Professional Documents
Culture Documents
45
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
46
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
47
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
48
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
gibi çeşitli etnik aidiyetler boyutuyla ayrış- ifade edebilir. Bu itibarla, öncelikle, “Alevi
malar izlenebilir. Şöyle ki Alevilik günümüz Uyanışı”nın Alevi kimliği üzerinde ortaya
Türkiye’sinde, en geniş anlamda, İslam pey- çıkardığı homojenleş(tir)me eğilimine ve
gamberi Muhammed’in kuzeni (dördün- sonuçlarına kısa da olsa değinmek, Dersim
cü İslam halifesi) Ali’nin taraftarlığı olarak Aleviliği bağlamında tartışacağımız Cemev-
algılanır. Yani Ali yandaşlığına gönderme leri ve ziyaretler örneği açısından daha fay-
yapar. Ne ki Caferi (Şii) toplulukların Ale- dalı olabilir.
vilik algısıyla, inançlarına Raa Haqi (Haki-
Alevi toplulukların “Alevi” adı altında
kat Yolu) diyen Dersimli Aleviler8 arasında
ortak bir (fiili) tanınmaya kavuştukları, ka-
çok ciddi kozmolojik ve dünyevi farklılık-
musal ve siyasal alanlarda kendilerini ifade
lar söz konusudur.9 Günümüzde ise “Ale-
etmeye başladıkları yakın tarihsel dönem-
vi Uyanışı”nın tetiklediği konjonktürel çok
de, daha ziyade Alevilik yazını aktörleri
yönlü ilginin sonucunda açığa çıkmış bulu-
tarafından “uyanma”, “silkinme”, “benli-
nan (genel geçer bilgiler neticesinde şekillen-
ğini keşfetme”, “Alevileşme” gibi kavram-
miş) “Alevi-Bektaşi yazını”nın Alevi toplu-
larla tanımlanan sürecin oldukça önemli
luklara ait farklılıkları yeteri ölçüde dikkate
sonuçları vardır. Yalnızca Türkiye’de fark-
almadığı düşünülebilir. Hâlbuki son 30 yıla
lı yerel kültürel özellikler taşıyanlar değil,
kadar canlılıkla yaşatılan kimi yerel Alevi-
büyük şehirlerde ve yurtdışında diaspo-
liklerin sahip olduğu toplumsal örgütlenme ra oluşturacak ölçüde yayılan ve yeni bir
modelleri, semboller, kodlar oldukça özgün dinsel kimlik alanı içerisinde hareketlenen
örnekler içermektedir. tüm Alevi toplulukları ilgilendiren geliş-
Kültürel yapının kolektif akıldaki izdü- meler söz konusudur. Örneğin, doğrudan
şümü olarak dinsel inanmalar ve pratikler, Alevilikle ilgili (dernekler ve vakıflar gibi)
topluluğun ekonomik, sosyal ve siyasal ör- demokratik kitle örgütleri kurulmuştur.10
gütlenme ve işleyiş mekanizmaları yeteri öl-
10 Çok yakın zamana kadar, birbirlerinden haberdar
çüde kavrandığında ancak anlamlı bir bütün dahi olmayan Alevilikler kentlerde ve Alevi hareketi
içerisinde yan yana gelmiş, etkileşime uğramıştır. Ale-
8 Dersim’in idari, dini, sosyal ve kültürel tarihi üzeri- vileri dinsel yahut (çoğunlukla sosyalist referanslara
ne özellikle son on yıl içerisinde ciddi bir yayın artışı sahip) siyasal örgütler içerisinde toparlamaya dönük
yaşandığı söylenebilir. Daha ziyade akademisyenlerce uğraşılar ile Alevileri ortalama sol bir hareket içerisinde
ve yerel araştırmacılarca kaleme alınan şu çalışmalar kitle gücü olarak örgütlemeyi hedefleyen örgütsel giri-
iyi bir başlangıç olarak görülebilir: Aksoy, 1985; Gezik, şimler de bu toplulukları kaynaştırma işlevi görmüştür.
2004; Erdoğan, 2004 ve 2005; Gültekin, 2010; Aslan, 2010; Bu açıdan artık Türkiye’de ve (Avrupa’da daha yoğun
Kaya, 2010; Gezik ve Çakmak, 2010; Çem, 2011; Munzu- olmakla birlikte) dünyanın farklı kıtalarında faal du-
roğlu, 2012; Deniz, 2012; Tuna ve Orhan, 2013; Özcan ve rumda olan (dernek, vakıf ve hatta cemaat statüsünde)
Gezik, 2013; Hepkon vd. 2013 ve Bayrak, 2014. birçok Alevi örgütlenmesi mevcuttur. Özellikle küresel-
9 Aleviliğin tarihçesi, tanımı ve güncel temsiliyet bi- leşme süreci bağlamında görünür olan Alevi örgütlen-
çimleri hakkında fikir verici yabancı kaynaklar için bkz. meleri sürecini Cem Vakfı örneğinde irdeleyen antro-
Dressler, 2013 ve Tambar, 2014. polojik bir çalışma için bkz. Okan, 2004.
49
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
Büyük kentlerde ortaya çıkan bu kuruluşlar leri devam etmekle birlikte, kent eksenli bir
“Cemevi” adı altında toplu ibadet mekânları Alevi kimlik hareketi (son on yıl içerisinde)
olarak kullanılmaya başlanmıştır ve bu fiili ciddi adımlar atmıştır. Farklı yerel kökler-
durum kentli Alevi hareketinin inşa ettiği den Aleviler, belki de tarihte ilk kez, kitle-
kimlik taleplerinin belkemiğidir. Alevilik sel mitinglerde yan yana gelmişler, Aleviler
hakkında (yerli ve yabancı) politik ya da olarak yürümüşler ve kimlik haklarını talep
akademik içerikli ciddi bir ilgi artışı yaşan- etmişlerdir.12
mıştır. Alevilik külliyatına nicelik ve nitelik
Sonuç itibariyle günümüzde Alevilik
bakımından hissedilir katkılar yapılmıştır
(tekil toplulukların yerel özgünlüklerini şu
ve çalışmalar/araştırmalar çok boyutlu ola-
veya bu düzeyde içermekle birlikte) tüm
rak sürdürülmektedir. Araştırma-inceleme
Alevilerin hakkında hemfikir oldukları ve
eserlerinin yanı sıra süreli yayınlarda da
açıkça ifade edip sahiplendikleri sosyal ve
hızlı bir artış görülmüştür. Alevilere ait
siyasal bağlamları kuvvetli bir dinsel kimlik
görsel medya ortaya çıkmıştır. Gelinen aşa-
haline gelmiştir. Bugün Alevi örgütlenmele-
mada Alevilik, siyasi iktidarın Türkiye’de
rinin temel gayesi, Alevi kimliğinin her plat-
Sünni-İslam’ı referans alan yeni bir devlet
formda temsili ve Alevilikten doğan dinsel
ve toplum revizyonunda kuvvetli birer ma-
ve sosyal statülerin (uyruğu oldukları dev-
nivelaya dönüştürülen kimlik söylemleri-
letlerce) kabul edilmesidir. Nihayetinde ise
nin de önde gelen argümanlarından birisi
Alevilerin Türkiye’de ve yurtdışında çeşitli
haline gelmiştir. “Açılımlar” mottosuyla da
düzeylerde (resmi ya da fiili) tanınmaları
olsa devlet tarafından muhatap olarak kabul
gelmektedir. Alevilik-Cemevi ilişkisi, tartış-
edilmiştir.11
malı da olsa, dinsellik ve ibadet alanlarını
Fakat Aleviler, son yarım asra kadar ço- birleştirmesi ve “tanınmayı” modern/sekü-
ğunlukla kırsal yerleşimlerde ikamet etmiş, ler kabullere göre ortaya çıkarması açısın-
aralarında belirgin kültürel farklılıklar bu- dan kimliğin ana eksenini oluşturmaktadır.
lunan da gruplardır. Dolayısıyla günümüz-
Şu da ifade edilmelidir ki Aleviler hakkın-
de hala “Alevilerin kim oldukları” ve hangi
da yoğunlaşan akademik ve siyasi ilginin bi-
örgütün ya da siyasal görüşün onları tem-
riktirdiği külliyat, genel geçer “Alevi Bektaşi
sil ettiği soruları yanıtsızdır. Tartışmalar ve
Alevileri tanımlama, temsil etme mücadele-
50
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
51
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
(Özcan; Gezik, 2013) neticesinde 11. yüzyıl itibaren 20. yüzyıl ortalarına dek sürecek
gibi daha eski ve önemli tarihsel duraklara olan bir “asayiş ve egemenlik sorunu” ola-
dek uzanabilmekteyiz. Ek olarak, Dersimli rak Alevi Kürtlerle hemhal olan Dersim,
Alevilerin inanç biçimleri (Raa Haqi) üzeri- genç Cumhuriyet’in bölgeye nihai müdaha-
ne antropolojik perspektifle gerçekleştirilen lesini temsil eden 1937-1938 savaşları ve kat-
dikkate değer çalışmalar arttıkça, konunun, liamının ardından resmi olarak kaldırılmış-
genel-geçer bilgilerle ve söylemlerle anlaşı- tır. Ancak Alevi Kürtlerin bölgede sürekli-
labilmekten ne kadar uzak olduğu da çarpı- leşen isyanları ve “bastırma harekâtlarıyla”
cı biçimde ortaya çıkmaktadır. dolu bir tarihsel geçmiş neticesinde biriken
etno-kültürel ve sosyo-politik aykırılıkla-
Alevi Kürtler ya da Dersim
rın sosyolojisi, onu, günümüz “kimlikler
Aleviliği/Raa Haqi
çağı”nda hayli popüler kılmaktadır. Bu ba-
Alevi Kürtler, yakın zamana değin kımdan Dersim ya da Dersimlilik, şimdi-
Ortadoğu’daki diğer çoğu topluluk gibi aşi- lerde çoğunlukla Tunceli’de yaşayan Alevi
ret tipi toplumsal örgütlenme biçimlerinde Kürt toplulukları sosyolojik ve mekânsal
yaşayan, Kurmanci ve Kırmancki konuşan olarak nitelediği gibi, onu, kendisini çevre-
yerleşik ve yarı-göçer bir halktır. Ağırlıkla
15 16
leyen geniş bir alandaki Alevi Kürt toplu-
yaşadıkları coğrafi mekân olarak “Dersim” lukların da “kutsal toprakları” haline getir-
ise bugün etno-kültürel ve sosyo-politik po- miştir. Kuzeyde Erzincan, Kuzey Batı ve Ba-
püler bir kavram olarak karşımızdadır. Os- tıda Muş ve Bingöl, Güney Batı ve Güneyde
manlı döneminde (idari olarak) Tanzimat Elazığ, Malatya, Maraş ve Hatay, Batı’da ise
reformları akabinde bugünkü Tunceli, Ela- Sivas gibi geniş bir alanda Kurmanci, Kır-
zığ, Erzincan ve Bingöl illerini kapsayan bü- mancki ve hatta Türkçe konuşan diğer Ale-
yükçe bir eyalet olarak karşımıza çıkar. 19. vi Kürt toplulukları da kapsayan bir kimlik
yüzyıl başlarındaki bu idari düzenlemeden alanıdır.17
52
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
53
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
54
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
55
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
dünyevi otoritelerin dışında, iktidar kayna- ları” içerisinde kalan jiar-ların (bugün halk
ğını “batın âlemden” alan özerk bir yapı ya
24
arasında yaygınlıkla “ziyaret” olarak bilin-
da aktör olarak tahayyül edilmesini göster- mektedir) sayısı en az birkaç bin olarak ve-
mesi bakımından çok önemlidir. Dersim Ale- rilebilir.
viliğinde kutsal mekân kültleri, rehber-pir-
Bu bağlamda, mevcut jiar-ları nitelikle-
mürşit gibi dinsel otoritelerin dışında, halk
rine göre sınıflamak istersek, şu kategorileri
dinselliğine dayanan özgün, ayrı bir iktidar
değerlendirebiliriz:
ve güç ilişkileri alanı ortaya çıkarmaktadır.
24 Dersim Aleviliği (Raa Haqi) kozmolojisinde iki dün- Dersim’de mezar yeri biçimindeki ziya-
ya kurgusu başattır. “Neq Dina”, zahiri dünya anlamı-
retlerin iki önemli nitelik farklıyla birbirle-
na gelir, yani yaşadığımız dünyadır. Haq, bu dünyayı
(içindeki her şeyle birlikte) yaratmış ve çekilmiştir Raa rinden ayrıldıkları söylenebilir. İlki, çoğun-
Haqi’de dünya hayatı içerisindeki her şey Haq’ın nu- lukla “türbe” yahut “yatır” olarak bilinen,
rundandır. Dolayısıyla belirli bir ibadet mekânı yahut
standartlaşmış ritüeller görülmez. Pratikte ise samana, geçmişte yaşamış olduğuna inanılan ve
mekâna, bireye yahut topluluğa uyarlı bir ilişkisellik bi- kendilerine kutsallık atfedilen kişilerin me-
çiminde dinsel yaşam görünür olmaktadır. “Haq Dina”
zarlarından oluşur. Bu mezarlarda “Seyit”,
ise “Batıni Dünya” anlamındadır. Burada ise Haq’ın
zahiri dünyada yaşayanlara “aracı” kıldığı evliyalar/ “Baba”, “Dede”, “Sultan”, “Hacı” gibi kut-
ziyaretler, “mılaketler” ve çeşitli varlılar hüküm sürer. siyet atfedilen isimler taşıyan kişilerin yat-
Dersimli Alevilerdeki yaygın “jiare/ziyaret” kültleri bu
tığına inanılır. Mezarlar, çoğunlukla, etrafı-
kategorideki varlıklarla ilişkilidir. Burada oldukça zen-
gin, derinlikli bir kozmoloji dikkati çekmektedir. İnsan, nı çevreleyen yahut üstünü örten yapılarla
Batıni Dünyadaki bu temsilciler vasıtasıyla Haq’la te- birliktedirler. Bu tür ziyaretlerin kimisinde,
mas etmiş olur. Raa Haqi inancı hakkında önemli bir
giriş kitabı için bkz. Çakmak, 2013. Ayrıca bkz. Gezik
mezar sahibinin kimliğini yahut türbeyi
ve Çakmak, 2010. yaptıran kişinin kimliğini aktaran yazıtlar
56
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
bulunur.25 Bazılarında ise bulunmaz. Hara- içerisindeki kimliği, onlara atfen anlatılage-
be halindedirler ve ait oldukları söylenen len söylenceleridir. Bu söylenceler, ilgili jiar-
şahıslar, çoğunlukla söylenceleriyle kimlik lar hakkında gerekli tüm bilgileri içerirler.
kazanırlar. Bu tarz mezar-ziyaretlere nere- Karakterlerin yaşadıkları süreçteki tecrübe-
deyse sadece Çemişgezek, Pertek ve Maz- leri, günün gerçekliğine göndermelerle yük-
girt hattında rastlanması anlamlıdır. Bu lüdür. Toplumsal davranış kodlarının ve
merkezler, erken dönem Anadolu uygarlık- değer yargılarının asli belirleyenleridirler.
larından günümüze aktif birer idari-ticari Karakterlerin sahip oldukları farklı mistik
merkez olma misyonu üstlenmiş yerlerdir. güçler, birbirlerinden olan farklılıklarını ve
Dolayısıyla ziyaretin/jiar-ların somutlaştığı aralarındaki hiyerarşik yapılanmayı yansıt-
mekân, insan eliyle inşa edilmiş yapılar biçi- tıkları kadar aynı zamanda kendi özgünlük-
minde belirmektedir. lerini de içerir.26
57
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
Ayrıca şu husus da çok dikkat çekicidir. ii) “Nisange”, bir yönüyle ilk kate-
Topluluk içerisindeki sosyal statüler ve yer- goride değerlendirilen bireye, ai-
leşim mekânları arasında paralellik gösteren leye yahut belirli yerel bir alan-
“hiyerarşik” bir düzen söz konusudur (Gül- daki yerleşimcilere özgü jiar ka-
tekin, 2004). Bu ilişkileri de şöyle kategori- tegorisinde değerlendirilebilir
leştirmek mümkün olabilir: kutsal mekânlardandır. Nisange,
“nişangâh” anlamında kullanılabi-
i) Dengenin en alt basamağında, deyiş
yerindeyse, “bireye” ya da “aileye” 29 Melek inançları/kültleri, tümüyle yöresel özellik-
özel jiar-lar gelir. Coğrafi koşulların ler barındırır. Karmaşık ilişkiler içerisinde doğrudan
büyük ruhani seyitlere bağlı olabildikleri gibi bağım-
toplu yerleşimlere müsaade etme-
sız olarak da tahayyül edilebilirler. Tıpkı dünya gibi
diği iç ve kuzey kesimlerdeki yük- meleklerin yaşadıklarına inanılan batın âlemde de iyi
ve kötü arasında mücadele durmaksızın sürer gider.
28 Bu gerilim, tüm kitabi ve kurumlaşmış dinler ile Batın âlemde vücut bulan melekler, tıpkı insanlar gi-
kendilerine alternatif ya da rakip gördükleri ve halk bidirler. Aile sahibi olanların varlığından, zaman za-
arasında yaşatılan inanmalar ile onları temsil eden man düğünlerinin seslerini duyanlardan bahsedilir.
kişiler ve gruplar arasında çok yaygın olarak görü- Melekler, mistik birtakım özelliklere de haizdirler.
lür. Örneğin (Sünni) Diyanet İşleri Başkanlığı, Sünni Çeşitli kılıklara bürünebilirler. Hayvanlara dönüşe-
halkın yatır ve türbelere fazla rağbet etmemesi, iba- bilirler. Kendi aralarında hiyerarşik bir düzen vardır
detlerini camilerde kendisinin yönettiği şekilde ger- ve insan olmanın tüm özelliklerini taşırlar. Kimileri
çekleştirmesi ve dinsel pratiğin ekonomik boyutunun iyiliksever ve zararsızdır. Kimileri ise insanlara ve
da kendisinin belirlediği şekilde uygulanmasını vaaz hayvanlara karşı son derece kötüdürler ve sürekli
eder. Yahut popüler mekânları (Örn. Eyüp Sultan) bunun için çalışırlar. Bu sebepten aralarında aman-
kontrol altına alarak, ekonomik ve sosyal-siyasal sız bir savaş sürüp gider. Bu savaşın bir yönü kendi
içeriğine müdahil olaya çalışır. Ancak “halk İslam’ı” aralarındaki hâkimiyet savaşlarıdır. Diğer bir yönünü
pratiklerinde, farklı iktidar alanları oluşur ve bu tür ise Dersimliler’in geleceği konusundaki niyetleri oluş-
kutsal mekânlarda yine farklı alt iktidar odakları (ce- turur. Üstün gelen yazgıyı belirleyecektir (Comerd,
maatler vb.) devreye girer. 1997: 84 – 104).
58
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
59
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
gibi aynı seyit ailesine talip olan diğer aşiret- çişleri” sembolize eden kategorik başlıklar,
bu dönüşümün temel sacayakları olarak öne
lerle birlikte daha geniş bir coğrafi alanın ve
sürülmektedir.31
kimliğin bir parçasıdır. Üçüncü ve dördün-
cü kategorideki ziyaretler de bu hiyerarşiyle 31 Bu minvaldeki görüşleri karakterize etmesi bakımın-
doğrudan ilgilidir. dan bkz. Yıldırım, 2012.
60
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
sosyo-kültürel hak taleplerinin belkemiğini liren yeni etnik ve dinsel bağlamlı kimlik
oluşturduğu açıktır. Cemevleri, bir yanıyla hareketlerinin çift yönlü bir etkiyle günde-
dini bir topluluk (ya da cemaat) olarak Ale- lik hayata girişi olduğu söylenebilir. Kimlik
vilerin modern kentli bir yaşam içerisinde söylemi, bir yanda yeni siyasi-ekonomik güç
beliren homojenleşmiş, kurumsallaşmış bir ilişkilerinin kamusal ekonomi-politikalarını
dinsellik mekânıdır, bir diğer yanıyla kimlik ve ulusal rejimleri tasfiyede yahut radikal
mücadelesinin siyasal boyutunun örgütlen- revizyonlara piyasa ekonomisine uyarlı hale
diği “sivil toplum” kurumları olarak sosyo- dönüştürmesinde kullandığı birer kaldıraç
kültürel hayatın önemli bir bileşenidir. Bu işlevi görürken bir diğer yanda, tersinden bir
bağlamda cemevleri, Alevi ritüellerin ger- sonuç olarak, bu tür devlet ve toplum inşa
çekleştirildiği kurumsallaşmış bir kutsal süreçlerinin tasfiye ettiği yahut yok saydığı
mekân olabilmiş midir? Bir dinsel inanç biçi- etno-kültürel toplulukların yeni “yerel/kü-
mi olarak Alevilik, bu mekânsal kurguyu ne resel dünya”da kendilerine bir yer bulma,
ölçüde içermiştir? Bu durum, bütün resim hak talep etme zemini de sunmaktadır. Si-
için geçerli midir? Gelenekselden (ve hatta yasal İslamın Türkiye siyasetinde kamusal
otantiklikten) moderne uzanan, tarihsel ke- temsillere sahip olması ve zamanla merkez
sintili Alevilik kurguları, cemevlerini dinsel siyaseti de belirlemesi ve Alevilik gibi etno-
kimlikten kültürel kimliğe geçiş alanları ve dinsel toplulukların görünürlük kazanma-
gerilim noktaları olarak okuma eğiliminde- sı örneklenebilir. Bu bağlamda cemevleri,
dir. Bu tespit ne ölçüde geçerli olabilir? Alevilerin, dinsel bir topluluk olarak tanın-
61
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
32 Konu hakkında fikir verici bir tartışma için bkz. Tam- 34 Bu konudaki çarpıcı iddialar ve değerlendirmeler için
bar, 2010. bkz. http://dersimnews.com/manset/vali-istedigi-
33 Bu bağlamda hazırlanmış önemli bir çalışma için icin-ali-ekber-yurt-cemevi-baskanligina-aday-olmus.
bkz. Es, 2006. html (Erişim Tarihi: 07.07.2015)
62
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
şullardaki açılış sürecinde ve takip eden yıl- olarak kullanımı, yine bir jiar aracılığıyla
larda, Dersimli Alevilerin son derece yoğun olmaktadır. Cemevinin üzerinde inşa edil-
ilgisi altındadır. Cemler kalabalık geçmekte, diği alan “Gola Xızıri” olarak bilinen, Pülü-
genellikle cemaat salona sığmamakta, Ceme- mür ve Munzur çaylarının birleştiği alandır.
vi ihtiyacı karşılamamaktadır. Yılın belirli Cemevinin altındaki yamaçta “Gola Çetu
bir döneminde değil hemen hemen tüm sü- Parkı”na dönüştürülen alanda daha yoğun
resince (her Perşembe akşamı) cemler yapıl- dinsel aktivite gözlemlenmektedir. Bu bağ-
maktadır. Bu cem ritüellerine zaman zaman lamda denebilir ki cemevlerinin, bir mekân
yereldeki askeri ve sivil bürokrasi temsilci- olarak, kutsallıkla kurduğu bağın esas ma-
leri katılmaktadır. Bazı Dersimliler de rahat- hiyeti, gerçekleştirilen ritüellerin odaklan-
sızlık uyandırsa dahi, 1990’lı yılların ikinci dığı dinsel imgelerle, sembollerle daha faz-
yarısındaki diğer örnekler gibi, Cemevinin la ilişkilidir -ki Dersim Aleviliğinde bunun
Dersim’de açılışı, Aleviliğin-Dersimliliğin karşılığı jiar-lar olarak tezahür etmektedir.
bir nişanı olarak kabul görmüştür. Ancak Cemevlerinin sosyo-kültürel yahut siyasal
bu ilgi ve dini-sosyal hareketlilik, 2000’li tutumları bu kurumları kullanan Alevi top-
yıllarla birlikte peyderpey azalacak ve özel- luluğun ya da toplulukların siyasal eğilim-
likle Kürt siyasal akımın 2010 sonrasında lerine, bu kurumlara önderlik eden “seçil-
Kürt Alevi kimlik alanını doldurmasına miş” yönetim kadrosunun Alevilik algısına
paralel olarak azalacaktır. Zira Cemevi yö- ve bilgisine göre çeşitlenmektedir.35
neticilerinin genel tutumu, kuruluşundan
Sonuç Yerine: Bir Kutsal Mekân
günümüze devlet ve siyasi erkle sürekli bir
Olarak Hopa Şeğank ya da Qewaxa
temas içerisindedir. En nihayetinde, Tunceli
Boze (Dersim Aleviliğinin Güncel
Cemevi’nde düzenlenen “Muharrem İftarı”,
Varolma Mücadeleleri)36
“Ramazan İftarı” ve ölüm-cenaze ritüelle-
rinde Sünni-İslam’a yakın dinsel ritüeller Bugün Dersim Siyenk’de (Atatürk Ma-
gerçekleştirilmesi ile “Alevi Açılımı” kapsa- hallesi), şehrin son 5-6 yıl içerisinde inşa
mında Cemevine ziyarete gelen bürokratlar edilmiş olan en büyük mahallesinin ortasın-
ve devlet yetkilileri, Dersimlilerin tepkisiyle dan geçen Tunceli-Elazığ karayolu üzerinde
karşılaşmıştır. Gelinen aşamada Cemevi- belediye tarafından düzenlenmiş bir “park”,
nin sadece cenaze hizmetlerinin verildiği
35 Bu konuda bilgi verici bir çalışma için bkz. Yılmaz,
ve ölüm sonrası ritüellerin (yemeklerin-
2011.
hayırların) gerçekleştirildiği bir mekana dö-
36 Bu alt başlık altında değerlendirilen etnografik bilgi-
nüştüğü söylenebilir. ler, sosyolog Hüseyin Tatar’ın Tunceli Üniversitesi Sos-
yoloji Bölümünde sunduğu “Kuşatılmış Dersim İnancı-
Öte yandan Tunceli Cemevi’nin, ku- na Güncel Müdahaleler Dolayımıyla Bakmak: Qewaxa
rumsal bir çerçeve yerine kutsal mekân Boze Örneği” başlıklı seminerinden alınmıştır.
63
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
64
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
65
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
mediği sosyal ve siyasal tutum, yerel Ale- rının, bu mekânlarda da şu veya bu ölçüde
vi topluluk tarafından, bir başka kutsal ortaya çıkan güç ilişkilerini topluluk üyeleri
mekânda üretilmektedir. Şöyle ki “Camile- arasında dağıttığı söylenebilir. Böylelikle
re karşı Cemevleri”, Türkiye’de kimlik po- paylaşılan, ortaklaşılan ilişkiler ve kolektif
litikalarının görünür olmaya başladığı bir temelde davranışlar üretilebilen bir ilişkisel-
konjonktürde, mevcut “modern” kamusal lik biçimi üretilmektedir. Örneğin cemev-
düzen ve seküler bir dinsellik alanı içeri- lerine daha büyük miktarlarda, nakit para,
sinde varolabilmenin, kabul görebilmenin kanlı kansız kurban sunuları vb. gibi gelen
başat söylemlerinden birisi haline gelmiştir. niyaz ya da lokmalar, doğrudan kurum yö-
Aleviliğin bir dinsel inanış olarak kabul gö- netimi denetimine geçmekte ve (inanç gere-
rebilmesi, onun da diğer modern kurumsal ği topluluğa tümünün topluluğa dağıtılması
din sistemleri gibi mekânsal düzenlemelere, gerekli olan) gelirin akıbetine bu merci ka-
standartlaşmış ritüellere ve söylemlere sa- rar vermektedir. Qewaxa Boze gibi kutsal
hip olması gerektiği hâkim fikrini üretmiş- mekânlarda ise gelen sunuların paylaşımı
tir. Cemevleri bu nedenle, günümüzde de yerinde yapılmakta ve herkes katılmakta-
Alevi hareketinin ve Alevilerin en önemli ve dır. Dağıtımın organizasyonunu, mekânın
tartışmalı gündemlerinden birisidir. Bu bağ- müdavimleri arasındaki sosyal ilişkiler be-
lamda daha içeriden bir örnek olarak, Alevi lirlemektedir.
çoğunluğun yaşadığı Dersim’e baktığımız-
Qewaxa Boze’nin müdavimlerinin, bek-
da, Cemevinin kutsanan pratikleri ve talep
çilerinin ve ziyaretçilerinin büyük çoğunlu-
edilen etno-politik duruşu sergilemediği
ğunu kadınlar oluşturmaktadır. Kadınların
noktada, Qewaxa Boze’nin bir başka isim ve
mekânda yarattıkları sosyal ilişkiler, büyük
söylenceyle yeniden güncellik kazandığını/
ölçüde, kendi kültürel gerçeklik alanını bü-
kazanabildiğini görüyoruz.
yük bir kuvvetle baskılayan ve yer yer gün-
Ayrıca Qewaxa Boze gibi kutsal delik hayatın akışını belirleyen “yabancı”
mekân kültlerinin yeniden üretiminde, bu ilişkilerin karşısında bir tutunum olarak
mekânları sahiplenen Aleviler arasındaki okunabilir. Gündelik sohbetler, bilgi alış
ilişkilerde, cemevleri gibi kurumlarda gö- verişi, muhitte yaşanan olaylar hakkında
rülen hiyerarşik yapılanmanın olmaması da yorumlar, ziyarete gelenlerle kurulan iliş-
belirleyici olabilir. Başkan, Başkan Yardım- kiler ve soru-cevap tarzı sohbetlerle alınan
cısı, Üye, Disiplin Kurulu vd. kurumsal un- bilgilerin paylaşımı, sözlü kültüre dayalı bir
vanların ve prosedürlerin yerine, gündelik hafızanın kodları içerisinde yaşanan mekânı
olağan akışın ve mekânda bir araya gelen Qewaxa Boze’nin kutsallığını merkeze ala-
Alevilerin sahip oldukları kültürel kodlarıy- rak yeniden kurgulamak olarak pekâlâ de-
la daha kolay ürettikleri yatay ilişki alanla- ğerlendirilebilir.
66
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
67
Tunceli - Pertek -
Dorutay (Zeve) Köyü -
Üryan Hızır Ocağı
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
bir Yeni Dersim, aşina oldukları ama yaban- BRUNIESSEN, Martin Van. (2004). Türklük
Kürtlük Alevilik-Etnik ve Dinsel Kimlik
cılık da hissettikleri farklı bir sosyo-kültürel
Mücadeleleri. İstanbul.
gerçeklik olarak belirmektedir. Bu dönüşü-
BULUT, Faik. (2002). Kürt Dilinin Tarihçesi.
mün belirleyici görüntüsünün, çoğunluktan İstanbul.
azınlığa evirilen “Alevi dinsel kimlik alanı” COMERD, Munzur. (1997). “Dersim
olduğu iddia edilebilir. İnancı’nda Duzgın”. Ware, Amor, S. 11,
s. 84-104.
Dolayısıyla Qewaxa Boze, Dersimli Ale-
ÇAKMAK, Hüseyin. (2013). Dersim Aleviliği:
viler örneğinde, bize gündelik sosyal hayatın Raa Haqi. Ankara.
akışı içerisinde (genellikle Cemevi odaklı) ÇEM, Munzur. (2011). Dersim Merkezli Kürt
“Alevi kurumları” dışında, Alevi topluluk- Aleviliği. İstanbul.
ların yaşam stratejilerini aktaran çarpıcı bir DANIK, Ertuğrul. (2006). Öteki Tanrılar-
örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Atatürk Alevi ve Bektaşi Mitolojisi, Ankara.
Mahallesi’nde, kültürel toplumsal bellekte DENİZ, Dilşa. (2012). Yol/Re: Dersim İnanç
Sembolizmi-Antropolojik Bir Yaklaşım.
halen “Sihenk” olarak kodlanan mıntıkada
İstanbul.
yaşayan Alevilerin, mevcut Alevi kurumları
DRESSLER, Markus. (2013). Writing Religion-
yerine dinsel-sosyal akışı sürdürülebilir kıl- The Making of Turkish Alevi Islam. New
dıkları bir mekân olarak belirmektedir. York.
70
2016 / Yıl: 6 Sayı: 11
EICKELMAN, Dale F. (1989). The Middle GÜLTEKİN, Ahmet Kerim. (2010). Tunceli’de
East-An Anthropological Approach. New Sünni Olmak-Ulusal ve Yerel Kimlik
Jersey. Öğelerinin Tunceli Pertek’te Etnolojik
ELIADE, Mircae. (1992). İmgeler ve Simgeler. Tetkiki. İstanbul.
Çev: Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara. GÜLTEKİN, Ahmet Kerim. (2013). “Kültürel
ELIADE, Mircae. (2009). Dinler Tarihine Kimliklerin Çeşitliliği Bağlamında
Giriş. İstanbul. Özgün Bir Örnek: Şavak Aşireti”, Ankara
ERDEMİR, Aykan. (2005). “Tradition and Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya
Modernity: Alevis’ Ambiguous Terms Fakültesi Antropoloji Dergisi. S. 26, s.
and Turkey’s Ambivalent Subjects”, in 129-156.
Middle Eastern Studies. S. 41, No. 6, s.
GÜLTEKİN, Ahmet Kerim. (2013). “Şafii
937-951.
Kürt Topluluklarda Kutsal Mekân
ERDOĞAN, Serkan. 2004. Yerli ve Yabancı
İnanmalarına Dair Güncel Bir Bakış:
Kaynaklara Göre Dersim ve Çevresindeki
Beğendik/Bêdar Örneği (Siirt-Pervari)”.
Arkeolojik Araştırmalar I. Ankara.
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih
ERDOĞAN, Serkan. (2005). Yerli ve Yabancı
Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 53, S. 1, s.
Kaynaklara Göre Dersim ve Çevresindeki
267-303.
Arkeolojik Araştırmalar II. Ankara.
GÜLTEKİN, Ahmet Kerim; YEŞİLTEPE Uğur.
ES, Murat. (2006). Alevist Politics of Place and
the Construction of Cemevis in Turkey. (2015). “(Dersimli) Alevilerin Makûs
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Talihi mi? Dersim (Alevileri) için Yeni
Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü. Fırsatlar mı? Kent Merkezinde Sünni
GELLNER, Ernest. (1994). Postmodernizm, Nüfusun Artışı ve Alevilerin Ötekiyle
İslam ve Us. Çev: Bülent Peker. Ankara. İmtihanı”. Birikim-Aylık Sosyalist Kültür
Dergisi, S. 109-110 s. 108-119.
GEZİK, Erdal. (2004). Dinsel, Etnik ve Politik
Sorunlar Bağlamında Alevi Kürtler. HEPKON, Haluk; AYDIN, Songül; ASLAN,
Ankara. Şükrü. (2013). Dersim’i Parentezden
GEZİK, Erdal. (2013). “Çıralık: Dinsel Bir Çıkarmak-Dersim Sempozyumu’nun
Sistemin Ekonomik Boyutu”, Dört Dağa Ardından. İstanbul.
Sığmayan Kent. İstanbul. s. 113-167. KAYA, Ali. (2010). Başlangıcından
GEZİK, Erdal ve Hüseyin Çakmak. (2010). Günümüze Dersim Tarihi. İstanbul.
Raa Haqi-Riya Haqi / Dersim Aleviliği MUNZUROĞLU, Doğan. (2012). Toplumsal
İnanç Terimleri Sözlüğü. Ankara. Yapı ve İnanç Bağlamında Dersim
GÜLTEKİN, Ahmet Kerim. (2004). Tunceli’de Aleviliği. İstanbul.
Kutsal Mekân Kültü. Ankara.
OCAK, Ahmet Yaşar. (1996). Babailer İsyanı.
GÜLTEKİN, Ahmet Kerim. (2005). “Beyşehir İstanbul.
Gölü Havzası’ndan Tunceli Dağları’na
OKAN, Murat. (2004). Türkiye’de Alevilik-
İnsan Toplumsallığının İzdüşümü
Olarak Söylenceler Üzerine Bir Deneme”. Antropolojik Bir Yaklaşım. Ankara.
Kırkbudak-Anadolu Halk İnançları ÖZCAN, Mesut; GEZİK Erdal. (2013). Alevi
Araştırmaları. S. 1, s. 75-89. Ocakları ve Örgütlenmeleri. Ankara.
71
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
SONER, Bayram Ali; TOKTAŞ, Şule. (2011). YILDIRIM, Rıza. (2012). “Geleneksel
“Alevis and Alevism in the Changing Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel
Context of Turkish Politics: The Bir Dönüşümün Ana Eksenleri”, Türk
Justice and Development Party’s Alevi Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma
Opening”, Turkish Studies, S. 12 (3), s. Dergisi. S. 62, s. 135-162.
419-434. YILMAZ, Seval. Türkiye’de Cemevleri
STROHMEIER, Martin; YALÇIN Kurumsallaşmasının Alevi Kimliğine
HECKMANN Lale. (2013). Kürtler-Tarih, Etkileri ve Karacaahmet Sultan
Siyaset, Kültür. İstanbul. Dergâhı Üzerinden Bir Alan Analizi.
TAMBAR, Kabir. (2010). “The Aesthetics Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
of Public Visibility: Alevi Semah and Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal
the Paradoxes of Pluralism in Turkey”, Bilimler Enstitüsü.
Comparative Studies in Society and ZIRH, Besim Can. (2012). “1980’ler Alevilik,
History. S. 52 (3), s. 652-679. 2000’ler Dersim: Uyanışı Anlamak”,
TAMBAR, Kabir. (2014). The Reckoning of Alevilerin Sesi. S. 161, s. 20-25.
Pluralism- Political Belongibg and the http://dersimnews.com/manset/
Demands of History in Turkey. Stanford- vali-istedigi-icin-ali-ekber-yurt-
California. cemevi-baskanligina-aday-olmus.html.
TUNA, Ş. Gürçağ; GÖZDE, Orhan. (2013). 07.07.2015)
Dört Dağa Sığmayan Kent-Dersim
Üzerine Ekonomi-Politik Yazılar.
İstanbul.
72