Turkish Studies

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015, p. 2407-2412
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8057
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

ĐINĐIĆ, MARİJA, YENİ TÜRKÇE-SIRPÇA SÖZLÜK, 2014,

TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI, ANKARA, ISBN 978-975-16-
2840-4, 1528 S. 

ĐINĐIĆ, MARIJA, NEW TURKISH-SERBIAN DICTIONARY,

2014, THE TURKISH LANGUAGE ASSOCIATION PRESS,
ANKARA, ISBN 978-975-16-2840-4, 1528 P.

Hakan YALAP**

11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divanu Lügâti’t-Türk bir sözlük olmanın çok
ötesinde Türkçenin söz varlığı, biçim yapısı ve Türk kültürünü-coğrafyasını tanıtan bir eserdir.


Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
**
Dr. Belgrad Üniversitesi, El-mek: hakanyalap@hotmail.com
2408 Hakan YALAP

Türk sözlükçülük geleneğinin temellerini atan bu eserden sonra Türkçe zengin bir sözlük birikimi
sahibi olmuştur. Bu zenginlikte hiç şüphesiz Türklerin geniş bir coğrafyaya hâkim olmalarının
akabinde Türkçenin kullanım alanının artması yatmaktadır.
I. Murat (ö. 1389) dönemiyle birlikte Balkanlar’ın Türk topraklarına katılmasından çok önce,
M.S 4. yüzyıldan itibaren Slavlar Türklerle -Peçenek, Kuman, Bulgar, Hun- komşu olmuş; bin beş
yüz yıl sürecek derin bağların temelleri böylece atılmıştır. “Peçenekler daha doğudan gelerek
kendilerini sıkıştıran Oğuz Türkleri yüzünden ülkelerini bırakıp Orta Avrupa’ya dağılmaya
başladılar. Hatta Doğu Avrupa’daki Peçenekler, yanlarına Macar ve Kumanları alarak Bizans’ı
birkaç defa mağlup ettiler” (Güngör, 1997: 48-49). Osmanlı Devleti ise sosyal yapı, devlet düzeni,
üretim, eğitim ve zengin sanat felsefesiyle bölgede ciddî bir imâr ve kültür faaliyetlerine
girişmiştir. Devlet adamlarının sanatkârlarla olan yakın teması Balkanların her bir şehrinin birer
kültür merkezi olmasını sağlamıştır. Burada özellikle Prizren, Priştine, Üsküp, Saraybosna gibi
şehirler pâyitahtın yansıması olmuştur. Böylelikle Balkan coğrafyasında Türkçe sanat, itibar ve
ihtiyaç dili hâline gelmiş; günlük yaşamın vazgeçilmezi olarak bölgenin sanat ve bilim dili
olmuştur. Âşık Çelebi bu coğrafyanın kültür ve sanat ortamını: “Rivâyet ederler ki, Prizren’de
oğlan doğsa adından önce mahlâs korlar; Yenice’de doğan oğlan baba diyecek vakit Farisî söyler;
Priştine’de oğlan doğsa diviti belinde doğar. Binâenâlâzâlik Prizren şâir menba’ı ve Yenice Farisî
ocağı ve Priştine kâtip yatağıdır.” (İsen, 1997: 144-145) sözleriyle tasvir eder. Yetiştirdiği yüzlerce
şairle Türk tefekkürüne ve kültürüne katkı sağlayan Balkanlarda aynı doğrultuda Türkçe
yaygınlaşmış ve bu dilin öğrenilip anlaşılabilmesi için de sözlükler yazılmıştır.
Türkçe ile Sırpça tarih boyunca türlü vesilelerle birbiriyle yakın ilişkide bulunmuş iki dildir.
Pars bu ilişkiyi, “Türkçenin Sırpça üzerindeki etkisi 378’den itibaren Balkan Yarımadası’na ve
Sırbistan’a inen ve yerleşen Hun ve özellikle 558’den sonra Avar Türkleriyle başladı; Bulgar,
Oğuz, Peçenek, Kuman ve Osmanlı Türkleriyle devam etti ve giderek arttı. Sırpçaya intikal eden
Türkçe kelimelerin fazlası antroponimler, patronymler ve toponimlerdi. Osmanlı Türkleri
Sırbistan’ı ve diğer Balkan bölgelerini fethettikleri zaman Türkçe konuşan yerlilere, Sırpçada ve
diğer Balkan dillerinde kullanılan çok Türkçe kelimeye rastladılar. Bu yüzden Sırbistan'ın ve diğer
Balkan topraklarının Türkleşmesi, diğer Osmanlı topraklarının Türkleşmesi’nden daha hızlı ve
çabuk oldu” (Pars, 2004: 17) cümleleriyle ifade eder. Türkler, Balkanlar’a yerleştikten sonra Türk
kültür ve medeniyetiyle birlikte Türkçenin kelime zenginliğini ve gramer yapısını da bu coğrafyaya
taşımıştır. 1878 Berlin Kongresi’ne kadar Osmanlı coğrafyasının bir parçası olarak kalan
Sırbistan’da bir zamanlar yaklaşık dokuz bin Türkçe kökenli sözcük bulunması, çağdaş Sırp dilinde
hâlâ çok sayıda Türkçe alıntının olması, geçmişteki kültür temaslarının yoğunluğunu gözler önüne
sermektedir.1
Sırbistan coğrafyasında Sırp yazarlarca Türkçeden Sırpçaya çok sayıda sözlük yazılmıştır ki,
bunlar hem yazıldıkları dönemin dil özelliklerine hem kültür coğrafyasına hem de Türklerle Sırplar
arasındaki kültürel ilişkinin boyutuna dair önemli bilgileri ihtivâ etmektedir. Sözlükler bir dilin
kelime varlığını göstermesiyle birlikte tarih içinde dilin yapı, anlam ve çağrışım temelli
değişmelere de ışık tutması bakımından büyük önem taşır. Türkçe-Sırpça ciddî sözlük çalışmaları
birkaç asır öncesine dayanmaktadır. 19. yüzyılda Aleksa Popović Sarajlija tarafından Sırpça-
Türkçe ve Türkçe-Sırpça bir sözlük [Popović, Aleksa Sarajlija (1889). Rečnik srpsko-turski i
tursko-srpski, Beograd.] hazırlanmıştır. Aynı dönemde yazılmış bir diğer sözlük L. Simonović’in
hazırladığı [Simonović, L. (1899). Mali srpsko-turski rečnik, Beograd.] Sırpça-Türkçe sözlüktür.
20. yüzyılın hemen başlarında Ahmed Kalender tarafından hazırlanan [Kalender, Ahmed (1912).

1
Đınđıć, Marija (2014). Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Pars, Melahat (2004). Makedon ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Đinđić, Marija, Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, 2014, Türk Dil Kurumu Yayınları… 2409

Mali tursko-bosanski rječnik, Monastir.] sözlüğün akabinde yine Türk Dil Kurumunun
öncülüğünde önemli bir Türkçe-Sırpça sözlük çalışması yapılmıştır. 1997 yılında yayınlanan
[Đinđić, Slavoljub; Teodosijević, Mirjana; Tanasković, Darko (1997). Türkçe-Sırpça Sözlük, Türk Dil
Kurumu: Ankara.] bu sözlük, Sırp-Hırvat dili sahasındaki ilk kapsamlı sözlük olarak otuz altı bin
kelime içermektedir. 21. yüzyılda ise Şakir Bayhan ve Enes Tuna ile Sanita Lisica tarafından
[Tuna, Enes i Lisica, Sanita (2005). Turski rečnik tursko-srpski i srpsko-turski, Jasen, Beograd]
[Bayhan, Şakir (2010). Sırpça Sözlük/Sırpça-Türkçe Türkçe-Sırpça Sözlük, Ankara: Birleşik
Yayınevi.] Türkçe-Sırpça Sözlükler hazırlanmıştır. Bu sözlük çalışmaları her şeyden önce Türklerle
Sırpların kültürel ilişki boyutunu, kültür alış-verişinin çok yönlülüğünü ve karşılıklı etkilenmeleri
göstermesi açısından dikkat çekici ve önemlidir.
Yapılan en son araştırmalara göre yabancı dillerde on iki binin üzerinde Türkçe kelime
olduğu, Türkçeden başka bir dile geçmiş en fazla kelime varlığının ise Sırpçada bulunduğu
belirlenmiştir.2 Türkçe ile Sırpçanın bu ilişkisini ortaya koymak ve Türkçenin Balkanlarda
gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla yeni bir Türkçe-Sırpça Sözlük Türk Dil Kurumunun
Türkçe Sözlük`ü temel alınarak Doç. Dr. Marija Đinđić tarafından hazırlanmış ve Türk Dil
Kurumu yayını olarak 2014 yılında basılmıştır. Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, iki ciltlik büyük
İngilizce-Türkçe Sözlük`ten sonra Türk Dil Kurumunca bugüne kadar yayınlanmış en büyük iki
dilli sözlüktür. Sözlükte çağdaş Türk dilinin yaklaşık 51000 kelimesi derlenmiş, incelenmiş ve
işlenmiştir (Đinđić, 2014: 9). Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, her şeyden önce Balkan kültür
coğrafyasındaki dil etkilenmelerini göstererek dil gelişimine ışık tutacaktır. Sözlüğün
yazılmasındaki bir diğer fayda; iki millet arasındaki bilgi ve kültür alışverişinin nasıl gerçekleştiği
ve derecesinin ne olduğu konusunda yapılan araştırmalara katkı sağlamaktır.
Canlı bir varlık olan dilin kelime zenginliğinde devamlı değişikliklerin olması muhakkaktır.
Özellikle Türkçenin zengin mecaz ifade gücünün açıklanması büyük önem taşır. Bu sözlükte,
sözlük hazinesindeki yeni kelimelerin, daha önce kaydedilen sözlüklerin yeni anlamlarının, yeni
terimlerin ve yan anlamların daha kapsamlı olarak bir araya getirilmiştir. Çalışma, son yıllarda dil
ve kültürde ortaya çıkan yeni değişiklikleri, binlerce yeni kelimeyi, anlamlarını ve deyim bilgilerini
yansıtmaktadır. Böylelikle Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, kendisinden önce yazılan sözlüklerdeki
önemli bir eksikliğini tamamlamıştır. Sözlükte deyim ve atasözlerine yer sıkça verilmesi,
kelimelerin mecaz anlamlarının kolay kavranmasını sağlamıştır. Boş durmamak, boş konuşmak,
boş oturmak, boş gözlerle bakmak gibi somut ifadeli ancak soyut amaçlı deyim örnekleri (Đinđić,
2014: 238) teker teker açıklanmıştır. Dünyaya gözlerini kapamak, dünya gözüne zindan olmak,
dünyadan elini eteğini çekmek (Đinđić, 2014: 487); ocağı tütmek, ocağına incir ağacı dikmek,
ocağına düşmek, ocağı sönmek (Đinđić, 2014: 1028) gibi yoğun mecazlar taşıyan deyimler teker
teker açıklanmıştır. Sırpçada bugün de kullanılan yufka (jufka) kelimesiyle yufka yüreklilik deyimi,
kelimenin gerçek anlamından sonra mecaz anlamına atıf yapar (Đinđić, 2014: 1474). Kelimelerin
mecaz anlamları yazar tarafından verilmiştir. Zıkkım im. ar. 1. otrov. 2. fig. piće i cigara (Đinđić,
2014: 1496).
Sözlükte deyim ve atasözlerinin sık kullanılması gerçekten dikkat çekicidir. Deyim ve
atasözlerinin çevirisinde bir kaç yöntem kullanılmıştır. Bazı deyim ve atasözlerinin Sırpça eş
değerinin bulunması durumunda düz çeviri metoduna başvurulmuştur ki, bu deyim ve atasözleri
Sırpçada aynı anlamda kullanılmaktadır. Mesela; su gibi bilmek znati kao vodu; ders vermek davati
lekciju; balık baştan kokar riba smrdi od glave; avrat var ev yapar avrat var ev yıkar ima žena koje
grade dom, a ima i onih koje ga ruše; serçeden korkan darı ekmez posl. ko se boji vrapca, nek ne

2
Pars, Melahat (2004). Makedon ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları.
Karaağaç, Günay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
2410 Hakan YALAP

seje proso; saçı uzun aklı kısa posl. duga kosa, kratka pamet; dişi köpek kuyruğunu sallamayınca,
erkek köpek ardına düşmez posl. dok kuja repom ne mahne, pas neće za njom potrčati; ağaç yaşken
eğilir posl. mlado se drvo savıj; altın ateşte, insan mihnette belli olur posl. zlato se u vatri poznaje,
čovek u nevolji; bugünkü işi yarına bırakma posl. što možeš danas, ne ostavljaj za sutra;
yuvarlanan taş yosun tutmaz posl. koji se kamen često premeće, neće mahovinom obrasti
örneklerinde olduğu gibi.
Sözlükte atasözlerinin ve bazı deyimlerin çevirisinde kullanılan ikinci yöntem, bağlamsal
etkenlere dayanan ve bu anlamda tercümanlara yol gösteren iki yönlü çeviridir. Bu yöntemde
Sırpça tercüme, düz olarak kaydedilmiştir. Mesela sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer
atasözü, ko se jednom na mleko opeče, taj i u jogurt duva olarak verilmiştir. Fakat sözlükte bu ilk
açıklamadan sonra verilen koga jednom zmija ujede, taj se i guštera plaši (yılan sokulmuş birini
kertenkele de korkutur) sözü daha sık kullanılmaktadır (Đinđić, 2014: 1236). Bu kullanımlarda
dikkat çeken bir diğer husus, bu ifadelerin Balkanlar’daki ortak kültür ve çok dilli ortamı
yansıtmasıdır (Đinđić, 2014: 10). Her şekilde sözlükteki atasözleri ve deyimler Türk kültürünü,
Türkçenin zengin mecaz ve benzetme dünyasını göstermesi, Türk ve Sırp milletlerinin ortak kültür
değerlerini, yaşam felsefelerini ve zihin yapılarının yakınlığını göstermesi açısından çok dikkat
çekicidir ve önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Sözlük, şimdiye kadar kaydedilmemiş ve işlenmemiş çok sayıda yeni kelimenin yanı sıra
belirli kelimelerin anlam bilimsel değişikliklerini içermektedir. Dolayısıyla, sözcüklerin yeni
anlamları, anlam bilimsel dağılımı, üslup ve mecaz kullanımındaki değişiklikleri ele alan bu Yeni
Türkçe-Sırpça Sözlük, kullanıcısına bu iki dili daha kolay kavrama ve daha iyi anlama imkânı
sunmaktadır.
Sözlükteki Türkçe kelimeler, bütün iki dilli sözlüklerdeki gibi madde başı olarak Türk Latin
alfabetik sıralamasına göre verilmiştir. Madde başı olan kelimenin karşısında işlenmiş kelimelerin
gramer bilgilerine ve anlam bilimsel özelliklerine yer ayrılmıştır. Kelimelerin ve çok anlamlı
kelimelerin anlam bilimsel özellikleri sözlük bilimi tanımları biçiminde verilmiştir. Tanımlar,
Türkçe anlamlarına eş değer olan Sırpça anlamlarını içermekte ve gerektiği durumlarda, Türkçe
kelimenin anlam bilimsel içeriğini açıklayan bölüm bulunmaktadır. Bu şekildeki kullanımlarda
örnekler verilmiş ve Sırpçaya çevrilmiştir.
Sözlükte çağdaş Sırp dilinde var olan Türkçe kelimelerin kaynakları da gösterilmiştir. İki
dilin gramer sistemindeki farklılardan kaynaklanan bazı problemlerin olması doğaldır. Bunlardan
birisi Sırp dilinde bulunmayan ettirgen ve edilgen fiillerin tanımlanması, diğeri ise ettirgen,
oldurgan, dönüşlü, edilgen ve işteş fiil çatılarından oluşan fiilimsilerin tanımlanmasıdır. Türk
dilinde -ma/-me isim-fiillerinin farklı görevleri bulunmaktadır. Bu fiilimsiler, dallanmak’tan
dallanma (Đinđić, 2014: 353); farklılaşmak’tan farklılaşma (Đinđić, 2014: 501) şeklinde ifade
edilmiştir.
1999 yılında Sırbistan Bilimler ve Sanatlar Akademisi’nde (SANU) akademik çalışmalarına
başlayan Doç. Dr. Marija Đinđić, Belgrad Üniversitesi Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümünde lisans eğitimini tamamladıktan sonra aynı fakültede yüksek lisans [Đinđić, Marija
(2002). “Terminologija konjarstva u spskom jeziku s posebnım osvrtom na turcizme” Sırp Atçılığı
Terminolojisinde Türk Alıntıları. Belgrad Üniversitesi Filoloji Fakültesi Sırp Dili ve Edebiyatı
Bölümü, Belgrad] ve doktora [Đinđić, Marija (2014). “Turcizmi u savremenom srpskom jeziku
(semantičko derivaciona analiza)” Çağdaş Sırp Dilinde Türkçe Alıntıları (Anlambilimsel Türevsel
Analiz). Belgrad Üniversitesi Filoloji Fakültesi Sırp Dili ve Edebiyatı Bölümü, Belgrad] yapmıştır.
Doç. Dr. Marija Đinđić, 2001‒2006 yılları arasında Ankara’da Sırbistan Büyükelçiliği’nde
çalışmıştır. 2006 yılında tekrar Sırbistan Bilimler ve Sanatlar Akademisindeki görevine dönen
yazar, “Büyük Yazılı ve Halk Ağızları Sözlüğü” projesinde çalışmaya başlamıştır. Đinđić, bu

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
Đinđić, Marija, Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, 2014, Türk Dil Kurumu Yayınları… 2411

projede sözlükteki Türkçe alıntılar üzerine çalışmakta olup 16., 18. ve 19. ciltlerdeki Türkçe
alıntıların redaktörlüğünü yapmıştır.
Türk Dil Kurumunun engin sözlükçülük geleneğinden ve yazarın uzun yılları kapsayan bilgi
birikiminden faydalanılarak hazırlanan Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, elli bini aşkın kelime varlığıyla
zengin ortak kültür değerlerine sahip olan Türkçenin ve Sırpçanın geçmişini, bugününü ve
geleceğini anlamada önemli bir dönüm noktası olacaktır. Bu sözlük çalışmasıyla Türkçe, kendi
kelime varlığının öğretilmesinde ve yaşatılmasında önemli bir kaynağa daha sahip olmuştur.

KAYNAKÇA
BAYHAN, Şakir (2010). Sırpça Sözlük/Sırpça-Türkçe Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Birleşik
Yayınevi.
ĐINĐIĆ, Marija (2014). Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ĐİNĐİĆ, Slavoljub; TEODOSİJEVİĆ, Mirjana; TANASKOVİĆ, Darko (1997). Türkçe-Sırpça Sözlük.
Ankara: Türk Dil Kurumu.
İSEN, Mustafa (1997). Ötelerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı
Üzerine Makaleler. Ankara: Akçağ Yayınları.
KARAAĞAÇ, Günay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KALENDER, Ahmed (1912). Mali tursko-bosanski rječnik. Monastir.
PARS, Melahat (2004). Makedon ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri. Ankara: Kültür
ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
POPOVİĆ, Aleksa Sarajlija (1889). Rečnik srpsko-turski i tursko-srpski. Beograd.
SİMONOVİĆ, L. (1899). Mali srpsko-turski rečnik. Beograd.
ŠKALJİĆ, Abdulah (1966). Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku. Sarajevo: Svjetlost Izdavačko
Preduzeće.
TUNA, Enes i LİSİCA, Sanita (2005). Turski rečnik tursko-srpski i srpsko-turski. Jasen, Beograd.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

YALAP, H., Đinđić, Marija, Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, 2014, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, ISBN 978-975-16-2840-4, 1528 S., Turkish Studies - International Periodical for
the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/8 Spring 2015, p.
2407-2412, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8057, ANKARA-TURKEY

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015
2412 Hakan YALAP

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/8 Spring 2015