CHÖÔNG 1

CAÙC KHAÙI NIEÄM VAØ CAÙC LINH

KIEÄN ÑIEÄN TÖÛ COÂNG SUAÁT CÔ
BAÛN

PHAÀN MÔÛ ÑAÀU

Ñieän töû coâng suaát laø moät chuyeân ngaønh cuûa kyõ
thuaät ñieän töû nghieân cöùu vaø öùng duïng caùc phaàn töû baùn
daãn coâng suaát trong caùc sô ñoà bieán ñoåi, nhaèm bieán ñoåi
vaø khoáng cheá nguoàn naêng löôïng ñieän vôùi caùc thoâng soá
khoâng thay ñoåi ñöôïc thaønh nguoàn naêng löôïng vôùi caùc
thoâng soá thay ñoåi ñöôcï, ñeå cung caáp cho caùc phuï taûi ñieän.
Nhö vaäy caùc boä bieán ñoåi baùn daãn coâng suaát laø caùc ñoái
töôïng nghieân cöùu cô baûn cuûa ñieän töû coâng suaát. Trong caùc
boä bieán ñoåi caùc phaàn töû baùn daãn coâng suaát ñöôïc söû
duïng nhö nhöõng khoùa baùn daãn, hay coøn goïi laø caùc van
baùn daãn.
Khaùc vôùi caùc phaàn töû coù tieáp ñieåm, caùc van baùn
daãn thöïc hieän ñoùng caét caùc doøng ñieän maø khoâng taïo ra
tia löûa ñieän, khoâng bò maøi moøn theo thôøi gian, caùc tín hieäu
ñieàu khieån noù coù coâng suaát raát nhoû vaø phuï thuoäc vaøo
quy luaät ñieàu khieån caùc van baùn daãn. Vì vaäy coù toån hao
raát nhoû vaø ñaït hieäu suaát cao.
Ngoaøi ra noù coøn coù khaû naêng cung caáp cho phuï taûi
nguoàn naêng löôïng vôùi caùc phuï taûi theo yeâu caàu, ñaùp öùng
caùc quaù trình ñieàu chænh, ñieàu khieån trong moät thôøi gian
ngaén nhaát vôùi chaát löôïng phuø hôïp trong caùc heä thoáng töï
ñoäng. Ñaây laø ñaëc tröng cuûa boä bieán ñoåi baùn daãn coâng
suaát maø caùc boä bieán ñoåi coù tieáp ñieåm khoâng theå thöïc
hieän ñöôïc.

1
 A. CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

1.1 GIAÙ TRÒ TRUNG BÌNH CUÛA MOÄT ÑAÏI LÖÔÏNG

1.1.1 Giaù trò trung bình cuûa doøng ñieän, ñieän aùp
Goïi i(t) laø haøm bieán thieân tuaàn hoaøn theo thôøi gian vôùi
chu kyø Tp. Trò trung bình cuûa ñaïi löôïng i, vieát taét laø IAV ñöôïc
xaùc ñònh theo heä thöùc:
to +T p
1
I AV =
Tp
�i(t).dt
to

Vôùi: to – laø thôøi ñieåm ñaàu cuûa chu kyø ñöôïc laáy tích phaân.
Ta thöôøng hay gaëp caùc ñaïi löôïng trò trung bình ñöôïc bieåu
dieãn vôùi chæ soá Id (Direct…moät chieàu) hoaëc IAV ( Average…
giaù trò trung bình), ví duï doøng ñieän trung bình I AV (Id), ñieän aùp
trung bình UAV (Ud).
Ví duï 1: Xeùt quaù trình doøng ñieän treân hình 1.1, trò trung bình
cuûa doøng ñieän cho bôûi heä thöùc :
10A

0 0,3 0,5 0,8

Hình 1.1
0.3
1 1 0.3
Id = � i(t).dt = �10.dt= 6A
0.5 0 0.5 0

Trong nhieàu tröôøng hôïp, thöïc hieän tích phaân theo haøm
bieán thôøi gian phöùc taïp hôn thöïc hieän tích phaân theo bieán
goùc X vôùi X cho bôûi heä thöùc :
X = .t
Vôùi:  -laø taàn soá goùc naøo ñoù xaùc ñònh.
Khi aáy, trò trung bình ñaïi löôïng theo goùc X tính theo heä thöùc :
t 0 + Tp X 0 + Tp
1 1
Id =
Tp
�i(t ).d (t ) = X �i( X )dX
t0 P X0

vôùi: X 0 =  .t0 ; X p =  .Tp ; X =  .t ; dX = d ( t )

Ví duï 2: Tính giaù trò trung bình ñieän aùp chænh löu cuûa boä
chænh löu caàu moät pha khoâng ñieàu khieån. Haøm ñieän aùp
chænh löu coù daïng u = Umsint; vôùi : U m = 220 2.[ V ] ;
 =314[rad/s]
GIAÛI
Deã daøng thaáy raèng, chu kyø cuûa daïng ñieän aùp treân laø
Tp = 0.01[ s ] .
2
Ñaët : X=314.t ; X p = 314.0, 01 = p [ rad ]
x0 + x p p
1 1
Ta coù : Ud = � u ( X ) .dX = � 220 2.sin X .dX = 0.9.220 = 198 [ V ]
Xp x0
p 0
Caùc tröôøng hôïp thöôøng gaëp
Taûi R: Quan heä giöõa ñieän aùp vaø doøng ñieän töùc thôøi qua
ñieän trôû R cho bôûi :
UR = R.iR
Laáy trò trung bình hai veá ta coù :URd = R.IRd
diL
Taûi L, Ta coù: uL = L
dt
ÔÛ cheá ñoä xaùc laäp iL (t0 ) = iL (t0 + Tp ) , trò trung bình ñieän aùp
treân L ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch laáy tích phaân hai veá cuûa
heä thöùc treân trong thôøi gian (t0 , t0 + Tp ) . Keát quaû thu ñöôïc:
ULd = 0
Taûi R, L. Töông töï, ta coù :
dit
ut = R.it + L.
dt
Trò trung bình aùp:
U td = R.I td + U td = R.Itd
I td = U td / R
Trò trung bình doøng khoâng phuï thuoäc vaøo giaù trò L maø chæ
phuï thuoäc vaøo R vaø ñieän aùp ut
dit
Taûi R, L, E: ut = R.it + L. +E
dt
Vôùi : E - laø söùc ñieän ñoäng khoâng ñoåi : E = const.
Keát quaû : U td = R.I td + E ; hay: I td = ( U td - E ) / R
1.1.2 Coâng suaát trung bình
Coâng suaát töùc thôøi cuûa moät taûi tieâu thuï ñöôïc xaùc
ñònh baèng tích ñieän aùp vaø doøng ñieän töùc thôøi daãn qua taûi
ñoù, töùc laø: p(t) = u(t).i(t)
Coâng suaát trung bình ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch aùp
duïng tính trung bình vaøo ñaïi löôïng coâng suaát töùc thôøi p(t),
töùc laø :
Tp Tp
1 1
Pd = � p ( t ) .dt = u ( t ) .i ( t ) .dt
�
Tp 0
Tp 0

hoaëc theo X = t;

Xp Xp
1 1
Pd = � p ( X ) .dX = u ( X ) .i ( X ) .dX ; X
� p = .Tp
Xp 0
Xp 0

Tröôøng hôïp doøng qua taûi khoâng ñoåi theo thôøi gian I =
const = Id, coâng suaát trung bình qua taûi baèng tích cuûa ñieän
aùp vaø doøng ñieän trung bình:
Pd = Ud.I = Ud.Id

3
 Tröôøng hôïp ñieän aùp ñaët treân taûi khoâng ñoåi theo thôøi
gian u = const = Ud, coâng suaát trung bình cuûa taûi baèng tích
ñieän aùp vaø doøng ñieän trung bình.
Pd = U.Id = Ud. Id
Caùc tröôøng hôïp ñaët bieät :
Tp Tp
1 1
u ( t ) .i ( t ) .dt =
� R.i ( t ) .dt
T �
Taûi R : Pd = R R
2
R
TP 0 p 0
Tp
1
Pd = R i ( t ) .dt = R.I
�
2
R
2
Rrms
Tp 0

Tuï ñieän vaø cuoän khaùng laø caùc phaàn töû coù khaû naêng
döï tröõ vaø khoâng tieâu hao coâng suaát. Deã daøng daãn giaûi
heä thöùc cho caùc taûi L vaø C nhö sau:
Taûi L : Pd = 0
Taûi C : Pd = 0
Ví duï 3: Giaû söû ta coù nguoàn aùp cho nhö trong tröôøng hôïp ví
duï 2, taûi R, L, E noái tieáp. Giaû söû taûi coù R =10, L voâ cuøng
lôùn vaø E = 50V. Tính trò trung bình doøng qua taûi vaø coâng
suaát qua taûi?
GIAÛI
Ud = 198V (xem ví duï 2)
Doøng qua taûi trung bình : Id = (198 – 50)/10 = 14,8 A
Coâng suaát trung bình qua taûi : do L lôùn voâ cuøng neân
doøng qua taûi khoâng ñoåi trong suoát chu kyø. Töø ñoù : i t = Itd =
14,8 A. Ta aùp duïng ñöôïc trong tröôøng hôïp naøy coâng thöùc :
Pd = Ud.Id = 198.14,8 = 2930,4 W = 2,93 kW

1.2 GIAÙ TRÒ HIEÄU DUÏNG CUÛA MOÄT ÑAÏI LÖÔÏNG

Giaû thieát ñaïi löôïng i bieán thieân theo thôøi gian theo moät
haøm tuaàn hoaøn vôùi chu kyø T p hoaëc vôùi chu kyø theo goùc X p
= .Tp. Trò hieäu duïng cuûa ñaïi löôïng i ñöôïc tính theo coâng
thöùc:
to +T p Xo + X p
1 1
= �i dt = �i .dX
2 2
I RMS
Tp to
Xp Xo

Chæ soá RMS (Root Mean Square) coù nghóa laø trò hieäu duïng.
Ví duï 4: Cho moät ñieän aùp daïng :
u = U m sin(314.t ) = 220 2 sin(314.t ) [ V ]
a) Tính giaù trò hieäu duïng cuûa ñieän aùp treân ?
Cho haøm u1 vaø u2 vôùi tính chaát sau:
u1 =  u ;u  0
0;u p0 u2 =  u ;u  0
- u ;u p0

b) Xaùc ñònh giaù trò trung bình vaø hieäu duïng cuûa caùc ñieän
aùp u1 vaø u2 neâu treân

Höôùng daãn

4
a) Chu kyø cuûa ñieän aùp u laø 2 p [rad]. Trò hieäu duïng ñieän aùp
cho bôûi heä thöùc:
t0 + T p 2p
1 1
U RMS =
Tp
.
t
 u 2 dt =
2p  (U
0
m sin X ) 2 dX

Laáy tích phaân ta thu ñöôïc keát quaû :

Um
U RMS = = 220V
2
1 p U m 220 2
b) U1d =
2p 0 �U m sin x.dx = p
=
p
= 99V (chænh löu ½ chu kyø)
p
1 2U m 2 2
U 2d = 2 �U m sin x.dx = = 220 = 198V
2p 0 p p
p p p
1 1 �1 - cos 2 x � 1 �1 sin 2 x �
U1rms = �
2p 0
(U m sin x) 2 dx = U �
p 0�
� 2 �
�
dx = U
p��2
x -
4 � �0
1 p 220
U1rms = U . = = 155,56V
p 2 2
p p p
1 2 �1 - cos 2 x � 2 �1 sin 2 x �
U 2 rms = 2 �(U m sin x) 2 dx = U �� �dx = U � x-
2p 0 p 0� 2 � p �2 4 � �0
2 p
U 2 rms = U . = U = 220V
p 2

1.3 PHAÂN TÍCH CHUOÃI FOURIER, AÙP DUÏNG TRONG ÑIEÄN

TÖÛ COÂNG SUAÁT
Ñaïi löôïng i tuaàn hoaøn, chu kyø T P nhöng khoâng sin coù theå
trieån khai thaønh toång caùc ñaïi löôïng daïng sin theo heä thöùc :
�
i = I d + �An .sin ( n. X ) + Bn .cos ( n. X )
n =1
Vôùi:
2p 2p 2p
1 1 1
Id = � i.dx; An = � i.sin ( n. X ) .dX ; Bn = � i.cos ( n. X ) .dX
2p 0 p 0 p 0
Bieân ñoä soùng haøi baäc n cuûa ñaïi löôïng i ñöôïc xaùc ñònh theo
heä thöùc :
I ( n ) m = An2 + Bn2
Söû duïng heä thöùc bieân ñoä vöøa tìm ñöôïc, ñaïi löôïng i coù theå
vieát laïi döôùi daïng
�
i = I d + �I ( n ) m .sin ( n. X - jn )
n =1

Bn
Vôùi: jn - xaùc ñònh theo haøm : jn = arctan g
An

Trò trung bình ñaïi löôïng i chính laø heä thöùc Id

Trò hieäu duïng ñaïi löôïng i cho bôûi heä thöùc :

5
 � � I (2n ) m
I rms = I + �I 2
d
2
( n) = I +� 2
d
n =1 n =1 2
Goïi u, i vaø p laø ñieän aùp, doøng ñieän vaø coâng suaát vôùi
u, i coù daïng tuaàn hoaøn khoâng sin .
�
Ta coù : u = U d + �U ( n ) m .sin ( n.X - jn -U )
n =1
�
i = I d + �I ( n ) m .sin ( n. X - j n _ I )
n =1

Coâng suaát trung bình :

�
P = U d .I d + �U ( n ) I ( n ) .cos ( jn _ U - jn _ I )
n =1
� U
( n ) m .I ( n ) m
P = U d .I d + � .cos ( jn _ U - jn _ I )
n =1 2
Neáu nguoàn ñieän aùp cung caáp cho taûi RL, quan heä giöõa
thaønh phaàn soùng haøi baäc n cuûa ñieän aùp U n vaø doøng ñieän
In lieân heä theo heä thöùc:
U ( n) m U ( n) m
I( n) m = =
Z( n) R 2 + ( n..L )
2

U( n) U( n)
hoaëc : I( n) = =
Z( n) R 2 + ( n..L )
2

Trong tröôøng hôïp ñieän aùp daïng sin vaø doøng ñieän khoâng sin.
Trong phaïm vi giaùo trình chæ ñeà caäp ñeán nguoàn aùp daïng sin
vôùi soùng haøi cô baûn.

1.4 HEÄ SOÁ COÂNG SUAÁT

1.4.1 Ñònh Nghóa
Heä soá coâng suaát cosj - PF (Power Factor) ñoái vôùi moät
taûi ñöôïc ñònh nghóa baèng tæ soá giöõa coâng suaát tieâu thuï P
vaø coâng suaát bieåu kieán S maø nguoàn caáp cho taûi ñoù:
P
cos j = .
S
Trong tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa nguoàn aùp daïng sin vaø
taûi tuyeán tính chöùa caùc phaàn töû R, L, C khoâng ñoåi vaø söùc
ñieän ñoäng daïng sin, doøng ñieän qua taûi seõ coù daïng sin cuøng
taàn soá cuûa nguoàn aùp vôùi goùc leäch pha coù ñoä lôùn baèng
j. Ta coù heä thöùc tính heä soá coâng suaát nhö sau :
P
. .I cos j ; S = mU
P = mU . .I ; cos j = (1.20)
S
Trong ñoù: U, I – laø caùc trò hieäu duïng cuûa ñieän aùp vaø
doøng ñieän qua taûi;
m – laø toång soá pha.
Caùc boä bieán ñoåi coâng suaát laø nhöõng thieát bò coù tính
phi tuyeán. Giaû söû nguoàn ñieän aùp cung caáp coù daïng sin vaø
doøng ñieän qua noù coù daïng tuaàn hoaøn khoâng sin. Döïa vaøo
6
phaân tích Fourier aùp duïng cho doøng ñieän i, ta coù theå taùch
doøng ñieän thaønh caùc thaønh phaàn soùng haøi cô baûn I 1 cuøng
taàn soá vôùi nguoàn aùp vaø caùc soùng haøi baäc cao I 2 ,I3 , … deã
daøng thaáy raèng, soùng ñieän aùp nguoàn vaø soùng haøi cô baûn
cuûa doøng ñieän taïo neân coâng suaát tieâu thuï cuûa taûi:
P = P1 = m.U.I1.cosj1 (1.21)

j1 - Goùc leäch pha giöõa ñieän aùp vaø doøng

ñieän soùng haøi cô baûn.
Caùc soùng haøi coøn laïi ( baäc cao) taïo neân coâng suaát aûo.
Ta coù:
. .I ) = m 2 .U 2 . ( I12 + I 22 + I 32 + ...)
S 2 = ( mU
2
(1.22)
�
S 2 = m2 .U 2 .I12 . + m 2 .U 2 .�I (2j )
j =2
�
= m 2 .U 2 .I12 cos2 j1 + m2 .U 2 .I (21) sin 2 j1 + m2 .U 2 .�I (2j )
j =2

S = P +Q + D
2 2 2
1
2
(1.23)
Vôùi : P = m.U.I1.cosj1 - Coâng suaát tieâu thuï cuûa taûi
Q1 = m.U.I1.sinj1 - Coâng suaát phaûn khaùng (coâng suaát
aûo do soùng haøi cô baûn cuûa doøng ñieän taïo neân).
�
D = m .U .�I (2j ) - Coâng suaát bieán daïng (coâng suaát aûo do
2 2

j =2

caùc soùng haøi baäc cao cuûa doøng ñieän taïo neân).
Khaùi nieäm bieán daïng (deformative) xuaát hieän töø yù
nghóa taùc duïng gaây ra bieán daïng ñieän aùp nguoàn cuûa caùc
thaønh phaàn doøng ñieän naøy, vì khi ñi vaøo löôùi ñieän chuùng
taïo neân suït aùp toång khoâng sin treân trôû khaùng trong cuûa
nguoàn, töø ñoù soùng ñieän aùp thöïc teá caáp cho taûi bò meùo
daïng.
Töø ñoù, ta ruùt ra heä thöùc tính heä soá coâng suaát theo
caùc thaønh phaàn coâng suaát nhö sau:
P P
cos j = = (1.24)
S P 2 + Q12 + D 2
1.4.2 Bieän phaùp naâng cao heä soá coâng suaát
Muoán taêng heä soá coâng suaát, ta coù theå :
 Giaûm Q1 – coâng suaát aûo cuûa doøng haøi cô baûn,
töùc thöïc hieän buø coâng suaát phaûn khaùng. Caùc bieän phaùp
thöïc hieän nhö buø baèng tuï ñieän, buø baèng maùy ñieän ñoàng
boä kích töø dö hoaëc duøng thieát bò hieän ñaïi buø baùn daãn
(SVC – Static Var Compensator).
 Giaûm D – coâng suaát aûo cuûa soùng haøi baäc cao.
Tuyø theo phaïm vi hoaït ñoäng cuûa daûi taàn soá cuûa soùng haøi
baäc cao ñöôïc buø, ta phaân bieät caùc bieän phaùp sau ñaây:

7
- Loïc soùng haøi: aùp duïng cho caùc soùng haøi baäc cao lôùn
hôn soùng haøi cô baûn ñeán giaù trò khoaûng kHz. Coù theå söû
duïng caùc maïch loïc coäng höôûng LC. Ví duï nhö maïch loïc LC
coäng höôûng baäc 5,7,11… maéc song song vôùi nguoàn caàn loïc .
- Khöû nhieãu: aùp duïng cho caùc soùng baäc cao coù taàn soá
khoaûng kHz ñeán haøng MHz. Caùc soùng taàn soá cao naøy phaùt
sinh töø caùc maïch ñieàu khieån phaùt soùng vôùi taàn soá cao
hoaëc do quaù trình ñoùng ngaét caùc linh kieän coâng suaát, caùc
soùng hoaït ñoäng trong caùc maïch ñieän coù khaû naêng phaùt
soùng ñieän töø lan truyeàn vaøo moâi tröôøng vaø taïo neân taùc
duïng gaây nhieãu cho caùc thieát bò xung quanh, thaäm chí gaây
nhieãu cho chính baûn thaân maïch ñieàu khieån caùc thieát bò
coâng suaát. Caùc thieát bò bieán ñoåi coâng suaát thöôøng phaûi
trang bò heä thoáng khöû nhieãu nghieâm ngaët. Moät trong caùc
bieän phaùp söû duïng laø duøng tuï ñieän, duøng daây daãn boïc
kim loaïi hoaëc duøng löôùi choáng nhieãu cho thieát bò.
Ngoaøi ra, coù theå bieåu dieãn heä soá coâng suaát theo coâng
thöùc sau:
I ( 1)
cos j = .cos j1 (1.25)
I
1.5 ÑOÄ MEÙO DAÏNG TÍN HIEÄU
Ñöôïc ñaëc tröng baèng heä soá meùo daïng (Distortion Factor – DF)
Ñöôïc ñònh nghóa baèng tyû soá trò hieäu duïng thaønh phaàn haøi
I1
cô baûn vaø trò hieäu duïng ñaïi löôïng doøng ñieän : DF =
I
(1.26)
Quan heä giöõa heä suaát coâng suaát vaø heä soá meùo daïng vì
theá lieân heä theo heä thöùc:
cos j = DF .cos j1 (1.27)
Ñoä meùo daïng toång do soùng haøi (Total Harmonic
Distortion – THD)
Laø ñaïi löôïng duøng ñeå ñaùnh giaù taùc duïng cuûa caùc
soùng haøi baäc cao (2,3…) xuaát hieän trong nguoàn ñieän, cho
bôûi heä thöùc :
�

�I(j =1
2
j)
(1.28)
THDI =
I1
Trong tröôøng hôïp ñaïi löôïng I khoâng chöùa thaønh phaàn DC, ta
coù :
�

�I(j =2
2
j) I 2 - I (21) (1.29)
THDI = =
I ( 1) I ( 1)
Trong ñoù:
I ( j ) - Laø trò hieäu duïng soùng haøi baäc j, j 2

8
 I ( 1) - Laø trò hieäu duïng thaønh phaàn haøi cô baûn
doøng ñieän.
Quan heä giöõa DF vaø THD :

1
DF = (1.30)
1 + ( THD )
2

9
 B. CAÙC LOAÏI LINH KIEÄN ÑIEÄN TÖÛ COÂNG SUAÁT
LÔÙN

1.6 CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN CUÛA CHAÁT BAÙN DAÃN

Baùn daãn: Laø chaát maø trong nhieät ñoä bình thöôøng noù
coù ñoä daãn ñieän giöõa chaát daãn ñieän vaø chaát caùch ñieän.
Hieän nay, baùn daãn thöôøng duøng laø Silic, Silic tinh khieát coù
caáu truùc tinh theå raát beàn vöõng. ÔÛ nhieät ñoä thaáp, noù
khoâng coù caùc ñieän tích töï do. Vì theá, Silic tinh khieát hoaït
ñoäng nhö chaát caùch ñieän.
Hoãn hôïp Silic vôùi caùc nguyeân toá khaùc coù aûnh höôûng
raát lôùn ñeán ñoä daãn ñieän cuûa Silic. Moät soá hoãn hôïp cuûa
Silic chöùa thöøa ñieän tích töï do vaø caùc ñieän tích naøy trôû
thaønh haït daãn ñieän, hoãn hôïp naøy taïo thaønh chaát baùn
daãn loaïi N. Moät soá hoãn hôïp cuûa Silic thieáu ñieän töû: chuùng
coù loã hoång. Caùc loã hoång taïo thaønh phaàn daãn ñieän chuû
yeáu. Hoãn hôïp loaïi naøy taïo thaønh baùn daãn loaïi P.
Tieáp giaùp PN: Laø tieáp xuùc giöõa baùn daãn loaïi P vaø N,
taïo neân caùc linh kieän 2 lôùp nhö diode chænh löu, dioode oån
aùp…
Ñaëc tính V – A: Bieåu dieãn quan heä giöõa doøng ñieän ñi
qua hai cöïc cuûa linh kieän vaø ñieän aùp ñaët giöõa caùc cöïc ñoù.
Caùc giaù trò ñieän aùp vaø doøng ñieän naøy ñöôïc hieåu laø giaù
trò ñieän aùp vaø doøng ñieän moät chieàu khoâng ñoåi.

1.7 PHAÂN LOAÏI LINH KIEÄN BAÙN DAÃN THEO KHAÛ

NAÊNG ÑIEÀU KHIEÅN
Caùc linh kieän baùn daãn coâng suaát trong lónh vöïc ñieän
töû coâng suaát coù hai chöùc naêng cô baûn: Ñoùng vaø ngaét
doøng ñieän ñi qua noù. Traïng thaùi linh kieän daãn ñieän (ñoùng)
laø traïng thaùi linh kieän coù taùc duïng nhö moät ñieän trôû raát
beù (gaàn baèng 0). Ñoä lôùn doøng ñieän qua linh kieän phuï
thuoäc traïng thaùi maïch ñieän luùc linh kieän ñoùng vaø ñoä suït
aùp treân linh kieän nhoû khoâng ñaùng keå (toái ña khoaûng vaøi
volt).
Traïng thaùi linh kieän khoâng daãn ñieän (ngaét doøng ñieän)
laø traïng thaùi linh kieän coù taùc duïng trong maïch nhö moät
ñieän trôû raát lôùn. Doøng ñieän ñi qua linh kieän coù ñoä lôùn
khoâng ñaùng keå, ñoä lôùn ñieän aùp ñaët leân linh kieän phuï
thuoäc vaøo traïng thaùi hoaït ñoäng cuûa maïch ñieän beân ngoaøi.
Do ñoù, linh kieän baùn daãn hoaït ñoäng vôùi hai cheá ñoä
laøm vieäc ñoùng vaø ngaét doøng ñieän, ñöôïc xem laø lyù töôûng
neáu ôû traïng thaùi daãn ñieän noù coù ñoä suït aùp baèng 0 vaø
ôû traïng thaùi khoâng daãn ñieän, doøng ñi qua noù baèng 0.

10
 Caùc linh kieän baùn daãn coù theå chuyeån ñoåi traïng thaùi
laøm vieäc cuûa mình, ví duï töø traïng thaùi khoâng daãn ñieän
(ngaét) sang traïng thaùi daãn ñieän (ñoùng) vaø ngöôïc laïi thoâng
qua taùc duïng kích thích cuûa tín hieäu leân cöïc ñieàu khieån
(ngoõ vaøo) cuûa caùc linh kieän. Ta goïi linh kieän coù tính ñieàu
khieån. Tín hieäu ñieàu khieån coù theå toàn taïi döôùi daïng doøng
ñieän, ñieän aùp, aùnh saùng vôùi coâng suaát thöôøng nhoû hôn
raát nhieàu so vôùi coâng suaát cuûa nguoàn vaø taûi.
Trong tröôøg hôïp linh kieän khoâng chöùa cöïc ñieàu khieån
vaø quaù trình chuyeån traïng thaùi laøm vieäc cuûa linh kieän xaûy
ra döôùi taùc duïng cuûa nguoàn coâng suaát ôû ngoõ ra, ta goïi
linh kieän thuoäc loaïi khoâng ñieàu khieån. Ví duï: diode, DIAC laø
caùc linh kieän khoâng ñieàu khieån.
Neáu thoâng qua cöïc ñieàu khieån, tín hieäu chæ taùc ñoäng
ñeán chöùc naêng ñoùng doøng ñieän maø khoâng theå taùc ñoäng
laøm ngaét doøng ñieän qua noù, ta goïi linh kieän khoâng coù khaû
naêng kích ngaét. Ví duï nhö SCR, TRIAC.
Ngöôïc laïi, caùc linh kieän coù theå thay ñoåi traïng thaùi töø
daãn ñieän sang ngaét ñòeân vaø ngöôïc laïi thoâng qua taùc duïng
cuûa tín hieäu ñieàu khieån, ñöôïc goïi laø linh kieän coù khaû
naêng kích ngaét (Self Commutated Device – taïm dòch: Linh kieän
töï chuyeån maïch). Ñaïi dieän cho nhoùm linh kieän naøy laø
transistor (BJT, MOSFET, IGBT), GTO ( Gate – Turn – Off Thyristor),
IGCT, MCT, MTO.
Treân ñaây, ta chöa ñeà caäp ñeán taùc duïng cuûa ñieän aùp
vaø doøng ñieän cuûa maïch coâng suaát leân quaù trình chuyeån
ñoåi traïng thaùi laøm vieäc cuûa linh kieän. Tín hieäu ñieàu khieån
leân maïch cöïc ñieàu khieån chæ coù taùc duïng khi traïng thaùi
ñieän aùp ñaët vaøo hai cöïc chính ôû ngoõ ra cuûa linh kieän coù
chieàu phaân cöïc vaø ñoä lôùn phuø hôïp.
Vôùi nhöõng nhaän xeùt ôû treân, caùc linh kieän baùn daãn
coâng suaát, theo chöùc naêng ñoùng vaø ngaét doøng ñieän vaø
theo khaû naêng ñieàu khieån caùc chöùc naêng naøy, coù theå
chia laøm ba nhoùm chính:
- Nhoùm 1: Goàm caùc linh kieän khoâng ñieàu khieån nhö
diode, DIAC.
- Nhoùm 2: Goàm caùc linh kieän ñieàu khieån kích ñoùng
ñöôïc nhö SCR, TRIAC.
- Nhoùm 3: Goàm caùc linh kieän ñieàu khieån kích ngaét
ñöôïc nhö (BJT, MOSFET, IGBT, GTO…).
Ngoaøi ra, daïng maïch phöùc taïp hôn goàm thyristor vaø boä
chuyeån maïch coù khaû naêng ñoùng doøng ñieän cuõng nhö
ngaét doøng ñieän qua noù nhôø taùc duïng cuûa caùc tín hieäu
ñieàu khieån leân caùc cöïc ñieàu khieån. Veà khía caïnh ñieàu
11
khieån, maïch phöùc hôïp naøy cuøng vôùi caùc linh kieän nhoùm ba
taïo thaønh nhoùm coâng taéc töï chuyeån maïch.
Caùc linh kieän baùn daãn ñaõ ñöôïc giôùi thieäu trong noäi
dung moân hoïc ñieän töû cô baûn. Vì vaäy trong phaàn döôùi ñaây
ta chæ nhaéc laïi nhöõng tính chaát cô baûn nhaát cuûa caùc linh
kieän treân. Ngoaøi ra cuõng giôùi thieäu theâm caùc loaïi linh kieän
söû duïng nhieàu trong caùc thieát bò ñieän töû coâng suaát lôùn
maø trong caùc moân hoïc tröôùc chöa giôùi thieäu.

1.8 DIODE
1.8.1 Caáu truùc
Linh kieän diode ñöôïc caáu taïo bôûi tieáp giaùp P-N. Lôùp P
thieáu ñieän töû vaø chöùa phaàn töû mang ñieän daïng loã hoång.
Töông töï, lôùp N thöøa ñieän töû. Ñeå taïo quaù trình daãn ñieän ñi
qua tieáp giaùp P-N, caùc haït mang ñieän ñöôïc taïo thaønh vaø
tham gia daãn ñieän, moät ñieän aùp ñöôïc ñaët vaøo sao cho lôùp
P maéc vaøo cöïc döông vaø lôùp N maéc vaøo cöïc aâm (phaân cöïc
thuaän). Löïc ñieän tröôøng laøm cho loã hoång töø lôùp P di
chuyeån vöôït qua tieáp giaùp P-N ñeå vaøo lôùp N vaø ñieän töû di
chuyeån töø lôùp N vaøo lôùp P laøm cho diode daãn ñieän.
Tröôøng hôïp phaân cöïc ngöôïc laïi (phaân cöïc nghòch), caùc
loã hoång vaø ñieän töû bò keùo ra xa khoûi tieáp giaùp vaø taïo
thaønh söùc ñieän ñoäng beân trong tieáp giaùp. Söùc ñieän ñoäng
naøy taùc duïng khoâng cho doøng ñieän tích ñi qua diode laøm cho
diode bò ngaét.
Chieàu thuaän vaø chieàu nghòch : Neáu nhö diode ôû traïng
thaùi daãn ñieän thì noù chòu taùc duïng cuûa ñieän aùp thuaän U D
vaø cho doøng ñieän thuaän ID ñi qua
1.8.2 Ñaëc tính V-A
iD
1.Ñaëc tính cuûa diode lyù töôûng
uD
0

a)
2. Ñaëc tính cuûa diode thöïc teá i

Ñieän
Ñieän aùp ñaùnh aùp rôi
thuûng
u
0
Doøng
ñieän roø
b) Hình 1.2

12
Diode coù ñaëc tính V-A ñöôïc veõ ôû hình1.2 goàm 2 nhaùnh.
Nhaùnh thuaän: Töông öùng vôùi traïng thaùi daãn ñieän caùc
thoâng soá quan troïng cuûa noù laø ñieän aùp u TO(turn on ) vaø
ñieän trôû rF (differential forward resistance) ñöôïc xaùc ñònh taïi
du F
moät thôøi ñieåm tónh naøo ñoù cuûa ñaëc tính: rF =
di F

Nhaùnh nghòch: Töông öùng vôùi traïng thaùi nghòch, diode

khoâng daãn ñieän. Caùc thoâng soá quan troïng cuûa noù laø ñieän
trôû rR (differential reverse resistance) xaùc ñònh taïi moät thôøi
du R
ñieåm naøo ñoù cuûa ñaëc tính V-A: rR = . Ñieän aùp ñaùnh
di R
thuûng ôû chieàu nghòch uBr (breaking).
Diode thöôøng ñöôïc söû duïng nhieàu trong caùc maïch chænh
löu döïa vaøo tính daãn ñieän moät chieàu cuûa noù.

13
1.9 TRANSISTOR BJT COÂNG SUAÁT

1.9.1 Caáu truùc

Transistor coù 2 tieáp giaùp P- N, döïa theo caáu taïo lôùp naøy
ta phaân bieät hai loaïi transistor P-N-P vaø transistor N-P-N. Caùc
tieáp giaùp P- N giöõa töøng ñieän cöïc goïi laø tieáp giaùp emitter J 1
vaø tieáp giaùp collector J2. Moãi tieáp giaùp coù theå ñöôïc phaân
cöïc theo chieàu thuaän hay chieàu nghòch döôùi taùc duïng cuûa
ñieän theá ngoaøi.
Söï dòch chuyeån cuûa doøng collector i C khi qua tieáp giaùp
bò phaân cöïc nghòch chòu aûnh höôûng raát lôùn cuûa doøng kích
iB daãn qua tieáp giaùp phaân cöïc thuaän. Hieän töôïng naøy taïo
thaønh tính chaát cô baûn ñöôïc söû duïng nhieàu cuûa transistor
vaø ñöôïc goïi laø hieän töôïng ñieàu cheá ñoä giaûm ñieän trôû
cuûa tieáp giaùp bò phaân cöïc nghòch.
Trong lónh vöïc ñieän töû coâng suaát, transistor BJT ñöôïc söû
duïng nhö coâng taéc (switch) ñoùng ngaét caùc maïch ñieän vaø
phaàn lôùn ñöôïc maéc theo daïng maïch coù chung emitter (CE).
Treân ñieän cöïc B, E laø ñieän aùp ñieàu khieån u BE. Caùc
ñieän cöïc CE ñöôïc söû duïng laøm coâng taéc ñoùng môû maïch
coâng suaát. Ñieän theá ñieàu khieån phaûi taùc duïng taïo ra
doøng iB ñuû lôùn ñeå ñieän aùp giöõa cöïc CE ñaït giaù trò baèng 0
(uCE tieán ñeán 0)
Ñaëc tính V- A trong maïch coù chung emitter.

IC a b
iBS
B
Ñoùng iB3

UCE = UCC - ICRC

iB2

C iB1
iB0
iB0 = 0 uCE
iC
0 uCE(SAT) iC
On Ngaét

Hình 1.3 C
RB B RC
Off
iB E UCC
uB iE
uCE
0 b)
a)
Hình 1.4
14
15
1.9.2 Ñaëc tính ngoõ ra (Output Characteristic hình 1.3)
Bieåu dieãn quan heä cuûa caùc ñaïi löôïng ngoõ ra I C = f(UCE).
Thoâng soá bieán thieân laø doøng kích i B. Caùc ñaëc tính ngoõ ra
ñöôïc veõ cho caùc giaù trò khaùc nhau cuûa i B trong vuøng l cuûa
heä toaï ñoä. Trong vuøng toïa ñoä naøy coøn veõ ñöôøng thaúng
bieåu dieãn ñaët tính taûi UCE = UCC - RIC. Giao ñieåm cuûa ñöôøng
thaúng naøy vaø ñaët tính ngoõ ra (öùng vôùi giaù trò thieát laäp i B)
seõ xaùc ñònh ñieåm laøm vieäc goàm doøng IC vaø ñieän theá uCE.
Trong vuøng chöùa caùc ñaëc tính ngoõ ra, ta phaân bieät
vuøng ngòch (ngaét), vuøng baõo hoaø vaø vuøng tích cöïc
(khueách ñaïi tuyeán tính). Treân hình 1.4.a giôùi thieäu ñaëc tính ra
lyù töôûng cuûa BJT.
1. Vuøng nghòch:
Ñaëc tính ra vôùi thoâng soá iB = 0 naèm trong vuøng naøy.
transistor ôû cheá ñoä ngaét. Doøng collector i C0 coù giaù trò nhoû
khoâng ñaùng keå ñi qua transistor vaø taûi. Khi u BE < 0, khoâng coù
doøng ñieän kích, transistor ôû traïng thaùi ngaét vaø ñoä lôùn
doøng iC0 giaûm nhoû hôn nöõa.
2. Vuøng baõo hoaø:
Naèm giöõa hai ñöôøng thaúng giôùi haïn a vaø giôùi haïn
baõo hoaø b. Ñöôøng thaúng giôùi haïn a xaùc ñònh ñieän theá uCE
nhoû nhaát coù theå ñaït ñöôïc öùng vôùi gía trò i C cho tröôùc. Giôùi
haïn baõo hoaø laø ñöôøng thaúng xaùc ñònh ranh giôùi cuûa caùc
traïng thaùi uCB = 0 vaø uCB > 0. Neáu nhö ñieåm laøm vieäc naèm
trong vuøng baõo hoøa (xem ñieåm ñoùng), transistor seõ ñoùng,
doøng iC daãn vaø ñieän theá uCE ñaït giaù trò uCESAT nhoû khoâng
ñaùng keå (khoaûng 0,1- 0,2V) vaø nhö vaäy, khi thöïc hieän taêng
doøng ñieän kích IB>IBSAT, doøng ñieän qua collector haàu nhö
khoâng thay ñoåi. Ñieän theá u CESAT goïi laø ñieän theá baõo hoaø
vaø ta noùi raèng transistor ôû traïng thaùi daãn baõo hoaø.
3. Vuøng tích cöïc:
Laø vuøng maø transistor hoaït ñoäng ôû cheá ñoä khueách
ñaïi tín hieäu töông öùng vôùi giaù trò laøm vieäc u CE > uCESAT vaø
doøng IC < ICSAT. Moái quan heä giöõa 2 ñaïi löôïng u CE vaø IC phuï
thuoäc vaøo taûi vaø doøng iB. Khi transistor laøm vieäc nhö 1 coâng
taéc ñoùng môû (switching), ñieåm laøm vieäc cuûa noù khoâng
naèm trong vuøng naøy .
1.9.3 Heä soá khueách ñaïi trong maïch coù chung emitter
Heä soá khueách ñaïi tónh cuûa doøng ñieän: Ñöôïc ñònh
nghóa taïi moät ñieåm laøm vieäc ( I C , I B ) u CE = const (khi u CE
baèng haèngsoá ) bôûi tham soá hFE:
IC
h FE = (1.31)
IB
16
 Heä soá naøy coøn ñöôïc kyù hieäu laø β (hFE). Heä soá hFE xaùc
ñònh ñoä doác cuûa ñöôøng thaúng ñi qua goác toïa ñoä vaø ñieåm
laøm vieäc treân ñaëc tính chuyeån ñoåi I C ( I B ).
Heä soá khueách ñaïi tónh tôùi haïn: Laø giaù trò hFE khi
ñieåm laøm vieäc treân ranh giôùi baõo hoaø (saturation) vaø ñöôïc
kyù hieäu hFESAT.
Khi tính toaùn doøng ñieän kích ñoùng transistor, ta duøng heä
soá hFESAT xaùc ñònh ñieåm laøm vieäc naèm trong vuøng baõo hoaø.
Giaû söû cho vuøng baõo hoaø, ñoùng (hình 1.3) laø ñieåm laøm
vieäc cuûa doøng ñieän qua collector I CS vaø heä soá hFESAT ñöôïc
thieát laäp töông öùng vôùi ñieåm b. Doøng ñieän kích ñoùng
transistor ñöôïc xaùc ñònh theo heä thöùc:
I CS
I BS =
hFESAT
(1.32)
Doøng ICS xaùc ñònh töø phöông trình ñieän aùp taûi:
U CC - U CESAT
iCS = (1.33
RC
Maïch kích phaûi taïo doøng IB ñuû lôùn sao cho :
I CS
I B > I BS = (1.34)
hFESAT

Trong thöïc teá, ñoä lôùn doøng kích ñöôïc thieát laäp vôùi heä soá
an toaøn kS.
k s I CS
IB = (1.35)
hFESAT

Heä soá kS = 2  5 ñöôïc choïn ñeå laøm vieäc kích ñoùng an

toaøn khi xeùt ñeán aûnh höôûng khaùc nhau laøm thay ñoåi thoâng
soá cuûa transistor vaø caùc transistor cuøng loaïi cuøng coù söï sai
bieät veà tham soá do ñieàu kieän cheá taïo thöïc teá. Vieäc ñöa
heä soá naøy ñaûm baûo caùc transistor cuøng loaïi ñeàu ñaït traïng
thaùi baõo hoaø .
Toån hao phaùt sinh khi transistor daãn ñieän :
PT = UBEIBE + UCEIC
(1.36)
Vieäc taêng heä soá kS quaù lôùn seõ laøm giaûm ñieän aùp UCE
khoâng nhieàu nhöng noù coù theå laøm taêng ñieän aùp U BE vaø
coâng suaát toån hao ôû maïch naøy .
Caùc transistor coâng suaát lôùn coù heä soá hFE chæ khoaûng
10 ñeán 20. Do ñoù, ñeå giaûm bôùt doøng kích I B, töùc taêng hFE
coù theå gheùp noái tieáp caùc transistor coù coâng suaát theo
caáu hình darlington. Ñieåm baát lôïi cuûa caáu hình darlington laø
17
ñoä suït aùp UCE ôû cheá ñoä ñoùng transistor bò taêng leân vaø
taàn soá ñoùng ngaét bò giaûm.
Caùc transistor darlington coù thôøi gian treã khi ñoùng vaø
ngaét töø vaøi traêm ns ñeán vaøi s. Heä soá hFESAT ñaït ñeán giaù
trò vaøi traêm .
1.9.4 Khaû naêng chòu taûi
Ñònh möùc ñieän aùp: Phuï thuoäc vaøo ñieän aùp ñaùnh
thuûng caùc lôùp baùn daãn vaø xaùc ñònh bôûi giaù trò u CEOM – giaù
trò ñieän theá cöïc ñaïi ñaët leân lôùp collector – emitter khi i B = 0
vaø giaù trò cöïc ñaïi uEBOM – ñieän theá lôùp emitter – base khi
iC = 0. Caùc giaù trò naøy laø nhöõng trò töùc thôøi. Ta caàn phaân
bieät chuùng trong tröôøng hôïp taûi daïng moät chieàu khoâng ñoåi
theo thôøi gian vaø caùc taûi xung, maëc duø thoâng thöôøng trong
caû hai tröôøng hôïp caùc ñieän aùp ñöôïc thieát laäp gioáng nhau.
Ñònh möùc doøng ñieän: Giaù trò cöïc ñaïi cuûa doøng
collector iCm, doøng emitter iEmvaø doøng kích iBm. Ñoù laø caùc giaù
trò cöïc ñaïi töùc thôøi cuûa transistor khi ñoùng trong traïng thaùi
baõo hoaø. Khi thieát laäp chuùng, ta xeùt ñeán aûnh höôûng cuûa
caùc moái tieáp xuùc, daây daãn tôùi ñieän cöïc vaø caùc giaù trò
hFEsat, uCEsat.
Coâng suaát toån hao: Coâng suaát toån hao taïo neân trong
hoaït ñoäng cuûa transistor khoâng ñöôïc pheùp laøm noùng baùn
daãn vöôït quaù giaù trò nhieät ñoä cho pheùp T jM (TjM = 1500 C). Vì
theá, caàn laøm maùt transistor vaø toaøn boä coâng suaát toån hao
phaûi nhoû hôn PtotM. Coâng suaát toån hao chuû yeáu do coâng
suaát toån hao treân Collector, PC = UCE.ICE taïo ra (caùc thaønh
phaàn khaùc cuûa Ptot thöôøng boû qua).
Giaù trò PtotM phuï thuoäc vaøo phöông phaùp laøm maùt vaø
ñöôïc cho döôùi daïng haøm soá Ptot = f(Tamb) (Tamp laø nhieät ñoä
moâi tröôøng), thoâng soá laø U CE. Coâng suaát toån hao hình
thaønh khi transistor daãn baõo hoaø, ngay caû khi I C = ICm, raát
nhoû so vôùi giaù trò PtotM. Coâng suaát toån hao khi transistor ngaét
thöôøng khoâng ñaùng keå.
Trong cheá ñoä xung, khi taàn soá ñoùng ngaét cao vaø vöôït
quaù giaù trò chaúng haïn 2000 Hz thì coâng suaát toån hao trung
bình do ñoùng ngaét coù theå ñaït giaù trò ñaùng keå vaø laøm cho
coâng suaát toån hao toång coù theå vöôït hôn PtotM.
1.9.5 Maïch kích transistor BJT
Ñeå taêng taàn soá ñoùng ngaét cuûa transistor coâng suaát,
caàn giaûm thôøi gian ton, toff. Ñeå giaûm ton ta coù theå ñöa xung
doøng kích IB vôùi ñænh khaù lôùn ñaàu giai ñoaïn kích. Sau khi
transistor daãn, coù theå giaûm doøng kích I B ñeán giaù trò doøng
baõo hoaø. Tuï C trong maïch ôû hình 1.5 coù taùc duïng gia toác
doøng kích IB.
1. Ñieàu khieån kích ñoùng

18
 Gai doøng ñieän kích coù theå ñaït ñöôïc baèng maïch (hình
1.5). Khi xung ñieän aùp UB ñöa vaøo, doøng ñieän qua cöïc B bò
giôùi haïn bôûi ñieän trôû R1.

C
u uB iC
R1
U1 RC
t R2
0 U1 UCC
U2

t1 t2
Hình 1.5
U 1 - U BE
I BO = (1.37)
R1

U 1 - U BE
Sau thôøi gian quaù ñoä, doøng IB coù giaù trò : I B1 =
R1 + R2
(1.38)
R2
Tuï C ñöôïc naïp ñeán ñoä lôùn : U C � U B
R1 + R2
(1.39)
R1 R2 C
Haèng soá thôøi gian naïp tuï : t 1 =
R1 + R2
Neáu nhö ta cho ñieän aùp UB veà 0, tieáp giaùp BE bò phaân
cöïc ngöôïc vaø tuï C phoùng qua R 2. Haèng soá thôøi gian xaû tuï
laø t 2 = R2C. Ñeå ñuû thôøi gian naïp vaø xaû tuï, ñoä roäng xung
phaûi thoûa maõn:
t1  5. t 1 ; t 2  5.t 2
(1.40)
Do ñoù, taàn soá ñoùng ngaét lôùn nhaát :
1 1 0 .2
fs = = =
T t1 + t 2 t 1 + t 2

2. Ñieàu khieån kích ngaét

Neáu ñieän aùp UB giaûm xuoáng giaù trò aâm U2 < 0, ñieän
aùp ngöôïc ñaët treân BE baèng toång ñieän aùp U B vaø UC. Gai
doøng IB xuaát hieän, sau khi tuï C xaû heát, ñieän aùp treân BE
xaùc laäp baèng U2 vaø BJT ngaét.
1.9.6 Maïch Baûo veä BJT
Daïng maïch baûo veä BJT tieâu bieåu ñöôïc veõ treân hình 1.6.

19
 Taùc duïng cuûa maïch nhaèm baûo veä transistor tröôùc caùc
du
hieän töôïng taêng quaù nhanh cuûa ñieän aùp vaø doøng
dt
di
ñieän qua transistor. Maïch RC coù taùc duïng haïn cheá ñoä
dt
du
doác giöõa hai cöïc CE. Cuoän khaùng L S thöïc hieän giaûm söï
dt LS
di +U
taêng nhanh doøng qua BJT.
dt
RL
D1
L

RB C

R D2
uB

Hình 1.6

1.10 MOSFET (Metal Oxide - Semiconductor Field Effect

Transistor)
1.10.1 Tính chaát cô baûn
Loaïi transistor coù khaû naêng ñoùng ngaét nhanh vaø toån
hao do ñoùng ngaét thaáp goïi laø MOSFET vôùi cöïc ñieàu khieån
baèng ñieän tröôøng (ñieän aùp). MOSFET ñöôïc söû duïng nhieàu
trong caùc öùng duïng coâng suaát nhoû (vaøi kW) vaø khoâng thích
hôïp söû duïng cho caùc öùng duïng coù coâng suaát lôùn. Tuy
nhieân, linh kieän MOSFET khi keát hôïp vôùi coâng ngheä linh kieän
GTO laïi phaùt huy hieäu quaû cao vaø chuùng keát hôïp vôùi nhau
taïo neân linh kieän MTO coù öùng duïng cho caùc taûi coâng suaát
lôùn .
Linh kieän MOSFET coù theå coù caáu truùc PNPø vaø NPN.
Ñieåm ñaëc bieät cô baûn cuûa MOSFET laø khaû naêng ñieàu
khieån kích ñoùng ngaét linh kieän baèng xung ñieän aùp ôû maïch
cöïc G. Khi ñieän aùp döông aùp ñaët leân giöõa cöïc G vaø Source
(Emitter ), taùc duïng cuûa ñieän tröôøng (FET)seõ keùo caùc
electron töø lôùp N+ vaø lôùp P taïo ñieàu kieän hình thaønh moät
keânh noái gaàn cöïc G nhaát, cho pheùp doøng ñieän daãn töø cöïc
Drain (Collector), tôùi cöïc Source (Emitter).
MOSFET ñoøi hoûi coâng suaát tieâu thuï ôû maïch cöïc G
thaáp, toác ñoä kích ñoùng nhanh vaø toån hao do ñoùng ngaét
thaáp. Tuy nhieân, MOSFET coù ñieän trôû khi daãn ñieän lôùn. Do
ñoù, coâng suaát toån hao khi daãn ñieän lôùn laøm noù khoâng
theå phaùt trieån thaønh linh kieän coâng suaát lôùn.

20
1.10.2 Ñaëc tính V-A
Ñaëc tính V – A cuûa linh kieän loaïi N –MOSFET ñöôïc veõ
treân hình 1.7, coù daïng töông töï vôùi ñaët tính V- A cuûa BJT.
Ñieåm khaùc bieät laø tham soá ñieàu khieån laø ñieän aùp kích U GS
thay cho doøng ñieän kích IB.
ID
ID
UGS = 7 V

6V On
On
5V
Off
Off 4V UDS UDS
0 0

MOSFET coù theå söûHìnhduïng

1.7 ñeán möùc ñieän aùp 1000V,
doøng ñieän vaøi chuïc ampe vaø vôùi möùc ñieän aùp vaøi traêm
volt vôùi doøng ñieän cho pheùp ñeán khoaûng 100A. Ñieän aùp
ñieàu khieån toái ña  20V ( 2V, 5V, 10V… tuyø theo loaïi ), maëc
duø thoâng thöôøng coù theå duøng ñieän aùp ñeán 5V ñeå ñieàu
khieån ñöôïc noù .
Caùc linh kieän MOSFET coù theå ñaáu song song ñeå taêng
coâng suaát.
1.10.3 Maïch kích MOSFET
Ñeå giaûm thôøi gian kích ñoùng ton cuûa MOSFET ta coù theå
söû duïng daïng maïch nhö hình 1.8.a

UG
C1
iC Q1 RC
R
RS
RC UCC
R1
RG UCC U1 Q2
UG

a) Hình 1.8 b)

Sô ñoà maïch kích ñöôïc caûi thieän söû duïng caáu truùc ôû
hình 1.8.b, goàm 2 transistor NPN vaø PNP. Khi ñieän aùp kích U 1 ôû
möùc cao, Q1 daãn vaø Q2 khoaù laøm cho MOSFET daãn. Khi tín
hieäu U1 thaáp, Q1 ngaét, Q2 daãn laøm cho caùc ñieän tích treân
maïch cöïc G ñöôïc phoùng thích vaø MOSFET trôû neân ngaét ñieän.
Töông töï nhö BJT maïch kích ñoùng G cuûa MOSFET coù theå
ñöôïc caùch ly vôùi maïch tín hieäu ñieàu khieån thoâng qua bieán

21
aùp xung, Optron hoaëc caùp quang (hình 1.9. a, b), xung ñieän aùp
kích hình 1.9.c.

R
Ri RC
n

OPTO UCC

a)
UG
iC

BAX
t
UCC 0
UG

b) c)
1.10.4 Maïch Baûo Veä MOSFET Hình 1.9
Caáu taïo khaùc bieät cuûa MOSFET so vôùi BJT laøm cho linh
kieän hoaït ñoäng toát maø khoâng caàn baûo veä nhieàu nhö BJT.
Tuy nhieân, ta coù theå söû duïng maïch RC nhoû maéc song song
vôùi ngoõ ra cuûa linh kieän ñeå haïn cheá taùc duïng caùc gai
ñieän aùp vaø caùc xung nhieãu dao ñoäng xuaát hieän khi linh
kieän ñoùng.

1.11 IGBT (Insulated Gate Bipolar transistor)

IGBT coù kyù hieäu, maïch ñieän töông ñöông veõ treân hình 1.10
IGBT laø transistor coâng suaát hieän ñaïi, cheá taïo treân
coâng ngheä VLSI, cho neân kích thöôùc goïn nheï noù coù khaû
naêng chòu ñöôïc ñieän aùp vaø doøng ñieän lôùn cuõng nhö taïo
neân ñoä suït aùp vöøa phaûi khi daãn ñieän .
IGBT coù phaàn töû MOS vôí cöïc caùch ñieän ñöôïc tích hôïp
trong caáu truùc cuûa noù. Gioáng nhö thyristor vaø GTO, noù coù
caáu taïo goàm hai transistor. Vieäc ñieàu khieån ñoùng vaø ngaét
IGBT ñöôïc thöïc hieän nhôø phaàn töû MOSFET ñaáu noái giöõa hai
cöïc transistor NPN .

22
 Vieäc kích daãn IGBT ñöôïc thöïc hieän baèng xung ñieän aùp
ñöa vaøo cöïc kích G. Ñaëc tính V-A cuûa IGBT coù daïng töông tö
nhö ñaët tính V- A cuûa MOSFET.
Khi taùc duïng leân cöïc G ñieän theá döông so vôùi Emitter
ñeå kích ñoùng IGBT, caùc haït mang ñieän loaïi N ñöôïc keùo vaøo
keânh P gaàn cöïc G laøm giaàu ñieän tích maïch coång P cuûa
transistor NPN vaø laøm cho transistor naøy daãn ñieän vaø laøm
cho IGBT daãn ñieän. Vieäc ngaét IGBT coù theå thöïc hieän baèng
caùch ngaét ñieän theá caáp cho cöïc G ñeå ngaét keânh daãn P.
Maïch kích cuûa IGBT vì theá raát ñôn giaûn .
C

N - MOSFET
G
G

E E

Hình 1.10
Öu ñieåm cuûa IGBT laø khaû naêng ñoùng ngaét nhanh laøm
cho noù ñöôïc söû duïng trong phoå bieán trong caùc boä bieán ñoåi
ñieàu cheá ñoä xung taàn soá raát cao. Maët khaùc, vôùi caáu taïo
cuûa moät transistor IGBT coù ñoä suït aùp khi daãn ñieän lôùn hôn
so vôùi caùc linh kieän thuoäc daïng thyristor nhö GTO. Tuy nhieân,
IGBT hieän chieám vò trí raát quan troïng trong coâng nghieäp vôùi
hoaït ñoäng trong phaïm vi coâng suaát ñeán 10MW hoaëc cao hôn
nöõa .
Coâng ngheä cheá taïo IGBT phaùt trieån taêng nhanh coâng
suaát cuûa IGBT ñaõ giuùp noù thay theá daàn GTO trong moät soá
öùng duïng trong coâng suaát lôùn. Ñieàu naøy coøn daãn ñeán
caùc caûi tieán hôn nöõa coâng ngheä cuûa GTO vaø taïo neân caùc
daïng caûi tieán cuûa noù nhö MTO, ETO vaø IGCT .
Gioáng nhö MOSFET, linh kieän IGBT coù ñieän trôû maïch
coång lôùn laøm haïn cheá coâng suaát toån hao khi ñoùng vaø
ngaét. Gioáng nhö BJT linh kieän IGBT coù ñoä suït aùp khi daãn
ñieän thaáp töø (2 tôùi 3 V; 1000V ñònh möùc) nhöng cao hôn so
vôùi GTO . Khaû naêng chòu aùp khoaù chöa cao nhöng thaáp hôn
so vôùi thyristor. IGBT coù theå laøm vieäc vôùi doøng ñieän lôùn.
Töông töï GTO, transistor IGBT coù khaû naêng chòu aùp ngöôïc cao.
So vôùi thyristor, thôøi gian ñaùp öùng ñoùng vaø ngaét cuûa
IGBT raát nhanh, khoaûng moät vaøi s vaø khaû naêng chòu taûi
ñeán 4,5kV - 2000A. Hieän nay, coâng ngheä cheá taïo cuûa IGBT

23
ñang ñöôïc ñaëc bieät phaùt trieån ñeå ñaït ñeán möùc ñieän aùp
vaøi ngaøn Volt (6kV) vaø doøng ñieän vaøi ngaøn Ampe
IGBT coù khaû naêng hoaït ñoäng toát khoâng caàn ñeán
maïch baûo veä. Trong tröôøng hôïp ñaëc bieät coù theå söû duïng
maïch baûo veä cuûa MOSFET aùp duïng cho IGBT .
Hieän nay treân thò tröôøng coù module IGBT thoâng minh
(intelligent power module): Ñöôïc cheá taïo bôûi coâng ngheä tích
hôïp cao. Treân module chöùa ñöïng phaàn töû IGBT, maïch kích laùi,
maïch baûo veä, caûm bieán doøng ñieän. Caùc module naøy ñaït
ñoä tin caäy raát cao .
Maïch kích IGBT ñöôïc thieát keá töông töï nhö maïch kích
MOSFET. Do giaù thaønh IGBT cao, vaø ñaëc bieät cho coâng suaát
lôùn maïch kích laùi IGBT ñöôïc cheá taïo döôùi daïng IC coâng
nghieäp. Caùc IC naøy coù khaû naêng töï baûo veä choáng quaù
taûi, ngaét maïch, ñöôïc cheá taïo tích hôïp daïng module rieâng (1,
2, 4, 6 driver) hoaëc tích hôïp treân caû module baùn daãn (hình
thaønh daïng complex bao goàm maïch laùi, IGBT vaø maïch baûo
veä).

1.12 THYRISTOR (SCR –Silicon Controlled Rectifier)

1.12.1 Tính chaát cô baûn
SCR ñöôïc caáu taïo bôûi 4 lôùp baùn daãn PN gheùp lieân tieáp
nhau taïo thaønh 3 diode hoaëc 2 BJT gheùp phöùc hôïp. Trong thöïc
teá ngöôøi ta thöôøng söû duïng loaïi PNPN (SCR loaïi P).
Ñaëc tính V-A ngoõ ra: quan heä giöõa ñieän aùp vaø doøng
ñieän ñi qua hai cöïc anode, catode. Ñaëc tính ngoõ vaøo quan heä
giöõa ñieän aùp vaø doøng cöïc G (cöïc ñieàu khieån).
Thoâng thöôøng ta ñoùng SCR baèng xung doøng qua maïch G,
K. Ñieän trôû thuaän rT vaø ñieän aùp thuaän uTO ñöôïc ñònh nghóa
töông töï nhö tröôøng hôïp cuûa diode. Khaùc vôùi diode, caùc
nhaùnh thuaän cuûa SCR khoâng baét daàu töø goùc 0 cuûa heä
truïc maø töø giaù trò IH (holding current) doøng duy trì ôû traïng
thaùi daãn. Neáu giaù trò doøng taûi giaûm nhoû hôn I H thì SCR trôû
veà traïng thaùi khoaù.

A
A
Q2

C
G G
Q1 Kyù hieäu
iC TRIAC
Kyù hieäu Maïch töông ñöông
SCR K K

Hình 1.11 24
 Ñeå ñoùng SCR thì khoaûng ñaàu xung doøng kích phaûi coù
giaù trò ñuû lôùn. Khi SCR ôû traïng thaùi phaân cöïc nghòch vieäc
kích vaøo cöïc G seõ laøm taêng doøng nghòch moät caùch voâ ích
vì noù khoâng daãn. Caùc xung ñieàu khieån thöôøng ñöôïc truyeàn
ñeán SCR nhôø caùc bieán aùp xung. Nhieäm vuï cuûa noù laø
caùch ly maïch coâng suaát khoûi nguoàn taïo xung kích.
1.12.2 Maïch kích SCR
Trong caùc boä bieán ñoåi coâng suaát duøng SCR, SCR vaø
maïch taïo xung kích vaøo cöïc ñieàu khieån cuûa noù caàn caùch
ñieän. Töông töï nhö caùc maïch kích cho transistor, ta coù theå söû
duïng bieán aùp xung, hoaëc OPTO (xem hình 1.12).
Maïch kích duøng bieán aùp xung, ñöôïc veõ treân hình 1.12.a.
Sau khi taùc duïng xung aùp leân maïch B cuûa transistor Q 1,
transistor Q1 daãn baõo hoøa laøm ñieän aùp U CC xuaát hieän treân
cuoän sô caáp cuûa bieán aùp xung vaø töø ñoù xung ñieän aùp
caûm öùng xuaát hieän ôû phía thöù caáp bieán aùp. Xung taùc
duïng leân cöïc G cuûa SCR. Khi ngaét xung kích, transistor Q 1 bò
ngaét, doøng qua cuoän sô caáp bieán aùp xung duy trì qua maïch
cuoän sô caáp vaø diode Dm.

MBA xung
UCC SCR
MBA xung
UCC SCR

Dm
Maïch taïo Dm
xung
dao ñoäng
Maïch khueách
Maïch khueách
Q1 ñaïi
Q1 ñaïi
xung kích
xung kích
a) b)
Hình
Vieäc ñöa xung kích1.12
daøi vaøo cöïc G laøm taêng theâm toån
hao maïch ñieàu khieån, do ñoù coù theå thay theá noù baèng
chuoãi xung (xung chuøm). Muoán vaäy, xung ñieàu khieån keát
hôïp vôùi tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån xung vuoâng qua
maïch coång logic AND tröôùc khi ñöa vaøo cöïc B cuûa transistor
Q1 (hình 1.12.b).
Maïch baûo veä SCR: Thoâng thöôøng, maïch RC maéc song
song vôùi SCR (hình 1.12) coù theå söû duïng ñeå baûo veä choáng
quaù ñieän aùp. Ngoaøi ra coøn haïn cheá khaû naêng töï kích cuûa
SCR khi taêng nhanh du / dt.

25
 Sôû dó coù hieän töôïng töï kích laø vì trong caáu truùc cuûa
SCR coù moät tuï kyù sinh noái lieàn giöõa hai cöïc B cuûa Q 1 vaø Q2.
Khi taêng du / dt thì doøng naïp cho tuï kyù sinh
(iC = C.du/dt) raát lôùn coù theå ñuû ñeå kích Q1 vaø Q2 daãn baõo
hoøa.
Maïch coù theå keát hôïp vôùi cuoän khaùng baûo veä maéc
noái tieáp vôùi SCR choáng söï taêng nhanh doøng ñieän qua linh
kieän (di/dt). Caùc giaù trò RC coù theå xaùc ñònh töø ñieàu kieän
giôùi haïn ñieän aùp treân linh kieän hoaëc ñeå cho ñôn giaûn coù
theå söû duïng baûng tra cöùu cung caáp bôûi nhaø saûn xuaát.

1.13 TRIAC (Triode AC Semiconductor Switch)

TRIAC laø linh kieän coù theå daãn doøng ñieän theo caû hai
chieàu (hình 1.11). Vì vaäy, ñònh nghóa doøng thuaän vaø doøng
ngöôïc khoâng coù yù nghóa töông töï cho caùc khaùi nieäm ñieän
aùp ngöôïc. Vieäc kích daãn TRIAC thöïc hieän nhôø xung doøng
ñieän ñöa vaøo cöïc ñieàu khieån G.
Gioáng nhö SCR, khoâng theå ñieàu khieån ngaét doøng qua
TRIAC. TRIAC seõ ngaét theo quy luaät ñaõ ñöôïc giaûi thích ñoái
vôùi SCR .
Ñaëc tính V-A cuûa TRIAC töông töï cuûa SCR. Do khaû naêng
daãn ñieän caû hai chieàu, ñaëc tính TRIAC coù daïng ñoái xöùng
qua taâm toïa ñoä. Caàn coù theâm veà tröôøng hôïp ñaët tính cöïc
ñieàu khieån. Vieäc kích ñoùng TRIAC coù theå chia ra laøm nhieàu
tröôøng hôïp.
Maêc duø coù theå taïo doøng kích coù daáu tuøy yù, nhöng
thöïc teá vieäc kích thuaän lôïi hôn khi doøng kích döông cho
tröôøng hôïp doøng qua TRIAC laø döông vaø doøng kích aâm khi
doøng qua TRIAC aâm .

1.14 GTO
GTO ñöôïc vieát taét bôûi: Gate Turn Off Thyristor (SCR coù
theå taét ñieän bôûi cöïc coång).
1.14.1 Caáu taïo
GTO coù caáu taïo töông ñöông nhö SCR cuõng coù 4 lôùp
baùn daãn PNPN xeáp xen keõ vaø noái ra 3 cöïc laø anode,
catode vaø gate. Ñieàu khaùc nhau giöõa GTO vaø SCR laø GTO
ñöôïc cheá taïo vôùi 2 transistor trong maïch töông ñöông coù
heä soá khueách ñaïi  khaù nhoû. Ñieåm khaùc bieät nöõa laø
coù theå kích ngaét cho GTO.

26
 Gate Catode Catode (K)
A
IGQ IK IK

N
J Gate (G) IB Q1 G
P 3 Q1
J2
Q2 N IGQ
J
P 1 a1 I K K
IA Q2
c) Kyù hieäu
Anode
IA
a) Caáu truùc cô Anode (A)
b)
baûn
IA Maïch töông
Hình 1.13
ñöông
IA
Ñoùn
g
Ñoùn
g
Nga
ét Ngaét

0 uAK 0 uAK

Ñaëc tính V-A thöïc Ñaëc tính V-A lyù

teá
Hình 1.14
a) töôûngb)
1.14.2 Nguyeân lyù hoaït ñoäng
GTO ñöôïc kích ñoùng baèng xung ñieàu khieån töông töï
nhö SCR thoâng thöôøng. Ñieåm khaùc bieät so vôùi SCR laø
xung ñieàu khieån phaûi duy trì trong suoát thôøi gian GTO daãn
ñieän. Ñeå kích ngaét GTO, ngöôøi ta ñöa xung ñieän aâm lôùn
vaøo GK laøm Q 1 ngaét vaø Q 2 cuõng ngaét theo.
Nguyeân taéc naøy chæ aùp duïng ñöôïc GTO maø khoâng
aùp duïng ñöôïc cho SCR ñöôïc cheá taïo vôùi 2 transistor  raát
lôùn. Neân duøng I G kích daãn SCR coù trò soá nhoû seõ cho ra
doøng I A lôùn. Khi muoán ngöng SCR thì phaûi coù doøng I G kích
ngöng khaù lôùn môùi laøm ngöng daãn ñöôïc SCR. Ñieàu naøy
khoù thöïc hieän trong caùc maïch ñieàu khieån.
Ñoái vôùi GTO ñeå thöïc hieän ñöôïc nguyeân lyù kích ngöng
nhö treân ngöôøi ta chæ cheá taïo caùc loïai GTO coâng suaát
trung bình ñeå cho doøng I A vaø I G khoâng lôùn laém. Do coù 
nhoû neân doøng kích I G cuûa GTO lôùn hôn nhieàu laàn so vôùi
caùc SCR cuøng coâng suaát. GTO coù moät thoâng soá quan
troïng laø tyû soá giöõa doøng I A vôùi doøng kích ngöng ôû cöïc
cöïc I Goff goïi laø ñoä lôïi doøng taét thöôøng khoaûng 10 laàn.
I AON
V off I GOFF  10 ( turn off current gain)
=

27
 Ngoaøi khaû naêng coù theå ñöôïc taét bôûi cöïc G, GTO
coøn coù moät öu ñieåm laø coù thôøi gian taét (turn off time)
cuõng xaáp xæ thôøi gian môû (turn on timer).

1.15 IGCT (Integrated Gate Commutated Thyristor)

1.15.1 Caáu taïo vaø chöùc naêng
Söï caûi tieán coâng ngheä cheá taïo GTO thyristor ñaõ daãn
ñeán phaùt minh coâng ngheä IGCT.
GCT (Gate Commutated Thyristor) laø moät daïng phaùt trieån
cuûa GTO vôùi khaû naêng keùo xung doøng ñieän lôùn baèng
doøng ñònh möùc daãn qua catode veà maïch coång trong 1  s ñeå
ñaûm baûo ngaét nhanh doøng ñieän. Caáu truùc cuûa GCT vaø
maïch töông ñöông cuûa noù gioáng nhö GTO.
IGCT laø linh kieän goàm GCT vaø coù theâm moät soá phaàn
töû hoã trôï, bao goàm caû board maïch ñieàu khieån vaø coù theå
goàm caû diode ngöôïc.
Ñeå kích ñoùng GCT, xung doøng ñieän ñöôïc ñöa vaøo cöïc
ñieàu khieån laøm ñoùng GCT töông töï nhö tröôøng hôïp GTO.
Ñeå kích ngaét GCT, tieáp giaùp PN Base – Emitter ñöôïc phaân
cöïc ngöôïc baèng caùch cung caáp ñieän aùp nguoàn ngöôïc
chieàu. Ñieàu naøy laøm trieät tieâu doøng ñieän qua catode vì
toaøn boä doøng ñieän ñi qua catode seõ ñöôïc ñaåy sang maïch
coång vôùi toác ñoä raát nhanh vaø bieán GCT trôû thaønh moät
transistor PNP.
1.15.2 Khaû naêng chòu taûi
Öu ñieåm chính cuûa IGCT theå hieän ôû caùc maët sau: Khaû
naêng chòu aùp khoaù cao ñeán 6KV (döï kieán seõ taêng leân ñeán
10KV) vôùi ñoä tin caäy cao; toån hao thaáp khi daãn ñieän bôûi coù
khaû naêng daãn nhö SCR; khaû naêng giôùi haïn doøng ngaén
maïch söû duïng maïch baûo veä chöùa cuoän khaùng haïn cheá
di/dt (turn on snubber) vaø giaù thaønh thaáp do taän duïng coâng
ngheä Silicon vôùi möùc tích hôïp naêng löôïng cao.
Caùc thieát bò söû duïng IGCT coù coâng suaát thay ñoåi trong
khoaûng 0,3 ñeán 5MW cho caùc öùng duïng truyeàn ñoäng ñieän
noùi chung, ñeán 5MW cho thieát bò oån ñònh ñieän aùp (Dynamic
Voltage Restorer), nguoàn döï phoøng (Dynamic UPS) vaø maùy
caét, ñeán 20 MW ñoái vôùi caùc truyeàn ñoäng ñaëc bieät, 25MW
ñoái vôùi maïch sieâu daãn töø SMES (Supermagnetic Energy
Storage) vaø 100MW cho thieát bò truyeàn taûi ñieän (Interties).

1.16 MCT (MOS Controlled Thyristor)

1.16.1 Caáu taïo vaø chöùc naêng
MCT coù caáu taïo keát hôïp coâng ngheä cuûa SCR vôùi öu
ñieåm toån hao daãn ñieän thaáp vaø khaû naêng chòu aùp cao vaø
cuûa MOSFET vôùi khaû naêng ñoùng ngaét nhanh.

28
 Trong ñoù MOSFET ñöôïc tích hôïp trong caáu truùc cuûa SCR
ñeå thöïc hieän ñieàu khieån quaù trình ñoùng ngaét linh kieän
naøy. MCT ñöôïc ñieàu khieån qua cöïc MOS. Trong coâng nghieäp
thöôøng xuaát hieän caùc MCT loaïi P. Kyù hieäu vaø ñaët tính cuûa
MCT ñöôïc moâ taû treân hình 1.15.

A A

G G
N- MCT
P- MCT
K K

iA
iA
Ñoùn
g Ñoù
ng
Nga
ét Ngaé
t
0 uAK 0 uAK

Ñaëc tính V-A thöïc Ñaëc tính V-A lyù

teá töôûng
Hình 1.15
Ñeå kích daãn MCT, xung ñieän aùp aâm ñöôïc ñöa vaøo giöõa
cöïc gate – anode. Ñieàu naøy daãn ñeán vieäc ñoùng On – FET (P -
FET) (trong khi ñoù cöïc “Off – FET” (N - FET) vaãn bò khoùa) vaø
kích thích lôùp cöïc ñeäm – Emitter cuûa transistor NPN Q 1.
transistor Q1 vaø Q2 sau ñoù chuyeån sang traïng thaùi daãn ñieän.

Catode

Q1
Maïch töông
ñöông
cuûa MCT
Q2
Q4
Gate Q3
Off- FET On- FET

Hình 1.16 Anode

29
 Ñeå ngaét MCT, ñieän aùp cöïc gate – anode chuyeån sang giaù
trò döông. Ñieàu naøy laøm Off – FET Q 4 daãn ñieän vaø laøm noái
taét maïch Emitter – lôùp ñeäm cuûa transistor Q 2. Transistor Q2 vì
theá bò ngaét laøm MCT bò ngaét.
MCT coù ñoä suït aùp thaáp khi daãn ñieän (GTO) vaø thaáp
hôn caû IGBT. Phöông phaùp ñieàu khieån duøng xung ñieän aùp
(nhö MOSFET, IGBT). Maïch laùi ñôn giaûn hôn so vôùi GTO vì
khoâng ñoøi hoûi xung doøng ñieän aâm kích cöïc G. Toác ñoä
ñoùng ngaét cuûa MCT nhanh hôn so vôùi GTO. Vì theá, MCT ñang
daàn trôû thaønh linh kieän ñieàu khieån ngaét lyù töôûng cho caùc
taûi coù yeâu caàu suït aùp thaáp, toån hao thaáp vaø ñoùng ngaét
nhanh.
1.16.2 Khaû naêng chòu taûi
MCT ñöôïc aùp duïng cho caùc tröôøng hôïp yeâu caàu ñieän
trôû vaø ñoä töø caûm nhoû vôùi khaû naêng chòu ñöôïc gai doøng
ñieän lôùn vaø di / dt cao. MCT coù khaû naêng chòu ñöôïc ñoä
taêng doøng ñieän 1400kA/  s vaø giaù trò doøng ñænh 14kA.
MCT ñöôïc söû duïng laøm thieát bò phoùng naïp ñieän cho
maùy bay, xe oâtoâ, taøu thuyû, nguoàn cung caáp tivi. Khaû naêng
chòu di / dt cao vaø gai doøng lôùn coøn môû ra höôùng phaùt
trieån duøng MCT cheá taïo caùc maùy caét vôùi öu ñieåm goïn
nheï, giaù thaønh haï vaø ñaùp öùng nhanh so vôùi maùy caét baùn
daãn hieän taïi.

1.17 MTO (MOS Turn Off Thyristor)

1.17.1 Nguyeân taéc caáu taïo
Linh kieän MTO Thyristor ñöôïc phaùt trieån bôûi haõng SPCO
(Silicon Power Coperation) treân cô sôû coâng ngheä GTO vaø
MOSFET. Chuùng khaéc phuïc nhöôïc ñieåm cuûa GTO lieân quan
ñeán coâng suaát maïch kích, maïch baûo veä vaø caùc haïn cheá
cuûa tham soá du / dt. Khoâng gioáng nhö IGBT tích hôïp caáu truùc
MOS phuû leân toaøn boä tieát dieän baùn daãn, MTO ñaët MOSFET
treân phieán Silicon.
Caùc linh kieän coù caáu truùc töông töï thyristor nhö MTO vaø
GTO thöôøng ñöôïc söû duïng trong caùc tröôøng hôïp coù yeâu
caàu coâng suaát lôùn nhôø ôû khaû naêng hoaït ñoäng gaàn nhö
moät coâng taéc hai traïng thaùi lyù töôûng coù toån hao thaáp ôû
caû hai traïng thaùi (On) vaø (Off).
Caáu truùc MTO goàm boán lôùp vaø hai cöïc ñieàu khieån:
Moät cöïc ñieàu khieån kích ñoùng vaø moät cöïc ñieàu khieån kích
ngaét.
1.17.2 Khaû naêng chòu taûi

30
 MTO thích hôïp cho caùc truyeàn ñoäng coâng suaát lôùn, ñieän
aùp cao (> 3kV cho ñeán 10kV), doøng ñieän lôùn hôn 4000A, ñoä
suït aùp thaáp (thaáp hôn so vôùi IGBT) vaø cho coâng suaát taûi
trong phaïm vi 1MVA ñeán 20MVA do khaû naêng ñieàu khieån ñôn
giaûn vaø chòu ñöôïc aùp khoaù lôùn. MTO coù theå söû duïng cho
caùc thieát bò ñieàu khieån coâng suaát trong caùc heä thoáng
ñieän (FACTS Controller) laøm vieäc treân nguyeân lyù PWM. Caùc
nguoàn ñieän döï phoøng coâng suaát lôùn (UPS) cuõng laø moät
höôùng aùp duïng cuûa MTO. khaû naêng ñieàu khieån caét nhanh
vaø deã daøng cuûa MTO laøm cho noù coù theå öùng duïng thuaän
lôïi laøm caùc thieát bò caét doøng ñieän DC vaø doøng AC.

Q2
A
Turn off
Q1 G
G
FET
Turn off gate Turn on gate
K Turn on

Kyù K
Maïch töông
hieäu Hình 1.17 ñöông

1.18 ETO (Emitter Turn – Off Thyristor)

1.18.1 Nguyeân taéc caáu taïo
Gioáng nhö MTO, ETO ñöôïc phaùt trieån treân cô sôû keát hôïp
caùc coâng ngheä cuûa GTO vaø MOSFET. ETO ñöôïc phaùt minh
bôûi Trung Taâm Ñieän Töû coâng Suaát Virginia (Virginia Power
Electronics Center) hôïp taùc vôùi haõng SPCO. Kyù hieäu ETO vaø
maïch töông ñöông cuûa noù ñöôïc veõ treân hình 1.18.
Linh kieän MOSFET Q1 maéc noái tieáp vôùi GTO vaø linh kieän
MOSFET Q2 maéc noái tieáp giöõa cöïc kích cuûa GTO vaø linh kieän
MOSFET Q1. Thöïc teá, Q1 bao goàm moät soá N – MOSFET vaø Q 2
goàm moät soá P – MOSFET, chuùng ñöôïc thieát keá bao quanh
GTO ñeå giaûm toái ña caûm khaùng giöõa caùc linh kieän MOSFET
vaø cöïc catode cuûa GTO.
ETO coù hai cöïc ñieàu khieån: Moät cöïc cuûa rieâng GTO ñöôïc
söû duïng ñeå ñoùng noù vaø cöïc thöù hai laø cöïc kích vaøo cöïc
MOSFET noái tieáp ñeå ngaét ETO.
ETO veà cô baûn goàm GTO coù trang bò theâm linh kieän phuï
daïng MOSFET, noù giuùp ngaét GTO nhanh vaø vì vaäy giaûm
ñaùng keå toån hao maïch ñieàu khieån. Vôùi ñaëc ñieåm nhö vaäy,

31
chi phí maïch kích vaø maïch baûo veä giaûm ñaùng keå, ñoàng
thôøi naâng cao coâng suaát.

32
 Catode

Catode
N-Mosfet P-Mosfet
Turn on Q1 Q2
Turn on
Turn off

Anode
Maïch töông ñöông
Kyù hieäu ETO Anode ETO
Hình1.18
1.19 GHEÙP VAØ BAÛO VEÄ CAÙC LINH KIEÄN BAÙN DAÃN
1.19.1 Baûo veä quaù doøng ñieän
Ñeå baûo veä ngaén maïch vaø quaù taûi veà doøng ñieän,
thöôøng duøng aùptoâmaùt (CB). Nguyeân taéc löïa choïn caùc
thieát bò naøy laø theo doøng ñieän, vôùi Ibv = (1,11,3)Ilv. Doøng
baûo veä ngaén maïch cuûa aùptoâmaùt khoâng vöôït quaù doøng
ngaén maïch cuûa maùy bieán aùp. Khi laøm vieäc, caùc linh kieän
baùn daãn phaûi ñöôïc laøm maùt ñuùng yeâu caàu.
Trong tröôøng hôïp doøng laøm vieäc quaù lôùn (so vôùi doøng
cho pheùp laøm vieäc cho pheùp khi coù xeùt tôùi ñieàu kieän taûn
nhieät), ngöôøi ta phaûi tieán haønh maéc song song caùc linh
kieän baùn daãn.
Khi maéc song song caùc linh kieän baùn daãn, doøng ñieän
chaïy trong caùc linh kieän phaân boá khoâng ñeàu, bôûi vì caùc
ñaëc tính V-A cuûa chuùng khoâng gioáng nhau. Ñeå giaûm söï
phaân boá khoâng ñeàu treân, ngöôøi ta coù theå maéc noái tieáp
vôùi linh kieän vôùi caùc ñieän trôû (hình 1.19.a). Vieäc söû duïng
caùc dieän trôû chæ coù yù nghóa khi ñieän aùp rôi treân caùc
ñieän trôû laø khoâng ñaùng keå. Ñeå giaûm toån hao naøy coù
theå thay theá ñieän trôû baèng caùc cuoän daây ñieän caûm,
thöôøng caùc cuoän daây naøy ñöôïc cheá taïo coù loõi khoâng khí
(hình 1.19.b).
Vieäc caân baèng doøng ñieän caùc linh kieän ñöôïc thöïc
hieän toát hôn khi cuoän khaùng ñöôïc cheá taïo coù loõi theùp vôùi
cuoän daây maéc ngöôïc nhau (hình 1.19.c).

R R L L L L

D1 D2 D1 D2 D1 D2

a) b) c)
33
Hình 1.19
34
1.19.2 Baûo veä quùa aùp cho thieát bò baùn daãn
Linh kieän baùn daãn noùi chung vaø baùn daãn coâng suaát
noùi rieâng raát nhaïy caûm vôùi söï thay ñoåi ñieän aùp. Nhöõng
yeáu toá aûnh höôûng lôùn nhaát tôùi linh kieän baùn daãn maø ta
caàn coù phöông thöùc baûo veä laø:
- Ñieän aùp ñaët vaøo linh kieän lôùn quaù thoâng soá cuûa linh
kieän.
- Xung ñieän aùp do chuyeån maïch cuûa linh kieän.
- Xung ñieän aùp töø phía löôùi xoay chieàu, nguyeân nhaân
thöôøng gaëp laø do caét taûi coù ñieän caûm lôùn treân ñöôøng
daây.
- Xung ñieän aùp do caét ñoät ngoät bieán aùp non taûi.
- Quùa ñieän aùp do hieän töôïng seùt lan…
Ñeå baûo veä cho caùc linh kieän baùn daãn, caàn choïn ñuùng theo
thoâng soá ñieän aùp ngöôïc.
Sau khi tính ñöôïc trò soá ñieän aùp laøm vieäc cuûa linh kieän
vaø tieán haønh choïn linh kieän theo ñieän aùp. Trò soá ñieän aùp
laøm vieäc cuûa linh kieän ñöôïc choïn phaûi lôùn hôn trò soá tính
toaùn. Trong tröôøng hôïp khoâng coù linh kieän coù ñieän aùp lôùn
hôn, phaûi tieán haønh maéc noái tieáp caùc linh kieän.
Khi maéc noái tieáp, yeâu caàu phaûi choïn caùc linh kieän coù
ñaëc tính gioáng nhau, ñeå ñaûm baûo söï phaân boá ñieän aùp
treân caùc linh kieän laø nhö nhau. Tuy vaäy trong thöïc teá söï
phaân boá ñieän aùp treân caùc linh kieän thöôøng khoâng ñeàu
nhau, do ñoù caàn phaûi phaân boá laïi theo caùc bieän phaùp nhö
treân hình 1.20.

D2 R2 D2 C2

D1 R1 D1 C1

a) Hình 1.20 b)
Baûo veä xung ñieän aùp do
quaù trình ñoùng ngaét linh kieän baùn daãn thöôøng duøng baèng
caùc maïch RC maéc song song vôùi linh kieän baùn daãn nhö hình
1.21.a. Trò soá choïn gaàn ñuùng R = (5  30); C = (0,5  4) F.
Ñoàng thôøi maïch RC naøy coøn ñeå baûo veä SCR khoûi hieän
töôïng töï kích do hieän töôïng taêng aùp nhanh du/dt.
Ñeå baûo veä xung ñieän aùp töø löôùi ñieän, ta maéc song
song vôùi taûi ôû ñaàu vaøo moät maïch RC, nhaèm loïc xung nhö

35
treân hình 1.21.b. Khi xuaát hieän xung ñieän aùp treân ñöôøng
daây, nhôø coù maïch loïc naøy maø ñænh xung gaàn nhö naèm laïi
hoaøn toaøn treân ñieän trôû ñöôøng daây. Trò soá R = (5  20); C
= 4 F.
Ñeå baûo veä linh kieän do caét ñoät ngoät maùy bieán aùp
non taûi, trong ña soá caùc boä bieán ñoåi ngöôøi ta thöôøng maéc
moät maïch RC ôû ñaàu ra moät chænh löu caàu 3 pha phuï baèng
caùc diode coâng suaát nhoû nhö treân hình 1.21.c. Trò soá tuï C
trong tröôøng hôïp naøy thöôøng choïn trong khoaûng 10  200 F.
Bieân ñoä xung khi ñoùng bieán aùp thöôøng nhoû hôn nhieàu so
vôùi ngaét, do ñoù maïch treân cho pheùp baûo veä quaù ñieän aùp
trong caû hai tröôøng hôïp naøy.

D2 D1

SCR C ~ D4 D3
C R C R
R D6 D5
C R R1 C
a) b) c) R2
Hình 1.21

36
1.20 CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG I
1. Neâu caùc coâng thöùc tính caùc giaù trò cô baûn cuûa caùc
ñaïi löôïng thöôøng söû duïng trong ñieän töû coâng suaát: Giaù trò
trung bình; hieäu duïng; giaù trò töùc thôøi …
2. Haõy neâu ñònh nghóa heä soá coâng suaát, caùch naâng cao
heä soá coâng suaát?
3. Phaân loaïi caùc linh kieän baùn daãn theo khaû naêng ñieàu
khieån?
4. Trình baøy ñaëc tính cô baûn cuûa diode?
5. Trình baøy caáu truùc cuûa BJT?
6. Trình baøy ñaëc tính cuûa BJT?
7. Trình baøy maïch kích vaø baûo veä cuûa BJT?
8. Trình baøy caùc tính chaát cô baûn cuûa MOSFET ?
9. Trình baøy ñaëc tính cuûa MOSFET?
10. Neâu caùc maïch kích cuûa MOSFET?
11. Tính chaát cô baûn cuûa IGBT (Insulated Gate Bipolar
transistor)?
12. Neâu nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa maïch kích SCR ?
13.Taïi sao caàn phaûi haïn cheá toác ñoä taêng doøng, taêng
aùp treân SCR ?
14. Ñeå choïn moät phaàn töû baùn daãn (diode, MOSFET, SCR,
transistor, TRIAC, GTO … ) phaûi döïa treân caùc thoâng soá cô
baûn naøo ?
15. Trình baøy caùc tính chaát cô baûn TRIAC ?
16.Phaân bieät vaán ñeà ñieàu khieån giöõa SCR vaø GTO, giöõa
transistor thöôøng vaø MOSFET, giöõa MOSFET vaø IGBT?
17.Neâu caùc phöông phaùp gheùp vaø baûo veä cho caùc linh
kieän baùn daãn?

37