Professional Documents
Culture Documents
(occlusion)
Trong nha khoa, danh tõ khíp c¾n (occlusion) thêng ®îc dïng ®Ó chØ sù
ch¹m c¸c r¨ng trªn vµ díi khi thùc hiÖn chøc n¨ng sinh lý nh ngËm, c¾n hay
kh«ng sinh lý (parafunction) nh nghiÕn r¨ng v.v… Nhng khíp c¾n theo nghÜa
réng cßn dïng ®Ó chØ mäi yÕu tè liªn quan kh¸c ngoµi r¨ng tham gia vµo sù ph¸t
triÓn, h×nh thµnh, æn ®Þnh bé m¸y nhai (masticatory system) víi viÖc sö dông
r¨ng theo tËp qu¸n cö ®éng (motor behavior).
Trong thùc hµnh nha khoa, ®Þnh nghÜa ®¬n gi¶n khíp c¾n lµ sù ch¹m c¸c
r¨ng kh«ng ®¸p øng ®îc trong c¸c lÜnh vùc chuyªn khoa kh¸c nhau ®Ó gi¶i
quyÕt c¸c vÊn ®Ò nh:
Sù t¸i ph¸t trong chØnh nha
Kh«ng æn ®Þnh cña hµm gi¶
Sang chÊn nha chu
S¾p xÕp l¹i r¨ng
Sù ch¹m r¨ng sai
LÖch vÞ trÝ hµm v.v…
Do ®ã, cÇn cã sù hiÓu biÕt s©u réng h¬n vÒ khíp c¾n.
Quan niÖm khíp c¾n
Cã nhiÒu quan niÖm khíp c¾n trong tõng lÜnh vùc chuyªn khoa nha khoa.
Nh÷ng quan niÖm ®Çu tiªn vµ phæ biÕn lµ do c¸c nha sÜ lµm r¨ng hµm gi¶ ®a ra:
®ã lµ quan ®iÓm khíp c¾n th¨ng b»ng hai bªn ®Ó lµm hµm gi¶ toµn bé ®îc æn
®Þnh, khi nhai kh«ng rít.
Nhng trªn bé r¨ng thËt ë tuæi trëng thµnh, sè ngêi cã khíp c¾n th¨ng
b»ng hai bªn chØ chiÕm kho¶ng 20%.
1
HÖ thèng r¨ng - mÆt (dentofacial complex) cã nh÷ng cö ®éng phøc t¹p nªn
ngµy nay nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®a ra nh÷ng quan niÖm khíp c¾n cã c¸c tiªu chÝ
chøc n¨ng liªn quan tíi cö ®éng híng dÉn låi cÇu (condylar guidance), ®é cao
mói r¨ng (cusp height), sù híng dÉn r¨ng cöa (incisal guidance), ®êng cong
SPEE, mÆt ph¼ng c¾n. Nh÷ng quan niÖm nµy ®îc sö dông h÷u Ých trong thùc
hµnh nha khoa.
C¸c t¸c gi¶ sau ®©y cã nhiÒu ®ãng gãp vÒ quan niÖm khíp c¾n lý tëng
cña bé r¨ng tù nhiªn: Angle (1887), Beyron (1954), D'Amico (1958), Friel
(1954), Hellman (1941), Lucia (1962), Ramfjord vµ Ash (1983), Stallard vµ
Stuart (1963).
Tuy nhiªn, cha cã quan niÖm nµo tho¶ m·n ®Çy ®ñ vÒ khíp c¾n cho mét
bé r¨ng tù nhiªn. Cµng ngµy ngêi ta cµng thÊy tÇm quan träng cña hÖ thèng
thÇn kinh c¬ - bé m¸y nhai ¶nh hëng tíi khíp c¾n cña r¨ng g©y sai l¹c khíp c¾n
(malocclusion), rèi lo¹n khíp c¾n (occlusal dysfunction), bÖnh nghiÕn r¨ng
(bruxism) v.v…
Nh÷ng vÊn ®Ò quan träng cña khíp c¾n häc
Ngoµi vÊn ®Ò vÒ sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng thÇn kinh - c¬, c¸c vÊn ®Ò sau
cÇn ®îc nghiªn cøu cô thÓ:
1- Sù ph¸t triÓn cña khíp c¾n
2- H×nh thÓ cung r¨ng
3- C¸c mÆt ph¼ng c¾n vµ ®êng cong bï trõ
4- §é nghiªng cña r¨ng liªn quan tíi c¸c mÆt ph¼ng, h×nh thÓ ch©n r¨ng
5- H×nh thÓ chøc n¨ng cña r¨ng ë r×a c¾n vµ 1/3 th©n r¨ng phÝa mÆt nhai
6- Sù liªn quan mÆt m¸, mÆt lìi cña tõng r¨ng víi r¨ng kh¸c ë cïng mét
hµm vµ víi c¸c r¨ng kh¸c ë hµm ®èi trong khíp c¾n trung t©m (centric occlusion)
7- Sù c¾n khÝt (occlusal contact) vµ liªn quan mói (intercusp relations) cña
c¸c r¨ng khi ¨n nhai (ho¹t ®éng chøc n¨ng)
8- Sù c¾n khÝt vµ liªn quan mói trong t thÕ c¾n trung t©m
9- T×nh tr¹ng thãi quen thÇn kinh cña khíp c¾n (Neurobehavioral aspects
of occlusion)
2
Sù ph¸t triÓn khíp c¾n
R¨ng s÷a:
Ngay khi mäc r¨ng s÷a lµ b¾t ®Çu h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn khíp c¾n.
Trong thêi kú nµy, ph¸t triÓn dÇn tËp qu¸n thãi quen vËn ®éng cña phøc hîp
miÖng - mÆt (oro-facial complex).
Chøc n¨ng bé m¸y nhai tõ lóc sinh, trë thµnh ®øa trÎ ®Õn lóc trëng thµnh
lu«n h×nh thµnh vµ biÕn ®æi liªn quan tíi khíp c¾n cña bé r¨ng s÷a, r¨ng hçn hîp
vµ r¨ng vÜnh viÔn.
NhiÒu c¬ chÕ ph¶n x¹ vïng miÖng - mÆt vµ c¸c trung t©m thÇn kinh, c¶m
gi¸c cã ¶nh hëng tíi ho¹t ®éng kü n¨ng nhai.
§ång thêi, viÖc mäc r¨ng s÷a lµ sù hoµn thµnh hÖ thÇn kinh vµ x¸c lËp
t¬ng quan c¸ thÓ víi m«i trêng.
Sù ph¸t triÓn c¬ nhai vµ hÖ thÇn kinh ®ãng vai trß quan träng tíi bé m¸y
nhai vµ khíp c¾n. Còng chÝnh trong thêi kú r¨ng s÷a ®· x¸c lËp t¬ng quan vÞ trÝ
hµm díi so víi hµm trªn.
Thêi gian mäc r¨ng chÞu nhiÒu ¶nh hëng di truyÒn mµ Ýt chÞu ¶nh hëng
cña m«i trêng vµ sù ph¸t triÓn chung cña trÎ (Falkner, 1957).
Sù tËp nhai cña trÎ ®i theo thêi gian biÓu mäc r¨ng (sè lîng vµ thÓ lo¹i),
vµ quyÕt ®Þnh h×nh thµnh khíp c¾n phèi hîp cïng víi sù ph¸t triÓn hÖ thèng thÇn
kinh, c¬ vµ chÕ ®é ¨n.
Cung r¨ng s÷a cã h×nh vßng cung (oval) vµ vµo
lóc 9 th¸ng tuæi, ®é réng cung r¨ng ®· ®îc thµnh
lËp ë r¨ng s÷a (Richardson & Castaldi 1967).
Khi lín lªn, x¬ng hµm ph¸t triÓn nhiÒu theo
chiÒu tríc - sau lµ do mäc thªm r¨ng 6, 7 phÝa
sau.
3
Trªn bé r¨ng s÷a cã c¸c kÏ r¨ng tha, c¸c khe nµy hÑp dÇn theo tuæi. DiÖn
c¾n hay diÖn ch¹m cña r¨ng trªn vµ r¨ng díi thay ®æi theo c¸ch nhai, thøc ¨n vµ
tËt nghiÕn r¨ng cña trÎ.
Ngoµi ra, khi mäc r¨ng vÜnh viÔn, c¸c yÕu tè sau còng ¶nh hëng tíi khíp
c¾n r¨ng s÷a:
- VÞ trÝ vµ sù ph¸t triÓn mÇm r¨ng vÜnh viÔn.
- Sù ph¸t triÓn låi cÇu x¬ng hµm.
- §é nghiªng cña mói r¨ng.
- YÕu tè thÇn kinh - c¬ cña bé m¸y nhai.
Nãi chung, ta Ýt chó ý nghiªn cøu sù ch¹m cña mói - r·nh mµ chØ quan s¸t
sù ch¹m R¨ng - R¨ng.
ë khíp c¾n b×nh thêng r¨ng s÷a th× mói gÇn - lìi cña r¨ng cèi thø hai
hµm trªn c¾n vµo hè gi÷a (central fossa) cña r¨ng cèi thø hai hµm díi.
Lóc nµy hÖ thèng thÇn kinh vµ x¬ng hµm ph¸t triÓn nhanh khiÕn diÖn tiÕp
xóc c¾n cña r¨ng nhiÒu khi thay ®æi kh«ng kÞp vµ g©y lÖch l¹c (discrepancies).
Víi chØnh nha, cÇn chó ý r»ng chiÒu gÇn - xa r¨ng cèi s÷a thø hai hµm
díi dµi h¬n chiÒu gÇn - xa r¨ng cèi s÷a thø hai hµm trªn. Do ®ã, mÆt xa hai r¨ng
nµy cïng trªn mét mÆt ph¼ng. §iÒu nµy ¶nh hëng tíi khíp c¾n b×nh thêng
r¨ng vÜnh viÔn. NÕu v× lý do nh s©u r¨ng hay lý do nµo kh¸c lµm cho mÆt xa hai
r¨ng cèi s÷a thø hai lÖch nhau sÏ ¶nh hëng tíi khíp c¾n r¨ng vÜnh viÔn.
Sù mßn nhiÒu dÇn dÇn cña mói r¨ng cèi s÷a cho phÐp x¬ng hµm díi
ph¸t triÓn nhiÒu vÒ phÝa tríc h¬n lµ x¬ng hµm trªn g©y nªn khíp c¾n vÜnh viÔn
Angle I.
Mói r¨ng s÷a thÊp, Ýt cµi nhau th× r¨ng cöa vÜnh viÔn vïng cöa mäc trïm Ýt
(vertical overlap) vµ r¨ng cèi vÜnh viÔn cã khíp c¾n tèt h¬n.
Do vËy, khoa chØnh nha thêng chó ý lµm cho hµm díi ph¸t triÓn ra phÝa
tríc ®Ó kh¾c phôc sù mÊt t¬ng xøng hai hµm.
4
R¨ng vÜnh viÔn:
Thêi biÓu mäc r¨ng vÜnh viÔn biÕn ®æi nhiÒu h¬n mäc r¨ng s÷a vµ kh«ng
theo tr×nh tù r¨ng tríc mäc råi ®Õn r¨ng sau:
Thªm n÷a, hµm trªn còng kh¸c hµm díi, kh«ng nh ë bé r¨ng s÷a.
Víi hµm trªn thêi biÓu mäc r¨ng vÜnh viÔn hay gÆp lµ:
6 - 1 - 2 - 4 -3 - 5- 7 - 8 vµ 6 - 1 - 2- 4- 5 - 3- 7- 8
Víi hµm díi lµ: (6 - 1) - 2 - 3 - 4- 5 - 7- 8 vµ (6 - 1) - 2 - 4 - 3 -5 - 7 - 8
(Theo Knott vµ Meredith, 1996). NÕu trÎ cã thêi biÓu mäc r¨ng vÜnh viÔn nh
trªn sÏ Ýt gÆp sai lÖch khíp c¾n.
H×nh 2: Thø tù mäc r¨ng thuËn lîi, Ýt g©y lÖch l¹c khíp c¾n.
R¨ng cèi nhá vÜnh viÔn cã vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn khíp c¾n.
R¨ng cèi nhá bÐ h¬n vÒ chiÒu gÇn - xa so víi r¨ng cèi s÷a mµ chóng thay thÕ.
§Æc biÖt víi hµm díi ®Ó vÞ trÝ r¨ng 6 ¨n khíp víi r¨ng 6 trong Angle I
(Mói gÇn ngoµi r¨ng 6 trªn vµo r·nh gi÷a ngoµi r¨ng 6 díi).
Khi ph©n tÝch sè ®o chu vi cung r¨ng (arch perimeter) ngêi ta thÊy cã sù
gi¶m thùc tÕ khi trÎ cã bé r¨ng hçn hîp. Sè ®o chu vi tõ mÆt gÇn r¨ng cèi vÜnh
viÔn thø nhÊt gi¶m ®i kho¶ng 4mm so víi chu vi ®o tõ mÆt xa r¨ng cèi s÷a thø
hai (Moorrees, 1959). Còng vµo lóc nµy, x¬ng hµm díi ph¸t triÓn nhiÒu vÒ
phÝa sau h¬n x¬ng hµm trªn; ®ång thêi r¨ng cèi lín cã xu híng di nghiªng ra
tríc. Do vËy, ë giai ®o¹n nµy, khíp c¾n biÕn ®éng nhiÒu nhÊt lµ vµo thêi kú
cuèi cña bé r¨ng hçn hîp.
5
Theo nghiªn cøu cña (Moorrees 1965) lóc ®Çu c¸c r¨ng cöa díi vÜnh viÔn
thiÕu chç, mäc chen nhau trung b×nh 1,6mm. ChÝnh sù tù t¹o kho¶ng trèng do
kÝch thíc r¨ng cèi nhá vÜnh viÔn bÐ h¬n r¨ng cèi s÷a mµ nã thay thÕ sÏ kh¾c
phôc ®îc t×nh tr¹ng chen lÊn (crowding) cña c¸c r¨ng cöa díi.
Sù di chuyÓn nµy t¹o chç (leeway space) cho t¬ng quan cuèi hai r¨ng 5
s÷a th¼ng hµng, nay hai r¨ng 5 vÜnh viÔn ¨n khíp vÈy c¸ víi nhau.
R¨ng 5 díi di gÇn ®Ó t¹o khíp c¾n Angle class I: mói gÇn trong r¨ng 6 trªn
c¾n khÝt (occludes) vµo hè trung t©m r¨ng 6 díi vµ mói gÇn ngoµi r¨ng 6 trªn
c¾n khÝt vµo r·nh gi÷a mói gÇn ngoµi vµ mói xa ngoµi r¨ng 6 díi.
H×nh thÓ cung r¨ng (Dental Arch Form):
Cung r¨ng lµ m« h×nh c¬ b¶n s¾p xÕp vÞ trÝ c¸c r¨ng. Theo nghÜa kiÕn tróc,
xÕp h×nh cung (Arch Form) lµ lo¹i kiÕn tróc kháe, bÒn vµ æn ®Þnh. TÊt c¶ lùc nhai
truyÒn xuèng vïng chãp trªn mét cung liªn tiÕp sÏ truyÒn t¶i hÕt xuèng nh÷ng
®¬n vÞ nÒn cña cung hµm (base units of the arch).
NÕu hai ®¬n vÞ nÒn liÒn kÒ æn ®Þnh chèng l¹i lùc x« ®Èy sang bªn th× phÇn
cßn l¹i cña c¸c ®¬n vÞ cung r¨ng chç chÞu t¸c dông cña lùc nÐn vµ c¸c r¨ng
kh«ng di lÖch.
Nh×n tõ mÆt nhai, cung r¨ng h×nh cong do x¬ng hµm. Khi mét r¨ng lÖch
khái cung r¨ng th× h×nh cong cung r¨ng kh«ng thay ®æi. NÕu nhiÒu r¨ng lÖch l¹c
khái cung r¨ng sÏ lµm biÕn d¹ng cung hµm vµ khu«n mÆt.
N¨m 1969, CURRIER x¸c ®Þnh h×nh cung r¨ng theo mÆt m¸ c¸c r¨ng lµ
mét ®o¹n cña h×nh ellipse.
NÕu x¸c ®Þnh theo c¸c trung t©m (centroids) diÖn nhai cña c¸c r¨ng th×
cung r¨ng lµ h×nh parabolic.
Cung r¨ng cßn cã h×nh d¹ng vu«ng hay ch÷ U, cung r¨ng cã thÓ hÑp
(tapered) bÒ ngang.
H×nh cung r¨ng hÑp theo bÒ ngang thêng gÆp ë hµm trªn do hÑp bÖnh lý
ë phÇn vßm miÖng phÝa tríc bªn tr¸i hoÆc do tËt mót ngãn tay.
6
H×nh 3: VÒ gi¶i phÉu, c¸c
r¨ng s¾p xÕp ®Òu. Nh×n cung
r¨ng díi ta cã c¶m gi¸c dµi h¬n
cung r¨ng trªn, ®ã lµ ¶o gi¸c
(optical illusion).
Cung r¨ng díi lâm, nªn
c¸c r¨ng cèi lín n»m ®óng tÇm
nh×n (line of vision) vµo mÆt
c¾n.
Cung r¨ng trªn låi, nªn
c¸c r¨ng cèi lín tr«ng cã vÎ
ng¾n trong èng kÝnh (camera
lens).
Nh÷ng thay ®æi h×nh thÓ cung r¨ng c¶ hai hµm trong giíi h¹n gi¶i phÉu sÏ
kh«ng ¶nh hëng ®Õn khíp c¾n.
Thay ®æi nhiÒu ë mét cung r¨ng sÏ g©y ¶nh hëng xÊu tíi khíp c¾n.
Trong trêng hîp cÊu tróc x¬ng hµm díi ng¾n (retrognathism) hay dµi
(prognathism) th× biÕn d¹ng cung r¨ng ë mét hµm l¹i cã Ých cho t¬ng quan khíp
c¾n.
Nh÷ng thay ®æi kÝch thíc cña cung r¨ng trong giíi h¹n gi¶i phÉu kh«ng
¶nh hëng nhiÒu tíi khíp c¾n. Cung hµm trªn cã xu híng réng ra theo bÒ ngang
h¬n so víi hµm díi ®Ó c¸c r¨ng trªn trïm ra ngoµi r¨ng díi (overhanging). Khi
c¾n khÝt trung t©m (mói ch¹m tèi ®a), c¸c r¨ng hµm trªn ch×a ra ngoµi c¸c r¨ng
hµm díi trªn mÆt ph¼ng n»m ngang gäi lµ c¾n ch×a (overjet). §ång thêi, trªn
7
mÆt ph¼ng ®øng, c¸c r¨ng hµm trªn còng trïm lªn c¸c r¨ng hµm díi gäi lµ c¾n
trïm hay c¾n phñ (overbite).
ChÝnh nhê ®é c¾n trïm mµ khi ¨n nhai kh«ng c¾n vµo m¸, m«i.
MÆc dï nh×n chung cung hµm cã h×nh ellipse, nhng khu«n mÆt kh«ng
ph¶i lóc nµo còng gièng h×nh ellipse. Mét sè r¨ng nh r¨ng cöa bªn, r¨ng nanh
hµm trªn vµ hµm díi, r¨ng cèi lín thø nhÊt hµm trªn cã thÓ mäc chÖch ra ngoµi
cung r¨ng ch÷ U.
R¨ng cöa bªn hµm trªn mäc cã mÆt vßm miÖng vßng theo mÆt trong r¨ng
cöa gi÷a vµ r¨ng nanh, nhng v× nã máng h¬n theo chiÒu m¸ - lìi so víi hai
r¨ng kÕ cËn nªn thùc chÊt lµ nã mäc thiªn vÒ phÝa vßm miÖng h¬n so víi r¨ng
cöa gi÷a.
R¨ng nanh v× dÇy h¬n nhiÒu theo chiÒu m¸ - lìi nªn nã l¹i n»m vÒ vÞ trÝ
cung ellipse h¬n so víi r¨ng cöa bªn.
MÆt m¸ cña r¨ng cèi lín thø nhÊt cã vÞ trÝ thiªn vÒ phÝa m¸ tuú bÒ ngang
m¸ - lìi cña r¨ng nhiÒu hay Ýt ®Ó r¨ng n»m trªn cung ellipse. Gãc ngoµi xa gÊp
gãc xoay vµo trong nhiÒu h¬n so víi gãc gÇn ngoµi ®Ó cho mói xa m¸ c¾n khÝt
víi r¨ng cèi díi thø nhÊt.
Sù æn ®Þnh khíp c¾n vµ gi÷ nguyªn vÞ trÝ c¸c r¨ng phô thuéc vµo c¸c lùc
t¸c ®éng vµo r¨ng.
Lùc c¾n ë mÆt nhai, lùc tråi lªn cña r¨ng (eruptive forces), ¸p lùc m«i vµ
m¸, ¸p lùc lìi; tÊt c¶ c¸c lùc ®ã ®Òu cã t¸c dông gi÷ r¨ng ë vÞ trÝ cña chóng. Khi
c¸c lùc ®ã c©n b»ng th× r¨ng vµ khíp c¾n æn ®Þnh.
Mét hay vµi lùc ®ã thay ®æi mÊt c©n b»ng vÒ cêng ®é, thêi gian, tÇn suÊt
th× sÏ mÊt sù æn ®Þnh; r¨ng sÏ di lÖch lµm mÊt æn ®Þnh khíp c¾n.
Nh÷ng ®êng cong bï trõ cña cung r¨ng:
8
r»ng x¬ng hµm díi vµ cung r¨ng cã h×nh tam gi¸c ®Òu, mçi c¹nh lµ 4 inch
(h×nh 4 vµ h×nh 5).
B C
H×nh 4: Chôp gÇn c¸c vïng ë h×nh 3: C¸c vïng ch¹m ë c¸c r¨ng kh¸c
nhau vÒ diÖn nhai, cung r¨ng, h×nh thÓ.
A: R¨ng 1 2 3 4 chôp theo trôc r¨ng 3
B: R¨ng 2 3 4 5 6 chôp theo trôc r¨ng 6
C: R¨ng 5 6 7 8 chôp tËp trung theo trôc 6
9
H×nh 5: Tam gi¸c ®Òu BONWILL (mçi c¹nh dµi 4 inch)
H×nh 6: Chôp ngêi cã khíp c¾n trung tÝnh (Normal occlusion). Bªn ph¶i,
chiÕu èng kÝnh vµo vïng r¨ng cèi lín thø nhÊt c¾n phñ nh h×nh nµy lµ tèt.
Von SPEE nhËn xÐt r»ng nÕu nh×n c¸c mói vµ r×a c¾n c¸c r¨ng tõ mÆt
ngoµi r¨ng cèi lín thø nhÊt cung r¨ng cã ®êng cong lîn lâm xuèng díi vÒ
sau gäi lµ ®êng cong Spee. §êng cong Spee n»m trªn mÆt ph¼ng ®øng däc
(sagittal plane).
N¨m 1920, MONSON kÕt hîp quan niÖm ®êng cong ®øng däc (vertical
plane) hay ®êng cong WILSON ®Ó vÏ ra cung r¨ng n»m trªn mét vïng cña qu¶ cÇu.
10
H×nh 7: Mét vïng cña qu¶ cÇu trªn ®ã cã cung r¨ng hµm díi víi ®êng
cong bï trõ (compensating occlusal curvature).
Kh¸i niÖm ®êng cong bï trõ kh«ng ph¶i lµ môc tiªu ®iÒu tra thùc hµnh
phôc håi trªn l©m sµng. Nã chØ ®îc ¸p dông trong lªn r¨ng hµm gi¶ vµ khoa
chØnh nha.
Nh÷ng ®êng cong nµy thÓ hiÖn vect¬ nhiÒu yÕu tè nh cÊu tróc miÖng -
mÆt, hÖ thÇn kinh - c¬ mµ yÕu tè th¨ng b»ng æn ®Þnh lµ quan träng.
CG . IG
Balance =
CS . CH . PO
Trong ®ã:
CG: Condylar guidance (híng dÉn låi cÇu)
IG: incisal guidance (híng dÉn r¨ng cöa)
CS: curve of Spee (®êng cong Spee)
CH: cusp height (chiÒu cao mói r¨ng)
PO: plane of occlusion (mÆt ph¼ng c¾n)
Theo c«ng thøc Thielman, trong ®iÒu kiÖn chiÒu cao mói r¨ng vµ mÆt
ph¼ng c¾n gi÷ nguyªn, nÕu muèn khíp c¾n æn ®Þnh khi híng dÉn låi cÇu vµ
híng dÉn r¨ng cöa t¨ng th× ®êng cong Spee còng ph¶i t¨ng.
11
C«ng thøc nµy cã gi¸ trÞ nhiÒu ®èi víi phôc h×nh r¨ng gi¶ toµn hµm, víi
r¨ng thËt Ýt cã ý nghÜa h¬n. Víi hµm r¨ng thËt, mét sè yÕu tè trªn cã thÓ thay ®æi.
Víi chØnh nha, môc tiªu lµ t¹o ra mét cung r¨ng Ýt cong ®Ó sù x« lÖch r¨ng
Ýt t¸i ph¸t.
§Ó khi ®a hµm ra tríc, c¸c r¨ng cèi kh«ng ch¹m trong khíp c¾n híng
dÉn r¨ng nanh (cuspid guidance) th× t¹o ®êng cong Ýt h¬n sÏ lµm dÔ dµng t¨ng
sù híng dÉn r¨ng nanh.
Khi lµm gi¶m ®êng cong Spee nªn ®ång thêi gi¶m ®é c¾n trïm r¨ng cöa
(overlap).
Quan ®iÓm lÊy ®é s©u ®êng cong Spee lµ 1,5 mm lµm ranh giíi b×nh
thêng vµ kh«ng b×nh thêng Ýt ®îc mäi ngêi chÊp nhËn.
§é gÊp gãc (nghiªng) cña c¸c r¨ng trong t¬ng quan víi c¸c mÆt
ph¼ng kh¸c nhau; H×nh thÓ ch©n r¨ng (Angulation of the Individual Teeth in
Relation to Various Planes; Root Form)
Sù t¬ng quan cña trôc c¸c r¨ng hai hµm thay ®æi trong c¸c nhãm r¨ng:
r¨ng cöa, r¨ng nanh, r¨ng cèi nhá, r¨ng cèi lín (Tõ h×nh 8 ®Õn h×nh 12)
MacMillan c¾t r¨ng vµ x¬ng hµm trong t thÕ c¾n trung t©m, nh×n tõ phÝa
mÆt gÇn thÊy r»ng:
- R¨ng cöa cã trôc lµm víi mÆt ph¼ng ngang mét gãc kho¶ng 600
- Trôc c¸c r¨ng hµm trªn lµm víi c¸c trôc c¸c r¨ng hµm díi mét
gãc nhän.
- Trôc c¸c r¨ng nanh trªn vµ díi lµm víi nhau mét gãc Ýt nhän h¬n.
- TiÕp theo lµ r¨ng cèi nhá thø nhÊt t¬ng tù víi r¨ng nanh.
R¨ng cèi nhá thø hai vµ r¨ng cèi lín thø nhÊt cã trôc vµ ®é nghiªng víi
mÆt ph¼ng ngang kh¸c víi c¸c r¨ng vïng tríc. Trôc c¸c r¨ng cèi lín thø nhÊt vµ
cèi nhá thø hai gÇn nh song song víi nhau. R¨ng cèi lín thø hai vµ thø ba hµm
díi cã trôc lµm thµnh mét gãc nhän h¬n víi mÆt ph¼ng ngang so víi trôc r¨ng
cèi lín thø nhÊt. Trôc r¨ng ®îc s¾p xÕp thuËn lîi chèng l¹i c¸c lùc nhai.
12
C¸c ®êng c¾t chia ®«i r¨ng cèi lín thø hai vµ thø ba hµm díi nÕu kÐo
dµi sÏ c¾t ®«i c¸c ch©n r¨ng vßm miÖng cña r¨ng cèi lín thø hai vµ thø ba hµm
trªn.
Trôc r¨ng cèi lín thø nhÊt hµm díi kÐo dµi sÏ ch¹y qua gi÷a ch©n trong
vµ ch©n ngoµi r¨ng cèi lín thø nhÊt hµm trªn.
C¸c gãc ®é nªu trªn nh»m ®Ó cho c¸c r¨ng cã søc chÞu lùc tèt nhÊt khi
nhai theo c¸c chøc n¨ng cña chóng.
Víi r¨ng cöa, v× trôc r¨ng nghiªng so víi mÆt ph¼ng ®øng nªn kh«ng chÞu
®îc lùc nhai mµ chØ dïng ®Ó c¾n ®øt thøc ¨n (beting and shearing).
HÖ thÇn kinh - c¬ cã nhiÖm vô kiÓm so¸t c¸c lùc c¾n, nhai cña c¸c r¨ng.
Trôc nghiªng theo chiÒu gÇn - xa vµ chiÒu m¸ - lìi cña c¸c r¨ng thêng
®îc diÔn ®¹t b»ng mét gãc lµm bëi trôc däc cña r¨ng vµ ®êng th¼ng vÏ vu«ng
gãc víi mÆt ph¼ng n»m ngang hoÆc gãc lµm bëi trôc däc r¨ng víi mÆt ph¼ng däc
gi÷a (median plane).
Tõ h×nh 8 ®Õn h×nh 12 lµ h×nh chôp r¨ng ®Æt theo vÞ trÝ nghiªng cña chóng
trªn hµm gi÷a thíc ®o ®é (protractor).
C¸c t¸c gi¶ Dempster (1963), Kraus (1969), Andrews (1976) ®· ®a ra c¸c
sè ®o trong b¶ng 1.
B¶ng 1: §é lÖch/§é nghiªng c¸c r¨ng
(Angulation/Inclination of Teeth)
Mesiodistal Faciolingual
(GÇn xa) 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 (Trong ngoµi)
80 100 50 90 170 70 20 280 260 160 50 60 80 100
7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7
13
H×nh th¸i chøc n¨ng cña r¨ng ë 1/3 phÝa r×a c¾n vµ mÆt nhai
(Functional Form of the Teeth at their Incisal and Occlusal Thirds)
TÊt c¶ c¸c diÖn tiÕp xóc ë 1/3 th©n r¨ng phÝa r×a c¾n vµ mÆt nhai ®Òu cã
h×nh låi hoÆc lâm (H×nh 15).
Khi r¨ng hai hµm c¾n vµo nhau ë t thÕ c¾n khÝt th× diÖn låi mét r¨ng sÏ
tiÕp xóc diÖn låi hoÆc lâm r¨ng ®èi diÖn (H×nh 16).
MÆt lìi c¸c r¨ng cöa trªn còng cã diÖn lâm ®Ó khi c¾n, r×a c¾n r¨ng cöa
díi sÏ c¾n vµo ®ã (diÖn låi).
MÆt nhai c¸c r¨ng sau cã c¸c r·nh (sulci) vµ c¸c hè ph¸t triÓn
(developmental grooves), men ë ®©y cã cÊu t¹o ®Æc biÖt: Trô men chôm l¹i nªn
men r¾n h¬n.
H×nh 8: R¨ng ®Æt trong thíc ®o gãc ®Ó chØ ®é nghiªng cña trôc r¨ng:
chiÒu cong ch©n r¨ng phï hîp víi mÆt nhai ®Ó thuËn lîi khi nhai.
14
2
1
3 4
15
1 2
3 4
16
A B
C D
E F
¶nh chôp c¸c r¨ng víi ®é nghiªng ch©n r¨ng ®Ó phï hîp víi khíp c¾n
truyÒn lùc xuèng ch©n r¨ng. Chôp tõ phÝa bªn (gÇn vµ xa). Th©n r¨ng vµ 1/3 ch©n
r¨ng phÝa cæ gÇn nh th¼ng liÒn víi nhau, nhng 2/3 chãp th× cong (Xem thªm
h×nh 31 vµ h×nh 32).
A: R¨ng cöa gi÷a E: R¨ng 6
B: R¨ng nanh F: R¨ng 6 kh¸c víi r¨ng E
C: R¨ng 4
D: R¨ng 5
17
A B
C D
E F
18
H×nh 13: Híng cña th©n vµ ch©n r¨ng nh×n tõ m¸
H×nh 14: Híng cña th©n vµ ch©n r¨ng nh×n tõ tríc (m«i)
19
1 4
2
5
3 6
H×nh 15: Nh×n mÆt nhai c¸c r¨ng cèi: låi vµ lâm, kh«ng cã diÖn bÑt vµ gãc nhän:
1/ 6 2/ 6 3/ 7 4/ 7 5/ 4 6/ 8
20
H×nh 16: 1/3 Th©n r¨ng
phÝa r×a c¾n hay mÆt nhai
®Òu låi, lâm ë c¸c vïng tiÕp
xóc.
21
H×nh 19: A. Nh×n tõ phÝa
tríc, r¨ng cöa gi÷a trªn
lÖch ®êng gi÷a.
B. Cïng bÖnh nh©n nh×n tõ
phÝa m¸
22
H×nh 21: R¨ng di lÖch, sai khíp c¾n do mÊt r¨ng 6
23
C¸c mói còng vËy, khi c¾n khÝt, c¸c diÖn nµy cã t¸c dông nhai. R·nh vµ hè
lµ n¬i ®äng thøc ¨n, lu©n chuyÓn ®Ó c¸c mói nghiÒn n¸t (h×nh 17). Khi c¾n khÝt,
mói kh«ng khÝt h¼n vµo hè r·nh vµ ®Ó l¹i mét kho¶ng trèng nhá.
VÒ mói vµ r·nh cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu. C¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu vÒ ngêi Eskimo thÊy r»ng ®Õn n¨m 20 tuæi, c¸c mói vµ r·nh ®· mßn vµ
ph¼ng. ChØ trong 200 - 300 n¨m trë l¹i ®©y, ngêi v¨n minh míi cßn mói r¨ng
cao ë tuæi trung niªn (Butler 1974, Mills 1976).
Mói vµ r·nh cã t¸c dông râ rÖt trong thêi gian ®Çu bé r¨ng vÜnh viÔn ®Ó
x¸c lËp vÞ trÝ khíp c¾n.
§· cã nhiÒu quan niÖm ®a ra kh¸c nhau ®Ó t¹o l¹i mói, r·nh. Nhng còng
kh«ng cã quan niÖm nµo chøng minh ®îc râ rµng hiÖu qu¶ tíi søc kháe vµ tho¶i
m¸i cho ngêi bÖnh.
Sù liªn quan phÝa m¸ vµ lìi cña tõng mçi r¨ng trªn mét hµm víi c¸c
r¨ng ®èi ë hµm ®èi diÖn trong c¾n trung t©m
Khi c¾n trung t©m, nÕu nh×n tõ mÆt ngoµi ta thÊy cø mét r¨ng ¨n khíp vÈy
c¸ víi hai r¨ng trõ r¨ng cöa gi÷a hµm díi vµ r¨ng kh«n hµm trªn.
V× mçi r¨ng cã hai r¨ng ®èi nªn nÕu mÊt mét r¨ng vÉn cßn mét r¨ng ®èi sÏ
gi÷ cho r¨ng ®ì di lÖch vµ tråi lªn.
Cung r¨ng gi÷ ®îc h×nh d¸ng lµ do c¸c r¨ng trªn cung tùa vµo nhau. NÕu
mét r¨ng mÊt th× c¸c r¨ng bªn c¹nh do lùc nhai cã xu híng ®æ vµo n¬i r¨ng mÊt
nh ®Ó lÊp chç trèng vµ lÇn lît c¸c r¨ng l©n cËn còng x« lÖch, c¸c r¨ng ®èi còng
mäc tråi lªn hay thÊp xuèng (hiÖn tîng POPOV) (H×nh 21).
NÕu r¨ng cöa gi÷a hµm trªn mÊt, r¨ng cöa gi÷a hµm díi kh«ng cã r¨ng
®èi sÏ mäc tråi.
24
NÕu r¨ng kh«n hµm díi mÊt, r¨ng kh«n hµm trªn sÏ mäc thßng xuèng
díi.
Mét cung r¨ng ®îc lµm thµnh bëi c¸c cÆp r¨ng xÕp ®èi xøng bªn ph¶i vµ
bªn tr¸i. Trõ 04 r¨ng cöa gi÷a tiÕp xóc nhau ë ®êng gi÷a, cßn l¹i c¸c r¨ng kh¸c
chØ tiÕp xóc phÝa gÇn vµ phÝa xa víi c¸c r¨ng l©n cËn.
Cung r¨ng díi nÕu ®o bÒ réng vïng r¨ng cèi sÏ hÑp h¬n cung r¨ng trªn.
§ã lµ do bÒ gÇn - xa c¸c r¨ng cöa díi ng¾n h¬n c¸c r¨ng cöa trªn; ®ång thêi
r¨ng cèi díi h¬i ®æ vµo phÝa lìi. Nh÷ng sù s¾p xÕp sinh lý nµy t¹o khíp c¾n
b×nh thêng.
§é c¾n ch×a trªn mÆt ph¼ng ngang (overjet) lµ r×a c¾n vïng r¨ng tríc vµ
r×a mói m¸ (buccal cusp ridges) phñ ra ngoµi vÒ phÝa m«i hay m¸ r×a c¾n hay r×a
mói m¸ c¸c r¨ng hµm díi.
§é c¾n trïm hay ®é c¾n phñ trªn mÆt ph¼ng ®øng (overbite) lµ r×a c¾n
r¨ng cöa vµ mói ngoµi r¨ng cèi hµm trªn phñ thÊp díi r×a c¾n vµ mói ngoµi r¨ng
cèi hµm díi. Nhê cã ®é c¾n trïm mµ ngêi ta kh«ng c¾n vµo m¸.
Nh×n c¸c r¨ng c¾n khÝt tõ phÝa lìi ta sÏ thÊy t¬ng quan c¸c mói trong vµ
thÊy c¸c r¨ng hµm trªn c¾n sang bªn so víi c¸c mói trong c¸c r¨ng hµm díi
(H×nh 23).
§é c¾n ch×a (overjet) vµ ®é c¾n phñ (overbite) võa ®ñ kho¶ng 1,5 - 2mm
cã t¸c dông kh«ng c¾n vµo m«i, m¸ khi ¨n nhai. Khi ®a hµm ra tríc vµ sang
bªn cã sù b¶o vÖ, híng dÉn r¨ng nanh. Vïng r¨ng cèi kh«ng ch¹m
(disocclusion) t¹o thuËn lîi khi ®a hµm ra tríc.
§é c¾n ch×a vµ c¾n phñ th¸i qu¸ g©y t¸c h¹i nh: r×a c¾n r¨ng cöa díi c¾n
vµo lîi vßm miÖng hµm trªn g©y rèi lo¹n khíp c¾n vµ mÊt vÎ thÈm mü.
25
TiÕp xóc c¾n vµ t¬ng quan liªn mói cña c¸c r¨ng mét hµm víi c¸c
r¨ng ë hµm ®èi trong c¾n trung t©m
(Occlusal Contact and Intercusp Relations of All the Teeth of One Arch
with Those in the opposing Arch in Centric Occlusion).
TiÕp xóc c¾n vµ t¬ng quan liªn mói lµ vÊn ®Ò khã nghiªn cøu vµ diÔn ®¹t.
Nhng cÇn biÕt r»ng ®©y lµ vÊn ®Ò thùc hµnh hµng ngµy cña nha khoa. Sù hiÓu
biÕt vÒ vÊn ®Ò nµy quan träng c¶ trong bé r¨ng thËt vµ bé r¨ng phôc h×nh.
ThÝ dô: ngêi nha sÜ cÇn biÕt ®©u lµ mói n©ng ®ì ®Æc biÖt (particular
supporting cusp) sÏ tiÕp xóc (contact) víi chç dõng trung t©m (centric stop) ë
hµm ®èi. B×nh thêng lµ mói trong (lingual cusp) cña r¨ng cèi trªn cuèi cïng vµ
mói ngoµi (buccal cusp) cña r¨ng cèi díi cuèi cïng lµ c¸c mói n©ng ®ì. Cßn
chç dõng trung t©m lµ vïng tiÕp xóc cña r¨ng hµm ®èi víi mói n©ng ®ì.
ThÝ dô: H×nh 24, h×nh 26 lµ mói gÇn trong r¨ng 6 (mói n©ng ®ì) ch¹m
hè gi÷a (central stop) cña r¨ng 6
H×nh 25 m« t¶ s¬ ®å lý tëng mét bé r¨ng víi c¸c ®iÓm ch¹m trung t©m
(centric stops) ë tÊt c¶ c¸c r¨ng.
Trªn thùc hµnh, muèn lÊy khíp c¾n trung t©m (centric occlusion) ta yªu
cÇu bÖnh nh©n nuèt níc bät råi c¾n khÝt hai hµm. Lóc nµy c¸c lùc c¾n th¨ng
b»ng vµ hai hµm æn ®Þnh.
TiÕp theo Fiel (1927), Hellman (1941) sö dông gi¶i phÉu so s¸nh vµ cæ
sinh vËt häc ®Ó m« t¶ c¸c vïng tiÕp xóc cña khíp c¾n cña r¨ng nh sau:
26
A B
5- ¸p nhau gi÷a r×a vµ r·nh (C¶ r×a vµ huyÖt ph¸t triÓn) (Ridge and Sulcus
apposition, includes ridge and developmental groove apposition)
27
H×nh 25: S¬ ®å lý tëng, ch¹m tÊt c¶ c¸c mói n©ng ®ì (supporting cusps)
víi tÊt c¶ c¸c hè (fossae) vµ r×a bªn (Marginal Ridges) víi c¸c r¨ng ®èi (Ýt thÊy
trªn r¨ng thËt).
28
H×nh 26: C¾n khÝt b×nh thêng c¸c r¨ng hai hµm
1- R¨ng cöa gi÷a, mÆt m«i
2- R¨ng cöa gi÷a, mÆt gÇn
3- 3 c¾n khÝt víi 3 vµ 4 nh×n tõ m¸
4- 4 vµ 4 nh×n tõ m¸
5- 4 vµ 4 nh×n tõ phÝa gÇn
6- 6 vµ 6 nh×n tõ m¸
7- 6 vµ 6 nh×n tõ phÝa gÇn
8- 6 vµ 6 nh×n tõ phÝa xa
29
Tõ h×nh 27 ®Õn h×nh 30 lµ s¬ ®å m« t¶ c¸c diÖn vµ ®iÓm tiÕp xóc c¾n.
H×nh 27: MÆt trong r¨ng cöa gi÷a hµm trªn
bªn ph¶i
CL: §êng viÒn cæ r¨ng (Cervical line)
CI: Gãt r¨ng (Cingulum)
CL
CI MR: R×a bê viÒn (Marginal)
MR MR IR: R×a c¾n (Incisal Ridge)
LF
IR LF: Hè lìi (Lingual Fossa)
MBCR
DBCR
CF
DMR
MTF
DTF
MMR
MLCR
DF
DLCR
OR
H×nh 28: MÆt nhai r¨ng 6
MBCR: Mesiobuccal Cusp Ridge (R×a mói gÇn ngoµi )
DBCR: Distobuccal Cusp Ridge (R×a mói xa ngoµi )
CF: Central Fossa (Hè trung t©m)
MTF: Mesial Triangular Fossa (Hè tam gi¸c gÇn)
MMR: Mesial Marginal Ridge (R×a viÒn bê gÇn)
MLCR: Mesiolingual Cusp Ridge (R×a mói gÇn trong )
DLCR: Distolingual Cusp Ridge (R×a mói xa trong )
DF: Distal Fossa (Hè xa) OR: Oblique Ridge (R×a chÐo)
DTF: Distal Triangular Fossa (Hè tam gi¸c xa)
DMR: Distal Marginal Ridge (R×a bê viÒn xa)
30
MBDG
MBCR MÆt ngoµi DBCR
DBDG
SG
DCR
MÆt gÇn
MÆt xa
MTF
DTF
MLCR DLCR
MÆt trong
LDG
31
MMR
MÆt ngoµi
CP
MP
DMR
MÆt trong
DP
CDG
H×nh 30: MÆt nhai r¨ng 6 hµm díi bªn ph¶i
Vïng t« ®Ëm: CF: Central Fossa (Hè trung t©m)
CP: Central Pit: GiÕng trung t©m
MMR: Mesial Marginal Ridge (R×a bê viÒn gÇn)
DMR: Distal Marginal Ridge (R×a bê viÒn xa)
MP: Mesial Pit (GiÕng gÇn)
CDG: Central Developmental Groove (HuyÖt ph¸t triÓn trung t©m)
DP: Distal Pit (GiÕng xa)
Tõ h×nh 31 ®Õn h×nh 34 lµ c¸c h×nh chôp cËn c¶nh c¸c r¨ng c¾n khÝt.
32
A B
H×nh 31: R¨ng cèi lín thø nhÊt khi c¾n trung t©m, nh×n tõ m¸, v× t¬ng
quan trung t©m cña chóng quan träng, sÏ quyÕt ®Þnh sù t¬ng quan cña c¸c r¨ng
®»ng tríc vµ ®»ng sau chóng nªn ®îc chó ý ®Æc biÖt.
A: Nh×n th¼ng gãc tõ mÆt m¸ ngang tÇm mÆt ph¼ng c¾n thÊy mói gÇn -
ngoµi 6 võa khÝt huyÖt gÇn - ngoµi 6 (Mesiobuccal Cusp 6 fitting snugly
into the sulcus of the mesiobuccal Groove of 6 )
B: Nh×n chÕch tõ díi lªn sÏ thÊy r×a tam gi¸c cña mói gÇn - ngoµi 6 h¬i
lÖch ra xa so víi huyÖt gÇn ngoµi 6
33
H×nh 35 chôp mÆt nhai c¸c r¨ng cèi, ta ®Òu thÊy r»ng c¸c "diÖn lµm viÖc"
(workings surface) ®Òu cã h×nh trßn, uèn cøng vµ kh«ng bÞ bÎ gËp.
A B
H×nh 32: R¨ng 6 vµ 6 khi c¾n trung t©m, nh×n phÝa gÇn
A: Nh×n th¼ng diÖn phÝa gÇn, h¬i chÕch tõ trªn xuèng thÊy râ sù tho¸t
(escapement) cña h×nh thÓ th©n r¨ng
B: Nh×n chÐo tõ gãc ngoµi - gÇn h¬i chÕch lªn sÏ thÊy râ h¬n h×nh thÓ th©n
r¨ng t¹o hiÖu qu¶ nhai: C¸c bê viÒn (Ridge); c¸c nÕp gÊp (folds) ®Òu thu«n trßn
(rounded). Sù c¾n gi÷a mói - hè (Cusp - Fossa) vµ r×a - r·nh (Ridge - Sulcus) chØ
khÝt ®ñ nghiÒn n¸t thøc ¨n mµ kh«ng g©y sang chÊn.
34
A B C
H×nh 33: C¾n trung t©m r¨ng cèi lín thø nhÊt
A: Nh×n tõ mÆt trong chÕch tõ trªn xuèng mÆt nhai r¨ng 6 ta thÊy cã chç
tho¸t réng ë phÝa gÇn. PhÝa xa khÝt h¬n ë r×a bê viÒn xa cña 6 .
B: Nh×n tõ xa thÊy mói trong - xa r¨ng 6 khÝt víi mói xa - ngoµi (distal
Cusp) vµ mói xa - trong (distolingual) cña r¨ng 6 . §ång thêi, mói ngoµi - xa
r¨ng 6 kh«ng ch¹m ®Ó t¹o thµnh chç tho¸t (escapement).
Khi ®a hµm sang bªn, r×a bê viÒn tam gi¸c (Triangular Ridge) cña mói xa
- ngoµi 6 sÏ ch¹m mÆt nhai cña r¨ng 6 .
C: Nh×n tõ phÝa xa - trong, so s¸nh víi t thÕ A thÊy r»ng: cã vïng tho¸t vÒ
phÝa gÇn trong, khi ®ã mói xa trong r¨ng 6 khÝt víi r×a bê xa vµ mói xa - trong
6 . Mói xa - trong 6 khÝt víi r·nh trong (lingual Sulcus) cña huyÖt ph¸t triÓn
trong cña 5 .
35