φωτο- νάσιο Μουτσάρας (δεξιό τμήμα, φωτογρα-
γραφία Δημήτρη Καλούσιου) φία Δημήτρη Καλούσιου)

Η εικόνα φυλάσσεται στο ναό44 (εικ.10-11):

χῆρ αναγνόστι κατζανου 1842

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται στο χωριό Μουτσάρα (Αθαμανία),

το οποίο είναι γειτονικό με το Γαρδίκι. Προφανώς οι ζωγράφοι από τα Πλαίσια,
με την ευκαιρία της αγιογράφησης του καθολικού της μονής του Γαρδικίου, πα-
ρέμειναν στην περιοχή εκτελώντας και άλλες εργασίες.
Η επιλογή των τριών αγίων δεν φαίνεται να έχει γίνει με κάποια εμφανή κρι-
τήρια, αφού ούτε συνεορτάζουν, ούτε τους συνδέει κάποια γνωστή αιτία.

Κοίμηση Θεοτόκου Μελισσουργών (1843)

Η επιγραφή βρισκόταν επάνω από τη νότια θύρα του ναού, που κατεδαφί-
στηκε μετά τους σεισμούς του 1967, αλλά είχε δημοσιευτεί παλαιότερα45:

Ἀνεκαινίσθη ἐκ θεμελίων ὁ θεῖος καί πάνσεπτος ναός τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου

μέγεθος γραμμάτων και φθορές.

44. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1999: 257 και φωτογραφία στη σελ. 258.
45. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 398. Είναι η μόνη δημοσίευση και με βάση αυτή παραθέτουμε το
κείμενο αυτής της επιγραφής. Δεν τηρούνται οι στίχοι, η ορθογραφία και τα κεφαλαία.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
196 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

Ἀρχιερατεύοντος τοῦ Θεοφιλεστάτου ἡμῶν Σεραφείμ διά ἐξόδων τῶν θεμελίων

τοῦ ναοῦ Νεοφύτου ἱερομονάχου. Ἱστορήθη διά συνδρομῆς καί ὑπερμαχοῦντος
Κώστα Μπανιᾶ καί ἐπιτροπεύοντος Θανάση Παπαδιαμάντη διά χειρός Ἀνα-
γνώστη Διαμάντη καί Δημητρίου υἱοῦ αὐτοῦ. 1843

Ο ναός της Κοίμησης βρισκόταν στους Μελισσουργούς Άρτας. Κατά τους

σεισμούς του 1967 ο ναός κατέρρευσε μερικώς, με αποτέλεσμα την κατεδάφισή
του και την ανέγερση νέου46. Ο ναός ήταν μονόχωρος με τρούλο και πλάγιους
χορούς, όμοιου τύπου δηλαδή με το καθολικό της μονής Σπηλιώτισσας Γουρια-
νών του 166547, το κοντινό καθολικό της μονής Μουχουστίου Πλάκας επίσης
του 166548 και το καθολικό την μονής Τσούκας των Κατσανοχωρίων, επίσης του
δεύτερου μισού του 17ου αιώνα49. Κρίνοντας και από τη μορφολογία του ναού
(φωτογραφία εξωτερικού και περιγραφή), μπορούμε να χρονολογήσουμε την
Κοίμηση των Μελισσουργών στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, ενώ είναι πι-
θανόν να υπήρξε αρχικά καθολικό κάποιου μονυδρίου, όπως αναφέρει η τοπική
παράδοση, αφού σε αυτό συγχωρεί και ο τύπος. Στο αρχικό κτίσιμο, ως καθο-
λικό μονής, πρέπει να οφείλεται η μνεία του ιερομόναχου Νεόφυτου ως θεμε-
λιωτή του ναού, πληροφορία που θα αντιγράφηκε το 1843 από αλλού, παρά
σε κάποιον από τους μοναχούς της υπάρχουσας μονής των Εισοδίων στο ίδιο
χωριό (βλ. παραπάνω). Χορηγός των τοιχογραφιών ήταν ο Κώστας Μπανιάς,
ενώ μνημονεύεται και ο επίτροπος Θανάσης Παπαδιαμάντης.

Εικόνες τέμπλου καθολικού Μονής αγίας Αικατερίνης Σχορετσιάνων

Εικόνα Αγίου Αθανασίου50:

Δια χειρός δημηΤρίου Α διδα
σκάλου πλεσίΤου

46. Περιγραφή του ναού βλ. στο ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: 397-399 και 267 (φωτογραφία της
βόρειας όψης). Επίσης στο ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1977: 173 και πιν. 109β, γίνεται
περιγραφή του ερειπωμένου ναού, ενώ δημοσιεύεται και φωτογραφία των σωζόμενων τοι-
χογραφιών, οι οποίες αναφέρεται ότι χρονολογούνται στο β΄ μισό του 18ου αιώνα, προφα-
νώς διότι η επιγραφή θα είχε καταρρεύσει, καθώς και γιατί δεν έγινε χρήση της εργασίας
του Παπακώστα.
47. Βλ. ΠΟΛΙΤΗ 1989.
48. ΠΟΛΙΤΗ 1979.
49. ΠΟΛΙΤΗ 1993.
50. Αδημοσίευτη, όπως και η επόμενη. Κατά την επίσκεψή μας στο ναό δεν μας επιτράπηκε
η φωτογράφηση των επιγραφών και έτσι περιοριστήκαμε στην επιτόπου μεταγραφή τους.
Μνεία του περιεχομένου των επιγραφών στο ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1977: 172.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 197

Εικόνα Αγίου Νικολάου:

Δια χειρός δημηΤρίου Α διδα-
σκάλου – . πλεσίΤου

Η μονή της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται κοντά στα Σχορέτσιανα (Καταρρά-

κτης) Άρτας. Οι δύο εικόνες βρίσκονται στα ακραία διάχωρα του τέμπλου, βό-
ρεια και νότια, μεταξύ των αντίστοιχων θυρών και των τοίχων. Στο δημοσίευμα
που μνημονεύει τις εικόνες αναφέρεται ότι χρονολογούνται στα 186151, χρονο-
λογία την οποία εμείς δεν εντοπίσαμε στις εικόνες. Εξάλλου στο ίδιο δημοσίευ-
μα αναφέρεται, αντί της εικόνας του Αγίου Νικολάου, εικόνα του Αγίου Γεωργί-
ου. Η εικόνα του Αγίου Γεωργίου υπάρχει μεν, αλλά δεν φέρει επιγραφή52.
Αν και η χρονολόγηση μπορεί να αμφισβητηθεί, σίγουρα πρέπει αν τοποθε-
τηθεί μετά το 1852, καθότι στην μονή Αγίας Αικατερίνης ο ζωγράφος διατυπώ-
νει τις επιγραφές διαφορετικά από ότι έκανε σε άλλα έργα του μέχρι τότε.

Συμπεράσματα

Τα έργα των Κατσάνων ζωγράφων, που εκτείνονται χρονικά σε περίοδο 65

περίπου χρόνων, βρίσκονται σε 13 μνημεία των Τζουμέρκων και πρόκειται σε
6 περιπτώσεις για τοιχογραφίες, ενώ σε άλλες 8 για εικόνες ή σύνολα εικόνων
(βλ. τον πίνακα παρακάτω).
Οι ζωγράφοι από την Κορίτιανη, δηλαδή οι ιερείς Κωνσταντίνος53 και Στέρ-
γιος54, μαζί με τους γιους του πρώτου Χριστόδουλο55 και Ιωάννη56, επισκέφτη-
καν την περιοχή μόνο μια φορά, για την τοιχογράφηση του καθολικού της Βύ-
λιζας. Επειδή, όμως, το συνεργείο τους εργαζόταν κυρίως στα νοτιότερα μέρη
της Ηπείρου, δεν επέστρεψαν ξανά.
Οι ζωγράφοι Πλακίδα από το Φορτώσι, αρχικά τα αδέρφια Αθανάσιος ιε-
ρέας57 και Γεώργιος58 και αργότερα ο Γεώργιος με το γιο του Νικόλαο, τοιχο-

51. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1977: 172.

52. Αυτή η εικόνα του αγίου Γεωργίου είναι άλλη από αυτή που έχει ζωγραφίσει ο Πέτρος
Γεωργιάδης και βρίσκεται επίσης στο τέμπλο. Βλ. και ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1977:
172.
53. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ - ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 1997: 137 (Κωνσταντίνος 24) και 138 (Κωνστα-
ντίνος 26).
54. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ - ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 1997: 379, Στέργιος (3).
55. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ - ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 1997: 459-460, Χρίστος (2).
56. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ 1987: 338-339, Ιωάννης (77). Πρβλ. τώρα και ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 2010:
339 (Ιωάννης 77).
57. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ 1987: 159, Αθανάσιος (10) και 163, Αναγνώστης (8), καθώς και ΧΑ-
ΤΖΗΔΑΚΗΣ - ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 1997: 297, Πλακίδας Αθανάσιος. Δηλαδή, οι τρεις ζω-
γράφοι ταυτίζονται. Πρβλ. τώρα και ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 2010: 148-149, Αθανάσιος (10) και
154, Αναγνώστης (8), όπου προτείνεται η ταύτιση.
58. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ 1987: 224 (Γεώργιος 39) και 225 (Γεώργιος 43). Πρβλ. τώρα και ΔΡΑ-

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
198 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

γράφησαν ένα ναό και ένα καθολικό μονής, ενώ σε τρεις περιπτώσεις έφτιαξαν
σύνολα εικόνων.
Περισσότερο εντατική είναι η παρουσία των ζωγράφων από τα Πλαίσια. Ο
Αναγνώστης Διαμάντης59 με τους τρεις γιους του, τον Χριστόδουλο, τον Δημή-
τριο60 και τον Γρηγόριο, τοιχογράφησαν τρεις ναούς και καθολικά μοναστηριών,
ενώ σε πέντε περιπτώσεις έφτιαξαν εικόνες ή σύνολα εικόνων.
Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι τα χωριά των Τζουμέρκων έδειχναν μια προ-
τίμηση στους ζωγράφους από τα Κατσανοχώρια, αφού την περίοδο που οι Κα-
τσάνοι εργάζονται στην περιοχή δεν συναντούμε ζωγράφους από αλλού, παρά
μόνο σε ελάχιστες μεμονωμένες περιπτώσεις. Αυτό πρέπει να οφείλεται και στο
ότι η τέχνη των Κατσάνων ανταποκρινόταν στα γούστα και τις προτιμήσεις
των παραγγελιοδοτών, επιτρόπων, ιερέων και άλλων, αλλά και στη γειτνίαση
των Κατσανοχωρίων με τα Τζουμέρκα. Γνωρίζοντας τα παραπάνω, είναι φυσικό
να γίνεται πιο εύκολη και η αναζήτηση έργων τους στα οποία δεν έχει σωθεί
κάποια επιγραφή με την υπογραφή τους. Ο εντοπισμός και η ταύτιση αυτών
των έργων, όμως, απαιτεί άλλου είδους προσέγγιση.
 

* Ο Γρηγόρης Μανόπουλος είναι Αρχαιολόγος

ΚΟΠΟΥΛΟΥ 2010: 217(Γεώργιος 39) και 218 (Γεώργιος 43).

59. Βλ. τώρα ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 2010: 265-266 (Διαμαντής ή Διαμάντης 4).
60. Βλ. τώρα ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 2010: 263 (Δημήτριος 55).

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 199

α/α Ζωγράφος/-οι Ναός Έτος

Αθανάσιος Πλακίδας ιερέας Εξωνάρθηκας μονής Εισοδί-
1 1795
και ο αδερφός του Γεώργιος ων Μελισσουργών
Κωνσταντίνος και Στέργιος
Καθολικό μονής Βύλιζας
2 ιερείς, Χριστόδουλος και 1797
Ματσουκίου
Ιωάννης
Αγία Παρασκευή Χουλιαρά-
3 Αθανάσιος Πλακίδας ιερέας 1800
δων, εικόνες τέμπλου
Αθανάσιος Πλακίδας ιερέας Εισόδια Γρετσίστας, εικόνες
4 1802
και ο αδερφός του Γεώργιος τέμπλου
Αθανάσιος Πλακίδας ιερέας Αγία Παρασκευή
5 1809
και ο αδερφός του Γεώργιος Χουλιαράδων
Καθολικό Μονής Σπηλιώ-
6 Αναγνώστης Διαμάντης τισσας Γουριανών, εικόνες 1831
τέμπλου
Αναγνώστης Διαμάντης και ο Άγιος Δημήτριος Παλαιοκά-
7 1833
γιος του Χριστόδουλος τουνου
Γεώργιος Πλακίδας και ο γιος Φανερωμένη Άγναντας, ει-
8 1833
του Νικόλαος κόνα Αγίου Γεωργίου
Άγιος Νικόλαος Μελισσουρ-
9 Χριστόδουλος Αναγνώστη 1834
γών, εικόνα Προφήτη Ηλία
Αναγνώστης και οι γιοι του Καθολικό Μονής Κοίμησης
10 1842
Γρηγόριος και Δημήτριος Θεοτόκου Γαρδικίου
Κοίμηση Θεοτόκου Γαρδικί-
11 Δημήτριος γιος Αναγνώστη 1842
ου, ομώνυμη εικόνα
Άγιος Αθανάσιος Μουτσά-
12 Αναγνώστης 1842
ρας, εικόνα τριών αγίων
Αναγνώστης Διαμάντης και ο Κοίμηση Θεοτόκου Μελισ-
13 1843
γιος του Δημήτριος σουργών
Καθολικό Μονής Σχωρετσά-
14 Δημήτριος Α. Διδάσκαλος 1861;
νων, εικόνες τέμπλου

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3
200 Γρ η γ ό ρ η ς Μ α ν ό π ο υ λ ο ς

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

― ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ 1967: Π. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Νομός Άρτης, Αρχαιολογικόν Δελτί-

ον 22(1967), Β΄ ΧΡΟΝΙΚΑ, 354-359.
― ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ 1972: Π. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Περιοδείαι, Αρχαιολογικόν Δελτίον
27(1972), Β΄ ΧΡΟΝΙΚΑ, 465-474.
― ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 2010: Ε. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Έλληνες ζωγράφοι μετά την άλωση
(1453-1850), τ. Γ΄, Αθήνα 2010.
― ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1991: Δ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ, Τρικαλινά σύμμεικτα [Β΄], Θεσσαλικό Ημερολό-
γιο 20 (1991), 129-160.
― ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1992: Δ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ, Η Βύλιζα, Ματσούκι Ιωαννίνων 1992.
― ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1996: Δ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ, Η Ιερά Μονή της Παναγίας στο Γαρδίκι Τρικά-
λων, Θεσσαλικό Ημερολόγιο 30 (1996), 113-152.
― ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 1999: Δ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ, Τρικαλινά σύμμεικτα ΙΘ΄, Θεσσαλικό Ημερολό-
γιο 36 (1999), 257-312.
― ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ 2008: Δ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ, Η αγιογραφία στο Ματσούκι Ιωαννίνων, στο Χ.
ΜΕΡΑΝΤΖΑΣ (επιμ.), Πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συνεδρίου για τα Τζουμέρκα, Ιωάννι-
να 2008, 87-112.
― ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996: Δ. ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ, Τα Μοναστήρια της Ηπείρου, τ. Α΄-Β΄,
Αθήνα 1996.
― ΚΙΓΚΑ 2008: Σ. ΚΙΓΚΑ, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στο Παλαιοκάτουνο
Άρτας. Οι ομάδες ζωγράφων από τα Κατσανοχώρια και η δράση τους στα Τζουμέρκα και
την ευρύτερη περιοχή, στο Χ. ΜΕΡΑΝΤΖΑΣ (επιμ.), Πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συνε-
δρίου για τα Τζουμέρκα, Ιωάννινα 2008, 161-180.
― ΛΑΜΠΡΟΣ 1892: Σ. ΛΑΜΠΡΟΣ, Η Μονή Βυλίζης και τα εν αυτή χειρόγραφα, Δελτίον
Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας Ελλάδος 4(1892), 353-356.
― ΛΙΑΤΑ 1996: Ε. ΛΙΑΤΑ, Φλωρία δεκατέσσερα στένουν γρόσια σαράντα - Η κυκλοφορία
των νομισμάτων στον ελληνικό χώρο, 15ος-19ος αι., Αθήνα 1996.
― ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ 2001: Γ. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Επιγραφικές και άλλες μαρτυρίες για τα
Κατσανοχώρια (1587-1699), Ηπειρωτικά Χρονικά 35(2001), 99-196.
― ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ 2011: Γ. ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Τζουμέρκα και Κατσανοχώρια από τον
17ο-19ο αιώνα, Τζουμερκιώτικα Χρονικά 12(2011), 144-150.
― ΜΠΕΝΕΚΟΣ 1974: Π. ΜΠΕΝΕΚΟΣ, Χουλιαράδων Άπαντα, Ιωάννινα 1974.
― ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ 1884: Σ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ, Δοκίμιον ιστορικής τινος περιλήψεως της
ποτε αρχαίας και εγκρίτου ηπειρωτικής πόλεως Άρτης και της ωσαύτως νεωτέρας πόλεως
Πρεβέζης, Αθήνα 1884.
― ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ 1984: Β. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Νομός Άρτας, Αρχαιολογικόν Δελ-
τίον 39(1984), Β΄ ΧΡΟΝΙΚΑ, 199-200.
― ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ 2008: Δ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Μονής
Χρυσοσπηλιώτισσας Γουριανών, στο Χ. ΜΕΡΑΝΤΖΑΣ (επιμ.), Πρακτικά Α΄ Επιστημονι-
κού Συνεδρίου για τα Τζουμέρκα, Ιωάννινα 2008, 341-360.

Τζουμερκιώτικα Χρονικά
 Η δραστηριότητα των Κατσάνων ζωγράφων στα Τζουμέρκα 201

― ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ 1967: Ν. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ, Ηπειρωτικά, Αθήνα 1967.

― ΠΟΛΙΤΗ 1979: Λ. ΠΟΛΙΤΗ, Η μονή Γενεσίου της Θεοτόκου στην Πλάκα Αράχθου,
Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 1(1979), 137-146.
― ΠΟΛΙΤΗ 1993: Λ. ΠΟΛΙΤΗ, Το καθολικό της μονής Τσιούκας στα Κατσανοχώρια,
Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση 4(1993), 75-86.
― ΠΟΛΙΤΗ 1989: Λ. ΠΟΛΙΤΗ, Η Χρυσοσπηλιώτισσα Γουριανών Άρτας, Εκκλησίες στην
Ελλάδα μετά την Άλωση 3(1989), 135-144.
― ΣΟΥΛΗΣ 1932: Χ. ΣΟΥΛΗΣ, Τοπωνυμικόν των Χουλιαράδων, Ηπειρωτικά Χρονικά
7(1932), 216-245 (και χάρτης).
― ΣΟΥΛΗΣ 1934: Χ. ΣΟΥΛΗΣ, Επιγραφαί και ενθυμήσεις ηπειρωτικαί, Ηπειρωτικά Χρο-
νικά 9(1934), 81-126.
― ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ 1937: Κ. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ, Παρατηρήσεις εις την νεωτέραν γεω-
γραφίαν της Ηπείρου, Αθήνα 1937.
― ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ 1977: Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Βυζαντινά, Μεσαι-
ωνικά και Νεότερα μνημεία Ηπείρου, Αρχαιολογικόν Δελτίον 32(1977), Β΄ ΧΡΟΝΙΚΑ,
157-180.
― ΦΙΛΟΣ 1991: Σ. ΦΙΛΟΣ, Άγναντα Άρτας, Αθήνα 1991.
― ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ 1987: Μ. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ, Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1453-
1830), τ. Α΄, Αθήνα 1987.
― ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ - ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 1999: Μ. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ - Ε. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ,
Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1453-1830), τ. Β΄, Αθήνα 1999.

Έ τ ο ς 1 4 ο - Τε ύ χ ο ς 1 4 - Ι ο ύ ν ι ο ς 2 0 1 3