Çağlar Yayınları: 1

Tarih: 1
ORTA ASYA TURK TARİHİ
-Dersleri-

Prof. Dr. V. V. Barthold

O rijinal İsm i
Orta A sy a Türk Tarihi H akkında D ersler 1927

Yayına Hazırlayan
O sm anlıcadan H azırlayan: H ü seyin D ağ
H üseyin Dağ
K apak v e İçdüzen: Ankara D iz g i Evi
B ask ı, Kapak B askı, Cilt: Y ıld ızlar M atbaacılık
B irin ci Basım : Şubat 2 0 0 4

IS B N 9 7 5 -9 8 9 9 4 -0 -X

Çağlar Yayınları
B ayındır 1. Sk. 2 7 /9 K ızıla y /A n k a r a Ç ağlar Yayınları
T el/F aks: 0 3 1 2 4 3 5 2 6 62 A nkara 2004
İÇ İN D EK İLER

B iR lN ci D e r s .................................................................................................................................. 9

İ k in c i D e r s ...................................................................................................................................2 3

Ü ç ü n c ü D e r s ................................................................................................................................3 9

D ö r d ü n c ü D e r s ........................................................................................................................5 5

B e ş In c I D e r s ................................................................................................................................7 3

A l t in c i D e r s ................................................................................................................................91

Y e d I n c İ D e r s ..............................................................................................................................107

SE K iziN ci D e r s ...........................................................................................................................123

D o k u z u n c u D e r s ..................................................................................................................... 141

O n u n c u D e r s ...........................................................................................................................157

O n b İr İn c I D e r s ........................................................................................................................1 7 3

ONiK iN ci D e r s ...........................................................................................................................191

D İ Z İ N ..................................................................... :........................................................ 211

 Prof. Dr. B arthold

V asili V ilad im iroviç Barthold 15 K asım 1 8 6 9 ’da P etersburg’da d ü n y a y a

gelm iştir. 1 8 9 1 ’d e Petersburg Ü n iv ersitesi D o ğ u D illeri F akü ltesin i b itirm iş,
1 8 9 1 -1 8 9 2 ’d e A lm a n y a ’d a H a lle ’d e p rofesör O g u st M ü ller’in v e S tarzburg’ta
P rofesör N ö ld e k e ’nin derslerine d ev a m etm iştir. 1 8 9 3 -1 8 9 4 ’te T ü rk istan ’a İl­
m î bir seyah at yap m ış, sonra bu seyahatlarını birkaç d efa daha tekrar etm iş v e
so n olarak 1 9 2 5 ’te oralarda bulunm uştur. 1 8 9 6 ’ta P etersburg Ü n iv ersitesin d e
profesör n am zeti sıfa tıy la “D o ğ u tarihine ait” dersler verm iştir. 1 9 0 0 ’d e tez
olarak h azırladığı “M o ğ o l İstilası E snasında T ürkistan” adlı eseri ile doktor Un­
vanını almıştır. 1901 sen esin d e Ü n iv ersitesin e p rofesör olarak atanm ış v e 1 9 1 0
se n e sin d e R u s İlim ler A k a d em isin e m uhabir ü ye olarak se ç ilm iş v e 1 9 1 3 ’te
A k ad em in in tabii ü y esi olm uştur. S on sen elerd e M o sk o v a , T aşkent v e B ak ü
şehirlerind e ç e ş itli d ersler v e k on feranslar verm ek için d avet edilm iştir.
1 9 2 6 ’da İstanbul D aru ’l-fü n û n ’u Türkiyat E nstitüsü tarafından d avet ed ilerek
“Orta A s y a Türk Tarihi” hakkında bir d izi d ersler verm iştir ki bu kitap işte o
derslerden m eyd an a gelm iştir. Orta A s y a Türk tarihinin en büyük m ü teh a ssısı
sıfa tıy la ilim d ünyasında b üyük bir şöhret sahibi olan bu k ıy m etli alim , bugün
P etersb u rg’ta çeşitli D o ğ u okullarında D o ğ u tarihi konularında d ersler verm ek ­
te ve İlm î yayın larıyla Türkiyat (T ürkoloji) sahasını aydınlatm aktadır.. 19
A ğ u sto s 1 9 3 0 ’d a L eningrad’da öldü.

B a şlıca Eserleri

1- Orta A s y a ’daki H ristiyanlar H akkında R us A rk eoloji C e m iy e ti’nin Şark

Ş u b esi n eşriyatından V II.; sonra A lm a n c a olarak Zur G esch ich te d es C hristen-
tum s in M ittelasien ad ıy la y a y ın la n m ış, A lm a n c a ’dan da T ü rk çe’y e çe v r ilm iş­
tir. (T ürkiyat M ecm u a sı, C ilt 1).

2- 1 8 9 3 -1 8 9 4 S en elerin d e Orta A s y a ’ya İcra E d ilen İlm î Seyah at H ak k ın ­

da Rapor, Petersburg 1895 | B ilim ler A k a d em isin in yazıları) Rusça.

3- L en-P ol İslam S ü la leleri, S en Petersburg, 1899. Tashih v e bir ço k ila v e ­

lerle tercü m e (R u sça).

4 - M o ğ o l İstilası Sırasında Türkistan I v e II, Sen Petersburg 1 8 9 8 -1 8 9 0 .

B u gü n lerd e İn g ilizce olarak yen i baskısı yayınlanm aktadır. |G ib b M em orial
S eries).

5 - Aral D e n iz i Ve A m u -d ery a ’nın (C ey h u n ) D e n iz e D ök ü ld ü ğü Yer H a k ­

kında B ilg iler, Taşkent, 1902. 1 9 1 0 sen esin d e A lm a n ca tercü m esi çıkm ıştır:
[N ach rich ten über den A ra l-S ee und d en unteren L a u f d es A m u-D arja).
8 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
6- İran’a Tarihî ve C oğrafî B ir Nazar, Sen Petersburg, 1903 (R u sça).
7 - M in u çeh r M escid in in D uvarında A ce m c e B ir L evh a, [A nni S eryi-N u m -
ro 51 (R u sça ).
8 - Avrupa v a R u sy a ’da Şark’ı ( D o ğ u ’y u ) Ö ğren m e Tarihi” , S en P eters­
burg, 1911 (R u sça). Bunun ilk kısım ları M illi Tetebbular M ecm u a sı’nda y a y ın ­
lanm ıştır. 1 9 1 3 ’te de b azı d eğ işik lik lerle A lm an ca tercü m esi, ik in ci d efa 1925
sen e sin d e R u sça m etni yayım lanm ıştır.
9 - H a life v e Sultan, M ir İslam a (İslam D ü n y a sı), R usça.
10- U lu ğ B e y v e Z am anı, S en Petersburg, 1918, B ilim ler A k ad em isi y a y ın ­
larından, R usça.
11- İslam , S en Petersburg, R usça.
12- İslam M ed en iy eti, S en P etersburg, 1 918, R usça. C em aled d in V elidi ta­
rafından Tatarca’ya tercüm e edilm iştir.
13- İslam D ü n yası, Sen Petersburg, 1922 [Tetkikata G iriş, K aynaklar ve-
sair Yardım cı Vasıtaların T enk id i], R usça.
14- İslam Tarihinde H azar D en izi Etrafındaki Yerlerin M ev k ii, Bakü,
1 9 2 5 , (B a k ü ’de verilm iş konferanslardan). T ü rk çe’y e tercü m e e d ilm iş olu p
T ürkiyat Enstitüsü tarafından yayınlanacaktır.
B arthold’un bir çok m akaleleri R us şarkiyatçılarının b aşlıca yayın organı
olan “ R us A rk eoloji C em iyetin in Şark Ş u b esi N eşriyatı (Z apiskaları)” k ü lliya-
tındadır. Bu m akale altıncı ciltten başlayarak 2 5. eilte kadar d evam etm iştir.
(Ş im d i bu külliyatın yerin e “ B ilim ler A k a d e m isi’nin A sy a M ü zesi N ezd in d e-
ki Ş arkiyatçılar H eyetin in N eşriyatı” çıkm aktadır). “Barok H avez ve Yefron
A ıısik lo p e d isi”nde R a d lo ff’un “Orhun A b id eleri” kitabında “ Baron R ozen
T aleb elerin in M akaleleri M e c m u a s ın d a “ K avefm an M ecm u ası” nda, R us
A k a d em isin in B u lletin ’lerinde, “M ad d î M ed en iy et Tarihi H aberleri”n d e, “Or­
ta v e Ş ark î A s y a ’yı Ö ğ ren m ek İçin R u s C e m iy e tin in H a b erleri” n d e,
M ir o lu b o v ’ un “A ylık M e c m u a sı”n d a, “ Z eitsch rift der D e u tsc h e n M or-
g e n l.G esellsch a ft” , “ M itteilu n gen d es S em inars für O rien talisch e Sprachen;
d er Islam ” , “ B ulletin o f the S ch o o l o f Studies; O rien talisch e S tu d ien ” ,
“Z eitsch rift für A ssy r io lo g ie ” (N ö ld e k e ’y e ith af ed ilm iş olan nüshada) v s. yer­
lerde çeşitli yazıları vardır..
B iR iN ci D ers
V erilecek derslerden m aksat, sizlere T ürk kavim lerinin tarihi hak ­
kında Rus ve A vrupa ilim lerinin elde ettiği neticeleri -b a n a verilen
ders saatlarının müsaadesi n isb etin d e- tanıtm aktır. Lâkin bu neticelerin
pek zengin olm adığım ve buna ilişkin b ir çok m eselelerin henüz tam a­
men hallolunam adığım göreceksiniz. B unun sebebi Türk tarihini ilk
kaynaklardan öğrenebilm enin zorluğu ve b ir şahısta birarada bulunm a­
sı m üşkül olan çeşitli ilim dallarım ve lisanları bilm enin gerekliliğidir.
M alum dur ki bir kavm in tarihini anlam ak, m edenî hayatını öğren­
m ek için öncelikle o kavm in kendi lisanını bilm ek icap eder. H albuki
T ürk tarihini öğrenebilm ek için en gerekli olan ilk kaynakların ekseri­
si Türkçe dışında diğer lisanlarla yazılm ıştır. Bundan dolayı Türk tari­
hini öğrenen b ir m ütehassıs, Rus veya Batı A vrupa kavim lerinden biri­
sinin tarih alanındaki m ütehassıslarından tam am en ayrı bir vaziyette
bulunuyor. Ç ünkü Türklerin hal-i bedeviyette (göçebe olarak) yaşadık­
ları zam anki tarihlerini de ekseriya m edenî kom şularının hikayelerin­
den öğrenebilm ek zaruretinde kalıyoruz. Ve hatta T ürkler fethettikleri
m edenî m em leketlerde bizzat kendileri bedeviyetten hadariyet (yerle­
şik hayata) ve m edeniyete geçerek kendi sülalelerinin idaresi altında
m edenî m em leketler teşkil ettikleri durum da bile m ağlup olan yerli
halkın m edenî alandaki tesiriyle edebî dilde ve bilhassa m ensur edebi­
yat lisanında (düzyazıda) bu m ağlup m edenî kavim lerin lisanını kullan­
mışlardır. D oğu A sy a’da ve özellikle M oğolistan’da yaşayan Türklerin
ahvalini (Türkler M oğolistan’dan m iladî X. asırda hicret etm iş olm alı­
lar) tam am en denilebilecek derecede Çin kaynaklarından öğrenebiliyo­
ruz. Orta A sy a’nın batı kısm ına hicret ederek M üslüman m edeniyetin
tesirinde kalan Türklerin durum larına ait bilgileri ise Arap ve daha zi­
yade Fars kaynaklarından öğrenm ekteyiz.
O rta zam anlarda Türkistan dahilinde tarihe ait eserler yazılm am ış
veyahut yazılm ış olsalar bile kaybolm uştur. M esela O rta A sya M oğol
hanlarının, Tim ur, çocuk ve torunlarının tarihlerini de pek az istisna ile
10 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
ancak İran hudutları dahilinde telif olunan eserlerden öğrenebiliyoruz.
G erçekten de T ürkistan’ın dahilinde vücuda getirilen tarihî eserler an­
cak XVI. asırdan başlayarak asıl Ö zbekler devrinde çoğalmıştır. T ü r­
k istan ’da teşekkül eden üç Ö zbek hanlığından birisi olan B uhara Han-
lığı’nda son zam ana kadar resm î m alum at ve edebiyat lisanı (bazı istis­
nalar bir tarafa bırakılırsa) A cem ce/F arsça olm uştur. İkincisi olan H ive
H anlığfnda ise O ıta Asya T ürkçesi kullanılm ıştır. Ü çünciisü H okant
H anlığı’nda da bazen T ürkçe fakat ekseriya Acem ce kullanılm ıştı. B ü­
tün T ürk devletleri içinde ancak ilk dönem Osmanlı Devleti tarihini
hassaten T ürkçe yazılan kaynaklardan öğrenm ek müm kündür. Fakat
O sm anlı tarihçilerinin lisanı da T ü rk çe’ye nazaran daha ziyade A rapça
ve Farsça kelim elerle dolu olduğundan Türk kavm inin ekseriyeti tara­
fından anlaşılm az bir derecede ve bir Türkoloji mütehassısını az alaka­
dar eder bir halde kalmıştır. Halis ve saf T ürkçe lisanıyla yazılan tarihî
eserler ise tam am en yok denilse yeridir. Bu cihettendir ki bir İran m ü­
tehassısı İran tarihçisi olam adığı gibi (m alum dur ki M oğol devrine ka-
darki İran tarihini A cem ce değil A rapça ve Yunanca kaynaklardan ö ğ ­
renm ek zorundayız), Türkologun da T ürk tarihçisi olm ası pek nadirdir.
H er halde, T ürk tarihini öğrenm ek için yalnız Türkolog olm ak kafi g el­
miyor. Belki Türk tarihi devrelerinin hangisini seçerseniz ona göre ya
Sinolog yahut A rabiyatçı veyahut İraniyatçı (İran uzm anı) olm ak m ec­
buriyetindesiniz.
T ürkolog için de tarihçi için de aynı derecede m ühim olan âbideler­
den birisi de Türk lisanının en eski (VIII. asra ait) kalıntıları olup XIX.
asrın ikinci yarısında keşfolunarak tetkik olunan tarihî O rhun âbidele­
ridir. Bunlar Türklerin tarihlerine ait yazılm ış ve dikilm iş ilk T ürk âbi­
deleridir. Bu âbidelerin m ensup olduğu kavim , tarihte ilk olarak ken d i­
sinden T ürk ism iyle bahsetm iştir. Bu VI. asırda ortaya çıkarak Çin hu­
dutlarından İran ve B izans’a kadarki bütün sahayı pek kısa bir zam an­
da istila eden bir kavimdir. İşte bu sebepten biz, T ürkler hakkında ken ­
dilerinden evvelki diğer göçebe hüküm etlerden daha çok, çeşitli k ay ­
naklardan m alum at alabiliyoruz. H albuki bunlardan evvelki göçebe
hüküm etlerini yalnız Ç inliler biliyordu. VI. asırda devlet teşkil eden bu
kavm in T ürk olduğu ise O rhun yazılarının çözüldüğü (okunduğu) za­
m andan evvel de m alum idi. N itekim Çin kaynaklarından T u-küe keli­
m esinin “T ürk”ten m uharref (bozulm uş) olm ası hakkm daki yorum lar
bazı tartışm alara neden olm uşsa da B izans kaynaklarındaki Turkoi k e­
lim esi tartışm asız “T ürk” olarak kabul edilm işti.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 11
VI. asır Türk hüküm etinin diğer göçebe m em leketlerin ekseriyetin­
den farkı şu idi ki burada ülke, devletin daha ilk oluşum undan b aşla­
yarak yalnız bir şahsın değil bir sülalenin idaresi altında bulunm uştur.
Bundan dolayı batıdaki yarısında hüküm darlık eden hanlar, d evlet teş­
kilinin başlangıcından itibaren tam am en bağım sız idiler. H atta son M o­
gollar devrinde Altınordu hanlarından birincileri dış ilişkileri Doğu
M oğolistan’daki başhakana m üracaat etm eksizin bir türlü h alledem e­
dikleri halde Batı Tu-küe Hanları yabancı elçileri doğrudan doğruya
kabul ederler, yabancı devletlerle anlaşm alar yapar ve bu hususta do­
ğudaki hakana hiç m üracaat etm ezlerdi. Batı Tu-küe devleti son d evir­
lerdeki M oğol devleti derecesinde değilse de m uhtelif kavim ler ile m e­
denî m ünasebette bulunm uş ve U zak Doğu m edeniyetiyle Batı Asya
m edeniyeti arasında bir derece aracılık etmiştir. Bu cih etten d ir ki Av­
ru p a’nın büyük sinologları bile ekseriya Batı T ürk devleti tarihine ilgi
gösterm işlerdir. N itekim Fransız sinologu C h av an n es’ın XX. asır b a­
şında Rus Akadem yası yayınları arasında çıkan eseri Batı Türklerine
(Tu-küe Tere) aittir. Bu eserde Çinlilerin Batı T ürklerine ait verdikleri
haberleri Bizans, Erm eni ve İslam kaynaklarındaki m alum atla karşılaş­
tırmıştır. Batı Türkleri ise kendileri hakkında hiçbir m alum at bırakm a­
mışlardır. A ncak m alum olduğu üzere bu güne kadar bunlardan yalnız
bazı küçük m ezar kitabeleri kalmıştır.
O rhun âbideleri, başlıca D oğu Türklerinin m iladi 630-680 seneleri
arasında yarım asır kadar Ç in ’e tabi olarak kaldıkları devirden ve bun­
dan sonra yeni hanlar kum andası altında istiklal kazanarak kısa bir za­
man zarfında Batıdaki kardeşlerini de kendilerine bağladıklarından
bahsediyor. D anim arkalI bilgin Thom sen tarafından bu âbidelerin
okunduğu zam andan şim diye kadar aradan otuz sene geçtiği halde
üzerlerindeki yazıların çözüm ü ve tetkiki henüz tam am lanam am ıştır.
Bazı yerlerinin çözüm ü ise bu zam ana kadar araştırm a ve tartışm a ko­
nusu olm akta devam ediyor. Bunun için asıl T ürkçe m etni okuyup an ­
lam ayanlar yalnız m evcut tercüm elerden istifade ederken bunlardan ta­
rihî bir netice çıkarm ak hususunda şüphesiz son derece ihtiyatlı b ulun­
m ak m ecburiyetindedirler. Âbidelerin yazılarını anlayabilm ek husu­
sunda büyük yardım ları dokunan eserler, R adloff ve T h o m sen ’in tercü­
meleridir. Thom sen ilk tercüm esinin yayınlanm asından sonra bu âbide­
lerle tekrar m eşgul olm ayacağını açıklamıştı. Halbuki m em nuniyetle
görüyoruz ki bu zat kendi niyetine sadık kalam am ış ve bu âbideler h ak ­
kında birkaç tetkik daha yapm ıştır. Bunlara ait tercüm e çalışm alarının
12 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
en sonuncusu 1924-1925 senesi Alm an Şark M ecm uası’nda (Zeitsch­
rift der D eutschen M orgenlandischen G esellschaft) yayınlanm ıştır. B u­
nunla beraber yeni tercüm e çalışm alarında da önceki tercüm elerine ait
dikkatli ve başarılı düzeltm elerle beraber okuyucuları yanlış yola sev-
kedecek son derece tehlikeli faraziyelere de tesadüf olunur. Bunlardan
biri, H an’ın biraderi K ü ltegin’in askerî seferlerinden birisinin anlatımı
sırasında düşm anların K ültegin’e yüzden fazla ok attıklarından ve ok­
ların isabet ettiğinden bahsolunur. O rada bir de “ Y angında ayalmasın-
da” kelim eleri vardır. T hom sen bunu “Seine R üstung undseinen M ond-
diam anten-Schm uck” yani “K oşum una ve elindeki elm as aya” diye
tercüm e ediyor. Ve m etindeki “yalm asında” kelim esinin “Ay-almasın-
d a” okunm asını teklif ediyor. Bu suretle K ültegin’in başındaki m iğfer­
de hilal şeklinde elm astan bir süs bulunduğunu da farzediyor. E ğer
böyle olm uş olsaydı tarihçiler için pek dikkati çekici olurdu. M alesef
m etinden bu şekilde bir m ana çıkarm ak çok zordur.
T ürk dilcisi olm adığım dan m uhtelif kelim elerin tartışm a konusu
olacak yorum ve tercüm eleri veyahut tercüm enin tartışm a konusu olan
kabul edildikleri şekiller hakkında fazla söz söyleyem em . Lâkin
T h o m sen’in son tercüm esinde fikrim e göre noksan gördüğüm noktalar
hakkında şu kadar diyeceğim ki asıl m etinde bir şekilde yazılm ış olan
kelim eler bazen çeşitli yerlerde farklı şekilde okunuyor ve farklı m a­
nada tercüm e ediliyor. B ana göre böyle bir usul ancak çok zorunlu, k a­
çınılm az bir durum da tercih edilmelidir. H albuki T h o m sen ’in m etinde
aynı şekilde yazılan kelim eleri her yerde aynı m anada alm ası daha uy­
gun iken bunlara farklı m analar veriyor. M esela âbidelerde “ ölm ek: ve­
fat etm ek” kelim esi bir çok yerde vardır. Bazen bütün b ir kavim hak­
kında kullanılıyor. Şüphesiz burada bir kavm in tam am en -k elim en in
hakiki m anasıyla- ölm esi değil, belki geçici olarak düşüşü/m ağlubiye­
ti kastedilm iştir ki bu taktirde o kavim bir m üddet sonra yeniden kuv­
vet kazanarak m eydana çıkabilir. Thom sen de bu ibareleri öyle anlıyor.
“M ahv u perişan olm ak: Z ugrunde gehen” suretinde tercüm e ediyor.
Fakat bazen bu “ölm ek” kelim esini “ ülm ek” diye okuyor. Ve buna gö­
re “G eteilt w erden” sözleriyle yani “bölünm ek, düşm ek/zafiyete u ğra­
m ak” m anasında tercüm e ediyor. H albuki bu gibi yerlerde “ölm ek” d i­
ye okuyarak “Z ugrende gehen: helak olm ak” suretinde tercüm ede bu­
lunm ak daha uygun geliyor. Ö zellikle burada “ Yanılıp ölm ek” yani h a­
ta ve günah işleyerek helak/yok olm ak gibi ibareler dikkat çekiyor. Ya­
ni ibarede helak olm a hata ve günahın tabii ve dolaysız b ir sonucu ola­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 13
rak gösteriliyor. Thom sen ise bu ibareyi “ los w arst w ie du geteilt w ur­
dest, als du treu: nasıl sadakattan ayrılınca bölünm eye uğradığı” diye
tercüm e ediyor. B ana göre bu şekilde tercüm e kesinlikle hatalıdır. H al­
buki R adloff’un eski tercüm esinde buralar doğru tercüm e olunm uştu.
T h o m sen ’in son tercüm esi önce D anim arka lisanında yayınlanm ış son­
ra da kendi rızasıyla, tarafından düzeltm eler ilavesiyle A lm anca olarak
yayınlanmıştır. M akaleyi A lm anca’ya çeviren, T h o m sen ’in bu son ter­
cüm esini o kadar m ükem m el görüyor ki bundan sonra R a d lo ff’un ter­
cüm elerinin tam am en eskim iş bir halde “ antquiert völlig” kalacağını
iddia ediyor. H albuki gösterdiğim iz m isallerde ispat edilm iş olduğu
üzere asıl m etinlerin bazı yerlerinin okunm ası ve tercüm esi hususu d a­
ha hallolunm am ış/çözülm em iş olm asına rağm en R ad lo ff’un tercüm e­
sinde T h o m sen ’dekinden daha doğru yorum lara rastlanabilir.
A bide m etinlerinin tam am ı göçebe b ir kavim ve devletin hayatını
çok açık olarak tasvir ediyor. G öçebe b ir devletin oluşum ve çöküşü,
AvrupalIların anlayabildiği devlet hayatından ne k adar farklı olduğunu
R adloff daha önce A us Sibirien adlı eserinde ve K utadgu B ilig baskısı­
nın girişinde (ki bu giriş daha sonra “U ygur M eselesine A it” diye R us­
ça tercüm esiyle de yayınlanm ıştır) açık olarak tasvir etm işti. T h o m ­
sen ’in itiraf ettiği üzere R ad lo ff’un görüşleri O rhun âbideleri ile tam a­
m en güçlenm iştir. N orm al hayat tabii şartları içinde sürdüğü m üddet­
çe göçebe kavim siyasi birliğe ihtiyaç duym uyor. B öylece kavm in her
ferdi kendisinin tam güvenliğini sağlayacak idareyi aşiret usulü şartla­
rında görüyor. Yani cem iyet oluşum unun bu devresinde kam u dü zen i­
nin sağlanm asını ve sürm esini h edef edinen zor kullanm a ve belirli k a­
nunlara sahip b ir hakim kuvvetine ihtiyaç görm üyor ve belirli b ir y ö ­
netim tarzı oluşturm ayarak, andlaşm alar yapm ayarak sadece aşiretler
arasında geçerli olan ilişkilerin belirlediği örfe göre kendini yönetiyor.
D evlet kuvvetinin tem silcileri olan h an lar bazen im kan bulundukça
bütün kavm i veyahut birkaç kavm i b ir yönetim altında birleştirebili­
yordu. Fakat bu birkaç kavm i bir yönetim altında birleştirm e yalnız
olağanüstü şartlarda olabiliyordu. B öyle zam anlarda hanlar, hüküm eti
kendiliklerinden ellerine alıyorlardı. B unlar hiç kim se tarafından tayin
edilm edikleri gibi h içb ir kim se tarafından d a seçilm iyorlardı. K avim
veya k avim ler bu em r-i vakiyi direnm eden kabul ediyor veyahut ekse­
riya uzun m üddet karşı çıktıktan sonra kabule m ecbur kalıyordu. H atta
hanın kendi idaresinde kendi kavm inin birliğe de uzun süren kanlı mu-
14 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
h arebeler neticesinde m eydana gelebiliyordu. H albuki hanın idaresi al­
tında bu gibi kabilelerin birlikte zirai ve medeni ülkelere yaptıkları hü­
cum larda daha az kan dökülüyordu. Bu hücum ve savaş neticesinde ele
geçen harp ganim etleri bu yeni oluşan hanlığın hakim kuvvetiyle hal­
kın arasım ısındırm akta esas oluyordu.
Orhun yazıtları da böyle bir m anzara arzediyor. H anlar “T ürk-O -
ğu z”lardan veyahut “D okuz O ğuz”lardan neşet ediyorlar ve aynı za­
m anda kendi kabileleri olan O ğuzlar ve diğer T ürk kabileleri ile uzun
süren harpler ediyorlardı. A bidelerde Çin ve diğer m edeni k om şular ile
olan harplere nisbeten bu iç savaşlar hakkında daha çok ayrıntı verili­
yor. B urada görülüyor ki hanlar ve pek tabi ki onun halkı hariçteki m e­
denî m illetlerle olan harplere, aç halka yiyecek ve çıplak halka giyecek
bulm ak için pek tabii bir vasıta gibi bakıyorlar. Ayrıca bu âbideler y e­
ni b ir göçebe devletinin m eydana gelişi tarihinde R ad lo ff’un dikkat
edem ediği noktalardan yalnız biri hakkında yeni bilgiler de verm iştir:
Ü lkenin oluşum unda etken olan olağanüstü durum lardan biri zengin­
lerle fukara, beylerle halk arasında cereyan eden sınıf m ücadelelerinin
şiddetlenm esi olabilir. G öçebe cem iyetlerde m ülkiyet ve sınıf farkının
bu gibi gerginliklere sebep olacak derecede şiddetlenm esi pek m üm ­
kündür. A bideler gösteriyor ki T ürk yurdunda Ç inliler hakim olduğu
vakit - m edeni m em leketlerde olduğu gibi- T ürklerin aristokrasisi ken ­
di sınıf ayrıcalığının korunm asını ileri sürerek başka bir m illetin elinde
esarete daha çabuk alışm ışlar, m illî âdet ve ananelere sadakatsizlik
gösterm işler ve hiyanet etm işlerdir. Fakat milletin halk kısm ı (avam sı­
nıfı) başka bir toplum un esareti altına girm eye çabuk alışam am ış ve
ananelerine sadık kalmıştır. (N itekim Leh hakim iyeti devrinde Batı Rus
eyaletlerinde de böyle olm uştur). Beylerin Çin âdet ve ahlâkını kabul
etm esi avamın onlara karşı düşm anlığını artırmıştır. Bundan yararlana­
rak han sülalesini tem sil edenler, halkı Çin hakim iyetine karşı ayaklan­
dırdılar ve T ürk devletinin istiklalini canlandırdılar.
O rta A sya göçebe kavim lerinin tarihinde iç sınıf m ücadeleleri neti­
cesinde bir m illetin siyasi birliğinin ve bir ülkenin/devletin m eydana
gelişinin diğer bir örneği daha vardı. O da C engiz Han devletinin o lu­
şum u/kuruluşudur ki “ M oğol” devleti denir. F akat burad a devletin k u ­
ruluşu aristokrasinin galip gelm esi sonucu oluşm uştur. C engiz Han
VIII. asrın Türk hakanı gibi halkın yararına çalıştığından bahsetm iyor.
B ilakis aristokrat arkadaşları için ifa ettiği hizm etleri anıyor. G erçek­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 15
ten de bu galibiyetleri sonucunda aristokrasiye, beyler sınıfına kendi
vatanlarında güvenli ve düzenli bir hayat ve savaşlarda zengin gani­
m etler verebilm işlerdir.
Bu sınıf m ücadelesi hakkındaki m alum at ise, yalnız M oğolların des-
tanî rivayetlerinde kalmıştır. Çeşitli Çin, Erm eni ve A vrupa kaynakla­
rında buna dair m alum at yoktur. Aynı şekilde ne Çin ve ne de diğer
kaynaklarda T ürkler arasındaki sınıf m ücadeleleri hakkında hiçbir şey
yoktur. E ğer göçebe kavm in kendi hakkında tesbit ettiği olaylar daha
fazla olsaydı, ihtim al diğer göçebe devletlerin teşekkülünde de sınıf
m ücadelesinin önem li b ir yer tuttuğu daha açık olarak görülürdü.
O rhun kitabeleri Türk devletinin iç yapısı hakkında epeyce m alu­
m at veriyor. Çeşitli ünvan isim lerini vs. sayıyor. Bu m akam ve ünvan
isim lerinin tam am ı doğru okunm am ış olabilir. Şim diye kadar okunabi­
lenlerden ise açıkça anlaşılıyor ki, bu ünvan isim leri T ürklere dışarıdan
gelm iş isim lerdir. H an sülalesinin ayrı kabileler başında bulunan üye­
sinin lakabı olan “ Şad” galiba aslen İran ’dan gelm e b ir kelim e olup
“Şah” kelim esiyle b ir asıldan çıkmıştır. Yine bazı unvan isim lerinin so­
nunda M oğolca çoğul kipi alâm eti olan (t) harfinin bulunm ası da d ik ­
kati çekm ektedir. Profesör Pelliot 1925 senesi sonbaharında L ening­
ra d ’da verdiği konferanslarda Avarların yani Çin kaynaklarında bahse­
dilen C ücenlerin M oğol neslinden olduğu hakkında b ir görüş ortaya
koym uş ve (t) harfiyle biten ünvan isim lerinin T u-küe T ürklerine M o-
ğollardan m iras kaldığı fikrini ileri sürm üştü. P rofesör P ellio t’nun fik ­
rine göre T ürkler devlet teşkilatı usulünü hep A varlardan öğrenm işler­
dir. Bu m esele bir taraftan Türklerin um um iyetle B atıdaki m edenî ka-
vim lerle, diğer taraftan da A vrupa ve A sy a’da kendilerinden önceki
göçebe kavim lerle olan m ünasebetleriyle ilgilidir.
Son günlere k adar hakim olan bir fikir olarak, U zak D oğu m edeni­
yetinin Batı m edeniyeti tesiri altına hem en hiç düşm ediği ve M oğolis­
ta n ’da yaşayan kavim lerin de yalnız Çin m edeniyeti tesiri altında k al­
dığı düşünülüyordu. H atta E. B lochet 1910 senesinde “ R eşid ü d d in ’in
Moğol T arihine G iriş” ism iyle yayınladığı eserinde O rhun kitabelerin­
de a fen T ürkçe olm am ası ihtim ali olan şeylerin tam am ının Ç in ’den
gelm e olduğunu ve M oğolların pek eski devirlerde bile Çin m edeniye­
tini tanıdıkları halde, İslâm m edeniyetiyle tem aslarının yalnız m illî dev ­
let teşkil edip İslam ülkelerinde fetihler yaptıktan sonra m eydana gel­
16 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
diğini kabul ediyor. H albuki buna karşı en kuvvetli delil gerek VIII.
asır Türklerinde ve gerekse XIII. asır M oğollarında Batı A sy a’dan gel­
m e alfabelerin olmasıdır.
O rhun kitabeleri daha X VIII. asırda bilinen Yukarı Yenisey âbide­
lerinin yazıldığı dilde yazılmıştır. Bu Yenisey yazılarındaki bazı harfle­
rin A vrupa alfabelerine benzer olduğuna daha o zam an dikkat eden o l­
m uştur. Bu harflerin oluşum larına bakılırsa O rhun âbidelerinde kulla­
nılan harflere nazaran daha eski oldukları görülür. B unlar belkide VII.
asra ait olabilirler. B unların tarihini daha doğru olarak belirlem ek
m üm kün değildir. A ncak dikkate şâyândır ki bu yazıların hiç birinde,
hiç olm azsa O rhun T ürkleri tarafından kullanılan “O niki hayvan” tak ­
vim iyle olsun hiçbir tarih konm am ıştır. H albuki Çin ve İslam kaynak­
larına göre o zam an Yukarı Y enisey’de Kırgızlar oturuyordu. Bu itibar­
la bu yazılar Kırgızların da olabilir. Bu Kırgızların oniki senelik takvi­
mi kullandıklarına dair kaynaklarda kayıtlar vardır. H atta bazı bilginler
bu takvim in esasen K ırgızlar tarafından icat edildiği görüşünde idiler.
O rhun ve Yenisey yazılarının kaynağı meselesini ayrıntılı olarak tet­
kik eden kişi FinlandiyalI bilgin D onner’dir. Donner, anılan harflerin
daha çok İran ’da M .Ö III. asır ile M.S III. asır arasında hakim olan Ar-
şak Sülalesinin sikkelerindeki harflere benzediğini söylüyordu. O za­
m andan beri D oğu Türkistan ve Batı Ç in ’in ortak hudutları olan bölge­
lerinde çalışan İlmî heyetler D oğu İran lisanında bir çok vesikalar elde
ettiler. Bu Doğu İran lisanını Sogd Dili diye isim lendiriyorlardı. (Sogd,
Z erefşan havzasında S em erkant’la B uhara arasındaki yerin ismidir). Bu
elde edilen vesikalar M .S I. asra aittir. Sogd eserleriyle en çok ilgilenen
G authiot Yenisey O rhun yazıtlarının esasen Sogd harflerinden doğup
geliştiğini ve S ogdca’nın da M.S I. asırda yazılan şeklinden daha eski
olan bir şeklinden doğduğunu iddia ediyordu. Halbuki şim diye kadar
bulunan T ürkçe kitabeler M .S VII. asırdan daha gerilere götürülemiyor.
Bundan dolayı, yazıları asıl Sogdça örneğine daha yakın bir eski Türk
âbidesi bulunm adıkça en eski T ürk alfabesinin ortaya çıkış ve gelişm e­
sini ilmî olarak ispat etm ek ve belirlem ek m üm kün değildir.
Türkler, anlaşılan yalnız dışarıdan alfabe alm akla yetinm eyip buna
bazı yeni işaretler de ilave etm işlerdir. M esela oq ve uq seslerini y az­
m ak için kullandıkları (tjr) işareti gibi... Bu işaret T ürkçe “O k”u göste­
riyor. Ayrıca alfabenin ses ile ifadesine (fonetik/vokal özelliklerine) ve
özellikle sesli uyum u kuralına uygun hale getirm işlerdir.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 17
B undan dolayı Türklerin o zam an kullandıkları en eski alfabe so n ­
raki zam anlarda kullandıklarından çok daha gelişm iştir. Bu alfabe ile
yalnız âbideleri değil başka bir çok şeyleri de yazdıklarını düşünm ek
müm kündür. Sonra kağanlık soyundan birisi tarafından han adına d ik i­
len âbidenin yazısı, aynı sülaleden üç hana hizm et eden T ürk devlet
adam larından Vezir Tonyukuk adına dikilen âbidenin yazısına nisbeten
daha gelişm iş ve düzgündür.
 bidelerin y azım uslûbu ve ibareleri bunlardaki m edeniyet seviye­
sinin -alelâde göçebe hayatı yaşayanlarda bekleneceği gibi- aşağı o l­
m adığını düşündürüyor. H atta han bütün T ürk kavim lerini, kendisinin
yazıp bıraktığı âbideleri okuyarak anlam aya ve bundan kendi hanlarının
başarısını ve halkın hana karşı isyanı sonucu başlarına gelen zorlukları
bilm eğe davet ediyor. H alk arasında okum anın ve yazm anın bu kadar
yayıldığını düşünm ek elbette zordur. Fakat kitabelerdeki bu sözler,
devleti idare eden kişinin yani hanın kendi vazifelerini, C h av an n es’ın
“H anlar bu heykellerinde yalnız kendilerinin vahşî şöhretlerini (R eve
de gloire brutale) anlatm ışlardır.” sözleriyle anlatm ak istediğinden d a­
ha kapsam lı olarak anladığını gösteriyor. Bu âbidelerde T ürklerin ta lih ­
siz, kötü günlerinde kanlarının sular gibi aktığından bahsediliyor. Fakat
galibiyet günlerinde diğer kavim lerin dökülen kanından b ah sed ilm i­
yor. Ö ldürülen düşm anların m iktarı söylenm iyor. M uharebe ânında
gösterdikleri vahşice hunharlıklarla iftihar edilm iyor. H albuki bunlar
m eşh u r  suri H üküm darlarının âbidelerinde iftiharla anılır. Halkın ru­
hi durum unu anlam ak için dinî inançlarının bilinm esi çok önem lidir.
 bidelerde bunlara ait hiçbir bilgi verilm iyor. Yalnız gök ve yer inanç­
larından bahsediliyor. Bu m ünasebetle bazen “T ürk göğü, T ürk yersu-
y u ” gibi ifadeler kullanılıyor. “T engri” kelim esi bizim bildiğim iz “ se­
m a” ve “ulûhî sem a” m anasında kullanılıyor. Yersu (yersub) hakkında
söz geçen yerlerde, “yersu” tabiriyle yer ruhlarının tam am ı değil b el­
ki de b ir ilâhe (tanrıça) kast olunduğu anlaşılıyor. T h o m sen ’in son ter­
cüm esinde (die türkischen heilliggen Yer Sub) T ürk m ukaddes yersu-
ları diye çoğul olarak gösterm esi bu noktada b ir m üphem iyet m eydana
getirm ektedir. D iğer ilahlardan yalnız m em edeki çocukların hâm isi
olan U m ay zikrolunuyor. H an kendi anasını U m ay dediği ilâheye b en ­
zetiyor. B u ilâhe şam an, T ürklerin A ltay ’daki o soydan gelenlerinde
bu güne kadar m ahfuz kalmıştır. Ş üphesiz T u-küe T ürkleri şam an id i­
ler. B ununla beraber genellikle T ürk lisanında şam an kelim esine m u­

18 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
kabil kullanılan kam kelimesi âbidelerde hiç kullanılm am ıştır. Yenisey
yazılarında ise tengri kelim esiyle beraber bir de bel kelim esine tesadüf
ediliyor. Şüphesiz bu da şam anların saygı duydukları ruhlardan biri o l­
m alı. Fakat Orhun yazılarında bu kelim e yoktur. M edenî dinlerin T ürk-
ler arasında yayılm ası Çin kaynaklarında söz konusu olduğu halde O r­
hun âbideleri bu hususta bir şeyden bahsetm iyor. Çinlilerin b ild ird iğ i­
ne göre han kendi payitahtında (başkentinde) bir B udist tapınağı yap ­
m ak istem iş, fakat m üşaviri T onyukuk “ B udist m ezhep ve öğretisi gö­
çebe Türklerin askerî kabiliyetlerine zarar verir” diyerek hüküm darı­
nın fikrini değiştirm iştir. Batıdan gelen dinî propoganda hakkında ise
m alum at daha azdır. Eskiden Finike alfabesinin yayılm ası gibi T ürkler
arasında İran alfabesinin yayılm ası öncelikle sırf ticarî m ünasebetlerin
kuvvetlenm esi neticesi olup hiçbir dinî propaganda ile ilgili değildi.
İra n ’ın m illî dini olan Z erdüştlük uluslarası dinî propaganda ile ilgilen­
medi.
M akedonyalI İskender’in fetihlerinden sonra D oğu İran vilayetleri
birçok zam an Batı vilayetlerinden ayrı kalarak H int m edeniyetiyle B u­
dist dininin etkisinde kaldılar. B uda dinini yaym aya çalışanlar (dâileri,
tebliğcileri) İranîler ve T ürkler arasındaki faaliyetleri esnasında bazen
H int alfabesinden de istifade ediyorlardı. D oğu T ürkistan’da AvrupalI­
lar tarafından yapılan eski eser araştırm aları neticesinde biz şim di H int
harfleriyle yazılan T ürkçe Budist yazılarını elde etm iş bulunuyoruz.
L âkin B udistler pek az bir zam anda Sogd m illî alfabesini kabul ettiler.
S onra bu harfler, ileride göreceğim iz üzere T ürkler arasında da yayıldı.
O rta A sy a’da yaklaşık olarak M .S III. asırdan başlayarak yayılm aya
başlayan M anihailik (M ani m ezhebi) ve Hıristiyanlık da kendileriyle
beraber alfabelerini getirdiler. M anilik H ıristiyanlıktan sonra, Z erdüşt
dinini H ıristiyanlık ve B udistlikle uyum lu hale getirm ek fikriyle m ey ­
d ana gelm iştir. B ununla beraber M anihau (M ani) dini O rta A sy a’da
H ıristiyanlıktan daha önce yayılm ış olsa gerektir. Bu sırada dinle alfa­
be arasında bir irtibat m eydana gelm eğe başlıyor. M anihailer kendi al­
fabelerini, H ıristiyanlar ise “Süryani alfabesi” adıyla diğer b ir alfabeyi
kabul ediyorlar. H atta H ıristiyanlığın O rta A sy a’da yayılan çeşitli m ez­
hepleri arasında da aynı Süryani yazılarının kullanıldığı görülüyor. M a-
nihailiği veya H ıristiyanlığı kabul eden T ürkler veya İraniler uzun
m üddet M anihai veya Süryani yazılarını kullanmışlardır. B ununla b era­
ber m illî Sogd yazısıyla yazılan bazı M anihai ve H ıristiyan m etinlerine
de tesadüf olunuyor. Bazen M anihai T ürk m etnin her iki alfabe ile y a­
ORTA ASYA TÜRK TARÎHÎ 19
zılanları da bulunuyor. B unların biri M anihai ve diğeri “M illi Sogd-
ça”dır.
O ğuz T ürkleri devletinin yıkılm asından pek az zam an sonra, gele­
cek derste bahsedeceğim iz üzere M anihai dini T ürklerin arasında b ü ­
yük ölçüde yayılm aya başlam ıştır. Fakat V I.-V III. asır T ü rk devleti za­
m anında Sogd ticaretinin senelerce (bozkırlarda) yayılm asına paralel
olarak dinî propagandada başarılı olunup olunm adığını bilem iyoruz.
T abiidir ki Sogd tüccar ve m isyonerlerinin esas faaliy et sahası Çin d a­
hiline giden ticaret yolu olm uştur. Bu yolda L o b -n o r’a k ad ar Sogd ko­
lonileri kurulm uştu. P ellio t’nun araştırm aları sayesinde b iz VII. asırda
L o b -n o r’d a bir Sogd kolonisinin kurulduğunu ve ondan sonraki yüz
sene zarfında bunların hâlâ bir nevi m uhtariyetleri (özerklikleri) b ulun­
duğunu biliyoruz. Fakat aynı zam anda Sogd tüccarları, T ürk bozkırla­
rında ve bilhassa H an ordularında kendi m allan için iyi ihraç yerleri
buluyorlardı. Bu şekilde orada Sogd kolonileri ortaya çıkıyordu. Çinli
Budist rahibi (hacısı) H sûan-tsang 630 senelerinde O rta A sy a ’dan geç­
m iştir. O nun rivayetinden anlıyoruz ki Sogd ticaret şehirleri ta o zam an
bile Batı T ürk m em leketlerinden Ç u N ehri sah alan n a k ad ar m evcuttu.
Isıkgöl’ün güney sahilinden geçm iş ise de oralarda şehirlerin bulundu­
ğundan bahsetm iyor. H albuki Tang Sülalesi tarihinde b u ralard a da şe­
hirlerin varlığından bahsolunm aktadır. O rta A sya hakkındaki m alum at
M .S IX. asrın ilk senelerine ait olaylarla sona eriyor. Şam an inançları
bilhassa T ürklerin cenaze ve defin m erasim inde görülm üştür. Çin k ay ­
naklarından anlaşılıyor ki T ürkler askerlerin kabirleri üzerine bunların
öldürdükleri düşm anların heykelini dikerlerm iş. O rhun âbideleri Ç in­
lilerin verdikleri bu haberleri tam am en destekleri. B u âbidelerden ö ğ ­
rendiğim ize göre bu nevi heykellere “ B albal” denilirm iş. Bu kelim e­
nin m enşeinin Çin olduğu söyleniyor. Bu heykellerin dikilm esi esna­
sında m erasim yapılıp yapılm adığı hakkında O rhun âbideleri bir m alu­
m at vermiyor. Fakat B izans kaynaklarından anlaşıldığına göre Türk
hanlarının kabri yanında bazan T ürk elinde esir kalan düşm anların b aş­
buğları öldürülürm üş. Şüphesiz bu âdetin esası diğer şam anî kavim ler-
de olduğu gibi öldürülm üş adam ın kıyam et gününde kendisini öldüren
veya nâm ına öldürm üş olduğu kim seye hizm et edeceğine dair olan
inançtı. Bu inanç ilkel v e m edeni dinler arasındaki esas farkı teşkil ed i­
yor. Şam anîlik gibi ilkel insanların dinleri bir takım ahlakî m efkûreler-
le alâkadar değildi. B unlarda kıyam ete iman, ahirette b ir nevi hesaba
çekilm e ve uhrevî b ir sorum luluk olduğuna inanm ayı gerektirm iyor.
20
PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Yani insan bir kim seyi öldürdüğü için kıyam ette ceza görm ekten k o rk ­
m uyor. B ilakis ne kadar çok öldürürse o nispette itibar göreceğini dü­
şünüyor.
A bidelerin yazıları ve o âbidelerle beraber bulunan diğer heykeller,
o güne kadar yazm a tarihî eserlerde bulunan m alum atın b ir çoğunu
doğrulayan ve yanlışlığını savunan fikirleri geçersiz hale getirdi. Ve
görüldü ki VIII. asırdaki T ürk balbalları zahirî şekilleri itibariyle G ü ­
ney R us bozkırlarından başlayarak devam eden uzun m esafelerde bu­
lunan ve R uslar tarafından Taş B aba “K am ennaya b oba” diye tesm iye
olunan heykellerin aynıdır. T ürklerin kabirler üzerine böyle balbal
heykelleri dikm e âdetleri hakkında Çin kaynaklarındaki bilgilerden
başka, M .S XIII. asrın ortasında K atolik m isyoneri R u bruquis’un da
ayrıca bir rivayeti vardır. O na göre yüzü D oğu’ya yönelm iş bu gibi
heykelleri o zam anda G üney R usya ovalarında oturan b ir T ürk kavm i
olan K um anlar da (Rus vakayipâm elerinde Polovets) dikiyorlardı. Çin
kaynaklarının rivayetleriyle o kaynaklardan tam am en bağım sız olan
A vrupa kaynaklarındaki rivayetlerin birbirine uygun olm asına rağm en
R adloff, A us Sibirien adlı kitabında hem Çin tarihçilerinin ve hem de
R ub ru q iu s’un hata ettiklerini ve bu çeşit heykellerin R u sy a’da T ü rk le­
rin ortaya çıkm asından ve istilasından çok önce geçm iş asırlarda dikil­
m iş olduklarını iddia etm işti. B öyle bir görüş ancak Yenisey âbideleri
üzerindeki yazıların anahtarının daha bulunm adığı bir devirde m üm ­
kündü. Bazı Orhun balballarında olduğu gibi bir çok Yenisey balb alla­
rının üzerinde de bir nevi yazılar vardı. Şim di Orhun yazılarının anahta­
rı bulunduktan sonra o yazılar da okunabilm iş ve T ürkçe oldukları an ­
laşılmıştır. B ugün R usça “Taş baba” denilen o heykellerin m enşeinin
T ürk olduğundan zerre kadar şüphe yoktur.
R adloff aynı zam anda Ç inlilerin T ürkler hakkındaki m alum atların­
dan bazılarına da itiraz etm işti. M esela T ürklerin devlet kurm alarından
önce bile dem ircilikle m eşgul oldukları hakkında Çin kaynaklarının
verdiği m alum atı gerçeğe uygun bulm uyor, m adencilik işleriyle b ed e­
vi hayatı birbirleriyle uygunluğu m üm kün olm ayan b irer durum olarak
anlıyordu. Bu hususta O rhun yazıtları, Çin kaynaklı bilgilerin doğruluk
veya yanlışlığına dair hiçbir yeni bilgi vermiyor. H albuki göçebe h ay a­
tında bile dem ir silahlar kullanıldığı hakkında T ürk ve M oğol halk riva­
yetleri tanıklık etmektedir. Çin kaynaklarında Türklerin bazen cenaze­
yi yıkam ak âdetleri de olduğu söylendiği halde R adloff bazı kabirler
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 21
üzerinde yaptığı araştırm alarda böyle b ir işaret görem em iş ve bunu da
yazm a tarihi eserlerin bilgileriyle m addî m edeniyet kalıntılarından alı­
nacak bilgiler arasındaki çelişki olarak izah etmiştir. O rhun yazıtların­
dan ancak şu kadarı m alum oluyor ki T ürk halkının inancına göre insa­
nın ruhu, öldükten sonra k u ş veyahut böcek suretine ten asü h ederm iş
(dönüşürm üş). Vefat eden hakkında “uçtu” deniliyor. M alu m d u r ki
G arbî T ürklerde hatta İslâm iyeti kabulden sonra “ö ldü” yerine “ şonkar
boldu” yani “şahin o ldu” deyim i kullanılıyordu. B undan anlaşıldığına
göre insanın cesedini m uhafaza etm eğe galiba ehem m iyet verm em iş­
lerdir. F akat b ir habere göre T ürklerin A raplarla savaşları esnasında
T ürk kum andanının cesedi A rapların elinde kalm ış ve bu hadise k u ­
m andanın vefatından daha ağır b ir felaket olarak görülm üştür. Fakat
bu durum dinî m ahiyette olm ayan b ir nam us m eselesi o larak d eğ erlen ­
dirildiğinden kaynaklanm ış olabilir. G erçekte bunlarda, kadınların
harpte düşm an eline geçm esi büyük b ir zül (aşağılayıcı b ir felaket) o la­
rak telakki olunduğu gibi b ir kum andanın cesedinin de düşm an eline
geçm esi aynı şekilde telakki olunurdu. Türklerde defin ve cenaze m e­
rasim i hakkındaki ayrıntılı m alum atı âbidelerden ziyade hanların gö­
m üldükleri yerlerde yapılan kazılar verebilirdi. B u kazıları R ad ­
loff, m eslektaşları ve onlardan sonra 1925’te P rofesör V ladim irtsoff
yaptılar. A ncak bugüne k ad ar bu kazılar neticesinde b ir m ezar ortaya
çıkm adı. O labilir ki diğ er b ir çok kavim lerde olduğu gibi T ü rk ler de
h an lan n defni esnasında birkaç çukur kazarlar, düşm anların eline g eç­
m esinden ve aşağılanm aya uğram asından korum ak am acıyla cesedi ve­
ya külünü o çukurlardan belirsiz b ir şekilde yerine koyarlardı. V ladi-
m irtso ff’un yaptığı kazıların en çok göze çarpan neticesi, b ir T ürk as­
kerinin kabri içinde bulunm uş ve gayet iyi olarak korunm uş olan hey ­
kelidir. Bu heykelde T ürk ırkı örneğinin (prototip) bütün çizgileri
(özellikleri) görülm üştür. B u nevi heykeller d ah a ö n ce y erü stü n d e de
bulunuyordu. A ncak başları bulunm azdı. B unların başlarını kırm ak
M oğolların işidir. O nlar eski ad am lan n resim lerinin hayattaki insanla­
ra zarar vereceği inancında idiler. A nlaşılıyor ki heykellerin başlarını
kırm ak İslam lığın yayılm adığı yerlerde de âdet idi. H albuki bu güne ka­
d ar bu hadiseyi sırf İslâm taassubu neticesi olarak tefsir ediyorlardı ki
doğru değildir. G elecekte yapılacak kazılar ihtim al daha b ir ço k yeni
bilgiler verebilir... O zam ana kadar T ürklerin cesetleri yak m a âdetleri
hakkındaki Çin haberlerini reddetm ek herhalde esassız olur. Ç ünkü
R ad lo ff’un kazılarından sonra bozkırlardaki bazı kabirlerde cesetlerin
22 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
etrafında kalıntılara rast gelinmiştir. Ç inliler Tiirklerin göm m e m erasi­
m ini birçok defalar yakından görebiliyorlardı. Bazı T ürk hanları düş­
m anlarının sıkıştırm asıyla vatanlarından kaçıp Ç in ’e gelerek orada ve­
fat ettikleri zam an ahalinin gözü önünde kendi âdetlerine göre defin
olunuyorlardı. Bu cihetle Çin kaynaklarının verdikleri bilgilerin hatalı
olm ası ihtim ali kalm ıyor dem ek mümkündür.
Bu dersten m aksadım tarihte ilk defa olarak kendisini T ürk adıyla
isim lendiren bir kavim den kalan yazılar, âbideler ve heykelleri öğren­
m ek neticesinde elde edilen esas fikirleri izah etm ek idi. Şim di bu ne­
ticelerin önceden yaşayan kavim lerden hangisinin bu Türklere yakın
veya uzak kardeşlik m ünasebetinde bulunduklarını öğrenm ek ve M .S
VI.-VIII. asır T ürk devlet hayatının olayları, Türk kavm inin bundan
sonra geçen asırlardaki hayatını izah etm ek için ne derece yardım ede­
bileceği gibi m eseleler kalıyor ki, gelecek derslerim iz de bu m evzula­
ra ait olacaktır.
İ k İn c î D ers
T ürklerin ve um um iyetle O rta A sya kavim lerinin tarihini öğrenm e
yolundaki engellerin birinci derste bahsedilenlerden b aşk a b ir diğeri
daha vardır. O da çeşitli devirlerin pek düzensiz b ir surette gösterilm iş
olm asıydı. Bir kavim veyahut bir ülkenin tarihinin belirli b ir devri h ak­
kında oldukça ayrıntılı bilgilere sahip olduğum uz halde, aynı kavim v e­
ya ülkenin o belirli devirden önce veya sonra nasıl b ir hayat geçirdiği
hakkında ekseriya herhangi bir kaynakta m evcut birkaç kelim e ile y e­
tinm ek m ecburiyetindeyiz. H albuki b ir kavim veya ülkenin aşam a aşa­
m a oluşan tarihî olaylarını layıkıyla öğrenm ek için o kavm in tarihinde­
ki her safhayı iyice görm ek im kânına sahip olm alıyız. İstenilen bilgile­
rin kaynaklarda bulunm ayışı bu devirler hakkında çeşitli görüşler o rta­
ya atılm asına ve sübjektif fikirler ortaya konm asına m eydan veriyor.
B undan dolayı m eselenin İlm î b ir sıhhat ve katiyet dahilinde tetkiki im ­
kansız oluyor.
M oğol devrine kadar Ç in ’le aynı hudutları paylaşan göçebe d evlet­
ler tarihinde O rhun âbideleri -e v v e lk i derste görüldüğü ü z e re - tam a­
m en istisnai b ir yer teşkil ediyor. M .S VI.-V II. asır T ü rk devletinden
önce steplerde ortaya çıkan ve oluşan göçebe devletler hakkında yalnız
Ç in kaynaklarındaki c ü z ’i bilgilerle yetinm ek m ecburiyetindeyiz. Bu
kavim ler ise tarih sahnesinden -k o n u ştu k ları lisanlarından birkaç k eli­
m e bile bırakm ayarak- çekilip gitm işlerdir.
B ir kavm in hangi lisanla konuştuğu m eselesini halletm ek için b u ­
güne k adar esas kabul edilen kaynak, Çin tarihlerinde Çin h iy ero g lifiy ­
le yazılm ış olan sınırlı sayıda kelim eler, bilhassa b ir takım isim ler, Un­
van ve lakaplardı. Çin hiyeroglifleriyle telaffuz kurallarına göre bu k e­
lim elerin şu ya da bu türlü telaffuz olunduğuna hükm ediliyordu.
 24
PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Orhun yazıtları eski alimlerin lisan hakkındaki bu çeşit çıkarımlarını
ve ulaştıkları neticeleri kontrole yol açtı. Kontrolün neticeleri ise bahsi
geçen alim lere pek tatm in edici veriler sağlayan bir m ahiyette değildir.
H atta T ürk olduklarında şüphe olm ayan kavim lerden kalan T ürkçe k e­
lim eleri tetkik edenlerin görüşleri, bu tetkikatı yapan kişiler Türk lisa­
nının en büyük alimleri oldukları halde bile hatalı çıkmıştır. Orhun yazıt­
ları daha bulunm adan az önce R adloff birkaç eserinde, m esela bunlar­
dan biri olan “Kutadgu B ilig” baskısının önsözünde T ürk hüküm darla­
rının Çin kaynaklarında Çin hiyeroglifiyle yazılan Unvanlarını (isim leri­
ni) tetkik ve tesbit çalışm asında bulunm uştu. O rhun yazıtları, R ad­
lo f f un görüşlerinden (teorilerinden) birçoğunun esassız olduğunu m ey­
dana çıkardı. M esela Çin hiyeroglifiyle yazılan bir kelim eyi R adloff
“ bek” diye okuyordu. H albuki “bek” değil “bilge” im iş. D iğer b ir k eli­
meyi “aydınlık” diye okum uştu, halbuki “aytengri” diye okum ak lazım
imiş. Ç ünkü o zam anki T ürk lisanında “aydın” kelim esi yok im iş vs.
O rhun yazıtlarından anlaşılıyor ki Çinlilerin bazan kendilerince bi­
linen kavim lere, bu kavim lerin kendilerine verdikleri isim den büsbü­
tün başka bir isim verirlerm iş. M esela Çin kaynaklarında “ Kıyat” kav-
m iyle birlikte daim a bir “H i” kavm i zikrolunuyor. O rhun kitabelerinde
ise “K ıtay”larla birlikte bulunan b u kavm in yerinde “Tatabı” ismi anıl­
maktadır. İşte bu iki isim arasında hiçbir benzerlik olm adığı halde Çin
kaynaklarındaki “H i” ism iyle O rhun kitabelerindeki “Tatabı” ism inin
aynı kavm in iki ismi olduğunda A vrupa bilginleri görüş birliği içinde­
dirler. Ç in hiyerogliflerinin m u htelif göçebe devletlerin devirlerine
m ukabil gelen m uhtelif zam anlarda ne şekilde telaffuz edildiklerini si-
noîoglar daha doğru olarak tesbit edem em işlerdir. İşte bu m esele de
göçebe T ürk kavim lerinin tarihini tetkik eden âlim lere çeşitli zorluklar
çıkarm aktadır: O rta A sya’da yaşayan şu veya bu kavm in lisanını Çin
hiyeroglifleriyle yazılan kelim elerle belirlem ek hususunda yapılan ça­
lışm alar birkaç defa tekrar edilm iştir. Bu çalışm alar ilk olarak bu k a­
vim lerin en eskisi olan H unlar hakkında yapılmıştır. M alum dur ki Hun-
lar M .Ö II. asırda Çin hududunda kuvvetli b ir devlet kurdular. Sonra
A vru p a’ya kadar gelerek M.S V. asırda tanındılar. H unları T ürk sayıyor­
lar. Ç inliler de M.S VI. asır T ürklerini H unlann halefleri olarak yazı­
yorlar. Ç in kaynaklarında H unlara nispet edilen kelim elerin aslının
T ürkçe olup olm adığını tetkik için yapılan karşılaştırm alı çalışm aların
e n bilineni Japon D oğu tarihçisi S h irato ri’nindir. Bu çalışm aların ne
k ad a r başarısız olduğunu şundan anlayabiliriz ki Prof. Shiratu.i bizzat
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 25
kendi fikrinden döndü ve tam am en H unlara nispet edilen kelim elerin
T unguz lisanıyla daha güzel izah edilebileceği neticesine vardı. H un-
lardan sonra D oğu M o ğ o listan ’da hüküm et süren göçebe kavm in m en-
şeinin T unguz olduğu daha az şüpheli kabul ediliyordu. B u kavm in is­
m ini yalnız Ç ince’den Sien-pi şeklinde yazılan hiyerogliften ö ğ renebi­
liyoruz. Bunlar H unlann D oğu kom şuları ve düşm anlan sıfatıyla anılı­
yorlar. B u sıfatla M .S I. asır sonunda M oğolistan’d a H u n lan n yerini iş­
gal ederek tıpkı H unlar gibi asıl Çin ülkesinin kuzeyinde birkaç sülale
teşkil etm işlerdir. H unlann aksine bugüne kadar S ien-piler hakkında
yazı yazan tarihçilerden hiçbiri bu kavm i T ürk diye d eğerlendirm em iş­
ti. Bunları yalnız T unguz zannetm işlerdi. Prof. P elliot L en in g rad ’da
verdiği konferanslarında bildirdiğine göre Çin eserleri arasında Sien-
pilerin b ir lügat kitabı bulunm uş v e bu kitap tetkik o lunduğunda görül­
m üştür ki tam T ürk lisanıdır. İşte bu sebepten Sien-pilerin T ürk o ld u k ­
larında hiç şüphe kalm ıyor. Prof. P ellio t’nun bildirdiği bu husus gayet
ehem m iyetlidir. B u gösteriyor ki Ç in kaynaklarında göçebe k o m şu la­
rın lisanı hakkında bugüne k adar tahm in olunan m iktardan daha fazla
belirli ve açık bilgiler alabilm ek m üm künm üş. Ç ünkü Sien-pi lügatinin
bulunm ası m ünferit b ir vakıa değildir. D aha önce Prof. P elliot y ay ın ­
lanm ış b ir m akalesinde O rhun kitabelerinde bahsedilen bir kavm in y a­
ni “Kıtay”ların da Çin eserleri arasında korunm uş b ir halde kalm ış bir
lügat kitabının varlığından h ab er verm işti. Bu lügattan anlaşıldığına gö­
re şim diye kadar T unguz sayılan K ıtaylar hakikatta M oğol diliyle k o ­
nuşuyorlarm ış.
P elliot’nun geçen derste söylediğim fikirleri bana pek açık gö rü n ­
müyor. Söktürklerden önce hüküm et süren T ürklerinki k ad a r geniş o l­
m asa d a (M .S V. asır ile VI. asrın ilk yarısında) O rta A sy a’nın bütün d o ­
ğu kısım larını idare eden A varları hiç şüphe etm eyerek M oğol neslin ­
den sayıyor. Bu fikrinde hangi esasa dayanıyor, bunu bilem iyorum .
Ç inlilerin bu kavm e verdikleri ism in, b u kavm in hakiki ism iyle hiçbir
ilgisi yoktur. Ç inliler bunlara Z u-zen yahut Z uan-zuan diye uydurm a
b ir isim veriyorlar. Ç in ce’de bu kelim e nadir b ir tü r “k u r f ’a isim o la­
rak verilirm iş. Şüphesiz Ç inliler bu kelim e ile göçebe kavim lere karşı
az çok besledikleri nefreti ve onları küçüm sediklerini gösterm iş o lu ­
yorlar.
“ Avar” kelim esine Çin kaynaklarında rastlanm ıyor. O rhun âb id ele­
rinde bu kelim enin bulunup bulunm adığı hususu sorulabilir. O rhun y a ­
26 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
zıtlarındaki Par-purum yahut apar-apurum şeklindeki bilm ece tarzında­
ki' kavim isim leri bu âbidelerin birbirinde ve aynı zam anda kitabeleri
yazan kişinin kendi zam anı değil, geçm işteki hayatı bildiren b ir yerin­
de anılıyor. Thom sen son tercüm esinde bu kelim eyi apar-apurum diye
iki kelim e ve iki m üstakil kavm in ism i olm ak üzere izah etm iştir. A n­
cak her ikisine de soru işareti koyarak kesin olm adığını bildirm iştir.
A var kelim esine ise Bizans ve Batı A vrupa ve Rus kaynaklarında çeşit­
li şekillerde (Rus vakâyinâm esinde “obry” diye) tesad ü f olunur. B i­
zanslIlar ise, hakiki A vadarla sahte A vadan ayırarak hakiki A varlann
D oğuda yok olduğunu söyleyip Batı A vrupa’ya bu isim le gelen kavm i
de yalnız hakiki A varlann isim lerini kendilerine nisbet eden bir kavim
olarak gösteriyorlar. Fakat anlaşılan BizanslIların bu şekilde iki kısm a
ayırdıkları kavim , bir tek kavim veya herhalde birbirine pek yakın olan
iki kavim olsa gerek...
Prof. P elliot’nun söylediklerini destekleyen bazı durum lar d a var­
dır. B unlardan birisi Tuna B ulgarlarının eski aristokrasi hakim iyeti
devrine ait Slav vakâyinâm esinde tesadüf olunan doğrudan doğruya
B ulgarca kabul edilen sözlerdir. M alum dur ki B ulgarlar esasen Slav da
değildiler. H atta kendilerinin Slav özelliği olm ayan kıyafetlerinden b a­
zı alâm etlerini bugüne kadar korum uşlardır. V akâyinâm edeki bu bil­
m ece tarzındaki kelim elerin .Slavca ile b ir alâkası olm adığı kesin oldu­
ğundan bunları T ürkçe veyahut T ürkçe’ye yakın lisanlarla izah etm ek
üzere çalışm alar yapılmıştır. Bu hususta en çok tercih edilen fikir F in­
landiyalI Prof. M ikkola’nın fikridir. B u zat sözkonusu kelim elerin hep ­
sinin “oniki hayvan” ism iyle olan takvim deki isim lerden ibaret o ldu­
ğunu ileri sürm üştür. Bunun içerisinde “yılkı” (at) senesinin bu tak ­
vim de T ürkçe değil belki M oğolca olarak “m orin” kelim esiyle yazıl­
m ış olduğu görülm üştür.
A varlann M oğol olm ası görüşü (teorisi) ortaya atılm adan önce böy­
le bir takvim de M oğolca bir kelim eye tesadüf olunm ası pek garip gö­
rülürdü. E ğer A varlann M oğol olduğu kesinleşirse, bu kelim enin Bul-
garlara D oğudan A varlar tarafından getirilm iş olduğu anlaşılacaktır.
Ben yalnız bu m isalle yetineceğim , yoksa tarihi M oğolların ortaya çı­
kışından çok önceleri için B atı taraflarında M oğolca kelim eler aranm a­
sı yolunda bazı bilginler daha birçok zayıf karşılaştırm alı çalışm alar
yapm ışlardır. H atta bu yolda en büyük bilginler bile büyük bir cesaret­
le faraziyeler ortaya koym aya kad ar işi götürm üşlerdir. B unlardan b i­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 27
risi olan M arquait yukarı A m u-derya (C eyhun) havzasında bir vilayet
ism i olan Ç eğanyan kelim esini M oğolca tesağan (beyaz)la k arşılaştır­
m a çalışm asında bulunm uştur. Ç ağanyan kelim esinin M oğolca olup
olm am ası tartışm a konusu olm asına rağm en M arquait bu kelim eyi ta­
rihte M oğolca olduğu kesin (M it S icherheit B elegt) ilk k elim e diye k a ­
bul ediyor.
D iğer taraftan P elliot’nun fik rin e karşı da birçok k uvvetli itirazlar
ortaya konabilir. V âkıa Jujen/C ücen veya A varlann hakim iyeti daha
M .S V. asırda Batı tarafına doğru iyice uzak yerlere, D oğu T ü rk is­
ta n ’daki K araşeh ir’e k adar gelm işti. Ve bu h areket diğer b ir kavm in,
sonra da T ürkler tarafından m em leketleri fethedilen H aytal veya A k-
hunların Batıya, A m u-derya (Ceyhun) havzasına göç etm elerini gerek­
tirm işti. Fakat C ücenlerin hareketi bu k adar m ühim olduğu halde eğer
bu n lar M oğol kavm i olsa idi, neden son zam anlarda O rta A sy a’d a y a­
pılan eski eser kazıları ve tetkikatı neticesinde C engiz H an devrinden
önce yazılm ış b ir tane M oğol m etni bulunm adı? M am afih Prof. P elli­
o t’nun fikrini destekleyecek b ir ihtim al vardır, o da - d ah a M .S V. asır­
da İran -S o g d tüccarlarının A vrupa’y a göç etm iş olan H unlarla Çin h u ­
dutlarında oturan küçük H un devleti arasında m ünasebette bulundukla­
rını bilm em ize rağm en - Avarlar zam anında Sogd ve Batı tüccarlarının
O rta A sya göçebe kavim leriyle m ünasebetleri sonradan T ü rk - Tu-
küe/T u-kiu hüküm eti devrinde görülen derecede gelişm em iş olacağını
tahm in etm ektir. H erhalde Prof. P ellio t’nun verdiği bu m alum attan an ­
laşılıyor ki O rta A sy a’daki tarihî göçebe kavim lerinin asılları m eselesi­
ni halletm ek hususunda sinologlardan, bugüne kadar m eydana çıkarı­
lan m uam m alara (m üphem , bilm ece gibi bilgilere) nispetle daha k ıy ­
m etli b ilgiler bekleyebiliriz. D iğer taraftan son zam anlarda dilbilim
alanında elde edilen gelişm elerden de tarih için kıym etli neticeler v e­
yahut hiç olm azsa bu âna kadar yapılan hataları düzeltebilecek bilgiler
elde edilebileceğini beklem ek m üm kündür. O zam an dilcilerin k esin ­
likle İlmî olm ayan usullerle bugüne kadar yaptıkları tahm inlere im kan
kalm az. M esela bugüne k ad ar H unlara veya diğer b ir eski göçebe kav-
m e ait b ir kelim eyi bugün m evcut T ürk lehçeleriyle izaha k alkışıyor­
lardı. Fakat bugünkü lehçede m evcut olan o kelim enin aynı şekilde o
zam anda da m evcut olup olm ayacağını dikkate alm ıyorlardı. M esela
Prof. Şhiratori M .Ö yaşayan b ir kavm in hüküm darlarının lakabını bu­
günkü O rta A sya T ürk lehçelerinden birinde kullanılan “b i” k elim esiy ­
le izah etm ek istemiştir. H albuki “b i” kelim esi T ü rk çe’de “b eg ” keli-
28 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
m eşinin yeni şeklidir ki buna M.S XV. asırdan önce tesadüf olunm u­
yor. M arquait, Orhun yazıtlarında bir kelim eyi bugün de nehir m ana­
sında kullanılan “etil” kelim esiyle izah etm ek istemiştir. Halbuki bu
kelim e Ç uvaş lisanından alınmış olup buna Tatarlardan yani Volga
T ürklerinden başka hiçbir T ürk kavm inde tesadüf olunm am aktadır.
 bidelerdeki yazılarla eski Türk dinî edebiyatı kalıntılarından O rta
A sy a’da k eşf olunanlar, Türk lisanının kelim e ve söyleyiş tarzının n a­
sıl tedricen geliştiğini, şu veya bu kelim enin hangi yerdeki Türk lehçe­
lerinden hangisine m ensup olduğunu İlmî bir zem inde çözm e imkânını
kolaylaştırır. E ğer M oğol lisanının eski âbideleri bulunm uş olsaydı o
zam an belki T ürk M oğol lehçelerini karşılaştırm a m eselesi de tetkik
usulleri hususunda H int-A vrupaî ve Sami dil çalışm aları derecesine g e­
lebilirdi. H albuki M oğolca’nın M.S XIII. asırdan önceki âbideleri m ev­
cut olm adığı için bunlar bulununcaya kadar M oğol lisanı tarihi T ürk li-
sanınınkinden daha m üphem ve karanlık kalacaktır.
Lisanların tarihini öğrenm ek hususunda eski lisandan kalm a hafıza­
dan hafızaya aktarılan bilgilerden başka bugün m evcut lehçeler de yar­
dım edebilir. Lisanların hepsi çoğunlukla edebî lisanda çoktan beri k ul­
lanılm ayan en eski kelim elerin konuşm a lisanında korunduğunu göste­
riyor. Türk veya M oğol dilbilim cileri işte bu cihetten H int-A vrupa ve­
ya Sam i lisanların uzm anlarına nispeten epeyce zor durumdadırlar. E li­
m izdeki bilgilere göre M oğol lehçeleri birbirine o kadar yakın im işler
ki bunların karşılaştırm aları herhangi bir tarihî çıkarım için uygun bir
m alzem e verem iyor. T ürklerse M oğollara nispetle daha geniş bir saha­
ya yayıldıklarından lehçeler arasındaki farkın fazla olması gerekiyordu.
B ununla beraber birbirine yakın olan T ürk lehçelerinin büyük b ir kıs­
mı karşısında Türk dilcisi de ancak iki aykırı lehçeye sahip bulunuyor
ki biri “ Yakut” diğeri de “Ç uvaş” lehçeleridir. İşte bu iki lisanı diğer
T ürk lehçeleriyle karşılaştırm ak Türk lisanının ve bu vasıta ile T ürk
kavm inin tarihini izah eden temel unsurları verebilir.
“Yakut” lisanıyla konuşan kavim pek eskiden T ürk kavim lerinden
ayrılarak kuzeye çekilm iş ve sonra bütün Türklerin tarihî hayatına işti­
rak etm em iş b ir kavim dir. “Çuvaş” lisanı ise İdil (Volga) nehrinin orta
yatağı boylarında kullanılm ış ve O rta A sya’dan göç eden T ürk kavim -
lerinin takip ettiği yol üzerine tesadüf etm iş olduğu halde yine m evcut
kalmıştır. M uhtem elen bu lisan orta asırlarda bugünküne güney naza­
ORTA ASYA TORK TARİHİ 29
ran daha geniş b ir sahada kullanılıyorm uş. Arap coğrafyacıları K uzey
R u sy a’daki Peçeneklerden başlayarak doğuda Çin hududuna k adar çe­
şitli T ürk kavim lerinin lisanlarının birbirine benzediğini kaydediyorlar,
yalnız Volga havzasındaki “B ulgar” ve “H azar” ların lisanlarının diğer
Türklerce anlaşılm adığını, bu lisanın Fin kavim leri lisanlarından da
farklı olduğunu ilave ediyorlar. B ugünkü Çuvaş lehçesi de aynı vazi­
yettedir; Fin lehçelerine nazaran T ü rk çe’ye daha yakın olduğu halde
bu lehçeyi T ürk ve Finlerin hiçbiri anlamıyor. G erek B ulgar ve gerek
H azarlar Volga nehrine “E til” diyorlardı. (Bu kelim e Ç uvaşça “ nehir”
m anasındadır). Bunlara dayanarak T ürkologlar Çuvaş lisanının eski
Bulgarların ve ihtimal H azarların lisanının kalıntısını teşkil ettiği netice­
sine gelm işlerdir.
Çuvaş lisanının ayırıcı vasıflan hakkında bir zam anlar araştırm alar
yapılmıştır. R adloff o vakit bu lisanı T ürk lisanıyla Fin lehçelerinin k a­
rışm asının sonucu olarak görüyordu. D aha sonra diğer bilginler T ürk
lisanının diğer lehçelerinin kaybettikleri en eski şekillerinin Ç uvaş li­
sanında korunm uş olduğunu ispata çalışm ışlardır. Bu m eseleyi tetkik
edenlerin en sonuncusu P oppe olup “R us A kadem i H aber\eri”n de y a ­
yınladığı m akalelerinde aynı neticeye varmıştır. Bu zâtın fikrine göre
Çuvaş lisanı da T ürk-M oğol lehçelerinin m ensup olduğu guruba d ah il­
dir. Fakat ne T ürkçe ve ne de M oğolca’ya bağlı olm ayıp m üstakil üçün­
cü b ir kolu teşkil ediyor. Fakat bu m eseleye dair Leningrad A kad em i­
sinde cereyan eden m ünakaşalar neticesinde Poppe, Ç u v aşça’nın
T ürkçe olduğunu kabul etm iş, ancak Türk lisanının en eski bir kolu
olup, M oğol lisanının T ü rk çe’den ayrılm ış olduğu b ir zam anda esas
kütleden ayrılm ış ve bugünkü T ürkçe yazı ve konuşm a lehçelerinde
görülen şekilleri dahî alm am ış olduğunu ileri sürmüştür.
E ğ er bu netice ilim âlemi tarafından kesin b ir şekilde kabul edilir­
se, tarihçiler için büyük bir önem e sahip olacaktır. N itekim B ulgarlar
ve H azarlardan M.S VI. asırdan önce bahsedilm iyor. Fakat bu kavim -
lerin Volga havzasına M.S VI. asır ortasında T ürk (Tu-küe) devletinin
kurulm asından daha önceki devirde geldikleri şüphesizdir. Bunların
H un ism iyle ilgili olan m eşhur göç devrinde buraya geldikleri şü p h e­
siz kabul edilebilir. H atta M.S II. asırda B atlam yus (Ptolem eus) zam a­
nında H unlar Volga’ya yakın b ir m esafede oturuyorlardı. Volga neh ri­
nin Ç uvaşça ve bilahare um um en T ürkçe ismi olarak “E til” o zam an
henüz zikredilm iyor. Fakat “Yayık” nehri daha o zam an şim diki T ü rk ­
30 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
çe ism iyle [B atlam yus’da ‘daikh’ suretinde] anılıyordu. Kelimenin ev­
velindeki (y) yerine (d) harfinin kullanılm ası yerli O rta Volga lisanında
galiba B atlam yus devrinden sonraları da tatbik edilm iş olmalı ki O r­
hun yazıtlarında ölm üş adam lara karşı m atem (yoğ m erasim i) “yoğ”
şeklinde yazıldığı halde M.S VI. asır Bizans kaynaklarında Türklerin
aynı âdeti dohya (dochia) diye isim lendirdikleri bildiriliyor. Bu cihet
Ç uvaş lisanının bugünkü fonetik kaideleriyle izah olunamıyor. Zira
Çuvaş lehçesinde diğer Türk lehçelerinde “y ” kullanılan yerlerin hep­
sinde Y akutça’da olduğu gibi “ s” kullanılıyor. Fakat T ürk ve Çuvaş
lehçelerindeki seslerin değişm esi tarihi henüz tam olarak izah oluna­
mamıştır. H erhalde B atlam yus’ta görülen “daikh” kelim esi tarihen tes­
pit edilen en eski T ürk sözü olarak telakki olunabilir.
Tarihî olaylardan anlaşılıyor ki eğer Türk lisanının gelişm esindeki
en eski şekli Çuvaş lisanı ise, Hunların lisanının da Çuvaş lisanı gibi ol­
ması gerekir. Buna göre Hun dili de bugünkü Yakut ve Çuvaş lisanı
m üstesna bütün T ürk kabilelerinin konuştuğu lisan m anasında T ürkçe
değildir. M uhtem elen H unlar bu lisanı batının uzak yerlerine kadar do­
laylı ve dolaysız naklederek lisanlarının kalıntılarını kendi göçleriyle il­
gili olan kavim lerin lisanı içine dahil etm işlerdir. M esela M acar lisa­
nındaki T ürkçe kelim eler böyledir.
Batının tâ uzak noktalarına kadar yayılan bazı Çin medeniyetine ait
terim leri de bunların getirm iş olm aları ihtim ali vardır. M acar lisanında
“yazm ak” m anasını ifade etm ek için T ürk lisanında “bitim ek” m asta­
rıyla bir asıldan olan kelime kullanılıyor. “B itim ek” kelimesinin aslının
Ç in ce’den gelm iş olduğunu da söylüyorlar. Hunların Doğudaki kom ­
şuları olan Sien-pilerin lisanı ise T ürk lisanının gelişm esindeki en eski
devre ait olsa gerektir. Bu meseleyi halletm ek için varlığı Prof. Pelliot
tarafından haber verilen Sien-pice-Çince sözlüğün bir an evvel yayın­
lanmasını beklem ek gerekiyor. T ürk kavim lerinin m ilattan önce ve
M.S I. asırlarda O rta A sya’nın Batı kısm ındaki faaliyetleri hakkında
olan görüşler daha hiçbir delil ile ispat edilem em iş olarak kalıyor. K a­
dim Yunan edebiyatından [bilhassa H ipokrat’ın İklim ler ve M ekânlar
hakkında yazdığı eserinden] yalnız ’’Yunanlıların Hint-Avrupa kavim le-
riyle kom şu olarak diğer bir ırka nispet olunan başka kavm in de m ev­
cut olduğunu bildikleri” gibi bir netice çıkarılabilir. Lâkin bu kavim ler
içinde T ürkler m evcut m uydu, bu henü? şüphelidir. Chavannes oniki
senelik takvim in Türklerden neşet etm iş olduğunu iddia ettiği cihetle
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 31
M .Ö 11. asırda O rta A sya’da birkaç asır devam eden bir devlet teşkil et­
m iş ve H indistan’ın birçok vilayetlerini fethetm iş olan ve Y unanîler ta ­
rafından (Hind- İskit) diye isim lendirilen kavim leri de T ürk saym aya
m eylediyordu.
C havannes’a itiraz edenlerin “B u takvim içinde m aym un kelim esi
var, halbuki bu hayvan T ürk m em leketlerinde bulunm uyordu, buna
benzer diğer hayvanlar vardı” yolundaki sözlerine karşı C havannes
“T ürkler daha M .Ö 1. asırda H in d istan ’ı fethettikleri zam an m aym unu
görm üşlerdi” diye cevap veriyordu. Şim di, ne oniki senelik takvim in
m enşei (kökeni) ve ne de H ind-İskitlerin T ürk olm ası nazariyelerine
taraftar olan yok gibidir. Yalnız m eşhur sinolog Frederic H irth bu fik ir­
de ısrar ediyor. A nlaşıldığına göre oniki senelik takvim in m enşei H in ­
distan olup Ç inliler oradan alm ış ve eski devirlerde T ürklere Ç inliler­
den geçm iştir. H ind-İskitler içinde birinci sınıfı işgal edenler “To-
h ar”lardır. O zam anlarda A m u -d ery a’ (Ceyhun) nın bu yatakları k av ­
m in ism ine izafetle “Toharistan” diye adlandırılmıştır. Fakat İslam m ü­
ellifleri Toharistan ism inin etnoğrafik kökenini hiç bilm iyorlardı. Ö n ­
celeri Toharlar Çin T ürkistan’ında yaşıyorlardı. Budist dinine ait eser­
lerin yazıldığı O rta A sya edebî lisanları içerisinde Tohar lisanı da zik-
rolunuyor. D oğu T ürkistan’da AvrupalIların eski eserler için yaptıkları
seyahatlar sırasında buldukları yazm a vesikalar çeşitli lisanlarda yazıl­
m ış ise de bunlardan hangisinin T ohar lisanı olabileceği bugüne kadar
m ünakaşa neticesinde çözülem eyen b ir m esele olm uştur. İh tilaf bu
H ind-A vrupa ailesine m ensup iki lisan üzerinde olup bunlardan birisi
H oten yanında, diğeri K uça civarında bulunan eserlerde kullanılm ıştır.
Bizim bugün “T ürkçe” dediğim iz lisanla konuşan bir kavim olm ak
itibarıyla T ü rk ler şüphesiz daha ilk zam anlarda m evcut idiler. F akar
“T ürk” kelim esinin M .S VI. asırdan önce m evcut olduğunu farzetm ek
esassızdır. Bu kelim enin m ana ve kökeni hakkında henüz yalnız bazı fa-
raziyeler yürütm ek m üm kündür. T hom sen son eserinde “T ürk” k eli­
m esinin m üstakil b ir kabilenin veyahut daha çok m üstakil b ir han sü­
lalesinin ismi olduğu görüşünü ileriye sürüyor ve Türk/Tork yahut Tü-
rük/T örük kelim esinin de başlangıçta “kuvvet ve sağlam lık (K raft stâr-
ke) m anasında bulunm asının çok m uhtem el olduğunu söylüyor. B una
itiraz olarak Orhun yazıtlarında yalnız b ir defa olm ak üzere T ürk k eli­
m esinin sadece kavim m anasında kullanılm adığı bir yer gösterilebilir.
H an T ürk+ş/T ürgiş kavm inin kağanı hakkında “Türk-rn budunem ” y a­

32 PROF. D R V. V. BARTHOLD
ni “kendi Türküm , kendi kavm im ” diyor. T hom sen bu ibareyi “ ge'hör-
ze zu m einem Volke” diye tercüm e ediyor. Eğer burada Türk kelim esi
cins ism i olm ayıp sıfat ise m anası “düzelm iş, tanzim edilm iş” gibi bir
şey olabilir. Türk Hanı burada kendisine karşı isyan eden Türk-ş H anı­
nın hakim iyetini kendisine borçlu olduğunu söylüyor. Buna göre Türk
kelim esinin aynı Orhun yazıtlarında birkaç kere kullanılan “T örü” k e­
lim esiyle ilgili olduğunu düşünm ek m ümkündür. “T örü” kanun, âdet
ve kanunla birlik kazanan, birlikte değerlendirilen “halk kitlesi” m ana­
larına geliyor. Han “kendi iş ve kuvvetini (iş, güç), kavm ini (budun) ve
hakim iyetlerini (Törü) bana verdiler” diyor.
T u-küe’lerin hakim iyeti devrinde Türk kelim esinin hangi kabileler
için kullanıldığı hakkında O rhun yazıtları kesin bilgi vermiyor. Sonra
bu ismin nasıl olup da diğer kabileleri de kapsayacak bir isim -sıfata dö­
nüştüğü ve ne şekilde bugün anladığım ız manayı kazandığı da pek bi­
linmiyor. Han kendi kavm ine “T ürk” ve aynı zam anda “O ğuz” yahut
Tokuz Oğuz diyor. H albuki âbidelerin diğer yerlerinde Tokuz Oğuzlar,
H an ’ın düşm anları olm ak üzere niteleniyor. D aha Orhun yazıtlarının
anahtarı bulunm adan önce R adloff M.S VI-VIII. asırlarda hakim iyet
süren Türklerin “O ğuz” kavm ine m ensup olduğu sonucuna varmıştı.
A bideler de bu fikri tam am en doğruladı. O ğuzlar yahut T ürkler birkaç
kabileye ayrılırdı: Ş ark’ta Tölös/Töles, Tarduşkır, G arp ’ta Türgiş/Tür-
kişler. O ğuzlardan başka daha birkaç T ürk -yani bugün bizim ku llan ­
dığım ız m ana ile Türk- kabilesinden bahsediliyor- B unlardan, sonraki
devirlerde en çok m eşhur olup bilinenleri Karluk, Uygur ve Kırmızlar­
dır. Fakat bu kavim lerin son zam anlarda bilinen m anası [yani bütün
Türk kavim lerinin tam am ını içerecek şekilde bir isim olması] müslü-
m an kavim lerin eseri olsa gerektir. A raplar birçok kavim lerin M .S
VII. ve VIII. asırlarda harbettikleri Türklerle ayni lisanla konuştukları­
nı gördüler. Bundan dolayı hepsine “T ürk” dem eye başlam ışlardır. B u­
nunla beraber bugün İslam iyeti kabul eden T ürklerin hepsi kendi lisan­
larını “T ürkçe” diye adlandırmıyorlar. İslam iyet dairesi dışında “T ürk”
kelim esi o kadar yayılm am ıştır. Bu hususta nadir b ir istisna teşkil eden
eser vardır ki T ürk Budist edebiyatına aittir. Bu eser yazıldığı lisana
“Türk U ygur tili” diyor. Sonra ne R uslar ne de Batı Avrupalılar Peçe-
nek yahut Polovtsy/Polovets (K um an)lara “T ürk” dem işlerdir. Türk
kelim esi A vrupa’da yalnız Selçuk ve sonra da O sm anlı D evletini teşkil
eden ve esasen O rhun Türkleri gibi O ğuz neslinden gelen kavm e deni­
liyordu. Rus vakâyinâm esinde “Torkî” adıyla bir kavim anılıyor. Bu
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 33
büyük b ir ihtim alle “T ü rk ” kelim esiyle bir m anada olsa gerek. A ncak
bununla yalnız Bizans kaynaklarında Uz yani O ğuz denilen kavim anıl­
mıştır.
Orhun yazıtlarında anılan kavim isimlerinden ancak Kırgızların is­
m ine çok daha önceki devirlerde tesadüf olunm aktadır. Kırgızlar, Hıın-
lar devrine ait hikayelerde, yani milattan biraz önce ve biraz sonraki
devirlerde anılm aktadırlar. En eski Çin kaynaklarında Kırgızlar K ien-
Kun şeklinde yazılm aktadır. Prof. Pelliot bu kelim eyi M oğolca tekil si-
ğası olan K yr-kun ile açıklıyor. Şu halde Çinliler, K ırgızları öncelikle
bir Moğol kavm i vasıtasıyla tanım ış oluyorlar. K ırgızlar ve onların yer­
leri olân Yukarı Yenisey havzası hakkındaki Çin kaynaklı bilgilerin en
doğrusu T ürk hüküm eti devrine ait olanıdır. Ç inliler bu devirde Kırgız-
lara “H akas” diyorlar. Bu kelim e ki-li-ki-sli şeklinde son derece doğru
yazılan diğ er b ir hiyeroglifin bozulm uş şeklidir. R u sy a’da bulunan b ir­
çok Rus olm ayan m illetler gibi Yukarı Yenisey havzasında M inusinsk
bölgesinde yaşayan T ürk halkı da Rus ihtilalinden sonra kendilerine
m illî m uhtariyeti tem in ettikleri zam an hepsini kapsayan b ir ism e ihti­
yaç hissetm işlerdir. Ç ar zam anında böyle bir ihtiyaç hissedilm em işti.
M inusinsk aydınları kendilerinin eski Çin kaynaklarında “H akas” diye
anıldıklarını ve yine Çin kaynaklarında bunun siyasî önem i olduğunu
görerek bu kelim eyi bir isim olarak kabul etm işlerdi. H albuki bu is­
min bugün M inusinsk bölgesinde olm ayan Kırgızların ism inden bozul­
muş bir kelim e olduğunu bilm iyorlardı.
Ç inlilerin “Tang Sülalesi Tarihi”nde birkaç Kırgız kelim esi görülür.
Bunlardan K ırgızların daha o zam anlarda bile T ürkçe konuştukları an­
laşılıyor. B unlardan birisi “AyrHilâl” kelim esidir. Aynı zam anda o za­
man Çinlilerin K ırgızların simaları hakkında verdikleri bilgilerden an­
laşılıyor ki bunların sim aları diğer Türklerden farklı imiş. Saçları açık
renkli, gözleri m avi imiş. Çin kaynaklarının verdiği bu bilgileri, M üs­
lüman kaynaklarının bilgileri de desteklem ektedir. M.S XI. asır İran ta­
rihçisi G erdîzî bize, bilinm eyen kaynaklardan alarak, K ırgızların saç­
larının açık renkli olduğunu, bu özelliklerden dolayı K ırgızlarla Slavlar
arasında b ir akrabalık olduğunun düşünüldüğünü söylüyor. M arquart
buna dayanarak herhangi bir kavm in A vrupa’dan göçü ihtim alini söy­
lüyorsa da böyle bir ihtim alin ispatı m üm kün değildir. Son zam anlara
kadar K ara K ırgız denilen bu Kırgızların sim alarının nasıl değiştiği,
şim diki şekillerinin nasıl oluştuğu m eselesinin halli için sonradan elde
34 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 35
PROF. DR. V. V. BAKTHOLD

edilen bilgiler de kâfi bir m alzem e teşkil edecek bir m ahiyette değil­ m amen Türkleşm iş olduklarını ve yalnız bazı ihtiyarların Sam oyetçe de
dir. Bu K ırgızların pek eski zam anda Çin kaynaklarında belirtilmeleri, bildiklerini görm üştü. Sam oyetlerin T ürkçe adı “Tuba”dır. Bu isim O r­
bunların yerlerinin pek eski devirlerde uluslararası ticarî ilişkiler içine hun âbidelerinde zikredilm iyor. Fakat o zam anki Çin kaynaklarında bu
girdiğini gösteriyor. M inusinsk Eyaleti bu hususta Sibirya’nın bütün kelim e m evcuttur.
diğer eyaletlerinden ileridir. Bu alanda bulunan eski sanat eserlerinin
 bidelerde zikrolunup d a esasen T ürk olm ayan kavim lerden biri
hangi devirlere ait olduğunu belirlem ek çok zordur. H atta bunların
de “A z” kavm i olm alı ki bunlar daim a K ırgızlarla beraber zikrolunu-
içinde hangilerinin K ırgızlara veya genellikle T ürklere ait olduğu ve
yor. Ö nceleri bilginler bu “A z” kelim esini b ir kavim ismi olarak an la­
hangilerinin daha eski olduğu m eseleleri tartışm a konusu olup araştır­
m ak gerekip gerekm iyeceği hususunda şüphe ediyordu. Bu kelim eyi
m aları gerektirm ektedir. M üslüm anlık devrinde de K ırgızların oturduğu
kavim ismi olarak kabul etm ek ilk defa benim tarafım dan tek lif edil­
yerlere İslâm ticaret kervanları geliyordu. Kırgızlar tarafından yapılan
m işti. Şim di T hom sen de son tercüm esinde bunu kabul ediyor. B u k e­
ihracat başlıca m isk idi ki o zam an bunun ço k büyük önem i vardı. İs­
lim eyi “A slı bilinm eyen bir kavim ” diye izah ediyor. Yenisey nehrinin
lâm coğrafya bilginlerinin K ırgızlar hakkında verdiği ilk bilgiler ile da­
aşağı kısm ında Toruhan E yaletinde b ir kavm in kalıntıları vardır. R uslar
ha sonraki devirlere ait bilgiler karşılaştırılacak olursa, ilk bilgilerde
bunları yanlış olarak Yenisey O stiyakları diye tarif etm iştir. H albuki bu
m edeniyetin bu devirde yavaş yavaş geliştiği görülür. Çin ve İslâm
kavim le O b nehri boyundaki Fin kavim lerine m ensup olan O stiyaklar
kaynaklarının verdikleri ilk bilgilere göre, o devirlerde Kırgızların otur­
ve genellikle U ral-A ltay kavim lerinin hiçbir ilgileri yoktur. Bu “Yeni­
dukları yerde yalnız Kırgız Hakanının oturduğu m erkez olan bir şehir
sey O stiyakları” kendilerini K ott veya Assin diye isim lendiriyorlar. Bu
olup bunun dışında m edenî şehir ve köyler kurulm am ıştır. A halinin ço­
kavm i, 1845’Ii yıllarda C astren incelem iş ve d ah a sonra A nuçin b u n ­
ğunluğu göçebe hayatı yaşarken diğer kısm ı tam anlam ıyla ilkel deni­
ların lisan ve hayatlarına gayet ayrıntılı bir şekilde vâkıf olmuştur. İh ­
lecek derecede avcılık ile geçiniyorlardı. R eşidüddin ise M oğol devrin­
tim al, eskiden bu eski kavim S am oyedler gibi geniş b ir alanı işgal
de Kırgız arazisinde birçok şehirler bulunduğunu yazıyor. Ö ncekinde
ederek oturm uş olabilir ve ihtim al O rhun yazıtlarındaki “ A z”lar bunlar
zirai m edeniyetin ilerlem esine sebep ticarî ilişkilerle berab er M inu­
sinsk eyaletinin verim li olmasıdır. olabilir. Â bidelerde K ırgızlarla beraber bahsedilen kavim lerden diğer
birisi de Çik kavm idir. Fakat bunlar hakkında sonraları bir bilgi elde
Büyük bir ihtim alle esasen Türk olm adıkları halde sonradan T ürk­ edilem em iştir.
leşen kavim lerin en eski örneği işte b u Kırgızlardır. İster göçebe ister
Kırgızlar, tâ o zam anda bile azçok siyasî önem i olan b ir kavim di.
yerleşik kavim ler içinde böyle Türkleşenlerin örneği çoktur. Ö nceleri,
Bunların m üstakil b ir kağanları vardı. Orhun âbidelerinde, çok az bir
bilginlerin U ral-A ltaylılar ism iyle b ir kitle olarak birarada ele aldıkları
zaman zarfında “T ürk-O ğuz”ların yerini alm ayı başaran doğuda U y ­
beş kavim den (ki bunlar B atı’dan D oğu’ya doğru Fin, Sam oyed, Türk,
gur, batıda K arluk kavim lerine az y er verildiği halde K ırgızlardan d a­
M oğol ve T unguzlardır) en çok T ürkleşenleri Sam oyed kavimleridir.
ha çok bahsediliyor. B u kavim lerin yükselm esi anlaşıldığına göre çok
Ö zellikle yerleştikleri arazinin güney kısm ında oturanlar daha kuvvet­
çabuk olm uştur. “U ygur” kelim esi âbidelerde yalnız b ir defa geçiyor.
li T ürkleşm işlerdir. B u T ürkleşm e süreci şim di de devam etmektedir.
Bu kelim enin O ğuzlarla hiçbir ilgisi olm ayan U ygur kavm inin ism i
Yakın devirlerde Türkleşen Sam oyedlerden birisi “K aragas” kavm idir.
olarak okunm asında hiçbir şüphe yoktur. U ygurların reisleri K ırgız re­
Tam am en T ürkleşm eleri sona erm eyen kavim lerden biri de “K am asin”
islerine nispetle daha m ütevazi b ir ünvan taşıyor ve E ltebir/ilteber/el-
lerdir. Bu kavim Yakutlardan daha doğuda olm akla bütün T ürkçe ko­
teber deniyordu. (Thom sen de bu kelim eyi böyle okuyor). Bu zatın fik ­
nuşan kavim lerin de en doğudaki kısm ı bunlardır. Castren 1848’de Sa­
rine göre bu kelim e T ürklerde b ir nevi vali, kaym akam anlam ında
m oyed topraklarını ziyaret ettiği vakit kendi lisanları olduğunu gör­
(Türkischer G ouvem eur oder dergleichen) kullanılıyordu. Fakat bu
müştü. 186 3 ’te ise R adloff K am asinleri hem en tam am en T ürkleşm iş
“Eltebir” in b ir kağan tarafından tayin olunduğu hakkında hiçbir söz
olarak buldu. Fakat henüz T ürkleşm ekte olanları da vardı. Bunlardan
geçmiyor. Reisi “eltebir” olan kavim (eltebirlik budun), reisi kağan
çok daha sonra seyahat eden Finli bilgin K. D onner bunların artık ta­
 37
36 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

olan kavim (kaganlıg budun) dan ayrı gösteriliyor ve önem i nispeten az lel olarak sürmüştür. B u hareketler tabîki doğudan batıya doğru olup
oluyor. K arluklarda da kağan m evcut değildi. aynı istikam eti takip etm iştir. İleride göreceğim iz üzere M o ğ o listan ’da
“ D okuz O ğuz” , sonraları “U ygur” devletinin yıkılışını takiben D oğu
O rhun âbidelerinde bahsi geçen galiba T ürk olm ayan kavim lerden T ü rk istan ’a b ir çok T ürk gelm iştir. Orhun yazılarında “ şehir” anlam ın­
biri de “Tatari’lardır ki sonradan M oğollar kendilerine bu ismi verm iş­ da “balık” kelim esine ve “b eş balık -b eş şehir” isim lerine tesad ü f o lu­
lerdir. A bidelerde “Tokuz Tatar”, “O tuz Tatar” isim leri vardır. Bundan nuyor. M alum dur ki “B eşbalık” şehri D oğu T ürkistan’ın doğu kısm ın­
anlaşılıyor ki Tatarlar o zaman iki kısm a ayrılm ışlar, biri dokuz uruk- da “ K üçin”in yanında kurulm uştur. H akkında ileride bahsedeceğim iz
dan diğeri de otuz urukdan m eydana gelmiştir. M.S XI. asır yazarının verdiği bilgilerden anlaşılıyor ki “balık” kelim e­
si T ürkçe’de “balçık, çam ur” m analarında kullanılırm ış. N itekim Arap-
Türklerin o zam anki m edenî hayat ile ilgileri konusunun izahı da­
larda d a göçebe ve h azerî (şehirli) kavim lere “keçeliler” , “çam urlular”
ha karm aşık meselelerdendir. G örüldüğüne göre T ürkler hadarî-m ede-
m anasında olm ak üzere “e h lu ’l-veber” , “e h lu ’l-m eder” tabirleri kulla­
nî kavim lerden olan doğudaki Çinlilerin ve batıda d a diğer kavim lerin,
nılıyordu. O zaman B eşbalık’ta yaşayan T ürk kavm i Ç in kaynakların­
özellikle Sogdluların etkisinde kaldıkları halde tam am en veya çoğun­
da bahsedilen “Basm ıl” kavm i idi. O rta zam ana ait A vrupa lügat k itap ­
lukla göçebe hayatı geçirm işlerdir. Esasen Sogdça olan kelim elerden
larından olan Du C an g e’in eserinden “B asm ıl” kelim esinin “aslı karışık
T ürk âbidelerinde tesadüf olunan ve sonra T ürk ve M oğollarca da bü­
insan” m anasına geldiğini öğreniyoruz. Pek tabiidir ki T ürklerden ö n ­
yük ölçüde kullanılan bir kelim e vardır ki o da “m elike” m anasında
ce h azerî (şehirleşm iş) ve m edenî h ayata geçen bu kavim kan itibariy­
olan “katun” (hatun) kelimesidir. Sogd ülkesi, âbidelerde “sogd” ve
le halis T ürk olm ayıp oradaki eski m edenî unsurlarla karışan karışık b ir
“sogdak” şeklinde geçiyor. Bu isim leri daha sonraki İslam eserlerinde
kavim idi. H atta K aşkarlı M ahm ut B asm ıllan halis T ürk olm ayan k a­
de göreceğiz. Bir yerde “sogd” kelim esiyle beraber “berçeker bukarak
ulus” (okunuş şüphelidir!) ibaresi de vardır. M arquait bunu “Fars ve vim lerden saymaktadır.
B uhara U lusu-K avim leri” diye tercüm e ediyor. K avim m anasında D oğu T ürkistan’ın d ah a büyük b ir oranda T ürkleşm esi m eselesi,
“ulus” kelim esi eski T ürkçe dinî eserlerinde de m evcut ise de buna O r­ önce “O ğuz” ve sonra “U ygur” devletinin yıkılışının sonuçlarıyla ilgili
hun âbidelerinde rastlanmıyor. B urada kelim eyi “ ulus” diye okum ak ve olduğundan bunlardan da gelecek dersim izde bahsederiz.
ona kavim m anasını verm ek çok zayıf bir düşünüştür. Çünkü aynı yer­
de “budun” kelim esi de vardır. “U lus” ve “budun” kelim eleri aynı an­
lam da olduğundan aynı yerde tekrar tekrar kullanılm aları doğru olm a­
sa gerektir. Fars m anasında olan “ Parsik” + kelim esini (Çince “bo-si”)
“berçeker”e dönüştürm ek filoloji kurallarına uymuyor. Fakat Thom sen
son tercüm esinde bu şekilde okum ayı soru işaretiyle kabul etmiştir.

G öçebelerin ziraî hayat sürm eleri heryerde yalnız İktisadî bir zo­
runluluktandır. Böyle bir zorunluluk heryere nispetle D oğu T ürkis­
ta n ’da fazlaca görülm üştür. B urada hayvanları beslem ek ve yetiştir­
m ek için otlak hem en hem en hiç yoktu. A razi su arkları vasıtasıyla su­
lanm adığı takdirde ne hayvancılığa ve ne de ziraata elverişli olm ayan
b ir çöl halinde kalıyordu. Batı Türkistan gibi D oğu T ürkistan’ın da esa­
sen T ürk kavim leriyle m eskûn olm ayıp sonradan yavaş yavaş T ürkleş­
tiği yapılan son kazılardan sonra anlaşıldığına göre şüphesizdir. M ede­
nî kavim lerin Türkleşm esi ile Türklerin m edenîleşm esi birbirine para­
 Ü çüncü D ers

Türk-O ğuzların hakanı adına yazılan O rhun âbideleri yazılarında bu

hanların hâkim iyet ve kuvveti tam am en em in ve hiçbir taraftan ko rk u ­
ları yokm uş gibi tasvir olunur. H albuki adına âbide dikilen adı geçen
hakanın ölüm ünden on sene sonra (745) M oğolistan’da hâkim iyetin d i­
ğer b ir T ürk kavm i olan U ygurların eline geçtiğini görüyoruz. Bu olay­
dan birkaç yıl önce O ğuz Türklerinin batı kolu da A raplarla m ücadele
neticesinde siyasî birliğini kaybetm işti.

Çin kaynaklarından öğrenerek biliyoruz ki Batı T ürk O ğuzları on

kabileye ayrılıyorlardı. B unlardan beşi İli nehrinin güneyinde ve beşi
de kuzeyinde oturuyorlardı. T h o m sen ’in tercüm esine göre O rhun âbi­
delerinde bu on kabileye “On ok” deniliyor. Bunların içinden bir m üd­
det zarfında T ürkeş kabilesi yükseldi. Batı T ürk hakanlarının sonuncu­
ları bu kabileye m ensup idiler. A raplar o zam an yalnız T ürklerin m ede­
nî ülkelere akınlarım püskürtm ekle yetinip, T ürk yurdunun içlerine ve
Türk hakanının Çu nehri civarında bulunan karargâhına kadar ilerleye-
miyorlardı. Türklerin Sirderya nehri havzasında A raplarla olan savaş­
larında Batı Türk hakanının yenilgisi ve ölüm ü üzerine m em leket par­
çalandı ve A raplar’ın tesiri olm adığı halde m em leket dahilinde karaşık-
lık ve fitneler devam etti. A ncak 766 yılında Çu nehri boyunda T ürk-
O ğuzların yerini diğer bir Türk kavm i olan K arluklar aldılar.

A rapların O rta-A sya’daki esas başarıları H orasan’da K uteybe bin

M ü slim ’in em ir bulunduğu 705-715 yıllarında vuku buldu. O rhun y a­
zılarında görüyoruz ki, bu on yılın ikinci yarısında (yâni 710-715 yılla­
,1 rında) D oğu Türk devleti Türkeş devletini itaat altına alarak kısa bir
m üddet hâkim olm uş ve batıya yönelm iş olan bu seferlerinde D em ir-
kapı’ya, yâni Soğd ve T oharistan’dan, daha doğrusu Z erefşan ve K as-
kaderya havzasındaki m edenî yerleri A m uderya’nın yukarı kısm ındaki
yerlerden ayıran “Buzgala” derbendine k adar gelm işti. Thom sen bu
40 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
derbendi doğru olarak Sem erkand ile Belh arasındaki geçit diye y o ­
rum luyor. Fakat geçidin yerini yanlış olarak Soğd ile Fergana arasında
olm ak üzere tâyin ediyor. Bilindiği gibi Soğd yahud S o ğ diyana’dan
F ergana’ya giden yol Belh yolu gibi güney değil; kuzey-doğu istikâ­
meti ndedir.
H âdiselerin cereyan tarzından yalnız Batı Türklerinin değil, Doğu
T ürklerinin de A raplar Ta savaş yaptıkları anlaşılıyor. G erçekten Orhun
âbidelerinin bazı yerleri de o şekilde yorum lanm aktadır. Fakat bazı
âlim ler bu yorum un doğruluğunu şüpheli görüyorlar. N itekim genç İn­
giliz âlim i G ibb’in O rta-A sya’da A rap fetihlerine ait yazdığı ve zam an
bakım ından konuya ait en son eser bulunan kitabında bu görüş reddo-
lunuyor. G erçekten Arap kelim esi O rhun âbidelerinde yoktur. Aynı za­
m anda A raplar hakkında evvelce İranlılar tarafından kullanılarak daha
sonra Ç inlilere ve ihtim al T ürklere de geçm iş olan “Tajik” yahut
“T ürk” telâffuzunca “Tezik” yahut “Tejik” kelim esi de galiba yoktur.
B ilindiği gibi bu kelim e şim di tam am iyle başka b ir anlam da kullanılı­
yor. H attâ XI. Y üzyılda bile A rap olm ayan, belki İran m illetinden olan­
lar için kullanılıyordu. B üyük b ir ihtim alle T ürkler “Tacik” kelim esiy­
le yalnız A rapları, sonra genellikle İslâm m edeniyetine m ensup olanla­
rı ve nihayet, bilinen İslâm kavim lerinin çoğunluğunu teşkil eden İran-
lılan kastediyorlardı.
Sonraları da Türkistan A rap kuvvetleri önünde İran’ın aksine o la­
rak direnm iş ve İslâm kuvvetleri T ürklerin m em leketlerini fethe m u­
vaffak olamamıştır. A raplar “A m uderya (Ceyhun)” , “Z erefşan”, “Sir-
derya” havzalarındaki m edenî ye leri işgal ettikten sonra VII. asırda
savunm a siyasetine geçtiler. K endilerinden öncekiler gibi bunlar da bu
nehir boyundaki m edenî yerleri göçebelerin hücum undan m uhafaza
için uzun duvar ve hendekler yaptılar. Bilindiği gibi m edenî ülkeleri
barbarlardan korum ak için eski devirlerde B üyük B ritan y a’dan Ç in ve
M ançurya’ya kadar bütün m edeniyet âlem inde bu gibi surlar inşa edil­
miştir. O rta-A sya’da bu gibi surlar İslâm iyet’ten pek eski devirlerde
yapılm ağa başlanm ıştı. M.Ö. III. asırda M erv ve etrafındaki m edenî ül­
keyi korum ak için yapılan setler bu m em leketi T ürk olm am ası ihtim a­
li olan göçebe unsurlardan korum ak içindi. A raplardan önce Sogd vi­
layetinin kuzey-doğu kısm ını korum ak için yapılan set ise bu vilayeti
göçebe Türklerden korum ak için yapılm ıştı. G erek bunu ve gerek B u ­
hara vilâyetini ve T aşkent etrafını korum ak için A raplar tarafından ya­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 41
pılan duvar ve hendeklerin kalıntıları bu güne kadar gelm iştir. A raplar­
dan sonra, İran sülâlesi olan S âm ânîler (Sâm ânoğulları) devrin d en b aş­
layarak artık bu tü r setler yapılm asından vazgeçildiği gibi, yapılm ış
olanları da onarılm ıyordu. Sâm ânoğulları buralarda saldırı siyâsetine
geçtiler. Fakat bunların saldırıları daha çok akın şeklinde idi. Bundan
dolayı bunlarla M üslüm anların fethettikleri ülkelerin hududu pek ge­
nişlem edi. Yalnız Ç irçik nehri havzasından T alas’a k adar olan yerler
topraklarına eklendi.
G erçi T ürkler İslâm silâhlarının tesiri altına düşm em işlerse de O rta
A sy a’nın M üslüm anlar tarafından istilâsından sonra Batı m edeniyetinin
T ü rk ler’e olan tesiri evvelkine nisbeten pek çok k uvvetlenm iş idi. G er­
çekten daha S asanîler devrinde O rta A sya’da H intlilerin tesiri azalm a­
ğa ve yerine İran m edeniyeti kuvvetlenm eye başlam ıştı. Bu devirde
kara ve deniz dünya ticaret yolları İran’ın elinde idi. Bundan dolayı Sa-
sani devletinin diğer hususlarda olduğu gibi ticarette de son derece ge­
lişm esi Sâm ânoğulları hâkim iyetinin çöküşünün hem en öncesi dönem ­
de gerçekleşm iştir.
Sasanî İran devleti bize, diğer Doğu devletleri gibi tedricen y üksel­
m iş ve tedricen çökm üş b ir devlet görüntüsü verm ez. S asanî devleti ve
o devleti kuran İran halkı XX. yüzyıldaki A lm anya devleti gibi dış düş­
m anlarla m ücadelede fevkalâde ve gücünün üstünde kuv v et h arcadı­
ğından tam başarıya ulaştıkları anda birdenbire çökm üştür. Başarıları
da özellikle batıda B izanslIlarla olan savaşlarda olm uştur. T ü rk lerle it­
tifak yapm ak neticesinde de doğuda çok kısa bir m üddet için bazı b a­
şarılar kazanm ıştı. Fakat daha sonra Türklerle Sasanîlerin arası bozu­
lup ilişkiler kesildi. Ayrıca eski H eham enşi (A ham enidler) sülâlesi
devrinde olduğu gibi S asanîler devrinde de İran batı ile m ücadele etti­
ği zaman doğu hududunu koruyam ıyordu. Bundan faydalanarak şim di­
ki H azar D en izi’n e akan G ürgen nehri havzasını T ü rk ler ele geçirm ek­
le İran m edeniyetinin etki alanına girdiler ve Z erdüşt m ezhebini kabul
ettiler.
Bu misal, S asanîlerin savaş m eydanlarında m ağlup edem ediği
kom şularına m edeniyet ve İktisadî gücü sayesinde m ed en î tesirler yap ­
tığını gösteriyor. O devirde Sogd ülkesinde Budistliğin m ağlup olarak
(gerileyerek) yerine Z erdüşt m edeniyetinin geçm esi gibi h âdiseler de
çok büyük b ir ihtim alle o şekilde açıklanabilir. 630 senelerinde Orta-
42 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
A sy a’dan geçen Çin seyyahı H sûan-sang’ın seyahatıyla ilgili anlattık­
larından O rta-A sya’da B udistliğin yerine Zerdüştlüğün geçm esinin Sa-
sanîlerin son devirlerinde başlam ış olduğunu anlıyoruz. H sûan-tsang
devrinde S ogd’da B udistlik artık kalm am ıştı. O zam an B udist m edeni­
yetinin en çok geliştiği D oğu T ürkistan’dan S ogd’a geçen H sûan-tsang
Budist m anastırlarını ancak S ogd’un güney hududunu geçip Toharis-
ta n ’a girdikten sonra görm üştür. S o g d ’un başşehri olan Sem erkant
şehrinde yalnız iki boş B udist m anastırı vardı. Z erdüştler B udist keşiş­
lerinin o m anastırlarda toplanm alarına engel oluyor, hatta bunları yanar
odunlarla kovuyorlardı. Yalnız H sûan-tsang -çok kısa b ir m üddet için-
buradaki manastırları canlandırabilm işti. H sûan-tsang’ın rivayetinden
anlaşıldığına göre B udizm ’in S ogd’dan sürülüp çıkarılması kendisinin
oraya varm asından biraz önce gerçekleşm iştir.
T ürkistan’daki arkeolojik seyahatlar Sogd lisanında B udizm e ait
eserler olduğunu ve bu eserlerin T ürk çe’ye tercüm e edildiğini ve bun­
ların genellikle Türklere tesiri olduğunu ortaya koymuştur. Bu eserleri
inceleyen Fransız İranisti G authiot bunların VII. asra ait olduğunu id­
dia ediyordu. H albuki bu iddianın doğruluğunu kabul ettiğim iz takdir­
de bu eserlerin S ogd’da yazılm am ış olması gerekir. Fakat bununla Ga-
u th io t’nun iddia ettiği tarihin yanlış olduğu anlaşılm az, belki de Orta
A sy a’daki birçok Sogd kolonilerinin bazılarında o devirde bile Budizm
devam edebilm iştir.
Türkleri Budizm in etkilediği devirde Türk illerine yalnız Hint B u­
dist m isyonerleri değil, H int tacirleri de geliyordu. Bu devre ait şim di­
ye kadar hafızalarda kalan kelim elerinden biri de “Sart” kelimesidir.
T ürkler önceleri bu kelim eyi tacir anlam ında kullanmışlardır. H atta XI.
asırda bile aynı anlam da kullanılmıştır. Şim di bu kelim enin Türklere
H indistan’dan geçm iş olduğu ispat olunm uştur. Bu kelim e Türklere
gelen tacirlerin çoğunlukla H indistanlı oldukları zam anda girmiş olsa
gerektir. Sonra zam anla ticaret H indlilerden İranlılara geçm iş ve ancak
İslam devrinde ve XI. asırdan sonradır ki, bu “Sart” kelim esi Türk ve
M oğollar’da kavim adı olarak kullanılm ağa başlanm ış ve Orta Asya
İranlıları içinden özellikle ticaretle uğraşarak Türklerin nazarında “tüc­
car kavim ” kabul olunan bir kısm ına denmiştir.
İran’ın Orta A sya’ya yaptığı tesirin İslâm devrinde daha da artması
gerekirdi. N itekim bu devirde İran ’ın Orta A sya’ya tesiri yalnız m ede­
nî b ir tesir olarak kalm am ıştı. M akedonyalI İskender ve Selefkoslar sü­
43
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ
lâlesi devrinden sonra Fars İranlıları ile O rta A sya İranlıları ilk defa
olarak bu İslâm devrinde b ir devlet idaresinde birleştiler. H erhalde
İranlIlardan büyük bir kısm ı da A raplarla beraber T ü rk istan ’a gelip yer­
leştiler. Orta A sya İranlıları eski İran şahları hakkındaki m enkıbeleri
(İran’dan gelen bu yeni m uhacirler vasıtasiyle) öğrendiler. O rta A sya
İran lehçeleri yerine yavaş yavaş Farsça geçti. Ve İran İranlıları ile T ü r­
kistan İranlıları için ortak b ir genel Farsça edebiyat dili m eydana gel­
di. O rta-A sya İranlIlarının eski dilleri ve onlardan biri olan Sogd edebî
dili ortadan kalkıp yerlerine bugün Tacik dili denilen lisan geçti ki bu
dil Farsça’dan pek az farklıdır. Farsça’nın yalnız bir rakibi var idi ki o
da Türkçe idi. F arsça’nın bu rakip dil ile m ücadelesi çoğunlukla b aşa­
rısızlıkla neticeleniyordu. Daha İslâm iyetin ilk asırlarında iki akım b aş­
ladı ki bugüne kadar devam ediyor. 1- Edebî F arsça’nın yavaş yavaş
yerli İran konuşm a lehçelerini zorlayarak ortadan kaldırm ası, 2- Türk
dilinin, edebî Fars dili d e dahil, Fars dilini zorlayarak ortadan kaldır­
ması. Dikkate değer ki bundan başka Türk dilinin asıl İran dahilinde de
yayılışı genişliyor, m eselâ b ir köyde Türk ve Fars beraber yaşıyorlarsa
sonunda T ürk dili herkesin dili olarak kalıyor.
İslâm iyetin O rta-A sya’da hâkim iyet kurm ası ile M üslüm anlar eski
ticaret yollarından faydalanm aya başladılar. Çin kaynaklarından öğre­
niyoruz ki M üslüm an ticaret kervanları daha VIII. asırda K arluklar ül­
kesinden geçerek Yenisey nehrinin başlarına, Kırgızlara kadar gidip ge-
liyorlarm ış. İslâm kaynaklarında da bu K ırgızlara giden yol hakkında
bilgiler vardır. Bu bilgiler kısm en de olsa Orhun yazıtlarındakilerle de
uyuşmaktadır.. Sayan Sıradağları, Orhun Yazıtlarında olduğu gibi M üs­
lüm an kaynaklarında da “K ögm en” diye yazılıyor. Sonra İrtiş’e giren
iki yol hakkında bilgi veriliyor. Bu nehirde O rhun kitâbelerinde Doğu
T ürk hakanlarının buralarda yaptıkları seferler sırasında bahsedilm ekte­
dir. Fakat İrtiş havzasında yaşayan T ürk kavim leri hakkında Orhun
âbidfeleri ile Çin kaynaklarının hiçbirisinde bilgi verilmiyor. Bu kavim -
lerin isimleri ilk defa yalnız iîslâm kaynaklarında bahsediliyor. A raplar
özellikle herhalde Ç in ’e giden yol ile daha fazla ilgileniyorlardı. Bu
yol üzerinde yaşayan T ürk kavim leri hakkında İslâm kaynaklarında
pek çok bilgi vardır. M o ğ o listan ’daki kavim ler ve M o ğ o listan ’da C en­
giz H an ’ın çıkışına kadar gerçekleşen olaylar hakkında ise İslâm kay­
nakları hem en hiçbir bilgi vermiyorlar. H albuki daha 924 senesinde
M oğolistan’da M üslüm an tüccarlar bulunduğunu biz Çin kaynakların­

44 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
dan öğreniyoruz. M üslüm an âlim lerinin bilgilerinin hududu Kırgızlar-
da son buluyordu. Hattâ bunlar Kırgız ülkesinin B üyük O k y an u s’da
son bulduğunu düşünüyorlardı.
M üslüm an ticaret sahasının büyüklük ve genişliğine ve M üslüm an
coğrafya eserlerinin çokluğuna bakılırsa, M üslüm anların orta ve doğu
A sya hakkındaki bilgileri daha geniş olmalıydı. Fakat verilen ayrıntılı
bilgiler bizim beklediğim iz kadar açık değildir. Bu bilgilerden fayda­
lanm ak da pek zordur. H attâ buna çoğu zam an dikkat bile edilmiyor.
O ndan dolayı yanlış neticeler çıkarılıyor. Z or olan noktalardan biri
M üslüm an kaynaklarındaki çeşitli bilgilerin hangi devirlere ait olduğu­
nu belirlem ektir. A rap ilim edebiyatının diğer dallarında olduğu gibi,
coğrafya eserlerinde de, bilgiler özellikle kitaplardan alınm ak suretiy­
le yazılmıştır. Şurası m uhakkaktır ki elim izde bulunanlar kendilerinin
bizzat seyahat edip gözleriyle gördüklerini anlattıkları m em leket hatı­
ralarından çok, başkaları tarafından yazılm ış kitaplar kaynak alınarak
yazılm ış olan eserlerdir. Bunlarda çoğunlukla aynı yazarın eserindeki
hikâye, olay çeşitli zam anlarda yaşayan yazarların eserlerinde devam ­
lı olarak tekrarlanıyor. Fakat bu bilgilerin yazarın kendi devrine ait o l­
m ayıp kendinden bir veya birkaç asır önceki devre ait olduğu açıklan­
mıyor. Bazan öyle oluyor ki bir yazar bir m em leket hakkında kendisi
veya çağdaşları tarafından bizzat toplanan bilgileri kendisinden birkaç
asır önce yazılan kitaplardan aynen alınm ış bilgilerle karıştırarak bah ­
sedilen m em leket hakkında etraflı açıklam alar ve ayrıntılar veriyor. A n­
cak bu bilgilerin farklı asırlara ait olduğunu hiçbir şekilde kaydetm i­
yor. Bu yüzden eseri okuyan okuyucuda yanlış izlenim ler doğuruyor.
Ç ünkü okuyucu kitaptaki bu bilgileri aynı yazarın zam anına ait zanne­
diyor. B irçok değerli âlim ler belli b ir asırda yazılm ış olan b ir eserde y a­
zarın ortaya attığı bir görüşü açıklam ak ve ellerindeki bilgi ile uyum lu
hale getirm ek için boş yere birtakım tehlikeli görüşler ortaya atm aya
çalışıyorlar. Halbuki o yazar bu görüşü kendisinden birkaç asır önce
yazılm ış olan eserlerden kelim esi kelim esine aynen almıştır. N itekim
yakınlarda XIII. asır coğrafyacılarından Yakut H am ev î’nin eserinde b u ­
lunan bazı sözler dolayısiyle böyle bir yanlış anlam a olm uştu; Ya­
k u t’un eserinde Türkler BizanslIlarla beraber İslâm düşm anı ve İslâm
âlem ine çok zarar verm iş bir kavim olarak bahsediliyor. T ürkler XIII.
asırda İslâm kavim leri arasında önem li bir yer tuttuklarından Türkler
hakkındaki bu ifade pek garip görülm üş ve bu yüzden bazı âlim ler b u ­
nu doğrulam ak fikri ile bundan T ürklerin, M üslüm an olm akla beraber
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 45
diğer İslâm lardan farklı olarak, aralarında şiîlik ve bunun gibi çeşitli
sonradan çıkm a mezheplerin yayılm ış olduğu neticesini çıkarmışlardır.
H albuki Yakut’un o ifadesinin X. asır sonlarına ait M akdisî ism indeki
yazardan aynen kelim esi kelim esine aktarılm ış olduğu daha sonra anla­
şılmıştır. M akdisî de bu bilgileri diğer bir kitaptan alm ış olsa gerektir.
Bu sebepten Türklerin İslâm a zararlı bir unsur oldukları hakkındaki bu
sözler A bbasî halifeleriyle diğer M üslüm an hüküm darların hizm etinde
kullanılan T ürk hassa askerlerinden başka M üslüm an T ürklerin m evcut
olm adığı bir devre aittir ki o devirde m üslüm an olm ayan T ürkler İslâm
âlem i için tabii olarak Bizanslılar gibi bir dış düşm an idiler. N itekim X.
asır yazarlarının eserlerinde de o şekilde görünüyorlar.
M üslüm an kaynaklarındaki bilgilerin hem en herbirine hangi devre
ait olduğu hakkında b ir soru işareti koym ak m ecburiyetindeyiz. İşi
güçleştiren diğer bir şey de, çeşitli T ürk kabileleri arasında olan iç sa­
vaşlar, göçebe T ürk sülâlelerinden biri yerine diğerinin geçm esi gibi
m eseleler A rapları pek az ilgilendirdiği için o devirlerde T ürk bozkır­
larında m eydana gelen olaylar hakkında M üslüm an kaynaklarında h e­
m en hiçbir bilgi yoktur. Çin ve kısm en Yunan kaynakları olm asaydı
biz, T ürkler arasında m eydana gelen olaylar hakkında hiçbir fikir edi­
nem ezdik. İşte o sebepten dolayıdır ki O rta A sya steplerinin de batı kıs­
m ında m eydana gelen olaylara nisbeten D oğu A sya, M oğolistan ve
D oğu T ü rk istan ’da m eydana gelen olayları daha net bilebiliyoruz.
745 senesinde M oğolistan’da T ürk-O ğuz devleti yerine U ygur dev ­
letinin kurulduğunu yalnız Çin kaynaklarından biliyoruz. U ygur haka­
nının baş karargâhı aynı şekilde O rhun üzerinde ve yaklaşık olarak
-M o ğ o lla r devrinde daha sonra kurulan- K arakurum şehri yakınların­
d a imiş. Bu U ygur karargâhının civarında yeni b ir şehir m eydana gel­
m iştir. Şim di harabelerinin karşılaştırm alarından anlaşıldığına göre bu
şehir daha sonra M oğollar tarafından kurulan şehirden daha geniştir.
U ygur devleti yüz sene kadar devam etm iş ve 840 yılında batıdan K ır­
gızların istilâsına uğrayarak yıkılmıştır. Çin kaynakları ise M oğolis­
ta n ’daki göçebe kavim lerin kendi aralarındaki m ücadeleler sonucunda
dağılarak m em leketlerini terketm ek zorunda kaldıklarını, bunun üzeri­
ne Çin T ü rk istan ı’na (D oğu T ü rk istan ’a) gelerek yerleştiklerini, orada
yavaş yavaş m edeniyet ve şehir hayatına alıştıklarım haber veriyor. Bu
ülkenin doğu kısm ında ilk yerleşen T ürk kavm i “B asm ıl” T ürkleri idi.
O ralarda bir kavm in yerine diğeri gelm ek suretiyle sık sık m eydana ge­
46 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 47

len değişikliklere rağm en bu “ Basm ıllann” geleneklerinin devam etti­ yazılmıştır. Bu âbideler Uygurların T ürk-O ğuzlar gibi Şam an k aldıkla­
ği görülüyor. O rhun Yazıtlarında “Basm ıl” hüküm darının lâkabı olarak rı hakkında Çin kaynaklarının verdikleri bilgileri tam am en doğruladığı
“Iduk-kut (İdi-kut)” kelim esi kullanılıyor. Bunun harfi harfine anlamı gibi, bunların din kabul ederken B udistlikten başka b ir dinin propagan­
“m ukaddes saadet” yahut “azam et”dir. Türkçede “K ut” kelim esi padi­ dalarına kapılarak batı dinlerinden biri olarak M ani dinini kabul ettik­
şah için şim diki A vrupa deyim indeki “M ajeste, H aşm etm eâb” karşılı­ lerini de gösteriyor. K endilerinden önce B udistler ve çağdaşları olan
ğında kullanılıyordu. Aynı lâkabı XIII. asırda aynı ülkedeki U ygur hü­ H ıristiyanlar gibi M ani m ezhebi m ensupları da Sogdlular arasında pek
küm darı “İdikut” şeklinde kullanıyorlardı. başarılı işler gördüler. Bu kavm in ticaret işlerindeki başarılarından
kendi dinî propagandaları konusunda faydalandılar. O rhun taraflarında
Çinliler, M oğolistan’daki Türk-O ğuzlardan D oğu T ürkistan’a göç
bulunan şu bahsettiğim iz uzun Çince âbidede, U ygurların d a M ani d i­
eden kısmını “Ş a-t’o ” yani stepliler (bozkırlılar) diye adlandırıyorlardı.
nini kabul ettikleri açıklanm aktadır. Yine orada Sogdca yazılm ış küçük
Bu Türkler daha IX. asrın başlarında “B eşbalık” şehrine sahiptiler.
bir yazı da bugüne kadar kalmıştır. Bundan U ygurlara M ani m ezhebi­
Sonra bunlar kendilerinin batısında oturan urugdaşları olan kabileler
ni (dinini) öğretenlerin Sogd m isyonerleri olduğu anlaşılıyor. Çin kay ­
tarafından sıkıştırılınca karşı koyam ayarak daha doğuya, Çin içlerine
naklarından biliyoruz ki Sogd m isyonerleri göçebelere, U y g u rlar’a
göç etm eye m ecbur kalmışlardır. Bunlar IX. asrın ikinci yarısında ora­
doğrudan doğruya Sogd ülkesinden gelm em iştir. Belki 762 senesinde
da ortaya çıkan ayaklanm ayı bastırm aya katılarak Çin im paratorunun
U ygur hanı Çin üzerine yaptığı seferinde Sogdlulara tesad ü f etm iştir.
tahtını âsilerden kurtardılar. X. asnn birinci yarısında Ç in’in kuzey batı
Bundan batı kavim leri için göçebe kavim lere nispeten Çin ile ticaretin
vilâyetlerinde kurulup hüküm ran olan ufak sülâlelerden bazılan bu
ne derece m ühim olduğu görülüyor. S o g d lu lar’ın göçebe T ürk kavim -
“Ş a-t’o” Türklerinden çıkmıştı. IX. asrın ikinci yarısında ki 860 senele­
lerine gerçek tesirleri bunların Ç in ’de ve Ç in ’e giden yol üzerinde ti­
ri, M oğolistan’da Kırgızların baskılarına karşı koyam ayarak vatanlannı
caret kolonileri kurm alarından sonra başlam ıştır. Ö zellikle T ürklerin
bırakm ak m ecburiyetinde kalan U ygurlar Beşbalık taraflanna gelip
gerek Ç in ’e gerekse bugünkü Çin T ürkistam ’na (D oğu T ü rk istan ’a)
yerleştiler. B urada M oğol devrine yâni XIV. asra kadar devam edebi­
olan akınlarının çoğalm ası bu m ünasebetin kuvvetlenm esine sebep o l­
len bir U ygur beyliği kuruldu. U ygurların diğer bir kısm ı da Çin dahi­
m uştur. T ürklere dinî propaganda ile tesir yapm ak hususunda Sogdlu-
linde şim diki “K an-çou” şehrinin bulunduğu yerde diğer b ir beylik
ların tesiri D oğu T ürkistan’ın doğusunda yaşayan H int-A vrupa kavim -
kurdular. Bu hadiseden biraz önce burası için Ç inlilerle Tibetliler ara­
lerinin etkisine göre daha kuvvetli ve çeşitli olm uştur. “ K oça” ve “H o-
sında m ücadeleler olm uştu ve buralarda hâkim iyet daha çok Tibetliler
tan”da bulunan iki türlü Hint-A vrupa dil hâtıralarında yalnız B udist
elinde bulunuyordu. XI. asırda Tibet kavim lerinden olan “Tangut”lar
edebiyatı eserleri bugüne kadar gelm iş, genel anlam ı ile Sogd dili d e­
burasını ele geçirm eyi başararak b ir devlet kurdular ki daha sonra o da
diğim iz dille -ki bu dilin yayılm a alanının coğrafî sınırlan henüz tespit
M oğollar tarafından fetholundu. Bu ülke o devirden başlayarak “Tan-
edilem em iş ise de “ K aşgar” şehri ile ona yakın şehirler ahalisinin es­
gut” diye adlandırıldı. O rada yaşayan U ygurlar bu olaydan sonra hiçbir
ki dilinin S ogdca olm ası m uhtem el görülüyor- yazılan eserlerde B u­
siyasî olaya m üdahale etm eyerek zam anım ıza kadar yaşamışlardır. Ve
dizm ile beraber M ani ve H ıristiyan dinine ait şeyler de bugüne kadar
şim di de kısm en dillerini korum aktadırlar. Bu lehçe de en eski T ürk
intikal etm iş, korunm uştur. T ürk dilinde ise bu üç dinin h erbirine ait
lehçelerinden biridir. Orhun âbidelerinde ve U ygur yazılarında görülen
eserler tercüm e ve orjinal olarak mevcuttur.
sayım şekli, yâni birler hanesini kendisinden sonraki onlar hanesinin
önüne getirm ek şekli, yalnız bu “ K an-çou” U ygurlarında korunmuştur. M ani ve H ıristiyan dininin başlıca başarıları VII. asn n sonları ile
M eselâ bunlar “onbir” diyecek yerde “bir yirm i” , “yirm ibir” diyecek VII. asrın başlarına, yani Batı A sy a’da İslâm iyetin siyasî hâkim iyetinin
yerde “bir otuz” vd... dem ektedirler. gerçekleştiği zam ana rastlıyor. İslâm iyet öncelikle hususi m isyonerlik
dini ıyâni fert fert tebligat yaparak gelişen) değildi. İslâm iyetin b aşlan ­
Bu U ygur Türkleri de tıpkı T ürk-O ğuzlar gibi birkaç tarihî âbide
gıçta yayılm ası çoğu vakit M üslüm an devletin diğer yabancı devletler­
bırakmışlardır. Bunların içinde en uzun ve en dikkat çekici olanı Çince
le harp ve sulh halindeki ilişkileriyle m eydana geliyordu. B öyle o lu n ­
48 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
ca, İslâm fetihleri neticesinde gelişen uygun şartlar ve im kânlardan İs-
lam iyetten önceki diğer dinlerin faydalanm ış olm ası pek tabiidir.
U ygurların M ani dinini kabul etm elerinin T ürk tarihinde büyük bir
önem i vardır. Budist ve H ıristiyan m isyonerliğinin başarısı ne kadar
büyük olursa olsun bir T ürk kavm inin VIII. asırda veya ondan önce
B udist veya H ıristiyan dinini -b ü tü n bir kavm in dini olarak- kabul et­
tiği hakkında hiçbir bilgiye rastlam ıyoruz. Türk kavm i -kavim sıfatıy­
la- ilk defa Şam anlıktan başka bir dine geçerken ahlâkî prensiplere da­
yalı bir dini seçmiştir. Şam anların inancına göre adam öldürm ek insa­
na K ıyam ette faydalı bile olduğu halde, M ani m ezhebinde yalnız adam
öldürm ek değil, hayvan eti yem ek bile yasaklanm ıştır (haram dır). Eski
inançları ile yeni din arasındaki çelişkiyi Türklerin kendileri dahi anlı­
yorlardı. A bidelerde deniliyor ki: “E vvelce et yiyen kavim bundan son­
ra pirinç yiyecek, evvelce adam öldürm ek yaygın olan m em lekette
bundan sonra iyilik ve iyiliği tavsiye etm ek hüküm ran olacaktır.”
• Uygur hakanının Çin dilindeki âbidesi ile bulunan Sogdça küçük
b ir yazı yanında Orhun harfleri ile yazılm ış Türkçe satırlar da vardır.
IX. Asrın birinci yarısına ait olan bu Sogdça yazı T ürkler arasında Or-
hunca olm ayan yeni bir alfabenin yani U ygurca yazının yayılm aya baş­
ladığına ait ilk tarihî belge olarak kabul edilm esi gerekir. M ani dini
m ensupları B abil’den (Irak’tan) kendileriyle beraber alfebelerini getir­
m işlerdi. Aynı zam anda Sogdlulann m illî alfabeleri ile de yazıyorlardı.
U ygur hakanının yazılarını içeren taştaki Sogdça küçük yazı da işte bu
m illî yazıyla yazılmıştır. İranlı Sogdlar İslâm iyeti kabul etm ekle bu
m illî yazıları kullanm aktan vazgeçerek A rap harfleri ile yazm ağa baş­
ladılar. İslâm î m etinleri yazm ak için bu Sogd yazısının İranlı Sogdlar
tarafından kullanılıp kullanılm adığı bilinmem ektedir. D iğer taraftan
Sogdlulardan Türklere geçen alfabe aynı şekilde U ygurlar arasında k o ­
rundu ve ilim âlem inde “U ygur yazısı” adını aldı. Türklerin İslâm iyeti
kabul ettikten sonra da bu alfabeyi kullandıkları ve bunu kolayca bırak­
madıkları bilinmektedir. Aynı zam anda U ygurlar bu alfabeyi M oğolis­
ta n ’da yaygınlaştırdılar. D aha sonra bu alfabe M oğollarla beraber tek ­
rar batıya geldi. B ir m üddet sonra aynı alfabe M oğollardan M ançulara
geçti. İşte esasen Sam i kavim lere ait olan bu alfabe şu şekilde yani
U ygur ve M oğollar vasıtasıyla S ogd’dan Büyük O kyanus’a kadar ya­
yılmıştır. Bu alfabenin S ogdça’dan geldiği şüphesizdir. Bunu M üslü-
m anlar da biliyorlardı. XII. A sır başlarında M üslüm an yazar Fahreddin
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 49
M übarekşah M ervrûzî bu hususu pek güzel açıklamıştır. O rhun Yazısı
yerine U ygur alfabesi T ü rk ler için bir ilerlem e değil, aksine gerilem e
adımı idi. Çünkü U ygur yazısının T ürk dilinin seslerini ifade imkanı O r­
hun yazısı kadar değildi.
U ygurlar M oğolistan’dan çıkarıldıktan sonra D oğu Türkistan ve
K an-çou’da kurdukları beyliklerine yine M ani dinini getirdiler. Bu din
D oğu T ürkistan’da U ygurlardan daha önce G öktürk-O ğuzların veya
onların haleflerinin hükm ettikleri devirde de yayılm ış olabilir. Arap
çoğrafyacılarının söyledikleri de bunu gösteriyor olabilir.
Arap coğrafya edebiyatının klâsik devri M .S. X. Asırdı. Bu devre
ait birçok A rap coğrafya eserleri bugün elim izdedir. B unlar İslâm âle­
minin coğrafyaya ait ayrıntılı tasvirlerini içerm ektedir. Bu arada İslam
âlem inden Ç in ’e giden yol üzerindeki Türklerin oturduğu yerler hak­
kında da biraz bilgi vardır. Bu tasvirlere göre H azar D en izi’nden Çin
hududuna kadar uzanan arazide üç T ürk kavm i yerleşm iştir: Bunlar: 1-
G uzlar yani O ğuzlardır ki H azar D enizi’nden S ir-derya’nın orta yatağı­
na kadar uzanan arazide, 2- K artuklar ki F ergana’dan doğuya doğru
yirm i günlük m esafe uzunluğundaki arazide, 3- T uguzguz veya Tokuz
O ğuzlar ki K arlu k lar’ın hududu bitim inden Ç in ’e kadar uzanan arazi­
de yerleşm işlerdir.
Türk ülkesine ait olan bu açıklam a Çin kaynaklarına göre U ygurla­
rın, Doğu T ürkistan’ın doğu kısm ına hâkim oldukları devre aittir. Bu sı­
nır ve yollardan ilk bahsedip kaydeden İbn H urdâdbih’in kitabını 860
senesinden yani U ygurların D oğu T ürkistan’a gelip yerleşm elerinden
önce mi yoksa sonra mı yazdığı şüphelidir. İşte bundan çıkarım yapa­
rak Çin kaynaklarındaki U ygurlarla A rap kaynaklarındaki Tuguzguzla-
rın aynı kavim den olduğu yargısına varılıyordu. H attâ b ir zam an Tuguz­
guz kelim esinin “Toguz G ur” yani “Tokuz U ygur” okunm ası da teklif
olunm uş ise de, sonra bu fikirden vazgeçm ek lüzum u hissolunm uştur.
Esasen U ygurlarla Tuguzguzların tek bir kavim olduğu iddiası A rapça
tarih kaynaklan ile de red ve tenkit olunabilir. İb n ü ’l-E sîr’de Batı-
O ğuzlann T uguzguzlardan türediğine, T aberî’de Tuguzguzların 820
senesinden biraz sonra şim diki C izak ile H ocend şehirleri arasındaki
araziden ibaret olan U sru şan a vilayetine hücum ettiklerine dair verilen
bilgilere bakılırsa, Tuguzguz kelim esinin yalnız D oğu T ü rk istan ’ın do­
ğu kısım larında oturan T ürklere değil, M üslüm an ülkesine bitişik kom -
 50 PROF. DR. V. V. BAKTHOLD
' şu olan T ürklere de verildiği görülür. N itekim T uguzguzlardan İslam
^ te m in e esir gelm esi hakkındaki haberler de bunu desteklem ektedir.
. M ısır’daki Tulun Oğulları sülalesinin ilk atası olan A hm ed bin T ü­
lü n ’un babası Tulun da bu haberlere göre Tuguz-guz T ürklerinin ara­
sından çıkmış idi.
Ç in ’e giden yolun güzergâhını yazan A rap yazarlarının en eskisi
olan İbn H urdâdbih’in kendisi o taraflara seyahat etm em iş, belki ken ­
disine gelm iş olan rivayetlerden faydalanarak eserini yazm ıştır. Yakut
H am evî de aynı hikâyeyi bu yolda seyahat etm iş olan Tem im bin Bah-
ru ’l-M utavvaî’den naklen rivayet ediyor. Fakat ne yazık ki T em im ’in
seyahat tarihini kaydetm iyor. A ncak bu hususta verilen tafsilât bu se­
yahatin Yedisu vilayetinde ve Doğu T ürkistan’ın batı kısm ında Karluk
hâkim iyetinin kurulduğu 760 senesinden sonra ve O rhun yazıtlarında
geçen “T ürk”lerden, yani T uguzguzlardan türeyen Ş a-t’o Türklerinin
Beşbalık vilâyetinden daha doğuya, Çin içerisine göç ettikleri tarih
olan IX. asrın başından önce olm uş olduğunu gösteriyor. Flerhalde gö­
rülüyor ki, A raplar bu B eşbalık taraflarını, bahsi geçen Tokuz O ğuzla­
rın yerleşm iş olduğu sıralarda görüp öğrenm işlerdi. D aha sonra o kav-
m in doğuya göçm esinden ve yerine diğer T ürk kavim lerinin gelip yer­
leştiğinden haberdar olam am ışlardı. O rasını eskiden olduğu gibi Tu-
guzguz diye adlandırm akta devam ediyorlardı. Tuguz-guz=T okuz-guz
ism inin evvelce U ygurlara değil, Ş a-t’o T ürklerine verildiğinin en açık
delili IX. asırda Ç in ’de ortaya çıkan bir isyanı Çin İm paratorunun,
A rap kaynaklarından biri olan M es’u d î’nin rivâyetine göre Tuguzguz-
ların yardım iyle, Çin kaynaklarının rivâyetine göre de, Ş a-t’o T ürkleri­
nin yardım ı ile bastırm ış olm ası hadisesidir. H em Çin kaynaklarında
hem de Arap kaynaklarında bahsedilm esi itibariyle nadir kabul edilen
bu hadiseyi Çinliler Ş a-t’o T ü rk leri’ne izafe ederek haber verdikleri
halde, A raplar Tuguzguzlara nispet ederek veriyorlar.
Tem im bin B a h r’ın seyahati esnasında Tuguzguzların topraklarında
Z erdüşt ve M ani dininin m ensupları vardı. B aşlangıçta Z erdüştlük b ü ­
tün ülkede, M ani dini ise yalnız başşehirde çoğunlukta idi. D aha son­
ra Z erdüştlük yavaş yavaş zayıflayarak M ani dini kuvvetlenm iş o lm a­
lı ki A raplar bütün Tuguzguzlar halkını M ani dini m ensuplan olarak
gösteriyorlar. Buda dini gibi M ani dininin de insanın tabiatının yum u­
şam asına sebep olduğunu, hatta Tuguzguzlarda askerlik ruhunun azal­
m asında M aniliğin etken olduğunu söylüyorlar. N itekim 8 6 9 ’da vefat
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 51
eden Arap yazarı Câhız “Tuguzguzlar M ani dinini kabul edinceye k a­
dar cesur ve asker bir m illetti. K arluklarla m ücadele ederken genellik­
le sayıları az olsa da yine galip geliyorlardı. M ani dinini kabul ettikten
sonra m ağlûp olm aya başladılar.” diyor. M arquart, C âh ız’ın bu sözleri­
ni göçebe U ygurlara ait görerek A raplara, M o ğ o listan ’daki U ygur dev ­
letinin K ırgızlar tarafından tahrip edildiğine d air haberlerin erişm iş o l­
duğunu iddia ediyor. H albuki onun naklettiği C âh ız’m rivâyetinde sa­
vaşın K ırgızlarla değil, K arluklarla olduğu açıkça ifâde edilm iştir. B un­
dan anlaşılıyor ki C âh ız’ın rivayet ettiği olaylar M o ğ o listan ’da değil,
D oğu T ürkistan’da gerçekleşen olaylardandır. U ygurların D oğu T ür­
k istan ’a göçlerinden önce oralarda Tuguzguzlar yaşıyordu. U ygurların
D oğu T ürkistan’a göçleri C âh ız’ın vefatından üç sene önce olduğu h al­
de, Câhız diğer A rapların söylediği üzere, T uguzguzların burada çok
uzun süre yaşadıklarını ve batı kom şuları olan K arluklarla pek çok sa­
vaşlar yaptıklarını haber veriyor.
Sonraları Doğu T ürkistan’da U ygurlar yaşadığı halde A raplar eski
yazılı kaynakların etkisiyle orasını hâlâ T uguzguzların ili diye adlandır­
m akta devam etm işlerdir. Bu kavim hakkında A rap kaynaklarında olan
çok az bilginin en m ühim leri X. asır âlim lerinden M e s’udî ve N e­
d im ’in haberleridir. Bunlar U ygur hanının dindaşlarını him aye için g e­
rek Çin İm paratoru ve gerek Sâm ânoğulları sülâlesinden olan M üslü­
m an em irleri nezdinde teşebbüslerde bulunduğunu rivâyet ediyorlar.
N edîm “Tuguzguz hanı, S em erkant’ta yaşayan M ani topluluğuna kar­
şı Sâm ânoğlu em îrinin zulm ettiğini ve onları takip ettiğini haber alınca
Sâm ânoğlu em îrine Sâm ânoğulları devleti dahilindeki M ani dini m en­
suplarına nisbeten Tuguzguz topraklarındaki M üslüm anların sayısının
çok olduğu ve eğer Sâm ânoğulları m em leketlerindeki M ani dini m en­
suplarını takipte devam ederlerse, kendinin de ülkesindeki M üslüm an­
ları takip etm ek zorunda kalacağı yolunda b ir h aber gönderdi. Bu teh-
did neticesinde Sâm ânoğulları em îri M ani dinine m ensup olanları ta­
kip etm ekten vazgeçti.” diyor.
Bu rivayetler gösteriyor ki C âhız’ın, M ani dininin T ürklerin eski
askerlik ruhlarını yokettiği hakkındaki ifadeleri biraz abartılıdır. Aynı
şekilde B uda dininin de M oğolların askerlik ruhunu yokettiğine dair
epeyce abartılı sözler söylenmiştir. Halbuki M oğolların istiklâlleri uğ­
runda Çinlilerle başarılı savaşları kendilerinin eski askerlik vasıflarının
kaybolm adığını ispat etmişti. T ibetliler de aynı şekilde B uda dinini ka­
52 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
bul ettikten sonra VII. asırda cihangir bir kavim olarak ortaya çıkm ış­
lardı. XX. asır başlarında İngilizler T ibet’e girerken Tibetliler tarafın­
dan şiddetli bir direniş gördüler. H albuki Tibetliler bu zam ana kadar
birçok asırlar Buda dini hâkim iyeti altında kalm ışlar idi. B u konuda or­
ta zam anlardaki Avrupa H ıristiyanlarının durum u, savaşçı bir kavm in
daim a sevgi ve barış telkin eden bir dini, harp dini şekline koyabilece­
ğini gösterm eğe yeter. Aynı şekilde göçebe Uygurların M ani dinini k a­
bul etm elerinin Ç in ’i tehdit için yeni bir bahane teşkil ettiği görülm üş­
tür. H atta Çin içlerinde yayılm ış ve yerleşm iş Buda dininden başka
dinler hakkında izlenecek siyaset konusunda Çin hüküm eti U ygur h a­
kanının M aniler hakkındaki koruyucu siyasetini gözönüne alm ak zo ­
runda kaldı. Yalnız U ygur D evleti K ırgızlar tarafından yıkıldıktan sonra
Ç inliler kendi m em leketlerindeki diğer yabancı dinleri ve bunlardan
biri olan M anileri sıkıştırm ağa başlam ışlardır. Gerçi U ygurlar D oğu
T ürkistan’a yerleştikten sonra Çin hüküm etini yine tehdide çalışm ışlar
ise de, bu tehditleri M oğolistan’daki hüküm etlerinin kuvvetli zam anla­
rındaki tehditleri kadar etkili olam am ıştır. Bununla beraber M es’u dî ve
N edim ’in naklettikleri şu bilgilerden anlaşılıyor ki U ygurlar D oğu T ü r­
k istan ’a geldikten sonra da yabancı m em leketlerde kalan dindaşlarını -
gerektiği zam an- silâh kuvvetiyle savunuyor ve koruyorlardı. Yani d a­
ha askerlik vasıflarını kaybetm em işlerdi.
O rta A sya’da yapılan eski eser araştırm aları (arkeolojik seyahatlar)
sonucunda M ani dinine ait Farsça, Sogdca, Türkçe ve Ç ince yazılm ış
eserler Avrupalı bilginlere, M ani dinini ilk defa olarak M aniler tarafın­
dan yazılan eserlerden öğrenm ek imkânını vermiştir. O güne kad ar M a­
ni dinini H ıristiyan ve İslâm eserlerinden öğrenebiliyorlardı. B u H ıris­
tiyan ve İslâm eserleri de çoğunlukla cedelci (tartışm acı) b ir tarzda y a­
zılan eserler idi. M ani dini de aynı Buda dini gibi ahali ve avam arasın­
da çok yayılm ak fikri ile vücuda gelm iş idi. Bu dinde de zahitlik (dün­
yayı terketm e) öğretisi, Z erdüşt dininin, özellikle bu dinin Sâm ânoğul-
ları devrinde İran’da hakim olan son şeklindeki kutsal sın ıf aleyhine
yönlendirm elerde bulunuyordu. B unun içindir ki M ani dinine ait eser­
ler avam ın anlayacağı bir şekilde yazılmıştır. O zam ana ait bütün F ars­
ça yazm alar içinde yalnız M aniliğe ait olanlarda dil gayet sade olup
bunlarda ideogram lar hiç kullanılm am ıştır. H albuki genel olarak Peh-
levi yazm aları denilen m etinler bu Sam i asıllı ideogram larla doludur.
Farsça H ıristiyan eserlerinde de bunlar kullanılm ıştır. B unlarda çoğu
kelim eler Farsça okunurken, yazıda -F a rsç a yerine- Sâmi kelim eler
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 53
kullanılıyordu. M anilerin T ürkçe yazdıkları eserler de aynı şekilde açık
ve sade yazılmıştır. M ani dinine ait kalan T ürkçe eserlerin en m ühim i
H astuanift adındaki tövbe duasıdır. Bu eser, R adloff’a göre T ürk dilin­
de şim diye k adar elim ize geçen eski eserlerin hepsinden dili en sade
olanıdır.
İşte bu eserden M ani dininin, olm ası gerektiği üzere h er dinden da­
ha çok B uda dinine yakın olduğu görülmüştür. B urada M ani dini k u t­
sallarının hor görülm esine ne gözle bakılm ış ise, B uda dini kutsallarını
hor görm eye de aynı gözle bakılmıştır. İki dinin birbirine yakınlığı,
özellikle her ikisinde kullanılan ve her ikisinin birbirine etkisini göste­
ren terim lerle sabit olm aktadır. H atta bu eserlere bakılarak B uda ve
M ani dinlerinden hangisinin T ürkler arasında daha önce yayıldığı hak­
kında bir yargıya varm ak bile zordur. T ürkçe’de “B uda” ve “B uda hey ­
kelleri” anlam ında kullanılan “burhan/borkan” kelim esini M aniheistler
kendi azizleri anlam ında kullanmışlardır. D iğer taraftan B udistler de
kendi kutsal kitaplarını M ani terim i ile “N om ” diye adlandırm ışlardır.
Bu kelim e M o ğ o lca’dan bugüne kadar gelmiştir. B iraz sonra İslam ve
H ıristiyanlar gibi M aniler ve Budistler de T ürkler arasında kendi din­
lerinin yayılm asını kolaylaştırm ak için kendi dinlerine ait terim leri
T ürk dilinden alm aya çalışm ışlardır. Fakat bunu h er zam an uygulam ak
m üm kün olam ıyordu. Gerçi “ A llah” ve “İblis” anlam ını ifade eden k e­
lim eleri Şam an dininde de bulm ak m üm kündü. Fakat “m elek” anlam ı­
nı ifade edecek kelim e Şam an dininde yoktu. B u anlam ı ifade için
T ürkler arasındaki M ani, H ıristiyan ve M üslüm an m isyonerleri “feriş-
te” kelim esiyle yetinm ek ve onu kullanm ak zorunda kalm ışlardır.
Türklerde “m elek” hakkında bir düşünce olm adığını K aşgarlı M ahm ud
da yazmıştır. A raplar M ani dinini Buda dininden pek de ayıram am ış-
lardır. Bazı yazarların, m esela B îrû n î’nin T ürkler arasında M ani dininin
çok yayılm ış bulunduğunu söyleyişini de böyle anlam ak icabeder. D i­
ğer taraftan M es’udî, M ani dininin yalnız Tuguzpuzlar arasında yayıl­
dığını, diğer T ürkler arasında yayılmadığını ve var olm adığını da kesin
olarak ifade ediyor. B urada Tuguzguzlardan kastedilen h e r halde Uy-
gurlardır. Sonradan, galiba X. asırdan biraz sonra U ygurlar arasında
M ani dini yerine B uda dini ve H ıristiyanlık geçip güçlenm eğe başladı.
Fakat bunun nasıl ve ne zam an m eydana geldiğini kaynaklarım ız b il­
dirmiyor. H atta XI. A sırda kitabını yazan Kaşgarlı M ah m u d ’da bile o
zam anda M ani dininin devam ettiğine dair hiçbir işaret yoktur. H albu­
ki K aşgarlı M ahm ud U ygur ülkesini diğer yazarlara nisbeten daha iyi
54 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
biliyordu. En çok dikkati çeken şeylerden birisi de, K aşgarlı M ahm ud
eserini A rapça yazan yazarlar içinde O rta Asya hakkındaki bilgilerini
kitaplardan alm ayarak bizzat kendi gördüklerine dayanarak kitap ya­
zan tek yazar olduğu halde, eserinde “Tuguzguz” kelim esi hiç olm ayıp,
yalnız “Uygur” kelimesinin kullanılm ış olmasıdır. B ununla Tuguz-guz
kelim esinin Arap âlim leri içinde yalnız eski kitaplardan an ’anevî bir
şekilde nakledilegelm iş bir kelim eden ibaret olduğu ve o zam an Doğu
T ürkistan’ı yurt tutan T ürkler arasında böyle bir kelim enin artık olm a­
dığı pek güzel ispat edilm iş olur.
U ygurlar K aşgarlı M ahm ud zam anında, Mani dininde değillerse b i­
le B udist ve H ıristiyan olarak kalmışlardır. Fakat bunların batı kom şu­
ları o zaman İslam tesiri altında kalm ış bulunuyorlardı.
T ürk kavm inin tarihindeki bu önem li olay hakkında bu gün nasıl bir
fikir söylem ek m üm kündür? Bu soruya önüm üzdeki derste cevap ver­
m eğe çalışacağım.
D ördüncü D ers
Türkler arasında İslâm iyetin yayılm ası ancak O rta A sy a’da İranlı
Sâm ânoğulları hâkim iyeti devrinden itibaren başlam ıştır. B u sülâle IX-
X*. A sır (820-1000 seneleri) arasında, şimdi Rus idaresinde olan T ü r­
kistan ’ın m edenî vilâyetlerini idare etmiştir. A m uderya (C eyhun) neh ­
rinin öteki tarafında bulunan bu vilâyetler A rapça “ M âverâünnehr” y a­
ni “nehrin öte tarafı” adını taşıyordu. M ânerâünnehir ahalisi İslâm fe­
tihleri tarihinde bazen “T ürk” diye adlandırılıyor. B una göre bazı vilâ­
yetlerin Türk soyundan olan sülâlelerin idaresinde bulunm uş olm ası
m uhtem eldir. Em evilerin “K usayr A m ra” sarayındaki resim ler arasin-
da Sasanî İran Şahı, B izans K ayseri, İspanya’daki Vizigot Kralı ve H a­
beş N ecaşisi ile beraber B uhara’nın T ürk hâkim esinin resm inin de o l­
duğunu zannedenler vardır. Fakat o zam anlar yerli halk arasında Türk
dili daha yayılm am ıştı. B üyük bir ihtimal ile A raplar, İranlı unsura
m ensup olan bu yerli halkın dilini bazen yanlış olarak T ürk dili diye
adlandırmış olmalılar. C âhız’ın “ Horasan dili ile T ürk dili arasındaki
fark yalnız M ekke ve M edine lehçeleri arasındaki fark gibi bir lehçe
farkından ibarettir” tarzındaki sözünü ancak bu şekilde açıklam ak
mümkündür.
Bir m üddet sonra O rta A sy a’da İslâm iyet ve hilâfetin kuzey hudu­
du büyük bir ihtim alle, İran ve T ürk kavim leri arasındaki etnografik ve
aynı zam anda ziraatçılık ile hayvan yetiştirm e alanları arasındaki m e­
denî hududa uyuyordu. Bu hududun kuzeyinde de şehirler var idi ise
de bunlar m edenî ülkeler halkının oralara gidip oturan kısım ları tarafın­
dan kurulm uş şehirler idi. A rap coğrafyacıları daha X. A sırda bile
Türkleri İslâm iyet’e tam am en yabancı ve M üslüm anlara düşm an bir
m illet olarak niteliyorlardı, halbuki daha o zam anlar durum değişm eğe
başlam ıştı.
A bbasî halifelerinin vezirleri olan B erm ekîler gibi Sâm ânoğulları-
nın da çıkış yerleri B elh havalisi idi ve buralarda İslâm öncesi devirler­
56 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
de Budizm hâkim di. İslâm iyet’le beraber yaşayabilm ekte özellikle B u­
da dini zorluklar çekiyordu, bunun sebebi de B udist m abetlerinde put­
ların (statü-heykel) çok olm ası dolayısiyle bu dine M üslüm anların,
özellikle putperestliğe dayalı bir din gözü ile bakm alarıydı. H indis­
ta n ’da B rahm a dini İslâm devrinde de kendini koruyabildiği halde d a­
h a İslâm ’dan önceki devirlerde çökm e devrine girm iş olan Budizm ,
İslâm iyet devrinde çarçabuk son bulduğu gibi aynı şekilde Belh ve To-
h aristan’da da sönüp gitm işti. Halbuki Z erdüştlük M âverâünnehir’de
daha bir m üddet devam edebilm iştir. Bunlardan başka M ani, H ıristi­
yan ve Yahudi cemaatları da vardı. Bunlardan yalnız Yahudilik bugüne
k adar kendisini koruyabilm iştir. Budizm ise İslâm tesirine karşı koya-
m ayarak kaybolduysa da biraz izi kalmıştır. M esela, M üslüm an yüksek
din m ektepleri -m edreseler- ki bunlar büyük bir ihtim alle Buda “wic-
hara”ları taklit edilerek kurulm uştur. M edreseler başlangıçta İslâm âle­
m inin doğu kısm ında kurulm uştu. B atı İran’da ve hilâfet m erkezi olan
B ağdat’ta ancak XI. A sırdan başlayarak ortaya çıkmıştır. Bu gibi m ed­
reselerin özellikle Belh ve havalisinde pek çok olması da Budistliğin
etkisini gösterm ektedir.
Eldeki bilgilere göre X. A sırda yalnız Horasan ve M âverâünne­
h ir’de olan m edreseler İslâm iyet’i yaym ak için en etkili bir vâsıta o l­
dular. B unlar bu hususta İslâm hüküm etlerinin denetim ve siyasetlerin­
den bağım sız idiler. O asırda hilâfetin hudutları ötesindeki İslâm iyet
propagandası O rta A sya’da İslâm dünyasının diğer hiçbir yerinde gö­
rülm eyen bir başarı ile ileri gitm işti. İşte bunu belki O rta A sy a’daki
m edreselerin hizm etleri ile açıklayabiliriz.
G eçen derslerde gördüğüm üz üzere Sâm ânoğulları kendilerinden
önce halife tarafından tayin edilen H orasan, M âverâünnehir em irleri­
nin takip ettiği savunm a siyasetinden vazgeçtiler. M edenî ülkeleri gö­
çebelerden korum ak için yapılan duvarları korum ak ve devam ettirm ek
işlerini bıraktılar. A ksine kendileri bozkırlara seferler düzenlem eğe
başladılar. Bazen bu seferler şehirlerin fethi ile neticeleniyordu. M ese­
lâ 893 senesinde bu günkü “Evliya A ta”nın yerinde olan “Taraz” veya
“Talaş” şehri fethedildi. Bu m ünasebetle oradaki büyük kilisenin ca­
m iye çevrildiği söyleniyor ki bu durum İslâm iyet’ten önce orada H ıris­
tiyan m isyonerliği olduğunu gösteriyor. Fakat bu fetihler yalnız M âve-
râünnehir’e yakın yerlere has olarak kalıyorda. H atta Sâmânoğullarının
bu gibi fetih am açlı seferlerine paralel ve onlardan ayrı olarak M âverâ-
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 57
ü n n eh ir’den göçm enlerin gelip barış yolu ile bozkırlara koloniler kur­
m aları da gerçekleşiyordu. İslâm ’dan önceki devirlerde T ürk bozkırla­
rına M âverâünnehir’den gelip buralara koloniler kuranlar Sogdlulardı.
İşte M âverâünnehir’de İslâm iyet, halkın çoğunluğunun dini olduğu d e­
virde M üsliim anlar S o gd lu lar’ın bu eski koloni işlerini devam ettir­
m işlerdir. Sir-derya nehrinin aşağı kısm ında C end, H uvare/K huvare,
Y engi-kent (Yenikent, A rapça “el-K ary etü ’l-hadîse” , Farsça “Dih-i
nev” . “ K ent” kelim esi T ü rk ler’e Sogdlulardan geçm iştir) adındaki üç
M üslüm an şehri işte bu şekilde m eydana gelm iştir. Bunlardan Yengi-
k en t’in yeri kesin olarak belli olup harabesine bugün C ankent denm ek­
tedir. Arap coğrafyacılarının verdikleri bilgilere göre bu şehirlerin aha­
lisi M üslüm an olm akla berab er daha İslâm iy et’i kabul etm em iş olan
T ürk-O ğuzlann yönetim i altında idiler. Bundan anlaşılıyor ki bu şehir­
ler Sâm ânoğulları tarafından fethedilen ülkelerde m eydana gelen şehir­
ler değil, belki onların yönetim i altına girm eyen yerlerde, yerel T ürk
hâkim lerinin izniyle M âv erâü n n eh ir’den gelen göçm enlerin kurdukla­
rı koloniler idi. G erek Sâm ânoğulları tarafından fethedilen “Talaş” ve
gerek M âverâaünnehir’in savaşçı olm ayan göçm enleri tarafından kuru­
lan “Yengi-kent” şehri kendilerinin O rta-A sya’daki ticaret ve diğer fa­
aliyetlerini pek geniş ölçüde ilerlettiler. Bu iki şehrin herbirinden, ku­
zey tarafında İrtiş nehri üzerinde yaşayan ve Ç inlilerce m eşhur bir
T ürk kabilesi olan “ K im ak”lara (Türkçe telâffuzu galiba “kim ek” o la­
cak) yol gidiyordu ki sonradan gayet geniş ülkeleri işgal eden Kıpçak
kabilesi bu K im eklerden çıkmıştır.
M üslüm an m edeniyetinin hudud vilâyetlerinden biri de H arezm
idi. Ü ç tarafından bozkırlar ile çevrili olan H arezm pek eskiden göçe­
be kavim lerle geniş ölçüde ticaret yapıyordu. İslâm devrinde bu ticare­
tin daha çok genişlem esi icabederdi. M uhtem elen S ir-derya’daki M üs­
lüman kolonilerinin kurulm asına H arezm liler katılm ışlardır. Fakat bun­
ların faaliyeti özellikle batı ve kuzey batı taraflarına; o zam anlar Bulgar
ve H azarların yerleşm iş olduğu İdil havzasına yönelm iş idi. H arezm li-
lerin bu vilâyetlerdeki faaliyetleri daha İslâm ’dan önceki devirde b a ş­
lam ış idi. 864 senesinde K afk asy a’daki M üslüm an vilayetlerine saldı­
ran H azar askerinin başbuğu H arezm li idi. Fakat sonradan da biz, H a­
zarlar hizm etinde bulunan M üslüm an H arezm lilere tesadüf ediyoruz ki
bunlar Hazarlar yanında hizm ete girerken H azarların M üslüm an ülke­
leri ile savaşlarında tarafsız kalm ak hakkını andlaşm a ile kendilerine
tem in etm işlerdi. Bundan başka H azarların m em leketinde ve özellik
58 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
İdil ağzındaki İtil şehrinde yoğun M üslüm an tüccarları bulunuyordu.
A rapların kendi sözlerine göre hiçbir m ahsulü olm ayan bu yerde (İdil
ağzında) böyle büyük bir şehrin m eydana gelm esi yalnız bu ticaret ne­
ticesinde m üm kün olmuştur. H azar ülkesi güneybatı tarafından Dağıs­
ta n ’da İslâm hilâfeti ülkeleri ile doğrudan doğruya kom şu idi. Burada
çoğunlukla askerî çatışm alar oluyordu. Bu çatışm alar neticesinde H a­
zar hakanları artık D ağıstan’da bulunan eski başşehirlerini bırakarak
İdil ağzına gidip yeni bir başşehir kurm ak zorunda kaldılar. B ununla
beraber sonradan A raplar T ürkistan’da olduğu gibi K afkasya’da da
yalnız savunm a siyasetine dönm üş ve D ağıstan’ın derbent ve havalisin­
den başka kısım ları hem en hem en yine H azarlar elinde iken ülkenin
başşehri İdil ağzında kalmıştır. Doğu taraflarında ise İslâm hudud şe­
hirleri ile H azar ülkesi arasında daim a tarafsız bir bölge olm ak üzere az
çok geniş bir yol bulunuyordu. Oraları H azarlar elinde olm adığı gibi
İslâm ların elinde de değildi. Fakat bazı Arap kaynaklarından çıkarılabi­
lir ki böyle bir tarafsız bölgenin varlığına rağm en, H arezm askerleri b a­
zen bu bölgeyi aşarak İdil havzasındaki olaylara katılıyorlardı. O olay­
lardan en önem lisi Rusların X. A sırda İdil havzasına olan hücum larıdır.
R u slar’ın İdil havzasına hücum larından önce H azarların kendileri
D oğu Slav âlem ine hücum etm iş idiler. Rus vekâyinâm elerinden bili­
yoruz ki birkaç Slav kavm i IX. Asrın ikinci yarısına kadar H azar haka­
nına vergi veriyorlardı. H azarların kuzey taraflarına olan etkilerinin ne
kadar uzaklara gittiğini gösteren olaylardan biri de kuzeyde N ovgorod
etrafında yaşayan Rus knezlerinin “kağan” lakabını taşım alarıdır ki o
zam an R uslar daha N orm an kavm i olup İsveççe konuşuyorlardı. B un­
lar sonradan İsveç dilini unutarak Slavlaşıp R usça konuşm aya başla­
dıkları ve hüküm darları, esasen C erm en kelim esi olm akla beraber b ü ­
tün Slavlar tarafından kabul olunan “knez” Unvanını taşıdığı zam an b i­
le bu “kağan” lakabı kullanılıyordu.
IX. asırda Baltık D enizi’nden K aradeniz’e kadar olan alanda Rus
devletinin kurulm ası H azarların kuvvet ve hakim iyetine darbe vurdu.
R uslar akınlarını diğer yönlere olduğu gibi İdil nehri boylarına ve H a­
zar D enizi’ne doğru da genişlettikleri zam an, iki m illet arasında d o ğ ­
rudan doğruya çatışm alar kaçınılm az bir hale gelmiştir. B ilindiği gibi
Rus vekâyinâm eleri bu akınlar hakkında hiç bir bilgi vermiyor. Yalnız
bu akınların en sonuncusu olan knez Svyatoslav’ın seferi hakkında bir­
kaç satır vardır. Bu hareketler hakkında hem en bütün bilgim iz A rap
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 59
kaynaklarından alınmış olup bunların da en ayrıntılı olanı Rusların gali­
b a 910-915 seneleri arasında ve anlaşılan 9 1 3 ’te yaptıkları ilk akmları
hakkında M e s’u d î’nin rivayetidir. Bu ilk akın H azar hakanının izni ile
olm uş ve R uslar hakana alacakları ganim etten bir hisse vadetm işlerdi.
Fakat sonradan aynı hakan kendi halkı olan M üslüm anların, aksi istika­
m etten bu R uslara hücum etm elerine m üsaade etm iştir. O zam an İtil
şehrinde yaşayan ve ticaretin akınlardan güvenlikte olm ası için ilgili
olan H ıristiyan tüccarlar da M üslüm anlara katılm ışlar, bu şekilde R u s­
lar hem en tam am en yok edilm işlerdir.
Rusların 943-944 senesindeki ikinci akınları - k i bu akında R uslar
İslâm olan K afk asy a’nın o zam anki m erkez şehri bulunan B erdaa’yı
yağm alam ış ve harabetm iştiler- hakkm daki M üslüm an kaynakların ri­
vayetinde bu akının H azar hakanının izniyle mi yoksa ona rağm en mi
yapıldığı hakkında hiç bir şey söylenmiyor. Aynı şekilde bu akınlardan
M üslüm an topraklarından başka H azarlara ait toprakların da zarar gö­
rüp görm ediği bilinm iyor.
Rusların üçüncü akını ki 965 senesinda R us knezi S v y ato slav ’ın se­
feridir, bu sefer artık H azar ülkesine yönelm iş olup bu ülkenin birkaç
sene içinde tam am en Rusların eline geçm esiyle son bulm uştur. H atta
D ağıstan taraflarında İslâm m em leketiyle kom şu olan kısım ları d a bu­
na dahildi. Fakat R uslar H azar H akanlığı hudutlarından ileri gitm ediler,
M üslüm an şehirlerine saldırmadılar. H azar ülkesinden kaçarak, İslâm
m em leketine (A bişîrûn yarım adasına, B akû etrafına) sığınan halkı da
takip etm ediler. O zam an H azar denizinin güneydoğu tarafında b ulu­
nan İbn H av k al’ın hikâyesinden anlaşılıyor ki kendisinin çağdaşları bu
olaya H azar ülkesinin Ruslar tarafından tam am en ve daim i olarak fet-
holunm ası gözüyle bakmışlardır. K açanlar vatanlarına dönerek R us yö­
netim inde yaşam ak için Rus hüküm etiyle görüşm eler yapıyorlardı.
Rusların H azar m em leketinden gittiklerini ve H azar padişahlığının tek­
rar canlandırıldığını İbn Havkal sonradan da bilem em iştir.
Bu olayların oluşunu anlayabilm ek için S vyatoslav’m diğer ülke­
lerdeki hareketlerine de göz atm ak gerekir. N orm anların gerek R us­
y a ’ya ve gerek Batı A vrupa’ya olan seferleri başlangıçta yalnız yağm a
etm ek am acıyla yapılıyordu. Rusların H azar D enizi havalisinde yaptık­
ları ilk hareketleri de o m aksatla idi. Sonradan bu akınlar fetih seferle­
ri m ahiyetini alm ağa başladılar. A rtık bu seferler fethedilen ülkeyi sa-
 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 61
60 PROF. DR. V. V. BARTHOLD

m ıştı. Ç ünkü H azar hakanı ve H azar aristokrasisi tarafından büyük bir

dece kendi m em leketlerine katm ak değil, belki o yeni fethedilen zen ­
ihtim al ile VIII. A sırda H arun er-R eşid devrinde kabul edilen Yahudi
gin ülkelerde yerleşm ek ve kalm ak am acıyla yapılıyordu. Svyatoslav
dini bu olaylardan sonra da devam etm iş, yani H azar devletinin yıkılı­
T una B ulgar iline (ülkesine) geldiği zam an orası m edenî ve İktisadî b a­
şına k adar M usevilik H azarlann devlet dini olarak kalm ıştır. Y ahudile-
kım dan R usya’ya nisbeten çok daha ileri bulunm ası ve ticarî m ünase­
rin geniş ölçüde dinî propaganda ile uğraştıkları In cil’de ve birçok es­
betler için m erkez olması dolayısıyla orada yerleşip kalm ak istedi. H at­
ki d evir tarihçilerinde konu edilm ektedir. İşte Yahudilerin bu dinî pro­
ta etrafındaki adam larının tavsiyelerine rağm en K îev’e dönm ek istem i­
pagandalarının en son safhası her halde H azarların Y ahudiliği kabul et­
yordu. Pek m uhtem eldir ki (H azarlar karşı olan seferinde) İtil şehri ti­
m esi idi. Sonraları M usevilik ancak yavaş yavaş evrensel ve m illetle­
carî bakım dan (Tuna Bulgar ülkesi kadar) m ühim görünm üş, Svyatos-
rarası propaganda yapan dinî özelliğini yitirerek yerini H ıristiyanlık ve
la v ’ın hoşuna gitm iş ve K îev’e nisbeten daha m ühim , daha zengin olan
İslâm iy et’e bırakm ak zorunda kalm ış ve bugün olduğu gibi yalnız Ya­
bu şehir kuvvetli knezin başkenti olm ağa daha uygun görünm üştür. Bu
hudi m illetinin m illî b ir dini hatta Y ahudiden b aşka b irisinin bu dini
olayın R usya tarihinde kesin bir önem i vardı. E ğer Svyatoslav İtil’de
kabul etm esi anorm al telâkki edilecek kadar o kavm e m ahsus bir din
kalm ış olsaydı R uslar herhalde İslâm m edeniyetine bağlı olacaklardı.
özelliğini almıştır. İslâm kaynaklarına göre Yahudi dini H azar kavm i-
Svyatoslav H azar ülkesinden giderken vatanına dönm ek fikriyle değil,
nin değil H azar hüküm etinin dini idi. H azar hüküm eti Y ahudileri koru­
B izans im paratorunun ricasına uyarak, T una B ulgarlarına karşı ona
yordu. H atta M üslüm an devletlerin birinde bir Yahudi m âbedinin (hav­
yardım etm ek fikri ile gitmiştir. Bizans elçisi, S vyatoslav’a K îev ’de
rasının) tahrip olunduğuna dair gelen bir habere karşılık, H azar h ü k ü ­
değil, H azar m em leketinde rastlam ış olmalıdır. Svyatoslav acaba H azar
m eti 922 senesinde “İtil” şehrindeki b ir M üslüm an m inaresini yıktır-
m em leketini bırakıp giderken bunu BizanslIların vaatlerinin tesirine k a­
mıştı. Fakat A rapların rivayetine göre halk içinde M üslüm an ve H ıris-
pılarak, (batıda) yeni ülkeler fethetm ek hülyalariyle ve kendi isteği ile
tiyanlar çoğunlukta olup, Yahudiler azınlığı teşkil ediyorlardı. Bu yüz­
mi bırakm ıştı? Veya kendisinin bu kararı İdil havzasındaki bazı b aşarı­
den Kırım ’daki K araim lerin asıl ve m enşei m eselesi de kapalı kalıyor.
sızlıkları ya da hariçten gelen bazı düşm anlardan korkusu neticesi mi
“K araim ” kelim esi orta zam anlarda bir kavm in adı o lm ayıp Y ahudiler
idi? Bu m esele hakkında ne Bizans ve ne de Rus kaynakları hiçbir b il­
arasında T alm ut’u tanım ayan b ir m ezhebin ismi idi ki, bugünkü K ırım
gi verm iyorlar. Yalnız o zam an B ağdat’a eriştiği İslâm kaynaklarında
K araim leri de öyledir. K araim ler de T ürkçe konuşuyorlardı ve kutsal
bahsedilen b ir şâyia bu soruya bir ihtim al cevap verebilir. B unda d en i­
kitapları d a T ü rk ç e’ye tercüm e edilm iştir. Bu sayede bunların dili te­
liyor ki, 965 senesi, yani Svyatoslav’ın H azarlara saldırdığı sene, H a­
m izliğini korum uştur. K ırım ’ın bir kısm ı H azarlara bağlı idi. X. A sır
zarlara b ir Türk kuvveti saldırdı. Bunlara karşı H azar hüküm eti Ha-
başlarında sonuncu H azar padişahının da burada yaşam ış olm ası m uh­
rezm lilerden yardım istedi. H arezm liler de eğer H azarlar İslâm iyeti k a­
tem eldir. F ak at bu padişah G eorgi diye adlandırıldığm dan H ıristiyan o l­
bul ederlerse yardım edeceklerini vadettiler. H azarlar İslâm iyeti kabul
m ası ihtim ali de vardır. H azarların Yahudi m ezheplerinden K araim
ve H arezm liler de onlara yardım ederek bu suretle onları düşm anın is­
m ezhebine bağlı oldukları hakkında tarihî kaynaklarda bilgiye rastlan­
tilâsından kurtardılar.
mıyor. K araim lerle H azarlann aynı kavim olm adığını dilleri de göster­
H azarların İslâm iyet’i kabul ettikleri, İslâm kaynaklarında daha m ektedir. H azarların dili de B ulgar dili gibi olup diğer T ü rk ler bu leh­
başka bir m ünasebetle ve diğer bir dönem e ait olaylar sırasında bahse­ çeyi anlam ıyorlardı. İhtim al ki H azarların dili de k alın tılan şu günkü
diliyor. B ir rivayete göre H azarların İslâm iy et’i kabul etm eleri Ç uvaş dilinden ibaret olan dilin aynı olmuştır. Fakat K ırım K araim leri-
M e’m un’un G ürgenç (şim diki K öhne Ü rgenç)’den çıkarak H azarlar nin ve kutsal kitaplarının dili T ürk kavim lerinin çoğunun dilinden pek
üzerine yaptığı seferler sonucu (yani onun baskılan ile) gerçekleşm iş­ az farklı olup Ç uvaşça ile hiçbir ilgisi yoktur. İşte bu şartlar dahilinde
tir. H erhalde burada M arquart’in bahsettiği Halife M e’mun değil, G ü r­ K araim lerin dinlerinin Yahudi ve dillerinin T ürkçe olm ası bunların k ö ­
genç hâkim i olan E m îr M e’mun bin M uham m ed kastedilm ektedir. keni ve H azarlarla ilgileri m eselesini halletm eğe yetm iyor.

İşte böylelikle İslâm iyet H azar m em leketlerinde h âk im b ir din o la­

Şu iki hâdisenin her ikisinde de H azarların İslâm iyet’i kabul etm e­
m adı. Fakat H azarlar içinde İslâm propagandasının başarısı veya b aşa­
leri hakkındaki rivayet şüphesiz ki doğru olm ayan söylentilerden çık­
62 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
rısızlığı bir tarafa bırakılsa bile H azarlar üzerine dışarıdan düşman sal­
dırırken bunlara Harezm lilerin yardım etm elerine yeter derecede se­
bepler vardı. H azar hakanı hizm etinde H arezm li askerlerin bulunm ası
ve Rusların akınlarından bunların da zarar görm esi, bütün H arezm lile­
rin H azarlara yardım etm elerinin gerekçelerini artırıyordu. Bu yüzden
Svyatoslav’ın H azar ülkesini bırakıp gitm esi hiç olm azsa kısm en H a­
rezm lilerin faaliyetlerinin (İtil’i zapteden R u slar’a doğudan saldırılan)
sonucu olması pek mümkündür.
H azarların kom şuları olan İdil Bulgarları H arezm ve M üslüm an
m edeniyetiyle daha sıkı m ünasebette bulundular. Bu hususta M üslü­
man kaynakları nisbeten az bilgi veriyor. 921 senesinde Halife M uk-
ted ir’e, o zam an İslâm iyeti kabul etm iş olan Bulgarlardan elçiler gele­
rek bunların B ulgar ilinde kaleler ve istihkâm lar yapacak askerî usta ve
m ütehassıslar ve İslâm dinini öğretecek İslâm âlim lerinin gönderilm e­
sini istedikleri söyleniyor... Bu isteğe uygun olarak H alife tarafından
gönderilen elçilik heyetine katılanlardan biri de îbn Fadlan idi ki bu zat
heyetin B ağdat’tan Bulgar ülkesine kadar ve buradan tekrar H azar ül­
kesi üzerinden B ağdat’a kadarki seyahatlarını anlatmıştır. İbn F adlan’ın
bu seyahati son zam ana kadar yalnız XIII. A sırda Arap coğrafya âlimi
Yakut tarafından nakledilm iş olan bazı parçalardan biliniyordu. Fakat
yakında ortaya çıktı ki İbn Fadlan’ın eserinin, Y akut’un istifade ve m ü­
talâa ettiği şekilde olan nüshası (sonunda birkaç sahife eksik olarak)
M eşhed kütüphanesinde mevcuttur.
İslâm hüküm lerini Bulgarlara öğretm ek vazifesi İbn Fadlan’a yük­
lenm iş olm alı. Bu seyahatin siyasî yönü onu fazla ilgilendirm em iştir.
“ Sultan tarafından” yani B ağdat hüküm etinden elçi olarak başka birisi
tayin olunm uştu. Risalenin bugüne kadar yayınlanan kısm ına göre bir
yargıya varılırsa Bulgarların istediklerinin diğer kısm ını yani askerî y ö ­
nünü bu elçinin yerine getirip getirm ediği ve yapılm ası istenen kaleyi
yapıp yapm adığı hakkında İbn Fadlan hiçbir bilgi vermiyor. Aynı şekil­
de Bulgarların bu elçilik heyetinin seyahatinden önce İslâm iyet’le ta­
nışm alarının nasıl olduğu hakkında hiçbir şey söylemiyor. Yalnız elçi­
lik heyetinin seyahat güzergâhı bu soruya kısm en cevap verebiliyor;
heyet B ağdat’tan B uhara’ya, oradan H arezm ’e ve oradan da Bulgar ili­
ne hareket ediyor. B ağdat’tan B ulgar iline giderken böyle bir güzergâh
seçilm esi ancak Bulgarların İslâm m edeniyeti ile tem asa girebilm eleri­
nin H arezm ve Sâm ânoğullarına bağlı kentler vasıtasiyle olduğu sebep­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 63
ten ileri gelm iş diye açıklanabilir yoksa B ağdat’tan İdil havzasına g i­
decek en kısa yol K afk asy a’dan giden yoldur. Rus vekâyinâm esinde
H arezm lilerle Bulgarların kardeş kavim olarak tasavvur olunm ası da
bu iki kavim arasındaki sıkı m edenî m ünasebetten ileri gelm iştir. Aynı
zam anda X. A sırda M üslüm an Bulgarlar tarafından kesilen sikkeler de
bunlara Sâm ânoğullarının tesirini gösteriyor. Sâm ânoğulları bazan
B ağdat halifesini kabul etm eyerek sikkelerinde eski halifenin ism ini
yazıyorlardı. O zam anda B ulgar ilinde kesilen sikkelerde de aynı ö zel­
liği görüyoruz.
B ulgarlarla H arezm liler arasında barış ve iyi kom şuluk m ünasebet­
lerinden başka silahlı çatışm alar da olabiliyordu. H arezm lilerin Slavla-
ra saldırılarından da bahsediliyor. Bundan İdil nehrinin batısında y aşa­
yan hakiki Slavların kastedilm iş olm ası ihtimali pek uzaktır. İbn F ad­
lan İdil Bulgarlarının padişahına da “ Slavan” padişahı diyor. Bu ibare­
yi Y akut’un bir yanlışı olarak yorum lam ak m üm kündü. Şim di görülü­
yor ki İbn F adlan’ın asıl nüshasında da aynı şekilde Slav (Saklab) y a­
zılmıştır. Büyük bir ihtim alle Tuna Bulgarları gibi İdil Bulgarları da
T ürk-Ç uvaş halkının Slavlarla karışm asından m eydana gelen b ir kavim
olmalıdır. Bir fark ile ki Tuna B ulgarlarında Slav dili, İdil B ulgarların-
da T ürk-Ç uvaş dili hakim olm uştur.
H arezm lilerin yardım ı H azar D evleti’ni (Rus istilâsı sonucunda ta­
m am en) m ahvolm aktan kısa b ir m üddet için kurtarm ış olabilir. Fakat
bu yardım la H azar D evleti, yeni bir hayat kazanam adı. XI. A sırdan
sonra artık H azarlardan bahsedilm iyor. N itekim XIII. A sırda M oğollar
geldiği sırada H azarlar yok idi. D iğer taraftan H azarların yıkılm asın­
dan, R uslara nispeten İdil B ulgarları daha çok faydalandılar. İbn H av-
kal Rusların H azarlarla beraber B ulgarları da harabettiklerini söylüyor­
larsa da Rus vekâyinâm elerinde buna dair hiçbir bilgi olm adığı gibi,
bundan sonra m eydana gelen hâdiseler de İbn H avkal’ın sözü ile uy u ş­
muyor. XI. Asırdan XIII. A sra kadar B ulgarlar Velikî U sty o k ’tan Sara-
tov güneyindeki yere kadar, M o ro m ’dan U fa hududuna kad ar uzanan
pek geniş bir ülkede faaliyet gösterdiler. Siyasî teşkilat hususunda
B ulgarlar da tıpkı o zam anki R uslar gibi derebeyliklere ayrılm a d ev ri­
ni yaşıyorlardı. İbn Fadlan Bulgarların hüküm darından bahsediyor ki,
bu zat H azar hüküm darı gibi Han unvanını taşım ıyorsa da, diğerlerine
göre daha yüksek hüküm dar idi. B undan sonraki devirlerde ise R us va-
kâyinâm eleri b ir B ulgar hüküm darından değil, birçok “B ulgar knezle-
64 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
ri”nden bahsediyor. D iğer taraftan XIII. A sırda Bulgarların m edeniye­
ti X. A sırdakine göre epeyce ilerlem işti. X. A sırda A rap çoğrafyacıla-
rının bildirdiklerine göre Bulgarların şehirleri olarak “ Bulgar” şehri ve
ondan 50 km. m esafede bulunan “Suvar” şehri vardı. (Suvar ism i aynı
zam anda bir kabile adı da olacak). G erçekte bunlar şehirden daha çok
göçebe kavim lerin konak yerleri olup hepsi çalı çırpıdan ve keçeden
yapılm ış çadırlardan ibaret şeyler idi. Yazın buralarda oturulm ayıp, ta­
m am en boş bırakılıyordu. Halbuki M oğol devrindeki B ulgar şehri, ha­
rabelerinden anlaşıldığına göre kârgir ve taştan yapılm ış b ir şehir olup
elli bin nüfusu vardı. X. A sırda Bulgar ilinden av hayvanlarının derile­
ri ve bol m iktarda bal ihraç olunurken, sonradan dericilik sanatı ortaya
çıkm ış ve gelişm işti ve bu m em leketten İslâm m em leketlerine ihraç
olunan eşya arasında burada yapılm ış ayakkabılar ve çizm eler (Bulgar
çizm esi) birinci sırayı işgal ediyordu. İslâm m em leketlerinde bu çiz­
m eler çok satılıyordu. Sonradan bu dericilik sanatı B ulgarlardan Rusla-
ra geçm iştir. Ziraat da ilerledi. N itekim R usya’da ortaya çıkan kıtlık se­
nelerinde lazım olan tahılı R uslar Bulgar ilinden tedarik edip getiriyor­
lardı. Bulgarların Ruslarla olan savaşları gâh galip ve gâh m ağlûp ola­
rak sonuçlanıyordu. Rusların Volga nehri üzerinden aşağıya hareketle­
ri pek yavaş gidiyordu. Yani Rusların çabuk ilerlem elerine Bulgarlar
engel oluyorlardı. Yalnız XIII. A sırda M oğol istilâsından biraz önce
R uslar Volga ve O ka (K am a) nehirlerinin birleştiği noktaya ulaşıp ora­
da “Nijni N ovgorod” şehrini kurdular. D iğer taraftan Bulgarların o
asırda m anevî m edeniyet hususundaki ilerlem elerini gösteren ve d e­
ğerlendiren sağlam bilgilere rastlanmıyor. M oğol devrinde XIV. A sra
ait B ulgar dilinde yazılm ış m ezar taşları m evcut ise de edebî gelişm e­
lerini belirlem ek m üm kün olmuyor. Bundan sonra eski B ulgar m em le­
keti sahasında T ürkçe’nin Altın O rda D evletinde yayılm ış olan lehçesi
hızla üstünlük kazandı. Eski Bulgar dili yalnız Ç uvaş lehçesinde koru-
nabildi ki bu Ç avuşlar da B ulgar kavm inin İslâm dininden ve A rap al­
fabesinden haberleri olm ayan ve son devirlerde R us alfabesini kabul
etm elerine kadar hiçbir yazı vs. leri olm ayan ve genellikle İslâm m e­
deniyeti etkisine en az m aruz kalan kısm ını teşkil etm iş olacaklar.
İbn Fadlan’ın şim di artık bizce bilinen güzergâhından pek açık ola­
rak görülüyor ki İslâm m em leketlerinden uzakta kalan kavim ler bazan
İslâm m em leketleriyle kom şu olan kavim lerden daha önce İslâm tesi­
rine giriyorlardı. İbn Fadlan, H arezm ile îslâm iyeti kabul eden Bulgar
ülkesi arasında, Şam an inançlarını m uhafaza eden ve ölen savaşçılan-
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 65
nın m ezarları üzerinde, savaşçıları tarafından öldürülm üş düşm an as­
kerlerinin sayısınca taşlar diken T ürkleri görm üştür.
O zam an O rta A sy a’da yaşayan T ürk kavim leri m edenî ilerleme
yönünden pek farklı seviyelerde idiler; bunlar arasında dem ir silahları
olm ayıp kem ikten yapılm ış silahlar kullanan T ürklerden de bahsolunu-
yor. Bulgarların İslâm iyet’i kabul etm esi genellikle İslâm dininin b il­
hassa az çok m edeni olan T ürkler arasında yayılabildiğini gösteriyor.
H alife H işam (724-743) tarafından T ürk hakanına İslâm dinini kabul
etm esi tavsiyesiyle gönderilen b ir A rap elçilik heyetinden bahseden bir
rivayet Y akut’ta bulunmaktadır. (Fakat ne yazık ki bu rivayette bu
T ürklerin hangi T ürkler olduğu ve elçilik heyetinin güzergâhından
bahsedilm iyor). Bu rivayete göre hakan elçinin huzurunda kendi o rd u ­
suna m anevra yaptırm ış ve sonra elçiye “İçinde hiçbir sanatkârı, pabuç-
cusu, berberi ve terzisi olm ayan böyle b ir kavim eğer İslâm iy et’i kabul
edip em irlerini uygulayacak olursa h içb ir şekilde hayatını devam etti-
rem iyecektir.” dem iştir.
“T ürkler arasında İslâm iyet’in kabul ve yayılm asında başlıca T ürk­
lerin askerî bir kavim olm ası sebep olm uştur. T ürkler yeni dini cihad
ülküsü ve harpte şehit olanlara cennette vadedilen m utlu bir hayat te ­
siriyle kabul ediyorlardı” tarzındaki görüşleri destekleyecek hiçbir d e­
lil yok gibidir. İslâm âlem inin ister içinde ister dışında ferdî İslâm m is­
yonerliğinin ortaya çıkışı İslâm tasavvufunun ortaya çıkışı ile ilgilidir.
M eşhur sûfîlerin hal tercüm elerinde (biyoğrafilerinde) çoğunlukla pek
çok kâfirin İslâm dinine girm elerini sağladıkları hikâye ediliyor. Sûfî-
ler İslâm ’ı yaym ak am acıyla bozkırlardaki T ürklere de gidiyorlardı.
Son devirlere kadar her vakit bunların teşvik ve tebliğleri, m edreseler­
de İslâm ilim lerini öğrenen fakihlere nisbeten daha başırılı oluyordu.
T asavvuf m üntesipleri (dervişler) b o zkırlara gidip İslâm iyet’i telkin
ederken cihadın fazileti veya cennetin m utlu hayatını anlatm aktan d a­
ha çok insanın günahlarını ve o günahlar neticesinde görülecek cehen­
nem azaplarını anlatıyorlardı. O rta A sya ve O rta A frik a’da seyahat
eden A vrupa seyyahları (birbirinden tam am en bağım sız olarak) İslâm i­
y e t’in bahsi geçen ülkelerde yayılm asına başlıca cehennem hakkındaki
hikâyelerin sebep olduğu izlenim ini alm ışlardır. Fakat bu hikâyeler hu­
susunda İslâm iyet T ürklere yeni bir şey getirm em iştir, çünkü aynı h i­
k ayeleri T ürklere Budizm , M anilik ve H ıristiyan tem silcileri de söylü­
yorlardı. H albuki İslâm , Türklerin İslâm iyet’ten önce adı geçen üç d in­
den birini kabul ettikleri yerlerde de başarılı olm uştur.
66 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
İslâm iyet’in diğerlerine göre üstünlüğü h er halde İslâm âlem inin
m addî m edeniyette olduğu gibi m anevî m edeniyet hususunda d a o za­
m anki insanlığın m edenî ülkelerinin hepsinden üstün olm asından iba­
ret idi. G öçebe kavim ler her zam an m edenî ülkelerin ürünlerine, özel­
likle elbise vs. eşyasına m uhtaç idiler. Ç in ’de, İslâm âlem inde ve son
asırlarda R usya’da görüldüğü üzere göçebe kavim lerin m edenî m illet­
lerle ticaretlerinde göçebeler h er şeyden fazla dokum a ürünlerini talep
ediyorlardı. G öçebe illerle ticaret m edenî ülkeler için de faydalı idi.
Ç ünkü bunlar hayvan ürünleri ve özellikle et gibi şeyleri göçebelerden
alırken diğerlerine göre daha ucuz alıyorlardı, fakat bu ticaret daha çok
göçebeler için kaçınılm azdı. Bu sebeptendir ki göçebeler kendi hayvan
sürülerini m edenî ülkelerin hudutlarına kadar getirir ve m edenî ülkele­
rin tüccarlarının bozkırlara gelm elerini beklem ezlerdi. M üslüm anların
m alları ile ve aynı zam anda M üslüm anların m edenî hayatları ile de y a­
vaş yavaş tanışan göçebeler, İslâm ’ın yalnız d in î tesirine değil, belki
bütün yönleri itibarıyla M üslüm an medeniyetinin tesirine kapılıyorlar­
dı. Fakat göçebeler için m edenî İslâm âlem ine katılm ak, ancak İslâm ’ı
din olarak kabul etm ek suretiyle m üm kün oluyordu.
T ürkler arasında İslâm iyet’in esaslı surette yayılm asında etken olan
diğer b ir kuvvet daha vardır ki İslâm iyet o kuvvete diğer evrensel d in ­
lerin hepsine nisbeten daha çok sahip gibi görünüyor. M üslüm anların
sayısı B udist ve H ıristiyanlara nazaran az olm asına rağm en bugün de
İslâm dini hakikî anlam iyle evrensel bir din özelliğini, yani yayılışı yal­
nız b ir ırka veya b ir m edeniyete m ensup kavim lere m ahsus olm ayan b ir
din özelliğini almış bulunm aktadır. Bazan diğer dinler İslâm iy et’e gö­
re bu hususta daha büyük başarılar gösterm iş iseler de, bu b aşarılar g e­
çici olm uş ve İslâm iyet gibi sürekli sonuçlara ulaşam am ıştır. M esela
M ani dini de vaktiyle dünya çapında b ir din olup G üney F ran sa’dan
Ç in ’e kadar uzanan geniş yerlerde bağlıları vardı, fakat bu özellik bu
dinin sonradan tam am en kaybolm asına engel olam adı. B udizm dünya
çapındaki faaliyetini B atıdaki geniş propagandasıyla pek ilerletm işti.
Fakat sonradan yalnız D oğu A sy a’nın m edenî kavim lerine has b ir din
olarak kaldı. İslâm yayılışının başlangıcına kadar H ıristiyanlığın da
T ürkler arasında pek çok bağlıları vardı, sonra Batı, D oğu ve G üney
M oğolistan’da b ir sıra kavim ler bu dini kabul etm iş ve orada İslâm teb ­
ligatı hiçbir şey kazanam am ıştı. Fakat H ıristiyanlığın bu başarısı d a y al­
nız geçici bir başarı olup nihayet genellikle A vrupa’nın m edenî kavim ­
lerine has bir din olarak kaldı. A vrupa m edeniyetine bağlı olm ayan
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 67
H ıristiyanlar Avrupalı H ıristiyanlara nispeten sayı bakım ından önem
verilm eyecek derecede az ve m edeniyet bakam ından d a pek aşağıdır­
lar. İslâm iyet aslında B atı A sya m edenî âlem inin dini ise de D oğu A s­
ya ve özellikle H in d istan ’da ve Zund (Sunda) adalarında bunların sayı­
sı Batı A sya M üslüm anlarının sayısından fazladır. Ç in ’de M üslüm anlar
m üstakil bir kuvvet olup kendilerinin Ç ince dinî edebiyatları vardır ve
dışardan b ir başka yardım a ihtiyaçları yoktur. H albuki H ıristiyanların
Çin içerisinde “ M illî Çin H ıristiyanlığı” m eydana getirm e girişim leri
sonuçsuz kalm ıştır. A frika’da da Hıristiyanlık A frika M üslüm anlığına
ben zer b ir şey yapam am ıştır. A frik a’d a “M illî H ıristiyan D ini”n i kabul
eden tek kav im olan H abeşliler içinde İslâm tebligatı X IX . A sırda bile
başarı kazanıyordu. G enellikle tarihte önceleri B udist veya H ıristiyan
olup, sonradan o dini bırakarak İslâm iyet’i kabul eden kavim lerin ör­
nekleri çoktur. Fakat bunun tersi yani önceleri İslâm o lup da sonradan
H ıristiyan veya B udist olm uş hiçbir kavim görülm em iştir.
İdil B ulgarlarının İslâm iyet’i kabul etm elerinden sonra T ü rk ler ara­
sında İslâm dininin yayılm asının başarılarını gösterecek ikinci hadise,
960 senesinde, yani B ulgar iline giden elçilik heyetinin B a ğ d at’a d ö ­
nüşünden yaklaşık 40 sene sonra, ikiyüz bin ev k adar T ü rk ’ün İslâm i­
y e t’i kab u l etm esidir. N e yazık ki b u olay hakkındaki h ab e r yalnız B ağ­
d a t’ta yazılan bir tarihte olup, Sâm ânoğullan m em leketinde yazılan
eserlerde veya A rap coğrafya eserlerinde böyle b ir bilgi yoktur. Bu ha­
berin pek karanlık olm asının ve hangi T ürklerden ve nerede yaşayan
kavim lerden olduğu hakkında hiçbir bilgi verilm em esinin sebebi işte
budur. Yalnız ço k sonraları O rta A sya m enkıbe tarzı eserlerde (bunlar­
dan en eskisi XI. A sra ait bir eserden faydalanılm akla b erab er XIV. A s­
rın b aşlan n d a yazılm ış bir eserdir) bahsi geçen senelerde İslâm iy et’i
kabul eden kavm in hanı Satık B uğra Han A bdülm elik’d ir ki sonradan
yine X. A şırın sonunda Sâm ânoğullan devletini yıkarak M âverâünne-
h ir’de ilk T ürk-M üslüm an devletini kuran sülâlenin üyesi olduğu hikâ­
ye olunuyor. Bu eserlerin B uğra H an ve onun İslâm iy et’i kabul etm e­
si hakkındaki bahsettiği en eski rivayet de pek açık b ir şekilde efsane­
vî olup şim di O rta A sy a’da çok m eşhur olan “Tezkire-i B uğra H an” k i­
taplarının çeşitli rivayetlerinde efsane unsuru d ah a ço k fazladır.
Satuk B uğra H a n ’ın m ensup olduğu sülâlenin h an g i T ü rk kabilesi­
ne bağlı olduğu m eselesine tarih ve çoğrafya kaynaklarında cevap bu­
lunamıyor. B u sülâleyi R us İlm î eserlerinde Prof. G rig o rie v ’den bu y a­
 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 69
68 PROF. DR. V. V. BARTHOLD

bu Y ağmaların buraları işgal etmeleri A rap coğrafyacılarının (burada

na hep bu B uğra H an’ın diğer lakabı olan “K arahan” diye adlandırılı­ K artukların oturduğu hakkındaki) rivayetlerinin ait olduğu devirden
yor. Batı A vrupa eserlerinde ise “İlek (İlig) H an” tabiri kullanılıyor ki sonra gerçekleşm iş ise ve bu D okuz O ğuzlar da doğudan gelm işlerse,
pek başarılı bulunm uş, tutm uş değildir. Ç ünkü İlek lakabının han Unva­ C âh ız’ın: “D okuz O ğuzların M ani dinini kabul etm elerinden sonra
nıyla beraber kullanılm ası, eğer olm uş ise de pek nadirdir. Buna ilave bunlarla K artuklar arasındaki m ücadelede K artuklar galip o ldu” y olun­
olarak bahsi geçen hanlar sülâlesine m ensup kişilerin hepsi de İlek da söylediği sözleri reddolunabilirdi. K arahanlılar sülâlesi K a şg a r’a
(İlig) kelim esiyle adlandırılm ıyordu. pek sıkı b ir şekilde bağlı olup, K aşgar bunların başşehri olm uş ve bu
sebepten O rdukent yani hanın ordası (karargâhının bulunduğu yer) d i­
K arahanlılar sülâlesinin ne zaman ortaya çıktığı ve bunun çıkışının
ye adlandırılmıştır. Bu hususu Kaşgarlı M ahm ud söylüyor. İşte bundan
T ürk kavim lerinin hareket ve göçlerinden hangisi ile ilgili olduğu,
pek tabiî olarak K aşg a r’a hakim olan kavm in K arahanlılar sülâlesini
hanların hangi kabileye m ensup olduğu konuları daha sonra K aşgarlı
teşkil ettiği, yani K arahanlılar sülâlesinin D okuz O ğuz veya U ygurla­
M ahm ut’un eseri bulunup yayınlandıktan sonra da tam am iyle açıklığa
rın b ir kolu olan Yağma kavm inden çıkm ış olduğu görüşünün ortaya
kavuşam am ıştır. K aşgarlı M ahm ut’un eseri K arahanlılar sülâlesinin
atılm ası gerekirdi. Fakat Kaşgarlı M ahm ud bu konuda h içb ir şey söy­
hâkim iyetinin çok kuvvet kazanm ış olduğu devirde yazılm ış olup geç­
lem iyor ve Yağma kelim esini de yalnız kendi devrinde daha kuzeyde
m işe ait konulara az değinm ektedir. A rap coğrafyacıları, hatta bunlar­
İli nehri havzasında yaşayan b ir kavim adı olarak bildiriliyor. K aşgarlı
dan 960 senesinden sonra yazanları bile Sâm ânoğullan devletinin hu­
M ahm ud “Tuhsı/Tohsı” ve “Ç iğil” gibi daha başka b ir takım kavim le-
dudunda bir M üslüm an T ürk devletinin varlığından henüz habersizdi­
rin de bu İli nehri havzasında yaşadıklarını söylüyor ki bunlar T um ans­
ler. Çünkü bunların bütün bilgileri yazılı kaynaklara dayalı olup kendi­
ki Y azm ası’nda ve G erd izî’nin eserinde daha güneyde -T u h s ile r Çu
lerinden önceki devirlere aittir. A ncak IX. ve X. A sır coğrafyacılarının
nehri havzasının kuzeyinde, Ç iğiller ise Isıkgöl’ün kuzey sahilinde-
O ğuzlar ve D okuz O ğuzlar arasındaki ülkeyi her zam an K artukların iş­
gösterilm işlerdi. O devirden sonra unutulm uş olan Ç iğil ism i XI. A sır­
gal ettiği şeklinde yazılıveren pek sade bir taslaktan başka ayrıca diğer
da birçok T ürk kavim lerine ad olarak veriliyordu. S elçuk sultanların­
Arap kaynaklarında bu ülkenin kavm î ve siyasî teşkilâtı hakkında ol­
dan M e lik şa h ’ın M âverâünnehir seferi hakkındaki hikâyede K arahan-
dukça ayrıntılı tasvirini görüyoruz. Bu son A rap kaynaklarının bilgileri
lıların askerî kuvvetlerine “çiğil” denm iştir. K aşgarlı M ah m u d ’un açık­
bize yalnız iki Farsça eser aracılığıyla erişmiştir. Birisi H icrî 3 7 2 ’de
lam asına göre O ğuzlar A m uderya’dan (Ceyhun) Ç in ’e k adar uzanan
(982/983 M ilâdî) yazılan ve 1892 senesinde B uhara’da bulunan ve ya­
sahadaki bütün T ürklere “Ç iğil” diyorlardı. B öyle b ir durum Çiğil
zarı bilinm ediğinden bu kitabın bir nüshasını bulan kişinin adı ile “Tu-
T ürklerinin O rta A sy a’da önem li siyâsi bir konum da olduklarını ve Ka-
m anski Yazması” diye bilinen eserdir. D iğeri ise G erdizî’nin XI. A sır­
rahanlılar sülâlesinin de bu kavim içinden çıkm ış olduğunu gösterm esi
da 1040 senesinden sonra yazdığı tarihî eseridir. Fakat bu iki eserdeki
icabederdi. Fakat K aşgarlı M ahm ud’da bu görüşü de kanıtlayacak bir
bilgiler yine X. A sır A rap coğrafya eserlerindeki verilen bilgilere ve
delil yoktur. K aşgarlı M ahm ud “Ç iğil” kelim esinin O ğuzlar yanında
tasvirlere göre daha sonraki bir devre ait gibi görülüyor. B unlar da bah ­
büyük b ir önem inin olduğunu, bu günkü E vliya A ta yanında Çiğil kav-
si geçen kentlerin açık seçik bir tasvirini vermiyor. Belki de farklı de­ m inin b ir kolunun yerleşm iş olduğu “Ç iğil” şehrinin O ğuzlara kom şu
virlere ait bilgiler olmalıdır... bundan dolayı bu bilgileri oldukları gibi olm ası ve doğu T ürk şehirlerinin en batı ucundakilerden biri olan bu
birbiriyle uyuşturm ak zor olduğu gibi, T ürk kavim lerinin coğrafî taksi­ şehirle O ğuzların pek erken tanışıklık peyda etm iş olm aları ile açıkla­
matı hakkında K aşgarlı M ahm ud’un verdiği bilgiler ile de uyuşmuyor. maktadır. Ç iğillerin diğer iki kolu K aşgar yanındaki iki kasabada ve İli
nehri havzasında “K uyas” şehri yanındaki yerlerde yaşıyorlardı. İli
“Tum anski Yazması” ve G erdizî’nin eserinden M .S. X. A sır Arap
nehrinin güneyinde bulunan bu şehir M oğol devrinde C engiz H a n ’ın
coğrafyacılarının, K artuklar tarafından işgal olunduğunu belirttikleri
oğlu Ç ağ atay ’ın ve haleflerinden bazılarının başşehri olarak şöhret k a­
ülkenin bir kısm ında D okuz Oğuz Türkleri arasından çıkmış olan “Yağ­
zanmıştı. K artuklar hakkında K aşgarlı M ahm ud bunların göçebe b ir ka­
m a” kabilesinin yaşadığını öğrenebiliyoruz. Bu Yağmalar, K aşg a r’a ve
vim olduğunu ve O ğuzlar gibi bunların da “T ürkm en” diye isim lendi­
Y edisu’nun kollarından N arin nehrinin güney kısm ına hakimdiler. Eğer
70 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 71

rildikleri hakkında kısaca bilgi verm ekle yetiniyor. T um anski Yazması 940 senesinde İslâm şehri idi. Burasının kâfirler eline geçm esi M üslü­
ve G erdizî ise, adları İranlı yazar tarafından “H alluh” şekline çevrilen m anların cihad ilân etm esine sebep oluyordu. M uhtem elen K artuklar
K artukları İslâm m em leketi vilâyetlerine kom şu ve T araz’ın yakınında, İslâm iy et’i Yağmalardan daha önce kabul etm iş ve daha önce K artuk­
doğu tarafında yaşayan bir kavim olarak gösterm ektedir. Çin Türkista- lara bağlı ülkeleri ve o cüm leden Çu nehri havzasını da (ki Balasagun
n ı’nda (Doğu T ürkistan) da bazı şehirler K artuklara bağlı idi. B unlar­ şehrinin de galiba bu nehir havzasında aranm ası gerekir) işgal etm iş ve
dan biri Ü ç-Turfan yanında bulunm uş olan “P ençul” ve Ç ince “Vensu” işte ancak bu işgalden sonra K artuklar gibi Yağmaların hanları da M üs­
şehridir. Tum anski Yazması’nda bu şehir hakkında “Bu şehir K artuk­ lüm an olm uştur. Fakat bunların hiç birisi henüz isbat olunm am ıştır.
ların m em leketine dahildir. Fakat bunun hâkim i D okuz O ğuzlara tâb i­
İlk olarak İslâm iyet’i kabul eden T ürk H anı Satuk B uğra H an K aş­
dir. Sonradan orasını Kırgızlar aldı” deniyor. Tum anski Yazması K aşgar
g ar hâkim i kabuj ediliyor. K abri de K aşg a r’ın kuzeyindeki A rtiş, daha
şehrini “K ırgız” , “K arluk” ve “D okuz O ğuz” ülkelerinin hududunda
eski kaynaklarda Artuç kasabasındadır. Bu hana ait hikâyenin eski ri­
gösteriyor. Tum anski Yazması’nın K ırgızlar hakkında verdiği bu bilgi
vayetinde hanın vefatı 344 H. (965/966 M .) gösteriliyorsa da 960 sene­
çok dikkate değer. Bundan K ırgızların güneye yani şim di işgal edip
sinde İslâm iyet’i kabul ettiği rivayet olunan T ürk kavm i hakkındaki h i­
oturdukları yerlere göçlerinin M.S. X. A sırdan sonra olm adığını çıkar­
k âyeye uymuyor. Büyük b ir ihtim alle bu son hikâye, eserini o devirde
m ak m üm kün olurdu. Fakat buna dair ne G erdizî’de, ne K aşgarlı M ah­
yazan B ağdat tarihçisi Sabit bin S in an ’ın kitabından alınm ış olmalı. Bu
m u t’ta ve ne de diğer kaynaklarda hiçbir bilgi kaydetm iyorlar. Çiğil ve
taktirde bu sene, yani 9 6 0 ’ta Satuk B uğra H an hikâyelerindeki b irb iri­
Yağma gibi K artukların da yerlerini kuzeye doğru değiştirdikleri hak ­
ni tutm ayan karışık senelere nispetle daha güvenilir olmalıdır.
kında K aşgarlı M ahm ut’ta başka bir şey söylenm iyor. Fakat C engiz
Han devrinde biz İli nehrinin kuzeyinde bir K arluk ülkesi görüyoruz. B unun gibi X. A sırda O ğuzların S irderya nehrinin aşağı yatağında
K ısaca K aşgarlı M ahm ut’ta K arahanlılar sülâlesine m ensup olm ası far-
oturan kısm ı da İslâm iyet’i kabul etm iştir. İslâm iyet’i kabul eden
zedilecek üç kavim ; K arluk, Yağma ve Ç iğ iller’den bahsedildiği halde
O ğuzların başının (başbuğu) ilk işi o güne k adar kâfirlere vergi veren
bunlardan hiç birisinin de K arahanlılara yakınlıkları hakkında hiçbir
M üslüm an şehirlerini bu vergiden kurtarm ak olm uştur. G enellikle
şey söylenm iyor. K artuklar hakkında “Bunları da O ğuzlar gibi T ürk­
T ürk kavim lerinden iki kavm in yani K arahanlılar ve O ğuzların İslâm i­
m en diye adlandırıyorlardı” yolundaki haber çok dikkate değer. İlk d e­
y e t’i kabul etm esi İslâm iyet’in galibiyeti olarak telakki edilm iştir. Bu
fa M .S. X. A sra ait eserlerde görülen bu kelim enin kökeni bugüne k a­
suretle İslâm hudud vilâyetleri bundan sonra kuzeyde ve doğuda M üs­
d ar hâlâ çözülem em iştir. Bu kelim eyi K aşgarlı M ah m u d ’d a olduğu g i­
lüm an kom şulara sahip oldular ve tabii bu olay M üslüm an olm ayan
bi “T ürk m ânend” (yani T ürkler’e benzeyen) şeklinde Farsça terkip ile
m em leketlerle m ücadelelerinde İslâm âlem ine yeni taraftarların k atıl­
açıklam ak herhalde güvenilir değildir.
m ası olarak kabul edilmiştir. Fakat beklenilenin tam am en tersi oldu;
Yalnız şu kadarı bilinm ektedir ki T ürkm enlerin kıyafeti alelâde İslâm iy et’i kabul eden bu iki kavm in her ikisi de silahlarını birdenbire
T ürk kıyafetinden biraz farklı olup, İran kıyafetine benziyordu. O ğuz­ M üslüm an şehirlerine yönelttiler. Bu olayın sebep ve neticelerini gele­
lara göre K artuklar İranlılann tesirinde daha fazla kaldılar ve İslâm iye- cek derste arzderim .
ti kabul edinceye kadar diğer bütün T ürklere nispetle İslâm m edeniye­
tine daha yakın idiler. XII. A sırda Y edisu’da B alasagun şehrinin K ara-
hanlılar sülâlesinden olan hâkim ini de T ürkm en diye adlandırıyorlardı.
Bu durum , bu sülâlenin belki K arluk kabilesine m ensup, onlardan o l­
duğuna delil olabilir.

Balasagun şehri hakkında K aşgarlı M ahm ud ile çağdaş olan İran

verizi N izam ü’l-M ülk’ün bir hikâyesi vardır. B una göre bu şehir daha
 B e ş în c İD ers

K aşgar H anı B uğra H an ’ın İslâm iyet’i kabul etm esi hakkında İslâm
tarihçilerinden bize hiçbir sağlam haber gelm em iştir. İslâm âlem ine ait
tercem e-i ahval (biyografi) kitaplarından 960 senelerinde T ürk hanının
sarayında K elim atî adında b ir fakihin olduğunu görüyoruz. B ağdad va-
kâyinâm esi (B ağ d at’taki olayları anlatan tarihî kitaplar) de T ürklerden
bir çok kavm in İslâm iy et’i kabul etm esi tarihini bunun gibi 960 sene­
lerine bağlıyor. F akat B uğra H an ’ın kendisine ait tezkirelerin eski riva­
yetlerinden birinde H an ’ın İslâm iyeti kabul etm esinin rü yasında kendi­
sine gökten gelen b ir em ir sonunda olduğu ifade edilm ektedir. Bu riva­
yette m ürşid (yol gösterici) b ir insanın geldiği kaydedilm iyor. D iğer
b ir rivayette ise m ürşid b ir kişiden bahsediliyor. B unun da bir fakih
değil belki kendi m em leketinden kaçarak T ürk hakanı yanına sığınan
Sâm ânoğullarından b ir şehzade olduğu söyleniyor. XI. A sır K aşgar ta­
rihçisinin bize ulaşm ayan b ir eserinden alınm akla berab er tarihe uym a­
yan, apaçık b ir şekilde hayal m ahsulu olan birtakım ad lar da buna ek
olarak getiriliyor. Bu hikâyede dikkati çeken ayrıntılardan biri de
H an’ın M üslüm anların mal, servet ve dinine olan bakışıdır ki burada
öncelikle M üslüm an tüccarın mal ve ürünleri, özellikle dokum a ve tat­
lıların H an ’ın hoşuna gittiği ve ancak bundan sonra o M üslüm anların
ibadetlerine dikkat edip İslâm dini hakkında sorular so rm aya başladığı
söylenm ektedir.

İslâm ’ı kabul eden bu H an’ın (Satuk B uğra H an ’ın) oturduğu yerin

K aşgar şehri olduğunu yukarıda görm üştük. O nun torunu B uğra Han
H arun bin M usa Balasagun şehrine yerleşm iş ve M âv erâü n n eh ir’in
fethine oradan girişm işti. Sonradan bu K aşgar şehri ile B alasagun ço ­
ğu zam an K arahanlılar sülâlesinden bir hanın elinde olan şehirler o la­
rak birlikte anılıyorlar. D ikkate değer b ir husus da bu B alasagun şehri­
nin K arahanlılar sülâlesi devrindeki önem i b ir tarafa bırakılacak olur­
sa, İslâm î edebiyatta nâdiren geçm ektedir. Bu şehrin coğrafî yerini
74 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
doğru olarak tayin etm eyi m üm kün kılacak hiçbir güzergâh yoktur. X.
A sır coğrafyacıları arasında da bu Balasgun’u yalnız M akdisî zikredi­
yor. Fakat orada da şehrin yeri gösterilm iyor. Tum anski Yazması ve
G erdizî’den hiçbiri bu şehrin adını anmıyorlar. Balasagun eski zam an­
larda başka bir ad taşıyor olabilir ve IX. ve X. A sır coğrafyacılarında
bahsedilen güzergâhlarda da o eski adiyle anılıyordu. A rap ve Çin kay­
naklarında Çu havzasının başşehri olm ak üzere devam lı olarak Su-
y ab ’dan (Çin kaynaklarında Su-ye/Su-ie) bahsediliyor. K aşgarlı M ah­
m u t’ta bu ad geçmiyor. Kaşgarlı M ahm ud Balasagun yakınında “Şu”
adında bir kaleden bahsediyor. Bu kaleyi “Şu” adında b ir padişah yap­
tırm ış ve güya M akedonyalI İskender’in çağdaşı imiş. Bu olayın İsficab
yahut Sayram , Taraz ve Balasagun gibi şehirlerin henüz olm adığı bir
d evirde olduğu da ekleniyor. B ilinm ektedir ki bugünkü Kırgızlar (ç)
sessiz harfini (ş) olarak telâffuz eder. Bunlar Çu denecek yerde Şu di­
yorlar ve bu nehrin adını R adloff da o şekilde “Şu” diye işitm iştir.
M uhtem elen eski zam anlarda Çu havzasında yaşayan T ürkler de bu
kelim eyi Kırgızlar gibi Şu diye telâffuz ederlerdi. Son devirlerde Çu
kelim esi yalnız nehre değil, belki kalıntısı Burana kulesinden ibaret
olan eski şehir harebelerine de deniyordu. (“B urana” , A rapça “m ina­
re” kelim esinin bozulm uş bir şekli olsa gerek). Sonra K aşgarlı M ah-
m u d ’da Koçkarbaşı (basılm ış nüshada her yerde “fcnkâr” yazılıyor ve
el-kebş, koç olarak tercüm e ediliyor) ile Balasagun arasındaki yolda
Z anbi geçitinden bahsediliyor. K oçkarbaşı bir şehir ismi olarak önceki
F arsça kaynaklarda da geçm ektedir. Bunu Talas’ın doğusunda arıyor­
lardı. Fakat ism inin de gösterdiği gibi bu şehrin de Çu nehrinin yukarı
kısm ından ibaret olan K oçkar nehrinin yukarı taraflarında olm ası pek
m uhtem eldir. İsm inin kesin olarak Türkçe olm am ası ile dikkati çeken
Z anbi geçidi bugünkü Şam si geçidine uygun düşebilir (aynı geçit ola­
bilir). B u Şamsi geçidi hakkında bölgede yaşayan T ürklerin efsanevî
rivayetleri de vardır.
Balasagun ism inin kökeni henüz belirlenem em iştir. Ö nceleri bu is­
m i, “şehir” anlam ında kullanılan M oğolca “balgasun” kelim esiyle irti-
batlandırıyorlardı. Şimdi o fikre taraftar olan pek yoktur. Kaşgarlı M ah-
m ud’da “tabip, doktor” anlam ında bir “atasagun” kelim esine rastlanı­
yor. Bu kelim e T ürkçe “baba” anlam ındaki “ata” kelim esinden olsa ge­
rektir. Şim di “balasagun” kelim esi de acaba “bala” kelim esinden m ey­
dana gelm iş olam az m ı? Ö yle olduğu takdirde ne anlam ifade edebilir,
bu da bir m esele teşkil eder. T ürkler B alasagun’u b ir de K uz-uluş
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 75
(“uluş” köy veya şehir anlam ını taşıyordu) veyahut K uz-ordu diye ad ­
landırıyorlardı. Yerli T ürkm en hakim inin kaldığı m erkez/başkent o lm a­
sından dolayı diğer b ir “ O rdu” şehri X. A sır coğrafyacılarından M akdi-
sî’de Balasagun yanında bir şehir olarak bahsediliyor. K uz-ordu birle­
şik ism indeki “kuz”un anlam ını K aşgarlı M ahm ud açıklam ıyor.
B alasagun S o gdlular tarafından kurulan şehirlerden biridir. B unla­
rın Türkleşm esi K aşgarlı M ahm ud zam anında daha tam am lanm am ıştı.
İsficab, Taraz ve B alasagun ahalisi hem Sogdca hem de T ü rk çe konu­
şuyorlardı. Sogdlulara O rhun âbidelerinde olduğu gibi burad a da Sog-
dak deniyor. Yazarın dediğine göre Sem erkant ile B uhara arasındaki
“Sogd”dan çıkan kavm e Sogdak denm iş ve bu Sogdaklar T ürk kıyafet
ve âdetini kabul etm işler. İsficab’dan (diğer b ir yerde T araz’dan) Ba-
lasagun’a kadar olan yere A rgu deniyordu. Bu ism e biz başka hiçbir
kaynakta rastlam ıyoruz. K aşgarlı M ahm ud’a göre “argu” , iki dağ ara­
sındaki “geçit” için kullanılıyor.
Argu vilâyetinin ism i de bunun “A leksandrovski” (=Çu-Talas) sıra­
dağları ile Çu-İli sıradağları arasında bulunduğundan ileri geldiği açık­
tır. B alasagun’dan daha doğuda Sogdluların bulunup bulunm adıkların­
dan bahsedilm iyor. K aşgarlı M ahm ud zam anında A rgu ülkesinin
Sogdları herhalde M üslüm andı. Bu kavm in İslâm iyet’i T ürklerden ön­
ce mi sonra mı kabul ettikleri hakkında ve genellikle bunların dil ve k ı­
yafet bakım ından T ürkleşm eden önce T ürk kavm ine olan m edenî tesir­
lerinin nasıl olduğu hakkında hiçbir bilgi yoktur.
Doğu T ü rk istan ’ın T ürklerden önceki T ürk olm ayan yerli ve m ede­
nî halkı hakkında da aynı sorular sorulabilir. Biz şim di yalnız K aşgarlı
M ahm ud’dan öğrenebildik ki bu halka onun zam anında daha başka,
ay n b ir kavim gözüyle bakılıyor ve bunlara “K encek” deniyordu. Bu
isim diğer hiçbir k aynakta yoktur. O zam an K encekler T ürkleşm iş b u ­
lunuyorlardı. Fakat bazı telâffuz özellikleri gösterm ekle beraber ay n
bir takım kelim eler kullanarak eski dillerinin kalıntılarını koruyorlardı.
X. asrın sonunda M üslüm an İranlılar âlem inin yeni hudud m em le­
keti olan Sâm ânoğullarm ın ülkesini fethederken de T ü rk ler K aşgar ta­
rafından değil B alasagun tarafından gelerek fethetm işlerdi. (Yani K aş­
gar daha T ürk çoğunluğunun m erkezi değildi). İslâm iy et’i kabul etm iş
olan Satuk B uğra H an ’ın torunu Buğra H an H aru n ’un (bu seferinin
76 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
başlangıcı olarak) önce İsficab’ı (Sayram ) fethettiği söyleniyor ki bu
şehirde galiba bir küçük T ürk m âlikânesi (arazi, çiftlik) veya T ürk sü­
lâlesi yönetim ve tasarrufunda bir m âlikâne bulunuyordu. D aha sonra
992 senesinda adı geçen B uğra Han Harun Sem erkand ve B u h ara’ya
ilk seferini yaptı, fakat durum ve şartlar fatih Türklerin kendi fetihle­
rinden geçici bir zam an için vazgeçerek geriye B alasagun’a dönm ele­
rini gerekli kıldı. Buğra Han da o sene orada öldü. Fakat birkaç sene
sonra yapılan bir andlaşm a neticesinde Sâm ânoğulları devletinin Ze-
refşan havzasından kuzeyde olan bütün kentleri K arahanlıların eline
geçti. Birkaç sene sonra, 9 9 9 ’da K arahanlılar Sem erkand ve B u h ara’yı
tekrar işgal ettiler. Son Sâm ânoğulları hüküm darı, sülâlesinin hakim i­
yetini (XI. A sır başlarında) canlandırm ağa çalışm ış ise de bundan bir
sonuç alam am ıştır ve M âverâünnehir’de yerleşm iş olan T ürk hâkim i­
yetini pek sarsıntıya uğratamam ıştır.
G enellikle Sâm ânoğullarının îran devlet teşkilâtını dış bir düşm anın
elinden kurtarm ak için halk ve avam kitlesini yardım a çağırm aları da
bunun gibi sonuçsuz kalmıştır. H atta İslâm âlim lerinin birkısm ı tarafın­
dan, halkın m em leketi savunm asının ancak m em leketi kâfirler istilâ et­
tiğinde farz olduğu ilân edilm iştir. Buna dayanarak “ K arahanlılar M üs­
lüman olduklarından bunların hâkim iyeti zam anında M üslüm an ahali­
nin durum unun Sâm ânoğulları devrine göre kötüleşeceğini düşünm ek
anlamsızdır. Şu halde M üslüm anların kendilerini boş yere öldürtm ele-
rine hiçbir sebep yoktur” diyorlardı.
M âverâünnehir’in İranlı halk için bu fetihçi T ürklere hep birden
karşı koym ağa kalkışm ak daha başka şart ve durum lar dolayısiyla da
zor idi. İslâm ’dan önceki devirlerde îran hakim iyetinde olan O rta A s­
ya kuvvetli bir m onarşi idaresi görm em işti. B ütün yönetim ve kuvvet
arazi sahibi olan çiftçi aristokrasisi elinde idi. M em leket bir çok ufak
derebeyliklere bölünüyor, derebeyleri de kendi yönetim lerindeki şehir­
lerin en zengin çiftçileri olup, çiftçi aristokrasisi gibi bunlara da “dih-
kan” deniyordu. Bazan derebeyinin hâkim iyeti geçici olarak kalkıyor­
du. İranlı olan bu dihkan tabakası bazan Türklere m edenî tesirler yapı­
yordu. Bundan dolayı M âverâünnehir’de T ürk denilen dihkanlara tesa­
d ü f olunuyor. İslâm devrinde bu aristokratik yönetim İran ’da olduğu
gibi M âverâünnehir’de de şehir hayatının ilerlem esi, kuvvetli m onarşi
idaresi ve bürokrasi m erkeziyet sistem i güçlendiği ölçüde yavaş yavaş
bozuldu, yerli İran lehçelerinin yerini Farsça aldığı gibi, O rta A sya’ya
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 77
Sasanîlerin devlet teşkilat a n ’aneleri de girdi. Bu sebepten Sâm ânoğul-
lan kendilerini Sasanî sülâlesine nispet ediyorlardı. S âm ânoğulları’nın
baskıcı yönetim e eğilim leri yerli aristokrasi arasında isyan fikirlerinin
beslenm esine sebep oluyordu. N itekim Buğra H an’ın M âv erâü n n eh ir’e
yerli dihkanların davetiyle gelm iş olduğunu söyleyen bir haber de var­
dır. Burayı Türklerin fethetm esinden sonraki dönem de dihkanların
epeyce faydalanm ış olduklarını gösteren deliller de vardır. Coğrafyacı
M ak d isî’nin söylediğinden X. A srın sonunda dihkanların İktisadî alan­
da tesir ve hâkim iyetlerini, özellikle şim diki T aşk en t’in güneyinde
A ngren nehri havzasından ibaret olan İlak şehrinde korum uş oldukla­
rı, fakat siyasî önem lerinin olm adığı anlaşılmaktadır. K arahanlılar dev­
rinde İlak dihkanı tarafından kesilen sikkelere rastlanıyor; bu paralar
bunların eski siyasî hak lan ve güçlerinin canlandığını gösteriyor.
K arahanlılar M âv erâü n n eh ir’i fethetm ekle beraber bu ülkenin eski
başşehirlerinden hiçbirinde, ne Sâm ânoğullarının başşehri olan B uha­
ra ve ne de S em erkand’d a oturdular. K arahanlılardan M âverâünne­
h ir ’de hüküm süren ilk hüküm darları, F ergana’nın önceleri fazla ön e­
mi olm ayan, doğuda bir hudud şehri bulunan Ö zkend’i m erkez ed in d i­
ler. Yeni fethedilen ülkenin ortasındaki şehirlere nisbeten kendilerinin
eski ülkeleri ile kom şu olan bu şehirde (Ö zkend’de) K arahanlıların da
kendilerini daha tehlikesiz ve güven içinde hissetm iş oldukları açıktır.
G erçekten ülkenin fethinden birkaç sene geçtikten sonra M âverâünne­
h ir ’de Sâm ânoğulları lehine b ir halk hareketinin belirtileri ortaya çık­
mıştı. Ö zkend şehri bu ülkeyi T ü rk ler fethetm eden önce de var olm a­
sına rağm en bu şehrin adını T ürkçe “Ö z+kend” yani “bizim şehrim iz”
anlam ında yorum lam ak hususunda başarısız b ir türetm e uydurulm uştu.
M âverâünnehir’in kuzey kısm ının m erkezi (bu kısım da T ürk unsuru
herhalde güney kısm a göre biraz daha fazla idi) ve Çaç (veya sonradan
m ahalli kitaplarda da kullanılan A rapça telaffuzu ile Ş aş) vilâyetinin
başşehri olan B inket şehri de T ürkçe ad aldı. Bu B inket/B enket adı y e­
rine XI. A sırda el-B irû n î’nin eserinde görüldüğü şekilde T ürkçe T aş­
kent yani “taş+ şeh ir” adı da kullanılm ıştır. Taş m addesi olm adığı halde
burasını “taş şehir” diye adlandırm ak gibi garipliğin sebebini belirle­
m ek için çeşitli açıklam alar yapılmıştır. Fakat bunlar sonuçsuz k alm ış­
tır. K aşgarlı M ahm ud’da Taşkent kelim esinin halk arasında kullanılan
kısa bir şekli olan “T erken” geçiyor. K aşgarlı M ah m u d ’un eserinde gö­
rüyoruz ki Sem erkand şehrinin adını T ürkçe Sem iz-K eııt yani sem iz
(zengin) şehir anlam ında yorum layan bir halk türetm esi daha o zam an
bile varmış.
78 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Karahanlıların B uhara veya S em erkand’da oturm ak istem eyişleri
bu sülâlenin kendilerine, din, m addî m edeniyet ve m addî servet veren
batı yönündeki fetihlerini sürdürm ekten vazgeçtiklerini gösterm ez.
D oğuda veya kuzeyde M üslüm an olm ayan T ürklerle yapılan savaşlara
nispeten batıda yapılan savaşlar elbette daha çok kazanç vadediyordu.
Yukarıda gördüğüm üz üzere M üslüm anların kendi aralarında bile İslâm
âlem ine Türklerin katılm asını bekleyen ve onları m üttefik bilen bazı
gruplar varken, bu gibi şartlar içinde din, T ürklerin fetih hareketlerinin
genel yönünü değiştirem edi. İslâm iyet’i yeni kabul etm iş bir kavim o l­
duklarından T ürkler İslâm iyet’e Batı A sya vilâyetlerindeki İslâm hü­
küm darlarına nispeten daha bağlı ve sam im i idilar. H atta X. A sırda bi­
le İslâm dininin koruyucuları - o zam an B ağdat’ta bütün idareyi elleri­
ne geçirm iş Şiî olan Büveyh O ğullan sülâlesinin hâkim iyetine son ver­
m ek için- doğu tarafından gerçek İslâm fâtihlerinin çıkm asını bekliyor­
lardı. M ağrib (K uzey A frika) vilâyetlerindeki B erberîler gibi T ürkler
de doğuda İslâm dini tem silcilerinin İslâm hüküm etleriyle m ücadele
ettikleri yerlerde dinin koruyucu rolünü oynayan b ir m illet olarak m ey­
dana atıldılar. [NOT: B urada Şii dünyasının siyasi ham lesine karşı Sün­
ni dünyanın beklentileri; B üveyhoğullan ve F atim iler gibi Şii devletler
ve Haşan Sabbah gibi çeşitli Şii grupların “Sünni” geleneğin tem silci­
leri olan devletlere karşı m üstakil bir güç oluşları ve m ücadelelerine
karşı Türklerin m isyonuna atıf vardır. Biraz kapalı olan altı çizili yerle­
ri bu istikam ette anlayarak düzenlem ek gerekebilir.] Kaşgarlı M ahm ud
bize kudsi bir hadisten “D oğuda kendilerine T ürk denen benim asker­
lerim var. B ir kavim benim gazabım a uğrarsa, ben onlara Türkleri m u­
sallat ederim .” anlam ındaki kudsî bir hadisi naklediyor. K arahanlılar
m üttaki (dindar) M üslüm an hüküm darlar olarak tanınıyorlardı. Bu hü­
küm darların hiçbiri şarap içmezdi. Bu yüzden bunlar eski Sâm ânoğul-
lan sülâlesinin A m uderya’nın (Ceyhun) güneyindeki ülkelerine varis
olan, fakat aslen T ürk oldukları halde hâkim iyetleri T ürk halk hareket­
lerine bağlantılı ve dayalı olm ayan G azneliler sülâlesinden farklı idiler.
G azneli Sultan M ahm ud da çok dindar bir hüküm dar sayılıyordu. N ite­
kim H indistan’da cihat savaşları ilân etti. K endi m em leketindeki Rafı-
zîleri takip etti, kovuşturdu. Fakat özel hayatında dinin haram saydığı
şeyleri yapm aktan çekinm iyordu.
Karahanlılar ise A m uderya (Ceyhun) sahilinde durup kalm ak fik­
rinde değildiler, hatta G azneli M ahm ud’un m em leketine de asker gön­
derdiler. G azneli M ahm ud’un tarihçisi bu m ünasebetle Türklerin kıya­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 79
feti ve gözleri dar, burunları basık olm ası hakkındaki hadisi hatırlıyor.
Bu hadis Türklerin evvelce M oğol kıyafeti diye adlandırılm akta olan
kıyafette olm adıklarını ileri sürenlerin aleyhine getirilecek delillerin en
m ühim lerinden biridir. G azneli M ah m u d ’un T ürklerle olan savaşına,
bu sultana bağlı olan İran ’ın kendi hududu içinde İran ’ın m illî gelenek­
leri açısından bakm ış olm aları müm kündür. S âm ânoğullan devrinde
yazılm ış, fakat G azneli M ahm ud devrinde şöhret kazanm ış olan Fir-
d ev sî’nin Ş ahnâm e’si de K arahanlılarla olan şu m ücadeleler esnasında
m eydana getirilm iştir. Bu Ş ah n âm e’de İran ve Turan m ücadelesine'
pek çok yer verilm iş, M .S. VI. A sırda T ürklerin ortaya çıkışından baş­
layarak Turan kelim esi T ürkistan yani T ürklerin m em leketi anlam ında
kullanılm ış ve İran-Turan m ücadeleleri hikâyesinde m uharebelere Tu­
ran tarafından katılan kahram anlar da isim leri halis İranlı adlar olm ası­
na rağm en Türk kahram anları olarak anlatılmıştır. K arahanlıların kendi­
leri de yalnız İslâm tesiri değil, belki İran efsaneleri tesirine girm iş o l­
duklarından T ürk kavim lerine m ünasebeti olm ayan o eski Turan
a n ’anelerini bu sülâleyle irtibatlandırm ak da kolaylaşm ıştır. K arahanlı-
ların İran efsanelerinin tesirinde olm alarındandır ki bunlar kendilerini
efsanevî Turan padişahı A frasy ab ’a nisbetle Al-i A frasyab (A frasyab
ailesi, taraftarları) diye nitelediler. H albuki bu terkipli nitelem enin ya­
pısı hiç de T ürkçe değildir. Yalnız şim di K aşgarlı M ah m u d ’dan öğreni­
yoruz ki T ürkçe şarkılardaki A lp T unga adlı kahram an A frasyab’la ay ­
nı kişi diye telâkki olunm uş imiş. K aşgarlı M ahm ud bu gibi şarkılar­
dan birkaçını naklediyor. D iğer b ir yerde olduğu gibi, burada da şarkı­
ların A rapça tercüm elerini yazıyor. Şarkıların m etnindeki A lp Tunga is­
m i yerine bu A rapça m etinlerde “A frasyab” yazılm ıştır. İranlılann A f­
rasyab hakkındaki rivayetleri D oğu T ürkistan’ın farklı yerlerine nisbet
ediliyordu. A frasy ab ’ın başşehri K aşg ar idi. B u günkü M aralbaşı şeh ­
rinden ibaret olan B arçuk şehrinin kuruluşu da A frasy ab ’a nispet edi­
liyordu. İranlılann destanlarında A frasyab’ın kızı ile gizlice nikâhlandı-
ğı için A frasiyab’m em ri ile kuyuya atılan ve R üstem tarafından kurta­
rılan kahram an Bizen veya Bijen de güya P arçuk [B arçuk]’da hapso-
lunm uş. Firdevsî ve onun öncüsü olan Sâm ânlılar devri ileri gelenle­
rinden D akikî kendilerinin efsanevî Turânlılar hakkındaki hikâyelerine
çağdaş Türklerin hayatındaki özellikleri katm ışlardır ve bu pek tabiidir.
Burada adı geçen bazı şehirler ve çeşitli T ürk kavim lerinin isim le­
ri ve Peygu yazısı denilen T ürk yazısı da buralara aittir. Bu yazının za­
m anım ızda da “hatt-ı Peygevî” diye yazılan terkipteki “Peygu” kelim e-
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
/
aı diğer yerlerde olduğu gibi burada da, O rhun âbidelerinde geçen e s­
ki T ürk ünvân ismi olan “Yabgu” kelim esinin bozulm asından ibarettir.
N itekim K arluk hâkimi de bu lakabı taşımıştır.
G aznelilerle olan savaşlar K arahanlılara fayda verm em iştir. Kara-
hanlılar bütün saldırılarında büyük kayıplara uğram ışlar ve püskürtül-
m üşlerdir. A m uderya’nın (Ceyhun) kuzeyindeki bazı vilâyetler de
M ahm ud’un eline geçmiştir. M ahm ud ise kendisinin bütün doğuda en
yüksek hüküm dar olarak tanınm asını ve halifenin K arahanlılarla m üna­
sebetinin yalnız kendi vasıtasiyle olm asını istiyordu. B ununla beraber
M ahm ud K arahanlılarla olan m ünasebetlerinde bunları kendisine eşit
hüküm dar sayıyordu. Bu hususta özellikle G erdizî’nin 1025 senesinde
Sem erkand’ın güneyinde G azneli M ahm ud’un K aşgar hanı K adir Han
Y usuf bin B uğra H an H arun ile görüştüğü hakkında naklettiği hikâye
açık bir delil teşkil eder.
K arahanlıların Doğu T ürkistan’daki fetih amaçlı seferlerinden biri
olarak tarihî kaynaklarda anılan H otan Fethi 1032 senesinde ölen K a­
dir H an Yusuf tarafından yapılmıştır. B u güne kadar öğrenebildiğim ize
göre T ürkistan’da İslâm iyet’in silah kuvvetiyle yayılm ası yalnız bu
olayda görülm üş ve asırlardan beri B udizm in yayılm ış ve gelişm iş o l­
duğu bir şehir M üslüm an T ürkler tarafından fetholunm uştur. G erdi­
z î’nin naklettiği H otan’ın K arahanlılar tarafından fethedilm esinden ön­
ceki zam ana ait durum undan bahseden bir hikâyede bu şehirde b ir Hı­
ristiyan kilisesi ve M üslüm an m ezarlığından bahsediliyor. Bu, M üslü­
m anların buraya daha Budizm devrinde gelm iş olduklarını gösteriyor.
D ikkat çekici b ir husus da M ahm ud’la İslâm iyet’i kabul eden K a-
rahanlılar değil, henüz İslâm iyet’i kabul etm em iş olan T ürk hüküm dar­
ları da m ünasebete girişm işlerdi. G erdizî’nin rivayetine göre 1026 se­
nesinde iki T ürk hanından elçiler gelerek bunların G azneliler sülâlesiy­
le kız alıp verm ek suretiyle akraba olm ak istediklerini söylediler. (Bu
hanların lakapları zikrediliyorsa da G erdizî’nin bugüne kadar bilinen
tek nüshası olan C am bridge nüshasında - ki O xford nüshası ondan
kopye edilm iş bir nüshadır- bu lakapları doğru okum ak m üm kün o lm u ­
yor). G azneli M ahm ud cevabında: “İslâm lar m üşriklere kız verm ezler,
eğer hanlar İslâm iyet’i kabul ederlerse istedikleri kabul edilir” dedi.
Fakat ne yazık ki bu hanların da K arahanlılar sülâlesine m ensup olup
olm adıkları, yani K arahanlılar içinde İslâm iyet’i kabul etm eyenlerin de
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 81
var olup olm adığı ve bu hanların nerede hüküm sürdüklerinden b ahse­
dilm iyor.
G erd izî’den başka yine bu elçilik seferinden bahseden yegâne y a­
zar XIV. A sırda Farsça, T ürkçe ve M oğolca hakkında eser yazan Ce-
m âleddin ib n ü ’l-M ühennâ’dır. Fakat onun eserinde de bu hususta taf­
silât yoktur. Bu eserin son iki kısm ı 1900-1903 senelerinde Rus m üs­
teşriki M elioransky tarafından R usça tercüm esi ile birlikte m etni y a­
yınlanm ış ve girişinde linguistiğe ait tetkikler de eklenm iştir. E serin ta­
m am ı H. 1330-1340 senelerinde Kilisli R ifat Efendi tarafından yayın­
lanmıştır. Mu Türk yayıncı Rus yayıncının elinde bulunm ayan bazı yeni
bilgilere sahip olm uştur. Yazarın adını da belirleyebilm iştir. F akat ne
yazık ki şim di burada bizi ilgilendiren noktalar T ürk yayıncı tarafından
yapılanda eksiktir. Burasını yalnız Rus yayıncının nüshasından okuyabi­
leceğiz.
İbnüT -M ühennâ oniki hayvan adı ile anılan takvim den bahsederken
Ş erefü ’z-Z am an el-M erv ezî’”nin bize kadar ulaşm ayan T ab âi’u ’l-H a-
yav ân ” adlı eserine dayanarak şunları anlatıyor:
“418 (M .S. 1027) senesinde Çin ve Türk padişahından (sâh ib u ’s-
Sîn ve sâh ib u ’t-T ürk) Sultan G azneli M ahm ud’a Fare yılının beşinci
ayı tarihli bir m ektup geldi” deniliyor. Sonra senelerin d iğ er isim leri de
anılıyor. Bars yılı, Kaplan yılı veya Salan (Aslan) yılı dendiği söyleni­
yor. Bu sonuncu kelim eyi (S alan ’ı) M elioransky anlayam am ıştır. D e­
m ek bahsettiğim iz M ecusî T ürk hanlarının elçilik heyeti hakkında da
bu yeni kaynak hiçbir yeni bilgi vermiyor. Belki sadece b ir sene k arı­
şıklığı gösteriyor. G erd izî’de elçilerin gelm esi 417 (1026 M .), Tabip
M erv ezî’de ise 418 (1027 M .) tarihinde gösteriliyor. Fare (sıçan) yılı
ise 1024 yahut 1036 senelerine denk düşüyor.
İslâm ülkelerinin K arahanlılar devrinde D oğu T ü rk ista n ’daki h u ­
dutları hakkında yalnız K aşgarlı M ahm ud bilgi verm ektedir. Bilindiği
gibi D oğu T ü rk istan ’daki m edenî gelişm iş yerler iki bü y ü k yol üzeri­
ne dizilm iştir. Biri kuzey yolu olup K uça ve T u rfan ’a, b ir diğeri de gü­
ney yolu olup H otan üzerinden L o b n o r’a gider. L obnor Tarım nehrinin
ağzıdır. K aşgarlı M ahm ud’d a T a n m ’a, U sm i Tarim denm iş “ U sm i Ta-
rim İslâm m em leketinden U ygur m em leketine akarak o rad a kum larda
kaybolan büyük nehrin ism idir.” XI. A sırda İslâm iyet d ah a Turfan ve
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
82
L o b n o r’a ulaşam am ıştı. K uzey tarafından h udut şehri K uça ve Bügür
şehirleri, güneyde ise Ç erçen şehri idi. K aşg ar’dan b uralara kadar uza­
nan geniş ülkelerde K aşgar hanından başka han lar o lu p olm adığı da
zikrolunm uyor. D aha doğudaki ülkeler galiba U ygur hanına bağlı idi.
B unun lakabı “Kül Bilge H an” diye zikrediliyor. Fakat bu lakap hak­
kında geçm iş zam an ile “kâne yüsem m â (deniyordu)” dediğinden bu
lakabın geçm işe ait bir lakap olduğu anlaşılıyor. F ak at y azar devrinde
U ygur hanı ne gibi bir lakap taşıyordu, o hususta b ir bilgi verilmiyor.
E ski O rhun âbidelerinin baş kahram anı olan K ül T ekin’in adında görü­
len K ül kelim esine K arluk em irlerinin (ekâbir, ileri gelenlerinin) laka­
bı olarak söylenen K ül-İrkin lakabında da görülüyor. F ak at Kül k elim e­
sinin (eski anlam ı) yazarca bilinm iyordu. O na göre bu kelim enin yal­
nız “gölcük” ve “havuz” anlamı bellidir. O sebepten yazar lakaplarda­
ki bu “kül” kelim esini “H an’ın ilmi göl kadar geniş” diye uydurm a ola­
rak yorum luyor, (“kül” kelim esinin A rap harfleriyle yazım ı “ göl” oya­
rak da okunm asına m üsaittir). G erdizî’de bu lâkap “Kür-Tekin şeklin­
dedir. H erhalde Kül ve K ür kelim enin yaygın olarak (lam harfi) ile ( r
) nin birinin diğerine dönüşm esinden ortaya çıkan iki türlü telaffuz
şeklinden ibaretti.
K aşgarlı M ahm ud, “ sağlam ve sabit kişi” anlam ında K ür er kelim e­
sini m isal alırken “kür” kelim esinin o eski anlam ını biliyor ise de, “kül
bilge” , “kül irkin” lakaplarındaki “kül”ün yine aynı “kür” kelim esin­
den bozulm uş olduğunu farkedem em işti.
Yazarın elinde H otan’ın fethine ait bir hikâye de varmış. Bunu biz
yalnız b ir im adan anlıyoruz: Lügatte “cenkşi” lakabı zikrediliyor ve
H otan’m M üslüm anlar tarafından fetholunm asına sebep olan em îr b ö y ­
le adlandırılıyordu” deniyor. Cenkşi ism ine M ogollar devrinde Cengi-
zoğulları arasında tesadüf olunuyor.
K aşgarlı M ahm ud’un eserinde geçen pek çok şiir M üslüm anlarla
U ygurlar arasındaki savaşlara dairdir. B unlarda U ygurlar daim a bir
“B urhan” yani Buda putları ve B udizm ile alâkalı bir kavim olarak an­
latılıyor. “B urhan” , B udist rahibi “T oyin”le beraber zikrolunuyor. B i­
lindiği gibi M oğollarda Buda ruhanilerinin b ir kısm ına bugün d e to-
yin/toin denilm ektedir. Bu kelim e esasen Ç ince’d ir diyorlar, bu ism in
ve yine kutsal kitaplara verilen “nom ” kelim esinin U ygurlardan M o ­
gollara geçm iş idi. D aha önce XIII. A sır İran tarihçisi C üveynî’nin ese­
ORTA ASYA TURK TARİHİ
83
rinden de biliniyordu. K aşgarlı M ah m u d ’da “ nom ” k e lim e sin in h e r di­
nî kitaba ve M üslüm an din kitaplarına da verildiği söyleniyor. U y g u r­
lar içinde M anilk veya H ıristiyanlığın devam ettiğine d air K aşgarlı
M ah m u d ’da hiçbir bilgi yoktur. Yalnız “becek” k elim esin in g e ç m e sin ­
den H ıristiyanların da var olduğunu çıkarabiliriz. Bu k elim e “H ıristiyan
orucu” anlam ındadır deniyor. Aynı kelim eye M ani m etin lerd e d e tesa­
d ü f olunuyor ve “M ani o rucu” anlam ında kullanılıyor ki bu d a dikkat
çekicidir.
Sonra M üslüm an K arahanlılar m em leketinde M üslüm an İran lılarla
m üslüm an olm ayan U ygurların her ikisini “Tat” diye adlandırm ışlardır.
Bu da çok dikkat çekicidir. “Tat” kelim esinin kökeninin n e o ld u ğ u n d a
soru işareti vardır. Bu kelim e etnografik bir isim o la ra k şim d i yalnız
K afkasya’da kullanılm akta, orada İran-T ürk dillerinden m e y d a n a gel­
m iş b ir dille konuşan Y ahudilere veriliyor. Tat k elim esi O rta A s y a ’d a
T ürkm enlerde de kullanılıyor. O n lar b u kelim eyi y erle şik m e d e n î h a­
yat yaşayanlar için, b u arad a H iveliler için kullanıyorlar. XI. A sırd a
“Tat” kelim esi aynı anlam ile kullanılm ış olmalıdır. A ksi ta k d ird e İran­
lIlarla m edenî T ürk U ygurlara b u kelim enin verilm esini a ç ık la m a k zor
olurdu. U ygur şehirleri hakk ın d a K aşgarlı M ahm ud ep e y ce d o ğ ru b il­
giye sahip görünm ektedir. O rhun âbidelerinde ve U y g u r m etin le rin d e
“K oço” şehrinden b ah sed iliy o r ki şim diki K arahoca o lu p T u rfa n yakı­
nındaki “İdikut şehri” (Yani U ygur hüküm darı İd ik u t’un şe h ri) h a ra b e ­
leri de oradadır. K oço, U ygur m em leketinin güney k ısm ın ın m e rk e zi
idi. K aşgarlı M ahm ud K oço (K ocu yahut K oçu) k elim esin in ş e h ir is­
m i olduğu gibi bütün vilâyetin adı olarak kullanıldığını biliyor. B u n la r­
dan başka üç şehrin adı daha zikrediliyor: “Sulm i”, “C an b alık ” “ Yanğı-
balık” (Yenişehir). U ygurlann M aniliği kabul etm elerinden ü ç y ü z sene
kadar geçtiği halde yine askerlik ruhunu kaybetm ediklerini g ö ste re ce k
b ir delil de K aşgarlı M ah m u d ’un, U ygurların ok k u llan m ad a d iğ e r k â­
firlere nisbeten daha usta oldukları hakkm daki ifadeleridir.
Yine K aşgarlı M ah m u d ’un eserinden U ygurların M ü slü m an la ra ne
gibi isim ler verdiklerini öğreniyoruz. B unlarda M üslüm an an lam ın d a
“Ç um ak” kelim esi kullanılm ıştır. B ilindiği gibi G üney R u s y a ’d a m a l­
larını, ürünlerini arabaya koyarak köylerde ticaret yapan k ü çü k tü c c a r­
lara çum ak deniyordu. B u kelim enin aslı bugüne kad ar b elli o lm a y ıp
yalnız ahengine bakarak T ürkçe olduğuna hükm ediyorlardı. B ü y ü k b ir
ihtim alle M üslüm anlar d iğ er vilâyetlerde olduğu gibi U y g u rla n n ü lk e ­
sinde de ticaret işlerinin b aşlıca tem silcileri olm uşlardır.
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
84
D oğu T ürkistan’ın kuzeyinde yaşayan kavim ler hakkında yazarın
verdiği bilgilerde az ayrıntı vardır. Y ukarıda görüldüğü gibi İslâm i­
y et’in doğudaki yayılm a hududunu K aşgarlı M ahm ud un eserine daya­
narak epeyce doğru tâyin etm ek m üm kündür. Fakat kuzey ve kuzey
doğu taraflarındaki T ürk kavim leri arasında İslâm iyet’in yayılm ası
hakkında verdikleri bilgiler o kadar açık değildir. X. asır coğrafyacıları
yalnız Yedisu vilâyetinin güney kısm ını iyi bilm iş olmalılar. Tum anski
Y azm ası’nda “İli” nehri de geçiyor. Fakat yazarın bu nehir hakkındaki
anlatımı karışık olup nehrin Isık G öl’e döküldüğünü söylüyor. Halbuki
K aşgarlı M ahm ud İli nehrine çok önem veriyor. H atta T ürkler arasın­
da kullanılan oniki hayvan ism iyle anılan takvim in kökenini de bu İli
nehrine bağlıyor. T ürk padişahının bir av esnasında takip ettiği hay van-
lann İli nehrini, bahsi geçen takvim deki sıra ile birbiri arkasından geç­
tikleri hakkında bir efsane naklediyor.
Y azar eserini B ağdat’ta yazmıştır. Y azm ağa başladığı tarihi pek açık
olarak hicrî 466 M uharrem (1073 Eylül) olarak gösteriyorsa da iki se­
bepten bu tarih şüpheli görülüyor. 1- 467 H. (1075 M .) senesinde tah ­
ta çıkan H alife M uktedi’den bahsedilm esi, 2- O niki hayvan senelerin­
den biri olan Y ılan yılının zikredilm esi ki 1077’ye tesadüf edebilir. K i­
tabın sonunda ise, yazm aya 464 H. senesi C em aziy e’l-evvelinde (Şu­
bat 1072 M.) başlayıp dört defa düzeltm e, tam am lam a ve kopyasını çı­
kardıktan sonra 10 C em aziye’l-ahir 466 H. (10 Şubat 1074 M .) de ya­
zılm ış olduğu ayrıca kaydedilm iştir ki kitabın tam am lanm ası takdim
olunan halifenin tahta çıkm asından önce oluyor. Kitabın asıl nüshası es­
ki nüsha olup, açıkça 27 Şevval 664 H. P azar günü/ 1 A ğustos 1266
M. tarihlidir. M üstensihin (kitabın nüshasını/kopyasını çıkaranın) dedi­
ğine göre yazarın kendi nüshasından yazılm ış iken bu gibi tarih ve se­
nelerdeki çelişkileri açıklam ak ve halletm ek zo r oluyor. Fakat yazarın
eserini kesinlikle XI. A sınn ikinci yarısında yazm ış olduğunda şüphe
olm asa gerektir.
Yazar kendisinin ne gibi sebeplerle B ağdat’a göç ettiğini söylem i­
yor. Yalnız ifadesinden T ürk bozkırlarında seyahat ettiğini, T ürk dilini
en güzel bilenlerden olduğunu, T ürkçe, T ürkm ence, O ğuzca, Çiğil-
c e ’yi, Yağma ve K ırgızların dillerini öğrendiğini öğreniyoruz. Bu söz­
lerden anadilinin Türkçe mi yahut A rapça mı olduğu da anlaşılmıyor.
Eseri, Arap dilini pek m ükem m el bildiğini gösteriyor. Fakat kitabında­
ki hn/.ı noktalar bunun aslen Türk olduğuna tanıklık ediyor. Y azarken-
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ
85
dişini üçüncü şahıs kipiyle veya hiçbir şey ilâve etm eden “M ahm ud”
adıyla bahsediyor. Kitabın içinde tek başına “ M ahm ud” denildiğinde
yalnız yazarın kendisi kastedilm iş olduğundan şüphe yok gibi görülü­
yor. M ahm ud un babası, Isık Göl civarındaki Barsgan yahut B arshan
şehrinden çıkm ıştır” ifadesi de yazarın kendisine ait olmalıdır. “B ars­
g an” veya B arshan’ın yeri daha önceden bellidir. G erdizî, İsk en d er’in
Çin seferinde getirdiği İran askerlerini burada yerleştirdiği hakkında
efsanevî bir rivâyet naklediyor. İskender dönüşünde bunları tekrar
İra n ’a götüreceğine söz verm iş ise de, buradan dönem eyerek H ind
üzerinden döndüğünden sözünü yerine getirem ediği söyleniyordu. Yi­
ne G erdizî’nin açıklam asına g öre “B arsgan” veya Barshan kelim esi
F arslar ın em îri, hanı anlam ında “p ars” ve “han” kelim esinden alın­
m a b ir birleşik isim olarak yorum lanıyorm uş.
K aşgarlı M ahm ud ise adlandırm a hakkında iki husus daha nakledi­
yor: B irine göre Barshan A frasy ab ’ın oğlu imiş. D iğerine göre de bu
kelim e U ygur hanının seyisinin adı imiş. Bu ikinci açıklam a b ir başka
yönden m ühim dir; bundan U ygurların bir zam anlar buralara kadar h a­
kim olduğunu çıkarm ak m üm kün oluyor. N etice olarak o devrin XI.
A sırda bile unutulm adığı anlaşılıyor.
Kitabın diğer bir yerinde (C ilt I, sh. 102) yazarın T ürk soyundan o l­
m akla kalm ayıp hatta doğrudan doğruya K arahanlılar sülâlesine m en ­
sup olduğunu anlam ak da m üm kündür. “Sahib-i telif (yazar) M ahm ud
diyor ki bizim babalarım ız olan em irler “ham ir” diye tesm iye o lunu­
yorlardı. Ç ünkü O ğuzlar em îr kelim esini A raplar gibi “em îr” diye sö y ­
leyem ezler.” D aha ilerde “T ürk diyârını Sâm ânlılar elinden fethederek
alan babam ız (yahut ceddim iz)” deniliyor. Fakat burası yazarın kendi
adına ait ibare olm ayıp daha yukarıda “N izam eddin İsrafil Togan Tegin
bin M uham m ed Ç akır Tonka H an kendi pederi ağzından naklediyordu”
şeklinde zikrettiği kaynağa yani “Togan Tegin’” e ait bir söz olabilir.
S onra yazar m aiyyetinde bulunduğu K um ak adında bir em îrin ismini
zikrediyor.
İli nehri havzasında yaşayan “T uhsi”, Y ağm a” , “Ç iğil” kabileleri
de galiba M üslümandılar. Bunların İslâm hududundaki yerlerinin İli
nehrinden kuzeyde ve B alhaş G ölü civarında olduğu anlaşılıyor. “Bal-
haş G ölü”de “Terin G öl” adiyle zikrolunuyor. “Terin” kelim esi O ğuz
lehçesinde “çok ve bolluk” anlam ını ifade eder. B una göre B alhaş G ö ­
86 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
lü de o ülkede en büyük göl olduğundan bu adı almıştır. İli nehrinin
B alh aş’a döküldüğü zikredilm iyor. G öle yakın yerde “ İki Ü güz” yani
“ iki nehir” şehri ve bu şehrin “İli” nehri ile “ Y afenç” nehri arasında b u ­
lunduğundan böyle bir isim alm ış olduğu zikrolunuyor. Fakat haritada
Yafenç, İli nehrinin güneyinde ve İki Ü güz bunun kuzeyinde gösteril­
m iştir. Avrupalı seyyah R ubruquis 1253 senesinde İli nehrinin kuzeyi­
ne geçerken “E quius” şehrinden geçm iştir. B u bahis konusu olan İki
Ü güz olup R ubruquis bunu Lâtin telaffuzuna göre yazm ış olabilir. İki
Ü güz yanında bir de K am lançu’dan bahsedilir. İslâm hududunda (fi
sagriT -İslâm ) denilen ve haritada İli kuzeyinde gösterilen “Küm i-Ta-
las” şehrini de yazar diğer bir yerde U ygur hududunda (sag ri’l-U ygur)
d iyorsa da bunu yine bu İli kuzeyinde İki Ü güz civ an n d a aram ak g e­
rekir. Bundan daha kuzeyde “ Yamar” nehri akıyordu ki bu galiba şim ­
diki “Ç uguçak” şehrinin bulunduğu yerdeki Em il nehri olmalıdır. “B u­
rada Yabaku kabilesi yaşıyordu” deniyor ve Yabaku kelim esi Ferga-
n a ’da Ö zkent civarında bir nehir adı olarak da geçiyorsa da bunu tesa­
düfi b ir şey kabul etm ek gerekir.
K aşgarlı M ahm ud’un eserinde b ir de “A rslan Tegin” idaresinde
kırkbin kadar M üslüm an askerinin “ Büğe B udrac” kum andasında ye-
diyüzbin kadar kâfir askerine galibiyetiyle neticelenen b ir savaştan
bahsediliyor. İslâm larla kâfirlerin savaşlarından K aşgarlı M ahm ud’un
eserinde geçen bu tek olay da Yabaku adıyla ilintilidir. B u savaşa g i­
derken M üslüm anlar önce İli, sonra da Yamar yani Em il nehirlerinden
geçiyorlar. Bu savaşa İslâm larm düşm anı olarak Basm ıllar da katıldılar.
K aşgarlı M ahm ud bu olaya bizzat katılanlardan birisiyle konuşm uştur.
Bundan bu olayın kitabın yazılm asına yakın bir devirde olduğu anlaşı­
lıyor. Fakat bu olaya dair birçok efsaneler uydurulm uştur. Ö rneğin sa­
vaşa katılan kâfirlerin sayısı her halde efsânevî bir sayıdır. G öçebe h a­
yat şartlarında bu kadar askerin bulunm ası kesinlikle m üm kün değildir.
G öçebelerin savaşları hakkında bu gibi hayalî rakam lara biz çeşitli yer­
lerde, örneğin, C engiz Han savaşlarında da rastlıyoruz.
“Yabaku” kavm i yazarın halis T ürk olm adığını belirttiği kavim ler-
dendi. Fakat yazar bunlar hakkında “K endi dillerinden başka T ürkçe
de bildiklerini” söylüyor. “Basm ıl” kavm i de bunlar gibidir. Bu Basm ıl
kavm i sonradan U ygurlar tarafından işgal edilen Doğu T ürkistan’da
“B eşbalık” şehri civarında yaşayan b ir kavim olarak O rhun âbidelerin­
de de geçm ektedir. D ivanu L ügati’t-T ü rk ’ün basılm ış nüshasında her
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 87
yerde bu ad “Yasmıl” olarak yazılmıştır. B u hatanın K aşgarlı M ah­
m u d ’un kendi nüshasında m evcut olm adığını zannediyorum . Ç ünkü I.
Cilt, 399. sayfada alfabe tertibi ile sayılan adlar içinde B asm ıl kelim e­
si (B) harfiyle başlayan kelim eler arasında geçiyor. Bu kelim eden ö n ­
ce (B esbel) ve sonra (Beşgıl) kelim eleri kaydedilm iştir.
H alis T ürk olm ayan kavim ler içinde bahsedilenlerden biri de Tatar­
lardır. Bilindiği gibi Orhun Y azıtlarında da tesadüf olunan bu ad ile d a­
ha sonraki asırlarda M oğollar kendilerini adlandırıyorlardı. Kaşgarlı
M ah m u d ’da halis Türk olm adıkları söylenen kavim lerden daha başka­
ları, örneğin Y abakular da M oğol olabilir. E ğer böyle ise M oğolların
(bazıları) daha yazarın zam anında batıya ilerleyerek her tarafında T ürk
kavim lerinin oturduğu yerleri işgal etm iş olm alılar. E skisi gibi K aşgar-
lı M ahm ud devrinde de Yenisey nehrinin yukarı havzasında yaşayan
K ırgızlar da halis T ürk kavm i olarak zikrolunuyor. Fakat herhalde K aş-
garlı M ahm ud’un sözleriyle M oğolların T ürkleri M oğolistan’dan uzak­
laştırm aları olayı kesinleşiyor. O rhun âbideleri yazılırken Türk hanının
ordugâhı olan “Ö tüken” dağlan, yazar zam anında “T atar bozkırlannda
U ygurların m em leketine yakın b ir yerde” bulunuyordu. M oğolistan’da
h üküm süren T ürk kavim lerinden en sonuncusu Çin kaynaklarına göre
Kırgızlar idi; bunlar 840 senesinde oradan U y g u rlar’ı kovup çıkarmış
idiler. M oğolistan’dan Türklerin çıkarılm aları X. asır başlarında M oğol
kavim lerinden olan K ıtaylann kuvvetlenm eleri ile ilgili görülüyor. Bu
K ıtaylar K uzey Ç in ’de kuvvetli bir hüküm et kurdular ve bu m em leke­
te kendi adlarını verdiler. Bu ad yani Kıtay kelim esi Avrupalılar tarafın­
dan kullanılm ıyorsa da M oğol, R us ve bazı M üslüm anlarca “Ç in” keli­
m esi karşılığında hâlen kullanılm aktadır. T ü rk ler batıya geldikten son­
ra Araplardan Çin karşılığı olarak “S in” söyleyişini alm ışlardır. (G e­
nellikle Farsça “ç” harfi A rap ça’d a “s” olarak telaffuz edildiği için
A raplar F arsça’daki söyleyiş şekli olan “Ç in” yerine “S în” dem işler­
dir). Ö nceleri, O rhun âbidelerinde de görülen “T abgaç” ism ini de ken ­
dileriyle beraber doğudan getirm işlerdir. K aşgarlı M ahm ud zam anında
K uzey Ç in anlam ında “ Sin” ve G üney Ç in anlam ına da M asin ’i kullan­
mışlardır. Ve Tabgaç (K aşgarlı M ah m u d ’un eserinde “Tavgaç”) keli­
m esini yalnız m illî Çin sülâlesi olan “S un” Sülâlesi idaresindeki “M a-
sin” i ifade etm ek üzere kullanagelm işlerdir.
Tavgaç yahut M asin’i de b una ekleyerek “ Yukarı Sin” diyorlardı.
A lelâde Sin veya O rta S in ’e orada hâkim olan sülâlenin adıyla “Hıtay”
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 89
88

diyorlardı. K aşgar ülkesi ise Aşağı Sin sayılıyordu. “T avgaç” daha baş­
ka anlam larda da kullanılm ış olm alı; son zam anlarda olduğu gibi M ah-
m ud zam anında da O rta A sya’da eski m edeniyet eserlerini Çinlilere
mal ediyorlardı. K aşgarlı M ahm ud bu kelim eyi K u r’a n ’d a d a adı geçen
eski A rap kelim esi “A d” ile irtibatlandırıyor. K arahanlılarda kullanılan
“Tafgaç H an” lakabını da M ahm ud aynı anlam ile açıklarken “A zîm ü’l-
M elik ve kadim uhu” (büyük ve eski padişah) dem esi, yani burada da
“Tavgaç” kelim esinin anlamını “Ad” kelim esinin anlam ıyla bağlantılı
görm esi hata olsa gerek. Bu lakabın kullanılm ası T ürklerin Çin ile olan
eski m ünasebetlerinden kalm ış ve Türklerin Çin im paratorluk idealle­
rine fazla ilgi gösterm elerinden ileri gelm iş olm ası daha m uhtem eldir.
Aynı lakap Karahanlıların sikkelerinde A rapça tercüm esiyle “M elikü’s-
Sin” olarak da yazılıyor..
U ygurların ülkesi olan “K an-çou” vilâyetini 1020 senesinde fethet­
m iş olan Tangutlar da K aşgarlı M ahm ud’da geçm ektedir. Sin ile Tan-
gut arasında Türkçe garip bir isimle adlandırılan “K atun sini” (Kadın
sureti) şehri yerleştiriliyor. Bu isim açıklanm ıyor; şehrin nasıl b ir resim
veya heykele nispetle bu ism i aldığı da söylenm iyor. Yalnız Tangutlar-
la K atunsini ahalisi arasında galiba Tangutların yenilgisi ile neticelenen
b ir savaştan bahsolunuyor.
virdeki m anevî ve m addî hayatının ne derece gelişebilm iş olduğunu
pek güzel anlatıyor. Bu konferanslarda bu m edenî ve şehir yaşam ına
ilişkin m alzem enin hepsini olduğu gibi aktarm ak ve açıklam ak m üm ­
kün değildir. Fakat M ahm ud’un O ğuzlar ve diğer batı T ürk kavim leri
hakkında verdiği bilgilere genel olarak b ir göz attıktan sonra gelecek
konferanslarda d a bu eserde bulunan bilgilerin bazılarını açıklam aya
çalışacağım . Türklerin m edenî durum ları hakkında genel b ir değerlen­
dirm e yaparken (O ğuz ve Batı T ürkleri hakkında) böyle bir genel bakı­
şa ihtiyaç vardır. Çünkü M ahm ud, naklettiği edebî parçaların belli bir
bölgeye ait olm ası müm kün olanlarını da Türklerin îdil (Volga) havza­
sından Ç in ’e kadar dağılarak oturdukları geniş sahanın hepsine ait gibi
gösteriyor. H angi şiirlerin bu geniş ülkenin doğusuna ve hangisinin
batı kısım larına ait olduğunu ayırm ak bazan m üm kün olm uyor.1 M ede­
nî hayata ait kelim eler ve m edenî hayatın m em leket yönetim i usulle­
rinden başlayarak han sarayının iç yapısına ve halk ö rf ve âdetlerine k a­
d ar çeşitli yönlerine ait olan bilgiler de aynı haldedir.

G enellikle K aşgarlı M ahm ud’un çeşitli şehirler hakkında verdiği

kısa bilgilerden elinde şim di bizim elim izde bulunm ayan birçok tarihî
eserin varlığı anlaşılıyor ki, bu eserler (eğer bulunursa) bizim için pek
m ühim olurdu. M esela “Sıgun Sam ur” şehrinden bahsediliyor ve b ura­
da B uğra H an’ın zehirlenerek ölm üş olduğu rivayet ediliyor. Fakat b u ­
nun hangi B uğra Han olduğu söylenm iyor. S onra “M uk an n a’ın adam-
ları”na bağlı fakat harap olan bir “İnçkend” şehrinden bahsediliyor.
Belki bu şehir, bu m ezhebin taraftarlarını A rap askerleri yok ederken
harap olm uş olacak. M ukanna’ın m ezhebinden (VIII. asrın II. yarısın­
da) ve bunun Türklerle ittifakından ve halife askerleriyle savaşından
bahseden kaynaklarda ise böyle bir yer ismi geçm iyor. K aşgarlı M ah­
m u d ’un eserinde dilbilim ile ilgili toplanan m ateryallerin içinde T ü rk ­
lerin halk edebiyatı ve yazılı edebiyatından birçok örnekler, birçok m e­
denî, şehir hayatına ilişkin sözler bulunuyor. B u örnekler ve kelim eler
XI. A sırdaki Türklerin İslâm iyet’i kabul etm ekle beraber daha İslâm i­ 1 Y a z a r b u ifadesiyle m esela K atun sini ve T a n g u t o la y la rın a ait şiirlerin aynı z am an d a
E v liy a A ta ’dan H azar D e n iz i’n in b a tısın a k a d a r y eri işgal e d erek o tu ran K ıp ç ak larm
yet ve özellikle İran m edeniyetinin henüz pek fazla tesiri altına girm e­
le h ç esiy le yazılm ış olduğu gibi h u susları ve İtil nehri h a k k ın d a k i p a rç aları k a ste tm iş
dikleri ve T ürk m illî an ’anelerinin daha tam am en yenik düşm ediği d e­
o lm alıdır.
 A ltinci D ers

T ürklerin A m uderya (Ceyhun) nehrinin güneyindeki ülkelerde or­

taya çıkm ası, X. asırda gerçekleşen istilâ hareketlerinden çok daha ön­
ceki zam anlara aittir. M uhtem elen o T ürklerden bazılarının soyu bugün
de oralarda yaşam aktadırlar. D aha VII. asırda A rap istilâcıları Bedeh-
ş a n ’da K artuklara rastlam ışlardı. Şim di de B ed eh şan ’d a Ö zbek urukla­
rından K arluk uruğu yaşam aktadır. Bu uygunluğa d ayanarak XVI.
A sırda B edehşan Ö zbekler tarafından fethedilince, o ralarda daha önce
yaşayan T ürkler de Ö zbeklerle karışıp gitm işlerdir, diye düşünülebilir.
A rap coğrafyacıları, halifeler ve em irlerin hassa alaylarında kullanılan
kişilerden başka A m uderya’nın güney tarafında oturan T ü rk ler olarak
yalnız “H alac”ları kaydediyorlar. H alaclar İra n ’d a yerleşen T ürkler
arasında bu gün de m evcutturlar. A nlaşılan T ü rk ler bu kavm in adını
“K alaç” şeklinde söylüyorlarm ış. Bu ism in kökenine ait (“k alm ak” ve
“açm ak”tan kal-aç) şeklindeki halkın kelim e türetm e tarzına dayana­
rak, R eşidüddin tarafından anlatılan hikâyeyi biz K aşgarlı M ahm ud’da
buluyoruz. M ahm ud, H alaclar yahut K alaçları O ğuzlara dayandırıyor
ve R eşidüddin tarafından sayılan 24 O ğuz uruğuna karşılık ancak 2 2 ’si-
ni sayıyor. Fakat önceleri urukların 24 olduğunu, sonraları onlardan iki
(H alac) uruğunun ayrılıp gittiğini kaydediyor. H alaclardan bir kısm ının
dillerini kaybederek A fganlaştığı ileri sürülm ekte ve A fgan kabilesi
G ilzay-G ilcâî’lerin aslının bunlardan geldiği iddia edilm ekte ise de bu­
na karşı A fgan dilinin ses özelliği açısından itirazlar yapılm ıştır. Vak­
tiyle H indistan’ın siyasî hayatında büyük rol oynayan H alaclann adı,
anlaşılan orada H ile şeklinde telâffuz edilm iştir. İra n ’daki H alaçlann
bazıları bugün de T ürk dilini m uhafaza etm işlerdir. M uhtem elen bu,
onların daha çok kalabalık olan O ğuzlara katılm alarından sonra m üm ­
k ün olabilm iştir.

O ğuzların istilâ hareketlerinin K arahanlıların istilâ hareketlerine

h içb ir benzerliği yoktu. Karahanlılar, S âm ânoğullan ülkesini feth et-
92 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
m eden önce kendi devletleri olup, sonradan istilâ ettikleri ülkeleri ona
katıyorlardı. O ğuzlar ise fethedecekleri topraklarda yeni devlet kurm a
arzusuyla vatanlarından ayrılıyorlar, sonra yeniden devlet kurdukları bu
ülkelerden yavaş yavaş tekrar geri gelerek ellerinden çıkm ış olan ken ­
di vatanlarım yeniden fethediyorlardı.
K arluklar gibi O ğuzların da hanı bulunm uyordu. A ncak sonraları
İra n ’da hâkim iyetini kuran sülâlenin başı, Kaşgarlı M ahm ud ve bazı
diğer kaynaklarda “ordu kum andanı” , “ serdar” dem ek olan “ subaşı”
Unvanıyla anılmaktadır. Bu zâtın adı A rap im lâsına göre A vrupa âlim le­
ri tarafından “Selçuk” diye telaffuz olunm uş ve T ürk çe’nin ses uyum u­
na aykırı olan bu telaffuz A vrupa tarih ilm inde de yerleşm iştir. Z am a­
nım ızda T ürkçe’nin ses uyum unu bilen dilbilginleri bu hatayı düzelt­
m eğe çalışıyorlar ve bu adı “Salcuk” yahut “Salcık” şeklinde yazıyor­
lar. Fakat T ürk m etinlerinden görülüyorki bu kelim enin doğru telâffu­
zu “S elcük”dür. Bu telaffuza biz hem K aşgarlı M ahm ud’da, hem eski
Türk destanı olan D ede Korkut K itabı’nda, hem de diğer bazı kaynak­
larda, bu arada 950 H. senesinde Sultan Süleym an zamanında, adı b i­
linm eyen bir şairin m anzum esinde rastgeliyoruz; bu şiirin 954 H. se­
nesinde yazılan nüshası İstanbul Ü niversitesi K ütüphanesi, H alis
Efendi Kitapları, no. 7340’dadır.
S elçuk’un faaliyetine dair elim izde yalnız şu bilgiler vardır: Bu zât
İslâm dinini kabul etm iş ve Sirderya veya S eyhun’un aşağı yatağı ci­
varında oturan M üslüm anları, önceleri O ğuzlara ödedikleri vergilerden
kurtarmıştır. Bu şartlar altında Sirderya havzasındaki şehirlerin müslü-
man ahalisi ile Selçuk’un torunları arasında sıkı bir m ünasebet olması
gerekirdi. Halbuki biz daha XI. A sırda C end şehrinde M üslüm anlarca
Şah M elik adını taşıyan ve Selçuk sülâlesinin ezelî düşm anı olduğu
söylenen bir hüküm darı görüyoruz.
Bilindiği üzere Oğuzlar, VI. A sırda M oğolistan’da kendilerinden
önce benzeri görülm eyen (çünkü yalnız sonradan M oğol devleti g en iş­
lik itibariyle O ğuz devletini geçebilm iştir) büyük bir göçebe devleti
kurm uşlar ve bu devletin çöküşünden sonra da defalarca Ç inlilerin bo­
yunduruğundan kurtularak devletlerini yeniden canlandırm ışlardı.
B unlar batıya göç edince anlaşılan M oğolistan’daki devlet teşkilâtı
esaslarını tam am en kaybetm işlerdi. D aha doğrusu bu O ğuzlar doğuda
da bu devlet teşkilâtı esaslanna yabancı olup bu esasları hanlar onlara
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 93
zorla kabul ettirm işlerdir. H an, kitâbedeki hakan, D okuz O ğ u zlar veya
sadece O ğuzları kendi kavm i olm aktan çok düşm anları, fitn eciler o la­
rak kaydediyor. H azar denizinin doğusundaki bozkırlarda O ğuzlar da,
onların torunları olan T ürkm enler de kendi aralarında devam lı savaş­
m ışlar ve bir türlü siyasî birlik kuram am ışlardır. Oğuzların ayrı kolları
pek geniş ölçüde fetihler yaptılar ve uzak m em leketlere gittiler. Fakat
bu hareketlerin hiçbiri birleşik hareket olarak gerçekleşm em iştir. F a­
kat gariptir ki hiçbir zam an siyasî b ir birlik kuram am ış olan bu O ğ u z­
lar tarafından -bugünkü T ürkiye devleti de dahil- en kudretli ve sü rek ­
li T ürk devletleri kurulm uştur.
V I-V III. A sırlarda hüküm süren T ürk Hakanlığından sonra O ğuzla­
rın batıya doğru tarihte bilinen en eski hareketleri IX. A sra ait P eçenek
hareketi olup, X. asrın ortalarında yazan Bizans İm paratoru K onstantin
P orphyrogennetos bu olayın kendi zam anından elli yıl önce g erçekleş­
tiğini söylüyor. Peçenekleri hem R eşidüddin hem K aşgarlı M ahm ud,
O ğuz urukları olarak kaydediyorlar. Bu kavm in adı Rus vakâyinâm ele-
rinde Peçenek şeklinde yazılm ıştır. Ve bu telaffuz Yunanlılardan alm an
b ir telaffuz değildir. Z ira Yunanlılar onu biraz başka türlü “P atzin ak ”
şeklinde yazm ışlardır. R uslar bu adı galiba doğrudan doğruya işittikle­
ri gibi söylem işler ve görülüyor ki doğru nakletm işlerdir. Ö nceleri bu
kelim enin T ürkçe “bacanak” anlam ına gelen “Bicenak” olduğu zan n e­
dilm işse de bu doğru olam az. Ç ünkü K aşgarlı M ahm ud onu Peçenek
şeklinde kaydetm iştir.
P eçenekler diğer O ğuzlardan pek erken ayrılmış olm alıdırlar ki IX.
Asrın A rap coğrafyacıları onları göçlerinden daha önce O ğuzlardan ay ­
rı bir kavim olm ak üzere kaydediyorlar. O zam anlarda bunlar H azarla­
rın doğu kom şuları olarak Yayık nehri boylarında yaşıyorlardı. 922 se­
nesinde İbn Fadlan oralarda az b ir m iktar Peçeneklere rastlam ıştır.
Bunların asıl kitlesi H azar hüküm darlarının onayıyla veya onlara rağ­
men H azar topraklarından geçip giderek şim diki G üney R u sy a’y a y er­
leşm işler ve buradan d a Svyatoslav zam anında K iev şehrini tehdit et­
m işlerdir. Peçeneklerin R uslar üzerine akınları, Rus derebeylerinin
(knezleri) bunlar ile m ücadeleleri, Rus vakâyinâm elerinde sık sık geç­
m ektedir. K onstantin Porphyrogennetos bunlara dair pek çok h aber
naklediyor ve Peçeneklerin uruk (soy) larını da sayıyor.
XI. asra doğru, H azar devletinin çöküşünden sonra, O ğuzların y e­
ni b ir hareketi, seferi olm uştur; İdil nehri üzerinden gelerek, şim diki
94 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
G üney R u sy a’dan geçm işlerdir. Fakat bu defa Bizans kaynaklarında
kendilerinin halk dilinde kullanılan adı olan Uz (Uzoi) unvanıyla anılı­
yorlar. Rus vakâyinâm eleri ise Tork adıyla kaydetm işlerdir. Bu O ğuz­
lar herhalde kendilerinin yakın kardeşleri olan P eçenekler ile birleşm e-
m işler, belki bunlarla m ücadeleye başlam ışlardır. Peçenekler bunun
üzerine Balkan Yarımadasına kaçm ağa m ecbur olmuşlar, O ğuzlar da
onların peşinden oraya gitm işlerdir. Bu olay B izans’ın, A nadolu’da ko­
lonilerinin olduğu yerlerde S elçuk’un torunları ile birlikte gelen diğer
O ğuzların saldırılarına hedef olduğu zam ana rastlamıştı. Çeşitli yönler­
den ve biri diğerinin hareketinden habersiz ve bağım sız bir şekilde ge­
len T ürkler tarafından B izans’ın hem A nadoludaki hem Balkan yarım a­
dasındaki eyaletleri tarihte ilk olarak akınlara uğruyordu. İm paratorlu­
ğun şansı varmış ki o sıralarda bu Türk unsurları arasında birlik m ey­
dana gelm edi. Bundan dolayı XI. A srın sonlarına doğru H açlı Seferleri
başladığı zam an, Bizans İm paratoru kendisini korkusuz hissetm eğe
başlam ış ve kendisini her taraftan tehdit eden Türklere karşı B atı’dan
yardım istediğine pişm an olm uştu, çünkü o zam an böyle bir yardım a
bir ihtiyaç kalmam ıştı.
Bu hareketlere katılan O ğuzlar, anlaşılan İslâm din ve m edeniyetiy­
le kesinlikle tem as etm em işlerdi. A rap eserlerinde XIII. A sırda yaşa­
yan bir yazar tarafından kaydedilen, fakat şüphesiz ondan önceki za­
m anlara ait olan bir rivayet O ğuzlar arasında Hıristiyanların bulundu­
ğunu gösteriyor. Oğuzların hem İslâm iyet hem H ıristiyanlıkla tanışm a­
ları pek sıkı ticarî m ünesebetlerde bulundukları m edenî bir bölge olan
H arezm vasıtasiyle m üm kün olabiliyordu. H arezm liler içinde H ıristi­
yanların bulunduğunu XI. A sır H arezm âlim lerinden Bîrûnî zikrediyor.
Bu H ıristiyanların, İran ve T ürkistan’daki H ıristiyanların çoğunluğu g i­
bi N asturî m ezhebine değil, O rtodoks m ezhebine bağlı oldukları dikka­
te değer. Oğuzların da Hıristiyanlığı bu şekilde kabul ettikleri anlaşılı­
yor.
O ğuz başbuğları karargâhının bulunduğu Sirderya (Seyhun) boyla­
rında M üslüm an kolonileri kurulduktan sonra, diğer yerlerde olduğu
gibi bu havalide de İslâm m edeniyetinin diğer m edeniyetlere galip gel­
m esi icabetti. Bundan başka, Türkm enlerin bir kısm ı Sâm ânoğullarının
hizm etine girdiler, onlardan otlaklar alarak kendilerinin M üslüm an o l­
m ayan urukdaşlarına (soydaşlarına) karşı Sâm ânoğulları kolonilerinin
hudutlarını korum ayı görev edindiler. O zam an Sâm ânoğulları devleti­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 95
nin hudut vilâyetlerinde yaşayan T ürkler arasında M üslüm an m edeni­
yetiyle tanışm ış olanlar da vardı. B unlardan biri T ürk soyundan olan X.
asrın m eşhur İslâm filozofu F arab î’dir. Sâm ânoğulları ile K arahanlıla-
rın çatışm aları sırasında O ğuzlar bazan berikilerin, bazan ötekilerin ta­
rafında iş görürlerdi. XI. A srın başlarında bunlar G azneli Sultan M ah-
m u d ’un m em leketine geçtiler. İran tarihçileri önceleri büsbütün dar­
m adağınık, teşkilatsız b ir halde gelen ve basit çobanlar olan O ğuzlar
ile, “em îr ve fâtih” Unvanlarını alan Selçuk torunlarının nisbeten daha
teşkilatlı olan kuvvetleri arasında büyük b ir fark görüyorlar. E vvelkile­
rin yağm aları ile G âznelilerin ve diğerlerinin vilâyetleri iktisaden zarar
görüyordu. Fakat bu akınlar her ne kadar geniş bir sahada yapılıyor
idiyse de, bunların yüzünden hiçbir siyasî değişiklik m eydana g elm i­
yordu. G öçebeler b ir yerden diğerine göçüyorlar, hiçbir yerde m uhafız
askerler bırakm ıyorlar, yıkılan şehirleri onarm ıyorlar, m evcut dev letle­
ri yıkıp da yerine kendi devletlerini yerleştirm eğe çalışm ıyorlardı. D i­
ğer taraftan Selçuk torunları H o rasan ’daki G azneli Sultan M ahm ud o ğ ­
lu M es’ud zam anında ilk m uzafferiyetlerinden sonra hüküm darlık h u ­
kukunu benim sem eğe başladılar. K endi adlarını C um a hutbelerinde
okuttular, sikkelere yazdırdılar. F ak at ilk zam anlarda tek b ir hâkim iyet
altında birleşm ek için uğraşm adılar. VI. Asrın T ürk im paratorluğu g i­
bi, XI. Asrın S elçuklular devleti de S elçu k ’un torunları iki kardeş tara­
fından kurulm uştur. B irininki N işa p u r’da ve diğerininki M e rv ’de o l­
m ak üzere iki kardeşin adı aynı zam anda hutbelerde okunuyor ve sik­
kelerde yazılıyordu. Sonra b unlar devlet idaresinde İranlılann m erkezi­
yet ve tek b ir hakim iyet kuralını yavaş yavaş öğrenm eye başladılar. E s­
ki İran ’dan kalm a “ şeh in şah ” Unvanının Selçuklu Türk fatihleri tarafın­
dan ilk olarak H o rasan ’d a kesilen sikkelerde kullanılm ağa başlanm ası
dikkate değer bir husustur. N e Sâm ânoğulları ne de G azneliler resm en
bu ünvanı kullandılar. H alifeye bağlı “hakiki M üslüm an em îri” sıfatıy­
la kaldılar. Ç ünkü İslâm iy et’ten önceki İran yönetim geleneklerini can ­
landırm ağa meyilli oldukları şeklinde b ir şüpheye m aruz kalm aktan
çekiniyorlardı. Yalnız B ağ d at’ta ve Batı İran’da hâkim iyet süren Şiî
m ezhebine bağlı B üveyhoğullan “ Ş ehinşah” Unvanını kullandılar. S el­
çuklular ise batıya doğru ilerledikçe “Şehinşah” Unvanını bırakarak
“Sultan-ı İslâm ” Unvanını takındılar. O nlar zam anında Sultan kelim esi
onlardan önce kullanılm ayan bir anlam ı ifade eder olm uştur. N itekim
Selçuklulardan başlayarak “S ultan” ünvanı yalnız büyük ve bağım sız
hüküm darlara verilir oldu. B una karşılık vasallar, bağlı beyler ve dere­
96 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
beyleri “M elik” ve “Şah” Unvanlarıyla adlandırılıyorlardı. Bütün M üs­
lüm an dünyası bir bütün kabul ediliyor ve bunun başında dinî reis o l­
m ak üzere halife ve dünyevî saltanatı (onayını) halifeden alan b ir “Sul-
tan-ı İslâm ” duruyordu. Şurası dikkate değer ki Selçuklulardan önce
İra n ’a gelm iş olan O ğuzlar kendi soydaşları olan Selçuk sultanlarının
devlet teşkilâtı yolundaki çalışm alarına hiçbir ilgi gösterm ediler. H atta
Selçukluların hâkim iyetini tanım a teklifini kabulden kesin olarak k a­
çınm ışlar ve ancak kuvvet zoru ile itaat altına alınmışlardır.
D evlet ricalinin içinden çıktıkları kavim ile alâkaları m eselesi S el­
çuklular devletinde K arahanlılar devletinde olduğundan daha karışık
idi. K arahanlılar kendilerini T ürk ve A frasyab sülâlesi diye isim lendi­
riyorlardı. O zam anın Türk kavim lerinden hiç biri bunların devletinde
bir ayrıcalığa sahip olmamıştır. H içbir tarihî kaynak da bu sülâlenin
hangi kavim den çıktığını açıklamıyor. S elçuklular ise önceleri “Şehin-
şa h ” , sonraları “Sultan-ı İslâm ” oldular. K arahanlılar hakkında olduğu
gibi onların da A frasyab’dan geldiklerine dair bir m asal uydurulm uş
ve bu m asal kendilerince kabul edilm işti. B ununla beraber Selçuklular
kendilerini O ğuz veya T ürkm en addediyorlar ve hatta bununla da k al­
m ayıp (K aşgarlı M ahm ud’a göre 22) O ğuz uruğunun biri olan Kınık
(K aşgarlı M ahm ud’da Kinik telaffuzu ile gösterilm iştir) uruğundan
çıktıklarını söylüyorlardı. O ğuz kabile isim leri K aşgarlı M ahm ud’da da
M oğol dönem inin yazarı olan R eşidüddin’de de birbirinin aynı dene­
cek derecede birdir. Yalnız şu kadar bir fark vardır ki K aşgarlı M abm ud
bu isim lerin daha eski şekillerini kaydetm iştir. M esela sonraları Os-
manlı sülâlesinin çıktığı boy Kayı şeklinde değil “K ayıh” şeklinde, Ya-
zır kabilesinin ismi “Yazgır” şeklindedir. M arquait “K ayı” uruğunun
adını B îrûnî ve bazı diğer kaynaklara dayanarak doğunun çok uzak ta­
raflarında yaşayan “ K ay” kavm inin ism i ile birleştirm eye çalışm ış,
hatta buna dayanarak OsmanlIların M oğol sülâlesinden olduğu hakkın­
da b ir görüş öne sürmüştür. Şim diki T ürk İlmî eserlerinde M arquart’in
bu fikri K aşgarlı M ahm ud’un verdiği bilgiler ile kesin olarak çürütül­
m üştür. N itekim K aşgarlı M ahm ud halis Türk olm ayan kavim ler ara­
sında K ay kavm ini de zikrediyor. Fakat bunun yine K aşgarlı M ah­
m u d ’da O ğuz kabilesi olarak zikrolunan K ayıh uruğu ism iyle herhalde
b ir ilgisi yoktur.
Sözkonusu devirlerde O ğuzlar arasında kendilerinin vaktiyle M o­
ğ o listan’da hâkim iyet sürdüklerine dâir hiçbir rivayet m evcut değildi.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 97
Türklerin destansı atası olan “T ürk”ün vatanı Isık G ö l’ü civarında bir
yer diye inanılıyordu ve O ğuzların efsaneleri ondan daha doğuya uzan­
m ıyordu. O ğuzlar Sirderya boylarından batı taraflarına geçerken halkın
m illî babası (atası), m illî şâiri ve filozofu ve halk bilgeliğinin koruyu­
cusu olan K orkut hakkındaki efsaneleri kendileriyle beraber getirm iş­
lerdir. K orkut’un kabri bugün de S irderya nehri havzasında gösterili­
yor, yine bu K orkut’a ait efsaneler, şim diye kadar T ürkm enler arasın­
da da unutulm am ış, hatta orta zam anlarda O sm anlılar devrinde bile
A n ad o lu ’da da m evcut ve XVII. A şıra kadar A zerbaycan T ürklerinde
de yaygın idi. X. A sırda K orkut adı Peçeneklerde de m evcuttu. Bütün
bunlar bize K orkut efsanesinin O ğuzlara İslâm ’dan önceki dönem den
m iras kalıp onlarla beraber batıya getirildiğini tahm ine sevkediyor.
M edeniyetçe Oğuzlar, K arahanlılar devleti T ürklerinden aşağı idi
iseler de, m illî Türk hayatının özelliklerini daha fazla korum uşlardı.
O ğuzların başbuğları her zam an halk ile birlikte bütün faaliyet ve za­
ferlere katılıyor ve giyim leri ile de alelade bir O ğuz askerinden pek az
ayrılıyorlardı. XIII. A sır yazarlarından E b u ’l-F erec’in S üryanîce yazdı­
ğı b ir eserinde, Selçuk’un torunlarının büyüğü olan Tuğrul B ey ’in, Ha-
life’nin kızı ile evlenm esi dolayısiyle yapılan bir düğünün anlatımı var­
dır. Bu düğünde Türklerin bir oturup bir kalkarak bir nevi .dans/oyun
oynadıkları tasvir ediliyor. Bu herhalde R uslarda Prisiadki ve Pliaska
adiyle bilinen dansın aynıdır. R uslar bu oyunu T ürklerden alm ış olsalar
gerek. O ğuzlar arasına İslâm iy et’ten önce H ıristiyanlığın girm esine
rağm en A rap harflerini kabul etm eden önce galiba yazı bile m evcut d e­
ğildi. Halbuki K arahanlılar devletinde o zam an U ygur alfabesi kullanı­
lıyordu. Bu harfler ancak sonraları yavaş yavaş terkedilm iş ve yerini
A rap harfleri almıştır. U ygur hafleri ile olan yazılar K arahanlıların pa­
ralarında da vardır. Sonraları M oğol hanlarının paralarında olduğu gibi
U ygur sikkelerinde de çoğunlukla hanın ism i (isim A rapça olsa bile)
bu harflerle yazılıyordu. O rta A sya T ürkleri ile Ön A sya T ürklerinin
im lâları arasındaki fark da O ğuzların U ygur alfabesini tanım am ış olm a­
maları ile açıklanmaktadır. Bu husus Leningradlı bilginlerin de dikkati­
ni çekm iştir. “O rta A sya” T ürkleri U ygur alfabesinde bütün seslileri
yazm aya alışmışlardı. B undan dolayı A rap alfabesini kullanırken sesli
harfleri belirtm ek için elif, vav, ye gibi A rap sesli harflerinden çok fay­
dalanıyorlardı. “İleri (Ön) A sya”da yazılan T ürk yazm alarında ise ses­
liler pek nadir olarak belirtilm iştir. H atta geçm iş zam an fiilinin ü çün­
cü şahıs edatı olan (di) nin (i) si de bazen yazılm adan kesre (esre) şek-
98 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
ünde kalıyordu. İm lânın açık olmayışı yüzünden el yazılarını harekeler­
le tam am lam ağa ihtiyaç duyulm uştur. H atta harekelenm iş el yazıları
batı T ürkçe yazm alarında A rap ve A cem yazm alarındakinden çok daha
fazla olsa gerek.
S elçuk’un torunları “Selâtin-i İslâm (İslâm Sultanları)” olm ak sıfa-
tiyle K arahanlılara nisbeten İslâm ’ın ve Ehl-i S ü n n et’in daha gayretli
savunucuları olmuşlardır. B unlar tarihte yalnız İslâm ’ın değil, Sâm âno-
ğulları devletine hâkim m ezhep olan ve orada T ürkler tarafından kabul
edilm iş bulunan H anefî m ezhebinin de m utaassıp koruyucuları olm uş­
lardır. Tuğrul Bey zam anında Şafiîler şiddetli takiplere m aruz kaldılar.
B unun sebeplerinden biri de R âfiziükle m ücadele m aksadiyle “ilm-i
kelâm ” tertip etm eleriydi. Bu ilim de din m eselelerinde aklî delillerle
m uhakem e esasları geliştirilm iş, hatta Yunan ilim lerine de yer veril­
m işti. Halbuki bunların hepsi Ehl-i S ünnet’in dinî öğretim gelenekleri­
ni yaralayacak zararlı sapm alar gibi görüldü. Bazı kim seler Şafiîlerin
takip olunm asına Tuğrul B ey ’in halefi olan A lparslan zam anında son
verildiğini ve A lparslan’ın Şafiîlerden N izam ü’l-M ü lk ’ü vezir yaptığı­
nı söylüyorlar. Fakat N izam ü’l-M ülk’ün kendisi de A lparslan’ın çok
koyu bir H anefî olduğunu, Şafiîleri hiç sevm ediğini ve Şafiî b ir vezi­
rin yardım ına m uhtaç olduğundan dolayı üzüldüğünü söylemektedir.
Selçuk torunları için kendilerinin “ Selâtin-i İslâm ” olm ak itibariy­
le, İslâm iyet’in yalnız kendi hudutları içerisinde yükselm esine değil,
belki dış düşm anlan da yenerek, İslâm âlem inin hudutlarının genişle­
m esine de çalışm ak gerekiyordu. Tabiî olarak onlar bu vazifeyi başlı­
ca Batı A sya’da yerine getirdiler ki buradaki zafer ve fetihler büyük İk­
tisadî çıkarlara bağlı idi. Onların A nadolu’da ve K afkasya’da Hıristi-
yanlarla, Suriye ve M ısır’da Şiîlerle savaşları da işte bu çeşittendir. Bi­
zan s’la m ücadelede İslâm iyet’in zaferi İslâm halifesinin m em leketin­
de T ürk hâkim iyeti yerleştikten sonra gerçekleşm iştir. Bu zafer tam a­
men T ürk hakim iyetine bağlı bir şeydir. Bundan biraz önce İranlı Bü-
veyhoğullarının hâkim iyeti devrinde X. Asrın son yarısı ile XI. Asrın ilk
yansında BizanslIlar, Sünnîlerle Şiîler arasındaki ihtilafın şiddetinden
istifade ederek Suriye ve M ezopotam ya’da birçok yerleri fethetm iş (
idiler. Halifenin m em leketinde T ürk hâkim iyeti yerleştikten sonra B i­
zanslIlar bu fetihlerinden m ahrum olm akla kalm adılar, belki bu defa İs­
lâm iyet A nadolu içerilerine kadar girdi ve orada bir M üslüm an T ürk
devleti kuruldu. Selçuk torunlarının buradaki hudut savaşlarına ne d e­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 99
rece büyük ehem m iyet verdiklerini anlam ak için bunların kendi uruk-
daşlarım özellikle o taraflara gönderdiklerini hatırlam ak yeter. İran’ın
asıl O ğuz vatanına coğrafî olarak daha yakın olan doğu kısım larının
ahalisi önceki etnografık yapısını koruduğu halde İran ’ın kuzey batı kıs­
mı, A zerbaycan ve A nadolu dil yönünden yavaş yavaş halis T ürk o l­
m uşlar, aynı zam anda A nadolu’da halkın çoğunluğunun dini de İslâm
olm uştur. Bizim için bu İslâm laşm a hâdisesinin yavaş yavaş gelişm e­
sini araştırm ak şim dilik m üm kün değildir. Eskiden H ıristiyanlığa alış­
m ış olan ülkede İslâm iyet’in yayılm ası tahm in edileceği gibi yavaş
ilerlem iştir. D aha XIII. Asrın son yarısında m ahalli M üslüm an hükü­
m etinin başlıca gelir kaynağı cizyeden, yani M üslüm an olm ayanlardan
toplanan vergiden ibaretti ki bundan o zam an M üslüm an olm ayanların
ço k fazla olduğu kolayca anlaşılabilir. M eseleyi daha çok zorlaştıran
diğer bir husus ise evvelce halkın A raplaşm asında görüldüğü gibi, bu
devirdeki Türkleşm e olayının da İslâm iyet’in yayılm ası ile paralel o l­
madığıdır. Bilindiği üzere Suriye ve Mısır halkının H ıristiyan ve Yahu­
di olarak kalanları bile A rap dilini kabul etm işlerdi. T ürk hâkim iyeti
zam anında ise H ıristiyanlıkta kalanların bazıları T ürk dilini kabul et­
m ekle beraber, kendi dillerini koruyanların M üslüm anlığı kabul ettikle­
ri de oluyordu. Bu takdirde İslâm iyet ahalinin kendi dillerine uygun
hale getiriliyordu. C elâleddin-i R u m i’nin oğlu Sultan Veled XIII. A s­
rın ikinci yarısında yalnız Farsça veya T ürkçe değil, R um ca şiirler de
yazıyordu. A rap harfleriyle yazılan bu R um ca şiirler o zam anlar K on­
ya civarında konuşulan Rum lehçesinin yegâne hatıraları olm ak itiba­
riyle dil bilginleri için büyük bir önem i vardır.
İslâm iyet’in ve T ürk dilinin K afk asy a’daki üstünlüğü o zam anlar­
da henüz o kadar ehem m iyetli değildi. E skiden A zerbaycan’ın bir İran
lehçesi anlam ına gelen  zerî kelim esi şim di A zerbaycan’ın hem en b ü ­
tün halkının konuştuğu Türk lehçesi anlam ında kullanılıyor. Bu lehçe­
nin hem kuzey hem güneydeki yayılm a sınırı bugün A zerbeycan adını
m uhafaza eden İran eyaletinin hudutlarından daha çok geniştir. Fakat
buralarda Türk dilinin yayılm asına ait bilgiler yalnız M oğol istilâsından
sonraki dönem e aittir. H atta M oğol istilâsının getirdiği T ürk dalgalan
olm asaydı, T ü rk çe’nin buralarda bu derece üstünlük ve hâkim iyet ka­
zanacağı hakkında şüphe etm ek m üm kündü. Selçuk sultanlarının K af­
k asy a’daki zaferlerinden pek az sonra siyasî üstünlük H ıristiyanların
eline geçti. Bütün XII. A sır ve XIII. A srın başlangıcı kudretli G ürcü
devletinin çok geliştiği b ir devir olm uştur. X. A sırda ve XI. Asrın ilk

100 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
yarısında B izans’ın M üslüman kom şularının karşı karşıya kaldıkları fe­
laketlere G ürcülerin M üslüm an kom şuları da m aruz kalıyorlardı. Yal­
nız şu farkla ki Gürcü hüküm darları ötekilerin aksine m üslüm an m ede­
niyetine karşı düşm anlık beslem iyorlar, M üslüm an ülkeleri için A rap
harfleriyle sikkeler kesiyorlardı. B ir A rap yazarının söylediğine göre,
kendi uyruklarından olan M üslüm anlarla G ürcüler arasında b ir farklılık
görm üyor, ayrım yapmıyorlardı.
“ Selâtin-i İslâm (İslâm Sultanları)” olarak S elçuk’un torunları
m üm kün olduğu kadar bütün M üslüm an dünyasını kendilerinin yüksek
hâkim iyetine bağlam ağa çalışıyorlardı. Bundan dolayı da kendilerinin
ortaya çıktıkları ve o zam an K arahanlılann hâkim iyeti altında bulunan
O rta A sy a’ya gözlerini çevirm eleri gerekiyordu. G erçekten T ürklerin
A nadolu’daki ilk fetihleri zam anında saltanat süren A lparslan, Sirder-
ya boylarına ve K arahanlılann ülkelerine başarılı seferler yapm ıştı.
O nun oğlu ve halefi olan M elikşah (1072-1092) zam anında Selçuk İm ­
paratorluğunun kudreti en yüksek noktasına ulaştı. B u hüküm dar Fer-
g an a’da Ö zkent’e kadar gitm iş ve K aşgar H anı’nı kendisine boyun eğ-
dirm işti. O zam an “İslâm Sultanı”nın hâkim iyeti doğuda U ygur ülke­
leri sınınndan batıda A kdeniz’e kadar bütün M üslüm an A sy a’sında hâ­
kim olm uştur. Yalnız A fganistan ve H indistan’daki G azneliler bir
m üddet daha m üstakil kalabildiler ise de M elikşah’ın oğlu S ancar za­
m anında onlar da Selçuk sultanı adına hutbe okuttular.
Selçuklular, diğer ülkelerde olduğu gibi, O rta A sy a’d a da kendi
am açlarına ancak kuvvetle ulaşm ışlardır. Türk halkının onlara kendi
hüküm darları olarak baktıkları veya bu sultanların kendilerinin T ürk
m illiyeti fikrine dayanm ağa çalıştıklarını gösteren hiçbir delil yoktur.
Selçuk Sultanları Karahanlıları kendilerine tâbi vasal yapabildilerse de
vasal durum da bütün M üslüm an T ürklerin bir devlet şeklinde b irleş­
m eleri m üm kün olm adı ve olm azdı. Çünkü daha o zam an O rta A sya
T ürkleri ile batıya gitm iş olan O ğuzlar arasında büyük b ir fark vardı.
H atta O ğuzların kendileri bile Selçuk sultanlarının sadık tebası değiller­
di. Selçuk’un kudretli torunlarından sonuncusu olan Sultan Sancar,
vaktiyle VIII. A sırdaki Türk hanlarının yaptıkları gibi öz halkı olan
O ğuzlarla savaşm ağa m ecbur olm uştu. H atta bu sultan b ir m üddet
O ğuzların elinde esir olarak bile kalm ış ve bu esaretten ancak kaçarak
yakasını kurtarabilm işti.
İslâm etki alanının dışında kalan doğu tarafındaki m edenî U ygurlar-
dan başka kuzey batı taraflarında M üslüm an m edeniyetine karşı değil­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 101
se bile, İslâm dinine yabancı kalm ış çok m iktarda göçebe T ürk yaşıyor­
du. Ö nceleri Irtış nehri havzasında yaşayan K ıpçak kavm i çoğalarak
XI. A sırda pek geniş yerleri hızla işgal edip buralarda yayıldı. Irtış hav­
zalarında yaşıyan T ürkler arasındaki olaylara ait tarihi k aynaklarda ay ­
rıntılı bilgi olm adığından oradaki değişikler hakkında yalnız o kavim ­
ler içerisindeki isim lerin değişm esinden hüküm çıkarm ak m üm kün
olabiliyor. O rhun âbidelerinde Irtış adı birkaç defa geçiy o rsa da, orada
hangi kavim lerin yaşadığına ait hiçbir söz yoktur. B atı O ğuz yahut Tür-
g eş (veya Türgiş, Türkiş) hakanının hâkim iyeti Irtış havzalarına kadar
uzanm ış olsa gerek. Irtış kelim esine ait birkaç T ürk halk türetm esi var­
sa da, bu kelim enin T ürkçe olm adığı şüphesizdir. A rap coğrafyacıları
Irtış havzasında K im ek adlı bir kavm in yaşadığını ve bu kavm in O ğuz­
ların kuzeyinde çok geniş ve batı tarafında Volga v ey a K am a nehrine
(K am a, İdil adını taşıyan nehrin yukarı yatağı sayılıyordu) k adar uzanan
yerleri işgal ederek oturduğunu söylüyorlar. K im ek k av m i birkaç k a­
bileden ibaret olup, bunlar içinde Kıpçak ve E m ek urukları da vardı.
M arq u ait bu kabilenin iki urukdan ibaret olduğu gö rü şü y le K im ek k e­
lim esinin “ Îki+E m ek”ten alınm ış olduğunu söylüyor ki h erhalde b aşa­
rısız b ir yorumdur. K aşgarlı M ahm ud’da ise “K im ek” kelim esi yoktur.
O, Irtış boylarında “E m ek”lerin oturduğunu ve bunların d a K ıpçakların
b ir “cîl”i (aym ağı/oym ağı) olduğunu söylüyor.
Sonraları K ıpçak kavm i ile birlikte “ K anglı” k avm inden de bahse­
dilm ektedir. K aşgarlı M ahm ud’d a ise K anglı kelim esi kav im adı olarak
geçm iyor. K ıpçaklardan bir büyük adamın K anglı ism ini taşıdığı söyle­
niyor. Yine K anglı kelim esi bu yazara göre araba adı o larak da bilin­
m ektedir. K aşgarlı M ahm ud’un eserini yazm asından çok önce Kapçak­
lar güney taraflarında İslâm ülkeleri hudutlarına dahil olarak Ha-
rezm ’in kom şuları olarak yaşıyorlardı. Biz bunu İranlı tarihçi Beyha-
k î’den öğreniyoruz. K aşgarlı M ahm ud’un B ulak yah u t E lke Bulak
adında bir T ürk kavm inin K ıpçaklar tarafından esir edilerek götürüldü­
ğüne (m etinde “ sebâhum K ıfçak”) ve sonraları A llah ’ın yardım iyle kur­
tulduğuna dair sözleri dé, anlaşılan K ıpçakların güneye doğru olan h a­
reketlerine aittir. B iz burada da K aşgarlı M ahm ud’un eserinin pek çok
yerlerinde olduğu gibi, b ir tarihî olaya ait zay ıf b ir işaret görüyoruz ki
bu olay hakkında tarihi de gösterilerek daha ayrıntılı bilgi elde edilm e­
si pek arzu edilirdi.
XI. A sırda O ğuzların batı ve güneye doğru hareketlerinin kuzeyden
K ıpçakların sıkıştırm asından ileri gelm iş olm ası m üm kündür. Belki de
102 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
önceleri m eskûn olm ayan M angışlak (M ankışlak) yarımadasının X.
Asırda O ğuzlar tarafından işgal edilmesi hakkında Arap coğrafyacıları
tarafından verilen bir haber bu olay ile açıklanabilir. M angışlak yarım a­
dası o günden itibaren ta son asırlara kadar Türkm en yurdu olarak kal­
mıştı. Son asırlarda onlar da kuzeyden gelen diğer bir baskı -Kazakların
baskısı- sonunda buralannı bırakm ak zorunda kaldılar. İnkılaptan sonra
(1917’den sonra) M angışlak K azakistan’ın sınırlarına dahil edildi.
XI. A sırda m eydana gelen kavm î değişiklikler X. A sır coğrafyacı­
ları tarafından O ğuzlara nisbetle “G uz Sâhrası (Bozkırı)” denilen geniş
bozkınn bundan böyle Kıpçaklara nisbetle “D eşt-i K ıpçak” olarak ad­
landırılması şeklinde ortaya çıkmıştır.
H azarların inkırazından sonra da Bahr-i H azar (H azar Denizi) diye
adlandırılm akta devam ettiği gibi, bu “D eşt-i K ıpçak” ismi de Kıpçak-
ların m üstakil bir kavim özelliğini kaybetm elerinden sonra da devam
etm iş, hatta son asra kadar M üslüm an İlmî eserlerinde bu ad kullanıl­
maktadır. O ğuzlar gittikten sonra Sirderya havzasında kalan yerler ve
O ğuzların baskısı ile giden Peçeneklerin G üney R usya’da kalan yerle­
ri Kıpçaklara ve onlara sıkı sıkıya bağlı olan K anglılara geçerek, bunla­
rın doğudan batıya uzanan yurtlan gayet geniş alanlara kadar yayıldı.
Bu büyük ülkenin kuzeyindeki bütün step (bozkır) kısm ı bugünkü K a­
zakistan’a dahil olduğu gibi, o eski zam anda da K ıpçak m em leketine
dahil ve K ıpçaklara bağlı olm uş ve kuzeyden yeni kavim lerin hareketi
gerçekleşm em iştir. Batıda K ıpçaklar bir taraftan R uslarla, diğer taraf­
tan Batı AvrupalIlarla tem asa girm işlerse de ne ötekiler ne de berikiler
K ıpçak kelim esini biliyorlardı. R uslar K ıpçaklara Polovest, Batı Avru­
palIlar ise K um an diyorlardı. Benim bildiğim e göre, eserini XII. A sır­
da A vrupa’da yazan Îdrisî’den ve ondan faydalanm ış olan yazarlardan
başka diğer M üslüm an eserlerinde “K um an” kelim esine rastlanmıyor.
K ıpçakların ortaya çıkışına dair yakın zam anlarda M arquait tarafın­
dan tam bir vukuf ve ehliyet ile yazılan bir eser yayınlanm ıştır. Yazar
bu eserinde bazı M üslüm an yazarlar tarafından U zak Doğu taraflarında
yaşayan bir kavim olarak Kun kavm inin K ıpçaklara dahil olduğunu ve
Batı A vrupa’da Cuni ism inin bilindiğini isbat etm eğe çalışıyor. M arqu-
art’ın getirdiği bütün delillere rağm en ne onun doğudan batıya yönel­
m iş olarak farzettiği hareket, ne de Kun kavm inin varlığı bence isbat
edilm iş bir dava değildir. Kırgızların doğu tarafında gösterilen Kun
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 103
kavm inin yerine G erd izî’de Furi adında medeniyetçe K ırgızlardan aşa­
ğı seviyede b ir kavim den bahsediliyor. Bu Furi kelim esinin “kurt” an ­
lam ında olan “böri” kelim esi olm ası pek muhtemeldir. M arquart’ın d a­
yandığı Birunî ve A vfî’nin eserlerinin birçok yazm a nüshalarında
“kun” kelim esi yerinde “fu ri” kelim esi vardır. Burada şu ikinci k elim e­
nin tercih edilm esi daha uygun olsa gerektir. M arquart’ın bazı Çin k a y ­
naklarına dayanarak K ıpçakların nispeten son zam anlarda, yani XII.
A sırda U zak D o ğ u ’dan gelm iş bir hüküm dar sülâleleri olduğunu isbat
etm ek yolundaki ortaya koyduğu örnekler ikna edici b ir m ahiyette d e­
ğildir.
B ir kavm in siyasî bakım dan birleşm ediği, yani bir devlet ku rm ad ı­
ğı halde geniş toprakları işgal etm esi açısından bakılırsa bu K ıpçakların
hareketi pek nadir b ir m isal teşkil eder. Ayn ayrı Kıpçak hanları b ulu­
nuyordu, fakat bütün K ıpçaklar için ortak bir han hiçbir zam an o lm a­
mıştır. K ıpçakların yerleştiği geniş ülke o zam anlarda M üslüm an âle­
minin dışında kalm ış ve K afkasya’da XII. A sırda K ıpçaklar, m üslüm an
m em leketlerine gerçekleştirilen saldırılara katılmışlardır. B azan aksine
G ürcülerle M üslüm anlar kuzeyden gelen K ıpçak saldırılarını önlem ek
için birleşiyorlardı. Bu saldırılar yalnız yağm acılık için olm ayıp fetih
gayesiyle de yapılıyordu. M üslüm anlar bir m üddet için D erb en d ’i ve
D erbend’in güneyinde bulunan Ş aberan vilâyet ve şehrini k ay b etm iş­
lerdi. Sonunda G ürcülerin yardım ıyla buraları geri alabildiler. M üslü­
m an topraklarına 1175 senelerinde bu taraftan saldıran düşm anlar ara­
sında R uslardan da bahsedilm ektedir. Fakat Rus vakâyinâm elerinde
buna dair b ir h aber yoktur. G aliba bunlar o zam anki R usya d ereb ey lik ­
lerinden hiçbirinin katılm adığı başıboş grupların çapulcularından iba­
rettir.
K ıpçak hanları daha G üney R u sy a’da iken M üslüm an m edeniyeti
tem silcilerini, özellikle askerî işlerde uzm an olanları kullanırlardı. B u ­
nunla beraber M üslüm an m em leketlerine bitişik ülkelerde bile M üslü­
man olm ayan K ıpçak hanlıkları vardı. Bazı şehirler de bu hanlıklara d a­
hildi. XII. A sırda H arezm lilerle m ünasebette bulunan bu gibi K ıpçak
hanlıklarından birinin m erkez şehri Suğnak (bugünkü Sunak-K urgan
harabeleri) idi; bu şehir O ğuzlar m em leketinde bir şehir olarak K aş-
garlı M ahm ud’d a da geçm ektedir. M üslüm an kaynakları oralarda y aşa­
yan bu K ıpçak ve K anglıların (bu iki kavim o kadar çok birlikte zikre­
diliyorlar ki birini diğerinden ayırm ak zordur) ancak XII. A srın ikinci
104 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
yarısında H arezm ile olan sıkı m ünasebetleri tesiriyle İslâm iyet’i kabul
ettiklerinden pek açık b ir şekilde bahsetm ektedir. Bu şartlar altında İb-
n ü'l-H sir’de geçtiği gibi (benim bildiğim e göre bu habere daha eski bir
kaynakta şim diye kadar rastlanm am ıştır) şim diki K azak bozkırlarında
yaşayan bir T ürk kavm inin H. 435 yılı S afer’inde (M .S. 1043 Eylül-
Hkim) tam am ının İslâm iyet’i kabul etm esi, “D est-i K ıpçak” bozkırla­
rında İslâm iyet’in yayılm ası hususunda fazla bir netice verm em iş olsa
gerek. 990 hadisesine dair hikâyede olduğu gibi, İb n ü ’l-E sir’in bu hi­
kâyesinde de İslâm iyet’i kabul eden kavm in ism i anılm ıyor, ancak bun­
ların konup göçtükleri alan gösteriliyor: K ışın Balasagun civarında otu­
rur, yazın İdil nehrine kadar göç ederler imiş. Bu alanın o kadar geniş
olm asına rağm en bu kavm in nüfusu 960 yılında İslâm iyeti kabul eden
kavmin sayısından daha az olmalıdır. N itekim İbnüT -E sir bunların sa­
yısını yalnız 10000 çadır olarak gösterdiği halde ondan daha sonraları
yazan E bu’l-Fida 5000 çadır olarak kaydediyor.
K aşgarlı M ahm ud’un eserinden İslâm etkisinin kuzeybatı yönünde
nerelere kadar yayıldığı anlaşılmıyor. G enellikle onun naklettiği Türk
halk edebiyatı ve yazılı edebiyatı örneklerinin T ürk inanç ve gelenekle­
rinin ve devlet idaresi hakkındaki ayrıntılı bilgilerin vs.nin hangi bölge­
lere ve hangi T ürk kavim lerine ait olduğu pek belli değildir. O nun zik­
rettiği şiirler çok çeşitli ve değişik bölgelere ait olup bunlar içinde Ka-
tun Sini şehrinin Tangutlar ile m ücadelesine dair m anzum eler olduğu
gibi. İdil nehrini anlatan m anzum eler de vardır:
“ İdil su yu akaturur,
K aya tügin kokaturur
B alık telim
K ölünen takı kuşarır
Türklerde halk şiirlerinden başka bir de yazılı şiir hatta saraya has
şiir vardı. B ir şair kendisini “han’ın eşi (H atun)nin hizm etkârı” diye ni­
teleyerek hatuna hizm et yolunda yeni yazm ış olduğu şiiri ona sundu­
ğunu söylüyor. Bu üslûptaki şiire koşuk deniliyor ve A rapça kaside k e­
limesi ile tercüm e ediliyor. Sonraları koşuk şekli şiirden ayrı ve baka bir
ölçüde bir edebî tür olm ak üzere “Tunyuk” diye anılıyordu. Bu kelime
Kaşgarlı M ahm ud’da yoktur. Kaşgarlı M ahm ud’da yalnız “C ucu” yahut
“Çuçu” adında bir şairden bahsediliyor. B unun hakkında da sadece “Bir
Türk şairinin ism idir” denm ekle yetiniliyor. Şairin hangi T ürk kavm in-
den olduğu, nerede ve ne zam anlarda yaşadığı kaydedilm em iştir.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 105
İran kültürünün tesiri önceki T ürk şiirini birdenbire ortadan kaldı­
ram adığı gibi, İslâm iyet’in kabulü de önceki inançları birdenbire yok
edem edi. H atta O rhun âbidelerinde geçen U m ay ism indeki tanrıçaya
ait inanç da korunuyordu. K aşgarlı M ah m u d ’a göre bu, ana k am ında
bulunan çocuğun koruyucusu olan b ir ruhtur. “ U m ay’a hizm et edenin
oğlu olur” anlam ında bir atasözü bile vardı. O rada eski bir tabir olan ve
ölenleri hatırlam a anlam ına gelen Yuğ d a zikrediliyor; o zam anda bu
kelim e ölenin göm ülm e töreninden sonra üç gün veya yedi gün bo y u n ­
ca halka verilen yem ek için kullanılıyordu. Bunun gibi iki ordu arasın­
da gerçekleşecek savaş öncesinde, savaşacak iki ülkenin cinlerinin de
kendi aralarında savaştıklarına ait b ir inanç vardı. Savaşa başlanacak
günün gecesinde savaşçılar kendilerine cinlerin okları isabet etm esin
diye korkarak çadırlarından çıkm azlardı. B u cin askerlerine “cavi” d e­
niyordu. Şu tarafın veya bu tarafın cin askerinin galip gelm esinin, in ­
sanlar arasındaki savaşın sonucunu belirlediğine inanılıyordu. Yeni do­
ğan çocuk hakkında “Erkek m i, kız m ı?” diyecek yerde “Börü m ü (kurt
m u), tilki m i?” diye sorarlardı.
D evlet idaresine ait verilen bilgilerden, m esela hanın hakim iyet
alam etleri, sem bolleri sayılıyor. Bu sem bollerden biri “tuğ” (bayrak)
idi. B ir han dokuza kadar bayrağa sahip olabilirdi. B ir han hakkında
D okuz Tuğlu Han denirse, o hanın en kudretli hanlardan olduğunu an­
lam ak gerekirdi. M üslüm an olm ayan T ürklerin yani U ygurların hanla­
rına dair bazı bilgiler de veriliyor; “kam du” kelim esini açıklarken d e­
nilm iştir ki bu, boyu dört zira’ (iki m etre kadar) eni b ir şibr (bir karış)
kadar olan pam uk kum aş parçasıdır ki bunun üzerine U ygur hanının
m ührü (tuğrası) basılır ve alış-verişlerde ölçü olarak kullanılır. H er y e­
di senede bir defa bu kum aş parçaları yam anır, yıkanır, üzerine yeniden
m ühür basılırdı. Pamuk kum aş parçalarının para yerine kullanılm ası
D oğu T ü rk istan ’da da son zam anlara kadar yürürlükte idi. Bazan Ka-
rahanlılarla O ğuz yani Selçuk’un torunlarının devletlerine ait bazı terim
ve tabir farkları da gösteriliyor. M esela daha o zam anlarda Ç iğillerde
(sonraları M oğol İm paratorluğunda olduğu gibi) “yarlık” tabiri bulunu­
yordu; bu O ğuzlarca bilinm iyordu. D iğer taraftan O ğuzlarda m ühür
(tuğra) ve m ühür basan m em ur anlam ına gelen “tuğrağ” (şim diki “tu ğ ­
ra”) kelim esi vardı. Yazar bu kelim e hakkında “bunu T ürkler bilm iyor­
lar. A slını ben de bilm iyorum ” diyor. M oğol devri yazarlarından olan
İb n ü ’l-M ühennâ “tuğra” ve “yarlık” kelim elerinin her ikisini aynı say­
fada zikrediyorsa da bilindiği üzere “ tuğra” kelim esi sonraları sadece
106 PROF. DR. V. V. BARTHOLD

Selçuk Türklerinde ve onlardan sonra O sm anlı Türklerinde kullanılm ış

Y e d în c İ D ers
ve O rta A sya T ürklerince tam am en unutulm uştur. O ğuzlar tarafından
Batı A sya’dan getirilen ve başka Türkler tarafından hiç bilinm eyen bu
m edenî tabirin aslı m eselesi tarihçiler için çok önem lidir.

B undan sonraki dersim izde M oğol istilâsından önceki asırlarda

Türklerin batı ve doğu ile m edenî m ünasebetleri m eselesine tem as
ederken T ürk m edenî hayatının diğer yönlerinden de bahsedeceğiz.

K aşgarlı M ahm ud Karahanlıların kuzeyinde Yabaku kavm iyle (ki

bu kavim sonraları tarihte hiç görülm üyor) doğuda da U ygurlarla olan
m ücadelelerine ait bazı bilgiler veriyor. Fakat K ıtaylarla olan savaşlar­
dan hiç bahsetm iyor. H albuki U zak D o ğ u ’da hâkim iyeti ele geçirm iş
olan bu K ıtaylarla K arahanlılar daha XI. A srın ilk yarısında m ücadele­
ye başlam ışlardı. Y ukarıda görüldüğü üzere U zak D o ğ u ’nun bu başlıca
m edenî m em leketi, Ruslarda, M oğollarda ve b ir kısım m üslüm anlar
arasında bu güne kadar bu kavm in yani K ıtayların ism ini taşım aktadır.
H albuki Ç in ’de K ıtayların hakim iyeti daha XII. asırda bitm iş ve bu
kavm in kendisi ve lisanı büyük bir ihtim alle M oğol devrinde sona er­
mişti. K ıtay lar Ç in ’deki hâkim iyetleri zam anında kendi sülâlelerine Li-
ao ism ini verm işlerdi, Çin tarihinde bu kavim o isim le bilinm ektedir.
M üslüm an kaynaklarında ise sülâlenin böyle b ir ism ine rastlanm ıyor.
Bunlara m üslüm an tarihçiler tarafından “H ıtay” d eniyor ve çoğunlukla
(hattâ bazan da Kaşgarlı M ahm ud’un eserinde “tı” harfi ile yazılıyor.)

L iao Sülâlesi im paratorları K uzey Ç in ’i ele geçirdikten sonra M o­

ğ o listan ’ı d a fethettiler ve 924 senesinde burada M üslüm an tüccarlarla
karşılaştılar. Bu karşılaşm adan yalnız Çin kaynakları bahsediyor, M üs­
lüm an kaynaklarında ise hiçbir bilgi yoktur. K ıtaylar M oğolistan’dan
Kırgızlan çıkardılar, onlar da oradan Yenisey havzasına dönm üş olm a­
lılar ki sonraki devirlerde bunların orada oturdukları görülüyor. M oğo­
listan ’ın eski hâkim i olan ve bu devirlerde D oğu T ü rk istan ’d a yaşayan
U ygurlar d a bu K ıtaylara tâbi oldular. K ıtaylar bu U ygurlara tekrar
M oğolistan’a dönm elerini tek lif ettilerse de D oğu T ü rk istan ’da ziraat-
le geçinm eye ve şehir hayatına alışm ış olan U ygurlar bu tekliften y a­
rarlanm ak istem ediler.

E serlerini A rapça yazan tarihçiler çoğunlukla K arahanlıların m em ­

leketine doğu tarafından gerçekleşen hücum lardan b ahsediyor ve hü-
108 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
cum eden kavm i de K ıtaylar olarak gösteriyorlar. Sultan G azneli Mah-
m u d ’un çağdaşı olan U tbî’den başlayarak pek çok yazar bunu kaydet­
m ektedirler. Fakat eğer bu seferler K ıtayların savaş seferleri idiyse, Çin
kaynaklarında “Liao Sülâlesi Tarihi” bu olaylardan bahsetm eden geç­
mezdi. H albuki orada K ıtayların batıya seferleri hakkındaki hiçbir bil­
gi görülem em iştir. D aha yakın bir ihtimal olarak bu olaylarda K ıtayla-
n n kendileri değil, o zam anlar K ıtaylar tarafından harekete geçirilen ve
başlangıçta M oğolistan’ın doğu ve sonra da batı kısm ım işgal eden M o­
ğol kabilelerinin faaliyette bulundukları söylenebilir. O rta A sy a’daki
b ir N asturi piskoposunun B ağdad’ta oturan N asturi K atolikosuna gön­
derdiği bir m ektup da bu konuda bir izlenim uyandırm aktadır. Bu m ek­
tupta sekiz kabileye ayrılm ış olan bir kavm in hücum undan bahsedili­
yor. Bu kavm in de Cengiz H an devrinde M oğolistan’ın batı kısm ını iş­
gal ederek oturan M oğol kavm i (Naym anlar) olm ası pek m uhtemeldir.
“N aym an” M oğolca “sekiz” dem ektir. Bu da bu kavm in sekiz kabile­
ye ayrılm ış olduğunu gösteriyor.
Liao Sülâlesi K uzey Ç in ’de hüküm süren sülâlelerin hepsine göre
Çin m edeniyetini en fazla benim sem iştir. B ununla beraber bu sülâle­
nin en son üyesi, o zam an M ançurya’da aslen T unguz soyundan olan
“Ç ejur çejen”- İslâm kaynaklarında Curci- kavm inin kuvvet kazanm a­
sı sonucu Ç in’i bırakıp gitm ek zorunda kalmıştır. Bu Ç urçenler 1125
senesinde Liao Sülâlesini devirerek Kuzey Ç in ’de bunların yerini işgal
ettiler ve “A ltun” (Çince “teszin/kin”, M oğolca “ A ltan H an” , Türkçe
“A ltun H an”) sülâlesini kurdular. Liao Sülâlesinin en son hüküm darı o
zam an batı taraflarına gitti. Fakat kendisiyle birlikte kavm inden yalnız
b ir kısm ı gitti. Bir çoğu Ç in ’de kaldılar ve Çurçenlere tâbi oldular. Son­
radan Cengiz Han kuvvetlenerek Çurçenlerle harp etm eğe başladığı es­
nada Çurçerlere karşı isyan ettiler. Daha sonraki M üslüm an tarihçileri
ise bu K ıtayların batıya gidenlerine de, Ç in ’de Çurçenlere tâbi olarak
kalanlarına da K arakıtay diyorlar.
Kıtayların batıya hareketleri hakkında İslâm kaynaklarındaki bilgi­
ler Çin kaynaklarına nispeten daha açık ve ayrıntılıdır. Ç inliler Kıtayla-
n n yalnız Liao Sülâlesinden son hüküm darın kardeşinin idaresinde D o­
ğu T ürkistan’a olan, hareketlerini zikrediyorlar. B unlar bu seferlerinde
U ygur m em leketinden geçm işler, U ygurlar da bunlara yardım da bu­
lunmuşlardır. Fakat bu seferin neticesi K ıtaylar için başarılı olmamıştır.
Bu hususu da biz yalnız İslâm kaynaklarından öğrenebiliyoruz. K aşgar
109
ORTA ASYA TÜRK TARİHÎ
Ham bu K ıtay lan tam am en m ağlup etm iş ve bunu Selçuk Sultanı San-
car B ağdat halifesine yazmıştır. Fakat K arakıtaylann diğer kısm ının b i­
raz daha kuzeyden Batı M oğolistan’dan geçerek yaptıkları diğer sefer­
leri başarılı olm uştur. B u seferlerinde bunlara Yenisey nehrinin yukarı
kısımlarında K ırgızlar hücum ettilerse de K ıtaylar biraz daha güney b a­
tı tarafına giderek bu hücum dan yakalarım kurtarabildiler. XI. A sırda
Y abakularla K arahanlılar arasında m uharebe m eydanı olan şim diki Çu-
guçak civarında Em il adlı b ir şehir kurdular. Burası X. A sırda olduğu
gibi XII. A sırda da İslâm tesirinin dışında kalm ış olmalıdır. İslâm m em ­
leketinin bu taraftan en kuzey ülkesi eskiden olduğu gibi yine B alasa-
gun şehri bölgesi idi. B urası da K arahanlılardan birisinin idaresinde
bulunuyordu. K ıtaylar ilk geldiklerinde B alasagun’dan sekiz günlük
m esafede b ir yere gelm işlerse de piiskürtülm üşlerdir. Bu olaydan yüz
sene sonra olan bu son seferlerinde ise K arahanlılar bunların h ü cu m u ­
na karşı koyam adılar. K ıtayların galip gelm esine özellikle B alasagun
Hanı ile hizm etinde olan göçebelerin arasındaki anlaşm azlık sebep o l­
du. K ıtaylar bu anlaşm azlıkta önce han tarafını tuttular ise de m uhalif­
lerini b erta ra f ettikten sonra hanın kendisini de iktidardan düşürerek
vilayetlerini ele geçirdiler ve o zam andan itibaren bu vilayet K arakıtay
hüküm eti başkanm m m erkezi oldu. Bundan sonra buradan d oğuya ne­
ferler yaptılar ve eskiden doğudan gelerek fethedem edikleri K aşgar
H anlığı’m kendilerine bağladılar. Eski düşm anları olan K ırgızlan ceza­
landırm ak için de kuzey-doğu tarafına asker gönderdiler. U ygurlar da
bunların idaresinde kaldı. 113 7 ’de bunlar Batı T ürkistan işlerine k arış­
m ağa başladılar. B urada d a han ile göçebe kabile reisleri arasında an ­
laşm azlık olduğundan bundan faydalanm ağa kalkıştılar. Fakat bu sefer
B alasagun’daki gibi han tarafını değil, göçebeler tarafını tuttular. Se-
m erkand hanı H ocend yakınlarında m ağlup oldu. 1141’de Sem er-
k an d ’ın kuzeyinde bulunan K atvan sahrasında Sultan S an car’ın ken d i­
si K arakıtaylar tarafından ağır b ir yenilgiye uğratıldı. G üçlü ve kuv v et­
li Selçuk sultanının bu şekilde kâfirlere m ağlûp olm ası çağdaşlarına
çok büyük etki yaptı. B u olay hakkında m üphem b ir haber o zam an F i­
listin’de ve E l-cezire’nin kuzey kısm ında M üslüm anlarla savaşan H aç­
lılara k ad ar erişti. A vrupalılar arasında “D o ğ u ’dan Yuvan (Yohannes)
adında bir papazın F ilistin ’deki dindaşlarını kurtarm ak için M üslüm an
m em leketine hücum ettiği” hakkında yayılan bir efsane de galiba bu
1141 senesi hâdiselerinin bir yankısı olarak m eydana gelmiştir.
G erçekte K arakıtaylar o kadar uzağa gitm eyerek A m uderya (C ey ­
hun) hududunda durdular. B iraz sonra bu nehrin güneyindeki Belh v i­
110 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
lâyetini ele geçirdiler. T ürkistan’daki bütün M üslüm an m em leketleri
B uhara ve Harezm de dahil olm ak üzere bunların hâkim iyeti altına geç­
ti. Balasagun civarında oturan K arakıtay im paratorlarını M üsliim anlar
da, M oğollar da “G ürhan” diye adlandırıyorlar. Bu lakaba K arakıtay-
lardan önce tesadüf olunm adığı gibi onlardan sonra da tesadüf olunm u­
yor. A slı ve kökeni de m eçhul bir m uam m a kalıyor. M üslüm an yazar­
ları ise bu kelim eye “Hanların H anı” m anasını veriyorlar. Buradaki
“gur” kelim esi önceleri O rhun âbidelerinde, G erdizî ve K aşgarlı M ah-
m u d’da görülen “kür” yahut “kül” kelim esi olabilir. G urhanların idare­
sinde H arezm ’den U ygur ülkesine kadar uzanan büyük bir ülke bulu­
nuyordu. Ç in ’de ise bir iktidar ve m ülkleri yoktu. B ununla beraber
Çin tarihçileri bu “Batıdaki Liao”ları da Çin im parator sülâlelerinden
birisi olarak zikrediyorlar ve Ç in ’deki usul gereği im paratorların “pa­
dişahlık seneleri”ne verilen isimleri sayıyorlar. Ç in ’de im paratorların
kendi şahsi adları zikredilm eyerek im paratorun hüküm darlık ettiği yıl­
ların hepsine bir isim veriliyor ve buna “saltanat seneleri” deniyor. O
devirlerde m eydana gelen olayları da bu “ saltanat seneleri” ile tesbit
ediyorlar. Bu sebeple eskiden Çin hakkında eser yazan yabancılar,
M üslüm anlar ve Avrupahlar, bir im paratorun bütün hüküm darlık m üd­
deti için verilen “ saltanat seneleri”ni kendilerine çağdaş olan im para­
torun özel adı zannetm işlerdir. K arakıtayların yani Çin içerisinde hâki­
m iyetini kaybeden ve aslen Çinli olm ayan bir sülâlenin böyle Çin im ­
parator sülâlelerinden sayılm asının Çin tarihinde diğer b ir örneği görül­
m em iştir. N itekim XIV. A sırda M oğollar Ç in’den çıkarıldığı vakit C en­
giz H an’ın Ç in’de hüküm süren oğullarının adı olan Yuan sülâlesi b it­
m iş kabul edildi ve bu sülâlenin M oğolistan’a dönm esinden sonra h ü ­
küm sürenlerinin saltanatlarını “ saltanat seneleri” ile nitelem ek bahis
konusu olmadı. Liao Sülâlesine ait olarak yapılan böyle bir ayırım Ka-
rakıtayların Çin im paratorluğu m edeniyetini ne derecede ciddi bir şe­
kilde kabul etm iş ve benim sem iş olduklarını açıkça gösteriyor. H atta
anlaşılan Ç inliler bu sülâleyi artık dışarıdan gelm iş, Çinli olm ayan bir
unsur gözüyle bile görm üyorlardı.
G urhanlar hüküm etine dair M üslüm an kaynaklarından edinebildi­
ğim iz pek az bilgilerde bunların batıda (Ç in’den çıkıp T ürkistan’a gel­
dikten sonra da) resmi dil olarak Ç ince’yi kullandıklarını ve Çin yöne­
tim esaslarını da kendileriyle beraber getirdiklerini farzetm eğe sevke-
diyor. “D am ad”a çince “Fu-m a” deniyor. M em urlara verilen ayırdedi-
ci alâm et ve (yetkili olduklarını gösteren) ferm anlara ise daha sonraki
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 111
devirde M oğollarda olduğu gibi “P ayza” deniyordu. D iğer alelade gö­
çebe devletlerden K arakıtayların farkı şu idi ki bu m em leket bölgelere
ayrılm adı, hatta birinci G ürhan hakkında bunun hiç kim senin kum an­
dası altına yüz süvariden fazla asker verm ediği rivayet olunuyor. Fakat
buna karşılık m em lekete dahil olan ufak beyliklere dahilî serbesti
(özerklik) verm ek usulü pek geniş ölçüde uygulandı. K arakıtaylar yal­
nız B alasagun’da hüküm süren K arahanlı hanının hâkim iyetini ortadan
kaldırdılar ise de burasını G ürhan bizzat idare etti. Bu şehir, ahalisi b a­
kım ından bundan sonra da m üslüm an şehri olarak kaldı. Fetholunan d i­
ğer vilâyetlerin herbirinde m esela K aşgar ve M âv erâü n n eh ir’de Kara-
hanlı sülâlesinden olan hanlar eskisi gibi hüküm sürdüler. Batıda Ha-
rezm lileri, doğuda U ygurları da yine eski sülâleler idare etti. G ü rh an ’a
itaat vergi verm ekten ibaret idi. B ununla beraber özerk vilâyetleri ida­
re eden m eliklerin (beylerin) karargâhında G ürh an ’ın bir tem silcisi bu­
lunuyordu. Bağlı beylerin bağım lılık usulü, sonradan M oğollar devrin­
de olduğu gibi bazan daha sade ve im tiyazlı b ir şekle konuluyordu. Ba-
zan G ürhan’ın tem silcisi m ahalli beyin karargâhına yalnız vergi almak
için geçici olarak geliyor ve sonra gidiyordu. B azen bağlı m elik (bey)
vergiyi G ürhan’a kendisi götürm ek im tiyazını alıyordu. Ç in ’de olduğu
gibi K arakıtaylarda da vergi hane başına idi. Yani her haneden bir d i­
nar (bir altın para) alıyorlardı. Bu usul M üslüm an geleneklerine aykırı
olduğu gibi, göçebelerin âdetlerine de aykırı idi. Sonraki devirlerde
M oğollar da Çinlilerin m em leketinde b eher nüfus (kişi) başına vergi
alm ak usulünü uygulam aya çalıştılar ise de, Çin m em urları bu usule
karşı pek ciddî şekilde karşı koydular. Fakat K arakıtayların bu yeni
usulü O rta A sy a’da etkisiz kalm adı. H atta bu hane başına vergi alm ak
usulü XIX. A sır O rta A sya hanlıklarında bile vardı. M esela H okand
hanları devrinde T aşk en t’te vergiyi hane başına alıyorlardı; bunu T aş­
k en t’te evlerin sayısının çok daha az olduğu bir zam ana ait eski bir he­
sap defterine göre alıyorlardı. XII. A sırda G urhanlar devrinde olduğu
gibi H okand hanları da hane başına bir tila yani bir altın para alıyorlar­
dı. Ne yazık ki XII. A sırdan XIX. A sra kadar geçen uzun m üddet ara­
sında tarihî bir m ünasebet olup olm adığını tesbit etm ek zordur.
G enellikle böyle bir U zak D oğu m edeniyetini kabul etm iş olan bir
kavm in O rta A sy a’da hâkim iyet kurm ası genellikle buralardaki M üs­
lüm anların ve özellikle T ürklerin tarihinde ne gibi bir etki bırakm ış o l­
duğu sorusu bu güne kadar hallolunam am ıştır. B irçok m eselelerle be­
raber bu da M arquart’ın “K um anların aslı” hakkında yazdığı eserinde
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
112
işlenm iştir. Bu eserde G urhanların m em leketine pek büyük önem veri­
liyor. M arquait’ın fikrine göre XII. ve XIII. A sırların hiç teselli verici
olm ayan genel görüntüsü içinde m edenî K arakıtaylar devletinin kesin
olarak ayrı bir yeri vardır. M arquait bu fikirlerini doğrulayacak hiçbir
delil getirm iyor. G örünüşe göre bu fikri de genellikle İslâm ve T ü rk ler
hakkm daki olum suz görüşlerinden kaynaklanm aktadır.
H erşeyden önce “Batı Liao” sülâlesinin hayatı da pek o k adar um ut
verici b ir görünüş arzetm iyordu. B urada M üslüm an m em leketlerinde
ve göçebe ülkelerdeki aşiret ve tım ar usulleriyle ilgili k argaşa yoktu.
F akat buna karşılık Ç in’de olduğu gibi, buralarda da hüküm et idaresi
birkaç defa kadınlar ve bunların âşıkları eline geçti, hatta böyle bir k a­
dın hüküm darlardan birisinin âşığının yaptığı kötü hareketler neticesin­
de ahali arasında ortaya çıkan isyan fikirlerinin önünü alm ak için bu
âşığını halkın gözü önünde kendi eliyle öldürmüştür. G urhanlılann ken ­
di m em leketlerinin m edenî seviyesini yükseltm ek için çalıştıkları h ak ­
kın da d a hiçbir bilgi yoktur. H er ne kadar K arahanlılara bağlı olan K ar-
lu k lann isyanı neticesinde bunların ellerindeki silahlan alınıp ziraate
alıştırılm ak tecrübesi gibi bir hâdise biliniyorsa da, o da neticesiz k al­
m ış ve bununla beraber K arahanlılar için yine pek az sonra K arluk re ­
islerinin isyanını bastırm ak ve cezalandırm ak zarureti ortaya çıkmıştır.
G enellikle, G urhanlann kendi m em leketlerinde dış ve iç güvenliği
tam am en sağladıkları bir devrin var olduğu da şüphelidir. H arezm ü l­
kesi G ürhan’a bağlı olduğu halde, Selçuk Sultanı Sancar uğradığı yenil­
giden sonra tekrar kuvvet kazanarak H arezm ’e hücum etm iş ve o v a­
kit G ürhan tarafından H arezm ’e bu hücum a karşı koyacak h içb ir yar­
dım gelmem iştir. Bu sıralarda T ürkistan’da ortaya çıkan diğer karışık­
lıklara G urhanlann da kanştığı hakkında hiçbir haber yoktur. Kısaca,
K arakıtaylann T ürkistan’da yüksek b ir m edeniyet taşıyıcılan eline geç­
m iş olduğu da görülm üyor. Tersine son G ürhan’ın vezirinin “ M ahm ud
B ay” ism inde b ir kişi (galiba bir M üslüm an tüccar) olduğu (yani İslâm
m edeniyeti tem silcilerinin G urhanlar yanında önem li yeri olduğu) b i­
linm ektedir.
B ununla beraber K arakıtay devletinin kuruluşu bu m em lekete gi­
ren çeşitli m edenî unsurların arasında yakınlaşm aya sebep olm ası itiba­
riyle m edeniyetin ilerlem esine sebep olmuştur. M üslüm an v ilâyetleri­
nin M üslüm an olm ayan b ir hüküm dar idaresi altında kalm asının M üs­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 113
lüm an olm ayan m edenî unsurların da batıya hareketlerine sebebiyet
verm iş olm ası da mümkündür. Yedisu vilâyetinde Çu nehri havzasında
S üryanîce ve T ürkçe H ıristiyan âbidelerinin var olm asının sebepleri
bugüne kadar iyi açıklanam amıştır. Bu yazıların çoğu (özellikle Isık
G ölü etrafında ve İli nehri havzasında olanları) XIV. A sra yani M ogol­
lar devrine ait ise de, Çu nehri havzasında bulunanları için de XIII. A s­
rın başına yani oralarda daha K arakıtaylann hâkim olduğu devre ait
o lanlan da vardır. Yedisi uaki H ıristiyan âbidelerini T urfan vilâyetin­
deki H ıristiyan eserleri ile karşılaştıran R us A kadem i üyelerinden Ka-
koftsov Turfan H ıristiyanlannın Yedisu H ıristiyanlarına göre daha m e­
denî ve daha aydın olduklarını ve burada H ıristiyanlann birbirlerine te­
siri m eselesi doğudan batıya yani T urfan’ın Y edisu’y a tesiri şeklinde
olup, tersine batının doğuya tesiri şeklinde olm adığını söylüyor. U ygur
H ıristiyanlarından başka U ygur Budistleri batıya tesir edebildiler. Ka-
rakıtaylar devrinde U ygurların böyle bir tesirleri hakkında açık bir ha­
b e r (bilgi) yoksa da M oğol hüküm darlığının ilk devrinde 1253'de sey­
yah R ubruquis “İli” nehrinin kuzeyinde “K ayalık” şehrinde Budist di
ninde olan U ygurlara rastlam ıştır. Bu B udist U ygurların buralara daha
K arakıtaylar devrinde gelip yerleşm iş olm aları m uhtem eldir. Elim izde
b una d air b ir delil yok ise de, XI. ve XII. A sırların H ıristiyan dinî pro­
pagandasının kuvvetli bir devri olduğu bilinm ektedir. Birçok Moğol
kavim lerinin bu devirde H ıristiyanlığı kabul ettikleri d e bilinm ektedir.
B atı M o ğ o listan ’da N aym anların ve D oğu M oğolistan’d a K ereyitlerin
H ıristiyan olduklarını, yalnız H ıristiyan değil İslâm kayn ak lan da söy­
lüyor. P rofesör P elliot’nun tetkikleri neticesinde G üney M o ğ o listan ’da
Ç in hududunda olan O ngutların da H ıristiyan olduğu anlaşılm ıştır
C engiz H an N aym anların m em leketinde bunların b ir U ygur tam gacısı-
na rastlam ış ve ondan U ygur alfabesini öğrenm iştir. B undan H ıristiyan
d in î propagandasına U ygurların da katıldığı anlaşılıyor. G erçekten de
Y edisu’d a bulunan H ıristiyan m ezar taşlarında “ 11” yerine, “ bir 20”
yani O rhun Y azılarında ve U ygur m etinlerinde kullanılan usulün var o l­
m asından, Yedisu H ıristiyanlannın da U ygurlardan oldukları anlaşıl­
maktadır. U ygur H ıristiyanlannın m erkezi T urfan’ın doğusunda olan
“B ulayık” kasabası olm uş, burada yalnız H ıristiyan yazm a eserleri b u ­
lunm uştur. B unlar da Süryanî, Sogd ve T ürk dillerinde yazılm ış eser­
lerdir. Yedisu H ıristiyanlannın U ygurlardan ay n olan b ir özelliği m ezar
taşlan n d a evvelce Sogdlulardan alınm ış olan U ygur yazısını değil,
T ürkçe için lazım olan bazı ay n işaretler ekleyerek, S üryanî asıllı diğer
b ir alfabe şeklini kullanm ış olm alandır.
114 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
M isyonerlik işi burada da ticaret işleriyle paralel gitm iştir; Kere-
y itler’in Hıristiyanlığı kabul etm eleri hâdisesi, Süryanîlerin hikâyesin­
de, K ereyit hanının H ıristiyanlığı evvelce H ıristiyan tüccarlarından öğ­
rendiği şeklinde söyleniyor. Bu dinî propaganda m eselesinde dikkati
çeken bir husus ise M oğolistan’da İslâm propagandasının olup olm adı­
ğı hakkında hiçbir bilgi olm am asına rağmen yine buranın m edenî sevi­
yesini yükseltm ek hususunda H ıristiyan tüccarlarına nisbeten M üslü­
man tüccarların daha büyük faaliyet gösterm iş olmalarıdır. M oğollar
“tüccar” anlam ında T ürklerden “ sart” kelim esini almışlardır. “Sogd”
kelim esinden “sogdak” kelim esi yapıldığı gibi “sart” kelim esinden de
“ sartak” kelim esi m eydana gelm iştir ve bu kelim e M oğolistan’da özel­
likle tüccarlar çıkaran bir kavim yani “M üslüm an İranlılar” anlam ında
kullanılmıştır. M oğollar bir kavm e m ensup erkekleri ifade için adı ge­
çen kavm in adına bir de “tay” kelimesini ekliyorlardı. Bu şekilde M o­
ğolistan’da “sartaktay” kelim esi kullanılıyordu ki “ sartak” yahut “sart”
kavm inin erkekleri dem ektir.
M oğolistan’da M üslüm an İranlılarm m edenî faaliyetlerinin ne şekil
ve derecede olduğunu gösterecek b ir eser de, Sartaktay nâm ında m aha­
retli ve sanatkâr bir kahram an hakkındaki M oğol hikâyesidir. H ikâye­
de kahram anın büyük nehirler ve göllerden sulam a işleri için acayip
m ucizevî işler yaptığı söyleniyor. Bundan M üslüm anların M oğollara
sulam a usulünü öğretm iş oldukları anlaşılıyor. Sartak veya sartaktay
kelim esini M oğollar yalnız bir m illete (kavm e) m ensup adam lar anla­
m ında kullanıyorlardı. Cengiz Han kendisine boyuneğen ilk m üslüman
hüküm darı olan Y edisu’nun kuzeyindeki K arluk hüküm darı Arslan
H an’ı “sartaktay” diye adlandırdı. Halbuki K arluklar lisan bakım ından
İranlı değil T ürk idiler. M oğollar aynı “sart” kelim esinden “ sartağul”
veya “sartavul” kelim esini türeterek kullanm ışlardır ki bu kelim enin
daha Cengiz Han devrinde kullanıldığı bilinm ektedir. Sonradan Reşi-
düddin bu kelim eyi “Tacik” diye, İbnü’l-M ühenna ise “ M üslüm an” d i­
ye tercüm e etm işlerdir.
M oğolistan’daki İslâm ’ı yaym a faaliyetleri hakkında tarihî kaynak­
larda hiçbir bilgi verilm iyorken, sartaktay hakkında böyle b ir hikâye
söylenm esi M oğolistan’da M üslüm an tüccarların ticaret hususundaki
başarılarının o m em lekette İslâm dininin yayılm asına bağlı olmadığını
çok açık olarak gösterm ektedir. Bu husus asrım ızda Avrupalılann dün­
ya ticaretindeki başarılarının oralarda H ıristiyanlığın yayılm ış olup o l­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 115
m adığıyla ilgili olm am ası gibidir. M oğollar devrinde zengin M üslüm an
tüccarları m edrese ve hangâhlar yaptırıyorlardı. Fakat İslâm âlim leri ile
İslâm tüccarları arasında hiçbir m ünasebet yoktu, belki aksine bu m ü­
nasebet bazan açık olarak düşm anca oluyordu.
Eski İslâm ticaretinin bugünkü A vrupa ticaretinden farkı şudur ki,
İslâm ticaretinin başarısı h içb ir vakit M üslüm an devletlerin siyasî b a­
şarılarına bağlı değildi. Yalnız İslâm halifesine bağlı olan büyük İslâm
m em leketi çeşitli ülkelere bölündükten sonra M üslüm an m em leketle­
rinin (tavaif-i m ulûk) hudutlarının değişm esi şu veya bu sülâlenin yük­
selm esi veya çöküşüyle ilgili oluyordu ve hudutlar o kadar çabuk d e­
ğişiyordu ki, ahali, kendilerinin m edenî ve İktisadî hayatlarını, h u d u t­
ların böyle çarçabuk değişm elerinden zarar görm eyecek bir şekilde
düzenlem ek zorunda kalıyorlardı. Y ukarıda da söylenm iş olduğu gibi,
oldukça kuvvetli ve devam lı bir sülâle olan Sâm ânoğulları devrinde bu
sülâlenin bir tedbiri ile alâkalı olm aksızın bozkırda Türkler arasında
M üslüm an kolonileri m eydana geliyor ve bu koloniler de Sâm ânlılara
değil m ahalli T ürk hüküm darlarına tabi oluyorlardı. B irbirleriyle m ü ­
nasebette bulunan ticari şirketleri vardı; o zam an asrım ızdaki gibi (ban­
ka usulü) borç m üesseseleri, finans kuruluşları bulunm am akla beraber
b ir ülkede verilen b ir senet ile diğer b ir hüküm et idaresi altında b ulu­
nan d iğ e j'b ir şehirden para alm ak m üm kün oluyordu. XI. A sır tarihçi­
si Ebu Ş u ca’ın yakın zam anda bulunup yayınlanan eserinde, hüküm et­
ler tarafından verilen havale kâğıtlarıyla para alm aktan ise, tüccarlar ta­
rafından verilen havale kâğıtları ile para alm anın daha kolay olduğu
söyleniyor. T üccarlar arasında özellikle İranlılar çok olduğundan F ars­
ça “çek” kelim esi yayılm ıştı. H atta bu kelim e A rapların kullandığı
“ sak” şeklinde değil, Farsça “çek ” şeklinde yayılarak, sonradan B atı
A vruya’ya geçm ekle bütün ticaret âlem inde kullanıldı.
O rta-A sya’daki ticaret işlerine herhalde T ürkler de katıldılar. S on­
raki devirlerde M oğollarda tüccar anlam ında “ortak” kelim esi k ullanı­
lıyordu ki “şirket ü yesi” (A rapça “şerik”) anlamındadır. Bu kelim e o
zam anın ticaret işlerinde şirketlerin m ühim rol oynadıklarını göster­
mektedir. K aşgarlı M ah m u d ’da bu “ortak” kelim esi var ise de onun za­
m anında daha “tüccar” anlam ında değil, yalnız “şerik (ortak)” anlam ın­
da kullanılmıştır. B una göre T ü rk ler arasında ticaret şirketlerinin g eliş­
m esi XI. A sırdan sonra olsa gerektir.
116 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 117

O zam anlar İslâm m edeniyeti birinci sırayı işgal ettiğinden diğer M oğol İm paratorluğunun kurulduğu zam anda da yine K aşgarlı M ah­
m edeniyetlerin İslâm iyet’le olan her çatışm ası, sonuç itibarıyla M üslü­ m ud zam anındaki yerinde yani K uça şehrinin doğusunda idi. Yalnız
m anlığın yayılm a alanının daha çok genişlem esine yol açıyordu. Kara- K uça’daki M üslüm an kahram anlarından H ızır Bey nâm ında birisinin
kıtaylar Çin m edeniyeti tesirine pek ciddî şekilde kapılm ış oldukların­ U ygurlara galip gelm esi ile şöhret bulduğu hakkında b ir hab er vardır.
dan, O rta A sya’ya gelm ekle İslâm iyet’i kabul edem ediler. B u hususta O vakitler U ygurlar barış ve dostluk taraftarı olup cesur askerlere k ar­
bunlar O rta A sya’daki M oğollardan Farklıdırlar. Fakat K arakıtaylann şı koyam ayan b ir kavim addolunuyorlardı. B u H ızır Bey, K aşgar H anı­
hâkim iyeti devrinde M üslüm anların M üslüm an olm ayanlara tabi olm a­ na düşm anlar hücum ederken bunların püskürtülm esi hususunda hana
ları -(M o ğ o l devrine nisbeten daha ufak bir m iktarda olm akla bera­ yardım ettiğinden “hanlık” Unvanını elde etti. Fakat T anm havzasının
ber)- İslâm iyet’in yayılm a sınırlarını genişletmiştir. K aşgarlı M ahm ud güneyinde durum biraz değişik olup, K aşgarlı M ahm ud devrinde b ura­
zam anında olduğu gibi K arakıtaylann ortaya çıkışı esnasında da Bala- da İslâm h udut şehri Çerçen iken XIII. A sırda M arko P o lo ’nun b ura­
sagun H anlığının daha kuzeyinde bir m üslüm an ülkesi m evcut değildi. lardan geçtiği sıralarda L ob-N or havalisindeki ahali de M üslüm an idi.
B ununla beraber bu olaydan henüz yüz yıl geçm iş olduğu halde, Mo-
K arm aşık bir sorun olarak kalan diğ er b ir h usus da m üslüm an A s­
ğollann ortaya çıkışından biraz önce Yedisu vilâyetinin kuzeyinde
y a ’nın m edenî hayatına Türklerin ne derecede katkı yaptığıdır. T ürkler
M üslüm an K arluk hüküm darı A rslan H an’ın - m erkezi K ayalık şehri
h içb ir yerde A rap-İran m edeniyetine tam am en tabi olm uş değildiler.
olan - ülkesi zikrolunuyor. Bu K ayalık şehrinin yeri şim diye kadar
T ürklerin kendi dillerini unutm aları da h içb ir yerde olmamıştır. B unun­
yalnız yaklaşık olarak belirlenebilm iştir. R ubruquis A lag ö l’e giderken
la berab er A rap ve İran m edeniyetinin T ürklere tesiri o kad ar kuvvetli
İli’den geçtikten bir m üddet sonra bu şehirden geçti. R ubruquis bu
idi ki T ürk dili hiçbir yerde devlet ve m edeniyet dili olam adı. Türk
m ünasebetle o zam an uzaktan B alhaş/B alkaş gölünü gördüğünü söy­
devletlerinin en batı kısm ı olan K üçük A sy a’da X III. A sra k adar devlet
lüyor. Buna göre o zam anki yolun şim diki posta yoluna nisbetle Bal-
dili A rapça idi. B u bilgiler XIV. A sırda K üçük A sy a’da yazılan, yazarı
kaş gölünün daha yakınından geçtiği tahm in olunabilir. Yalnız Kayalık
bilinm eyen b ir Farsça eserde m evcuttur. B u habere önceleri pek gü­
şehri değil, belki asıl K arluk H anlığının kendisi de daha K arakıtaylar
venm iyor idiysem de M arx van B erch em ’in dikkat çektiği, XIII. A sra
zam anında m eydana geldi. K arluk Hanı G ürhan’a bağlı b ir bey idi. H a­
kadar A nadolu’da kitâbelerin A rapça yazılm ış olduğu hususu, yazan
rabesi şim diki G ülce şehrinin kuzey batısında olan A lm alık şehri de ne
bilinm eyen bahsi geçen Farsça eserin verdiği bilgiyi doğruluyor. Aynı
K aşgarlı M ahm ud’un eserinde ve ne de K arakıtaylann fetih hikâyele­
şekilde sultanların K eyhüsrev, K eykubâd gibi isim leri taşım aları bun­
rinde geçiyor. M oğolların ortaya çıkışına yakın b ir devirde bu şehrin
lara İran m illi destanının tesirini, bununla berab er bazan herhalde öz
idaresi G ürhan’a bağlı olm ayan, aksine ona isyan eden b ir serseri çete
T ürkçe isim lere rastlanm ası da sultanların asıllarının T ürk olduğunu d a­
reisinin eline düşm üştü. Bu çete de K arluk veya K anglı T ürklerinden
ha unutm adıklarını gösteriyor. İran Selçukluları da aynı durum da olup,
idi (XII. Asrın sonunda ve XIII. Asrın başındaki olayları öğrenm ek için
orada Farsça gittikçe yönetim (bürokrasi) ve m edeniyet dili oluyordu.
tem el kaynak olan C üveynî’nin Tarih-i C ihangüşa’sınm çeşitli eski
H atta K arahanlıların yönetim indeki T ü rk istan ’d a da yönetim ve edebi­
nüshalarında bu kabilenin ismi birbirinden farklı olarak “ K arluk” ve
yat dili olarak Farsça gitgide A rapça’yı sıkıştırıyordu. Bu konuda çok
“K anglı” şeklinde yazılm ıştır). H erhalde A lm alık hâkim i de M üslüm an
dikkat çekici b ir özellik olarak ayrıca söylenm esi gereken b ir nokta da
idi. İşte bu şekilde O rta A sya’da M üslüm an olm ayan K arakıtaylann
B uhara tarihine ait b ir eserle ilgili olanlardır. B u eser Sâm ânlılar dev­
hâkim iyetlerinin son devrinde M üslüm anlar bu M üslüm an olm ayan
rinde A rapça yazılm ış idi. Sonra XII. A sırda F arsça’ya tercüm e edilir­
hüküm darlara vezir oldular ve daha önceleri İslâm iyet’in yayılm am ış
ken tercüm enin sebebi olarak “halkın o zam anlar A rapça eserler oku­
olduğu yerlerde yeni M üslüm an vilâyetler m eydana geldi. Fakat İslâ­
m ağa eğilim li olm adıkları” belirtilm iştir. H atta İslâm î ilim lerin öğretil­
m iyet’in doğu yönünde yayılm ası nisbeten daha yavaş oldu. Çünkü
m esinde de A rap dili başarısını kaybediyordu. M edreselerde dersleri
oralarda İslâm iyetin yayılm asına m edenî U ygurlar engel teşkil ediyor­
Farsça okutan hocalar ortaya çıktı. D inî öğretim m eselesinde de hatta
lardı. M üslüm an m em leketlerinin K uça şehri doğusundaki hududu
ilk (öğretim e başlarken) telkinler h ususunda d a o usul uygulanm aya
118 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 119

başlandı. M esela 451 senesinde doğm uş ve “Tarih-i N işab u r”a zeyl sag u n ’lu olup K aşgar Hanının sarayında “H âcib ”lik m akam ını elinde
(ek) yazm ış olan M ecdüddin A bdulgâfir’in daha beş yaşında İslâm d i­ tutan Y usuf adında biridir. Kitabın ismi olan T ürkçe “K utadgu” terkibi
ninin kaide ve esaslarını Farsça öğrendiği zikrolunur. Fakat K arahanlı- “m utlu edebilecek ilim ” , yahut “padişahlara lâyık ilim ” anlamındadır.
lar m em leketinde hatta K aşgar vilâyetinde XII. A srın son yarısında
“B ah t ve m utluluk” anlam ında olan “k ut” kelim esi h er yerde (ve
A rap dili m ahkem e (hukuk) dili olarak kullanılm ıştır. Ö rneğin tarafım ­
K utadgu B ilig ’in kendisinde de birçok yerlerde) şim diki zam anda p a­
dan Londra Şarkiyat M ektebi M ecm uası’nda İngilizce tercüm esiyle
dişahları tazim için kullanılan “haşm et-m eâb” anlam ında kullanılıyor­
yayınlanan bir kaza m ahkem esi vesikası da A rapça yazılm ıştır. (Bu m e­
du. B öyle padişahlara, m em urlara vs. b aşka sınıflara ahlâk öğretm ek
sele ve vesikanın T ürkçe’ye tercüm esi Türkiyat M ecm uası’nın birinci
için yazılan eserler eskiden doğuda ve İran ’d a ço k m eşh u r idi. B u gibi
sayısında yayınlanmıştır. Vesika K aşgar’da yazılan “ K utadgu B ilig”in
eserlerin an kıym etli olan kısm ı ahlâkî görüşleri ve verilen nasihatlan
tasnif olunduğu devirde hüküm süren B uğra H an zam anına aittir). B u­
doğrulam ak ve desteklem ek için tarihten örnek verilen efsan eler veya
nunla beraber bu devire ve daha sonraki devirlere ait vesikalar K ara-
olay larla ilgili hikâyelerdir. Fakat B alasagunlu Y usuf’un eserinde bu
hanlılar m em leketinde T ürk dilinin de siyaset terim lerinden tam am en
yön hiç yoktur. B unda hiçbir tarihî şahıs zikredilm iyor. B ahsettiği p a­
çıkarılm am ış olduğunu gösteriyorlar. H atta m esela S em erkand’ta da bu
dişah “İlik/İlek” yalnız adaleti tem sil eden m üstear b ir (takm a) isim ­
şehrin halkı içinde T ürkçe konuşanlar o zam an büyük b ir ihtim alle hiç
dir. D iğ er faziletler ise İlek ’in veziri, oğlu ve kardeşi şeklinde tem sil
bulunm am asına rağm en yine devletle ilgili terim lerde T ürkçe kelim e­
olunuyorlardı. İşte bu yüzden “K utadgu B ilig” bu türden Farsça yazı­
ler vardı. M esela “vezir” kelim esine T ürkçe bir sıfat olan “uluğ” keli­
lan örneklerine nispeten kıym eti çok daha azdır. K itabın girişinde Arap
m esi ekleniyordu. Sem erkand hanlarının XII. A sır sonunda kestirdikle­
ve Fars dillerinde kitap çok olduğu, fakat T ü rk dilinde h içb ir kitap b u ­
ri sikkelerindeki “sultanü’s-selâtîn” Unvanına da bu “ uluğ” kelim esi
lunm adığı kaydolunm uştur. Böyle bir kayıt T ürklerin eski Budist, M a­
ekleniyordu. Bu sülâlenin çöküşüne kadar hanlar daim a T ürkçe isim
ni, H ıristiyan eserlerini pek çabuk unuttuklarını gösteriyor. Var olduğu­
ve özellikle T ürkçe lakap (ünvanlar) kullandılar. H atta eskiden M oğo­
nu K aşgarlı M ah m u d ’un eserinden öğrendiğim iz M üslüm an T ürk Şiir
listan’da hüküm ran olan O ğuz hanları tarihinden de bilinen b ir âd e te -
ve E debiyatı d a galiba daha başka edebî eserlerin ortaya çıkm asına se­
ki tahta çıkan hanın kendisinin eski Unvanını yeni b ir ünvana çevirm e­
bep olam am ıştı. K aşgarlı M ahm ud’un ifadesine göre K aşg ar şehri aha­
sidir- K arahanlılarca devam lı uyuluyordu. Bu lakap (ünvan) hanın özel
lisi T ü rk dilinin en fasihi (efsah: en düzgün, açık) olan “H akanî Türk-
adı yerine kullanılm akta idi. Bu sebepten tarihçiler aynı yerde aynı ta­
çesini” konuşuyorlardı. Fakat K aşgar vilâyetinin köylüleri K encek d i­
rihte kesilen sikkelerde görülen çeşitli Unvanların b ir veya birçok şa­
linde yarti bu vilâyetlerin T ürk olm ayan esas yerli kavm inin sonradan
hıslara mı ait olduğunu doğru tâyin edem eyerek büyük zorluk çekm ek­
T ürkleşen diliyle konuşuyorlardı. Bu yüzden T ürkçe edebiyatın d a ilk
tedirler.
önce K a şg a r’d a ortaya çıkm ası gerekiyor.
Fakat bugüne kadar bilindiğine göre S em erkand’d a T ürkçe edebi­
B ir de “K utadgu B ilig ’in üslup ve ifade tarzı itibariyle eski T ürk
yat hakkında bir söz bile söylenm iyordu. H anın sarayında Farsça şiir
edebî gelenekleriyle m ünasebeti ve bu eserin çağdaşlarına ne gibi tesir
söyleyen şâirler yaşıyor ve hanın korum a ve lütuflarına kavuşuyorlar­
yapabildiği sorunu vardır. K utadgu B ilig’in üç nüshası bilinm ektedir:
dı. T ürk dilinde M üslüm an edebiyatı vücuda getirm ek, diğer yerlerden
B iri 1439’d a H erat’da U ygur alfabesi ile yazılan nüsha, diğerleri A rap
daha çok K aşgar ülkesinde m üm kün idi. Fakat orada da F arsça’nın et­
alfabesiyle yazılan iki nüshasıdır ki bunlardan birisi M ısır’da, diğeri de
kisi gittikçe kuvvetleniyordu, hatta XVII. A sırda bile burada Farsça bir
F erg an a’d a bulunm uştur. Yazarın eserini önce U ygur ve A rap alfabe­
tarihî eser yazılm ıştı, halbuki eser nahiv (dilbilgisi) hataları ile dolu o l­
sinden hangisi ile yazdığı hususu ise hâlen m ünakaşayı gerektiren bir
duğundan, Farsça’nın bu yazarın ana dili olm adığı gibi, kendisince pek
konudur. K itabın ism i ve “haşm et-m eâb” anlam ında “k ut” kelim esini
alışılmış bir dil de olm adığı açıkça görülmektedir. H icrî 462 de (1069-
kullanm ası K aşg a r’da İslâm ve biraz da İran tesirinin daha pek kuv v et­
1070 M.) K aşg ar’da “K utadgu Bilig” adında Türkçe b ir ahlâk kitabı
li olm adığını ve hanın saray ve yönetim birim lerinden T ürk dilini daha
yazılmıştır. Bu kitap K aşgar Hanı adına yazılmıştır. Yazarı aslen Bala-
120 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
çıkarıp siiremediğini gösteriyor. Bu “K utadgu B ilig” adına biraz sonra
M oğollar devrinde de tesadüf ediliyor; M oğol im paratorluğunda ve
im paratorluğun kalıntısından kurulan devletlerde uygulanan kanunun
kaynağı olarak Cengiz H an’a nispet edilen düsturlar ve “yasa” vardı.
G erektiği zam an kanunun kaynağı olm ak üzere bunlara başvuruyorlar­
dı. İşte C engiz H an’a nispet edilen bu rivayetler ve sözler m ecm uası da
“Kutadgu Bilig” diye adlandırılıyordu. XVI. Asır yazarlarından İbn
A rabşah’ın sözünden “K utadgu” kelim esini M oğolların da kullandığı,
hatta U ygur alfabesinin ismi olarak kullanıldığı da görülüyor. İbn Arab-
şah bu “K utadgu” kelim esini C engiz H an ’ın m ensup olduğu kabilenin
ism iyle birleştirm ekle hata ediyor. (İbn Arabşah bu kabile ism ini “ Kı-
yat” değil “K ıtat” okum uştur). Buğra H an’ın K utadgu B ilig ’i hiç o l­
m azsa ünvan hususunda M oğollara tesir etm iş ve C engiz H an ’ın “K u­
tadgu B ilig”inin ortaya çıkm asına sebep olduğunu söyleyenler de var­
dır. Fakat K aşgarlı M ahm ud’un eseri yayınlandıktan sonra K arahanlıla-
ra bağlı olan Türklerin kendilerini “ U ygur” diye isim lendirm edikleri,
bundan dolayı Balasagunlu Y usuf’un eserini yazdığı dilin de U ygurca
olm adığı kesin olarak ortaya çıkmıştır. Aynı şekilde Buğra H an’ın “K u­
tadgu B ilig” gibi başından sonuna kadar îslâm ruhuyla yazılan bir ese­
rin devam lı olarak B udist ve H ıristiyan olarak kalan U ygurlara geçm iş
olm ası ve U ygurların bu kere M oğollara tesir ederken m üslüm an Kara-
hanlılardan öğrendikleri eseri onlara öğretm iş olm aları da m üm kün d e­
ğildir.
B alasagunlu Y usuf’un eseri K aşgarlı M ahm ud’un eserini yazm aya
başladığı seneden ancak iki yıl önce yazılmıştır. Kaşgarlı M ahm ud bu
eseri görm üş m üdür, görm em iş m idir? Bu hususu K aşgarlı M ahm ud
belirtm iyor. Kaşgarlı M ahm ud kendisinin lisaniyata (dil) ait olan bu
eserinin kendisinden önce yazılanlar arasında benzeri olm adığını söylü­
yor. M artin H artm ann, Balasagunlu Y usuf’un eseri ile Kaşgarlı M ah­
m u d ’un eseri arasında esaslı bir fark görm üyor; birincisini saray edebi­
yatı züm resine, sonuncusunu da halk edebiyatı a n ’anesine (geleneğine)
nispet ediyordu. Fakat bu iddiasında haklı olm asa gerek. Yukarıda gör­
düğüm üz üzere K aşgarlı M ahm ud’un eserinde geçen şiirler içinde sa­
raya ait şiirler de vardır. D iğer taraftan da Balasagunlu Yusuf kendisi­
nin ahlâkî nasihatları için halk arasındaki hikm etli sözlerden (halk fel­
sefesinden) faydalanmıştır. Kutadgu B ilig ’te geçen bazı yerler K aşgar-
lı M ahm ud’un eserinde geçen halk sözleri örneklerindeki fikir ve ifa­
delerin aynıdır. K utadgu B ilig’i okum uş olan herkes Kaşgarlı M ah-
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 121
m u d ’un eserinde geçen “erdem başı til” yani “hikm etin başı lisanda”
yani “ insanın sözündedir” atasözünü görür görm ez herhalde K utadgu
B ilig’i hatırlayacaktır.
Yayık nehrinin ağzına yakın Saraycık denilen yerde üzerinde K u ­
tadgu B ilig ’ten alınm ış şiir yazılı b ir çöm lek bulunm uştur. B undan K u ­
tadgu B ilig’in bugüne kadar ortaya çıkarılan nüshaları sayıca az olm a­
sına rağm en zam anında epeyce m eşhur olduğu anlaşılıyor. B undan
başka yine yakında T ü rk iy e’de H ib etü ’l-H akaik ve “ A ybetü’l-H aka-
yık” adlı b ir eser bulunarak yayınlanm ıştır. K utadgu B ilig ’e nispeten
biraz daha geç b ir dönem e ait olan bu eser yine aynı m evzu üzerine ve
gerçek hayatın olayları ile tam am en ilgisiz bir şekilde yazılm ış olup,
bilinegelen ve kuru ahlâkî nasihatları içerm ektedir. “ K aşgar d ilin d e”
yazılan bu eserin y azan “A hm et bin M uham m ed Y üknakî” adlı biri
olup, D âd Sipehsâlâr B ey ad ın d a b ir em îre ithaf edilm iştir. B u “ H ibe-
tü ’l-H akaik” in bulunm ası K utadgu B ilig ’in kendi türünde tek eser o l­
madığını ve Türk edebiyatında b ir “ K aşgar D evri” olduğunu gösteriyor,
fakat bu devrin T ürk edebiyatının daha sonraki devirlerdeki yapı ve g e­
lişm esine tesiri pek az o lm uş olsa gerek.
Türklerin Çin m edeniyetine olan eski yakınlıklarının izleri bu za­
m anda da sürm üş olup, bu izler yalnız han lâkap ve Unvanlarına has d e­
ğildi. Kaşgarlı M ahm ud’un eserinden anlaşılıyor ki K arakıtaylarda k u l­
lanılan Çince bir m ansıp (m evki Unvanı) olan “tayangu” daha o asırlar­
da da varmış. Tayangu kelim esi A rapça “hâcib” terim ine karşılık olup
bunun aslı da “ itim at etm ek, güvenm ek” m anasında olan T ürkçe “ ta-
yanm ek (dayanm ak)” m astarından olduğu söyleniyor. O rhun âbidele­
rinden bilinen “prenses” m anasım ifade eden “koncuy” kelim esi de
K aşgarlı M ahm ud zam anına k adar gelebilm iş, fakat “hatun” kelim esi
bu zam anda “koncuy” kelim esine göre daha yüksek b ir m evkii ifade
etm iştir.
K aşgarlı M ahm ud’un eserinde m addî m edeniyeti ifade eden çeşitli
kelim eler arasından “elatu” kelim esi dikkati çekm ektedir. Bu kelim e
“burun tem izlem ek için insanın cebinde taşıdığı ipek parçası” diye açık­
lanıyor. Bilindiği gibi eski ve o rta çağlarda gerek eski Yunan ve g erek­
se İslâm âlem inde burun m endili kullanılm ıyordu. Bu m endil Çin ve
Japonya’da çok eski devirlerde bile kullanılm ış olup, A vrupalIlarda
XV. A sırda U zak D oğu m edeniyeti ile tanıştıktan sonra kullanılm ağa
122 PROF. DR. V. V. BARTHOLD

başlandı. M oğolistan’da da eskiden kullanılıyordu. XI. A sırda bu burun

m endilinin Türklerde kullanılm ası, sonradan etkisini kaybeden U zak S e k İz în c İ D ers
D oğu m edeniyetinin, Türklere olan eski etkisinin izlerinden birisi o la­
rak kabul edilm esi gerekir.

M üslüm an T ürk edebiyatının K aşgar devrinden sonraki devrinin

m erkezi H arezm de dahil Sirderya nehrinin güneyinde olan yerlerdir.
Bu yerlerin T ürk tarihindeki önem ini gelecek konferansta arz edece­
ğim.

Yukarıda görüldü ki göçebe kavim lerle ticaret O rta A sy a’nın diğer

m edenî vilâyetleri için önem li olm akla beraber, coğrafi durum u itiba­
rıyla H arezm için daha önem li idi. Aynı coğrafî durum un H arezm h al­
kının kavm î (etnoğrafık) yapısı ve diline de etkisiz kalam ayacağı b elli­
dir. H atta H arezm ’in kom şuları İranlı asla d ah a yakın olan göçebeler­
den olduğu zam anlarda bile bu özelliğinin farkedilm iş olm ası ihtim ali
pek yakındır, hiç olm azsa bazı âlim lerin H arezm halkının evvelce S ir­
dery a boylarından D on boylarına kadar uzanan geniş bozkırda oturan
A lan kavm ine m ensup olduğunu ispat etm ek yolundaki çalışm aları bu
hususta zikre değer. Bozkırların T ürkleşm esinden sonra H arezm T ürk-
lerin etkisine daha çok girdi. İslâm iyet’in ilk asırlarında H arezm ahali­
sinin konuştuğu lehçe diğer İranlılarca anlaşılm am akla beraber, yine
İranı b ir lehçe idi. Bu yalnız konuşm a dili olm akla kalm ayıp edebî
özelliği de vardı. H atta XI. asırda bile bu dilde yazıyorlardı, fakat F ars­
ça sözlüklerde “H arezm kelim esi” diye gösterilen kelim elerin çoğu öz
T ürkçe kelim elerdir. Buna ek olarak X. A sırda H arezm lilerin kıyafet
itibarıyla T ürklere benzediği de kaydedilm iştir. X III. A sırda M oğollar
devrinde ise H arezm hakkında eser yazanlar burasını dil bakım ından ta­
m am en b ir T ürk m em leketi olarak tasvir ediyorlar. Şu halde H arezm ­
lilerin T ürkleşm esi XI. A sır ile XIII. A sır ortasında yani burasını Sel­
çu k S ultanlarına bağlı em irlerin idare ettikleri devirde gerçekleşm iştir.
B u em irler köken itibarıyla T ürk olm akla beraber, eski İran Unvanı olan
“H arezm şah ” Unvanını koruyorlardı. XI. A sın n son senelerinde burada
H arezm şahlar Sülâlesi kuruldu ki, bunların hem en hepsinin isim leri
T ürkçe idi. H arezm bunların devrinde bu ülkenin bütün tarihinde ilk ve
son defa olm ak üzere pek büyük b ir devletin m erkezi olm uştur. B u H a­
rezm şahlar önceleri Selçuk sultanlarının vekilleri iken, yavaş yavaş
M üslüm an âlem inin doğu kısm ının yüce hüküm darları sıfatını kazandı­
lar. H atta Selçuk devletinin çöküşünden sonra XII. A sır ortasında Bağ-
124 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
dad H alifesinin vaktiyle kaybetm iş olduğu dünyevî hâkim iyeti geri al­
m asını da kabul etmediler. Belki um um en İslâm m em leketinde öncele­
ri Selçuk sultanlarının hakkı olan “Sultan-ı İslâm ”lığın kendilerine geç­
tiğini iddia ettiler. H atta son H arezm şahlar evvelce S elçuklular devrin­
de olduğu gibi hâkim iyetlerinin B ağdat’ta da kabul olunm asını istedi­
ler.
H arezm o vakit herhalde İran m edeniyetinin tesiri altında bulunu­
yordu, eserlerini Farsça yazan âlim ve şairler arasında H arezm liler de
vardı. H arezm şahlar devrinde Farsça, m em leketin resm î dili idi. Fakat
S o g d’daki gibi mahalli halk kitlesinin konuşm a dili olan eski lehçenin
yerine Farsçanın üstünlük kazanm ası daha gerçekleşm em iş olsa gerek­
tir. B üyük bir ihtim alle H arezm dili buralarda daim a halkın dili olm a
özelliğini korum uş ve yerini ancak daha sonraları T ü rk çe’ye bırakm ış­
tır.
Sirderya havzasında kısm en H arezm liler ve kısm en ihtim ale göre
S ogdlular tarafından kurulm uş olan kolonilerin T ürkleşm eğe m aruz
kalm alarının daha erken olması gerekiyordu. N itekim XI. A sırda b ura­
larda T ürklerle m eskun şehirler de vardı. K aşgarlı M ahm ud’d a O ğuz
şehirleri olarak “Savran” (bu gün de m evcut olan bu şehir Sâm ânlılar
devrinde bir hudud şehri idi) ve “Soğnak” (XII. A sırda henüz M üslü­
m an olm ayan K ıpçak ülkesinin başşehri idi, şim di harabesine Sunak
K urgan deniyor) şehirleri zikrolunuyor.
X. asır coğrafyacıları “Savran”ın güney doğusunda ve burası ile
“F arab” (veya “O trar”) arasında “Şavgar” şehrini zikrediyorlar. C oğ­
rafyacıların eserlerinde gösterilen m esafelere bakılırsa bu şehir yakla­
şık olarak şim diki “T ürkistan” şehrinin yerinde olm uş olacaktır. “Şav­
gar” ismi İran asıllıdır. Fakat X. A sırda bu şehrin ahalisinin İranlı mı
T ürk m ü olduğu belli değildir. Sâm ânoğullarından N asr bin A hm ed’in
(914-943) üçyüzbin kadar (bu rakam herhalde abartılıdır) askerle yap ­
tığı bir seferi, m etinlerin birinde (İbn Havkal) bu Şavgar şehri üzerine
yapılm ış gösteriliyor. Eğer böyle ise Şavgar kuvvetli bir hüküm darlığın
karargâhı olmuş oluyor. İbn H avkal’ın kaynağı olan “İstahrî”nin nüs­
halarında ise bu şehrin ism i tam am en başka türlü yazılm ıştır. Böyle
olunca, özellikle bu sefer hakkında diğer kaynaklarda da bilgi bulun­
m adığından seferin nereye doğru olduğu soru işareti olarak kalıyor. S ir­
derya havzasında bu Ş avgar’dan başka b ir de E vliya A ta şehrinden
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 125
dört fersah (24 kilom etre) güney batıda başka bir Şavgar vardı. G erek
XII. A sır âlim lerinden S e m ’an i’nin (XI. A sırda yazılan bir esere daya­
narak) T ürk hududunda b ir yer (nâhiyetün min sugûrî’t-T ürk) ve gerek
XIII. A sır âlim lerinden Y akut’un (XII. A sır yazan İm ran î’ye dayandı­
rarak) “T ürk şehirlerinden b iri” (m in b ilâd î’t-T ürk) şeklindeki tarifle­
ri de adı geçen Şavgarların her ikisine ait olabilir.
Şim diki T ürkistan şehri yerinde olan Yasi veya Yesi şehri ne
S em ’anî ve ne de Yakut tarafından biliniyordu. Halbuki şehir XII. A sır­
da da m evcuttu. N itekim doğum u burada olan veya hiç o lm azsa b ura­
d a yaşam ış ve ölm üş olan Şeyh A hm ed Yesevî yahut Y asavî bu za­
m anda şöhret kazanm ıştı. A hm ed Yesevî 562 H. (1166/1167 M .) de ve­
fat etm iştir. D iğer b ir habere göre bu A hm ed Yesevi “ S ayram ” şehrin­
de doğup yetişm iştir. H er halde bu S ayram ’dan m aksat D oğu T ürkis­
ta n ’daki Sayram olam az. (Ç ünkü o şehir henüz o asırda m evcut olm a­
yıp, ancak X V I. A sırda Batı T ürkistan’daki S ayram ’dan gelen m u h a­
cirler tarafından kurulm uştur). Belki Batı T ürkistan’da şim diki Çim -
kent şehrinin biraz doğusundaki S ayram ’dır ki “İsfıcab” ve “ A kşehir”
isim leriyle bilinip K aşgarlı M ah m u d ’ta da geçm ektedir.
T ürkler tarafından “ A ta Y esevî” lakabını alan A hm ed Yesevî Türk-
ler arasında İslâm iyet’in ve İslâm tasavvufunun yayılm ası için büyük
b ir tesir yapm ış olsa gerektir. Bunun tasavvuf ruhuyla yazm ış olduğu
T ürkçe şiirleri halk arasında büyük b ir şöhret kazandı ve hatta bu gü­
ne kadar O rta A sy a’daki halk şâirleri bu tarzda kendisini taklit etm ek­
tedirler. Fakat ne yazık ki özellikle halk tarafından bilinm eleri dolayı-
siyle bu şiirler, bize yazıldıkları zam andaki şekliyle gelem em iş, belki
bunları birçok defa istinsah (kopya) edenler asıl nüshanın dilini, kendi
zam anlarına uydurarak d eğiştirm işler ve başka şeyler de araya sok­
muşlardır. A hm ed Y esevî’nin tercem e-i halini de (hayatını) aynı şekil­
de tam am en daha sonraki devirlerin efsanevî hikâyelerinden öğreniyo­
ruz. Bu efsanelere göre A hm ed Y esevî’nin öncüsü “A rslan B aba” ve­
ya “Bab A rslan” (bilindiği gibi A rapça kapı anlam ında olan “b ab” ke­
limesi T ürkistan’da İslâm dinini yayanlar için kullanılm ıştır) adında
T ürk evliyasından b ir velidir. A rslan’ın oğlu M ansur A ta, A hm ed Ye-
sevi’nin ilk halifesi veya vekili idi. A hm ed Y esevî’nin kendisi ise He-
m ed an ’dan T ü rk istan ’a gelm iş olan İran’lı m utasavvıf Y usuf H em eda-
n î’nin üçüncü halifesi idi. Y usuf H em edanî birçok seneler M erv ’de
m utasavvıflar tarikatının şeyhi olarak yaşam ış ve 1140 senesinde vefat
126 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
etm işti. Yusuf H em edanî’nin tercem e-i halini (hayatını) yazan kişi bu
şeyhin kesinlikle Türkçe bilm ediğini kaydediyor. B ununla beraber bu
önün T ürk tasavvufunun kurucusunu talebe edinm esine engel olm a­
mıştır. Yusuf H em edanî’nin ikinci halifesi yani A h m ed ’in doğrudan
doğruya selefi Şeyh Ebu M uham m ed H aşan bin H üseyin el-A ndakî
idi. 1157 senesinde vefat eden bu zat hakkında kendisinin çağdaşı ve
dostu olan S em ’anî bazı bilgiler veriyor. Fakat A hm ed Yesevî hakkın­
da S em ’an î’nin bilgisi yoktur, hatta S em ’anî’nin yalnız “nisbelere” ve
özellikle din âlim leri nisbelerine tahsis ettiği bu kitapta “Y esevî” şek­
linde bir nisbe bile yoktur.
Ö zellikle Türk evliyasından bir veli olm asından dolayı A hm ed Ye­
sevî sevgi ve saygısı onun mezarı üzerine XIV. Asrın sonunda T im ur ta­
rafından yaptırılan m uhteşem binanın da gösterdiği üzere Sirderya neh­
ri havzasında pek uzun ve devam lı olarak yaşamıştır. A hm ed Yese-
v î’nin talebe ve halifeleri arasında eserlerini T ürkçe yazan ve Türkçe
“A ta” (peder) lakabını taşıyan birçok kişi vardır. Bunlardan biri de fa­
aliyeti cihetiyle H arezm Te irtibatı olan “H akîm A ta” yahut “Süleym an
Bakırganî”dir. H akîm A ta da, tıpkı A hm ed Yesevî gibi tasavvufa ait
T ürkçe nasihatlar mecmuası yazmıştır. Fakat bu eser A hm ed Yese-
v î’ninki gibi m anzum (şiir) değil m ensurdur (düzyazı tarzındadır). Hâ-
kîm A ta’nın hikm etli sözleri de tıpkı A hm ed Y esevî’nin sözleri gibi sa­
de bir dille ve geniş halk kitlesine hitap etm ek üzere yazılm ıştır.
H arezm ’in Türkleşm e devresinde bulunduğu asırlardaki hayatının
araştırılm ası T ürkistan’da Türklerin yavaş yavaş çoğunluk kazanm ası­
nın m edeniyetin çökm esine ne derecede sebep olup olm adığı yönünden
büyük bir önem i vardır. T ürkleri m edeniyete düşm an diye tanıtarak ta­
rihteki rollerine yalnız o noktadan karar verm ekte A vrupa m üsteşrikle­
ri içinde herkesten ileri giden zat m eşhur A lm an m üsteşriki N öldeke
olm uştur. N öldeke’nin fikrince Sâm ânoğullarının m em leketinin Türk-
ler tarafından fethedilm esi “bu m em leketlerin tarihindeki en acı felâ­
ketlerden biridir” . D aha yakın zam anlarda 1924’te “D er İslâm ” dergi­
si sahifelerinde N öldeke bu konuya tekrar dönerek önceki iddiasını tek­
rarlam ış ve um um en İran devleti olan Sâm ânoğulları devletinin çökü­
şünü takiben m edenî İslâm dünyasına T ürklerin gelip girm esini “bütün
dünya tarihinde birinci derecede bir belâ ve m usibet olm ak üzere” tas­
v ir etm iştir. H arezm ise yalnız T ürk siyasî hâkim iyeti altında kalm ış o l­
m ayıp, eski dili yerine Türk dilinin hakim iyetini kabul eden yüksek
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 127
m edeniyetli ülkelerin b ir örneğidir. B ununla beraber H arezm ’in XIIJ.
A sırda (Türk hâkim iyeti altında olduğu devirde) ki durum unun X. ve
XI. A sırda (yani T ürk hâkim iyetinden önceki devirde) ki durum undan
m edeniyet bakım ından çok daha aşağı olduğunu gösterecek vakıalar
gösterm ek çok zordur. M oğol istilâsından pek az önce şehir hayatının
geniş ölçüde ilerlem iş olduğunu, hatta sulam a ile yapılan ziraat alanla­
rının ve m am ur yerlerin, özellikle H arezm ’in güney batı kısım larında
daha çok genişlediğini görüyoruz. D iğer kaynaklar ise bu asırlarda H a­
rezm tüccarlarının O rta A sy a’da eskiye göre daha uzak m em leketlerde
nüfuz kazandıklarını anlatıyorlar. B unun en büyük örneği 1218 ’de
M ahm ud H arezm î adında bir zâtın C engiz H an tarafından H arezm şah
M uham m ed’e elçi olarak gelm esidir. B üyük b ir ihtim al ile bu M ahm ud
“Sefir M ahm ud” anlam ında olan “ M ahm ud Yalvaç”la aynı kişidir. Bu
M ahm ud Yalvaç ise M oğol devrinde Ç in ’de Pekin valisi idi, oğlu Me-
sud Bey de O rta A sy a’nın m edenî ülkelerini idare ediyordu. Bu Me-
su d ’un “bey“ Unvanını taşım ası, “ Satılm ış” ve “Sevinç” ism inde iki oğ­
lunun isim lerinin öz T ürkçe olm ası, gerek M esud’un, gerek babası
M ahm ud’un dil yönünden T ürk olduklarını düşünm eğe sevkediyor.
H arezm ’de fikrî m edeniyetin yüksekliğine, akıl ve fikre dayalı bir
kelâm m ezhebi olan M utezile’nin daha XI. A sırda burada geniş ölçü­
de yayılm ış ve XIII. A sırda da bu yayılm anın en üst noktasına erişm iş
olm ası şahittir. H arezm ’in fikrî m edeniyetinden bahseden A rap âlim le­
ri bu ülkede dinî tartışm aların büyük bir edeb dairesinde yapıldığını ve
hiçbir taassup gösterilm ediğini ve tartışm acılardan birinin kendi fikri­
ni savunurken kaba ifadeler kullandığı takdirde derhal sözünün kesildi­
ğini ayrıca belirtiyorlar.
H arezm ’de M utezile m ezhebinin ne k ad ar derinleşm iş ve k ö k leş­
m iş olduğunu bilm ek için bu m ezhebin M oğol istilâsından sonra d a y a­
şam ış olduğuna dikkat etm ek yeter. Ö yle ki M oğollar bu m em leketi
1221 yılında fethederken H arezm büyük direniş gösterdiğinden ö zel­
likle bu ülke büyük tahriplere uğram ıştı. B una rağm en m edenî gele­
neklerden M utezililik yaşayabilm iştir. V âkıa ziraat ve köylerin bayın­
dırlığı M oğollardan önceki haline döndürülem em iş ve XIV. A sırda zi­
raat alanları M oğollardan önceki devre göre biraz daha azalm ış ise de
H arezm ’in başşehri olan Ü rgenç, şim diki “K öhne Ü rgenç” şehri 1221
senesi olayından birkaç sene sonra hem en hem en M oğollardan önceki
gibi yeniden onarılarak canlandırılm ış ve hatta M oğol devrinde o taraf­
128 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 129

larda seyahat eden M üslüm an ve Avrupalı seyyahlar Ü rgenç’i Batı A s­ olan b ir A ltınordu şâirinin 1353 tarihli eserinin dili T im urlular d ev rin ­
ya ve A vrupa ile U zak D oğu ticaret yolu üzerinde en büyük şehirler­ de “Ç ağatay dili” adını alan edebî Türk dilinin aynıdır. B ununla b era­
den biri olarak anlatm ışlardır. 1333 senesinde burada bulunan A rap b er “ H arezm î” takm a adını taşıyan bu yazarın eseri, asıl vatanı olan H a­
seyyahı İbn B attuta da Ü rgenç şehrinin “T ürk şehirlerinin en büyük, rez m ’de değil, şim diki G üney R u sy a’da yazılm ıştır. Şim di İstan b u l’da,
m ühim ve güzellerinden biri” oduğunu belirtmiştir. anlayabildiğim e göre, eserlerini bu şâir H arezm î’den önce yazan y a­
zarlar d a bulunm uştur. H arezm î’nin eseri C anbek H an devrinde yazıl­
H arezm ve m edeniyet yönünden burayla ilişkisi olan aşağı Sirder-
m ış iken bize ulaşan diğer bir edebî eser ondan daha önce, C anıbek
y a şehirleri, M oğol devrinden önce olduğu gibi sonraları d a pek canlı
H a n ’ın büyük kardeşi olan Tini Bek H an devrinde yazılm ıştır. Bu eser­
b ir m edenî ve edebî faaliyet alanı olmuşlardır. B rockelm ann’ın “A rap
de T ini B e k ’e “Şahzâde” dendiğinden bu son eserin daha Ş ehzâde T i­
Edebiyatı T arihi”nde H arezm ’de ve ona kom şu ülkelerde yazılan b ir­
ni B e k ’in babası Ö zbek Han zam anında yani 1340’tan önce yazılm ış
çok eserlerin ve yazarlarının adı geçmektedir. E dindiğim bilgilere göre
olduğu anlaşılıyor. Şim diye kadar bilinenlere göre M oğollardan önce
İstanbul kütüphaneleri bu bilgilerden daha fazlasını verm eğe ve ta­
K ırım ’da M üslüm an yoktu. İşte burada da M oğol devrinde Y usuf ve
m am lam ağa imkân veriyor. Bu eserlerin çoğunluğu dinî ilim lere aittir.
Z ü ley h a’ya ait T ürkçe bir edebî eser yazılm ıştır. O eser de şim di bize
B ana verilen bilgilere göre bu eserlerden birinde H arezm dilinde cü m ­
yalnız o eski devirde güney T ürkçesine yapılan tercüm esinden bilin­
leler kullanılm ıştır; bu bilgilerin yakın bir zam anda ortaya çıkarılm ası­
m ektedir. Bu güney T ürk edebî dili de M oğol devrinde m eydana gel­
nı üm it etm ek icabeder. XII. A sırda H arezm ’den çıkan veyahut H a­
miş ve sonra O sm anlıca adını almıştır. D aha başka tercü m eler de var­
rezm ’de faaliyet gösteren âlim ler içerisinde biz Z em ahşerî ve Şehris-
dır, örneğin “E bu N asr Serahsî”nin akâide dair eseri XV. Asırda M ı­
tanî gibi değerleri dünyaca bilinen âlim leri de görüyoruz. O zam anın
sır’d a güney T ü rk çe’sine tercüm e edilm iş ve Yusuf ile Z üleyha kıssası
bu gibi âlim lerinden m ahallî veya T ürk m illî hislerini ortaya k o y m ala­
gibi bu eser de bu güney T ürkçesine T atarca’dan yani A ltın o rd u ’daki
rını beklem enin biraz zor olacağı tabiîdir; fakat H arezm şahların en so­
edebî dilden tercüm e edilm işti. Sirderya havzasının aşağı kısm ındaki
nuncusu olan C elâleddin (1221 senesi başlarında H arezm ’i terketm iş,
B arçkent şehrinde (bu şehir Barçın, Barçınlığ isim leriyle de b ilinm ek­
aynı senenin K asım ayında H indistan’a kaçm ış, 1223’te Batı İra n ’da fa­
tedir) XIII. Aşırın ikinci yarısında H üsâm eddin H âm id bin A sım el-
aliyet gösterm iş ve 1231’de M oğollarla olan savaşta ölm üştür) adına
Barçm lığî ism inde büyük b ir fakih yaşam ış olup bu fakih üç dilde eser­
M uham m ed bin Kays isimli birinin T ürk dili hakkında “büyük b ir k i­
ler yazm ış idi. Bu âlim i şahsen görüp bilen Cem al K u re şî’nin anlattı­
tap” yazm ış olduğu dikkat çekici ve ilginçtir. Bu yazar hakkında başka
ğına göre onun A rapça eserleri fasih (açık seçik), Farsça eserleri m elih
hiçbir bilgiye sahip değiliz. Eseri de galiba A rapça’dır. K aşgarlı M ah-
(sevim li), T ürkçe eserleri sahih (düzgün) idi.
m u d ’dan sonra bu eser T ürk dili hakkında yazılm ış ve şim diye kadar
bizce bilinen eserlerin İkincisi olacaktır. Yazık ki bu eser bize u laşm a­ C em al K ureşî tarafından Arapça, Farsça ve T ü rk çe’nin İslâm âle­
mış ve varlığı da ancak M oğollar zam anında eser yazan C em âleddin ib- m inin üç edebî dili olarak karşılaştırılm ası bugüne kadarki bilgilere gö­
n ü ’l-M ühenna’nın eserinin iki yerinde bu kitaba yaptığı atıflardan anla­ re İslâm edebiyatında ilk karşılaştırm adır. Cem al K ureşî A lm alık ’ta
şılmıştır. doğm uştur (doğum u 1230 civarında olup, sonraları çoğ u n lu k la Kaş-
g a r’da yaşam ıştır). H üsâm eddin ile de 672 H. de (1273/1274 M .) Barç-
A nlaşıldığına göre T ürkler H arezm ’e gelip yerleştiklerinde orad a­
k en t’e seyahati esnasında tanışmıştır. Cem al K u re şî’nin rivayetinden
ki, zam anına göre, yüksek olan m edeniyeti benim sedikleri gibi bu ö ğ ­
anlaşılıyor ki A ltınordu m edeniyeti daha XIII. A sırda bile Türkistan
rendiklerinden M üslüm an T ürk edebiyatını geliştirm ek yolunda fay d a­
m edeniyetini etkiliyordu. Böyle bir etkinin varlığı son zam anlara kadar
lanmışlardır. E ğer M oğollardan önceki devrin T ürk-H arezm m edeniye­
O rta A sy a T ürklerince bilinm ediği gibi A vrupa âlim lerince de bilinm i­
ti olm asa idi, M oğollar devrinde H arezm ’in ve genellikle A ltm or-
yordu. X V I. A srın başlarında B abür M irza, Ç ağatay şâiri Ali Ş ir Ne-
d u ’nun T ürk Edebiyatı tarihindeki o büyük - v e şimdi gittikçe daha da
v a î’nin eserlerinin F ergana’da A ndican şehri ahalisinin k o n uştuğu d il­
anlaşılan- rol ve ehem m iyetlerini anlam ak zor olurdu. A slen H arezm li
de yazılm ış olduğunu düşünüyordu. R adloff ise 1888’de B a b ü r’ün fik­
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
130
rinin yanlış olduğunu ve Çağatay dilinin bir edebî dil olup, herhangi
bir yerli konuşm a dili ile ilgili olm adığını ispat etm eğe çalışmıştı. B u­
nunla beraber R adloff bu edebî dilin yalnız eski U ygurların edebî dilin­
den başlayarak (R adloff o m akalesini yazarken O rhun âbideleri daha
bilinm iyordu, bundan dolayı o dilin arada sözkonusu olm ası bile im ­
kânsız idi) 1310’da yazılm ış olan “Kısas-ı E nbiya” kitabına kadar gelen
eski edebî dil etkisiyle, yani özellikle doğunun batıya olan m edenî et­
kisi sayesinde m eydana gelm iş olduğunu düşünm üştür. R ad lo ff’un
fikrine göre anılan Kısas-ı Enbiya kitabı da “öz U ygur dilinde” yazıl­
mıştır. Aynı edebî dilin A ltınordu’da da yayılm ış olduğuna XIV. Asrın
sonunda Toktam ış ve T im ur Kutluğ H an’lar tarafından yazılm ış olan
ferm an (yarlık) 1ar tanıklık etmektedir. R adloff bu edebî dilin böylece
A ltınordu’da yayılmasını da ancak bu ferm anların yazıldıkları XIV.
A sırda m eydana gelm iş gibi düşünm üş olsa gerek. O na göre bu fer­
m anlar “Çağatay edebî dilinden haberi olan” biri tarafından yazılmıştır.
O zam an daha Çağatay edebiyatının etkisiyle A ltınorda edebî dilinin
değil, aksine H arezm dahil olm ak üzere A ltınorda’nın T ürkistan’a et­
kisiyle Çağatay dilinin oluştuğunu düşünm ek güç idi.
E ğer M oğol istilâsı olm asaydı, Çağatay edebî dilinin oluşm ası da
m üm kün olam azdı. Bilindiği üzere XIII. A sır M oğol fetihleri dünya ta­
rihinde tam am en istisnai bir yer işgal etm ektedir. G öçebelerin m edenî
ülkelere akınlan her vakit tekrarlanm asına rağm en, aynı kavm in kısa bir
zam an zarfında U zak D oğu ve Batı A sya’yı, D oğu A vrupa’daki m ede­
nî m em leketleri fethetm esinin diğer bir örneği görülm em iştir.
Böyle olunca tabiîdir ki M oğollar tarafından fethedilen m em leket­
lerin hepsinde de M oğollar hakkında yazılar yazılmıştır. B u yüzden ta­
rihî kaynaklarda M oğol tarihi hakkında diğer tarihî devirlere göre d a­
ha fazla bilgiye rastlıyoruz. Batı A vrupa ilim leri de, ortaçağdaki büyük
doğu devletlerinin hepsine birden verdikleri önem den daha fazla M o­
ğol devleti tarihine önem vermişlerdir. Fakat bu devletin kuruluşu ile
ilgili m eselelerin hepsi de araştırılm ış ve çözülm üş sayılam az. M esela
bizim için büyük önem i olan m eselelerden biri C engiz H an ile Ha-
rezm şah M uham m ed’in savaşlarının sebebi m eselesidir. Bu m eseleye
çoğunlukla cihangir Cengiz H an’ın fetih planları noktasından bakılıyor
ve bu planlar da dışarıdan teklif edilm iş değilse bile, özellikle Bağ-
d ad ’taki A bbasi H alifesi N âsır tarafından yardım görm üş olduğu zan­
nediliyordu. H atta son zam anlara kadar ilm î eserlerde C engiz H an’ı
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 131
H arezm şah aleyhine h alifenin yönlendirdiği söyleniyor. H albuki İslâm
kaynaklarının bu savaşa ait haberlerinin karşılaştırılm ası bu savaşın
çakm asına H arezm şah’ın sebep olm uş olm asa bile bunu hızlandırm ış
olduğu sonucunu veriyor.
Son H arezm şahlar “Sultan-ı İslâm ” olm ak istiyorlardı. B u “Sultan-
ı İslâm lık” vazifelerinden biri de İslâm dinini ve ona dayanan adalet
esaslarını İslâm m em leketi dahilinde korum akla beraber k âfir y önetim ­
ler altında olan M üslüm anları d a m üm kün m ertebe kurtarm ağa çalış­
maktı. H arezm şah M uham m ed devrinde bu noktaya önem verilm esine
uygun şartlar vardı, o d a K arakıtay G u rh an lan ’nın çöküş ve yıkılm aya
yüz tutm aları ve yönetim leri altındaki M üslüm an vilâyetlerinden b azı­
larında isyanların olmasıdır. Bu isyanların ne sebepleri ve ne de nasıl o l­
duğu hakkında elim izde h içb ir ayrıntılı bilgi yoktur. G ürhan aleyhine
isyan eden M üslüm an sultanlarından ilki Hotan Sultanı olsa gerek;
T ürk ve M üslüm an olduğuna şüphe olm ayan bu sultan yalnız bu m ü­
nasebetle zikrediliyor. M oğollardan önceki devirde H o tan ’da basılan
paralara (sikkelere) de sahip değiliz. Aynı olay bile b ir anda G ürhan
m em leketinin batı kısm ında B u h ara’da G urhanların ve onlar tarafından
atanan m ahallî hâkim lerin (idarecilerin) yönetim ine karşı halkın ken d i­
si baş kaldırm ıştı. Aynı şekilde isyandan biraz önce de B u h ara’da b ü ­
tün yönetim ve hâkim iyet m ahallî M üslüm an ruhanîlerin reisi olan ve
“Â l-i B urhan” denen “S adr”la n n eline geçm iş ve S em erkand’da oturan
T ürk hanlarından tam am en bağım sız bir şekil almıştı. Bu Sadrlar d o ğ ­
rudan doğruya G ürh an ’ın kendisine bağlı ve vergiyi de kendileri topla­
yıp götürüp verm ek gibi im tiyazlara sahip idiler, yani bunlara K arakı-
tay ve sonra d a M oğol devrinde uygulanan vasallık (tâbi beylik) usul­
lerinin en yum uşak şekli uygulanıyordu. Sadrların hâkim iyeti halkın,
genellikle m ahallî aristokrasisi aleyhine olan isyanı neticesinde sona
erdi. İsyan edenlerin reisi m ahallî sanatkârlar sınıfından biriydi. B unu
da eski beyleri çok şiddetli takip etm ekle suçluyorlar ki bu şekilde is­
yanın m ahiyet ve özellikleri açığa çıkm ış oluyor. Bu m ücadelelerde
dikkat çeken noktalardan biri şu d u r ki S adrlar hâkim iyetlerinde b ir d i­
nî kuvvete dayanm alarına rağm en isyan edenler aleyhine yardım rica­
sıyla M üslüm an olm ayan K arakıtay hüküm darlık m erkezine m üracaat
ettiler. K arakıtaylar bunların rica ve isteklerini yerine getirdilerse de
yardım için askerî kuvvet değil, yalnız em ir ve ferm anlar gönderdiler.
O dev ir ise G urhanların çöküş devri olduğundan bu em irlerin hiçbir et­
kisi olmadı.

132 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
H arezm şah M uham m ed B uhara’daki hâdiselerden yararlanarak
1207 senesi sonbaharında K arakıtaylar üzerine ilk seferini yaptı. Buha-
r a ’daki isyan G ürhan’ın da aleyhine olduğundan H arezm şah M uham -
m ed ’in bu isyan hareketine yardım edeceğini beklem ek gerekirken öy­
le olmadı. Buhara ayaklanm asının öncüsü, H arezm şah’ın askerine kar­
şı koyam adığından tutsak alınarak H arezm ’e getirildi. Aynı zam anda
H arezm şah, G ürhan’ın vasalı olan Sem erkand hanı ile görüşm elere
başladı. K arahanlılar sülâlesinden Sem erkand’da hüküm süren son iki
han İbrahim ve oğlu O sm an “Sultanların Sultanı” (S u ltan ü ’s-Selâtin)
gibi tantanalı bir ünvan taşıyorlardı. İbrahim H an ise sikkelerinde bu
A rapça ünvan yanına Türkçe “U luğ” sıfatını da ekliyordu. Sikkelerde
bu hanların T ürk sülâlesinden olduklarını gösterecek diğ er b ir alam et
yoktur. Yalnız çağdaşları olan İranlı A vfî’nin eserinde bu İbrahim ve
O sm an hanların tam olarak Unvanları “Kılıç Tam gaç H an” ve “Kılıç
A rslan H an H akan” geçiyor. B unun gibi her iki hanın askeri ve te b ’ası
içinde TUrklerin ne kadar önem i olduğuna dair de hiçbir bilgi yoktur.
D ikkat çekici ve ilginç olan bir nokta da Z erefşan nehrinin son akıntı­
larının döküldüğü gölün, o zam an bile “K ara G öl” ism ini taşımasıdır.
Bundan Buhara vilâyetinde, hiç olm azsa bu vilâyetin çöle yakın ve Ha-
rezm tarafındaki yerlerinde daha o zam an bile az çok T ü rk ’ün olduğu­
nu çıkarm ak m ümkündür.
H arezm şah’ın 1207’deki seferi fazla bir netice verm edi. G aliba Ha-
rezm şah’ın geçici bir m üddet için fethettiği yerler, tekrar G ürhan y ö ­
netim inde kalm ak m ecburiyetinde kaldılar. H arezm şah M uham m ed
ancak 1210’da Talaş yakınındaki savaşta K arakıtay askerlerini yenebil­
di. Bu zafer de kesin bir zafer olm adı. Çünkü G ürhan te b ’ası olan M üs-
lüm anlar, H arezm şah etrafında toplanarak birleşem ediler, hatta Bala-
sagun halkının Gürhan aleyhine ayaklanm alarına da H arezm şah bir tür­
lü yardım edem edi. Fakat H arezm şah bu zaferlerden faydalanarak ken ­
di hâkim iyetini daha da canlandırdı, kendisine Selçuk sultanlarının so­
nuncusu ve pek kudretlisi olan S ancar’ın adını (Sultan Sancar) verdi.
İlâve olarak “İskender” yani “M akedonyalI A leksandr” nâmını da aldı
ki bu, H arezm şah’ın yalnız “Sultan-ı İslâm lık” noktasından gerekli olan
fetihlerle yetinm eyip dünya çapında fetihler yapm a fikrinde olduğunu
da yeterli derecede açıkça gösteriyor.
Bununla beraber K arakıtay devletinin kaderi H arezm şah’ın hareke­
tinden daha çok doğudan M oğolların gelm esiyle çözüldü; o zam an Ta­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 133
tar diye adlandırılan M oğollardan, tarihçi İb n ü ’l-E sir’in ifadesine göre,
önce “ ilk Tatarlar” geldiler, bunlar M o ğ o listan ’dan C engiz H an ’ın bas­
kısıyla çıkm ışlardı. Sonra da C engiz H an ’ın askerleri geldi.
Tarihçi R eşidüddin ise M oğollardan önce T atar ism inin kavim adı
olarak geniş ölçüde kullanılm asının o zam an “B oyur-N or G ölü” etra­
fında yaşayan hakiki Tatarların oldukça kudretli olm alarından ileri gel­
d iğini söylüyor. Şim di ise biz bu Tatar kelim esinin daha eski zam anda,
O rhun âbideleri devrinde yani VIII. A sırdan başlayarak böyle geniş bir
şekilde yayılm ış olduğunu biliyoruz; X. asırda bu isim Tum anski Yaz-
m ası’nda ve XI. A sırda K aşgarlı M ahm ud’un eserinde görülüyor. B ü­
yük b ir ihtim alle Tatar ismi genellikle M oğol diliyle konuşan kavim le-
re verilm iştir. R eşidüddin’in naklettiği bilgilerden de görülüyor ki M o­
ğol dilleri ile T ürk dillerinin yayıldıkları ülkelerin hududu o zam anda
d a yaklaşık olarak şim diki hududa uyuyordu. O rhun nehrinden yukarı
Irtış’a kadarki bütün Batı M oğolistan’a sahip olan N aym anlar, hatta
onların kuzey kom şuları olan U yratlar b ile M oğolca konuşuyorlardı.
B unlar Yenisey nehrinin kaynaklarında yaşıyorlar ve bu kaynaklara
“Sekiz M uren” deniyordu. Bundan o havalide M oğol ve T ürk dilleri­
nin birbirine karışm ış olduğu çıkarılır. (Sekiz: T ürkçe 8, M uren: M o­
ğolca nehir dem ektir). U yratların kuzeyinde Y enisey veya Türklerin
h er zam an kullandıkları şekilde söylenirse “K em ” nehri havzasında
T ürkçe konuşan K ırgızlar yaşıyordu. Irtış nehri üzerinde Naym anların
kom şuları T ürkçe konuşan K anglı, K ıpçak ve m uhtem elen K artuklar­
dır ki bunların merkezi Yedisu vilâyeti k u zeyinde bulunan ve kuruluş
tarihi XII. A sırdan önce olm ayan K ayalık şehridir.
M oğol kabileleri ise güneyde Çin şeddinden, kuzeyde Baykal Gö-
lü ’ne kadarki yerleri işgal ederek oturuyorlar ve m edenî yönden farklı
derecelerde bulunuyorlardı. Ç inliler Tatarları üç kısım olarak belirtm iş­
lerdi; güneyde Ç inlilerle kom şu olan Ak Tatarlar, onlardan kuzeyde
K ara Tatarlar, onlardan daha kuzeyde de Vahşi Tatarlar. M oğollar bu
V ahşi Tatarlara “orm an kavim leri” diyorlardı. K ara Tatarlar göçebe,
Vahşi Tatarlar ise vahşi hayvan avcılığı ile geçiniyorlardı. Kabilelerin
yerleri ve hayat tarzlarının nasıl olduğu hususunda XIII. A sır M oğol
kabileleri hakkındaki bilgiler, eskiden buralarda oturan T ürklerle ilgili
b ilgilere göre daha zengin, daha çeşitlidir. N e Çin ne de diğer kaynak­
larda “göçebe T ürkler”le birlikte “avcı T ürkler”in de bulunup b ulun­
m adığı ve genellikle bozkır kavim leriyle orm an kavim leri arasında ne

134 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
gibi m ünasebetler bulunduğu hakkında hiçbir bilgi yoktur. İstisnai bir
husus olarak yalnız G erdizî’deki K ırgızlar ve onların doğu kom şuları
hakkında birkaç kelim e gösterilebilir. R eşidüddin’in eserinden öğreni­
yoruz ki, Şam anizm evvelce göçebelerin değil, avcı kabilelerin dini
im iş ve daha M oğol devrinde yalnız kuzeydeki orm anlık ülkelerde y a­
şayan kavim ler içerisindeki Şam anlar hakiki Şam an kabul edilm işler­
dir. R eşidüddin’in eserinde Şam anı kuvvetlere diğer kabilelerden daha
çok sahip olan bir kavim olarak bahsedilen “O rm an U ranhabtı” (Ur-
yankgat bişe) kabilesi hakkında naklolunan hikâyeden anlaşılıyor ki,
göçebeler gözünde m edenî çiftçilerin hayatı ne kadar dayanılm az bir
esaret olarak düşünülüyorsa, avcılıkla geçinen kavim lerin gözünde gö­
çebelerin hayatı da öyle düşünülüyorm uş.
M oğolistan’ın C engiz H an idaresinde birleşm esinden önceki olay­
lar ve kanlı iç ihtilâller bazen “orm an kavim lerini” de araya karıştırm ış
ise de, bu karışıklıkların asıl failleri özellikle M oğolistan’daki “göçebe
k avim ler” olm uştur. Şim di isbat olunduğu üzere bu karışıklıkların ana
hatları bozkır aristokrasisi ile bozkır halk kitlesi arasındaki m ücadele­
den ibarettir. Bozkır aristokrasisi C engiz H an’ın başkanlığı altında bir­
leştiği halde, Bozkır dem okrasi (halk) kitlesi de Cam uga etrafında top­
lanm ışlardı. Bu C am uga önceden C engiz H an’ın dostu olup sonra on­
dan ayrılm ış ve K arakıtay G urhanlan gibi bu da kendisine “G ürhan”
Unvanını verm iş idi. C am uga M oğol kabile başkanları ve hanları ara­
sında C engiz H an aleyhine yeni düşm anlar buluyordu. Fakat bu m üca­
dele C am uga’nın bütün arkadaşları ve m üttefiklerinin kısm en yok edil­
m esi ve kısm en de M oğolistan’dan kaçm alarıyla ile son bulm uştur.
C engiz Han ile olan m ücadelede son defa olarak C am uga’nın katıl­
dığı savaş 1204’te gerçekleşm iştir. 1205’te ise M oğol kaynaklarına gö­
re C am uga C engiz H an’a teslim edilm iş ve idam edilm iştir. Fakat ta­
rihçi C üveynî dikkat çekici ve garip b ir olaydan; önceleri C engiz H an
hizm etinde bulunm uş sonra da İslâm lar tarafına geçm iş ve daha sonra
1220’de B uhara fethedilirken C engiz H an tarafından öldürülm üş olan
bahadır “G ürhan” adlı birinin hikâyesinden bahsediyor. M oğol rivaye­
tine rağm en C am uga’nın C engiz’den kaçarak H arezm şah’m ülkesinde
kendisine bir sığınak bulm uş olm ası mümkündür.
C engiz H an’ın M oğol kabilelerinden olan düşm anları Selenga neh ­
ri üzerinde yaşayan M erkitler ve N aym anlar batı tarafına kaçm ışlardı.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 135
H er iki kabile sonuncu kez 1208’de Cengiz Han tarafından m ağlup
edildi. 1209’dan sonra bu kabileler bölünerek, M erk itler d ah a kuzey ­
deki bir yoldan Kapçakların ülkesine, N aym anlar ise K arakıtayların
m em leketine geldiler. G erek M erkitler ve gerek N aym anlar bu o lay lar­
dan daha önce H ıristiyan poropagandası etkisi altına girm işlerdi. B u­
nun üzerine yukarıda da gördüğüm üz gibi U ygurlardan y azm a ve o k u ­
m a öğrendiler. T ürklerin M oğollara olan m edenî etkilerine daha başka
olaylar da tanıklık etm ektedir. Ö rneğin, aslen M oğol olan kavim lerde
bir çok özel isim ve lakapların T ürkçe olmasıdır. C engiz H an daha D o ­
ğu M oğolistan’d a oturduğu sıralarda karargâhında M üslüm an tüccarla­
rı var idiyse de, oralarda İslâm lar olduğu hakkında h içb ir h ab er yoktur.
M erkit isyancılarından olan ve Cengiz H an’ın karısının kardeşi olan b i­
rinin “C em al H oca” diye b ir M üslüm an ismini taşıdığından bahsedili­
yor. B u rivayet ise daha C engiz H an hayatta iken M o ğ o llar içerisinde
İslâm iy et’i kabul edenlerin var olduğunu gösteren tek riv ay et değildir.
C engiz H an ’ın M erkit ve N aym anlarla olan savaşı esnasında,
1207’de C en g iz’e bağlı olan ilk T ürk kavm i olm ak üzere Y enisey neh ­
ri havalisindeki K ırgızlar boyun eğdiler. Sonra bunlar C e n g iz ’e karşı
isyan etm işler ise de, 1218’de C en g iz’in büyük oğlu C uci, Yenisey
nehrini buz üstünden geçerek bunları cezalandırm ıştır. A rap co ğ rafy a­
cılarının rivayetlerine göre o zam anlar Kırgızların, V III. A sırda olduğu
gibi hakanları yoktu. B ütün kavim iki kola ayrılm ış o lup h e r k olun bir
reisi vardı; fakat hiçbirisi han Unvanını taşım ıyordu. H atta sonraları K ır-
gızlar eski zam anda hanları olduğunu tam am en unuttular. R a d lo ff’un
K ara K ırgızlar’dan işittiği bir rivayet, K ırgızların “büyük h an ”a b aşv u ­
rarak kendileri için büyük oğlu C u ci’yi han verm esini rica ettiklerini
söylüyor. Cuci o zam an daha küçük bir çocuk iken kulan (y ab an i eşek)
sürüsüne rastlam ış ve kulanlar da bunu kendileriyle b erab er g ö tü rm ü ş­
ler. “A ksak K ulan C uci H an” K ırgızların ilk ve son hanları olm uştur.
B u rivayet efsanevî bir m ahiyette olm asına rağm en K ırgızların vaktiy­
le C engiz H an ’a ve oğlu Cuci H an ’a bağlı oldukları h akkındaki h âtıra­
yı m uhafaza etm iştir. H atta burada “kulan” hakkındaki C en g iz H a n ’ın
1227 yılında oğlu C u c i’nın ölüm ü haberini işittiği vakit g üya T ürkçe
söylediği b ir şiiri olm ak üzere aktarılan rivayetteki hik ây en in hatırası
d a olabilir: (Avcıların takibi sonucu) yavrusunu kaybeden k ulan gibi
ben de kendi yavrum dan ayrıldım ; dörtbir tarafa dağılıp giden ö rd ek sü­
rüleri gibi ben de kahram an oğlum dan ayrıldım .”
136 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Kulun algan kulanday Kulunum din ayrıldım
Ayrılışkan ankuday Er olum din ayrıldım.
1209’da C engiz H an’a daha m edenî b ir T ürk kavm inin reisi olan
U ygur İdikut itaat etti; bu olay H arezm şah M uham m ed ’in K arakıtay-
ları yenm esinden bir sene önce idi. U ygur İdikut o zam an Karakıtay
G ürhan’ına bağlı idi. Idikut’un böyle bağlılık değiştirm esi Cengiz Han
düşm anlarının batıya kaçm aları dolayısiyle olm uştur. M erkit ve Nay-
m anlar İdikut’un ülkesinden geçm ek istedikleri zam an İdikut tarafın­
dan şiddetli karşılık gördüler. A ralarında vukubulan savaşta M erkit ve
N aym anlar yenildiler, hatta o güne kadar befaber iş gören bu iki kav-
min birbirinden ayrılm asına da bu olay sebeb olm uştur. 1211’de yani
H arezm şah’ın K arakıtaylan yenm esinden bir sene sonra o zam ana k a­
dar K arakıtay G ürhan’ına bağlı olan diğer b ir T ü rk hüküm darı, K arluk
hâkim i M üslüm an A rslan H an, C engiz’e itaat etti. H albuki H arezm şah
1210’da K arakıtaylar’ı yendiği zam an kendisini “M üslüm anları kâfir­
ler elinden kurtarıcı” diye ilân etmişti. Bu hadise H arezm şah’ın artık
O rta A sya’nın M üslüm an ahalisi içinde bile etkinlik ve itibarının bitti­
ğini gösteriyor. Esasen H arezm şah’ın şahsî seciye ve sıfatları kendi
devletinin dıştan görülen o büyük kudretiyle ve kendisinin takındığı o
büyük ünvan ile taban tabana zıt idi; fethettiği m em leketlerde ordusu­
nu zaptu rapt altında tutm aktan ve ahaliyi askerlerin zulüm lerinden k o ­
ruyabilm ekten büsbütün âcizdi. 1212 senesinde Sem erkand’ hanının
Harezm şah ile arası açılarak sonunda Sem erkand hanının K arakıtay ta­
rafına geçm esi gibi karakteristik b ir hadise de bununla açıklanabilir.
H arezm şah ile Sem erkand hanı arasında m ünasebet kesilm eden önce
aralarında yapılan görüşm elere ait ayrıntılı bilgiler C üveynî’de geç­
mektedir. Çok dikkat çekici olan bu ayrıntıda deniliyor ki: Sem erkand
hanı H arezm şah’ın kızı ile evlendikten sonra H arezm şah’ın annesi Se­
m erkand hanını Ü rgenç’te bir m üddet daha bulundurm ak isterken eski
bir Türk âdetine dayanm ıştı; buna göre güveyin nikâhtan sonra bir yıl
kadar b ir kayınbabasının evinde kalması gerekirm iş. Han Sem erkand’a
dönüşünden sonra kendi başşehri ahalisinin uygun görm esi sonucu
H arezm şah’a yani kendisini M ecusî G ü rhan’ın boyunduruğundan kur­
taran M üslüm an padişahına karşı isyan etti. H arezm şah da bu isyanı
ancak sel gibi kan akıtm akla bastırabildi.
Bu olaydan sonra H arezm şah m em leketinin hududu F ergana’dan
Aral G ö lü ’ne kadar uzanan Sirderya nehri ve nehrin sağ sahili oldu.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 137
K arakıtay G urhanı’na bağlı olan M üslüm an vilâyetlerinin (en kuzeyde
C engiz H an ’a bağlı olan K arluk H anlığı hariç) hepsi doğudan K arakı-
tay m em leketine gelip yerleşen N aym an kabilesinin reisi “K üçlük” eli­
ne geçti. Bu K üçlük H ıristiyan idi, diğ er bazı kaynaklara göre K arakı-
tay m em leketine geldikten sonra H ıristiyanlıktan putperestliğe yani b ü ­
yük bir ihtim alle B udizm ’e geçm iş idi. K üçlük G ü rh an ’ın m em leketi­
ni 1211 senesinde yani Sem erkand H anının H arezm şah’a karşı isyanın­
dan daha önce ele geçirm iş olsa gerek. H arezm şah K ü çlü k ’le savaştı,
fakat başarılı olamadı. İb n ü ’l-E sîr ve Y akut’un verdikleri bilgilere gö­
re, işgal ettiği m em leketlerden bazılarını, bunlar arasında îsfıcâb (Say-
ram ), Taşkent ve F ergana’nın kuzey kısm ını K üçlük’e bırakm ak zorun­
da kalm ış ve bu vilâyetleri bırakıp giderken güya buralarını tam am en
tahrip etm iş ve ahalisini de beraberinde götürm üş. B üyük bir ihtim al­
le H arezm şah böyle bir fikir taşım ış olabilir, fakat o fikri uygulayam a-
m ış olsa gerektir. Çünkü M oğolların fetihleri sırasında yani H arezm şah
ve K üçlük olayından on yıl sonra b ile adı geçen vilâyetlerin durum u
oralarının tam am en tahrip olunduğuna tanıklık etmiyor.
M oğolistan’ın T ürkistan’dan uzak olm asına ve 1211 senesinden
başlayarak M oğolların Ç in ’deki savaşlarla m eşgul olm alarına rağm en
O rta A sy a’nın M üslüm an vilâyetlerinde C engiz H a n ’ın itibar ve etkin­
liği “ Sultan-ı İslâm ”ınkinden daha fazla idi. O zam an (ihtim alen şu
1211 yılındaki olaylardan az önce) şim diki K ulca vilâyetinde olan Al-
m alık şehrinde yeni bir M üslüm an beyliği kuruldu. Bu beyliğin kuru­
cusu önceleri b ir serseri ve at hırsızı idiyse de, bu durum onun, XIV.
A sır başlarına kadar devam eden b ir sülâlenin kurucusu olabilm esine
engel olm adı. Bu adam daha işinin başlangıcında C engiz H an ’a tâbi o l­
muştu. Sonra K üçlük bunu bir av sırasında ansızın tutup öldürdü. Fakat
öldürülen adam ın karısı M oğolistan’dan yardım kuvvetleri gelinceye
kadar A lm alık şehrini K üçlük’ün askerlerine karşı savunabildi. K üç­
lük, C engiz H an ’a bağlı hüküm darlardan (K arluk hâkim i) A rslan H an
K arluk aleyhine hiçbir teşebbüste bulunm am ış olsa gerektir. K üçlük
kendisinin bütün kuvvetlerini K aşg ar tarafına çevirdi ve bu vilâyeti
fethetm esiyle bütün O rta A sy a’nın tarihinde ilk ve son defa olm ak üze­
re İslâm iyet’e karşı takibat ve baskı başladı; K ü çlü k ’ün M üslüm anlara
K arakıtay kıyafetini kabul etm elerini em retm esi, M üslüm anları ibadet­
ten m en, H otan’da im am lardan birini idam etm esi ve N aym an askerle­
rini M üslüm an evlerine (galiba M üslüm anların bu em irleri tam am en
y erine getirip getirm ediklerini kontrol için) yerleştirm esi gibi h usus­
138 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 139

lardan bahsedilm ektedir. M üslüm anlar bu durum da iken de “Sultan-ı m an padişahlarının askerî plânlarını uygulam aları ve çalışm alarına ka­
İslâm ” yani H arezm şah’dan hiçbir yardım görem ediler ve bu zulüm ve tılm ak onları ilgilendirm iyordu. M oğolistan’dan gelm iş olan M üslü­
takibattan 1218’de M oğol askerleri geldiği zaman kurtuldular. m an tüccarların O trar’da öldürülm elerinin sebeplerinden birinin de bu
olm ası pek muhtemeldir.
H arezm şah bu esnada kâfirlerle savaş ile m eşgul idi. Fakat o h ü ­
cum larım nisbeten daha zayıf ve teşkilâtı daha gevşek olan K ıpçaklara, H er halde O trar olayından sonra M oğolların H arezm şah ülkesine
Sirderya nehrinin kuzey taraflarına yöneltm iş idi. B urada Irgız havali­ seferleri kaçınılm az oldu. Bunun için H alife N âsır’dan veya diğer b iri­
sinde H arezm askerleri ile Cuci H an idaresindeki M oğol kuvvetleri si tarafından bir davet ve teşvike hiç de ihtiyaç yoktu. H arezm şah ile
arasında az çok rastgele bir çatışm a oldu. Cucu H an o zam an batıya k a­ H alifenin arası açık olduğundan H alifenin bu gibi girişim leri hakkında
çan M erkitleri takibederek gelm iş idi. dedikoduların ortaya çıkm ası tabii idi; H arezm şah’ın oğlu ve halefi
olan C elâleddin’in de B ağdad H alifesine karşı bu gibi itham larda bu­
K endisinin başarısızlıklarına rağm en H arezm şah yine cihangirlik
lunduğu bilinm ektedir. Fakat elinde bu iddiayı isbat edecek bir delil
şöhretine ulaşm ak hayallerini beslem ekte devam ediyor ve hatta bir
yok idi. C engiz H an ’ın M üslüm an m em leketlerine seferi O trar olayının
zam an sonra Ç in ’i bile fethedeceğini üm it ediyordu. O yüzden C engiz
doğrudan doğruya b ir sonucu idi. Bu ise pek tabiî idi, çünkü M üslü­
H an’ın 1215’te Pekin şehrini ele geçirdiğini işittiğinde çok üzüldü. Bu
m an tüccarlar C engiz H an ’a tam b ir yardım gösterm iş oldukları gibi,
haberin doğruluğunu araştırm ak ve C engiz H an’ın fetih ve başarıları
M oğol askerlerinin galibiyetleri sonucu ortaya çıkan şartlar ve kurum -
hakkında bilgi toplam ak için B ahaeddin R azî adında birisini Cengiz
lardan, ileride göreceğim iz üzere herkesten çok bu M üslüm an tücccar-
H an ’a elçi olarak gönderdi. Elçi, C engiz Han da Ç in ’de iken oraya
lar faydalanm ışlardır.
ulaştı. Bu elçilik hakkındaki hikâyeyi tarihçi C ürcanî elçinin kendi ağ ­
zından hikâye ediyor ve bundan dolayı hiçbir şüpheye yer bırakm ıyor.
Şu halde M oğol im paratorlarına elçi gönderen Halife N âsır değil H a­
rezm şah idi.

Bundan sonraki olayların nasıl geliştiği, H arezm şah’ın gönderdiği

bahsi geçen elçi gönderm eden ayrı, yine H arezm şah m em leketinden
C engiz H an’a b ir ticaret kervanı geldiği ve Cengiz H an ’ın d a buna m u­
kabil bir elçi heyeti ve b ir ticaret kervanı gönderdiği, H arezm şah’ın ö n ­
ce elçi heyetini sonra da ayrıca C en g iz’in elçisi olan H arezm li M ah-
m ud’u geceleyin kabul etm esi ve hepsi M üslüm an olan bu tüccarların
H arezm şah m em leketinin hudut şehri olan O trar’da öldürülm eleri,
bunların hepsi genellikle bilinmektedir. Bunların içinde bilhassa Ha-
rezm şah’m elçi M ahm ud’a H arezm li olm ası dolayısı ile tabiî vatandaşı
olduğunu söyleyerek Cengiz H an’ın m em leketi hakkında gerekli olan
bütün bilgiyi vermesini istem esi pek dikkat çekicidir. B öyle b ir istek
çağdaş b ir AvrupalInın gözünde tam am en normaldir. M esela İngiliz
hüküm eti, vahşi veya yarı vahşi b ir ülkeye tesadüfen düşm üş orada
hizm et etm iş olan her İngilizden böyle bir istekte bulunm akta hiçbir
vakit tereddüt gösterm ez; fakat ortaçağdaki M üslüm an tüccarlar doğup
büyüdükleri yerlerin hüküm etine bir bağlılık hissetm iyorlar ve M üslü­
 D okuzuncu D ers

T ürkistan’ın M oğollar tarafından istilâsından pek az önceki o layla­

ra ait h aberler biraz çelişkilidir. H atta H arezm şah ile C u c i’nın askerle­
ri arasında vuku bulm uş olup, M oğolların geri çekilm esiyle sonuçlanan
silahlı çatışm anın O trar olayından önce mi sonra mı olduğu m eselesi
hakkında bile kaynakların verdikleri haberler ve rivayet eden âlim lerin
isimleri birbirlerinden farklıdır. M uham m ed H arezm şah ülkesinde,
özellikle F arsça’da siyasî olaylara da tem as eden m ühim b ir m anzum
edebiyat vardı. Fakat bu eserler ancak kısa birtakım atıflar ve bilgiler
sayesinde bizce bilinm ektedir. Ö rneğin, bizzat M uham m ed H arezm şah
nâm ına yazılm ış olup, onun tarafından M âverâünnehir’de bırakılan yer­
lerin harap olduğuna d âir Y akut’un naklettiği A rapça m anzum eler (şi­
irler), yine bu günkü T ü rk istan ’da A şkâbâd’ın batısında N esâ şehrinde
şâir M ecdüddin M uham m ed P ay izî’nin M uham m ed H arezm şah ’ın sal­
tanatı olayları hakkında “ Ş âhânşahnâm e” ünvanlı destansı şiirine dâir
A vfî’nin sözleri, yine A vfî’nin naklettiği Ö m er H urrem  b âd î’nin M u­
ham m ed H arezm şah’ı “İskender-i Sâni (İkinci İskender)” sıfatıyla yü­
celtm ek gayesiyle yazılm ış kasidesi de bunlardandır. Bu kasidede özel­
likle şu sözler vardır: “H ıtaî’nin senin askerinle çarpışm ak istem esi h a­
ta olur” (H ıtaî ve hata ile kelim e oyunu). “ Eğer o böyle b ir şey isterse
şüphesiz cahilliğinin cezasını çeker, gün gibi açıktır ki T atarlar senin
em rine boyun eğm ezlerse onlar için gündüz tar (karanlık gece) olur”
(Tatar ve tar ile kelim e oyunu). Burada C engiz H an ve M oğolları ile mi
yoksa İlik T atarlar yani K üçlük ve N aym anlarla mı olan çatışm adan
bahsedildiği bilinm em ektedir.

Irgız civarındaki çatışm anın uzun vadeli neticeleri olm adı; bu defa
saldıran taraf H arezm şah idi. İki taraf askerlerinden hiçbiri bu k arşılaş­
mayı beklem iyordu. H arezm şah bu taraflarda K ıpçaklarla, Cuci, M er-
kitlerle savaşıyordu. H atta Cuci, H arezm şah’a kendisiyle savaşm ak
için babasından em ir alm am ış olduğunun bildirilm esini em retti. Fakat
142 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Sultan’ın bütün kâfirleri aynı şekilde düşm an saydığı cevabını aldı. Sa­
vaşın sebebi H arezm şah ülkesinde M üslüm an tüccarların öldürülm esi
olduğu ve 1218’de K aşg ar’daki M oğol m iralayı M üslüm anların yeni­
den serbestçe ibadet etm elerini sağladığı halde, savaş Sultan için sa­
vunm a şeklini aldığı zam an bu durum dâru ’l-İslâm ’ın (İslâm ülkesinin)
kâfirlerin istilâsından korunm ası gibi anlaşılm aya başlandı. Cengiz
H an hizm etinde M üslüm an tüccarların bulunm asından başka M oğol
ordusunda K ayalık ve A lm alık M üslüm anlarından m eydana gelen b ir­
likler de vardı. Bu tüccarlar arasında, o zam anlar, m uhakkak ki, T arik ­
lerden başka T ürkler de vardı. M ogollar bütün tüccarlara T ürkçe “O r­
tak” diyorlardı. Böyle denm esi galiba tüccarların kervanları donatm ak
için şirketler halinde birleşm elerindendir.
H arezm şah’ın ordusu m uhtelif m illetlerden olan askerlerden m ey­
dana gelm işti. Bu hususta dikkati çeken bir durum da M âverâünne-
h ir ’in başşehri olan Sem erkand garnizonunda T ürklerin ve Taciklerin
sayısının C üveynî’nin ifadesine göre, hem en hem en bir olm ası idi. (60
000 Türk, 50 000 Tacik). Bu ordunun kuvvet ve sağlam lığına m illiyet
çekişm elerinin az çok olum suz etkilem iş olm ası m üm kündür. XIII.
A sır başında H arezm ile öz İranlı olan M azenderan halkı arasındaki
m ünasebet hakkında tarihçilerden biri T ürklerle Tacikler arasında haki­
ki bir dostluk olam ayacağı görüşündedir. B undan daha etkili bir diğer
sebep de G azne’de Türklerle İran ’ın dağlık G ur eyaleti yerlileri arasın­
da m eydana gelen çatışm adır; Türklerin başbuğu G urluların serdarıyla
(kom utanıyla) anlaşm a yapm ak istem iş fakat şu cevabı almıştı: “Biz
G urluyuz, siz Türksünüz, bir yerde geçinem eyiz”
M ogollar için Türkler, herhalde diğer m illetlerden daha yakın idi.
B undan başka Cengiz Han ordusunda birkaç T ürk birliği vardı; niha­
yet O rta A sya göçebe gelenekleri T ürkleri M ogollara daha çok yaklaş­
tırıyordu. Bununla beraber biz M oğolların Türklerle birleşm ek ve bun­
ları kendi fetihlerine ortak etm ek teşebbüsünde bulunduklarını görm ü­
yoruz. Bazan Türklerle görüşm elerde bulunuyor idiyseler de, bu M o­
gollar için bilinegelen, m utad askerî bir h u d ’a, bir hile idi. M ogollar
dostça davranarak aldatıcı güvenceler verm e ve sözler ile düşm anlarını
sonradan birer birer yoketm ek için birbirine düşürüyorlardı. Bunlar
arasında önceleri dost ve m üttefik olduğunu söyledikleri de dahildi.
Cengiz H an, oğlu ile savaşm akta olan H arezm şah’ın anasına da, elin­
de çok sayıda T ürk birlikleri bulunan bu m elikeyi savaştan alıkoym ak
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 143
için, dostluğu hakkında güvence verm işti. Sem erkand kuşatm ası sıra­
sında M oğollar garnizonun bir kısm ını, başlarında H arezm şah’ın dayı­
sı, anasının kardeşi olduğu halde, hizm etlerine alm ağa rıza gösterm iş­
ler, fakat şehrin ele geçirilm esinden sonra sayıları 30.000 olduğu ve
başlarında 20 kum andan bulunduğu söylenen bu T ürkler birdenbire
kuşatılarak yok edilm işlerdi. Aynı şekilde D ağıstan’da da üzerlerine
K ıpçaklarla birlikte A lanlar saldırdığı zam an K ıpçaklara T ürk olm aları
dolayısı ile “Biz b ir soydanız, bu A lanlar sizden değildir, onlara niçin
yardım ediyorsunuz?” dem işlerdi. M oğollardan aynı zam anda hediye
alm ış olan K ıpçaklar Alanları terketm işler, fakat A lanları yendikten
sonra M oğollar derhal K ıpçaklar üzerine dönm üşler ve onlardan evvel­
ce verdiklerinin iki katını almışlardır. Aynı şekilde Polovetsler, ki Kıp-
çaklar, daim a düşm anları olan R uslardan yardım gördükleri zam an
M oğollar R us beylerine de, Rus toprağına hücum için toplanm adıkları­
nı, belki oraya sadece -R u s vakâyinâm elerinin tabirince- “yancıları ve
at uşakları olan” R uslara çok zararları dokunm uş olan “m üşrik (p u tp e­
rest) K um anlar” için geldiklerine güvence verip inandırdılar. Aynı şe­
kilde Ön A sy a’daki M oğollar da oradaki bazı hüküm darlarla, m esela
İsm ailîler ve B ağdad H alifesi ile b ir m üddet görüşm elerde bulundular
ki, bunlar sonradan M oğol istilâsında yok edilm işlerdir. Sultan Celâ-
leddin anlaşıldığına göre 1226’da İsfah an ’dan, A zerbaycan’da faaliyet­
te bulunan vezirine S uriye’den gelen kervanları arattırm ası em rini gön­
derm işti. K endisine ulaşan haberlere göre B ağdad yolu ile S uriye’ye
İsm ailî tüccarlarla birlikte bir Tatar elçisi h areket etm işti; C elâleddin’e
çeşitli beylerle H alife hüküm etinin T atarlarla olan m ünasebetlerinden
dolayı kınam ak için deliller lazım dı. H er ne kadar vezir yalnız aram a­
lardan değil İsm ailîlerin kervanlarını olduğu gibi yok etm ekten bile ge­
ri durm am ış ve hatta bu durum sonradan hüküm darını zora bile sokm uş
iken hiçbir delil elde edem em işti. B ununla berab er görüşm eler (m üza­
kereler) hakkında ortalıkta dolaşan laflar, şayialar gerçeğe uygun da
olabilirdi.
Bilindiği gibi, 1220 senesi sonlarında H azar denizi adalarından b i­
rinde ölm üş olan M uham m ed H arezm şah, M oğollarla olan savaşlarda
bizzat o kadar az görünüyordu ki, adı bile M oğollarca m eçhuldü. S a­
vaş sırasında ve ondan önce H arezm şah hüküm etinin bütün faaliyeti ve
bu arada O trar’da tüccarların öldürülm eleri M oğol kaynakları tarafın­
dan M uham m ed’in oğlu ve halefi C elâled d in ’e isnat edilm ektedir. Ce-
lâleddin’in 1221 K asım ı sonunda H indistan’a kaçm ası fiilen savaşa son

144 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
verm ekle beraber daha sonraki yıllarda bunların bazı ayaklanmaları
bastırm asından ve bazı dağlar üzerindeki kalelerin ele geçirilm esinden
bahsedilm ektedir. 1223 yazında Cengiz H an T ürkistan’ı terketm iş ve
1224 yazını Irtış boyunda geçirmiştir. 1227’de ölen C engiz H an daha
hayatta iken Celâleddin İra n ’a dönm üştü. B ir m üddet sonra, 1228’de
M oğollar İsfahan’dan az uzakta ona karşı bir zafer kazandılar. Fakat o
kadar kayıp verdiler ki İran’ı boşaltm ak zorunda kaldılar. C elâleddin’in
birlikleri bunları A m uderya’ya kadar kovalam ış, fakat M oğolların Ha-
rezm ve M âverâünnehir’deki hâkim iyetlerini sarsm ak için hiçbir te­
şebbüs yapılam amıştır.
M oğol fetihleri, eldeki bilgilere göre, ahalinin m üthiş bir şekilde
katliam a uğratılm asıyle yapılıyordu. A vrupa âlim leri yalnız m edenî
m em leketler halkının göçebeler tarafından uğradıkları katliam ları gözö-
nüne alm aktadırlar. H albuki gerçekte göçebelerin siyasî birliği, bu d e­
fa da diğer bütün durum larda olduğu gibi, uzun ve kanlı ve bazan bü­
tün bir kabilenin bir plân içinde im hası ile sona eren savaşlar neticesin­
de m eydana geliyordu. O nun için C engiz Han ordusu tarafından boz­
kırlar halkının mı, yoksa m edenî ülkeler halkının mı daha çok yok edil­
m iş olduğunu söylem ek güçtür. Aynı şekilde M oğol fetihlerinin göçe­
belere yalnız yarar ve yerleşik halka yalnızca zarar verdiğini isbat et­
m ek de güçtür. M oğol seferleri, m esela Selçukluların Ön A sya’yı isti­
lâları gibi bütün bir kavm in göç etm esi şeklinde değildir; M oğolların
büyük çoğunluğu M oğolistan’da kalm ış ve C engiz Han yine buraya
dönm üş ve burası daha 40 seneden fazla bir süre haleflerinin oturduğu
y er olm uştur. K amu hukuku alanına şahsi hukukta kullanılan bir kural
tatbik edilm iştir ki, buna göre baba daha hayatta iken büyük oğulları­
na birbiri ardınca bir kısım mülkünü taksim eder, esas m ülkünü küçük
oğluna bırakırdı; buna göre Cengiz H an’ın anayurd’u [Atayurt] M oğo­
listan, K üçük oğlu T oluy’a kalmıştı. “M oğol m uvazzaf ordusu” yüz
yirm i dokuz bin kişiden m eydana geliyordu. Bunun 101 0 0 0 ’ini Toluy
alm ıştı. Bu rakam M oğolistan’da kalanlarına göre, başka m em leketle­
re giden M oğolların sayısının ne kadar az olduğunu açıkça gösterm ek­
tedir.
M oğolistan’ın batı taraflarındaki fetihler Cengiz H an’ın üç büyük
oğlu arasında bölünm üştü. O zam an bunların herbiri m uvazzaf (sürek­
li görevli) ordudan dört bin kişi alm ışlardı. (Geri kalan 16000 kişi han
soyunun diğer üyelerine dağıtılm ıştı). O ğullarından herbirinin m ülkle­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 145
rinin (topraklarının) hududu genel olarak belirlenm işti. A tayurdunun
en küçük oğula geçm esi gerektiği gibi, en büyük oğlu C u c i’nin de fet-
holunan yerlerin en uzaklarda bulunanlarını alm ası gerekiyordu; onun
için C u ci’nin payı Cengiz H an’ın başarıları ölçüsünde gittikçe batıya
doğru ilerliyordu. Cengiz H an’ın yalnız M oğolistan’da hâkim bu lu n d u ­
ğu zam anlarda C u ci’nin payı S elenga’nın batısındaki topraklar idi; b a­
tı taraflarında galibiyetler elde edilince C u ci’nin payına “ M oğol atları­
nın tırnaklarının vardığı hudutlara kadar” bütün toprakların dahil oldu­
ğu farzedildi. Cengiz H an’ın hayatında Irtış’ın batısındaki K ıpçak ov a­
ları, bunlar içinde M erkit kalıntılarının yok edildiği yerler ve Volga B u l­
garları ülkesinin hudutlarına kadar (C u ci’nin payına düşen) alana dahil
bulunuyordu. C engiz H an ’ın ölüm ünden sonra C u ci’nin haleflerinin
m ülkü içine bu ülke ile bütün Rus beylikleri de girdi (M oğolların Le­
histan, M acaristan ve diğer Batı A vrupa eyaletlerine girm eleri, b ir sıra
elde edilen zaferlere rağm en devam lı bir fetihle sonuçlanm am ıştır).
C u ci’nin halefleri K afkas’ın güneyinde ve H azar denizinin batısındaki
topraklar üzerinde de hak iddia ediyorlardı. Bu iddialar C u c i’nin h alef­
leri ile 1250 senelerinde İran’daki M oğolların kurduğu hüküm et arasın­
da sık sık savaşlara sebep olm uştu. K arakıtay ve H arezm şah ülkelerin­
de, İrtış’dan güney batıya doğru, A m uderya ve daha uzaklara kadar h a­
reketler yapıldığında bu toprakların Cuci ülkesine katıldığından bahse­
dilm iyor.
Yalnız S ird ery a’mn aşağı yatağı üzerindeki şehirlerle H arezm b u ­
nun dışındadır. Çünkü Harezm kendi ülkesine katılm ış olm alı ki, Cuci
1221’de Ü rgenç’i uğradığı tahribattan kurtarm ağa çalışm ıştı. Volga
havzası ile A m uderya’nın aşağı kısım larının tek bir yönetim altında bir­
leşm eleri daha dikkat çekici bir durum dur. G erçekten bunlar arasında
önceleri de sıkı bir m edenî bağ vardı, fakat bunlar hiçbir zam an bundan
ne daha önce ne daha sonra (T ürkistan’ın R uslar tarafından fethine k a­
dar) tek ve aynı bir hüküm et teşkilâtı içine girm em işlerdir. XIV. Asrın
ilk yarısında H arezm ’in Sirderya boyundaki yerlerden çok Volga hav-
zasiyle daha sıkı bir ilişkisi vardı. Ö zbek Han zam anında bu H an ’ın is­
m ini taşıyan paralar aynı zam anda hem Volga havzasında, hem de Ha-
rezm ’de basılıyordu. H albuki o zam an S oğnak’ta paralar yine C uci so­
yundan olm akla beraber başka b ir han adına basılm akta idi. Cuci ve sü­
lâlesinin ülkesi içine önceleri K arakıtaylarla kuzey ülkeleri de K ayalık
şehrini içine alan Yedisu eyaletinin bir kısm ı ile bütün Irtış’tan A la-
g ö l’e ve daha uzaklara İli ve S ird ery a’ya kadar bütün y erler dahildi.
146 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Plano C arpini’nin 1246’daki seyahati sırasında bu m ıntıkanın doğu kıs­
m ında, galiba Irtış’dan çok uzak olm ayan b ir yerde C u ci’nin büyük oğ­
lunun “O rda”sı bulunuyordu. Batı tarafı ise galiba İli ile Sirderya ara­
sındaki saha olup, C uci’nin küçük oğlu Ş iban’a aitti. M üslüm an riva­
yeti sonraları bu kelim eyi Ş eyban’a çevirm iştir. Bunun sonucu XVI.
A sırda Ş eyban’ın halefi, T ürkistan’daki Ö zbek ülkesinin kurucusu
Ş eybanî şeklinde şâirlik Unvanı almıştır. A rap kabilelerinden birinin is­
m i olan “Ş eybanî” özellikle m eşhur H anefi m ezhebi fakihlerinden,
E bu H anife’nin ve Ebu Y usuf’un talebelerinden birinin m ensubiyetini
ifade etm ek üzere meşhurdur. Pek m uhtem eldir ki İslâm âlem inde pek
m eşhur olan bu isim Ş iban’ın Ş eyban’a çevrilm esine ve bu suretle
Şeybanî lakabının çıkm asına sebep olmuştur.
E b u ’l-G azi’nin naklettiği bir rivayete göre, Şiban kardeşi B atı’
(B atu) dan, B atu ’nun kendi yurdu ile O rda’nın yurdu arasındaki arazi­
yi - y azlan Irgız, Ora, İlek kıyılannda ve genellikle Yayık nehri ve Ural
dağlarının doğusunda ve kışı da K arakum , A rakum ’da Sirderya, Çu ve
Sansu kenarlannda geçirm ek üzere- almıştı.
XVII. asırda yaşam ış geç dönem yazarlarından olan E b u ’l-Gazi
kaynaklannı belirtmiyor. Fakat verdiği haberler, gördüğüm üz gibi, ço ­
ğunlukla O rda, Batu ve Ş iban’ın çağdaşı olan C arpini’nin sözleri ile
uyuşm aktadır. Ş iban’ın halefleri daha başka yerlerde de faaliyet gös­
terdiler. R eşidüddin’in bildirdiğine göre Ş iban’ın torunu Terek boyun­
da karaul kum andanı idi. Fakat Ş iban’ın yurdu XV. A sra kadar halefle­
rinin elinde kalm ıştır ki, bunların şecereleri (soykütükleri) gerek E b u ’l-
G azi ve gerek M uizzü’l-Ensab isim li soylara ilişkin b ir eserin yazarı
olan XV. A sırda yaşam ış m eçhul bir tarihçi tarafından hissedilir fark­
lar arzetm eyecek bir şekilde nakledilm ektedir. Cuci ülkesinin dağıldığı
kısım ların hepsinden çok Ş iban’ın haleflerinin ülkesinde göçebe hayat
hâkim olm akta idi; öyle iken burada hâkim iyet ikiyüz yıldan fazla bir
zam an tek ve aynı bir han sülâlesi üyelerinin ellerinde kalm ıştır; bu gö­
çebelerde pek ender görülen bir durum dur. Şehir m edeniyeti ile en az
tem as etm iş oldukları için Ş iban’m halefleri göçebelerin savaşçılık ge­
leneklerine en çok sadık kalm ışlar ve onun için, Cengiz H an sülâlesi­
nin kudreti hem en her yerde tam am iyle yok olduğu b ir zam anda fatih
rolünü alm ayı başarmışlardır.
D aha bazı benzer olaylarla birlikte bu olay da R ad lo ff’un M oğol
İm paratorluğunun varlığının diğer göçebe hüküm etlerinkine göre, d e­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 147
vam lılığını bu im paratorluğun bünyesi içine hazerî (yerleşik) kavim le-
rin çeşitli m illetlerden oluşan hüküm etlerinin girm iş olm ası ve bundan
dolayı im paratorluğun göçebe kabileler birliği değil, C engiz H an halef­
lerinin hâkim iyeti altında Ç in, O rta A sya, Ön A sya vs. m edenî h ü k ü ­
m etler kurm ası ile açıklam ak yolundaki m akalesi aleyhindedir. G er­
çekte ise Cengiz H an haleflerinin hüküm eti özellikle M oğol devresin­
den önceki hüküm et geleneklerine dayanm adığı yerlerde -K ıp ç a k o va­
larında, Volga havzasında ve K ırım ’d a -d a h a çok devam lılık gösterm iş­
tir. A nlaşıldığına göre, devlet nizam ının devamlılığı için C engiz H an ’ın
dehasının m eydana getirdiği askerî teşkilât kendisinin h azerî (yerleşik)
m edeniyet tem silcilerinden, m edenî idare sahasında alm ış olabileceği
derslerden daha az ehem m iyetli olmamıştır. Bu adam lar h er halde, h an ­
lar üzerinde yaptıkları etkinin çok önem li neticelerini daha da fazla
gösterm eye m eyilli idiler. Ö zellikle bu durum kendilerininkinden b aş­
k a b ir m edeniyet kabul etm eyen ve ilerlem eyi yalnız Çin m edeniyeti­
nin kaidelerini benim sem ekten ibaret düşünen Ç inliler hakkında söyle­
nebilir. Çin haberlerinin kökeni itibarıyla Çinli olm asa bile (çünkü as­
lı K arakıtaylardandı) eğitim ve terbiye yönünden Çinli olan vezir Ye-
L iu-Ç u-T ısai’ye isnat ettikleri rol de ancak bu şekilde açıklanabilir.
Çin kaynaklarından Y e-Liu-Çu T ısa i’nin M oğol im paratorluğunun ger­
çek kurucusu olduğu hükm ünü çıkarm ak müm kündür. Ç inlilerin bu
görüşü, Ç ince olm ayan k aynaklarda Ye-Liu-Çu T ısai hakkında hiçbir
haber olm am asına rağm en R eşid ü d d in ’in Avrupah yayıncısı B lochet ta­
rafından kabul edilmiştir. B lo ch e t’ye göre, M oğollara m edenî m em le­
ketlerde katliam lar tertip etm ek ve halkın m allarını yağm a etm enin ca­
iz olmadığını yalnız bu Ye-Lui-Çu T ısai anlatmıştır. B lo ch et’nin ifade­
sine göre, buna yalnız Cuci hüküm eti uym am ış ve onun için “açıklana­
m az b ir barbarlığa düşm üştür” (dans une barbarie sans nom).
G erçekte ise Cuci ülkesinin batı tarafı (ki burada aynı zam anda b a­
basının bütün hissesinin en yüksek hakim i sayılan ikinci oğlu Batu h ü ­
küm sürüyordu) M oğollar zam anında m ühim bir m edeniyet seviyesine
erişm iştir. Rus beylerinden vergi alm akla ve ilk zam anlarda bunların
yanına kendi tem silcilerini gönderm ekle yetinerek M oğollar yok ettik­
leri Volga Bulgarlarının ülkesine yerleştiler. 1223’te R u sy a’dan dönüp
C engiz H an ’a giderken M oğollar, B ulgarlar tarafından çevrilm iş ve
çok kayıplar vererek kendilerine yol açabilm işlerdi; bundan dolayı da
1236’da B ulgar ülkesini feth ed ip başşehirlerini tahrip etm eyi başar­
dıklarında intikamlarını aldılar. T ahrip edilen şehir de pek çabuk y en i­
148 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
lendi: Şim di orada bulunan bütün binalar ve kitâbeler M oğol hakim i­
yeti devrine aittir. B ulgar şehri b ir zam anlar Cuci sülâlesi ülkesinde
M oğol hanlarının sikkelerinin darbedildiği (para basıldığı) biricik şehir
idi. K itâbelerden halkın daha XIV. A sır başlarında M oğollardan önce­
ki dillerini (bugünkü Çuvaş lehçesinin bu dilin kalıntısı olduğu anlaşı­
lıyor) korudukları anlaşılıyor. Sonradan yavaş yavaş K ıpçak Türkçe-
s i’nin etkisine girm iş ve gitgide M oğol O rta A syasında olduğu gibi b u ­
rada da resm i dili olm uştu. XIV. A sırda M oğollar devrinde Volga’nın
orta yataklarında kurulm uş K azan gibi şehirler, her halde d ah a başlan ­
gıçtan beri halis T ürk şehri idi. V olga’nın aşağı yatağında daha Batu
devrinde yeni şehirler kuruluyordu. K eşiş R ubruquis 1253’de M oğo­
listan ’a giderken Volga üzerinde “T atarlar tarafından kurulm uş olup,
B atu ’nun sarayına gidip gelen elçileri kayıklarla karşı sahile geçiren
R usyalı ve Sarazin yani M üslüm an unsurlardan m eydana gelen bir h al­
kın yaşadığı yeni bir kasaba” görmüştür. Bundan m aksat Saratov y a­
kınlarında, sonradan Ü kek diye bilinen yerdir. 1254’de M o ğ o listan ’dan
dönerken Rubruquis “Batu tarafından İtil (Volga) üzerinde kurulm uş
yeni bir şehirden (Saray) bahsediyor. Rubruquis kendisi S aray ’dan
geçm iştir. Fakat o diyor ki “ Saray ve B atu’nun Sarayı doğu sahilinde-
d ir” , ne şehir, ne de saray tasvir ediliyor, aynı yerler yakınında Vol­
g a ’nm orta kolu üzerinde, M oğollardan önce “Sum m erkent” adında bir
şehir vardı, M oğollar bu şehri sekiz yıl kuşatm ışlarm ış.
Sum m erkent başka kaynakların hiçbirinde geçm iyor; bunun hangi
m illete ait olduğu ve bazılarının yaptıkları gibi, XII. A sır yazarlarından
Ebu H âm id G ım atî’nin O ğuzlar elinde gösterdiği Saksın şehrinin aynı
olup olm adığı bilinmiyor. S aksın’m yeri de hâlâ tartışm alı bir konudur.
F akat bunu çoğunlukla Yayık veya Volga kaynaklarında arıyorlardı (şu
halde XII. Asırdaki Saksın ile Kaşgarlı M ahm ud’un S u v ar’m aynı o l­
duğunu söylediği Bulgar şehri S aksın’ın hiçbir ilgisi yoktur). Fakat
M oğolların S aksın’da sürekli bir direnişle karşılaştıklarından hiçbir
yerde bahsolunm uyor. Şehrin gerçek yeri meselesi G ım a tî’nin m etnini
19 25’de basan Fransız âlimi G abriel Ferrand tarafından da çözülm eden
bırakılmıştır.
Saray, Türklcre pek erkenden geçm iş olan ve K utadgu B ilig ’de
ııısllaııaıı Farsça bir kelimedir. M oğollar da hanlarının ikam etgâhlarına
lııı ismi veriyorlardı. Aynı ad saray etrafında m eydana gelen şehirlere
de veıılmişlır. İşle Aıııuderya üzerinde, T irm iz’in yukarısındaki Saray
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 149
köyü, Volga üzerindeki “ Saray”ın yeri hakkında İlmî eserlerde tartış­
m alar olm uştur; paralarda ve bazı yazm a eserlerde geçen “ Yeni saray”
ile ilgili olarak bu saray tabirinin iki veya b ir ve aynı şehre mi ait o l­
duğu konusu da değerlendirilm iş ve tartışılm ıştır. R u b ru q u is’in göster­
diği verilere bakılırsa Batu (Batı) tarafından kurulan ilk “ S aray” şimdi
“Selitrenny köyü” etrafında bulunan harabelerin olduğu y er idi. B a­
tu ’nun kardeşi B erke ism iyle ilgili olan öteki “ S aray” ise T saref (Ca-
re v )’in yerinde idi ve oradaki harabeler ve kazılar esnasında bulunan­
lara göre tarihte çok daha büyük önem i olan bir şehirdi. H âlâ zam anı­
m ızda bile Selitren m evkiinde yalnız B atu’nun değil B e rk e’nin sarayı­
nın da m evcut olduğunu ve Carev m evkiindeki yeni sarayın da ancak
Ö zbek zam anında kurulup, C anbek zam anında d ah a büyük b ir gelişm e
gösterdiğini isbat etm ek için çalışm alar vardır. B ununla berab er kay ­
naklarda Berke Sarayı özellikle daha Ö zbek devrinde m evcut S aray’a
deniliyordu. Ö zb ek ’in saltanatından önce, 710 hicrî tarihiyle “Yeni S a­
ray” da basılm ış b ir sikke elim ize geçm iştir; b undan b aşk a bana bildi­
rildiğine göre, İstanbul’da H. 705 tarihinde “Yeni S aray”da yazılm ış
kelâm ilm ine dair b ir yazm a varmış. “Yeni” (Arapça: el-cedid) sıfatına
G üney R u sy a’d a M oğol hakim iyeti devrinde o k adar ço k şehirlerde
rastgelinm ektedir ki, bütün bu durum larda biri yeni, öteki eski olm ak
üzere, tek ve aynı adı taşıyan ikişer şehrin varlığını kabul etm ek güçtür.
B üyük ihtim alle şehirler genişleyince yeni m ahalleler, yeni şehir o la­
rak değerlendirilm iştir.
Cuci ülkesinin doğu eyâletleri tersine Batı (B atu) ve B e rk e’nin h a­
leflerinin hüküm etlerinde şehir hayatı gittikçe daha fazla gelişm iştir.
B ir sıra şehirler görüyoruz ki, buralarda sikkeler darbediliyordu (para
basılıyordu); özellikle dikkate değer ki her b ir şehir kendine göre ayrı
bir tip yapıyordu. Paraların kıym eti yaklaşık olarak aynı idi. Bu husus­
ta d a M oğol devresinden daha önce ve sonralara göre çok daha fazla
tekdüzelik görüyoruz. M oğolların Ç in’den b aşka devlet kurdukları b ü ­
tün ülkelerde yavaş yavaş güm üş para sistem i kuruldu. B urada en b ü ­
yük güm üş paralara dinar ve küçüklerine de dirhem deniliyordu. Bir
dinar altı dirhem e eşitti. Cuci haleflerinin hüküm etleri devrinde dirhe­
m in ölçüsü de 1/3 m iskal olarak tespit edilm işti. Aynı ölçü daha sonra­
ları O rta A sya ve İran ’da kabul edilmiştir. İşte bundan bilhassa Cuci
oğullarının ülkelerinin özellikle H arezm ’in o zam an m illetlerarası tica­
rette sahip olduğu önem açıkça ortaya çıkıyor. Fakat sikkelerin dış gö­
rünüşü, yazı özellikleri, harflerin dış şekil, süs ve diğ er yönleriyle her
150 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
şehrin kendine has tarz ve gelenekleri vardı. B unlarla ilgili olarak bu­
rada bir soru ortaya çıkıyor ki, farklı şehirlerin m edenî hayatlarına na­
zaran Cuci oğullarının ülkelerinin hepsinin durum u hakkında ne dere­
ceye kadar bir hüküm verilebilecektir? Son zam anlarda S aray ’da ve d i­
ğ er yerlerde yapılm ış olan araştırm a ve bulgulara dayanılarak, Rus va-
kâyinâm elerinin A ltın O rda dedikleri (benim öğrenebildiğim e göre do­
ğu kaynaklarında bu tabir yoktur) Batu ülkesinin m edeniyetinden hat­
ta Tatar kavm inin m edeniyetinden bahsetm eye başlam ışlardır. B unun­
la beraber o zam anlar şu veya bu şehir veya yerde hangi m illî unsurun
üstün olduğu, îslâm dini ve T ürk dilinin üstünlüğü ile sona eren bu m e­
denî gelişm enin nasıl m eydana geldiğini net olarak söyleyebilm ek için
daha çok araştırm alara ihtiyaç olsa gerektir.
M oğol unsuru Altın O rda’da pek önem li olam azdı. T ürk dilinin üs­
tünlüğü m uhtem elen çok çabuk, daha Altın O rd a’nın M oğolistan’la
bağları kesildiği zam andan itibaren kurulmuştur. Batu ve daha o yaşar­
ken Berke bütün im paratorluğa ait işlerin çözüm üne katılıyorlardı ve
bu am açla M oğolistan’a sefer yapm ışlardı. R ubruquis 1253’de bütün
im paratorluğun Batu ile M oğolistan’da yaşayan İm parator M engü ül­
keleri arasında bölünm üş olduğunu söylüyor. İki ülke arasındaki hudut
Talaş ile Çu nehirleri arasından geçiyordu. M üslüm an yazarları da Mâ-
verâünnehir şehirlerinin önce Batu, daha sonra B erk e’nin hâkim iyeti
altına girdiğinden bahsediyorlar. A ncak 1260’dadır ki, O rta A sy a’da
C engiz H an’ın ikinci oğlu Ç ağatay’ın torunu A lgu ’nun hâkim iyeti ger­
çekleşti, hatta daha önceden beri Altın O rda hüm küm ranlığına giren
alanlara kadar genişledi. A lgu H arezm ’i işgal etm iş ve birkaç sene
sonra O trar şehrini de B erke’den alıp tahrip etmiştir.
Bu alanlar sonradan tekrar Altın O rda hakim iyetine girm iş ise de
Altın O rda hanlarının kudret ve nüfuzları doğuda daha ileri gitm em iş­
tir. D aha B erke’nin saltanatı zam anında (1257-1266) Altın O rda hanı
M oğol im paratorluğunun ikinci önem li adamı iken m üstakil b ir ülke­
nin hüküm darı olmuştur. Fakat ancak kendisinden sonraki han M engü
Tim ur kendi adına sikkeler kestirm eğe başlam ıştır. İsm en Cuci sülâle­
sinden olan bütün hanlar bu arada O rda ve Ş iban’ın torunları da tâbi
idiler. Fakat bu tâbiliğin fiilî bir önem i yoktu. Bazı tarihçiler Altın Or-
d a ’ya “G ök”, O rda oğullarının hüküm etine ise “A k” diyorlar ve bunlar
da M oğolca değil Türkçe olan Gök ve Ak kelim elerini kullanıyorlar.
Fakat bazı kaynaklarda “G ök-O rda” tabiri O rda haleflerinin ülkeleri
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 151
için kullanılıyor. H atta XV. A sır başlarında, adı bilinm eyen bir tarihçi
O rda’nın (doğuda) A k ve (batıda) G ök diye bölünm esinin Tohta H an
(1290-1312) zam anında, kendisiyle asi olan şehzade N ogay arasındaki
savaştan sonra (ki bu adın hakiki M oğolca şekli, İran ’daki M oğol h a­
nının 1305’de Fransız kralına yazm ış olduğu m ektupta görüldüğü üze­
re T oktaga’dır) m eydana gelm iş olduğunu belirtm ektedir. (N ogay
1300’de öldürülm üştür). B u kaynağa göre, A k O rd a’nın hanları No-
g ay ’ın torunları idiler ki, bu kesinlikle gerçeklere uym am aktadır. Bu
durum daha XV. A sırda -adı bilinm eyen tarihçinin eserini y azd ığ ı-
İran’da Cuci torunlarının tarihi ne kadar karışık b ir şekilde anladıkları­
nı gösterm ektedir. E b u ’l-G âzi, Ş iban’ın ülkesine “ Ak O rda” diyor. O r­
da ve Şiban torunlarının ülkelerini dikkate alm azsak, bu takdirde Altın
O rda daha eskiden beri C engiz H an ’ın diğer haleflerininkine göre çok
daha birleşiktir. Ç eşitli yerlerde, kendileri üzerinde hanın hâkim iyetini
kabul etm ekle beraber, ayrıca “orda”lara ve özel askerî birliklere sahip
şehzadeler vardı; K ırım 'd a Sudak ticaret şehri hakkında Mısırlı yazar­
lardan biri buranın gelirinin dört Tatar hanı arasında paylaşıldığını söy­
lüyor, fakat Altın O rd a’nın T u n a’dan H arezm ’e ve S irderya’nın aşağı
yataklarına kadar uzanan sahasında M oğollardan önceki zam andan k al­
m a hiçbir tâbi bey sülâlesi yoktu.
M oğollar her yerde olduğu gibi Altın O rd a’ya da kendileriyle b ir­
likte o zam ana kadar K ıpçak illerinde bilinm eyen U ygur yazısını getir­
diler. E lim ize XIV. A sın n sonunda U ygur harfleriyle yazılm ış Altın O r­
da yarlıkları erişm iştir; üzerinde hanın adrhın U ygur harfleriyle yazılı
bulunduğu son (Tohtam ış H an ’a ait) sikkeler de bu devre aittir. Biz bu
U ygur yazısının kullanılm asını yalnız S aray’da - o da her zaman değil-
basılm ış olan sikkelerde görüyoruz. Bu sikkeler han adlarının o vakit
M oğollar ve bir ihtim ale göre bazı T ürkler tarafından A rap yazısı ile
yazıldığından başka türlü telâffuz olunduğunu gösteriyor. M esela
1341—1357’deki C anbek H an ’ın adı U ygur harfleriyle Ç am bek diye
yazılıyordu. E b u ’l-G âzi’nin sözlerine göre, M oğolca XV. A sırda bile
kullanılıyordu. Fakat buna ait b ir delil yoktur. Altın O rd a’da gerçi ki­
me ait olduğu belirsiz ve geç devre ait olsalar d a K utlug Bolsun şe k ­
linde Türkçe yazıların olduğu sikkelere rastlandığı halde, M oğolca ya­
zılı olanları bulunm uyordu. Ö zbek H an’ın “orda”sını ziyaret eden İbn
B attuta orada yalnız T ürkçe sözler işitm iştir. M esela han sarayının k a­
dın ileri gelenleri arasında ulu H atun ve küçük H atun yani büyük kadın
ve küçük kadınefendi zikredilm ektedir. B izzat han, seyyidlerden olan
152 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
kendi ruhani yetiştiricisini (m ürşidini) T ürkçe “ata” (peder) diye isim ­
lendiriyordu. T ürkçe İslâm ibadetlerinde de kullanılıyordu. A zak şeh­
rinde İbn B attuta’nm önünde vâizlerden biri A rapça bir vaaz vermiş,
sonra sultan (ki o zam an Ö zbek Han idi), bey (A zak beyi aslen Ha-
rezm li idi) ve orada bulunanlar için dua ettikten sonra bu sözleri T ürk­
ç e ’ye tercüm e etm iştir. Şu kadar var ki bu cam ide değil b ir ziyafet
m eclisinde olm uştur; o zam anlar K u r’an-ı K erim okunduktan sonra
önce A rapça, sonra Farsça ve Türkçe İlâhiler okunuyordu. İbn B attuta
A rapça İlâhilere “kavi”, Farsça ve Türkçelere “m ülem m a” dendiğini
ekliyor. A rapça olan “m ülem m a” sözü “alaca” dem ektir. Sonradan
A rapça bir sözde Farsça ve Türkçe kelim e ve ifadelerin karıştırıldığı
söze “m ülem m a” denilm iştir.
İslâm iyetin yayılm ası Volga Bulgarlarının etkisinden çok Harezm
ve O rta A sya T ürklerinin etkisiyle gerçekleşm iş olsa gerektir. M ahal­
lî Türkler (K ıpçaklar) daha M oğollar devrinden önce R usya ve Batı
Avrupa tarafından, H ıristiyanlık etkisine m aruz kalm ışlardı. Bu propa­
gandanın M oğollar devrinde de devam ettiği XIII. A sır sonuna ait Ku-
m an-K ıpçak sözlüğünden bellidir; bunda İncil m etni ile katolik İlâhile­
rinin T ürkçe tercüm eleri bulunmaktadır. Tercüm e pek başarılıdır, m is­
yonerlerin bu dili iyi bildiklerine tanıklık etm ektedir. H atta İbn B attuta
K ırım ’da Kerç ile Kefe arasında Hıristiyan K ıpçaklar görm üştür. K ı­
rım ’da daha başka m illetlere m ensup m ahallî H ıristiyanlar da vardı.
1382 başlarında K ahire’de geleceğin M ısır sultanı Çerkeş B erkuk’un
babası olan Kırımlı Anas ölmüştür. Onun hakkında önce H ıristiyan olup
İslâm iyet’i sonradan kabul ettiği söyleniyor. H atta M ısır’da ne A rapça
ne de Türkçeyi iyi öğrenm iş, yalnız Ç erkezçe konuşurm uş ve bunun
için yanında tercüm an bulundurm ak gerekiyorm uş.
O zam anlar M üslüm an âleminin m edenî üstünlüğü dolayısiyle,
Hıristiyan geleneklerinin K ıpçaklar arasında olduğundan daha devamlı
ve kararlı bulunduğu m illiyet m ensupları da ‘kabul ediyorlardı. Alan
veya A s’lar, her yerde ve bu arada R ubruquis’in eserinde de H ıristiyan
olarak anlatılmaktadır. Bununla beraber İbn B attuta S aray ’da M üslü­
man A s’lar da görm üştür. Hıristiyanların İslâm lığı kabul etmeleri için
zorlayıcı tedbirler kullanılm ıyordu. H ıristiyan ruhanileri, M üslüm anla-
rınki gibi vergilerden muaftı. H atta S aray’da 1261’de M üslüm an B er­
ke H an’ın zam anında bir O rtodoks piskoposluğu kurulm uştu.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 153
B erk e’nin İslâm iyet’i kabul etm esi hakkında sonradan çeşitli rivâ-
yetler nakledilm ektedir. M esela E b u ’l-G âz i’ye göre, B erke han oldu­
ğu zam an B uhara’dan gelmiş olan iki tüccar tarafından M üslüm anlığa
girm iştir. B aşka rivâyetlere göre, daha tahta oturm adan önce H ocend
veya B u h ara’daki şeyhlerin tesirinde kalm ıştır. (Bu k onuda m eşhur
Seyfeddin B aferzî’nin ismini veriyorlar, vefatı 1261 ’dedir). R eşidüd-
d in ’in O ğuz Han hakkında hikâye ettiği m enkıbe (M üslüm an olm ayan
anadan süt em m em e) hususu B erke H an için de nakledilm iştir. Rubru-
q u is’in hikâyesinden anlaşılıyor ki B erke daha Batu hayattayken
1253’de M üslüm an idi ve O rda’sında dom uz eti kullanılm ıyordu: N ite­
kim bilinm ektedir ki İslâm iyet’in bu em ri şim di de özellikle dom uz
etinin halkın başlıca gıdasını teşkil ettiği Ç in gibi, böyle b ir kaideye uy­
m anın pek güç olduğu yerlerde de tam am en yerine getirilm ektedir.
B e rk e’nin O rd a’sı o zam an D erbent ile Volga arasında (R ubruquis’in
ifadesine göre “İran ve T ürkiye’den gelen bütün Sarazin yani M üslü­
m anların geçtiği yol” üzerinde) idi. B unlar B atu ’ya giderken B erk e’ye
h ediyeler götürüyorlardı. Rubruquis ilâve ediyor ki: 1254’de Batu,
B e rk e’ye V olga’nın doğusuna geçm esini em retti, çünkü elçilerin getir­
diği hediyelerin b ir kısm ının B erke’ye verilm esini arzu etm iyordu. İran
M oğolları ile olan um um i düşm anlığa karşılık B erke sonradan M ısır
sultanları ile yakınlık kurmuş ve bu m ünasebetle M ısır’dan birkaç elçi­
lik heyeti kabul etm iştir ki B erk e’nin O rd a’sı ve dışişleri ile ilgili ge­
n iş bilgileri bunlara borçluyuz. Yalnız kendisi değil kadınları ve maiy-
yetindekiler de M üslüm an idi. K adınlarının ve em irlerin her birinin y a­
nında b ir im am ve m üezzin vardı. Ç ocuklara K u r’ân-ı K erîm öğretilen
m ektepler de vardı. Aynı zam anda birtakım m üşrik (putperest) âdetle­
rine M o ğ o listan ’da olduğu derecede uyuluyordu; m eselâ İslâm iyet’in
gerekleriyle tam am en çelişen b ir âdet vardı ki o da: N ehir suyunu y ı­
kam a ve yıkanm a için kullanm am aları idi. M ısır elçilerine, O rda’da el­
b iselerini yıkam am alarını ve şayet böyle b ir şey yapm ışlarsa bunu giz­
lem elerini önceden hatırlatm ışlardı. Altın O rd a’dan M ısır’a gelen B er­
k e ’nin çağdaşları İslâm m edeniyetini daha çok benim sem ek zorunday­
dılar. B ilindiği gibi Berke, kızını Sultan B ay b ars’a (1 260-1277) ver­
m işti. Bu evlilikten B aybars’ın ilk halefi Sait H an M uham m ed doğdu
ki, buna aynı zam anda N âsırüddin B erke H an ism ini de verm işlerdi.
A çıkça görülüyor ki bunun M üslüm an adından başka bir de M oğol adı
vardı. “U yûnü’t-Tevârîh”in yazan Mısırlı tarihçi K ütübî (eserlerinden
bu kısm ın yazm ası İstanbul’da vardır) bunun doğum unu 658 H. (1260
154 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
M .) olarak gösteriyor. Bu ise pek de m üm kün olam az. Çünkü Berke ile
M ısır hüküm eti arasındaki m ünasebetler ancak 1262’de başlam ıştır.
1279 N isan ’ında genç sultan annesi Berke H an’ın kızı ile birlikte Ş am ’a
gitm iştir. B undan pek az sonra S uriye’de bir isyan olm uş, sultan âsile­
ri kandırm ak üzere annesini gönderm iştir. Bunun yaklaşm ası üzerine
eşraf (ileri gelenler) kendisini karşılam ağa çıkm ışlar, tahterevanı önün­
de yere kapanm ışlar ve âdete gereği katırlarının ayakları altına dokum a­
lar serm işlerdi. G örüşm eler, melikenin yakınlarının hatası dolayısiyle
başarısızlıkla sonuçlandı. Sultan, annesini K erak kalesine gönderdi.
D aha sonra kendisi de oraya sürülm üştür. K ütübî’nin ifadesine göre,
kendisi cöm ertlik ve m erham et ile tanınıyor, zulüm ve vahşetten kaçı­
nıyordu. B u cöm ertliği K erak’da da görülm üştü ki bu, hâkim iyet k en­
disine geçm iş olan kayınbabası K alavun’un şüphelenm esine sebep o l­
m uştur. 1280 M art’ında sultan öldü, K alavun’un em ri ile zehirlendiği­
ni düşündüler; kansı, K alavun’un kızı G âziye H atun ise ölünceye k a­
d ar arkasından ağladı. (Bu kadın 1288’e kadar yaşam ıştır). 1281’de
S ultan’ın annesi oğlunun cenazesini Ş am ’a götürm üştür ve orada Bay-
b a rs’ın türbesine gömülm üştür.
B erke O rd a’sında bulunan M ısır elçileri hanın oğlu olm ayıp kızlan
olduğunu açıkça belirtiyorlar. H albuki K ütübî’ye göre 1280 Ş ubat’ında
K ahire’de B erke H an’ın oğlu ve sultanın ana tarafından dayısı olan
E m îr B edreddin M uham m ed ölm üştür. K endisinin iki cilt tutan A rap­
ça şiirler yazdığı söylendiği gibi, b ir sıra kelâm ilm iyle ilgili eserler ve
b ir K u r’an-ı K erîm tefsiri de kalem e alm ış olduğu rivayet edilm ekte­
dir. K âhire’de (yüksek bir yerden düşerek) ansızın ölm üş olup yaşı d a­
ha 5 0 ’ye varm am ıştı.
B erke’nin ölüm ünden sonra A ltın O rda’da yeniden M üslüm an o l­
m ayan hanlar hüküm ran oldular; İslâm iyet’in kesin yerleşm esi ancak
Ö zbek H an zam anında (1312 ve ya 1313-1340) gerçekleşm iştir. İbn
B atuta’ya göre Ö zbek H an’ın hocası Seyyid İbn A bdülham id idi. Ö z­
bek H an ’a İslâm iyeti kabul ettiren ve ona Sultan M uham m ed Ö zbek
H an ism ini verenin de Taşkent yakınında göm ülü Zengi A ta halifele­
rinden Türkistanlı Şeyh Seyyid A ta (asıl adı A hm ed idi) olduğu hakkın­
da da bir rivayet vardır. Bu olay hicretin 7 2 0 ’sinde Tavuk yılında
(1321) olm uştur deniyor. Aynı zam anda bu azizin sonra nasıl Ö zbek
Ilım kavm ini M ûvcrûilnııehir’e getirdiği ve sonra kavm in kendisine
lınıııı ııishetcMi Özbek denm eğe başlandığı ve nasıl şeyhi dinlem eyip
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 155
T ürkistan’da kalm akla “K alm ak” ism ini aldıkları hakkında b ir de m en­
kıbe nakledilm ektedir. Bu m enkıbe her halde hayalî b ir şeydi. Fakat
Ö zbeklerin kavim lerinin ism ini başka kaynaklarda, bu arada E b u ’l-
G âzi’de, Ö zbek H a n ’ın ism inden getiriyorlar. M evcut örneğe göre,
böyle b ir türetm e herhalde b ir çok âlim ler ve bunlardan R ad lo ff tara­
fından kabul edilm iş olan “Özbek” yani “kendi başına hâkiıtı” anla­
m ında olan tefsir şeklinden daha uygun olsa gerektir. XV. A sır tarihçi­
leri Cuci torunlarının ülke veya “ulus”larına “Ö zbek u lu slan ” ism ini
veriyorlar. O rta A sy a’d a sonradan “Özbek” kelim esine kavim ism i o la­
rak “Ç ağatay” kelim esi karşılık tutulmuştur. Bu isim le yerli hanların
askerî kuvvetlerini teşkil eden T ürkistan göçebeleri adlandırılıyordu.
O rta A sya şeyhleri A ltın O rda hanları üzerine, daha sonra b u n lar ta­
rafından İslâm iyet’in kabulü hususunda tesirli olm uşlardır. 1360’larda
S aray ’da b ir zam an A ziz H an (sikkelerde Aziz Şeyh) hüküm ran o l­
muştur. H an sefihane b ir hayat sürüyordu, bunun için d iğ er Seyyid
A ta’nın, yani Seyyid A hm ed Y esevî’nin torunu Seyyid M ahm ud Yese-
vî tarafından uyarıldı. H an, S eyyid’in sözünü dinlem iş, ona kızını ver­
m iş ve tövbe etm işti. Fakat bundan üç sene sonra yine önceki yaşam
tarzına dönm üş ve sonunda öldürülm üştür.
XV. Aşırın ilk yarısında, anlaşıldığına göre, “Ö zbek ulusu”nun b ü ­
tün askerî halkı tek b ir kavim kabul ediliyordu. Altın O rda gittikçe çö ­
küp her bir parçası istiklâllerini kaybedince “Ö zbek” kelim esi G üney
R u sy a’da b ir m illet ve d evlet ism i olarak kullanılm aktan tam am en çık ­
m ış ve yalnız T ü rk istan ’a göç etm iş olan kabileler için kullanılm ıştır
(alem olm uştur). R uslar A ltın O rda halkını devlet dili M oğolca olduğu
zam andaki gibi, bütün ülkenin T ürkleşm esinden sonra d a T atar diye
adlandırm akta devam ediyorlardı. Rusların XV. ve XVI. A sırlarda m ü­
nasebette bulundukları bütün hanlıklar -K ırım , Kazan, E jderhan ve S i­
birya H anlıklarının hepsi -R u s la r’a göre “Tatar” idi. Bu hanlıklardan
varlığını en çok sürdüren bilindiği gibi Kırım H anlığı’dır. B urada da
“Tatar” tabirinin hepsinden fazla yerleşip tuttuğu görülüyor. Kırımlıla­
ra, Ruslardan başka K ırım ’ı 1475’te fetheden O sm anlı T ürkleri de Ta­
tar diyorlardı. B ilindiği gibi bilhassa şimdi K ırım lılar bu “T atar” ism i­
ni reddederek kendilerine “T ü rk ” diyorlar. Halbuki Völga boyundaki
yerli aydınlar sınıfı, az çok tartışm alardan sonra, Tatar kelim esini m illî
bir isim olarak kabul etm işlerdir. Bunun sonucu “Tatar C u m h u riy eti”
m eydana gelm iştir. R u slar bir zam anlar “Tatar” kelim esini pek geniş
156 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
b ir şekilde kullanm ışlardır. D aha R adloff bile O rta A sy a’nın genellik­
le T ürkçe konuşan yerlileri gibi Ö zbeklere de “Tatar” diyordu. O za­
m andan beri bu isme daha açık bir anlam verilm eğe çalışıldı. Fakat bu
gün bile Tatar kavm i ile diğer Türk kavim leri arasındaki etnoğrafik ve
dil farklarını tespit edilm iş saym ak m üm kün değildir.
XV. özellikle XVI. A sırlarda, Tatarlardan başka, aralarında yalnız
kavm î (etnoğrafik) değil, dil bakım ından da bir birlik kuran ve kendi
beylerine sahip olan bir N ogay kavm inden de bahsedilm ektedir. O za­
m an N ogayların m erkezi Yayık kaynağında Altın O rda hanlarının gö­
m üldükleri yer olan Saraycık (yani küçük saray) idi. E buT -G âzi’den
başlayarak birçok yazar çoğu kere bu “ Saraycık” ile “Yeni Saray”ı b ir­
birine karıştırıyorlar. B uradaki N ogayların siyasî önem ine, X V I. Asrın
ikinci yarısında, önce M oskova’dan ayrı, sonra XVII. A sırda M oskova
çarlarına bağlı olan, Yayık K azakları ordusunun kurulm ası son verm iş­
tir. Şurası dikkat çekicidir ki N ogay tabirini o zam anlar yalnız R uslar
kullanıyorlardı. Doğu kaynaklarında ve bu arada E b u ’l-G âzi’de No-
gaylara, T ürkleşm iş kavim lerden birinin adı olan M angıt ism i veril­
m ektedir. Şim di, aksine N ogay kelim esi O rta A sy a’da, R u sy a’da oldu­
ğundan çok daha geniş bir anlam da kullanılm aktadır. H atta orada Vol-
ga boyundaki Tatarlara da N ogay derler. G üney R u sy a’da şim di N ogay
diye K ırım ve Kuzey K afkasya’nın belli bir milliyetini adlandırm akta­
dırlar. M illiyet yönünden daha M oğollar devrinde teşekkül etm iş olan
bu unsurun lehçesi kendisinden çok daha eski ve M oğollardan önceki
K ıpçak diline daha yakın olan K araçay ve Balkar lehçelerinden farklı­
dır.
XIII. ve XIV. A sırlarda O rta A sy a’daki Türklerin kavm î (etnik) ve
siyasî hayatlarının nasıl oluştuğu ve M oğolların nasıl T ürkleştiği m ese­
lesi ise şim diye kadar daha az açıklığa kavuşturulm uştur. Bu m esele ile
de gelecek derste m eşgul olacağız.
O nuncu D ers
Altın O rda hanları ülkelerinin M oğolistan’dan uzakta bulunm aları
sebebiyle daha başlangıçtan beri bir derece m üstakil hüküm darlar idiy­
seler de, M oğollar tarafından fetholunan T ürkistan ve genellikle O rta
A sya eyaletlerinin siyasi teşkilatları çok daha m üphem b ir şekilde b e­
lirlenmişti. Şüphesiz C engiz H an M oğolistan’ın batısında fethettiği
yerleri üç büyük oğluna terketm ek istem iş ve bu üç şehzadenin her b i­
ri daha babaları hayatta iken bu haklarını kullanm ışlarsa da ne bunlar­
dan her birinin ülkesinin hudutları ve ne de im paratorluğun reisine gö­
re haklarının genişlik derecesi m eselesi kesin olarak belirtilm em iştir.
Dikkati çeken bir husus da im paratorluğun genişliğine rağm en bu üç
şehzâdenin O rdalarının birbirlerine pek yakın olm alarıydı. C u ci’nin or-
dası yukarı Irtış boyunda idi ve çok daha eski kaynaklara göre ken d i­
si de orada göm ülü idi. B ununla beraber sonradan onun m ezarını çok
daha batıda Ş iban’ın ülkesinde bulunan Sarısu üzerinde gösteriyorlar­
dı, bu atanın o rda’sının en küçük oğula geçm esini kabul eden M oğol
geleneğine daha uygundur. Irtış boyunda C u ci’den sonra büyük oğlu
O rda yaşamıştır. Sonradan im parator olan üçüncü şehzade Ö g ed ey ’in
ordası daha güneyde A lag ö l’e dökülen Em il nehri kıyısında idi. Ö g e­
d ey ’in göm üldüğü yer R eşid ü d d in ’in ifadesine göre, İrtış’tan iki gün­
lük m esafede bu nehrin kollarından birinin çıktığı yüksek bir dağ üze­
rinde idi. 1221 ’de buralarda seyehat eden Çinli derviş Ç an-Ç un M oğol
ordusunun geçişi esnasında Ö g ed ey ’in em ri ile A ltay üzerinde açılm ış
b ir yoldan bahsediyor ki bundan Ö g ed ey ’in daha babası hayatta iken
sağlığında kendisini bu yerlerin hakim i saydığını çıkarm ak mümkündür.
Ö gedey’in ülkesinin hudutlarının tayinini kaynakların hiç birinde
bulam ıyoruz. Yalnız C üveyni, Ö g ed ey ’in yurdu daha babası hayatta
iken “Em il ve Kobuk hudutları içerisinde idi” diyor. B ilindiği gibi bu
iki nehir yaklaşık olarak aynı yerden kaynar ve bunlardan biri batıya,
diğeri doğuya doğru akar. İkinci şehzâde Ç ağatay’ın ordası ve ülkesi
158 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
hakkında ise C üveyni’de çok daha kesin bilgiler vardır. Bunun ordası
“ A lm alık civarında yer alan K uyas m evkiinde idi, ülkesi ise Uygur
eyaleti hudutlarından Sem erkand ve B uhara’ya kadar uzanıyordu. Çan-
Ç u n ’un bildirdiğine göre Sayram gölü yanından ve Talki geçidi üzerin­
den geçen yolu ilk defa Çağatay açm ış ve 1222’de de savaş sırasında
tahrip edilm iş olan A m uderya üzerindeki köprüleri yeniden yaptırm ış­
tır. K uyas’ın m evkii ve Ç ağatay’ın ordası hakkında başka kaynaklardan
şunu biliyoruz ki bunlar K ulca bölgesinde, İli nehrinin güneyinde yer
alm ış idiler. K uyas’ın “B arshân” ardında yer alan b ir şehir olarak Kaş-
garlı M ahm ud’un eserinde zikredildiğini görm üştük. D iğer b ir yerde
(C. III, sh. 129) Tuhsi ve Çiğillerin bütün topraklarına “K ayas ve K aya-
si” ism i verildiği ve burada “ Sablığ Kuyas, U rung K uyas ve K ara K u ­
yas” adında üç kalenin olduğu da söylenm ektedir. Ç ağatay ve en yakın
haleflerinin ordaları da C üveynî’de “uluğ ev” yani “büyük ev ” şeklin­
deki T ürkçe ismi ile bahsedilm ektedir. Bu kadar eski b ir zam anda M o­
ğol Hanının ordası için T ürkçe isim ler bulunuşu ilgi çekicidir. Ç ağatay
ve ondan sonra gelenlerin (haleflerinin) göm ülü b u lunduklan yerler
hakkında ise hiçbir bilgi yoktur.
Cengiz H an’ın üç büyük oğlunun ordaları Y ukan Irtış’tan İli’nin
güneyindeki yerlere kadar olan nisbeten küçük bir alan üzerinde b ulu­
nuyordu. Bundan da bu üç ordaya üç farklı hüküm etin başşehri gözü
ile bakm anın doğru olm adığı anlaşılabilir. Ö zellikle Çağatay ve Ö ge-
d ey ’in M oğolistan’la olan m ünasebetleri hususundaki vaziyetlerinin
ne olduğu m eselesi açık değildir. C engiz H an’ın ölüm ünden sonra
Ö gedey im parator seçilerek M oğolistan’a geçm iş ve orada K arakurum
şehrini ve şehir içinde ve etrafındaki sarayları yaptırm ış. A çık b ir şekil­
de görüldüğüne göre ata yurduna yani M oğolistan’a vâris olan Tu-
luy’un hakkını dikkate almaksızın bütün hüküm darlık haklarını kullan­
mıştı. M averaünnehir ise; Sem erkand ve B uhara’ya kadarki arazi Ç a­
ğ atay’a tâbi olm asına rağm en H ocend’de oturan ve Çağatay değil,
Ö gedey tarafından tayin edilm iş bulunan M ahm ud Yalvaç tarafından
idare ediliyordu. D aha 636 H. (1238-1239 M.) de B uhara’da M oğolla-
ra karşı milli ve özellikle köylü isyanı olduğu zam an durum bu m er­
kezde idi. Bundan pek az bir zam an sonra Çağatay kardeşi ile istişare
etm eksizin M ahm ud’u azletm iş yerine başka bir vali tayin etm işti.
Malımud, Ö gedeyY şikayet edince, Çağatay kendisinden bir açıklam a
islenmesi II/,erine kardeşine bir itham nam e |duruınu uygun şekilde
açıklayan nflmc| göndermiştir. Ö gedey buıııın üzerine cevabı yeterli
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 159
bulm uş ve Ç ağ atay ’ın hükm ünü destekleyerek M av erau n n eh ir’i onun
ülkesine ilaveten hediye etmiştir. (M oğolca “inçu” tabiri kullanılm ış­
tır.) Bu olaydan sonra M averaünnehir’in Çağatay tarafından tayin ed i­
len valiler tarafından idare edilm iş olduğu düşünülebilir. H albuki Re-
şidüddin’in ifadesine göre Ö gedey zam anında “ K arahoça” ve “Beşba-
lık” yani “ U yguristan, H otan, Kaşgar, A lm alık, K ayalık, Sem erkand ve
Ceyhun nehrine kad ar B uhara” valisi olarak yine Ö gedey tarafından
M ahm ud Y alvaç’ın oğlu M es’ud Bey tayin olunm uştur. (M ahm ud Yal­
vaç ise Pekin genel valisi tayin edilm iş ve 1254’de bu vazifede iken ö l­
m üştür).
İranlı tarihçi C üzcanî bu gibi siyasî kuruluşlara akıl erdirem iyor ve
yanlış olarak M es’ud B ey ’e Ç ağatay’ın veziri diyor. B iz M es’ud
B ey ’in B eşb alık ’tan Sem erkand ve B uhara’ya kadar olan geniş vilaye­
tin bütün sahasında hukukunu kullandığını biliyoruz. B u h ara’da kendi­
sine karşı hususi b ir saygı gösterilm iş idi. Ayrıca burada kendisi tara­
fından “ M es’udiye “ ism iyle büyük bir m edrese yaptırılm ıştır. Bu m ed­
rese 1273’de İran M oğolları tarafından tahrip edilm iş fakat sonradan
yeniden yaptırılmıştır. 1289’da M es’ud Bey buraya göm ülm üştür. İkin­
ci b ir “M es’udiye” de yine kendisi tarafından K aşg ar’da yaptırılmıştı.
B unun gibi XIV. asır başlarında M es’ud B ey’in üçüncü oğlu idare m er­
kezini buraya naklettirm işti. D ikkate değer ki bu H arezm li M üslüm an
tüccar kendi hayatında O rta A sy a’da ortaya çıkan bütün siyasî değişik­
liklerde iktidar m evkiini korum uş ve bunu oğullarına terk edebilm iştir.
M oğolistan im paratorluğundaki kargaşalıkların sebeplerinden biri
veraset (saltanatın kim e geçeceği) hakkında bir kanunun bulunm am ası
idi. H er hanın ölüm ünden sonra halefinin kim olacağı m eselesi uzun
araştırm a ve değerlendirm elere bağlıydı. Bu değişikliğin bütün han sü­
lalesi üyeleri tarafından tanınm ası için tahta oturm a m erasim ine hepsi­
nin katılm ası gerekiyor, bunun için de “K urultay” toplantıya çağrılıyor­
du. Eski hakanın isteği göz önüne alınıyor, fakat bu durum şehzâdeleri
kayıtsız şartsız bağlam ıyordu. Hanın ölüm üyle tahta çıkarılm a m erasi­
minin yapıldığı kurultay arasında bir kaç yıl geçiyordu. Ö len hanın eşi
bu dönem de hüküm ran sayılıyor, fakat bunun hakim iyetini herkes tanı­
m ıyordu; bir çok şehzâde im paratorluk hüküm ranının (ölen hanın eşi­
nin) hukukunu göz önüne alm aksızın kendi eyaletlerinde istedikleri g i­
bi davranıyorlardı.
160 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
Ö gedey’in ölüm ünden sonraki (1241) ve (yerine başka b ir valiyi
tayin eden ölen hanın iradesinin aksine) oğlu G üyük’ün tahta oturtul­
duğu 1246 seneleri arasındaki devir böyle bir devirdi. D iğerleri arasın­
da M es’ud Bey de kendisini vilayetinde tehlikeden uzak hissetm em iş
ve B atu’nun yanm a gitm işti. Fakat G üyük seçilinceye kadar dönm üş
ve vali sıfatıyla 1246 kurultayına katılmıştır. G üyük kendisini “ M avera-
ünnehir, T ürkistan ve diğer vilayetler “ valisi olarak onaylam ıştır.
G üyük 1248’de ölm üş ve kendisinden sonra taht C engiz H an ’ın
öteki oğlu T uluy’un eline geçmiştir. 1251 ’de T uluy’un büyük oğlu
M engü (M ünke) im paratorluğun reisi (kaan) ilan edilm iştir. Bunun
tahta çıkışından hem en sonra Çağatay ve Ö gedey soyundan bir çok
şehzâdenin kendisi aleyhine tertip ettiği gerçekten olan ya da öyle sa­
nılan bir fesat cem iyeti m eydana çıktı. Bu fesada katılm akla itham edi­
len şehzâdelerin bir kısm ı cezalandırılm ış, bir kısmı da sürgün edilerek
Ç ağatay ve Ö gedey ulusları hem en hem en tam am ıyla perişan olm uş­
tu. G erçekte şeklen bu uluslar m ahvedilm em işti; m esela G ü y ü k ’ün dul
hanım ı E m il’deki ordasında ve Ç ağatay’ın torunu K ara H ülagu’nun h a­
nımı E rgene H atun Çağatay ordasının hüküm ranı olarak kalm ıştı. Fakat
fiilen bütün kuvvet ve iktidar T uluy (Tolui) ve Cuci (Çoçi) hanedanına
geçti. M engü Han 12 5 3 ’te R ubruquis’e şu sözleri söylem işti. “G üneş
her tarafa ışıklarını saçtığı gibi benim ve B atu’nun saltanatım ız da böy­
le her tarafa yayılm aktadır.” R ubruquis’in sözlerine göre M engü ile
B atu’nun etki alanlarının hududu Talas’ın doğusundan geçiyordu. Öy-
leki Cuci ulusu topraklarının bir kısm ı M engü’nün etki alanına giriyor­
du.
M es’ud B e y ’in bu kargaşa devrinde ve fesat cem iyeti zam anındaki
hareketleri hakkında bilgi yoktur. Yalnız M engü ile olan irtibatı dolayı­
sıyla hayatının tehlikeye girm iş olduğu söyleniyor. N izam ve intizam
yeniden kurulduktan sonra M esud’un vilayetinin hudutları çok daha
genişletilm iştir. “M averaünnehir, Türkistan, Otrar, U ygur Vilayeti,
H otan, K aşgar, Cend, H arezm Fergana” kendisine tâbi idi. 1253 son­
baharında M engü’nün kardeşi H ülagu M oğolistan’dan bir ordu ile çık­
mıştı. B ağdat’ın zaptıyla Abbasi halifeleri sülâlesinin m ahvedilm esi ve
Ö n A sya’da yeni bir M oğol hüküm eti kurulm ası buna nasip olmuştur.
H ülagu ordusu önceden C engiz Han ordusu gibi yavaş yavaş hareket
ediyordu ve ancak 1256’da A m uderya’yı geçebildi. Bu ordu 1254’de
A lm alık ve Uluğ E v ’de Ergene Hatun tarafından karşılanm ış ve 1255
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 161
sonbaharında Sem erkand civarında kırk gün geçirm iş olup bu m üddet
zarfında M es’ud Bey tarafından ağırlanmıştı.
M engü H an ’ın ölüm ünden sonra (1259) durum tekrar değişti. K ar­
deşleri olan K ubilay ile A rıkboğa arasında taht için savaş çıktı. Kubi-
lay Ç in ’de, A rıkboğa M oğolistan’da büyük han ilan edilm işti. Bunun
neticesi olarak Ç in ’den buğday ithali kesilm işti. M oğolistan ise buna
m uhtaçtı. A rıkboğa Çağatay şehzadelerinden A lg u ’yu T ürkistan’dan
düzenli olarak erzak ve diğer zaruri eşya, bu arada silah ithalini tem in
için batıya gönderm eye karar verdi. A lgu az zam anda evvelce Ç ağa­
tay U lusuna bağlı bütün eyaletleri hükm ü altına aldı. H atta Cuci ulusu
hüküm ranlığına dahil bulunan H arezm ’i zaptetti, fakat tabiiki bütün
bunları kendi hesabına yaptı ve A rıkboğa’nın em rini yerine getirmeyi
düşünm em işti. Ergene H atun A lg u ’dan şikayet etm ek üzere A rıkbo-
ğ a ’nın yanına geldi. A nlaşılan M e s’ud Bey de oraya gitti. A rıkboğa bu­
nun üzerine A lgu ile savaşa girdi, fakat b ir kaç başarıdan sonra hezi­
m ete uğradı ve T ürkistan’ı terk ederek A lg u ’ya Ergene Hatun ve
M es’ud B ey ’i gönderdi. A lgu, E rgene ile evlenip M e s’ud B ey ’i vali
olarak Sem erkand ve B uhara’ya gönderdi. M es’ud Bey tarafından top­
lanan para yardım ıyla A lgu galiba 1266’da ölüm üne kadar Berke Han
ülkesine dahil bulunan O tra r’ı da fethetm eyi başardı.
A lgu’nun ölüm ünden sonra A ngren boyunda E rgene’nin ilk k o ca­
sından oğlu M üslüm an olan M übarek Şah Çağatay H an ’ı ilan edildi, fa ­
kat sonradan M oğolistan’da m uzaffer olan K ubilay H an tarafından
gönderilm iş olan diğer Ç ağatay şehzâdesi Borak tarafından tahtı elin­
den alınmıştır. B orak da bu defa önce A rıkboğa ordusunda bulunm uş,
onun ortadan çekilm esinden sonra A lgu ve haleflerine karşı tek başına
savaşı devam ettiren Ö g ed ey ’in torunu K ay d u ’nun hükm ü altına g ir­
m eye m ecbur oldu. K aydu 1269’da Talaş boyunda b ir kurultay topla­
dı. Bunda özellikle ekilen arazinin göçebelere karşı korunm ası için ted ­
birler alındı. Şehzâde dağlar ve bozkırlarda yaşam a ve davarlarını tar­
lalara salıverm em e sözü verdi. Bu m edeni vilayetlerin idaresi yine
M es’ud B ey ’e verildi. K endisiyle iki büyük oğlu K aydu tarafından,
üçüncü oğlu ise 1303’te Em il civarındaki yerde tahta çıkarılm ış olan
K aydu’nun oğlu ve halefi Ç apar tarafından tayin edilmiştir.
Bu son haberden anlaşılıyor ki K aydu ve halefinin oturduğu yer d a­
ha başlangıçtan beri Ö g ed ey ’e ait b ir yerdi. Halbuki K ay d u ’nun g ö ­
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
162
m üldüğü y er Çu ile İli arasındaki dağlarda idi. Üstün hakim iyet Öge-
dey haleflerine ait olm akla beraber Ç ağatay hanları da tahta geçirili-
yordu. B unlardan en uzun m üddet hanlık yapan (1282-1306) Kay-
d u ’dan sonra da yaşam ış bulunan B orak’ın oğlu T uva idi. Ö gedey ile
Ç ağatay ulusları arasındaki hudutların tespit edilip edilm ediği hakkın­
d a ise h içbir h aber yoktur.
H atta O rta A sya’da o zam an Cengiz H an’ın dört oğlunun ulusları
arasındaki hudut m eselesi bile belirgin değildir. Anlaşıldığına göre k u ­
zeyde daha XIII. asrın ilk yansında önceleri C uci ülkesine ait sayılan
arazi ve bunlar arasındaki Kırgızların yerleri Tuluy ulusu ülkesine d a­
hildi. K ubilay tarihinde bundan açıkça bahsedilm ektedir. B undan b aş­
ka E b u ’l-G âzi’de M oğolların K ırgızlann ilinden Yenisey ağızlanna
A lakçin m em leketine seferleri hakkında b ir rivayet vardır. B ununla b e­
raber böyle bir haber diğer kaynaklar tarafından desteklenm iyor. Bu
sefer, T uluy’un dul hanım ı İm paratoriçe Suyurhuktan’ın em ri ile o l­
m uştur. D em ek ki T uluy’un ölüm ü ile (1233 yılan yılı) îm paratoriçenin
ölüm ü (1252 şubat) arasındaki zam an içinde yapılm ıştır. K uzeybatıda
K ubilay ülkesi anlaşıldığına göre Irtış’a kadar uzanıyordu. K ubilay ile
K aydu’nun ülkeleri arasındaki hududun ise Kayalık yakınından geçtiği
hakkında bir haber vardır. Fakat bunun Ç ap ar’m Em il civarında bir yer­
de tahta oturtulduğu hakkındaki haberle uzlaştırılm ası güçtür.
M arko Polo şim diki D oğu T ürkistan eyaletini anlatırken K ubilay
ülkesi içine H otan ve bunun doğusundaki eyaletleri de dahil ediyor.
H albuki yine aynı yerde “K aşgar’dan buraya kadarı ve daha uzakları
B üyük T ü rkiye’ye (M arko Polo K aydu ülkesine bu adı veriyor) ait b u ­
lunm aktadır” deniliyor. Yarkent hakkında bunun yine M arko Polo tara­
fından yanlış olarak büyük hanın yeğeni gösterilen K aydu’ya ait oldu­
ğu açıklanmaktadır. U ygurlar eyaletinin K ubilay ve K aydu arasındaki
savaş esnasında tarafsız kaldığı hakkında R eşidüddin’in verdiği haber
dikkat çekicidir. U ygurlar h er iki tarafla d a iyi ilişkiler sürdürm eye ç a ­
lışıyorlardı. Anlaşıldığına göre İdikut sülalesi hâlâ orada hüküm sürü­
yordu. 1209’da Cengiz H an’ın tâbiiyeti altına girdikten sonra İdikut
Barçuk, K üçlük’e karşı olan 1218 seferine, sonradan M uham m ed Ha-
ıv/.mşah hüküm etine karşı olan sefere ve nihayet C engiz H an ’ın Tan-
gııllara karşı olan sererine kalılmışlı. Ö gedey’in saltanatı zam anında
ölm üş olan B aıçuk'a birbiri ardına üç oğlu halef oldu. Bunların ilki
ö g e d e y 'in dul hatunu liu a k in ’in idaresi zam anında (1241-1246 ) ö l­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 163
m üştür. İkincisi ise M engü’nün saltanatı zam anında B eşb alık ’ın bütün
M üslüm anlarını b ir Cum a günü büyük cam ide öldürm ek niyetinde bu­
lunduğu itham iyle idam edilm iş olup, başını sonradan yerine geçen
kardeşi kesm iştir. İdikut sülalesi hakkında görüldüğü gibi başka b ir h a­
b er yoktur.
H er ne kadar büyük han hüküm eti, hudutlarını K aydu hüküm eti
aleyhine b iraz genişletm iş ise d e K aydu zam anındaki O rta A sy a M o-
ğolları hüküm eti hudutlarını H ülagu ve Cuci halefleri hüküm etlerinin
aleyhine güney ve batıya doğru genişletebilm işlerdir. K aydu ülkesine
A fg an istan ’ın B edehşah’dan M urgap kıyılarına kadar bütün kuzey kıs­
mı dahildi. K ay d u ’nun 24 oğlundan Sarban b ir ordu ile M u rg ap ’ta b u ­
lunm uştu. C u ci ulusu anlaşılıyor ki yavaş yavaş doğu bölgelerini, Sir-
d ery a’nın aşağı yataklarının doğusundaki yerleri kaybediyordu. Fakat
X III. asrın ikinci yarısında O rda haleflerinin oturm a yerinin neresi o l­
duğu hakkında kesin ve açık haberler yoktur. R e şid ü d d in ’in hik ay esi­
ne göre, O rta A sya M oğol kıtalarından biri O rda haleflerinden Kon-
ç ı’nm ordasm a giderken C end ve Ö zkent’den geçm iştir. Bundan da
K onçı’nın başşehrinin daha batı veya kuzey batıya doğru olduğu çık a­
rılabilir. M arko Polo K onçı’nın m em leketini kuzeyde uzakta bir yer
gösteriyor. Ö yle b ir y er ki orada insanlar “hay v an lar gibi yaşarlar, o ra­
da hububat bulunm az ve bazı yerlerde at yerine köpekleri koşarlar.”
K onçı daha K aydu hayatta iken ölmüştür. H akim iyeti oğlu B ay an ’a
geçm iş, buna karşı da K aydu’nun yardım ıyla, O rd a’nın ikinci kuşak to ­
runlarından Kuyluk karşı çıkmıştır. Bunların arasındaki savaş daha R e­
şid ü d d in ’in eserini yazdığı zam anda bile devam ediyordu.
E serlerini M ısır ve S uriye’d e yazan A rap tarihçileri, başta E b u ’l-Fi-
da, K onçı ve haleflerinin G azne ve B am yan’da hüküm ran olduklarını
söylerler; bu haber onlardan çok daha iyi haberdar olan A cem yazarla­
rı tarafından asla desteklenm em iş olduğu halde A vrupa kitaplarına ve
bu arada Lane P o l’ün İslâm sülaleleri hakkındaki kitabına da geçm iş­
tir. (Rus baskısında bu nokta düzeltilm iştir.) A rap yazarları galiba,
Konçı adını, O rd a’nın oğlu H ülagu’nun İran’ı istilasına katılm ış olan
Kuli ism i ile karıştırıyorlar; bu sonradan idam edilm iş ve kıtaları H üla­
gu ile B erke arasındaki savaş esnasında d oğuya giderek G azne ve
B am y an ’ı zapt eylem iş ve orada Ç ağatay şehzâdelerinin hükm ü altına
girm işlerdir.

164 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
O rta A sya H an Sülalesi üyeleri arasında taksim edilm ekle beraber
burada Altın O rda’nın aksine daha XIV. asrın başlarında M oğollar dev ­
rinden önce kurulm uş bir sıra m ahallî sülaleler de vardı. Bunlara ait h a­
berleri kısm en XIV. asır başlarında yazan Cem al K ureşi’de kısm en
A rapça yazılm ış m ezar kitabelerinde buluyoruz. Bütün bu hüküm dar­
lar M oğollardan önceki devirde İran ve O rta A sya’daki tâbi beylerin
kendilerini adlandırdıkları gibi A rapça “m elik” Unvanını alm ış buluyor­
lardı. Bazan buna “sultan” ve “han” gibi daha büyük Unvanlar da ekle­
niyordu. C em aleddin K ureşi’nin hikayelerinden birinde Ö zkentli Veli
“Burhaneddin K ılıç”m sözleriyle birlikte, Fergane hakim i tlçi M elik-
şah zikrolunm aktadır. Bunun oğlu ve halefi Satılm ış M elikşah’ın m e­
zarı halen m evcuttur (ö. 665 H. / 1226/1227 M .) İsim ve Unvanlarına
bakılırsa bütün bu beglerin Türk aslından oldukları görülüyor. Bazı isim
ve unvanlar ise eski bir geçm işe ait olduğu izlenim i uyandırm aktadır.
Ö rneğin Evliya A ta’da 1262’de ölm üş yerli beylerden Baliğ Bülge
U luğ Bilge İkbal H an göm ülü bulunm aktadır.
K itabeler âlim ler tarafından A rapça yazılm ıştır. Cem al K ureşi k en­
di tarafından C end’de T ürk azizlerinden K em aleddin H arezm î Suğna-
k i’nin m ezarı için kalem e alınm ış olan b ir kitabeyi veriyor. Bu aziz
“T ürkm en” lerde “Şeyh Baba” adiyle m eşhur olup 1273 senesi K asım
ayı sonunda C end’de seksenbeş yaşında ölm üştü. Cem al K ureşi Sir-
derya kıyılarında H ocend’den pek uzak olm ayan m esafedeki bir m ezar
üzerindeki kitabenin Farsça tercüm esini de naklediyor. Bundan başka
ne zam ana ait olduğu bilinm eyen Hotan Sultanı M unm ış Tegin şerefi­
ne yazılm ış olan Farsça beyitleri de içine alm aktadır; “Ey Şah sen o ka­
dar uzun öm ürlü ol ki, T ürkler M unm ış Tegin ne çok yaşadı desinler.”
Son sözler T ürkçe’dir;
Yaflak karı bolmış M unm ış Teğin
X III.A sırda tâbi beyler sülalelerinin varlığı hakkında O rta A sya’nın
çeşitli şehirlerinde (m esela O trar’da) basılm ış olan sikkeler de tanıklık
etm ektedir. Â det üzere bunlar yerli “m elik”in adına basılıyordu. Fakat
asıl isim gösterilm iyordu. Ü zerlerinde K aydu, Tuva ve diğerlerinin adı
bulunan hiçbir sikke yoktur; halbuki Altın O rda’da han Mengii Tim ur
bile kendi adını taşıyan sikkeler bastırm ıştı. Doğrudan doğruya hanlar
tarafından yönetilen topraklar ile daha önceki m ahallî sülalere terkedil­
miş arazi arasında hudutlar olduğuna d air de hiç bir delil yoktur. Ç ağ a­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 165
tay O rd a’sına en çok yakın olan A lm alık şehri idi (Bunların arasından
İli gibi büyük bir nehir geçiyordu). B ununla beraber A lm alık ’ta da k u ­
rucusu C engiz Han tâbiyetine girm iş b ir sülale hüküm randı. D iğ er ta ­
raftan A rslan H an ’ın K arluk sülalesi daha eskiden K ayalık’ı kaybetm iş
olduğu için A rslan H an ’ın oğlu, bilinm eyen bir sebepten dolayı, M en-
gü H an ’dan K ayalık değil o zam an F ergana’nın başşehri olan Ö zk e n t’i
alm ıştı. H alefinin bu şehri kendisi için koruyup koruyam adığı ve adı
geçen İlçi M elikşah’ın bu A rslan Han K arluk’un haleflerinden o lup o l­
m adığı bilinmiyor.
K ayalık bilindiği gibi 1253’de Rubruquis tarafından ziyaret ed il­
m iş ve burada 12 gün geçirm işti. R ubruquis K ayalık’ı “Ç arşısı işlek
büyük b ir şehir” diye anlatıyor. Şurası da dikkati çekm ektedir ki bu
M üslüm an şehrinde U ygurlara ait üç B udist m abedi vardı. B öyle çeşit­
li m edenî unsurları ihtiva eden şehrin bazı kalıntısı bulunabilm iş olsay­
dı son derece ilgi çekici olurdu. Fakat K ayalık’ın yeri bile henüz tes­
pit edilem em iştir. K ayalık’ın biraz kuzeyinde bir m esafede Rubruquis
sırf H ıristiyan N asturilerin yerleşik bulunduğu bir kasabadan geçm iştir
ki bunların orada kiliseleri de vardı. Yedisu eyaletinin kuzey kısm ında
ise bu güne kadar H ıristiyan kitabeleri bulunamamıştır.
İli’nin kuzeyinde ve K ay alık ’m biraz güneyinde b ir yerde R ubruqu-
is bir “G üzel” şehir daha görm üştü; buranın halkı M üslüm an olup
T ürkçe değil Farsça konuşuyorlardı. M uhakkak ki bunlar M averaünne-
h ir ’in güney kısm ından bir m üddet önce oraya gelm iş göçm enlerdi.
B ununla beraber genellikle İli’nin kuzeyindeki ovada şehir hayatı ta­
m am en yok olm uş b ir haldeydi. Ö nceleri ise orada birçok şehir vardı.
T atarlar buradaki verim li m e r’alardan istifade etm ek am acıyla bu şe­
hirleri tahrip ettiler. Yine aynı yerde arazinin çoğunlukla T ürkm enler
tarafından işgal edilm iş olduğu söyleniyor. A caba R u b ru q u is’nin bu
sözlerini bugün bu isim altında, şim di K afkasya’da olduğu gibi bilh as­
sa A rapça düzensiz çoğul “T erâkim e” şeklinde özellikle T ürk halkının
iktisat ve fikri m edeniyet bakım ından en geri kalm ış unsurunu anlam ak
mı gerektiğini söylem ek güçtür. C em al K u reşi’nin B arçkent ve Cend
yakınındaki “terâkim e”ye ait sözleri de bunu gösterm ektedir. Çünkü
orada o zam anlar T ürkm enlerin yaşam ası m üm kün değildir. Rubruqu-
is’un buraların m edenî açıdan geriliğine dair sözleri 1259’d a buralar­
dan geçen kendisinin çağdaşı Ç inli Çang-Te tarafından d a ifade edil­
m ektedir. Çang-Te vaktiyle K arakıtaylann yaşadığı bu yerlerde tarlala­
166 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
rı sulayan birçok kanallar olduğunu, halbuki o zam an b uralarda birçok
h arabeler görm üş olduğunu söylüyor.
Şehirlerin harap edilm esini M oğol hanlarının siyasetine veya Türk
m illetinin nüfus üstünlüğüne bağlam ak için elim izde b ir dayanak yok­
tur. G ördük ki hanlar ve bu aradaK aydu ekilen arazinin göçebelerden
korunm ası için tedbirler almışlardır. B unlardan başka K aydu ve Tuva
F ergana’da yeni bir şehir “A ndican”ı kurm uşlardır ki burası sonradan
çok gelişm iş ve gitgide tam am en T ürkleşm iştir. XVI. A sırda Andi-
ca n ’da B abür’ün ifadesine göre ne şehir ve ne de pazarda T ürkçe b i­
len vardı. M oğol devrinin bir çok şehirlerinin aksine, burada ne han sa­
rayları ve ne de genellikle hanların oturdukları yer hakkında b ir söz
söyleniyor. Anlaşılan hanlar bu şehri kendilerinin değil, sırf halkın y a­
rarlanm ası için kurmuşlardır.
T icaret ve buna bağlı olarak şehir hayatına M oğol im paratorluğun­
da pek erken başlayan kargaşalıklar son derece zararlı, kötü tesirler
yapmıştır. D iğer sebeplerle beraber bu kargaşalıklar b ir de M oğollara
m edeni tesirler yapan unsurların çeşitli olm asından ileri geliyordu. Bir
han ailesi içinde oğullardan bazılarının Hıristiyan bazılarının M üslüm an
terbiyesi aldıklarına dair örnekler vardı. M oğollar tarafından boyundu­
ruk altına alınan çeşitli m edenî kavim lerin m ensupları han ordasında
devam lı olarak birbirleri aleyhine entrikalar çeviriyorlardı. Aynı hal
herhangi bir m em lekette iktidarı ele geçirm ek için aralarında rekabet
olan kim seler için de geçerliydi; Rus tarih araştırm acıları Altın O r-
d a ’daki birçok Rus beyleri ve ileri gelenlerinin yok olm alarının sebebi­
nin birbirlerine karşı çevirdikleri entrikalar olduğunu isbat etm işlerdir.
H aklarında verilen idam hüküm leri Tatarlar tarafından çıkarılıyor ve
uygulanıyor idiyse de bunlar m ahkum ların düşm anlarının elinde sade­
ce silahtan ibaret idi. Aynı sonuç M oğollara tâbi olan diğer m em leket­
ler için de geçerli olabilir. Yalnız Cengiz H an’ın birinci halefi Ö gedey
bu entrikaların dışında kalabilm iş ve verdiği kararlarda tarafsızlık saye­
sinde birbirlerine düşm an şehzade ve eşraf (ileri gelenler) arasında b a­
rışı sağlayabilmiştir. Fakat ölüm ünden hem en sonra O rd a’da dehşetli
idam lar dönem i başladı; on yıl geçince böyle idam lara en çok (m ünfe­
rit bazı olaylar daha önce de vardı) han sülalesi üyeleri çarptırılm ağa
başladı. D aha on yıl geçince farklı M oğol hüküm etleri arasında savaş­
lar ve hiçbir suçu olm ayan tüccarların bir m em leketten diğerine geçer
geçm ez karşılıklı olarak katliâm ları başladı. 1262’de T erke’deki y en il­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 167
gisi ve B erke ordusu ile savaşından sonra H ülagu, düşm anının ülkesin­
den gelen tüccarların istisnasız öldürülm elerini em retti. B erke de buna
H ülagu hüküm eti topraklarm dan gelen tüccarları öldürterek karşılık
verdi. İhtilal zam anlarında h er vakit olduğu gibi, geçici ve şah i çıkar­
ların im paratorluğun genel çıkarlarına tercih edilm esi kaçınılm az olur.
N itekim tarihçilerin ifadesine göre, 1260’larda A lg u ’nun O rta A sy a ’da
hakim iyetini kurm ak için uyguladığı yöntem ve uygulam a bu m ahiyet­
te idi. H atta 12 7 3 ’te T ü rk istan ’dan İran ’a gerçekleşecek b ir hücum için
dayanak noktası teşkil eden B uhara’nın kasten tahribi bu konuda daha
dikkat çekici b ir durum dur. Buhara, M oğolların 1220’deki istilasından
sonra kendisini çarçabuk toplam ış olduğu gibi, M oğol hakim iyetinin
ilk yirm i otuz senelerinde daha önce hiç olm ayan bir bayındırlık, bir
gelişm e gösterm iştir. Cüveyni B uhara’yı “ M üslüm an dünyasında em ­
sali bulunm ayan” , (babası ve dedesi B uhara’da 1262-1265 yılları ara­
sında üç yıl geçirm iş olan) M arko Polo ise ’’bütün İra n ’da (yani Farsça
konuşulan bütün m em leketlerde) en güzel şehir” dem ektedir. H atta
1238-1239 senelerinde M oğol hakim iyetine karşı olan isyan şehrin b a­
yındırlığına bir aksi tesir yapmamıştır. M ahm ud Yalvaç M oğolları ve
özellikle Han Ö g ed ey’i birkaç asinin suçu yüzünden bu zengin şehri
tahrip etm enin hüküm et kuvvetlerinin m enfaatine olam ıyacağına inan­
dırm ıştı. İhtilaller zam anında hanlar ve şehzâdeler ise daha başka türlü
hareket ettiler. B unlar için m ühim olan, şehirlerin uzun b ir m üddet
sağlayacağı gelirden çok ellerine derhal büyük vasıtalar geçirm ek idi.
1260’larda Buhara birkaç kere m üsadere ve yağm aya uğradı. H atta
1273 olayından sonra bile şehir daha bir takım yağm acıları çekebiliyor
ve artakalan servet asi şehzâdelerden A lg u ’nun iki oğlu için büyük bir
ganim et teşkil ediyordu. Bundan sonra geçen yedi sene zarfında (ga­
liba 1275-1282’de) artık B uhara şehrinden eser kalm am ıştı ve ancak
T u v a’nın tahta çıkışından sonra yeniden canlandırm ak için tedbirler
alındı.
K aynaklarda B uhara hakkında söylenenler şüphesiz başka yerlerde
de tekrarlanm ış olup, buna ait elim izdeki b ilgiler çok azdır. O rta Asya
şehirleri hakkında daha ilgi çekici haberleri XIV. A sırda yaşayan C e­
mal K u reşi’nin tercüm e ettiği X. asra ait A rap ça K am u s’un “ M ülha-
k ât”ından bekliyorlardı. XVI. asır yazarlarından M uham m ed H aydar,
C em al K u reşi’yi doğum yeri Balasagun hakkında tarafgirlikle suçlu­
yor. Bu zat her şehrin seçkin kişilerini sayarken Sem erkandlılardan on
kişiyi noksan gösterm iş, halbuki Balasagunluları o k ad ar ço k zikretm iş
168 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 169

ki tek bir şehirde aynı b ir devirde o kadar çok m ühim kişinin nasıl b u ­ laşılan K a şg a r’da ziraat alanında kullanılan hayvanları hususunda sı­
lunabileceği tasavvur olunam azm ış. H enüz “M ülhakât”ın hiçbir yazma kıntı yoktur.
nüshası bilinm iyorken m atbuatta gösterildiği üzere, bunda Balasa-
XIII. A sırda T ürk istan ’ın gayet yavaş olm akla beraber İslâm laşm a­
g u n ’un fikri hayatı hakkında tarihi-edebi kıym etli m alzem e bulunabile­
sı ve T ürkleşm esi devam ediyordu. D aha C engiz H an zam anında Küç-
ceği düşünülüyordu. F akat o zam andan beri bulunm uş olan yazm alar
lük’ün hesap ettiğinin tersi çıktı. K arakıtaylardan oraların M oğollar ta­
bu beklentiyi boşa çıkarmıştır. Balasagun bunlarda zikredilm iyor bile;
rafından işgalleri zam anında varlıklarını korum uş olanları M üslüm an
buraya ait olm ak üzere yalnız yazarın şeyhi Şem seddin E yyub Balasa-
giyim tarzını kabul ettiler. Şim di M üslüm anların durum u eskiden Ka-
gunî ve oğlu R ükneddin A hm ed B alasagunî’nin ism i geçiyor. Bir de
rakıtaylara ait olan ülkelerde M uham m ed H arezm şah’ın ülkesinde o l­
A lm alık beylerinden birinin 1259’da öldüğü şehir olan K uzbalık geç­
duğundan daha iyi idi; çünkü burada M oğollara karşı birkaç sene inat­
mektedir. Bundan m aksat K aşgarlı M ahm ud’da K uz O rdu ve K uz Uluş
la karşı koym uşlardı. S em erkand’da 1221 ’de çeşitli m illiyet m ensup­
Unvanlarını taşıyan şehir olduğu hatıra gelebilir. (K uz O rdu isminin
larından m eydana gelen ileri gelenler topluluğu vardı. G enel vali K ara-
karşılığı XIII. asra ait Ç ince nakillerde bu şekilde kaydedilm iş görül­
kıtaylardan olup, Çin terbiyesi alm ış bir adam idi. M üslüm anlar bahçe
m ektedir). Fakat bu taktirde yazarın B alasagunî şeyhinin nisbesini al­
ve tarlaları ancak Çinliler, K arakıtaylar ve diğerleri ile birlikte ortak
dığı isimle anm am ası garip oluyor. Bundan başka biz C em al K ureşi’de
kullanabiliyorlardı. Birkaç yıl sonra Ö gedey zam anında Sem erkand ve
diğer kaynaklardan hiçbirinde bulunm ayan başka b ir coğrafi isim bu­
B uhara valisi olarak bir isim veya Unvanı (Çunsak Tayfu) olan b ir
luyoruz: İl Alargu; Çağatay ordasının bulunduğu sahanın adı bu idi.
adam tayin edilm işti. (Bu adam daha 1268’de zikrolunm aktadır). B e l­
Ç ağatay’ın M m üslüm an veziri olup 1260’da A lg u ’nun saltanatının
ki şehrin tarihinde ilk ve son defa olm ak üzere Çin hiyerogliflerini (ya­
başlarında A lm alık eyaleti şehirlerinden birinde ölen ve orada kendisi
zılarını) taşıyan bakır paraların basılması durum u bununla açıklanabilir.
tarafından yaptırılm ış hankâha göm ülen tüccar K utbeddin H abeş-
D aha sonraki zam anlar artık M üslüm an eyaletlerine doğudan gelm iş
A m id’in nisbesi İl A largavî idi.
göçm enlerden bahsolunm asına rağm en M üslüm an olm ayan hüküm ­
Cem al K ureşi, A lm alık, Kaşgar, H otan, H ocent, Fergana şehirleri, darlar görm üyoruz. Çan T e’nin ifadesine göre, A lm alık’ta M üslüm an­
Şaş yani Taşkent, Barçkent ve Cend gibi bazı şehirler hakkında deği­ larla birlikte Ç inliler bulunuyor ve Çin âdetleri yavaş yavaş hakim i­
şik oranlarda farklı bölüm ler ayırarak her birini kısaca ana hatları ile yet kazanıyordu.
anlatıyor ve buralardan çıkan alim leri ve diğer m ühim şahsiyetleri de
Küçlük zam anında m eydana gelen M üslüm anların takibi M oğollar
kısaca sayıyordu. Yazar A lm alık’ta doğmu.} ^babası Balasagunludur),
devrinde her halde gerçekleşm em iştir. Fakat Çağatay, M oğol örfi h u ­
sonra K aşgar’a göçm üş ve diğer bazı şehirleri ziyaret etm iştir. O za­
kukunun (yasasının) ateşli taraftan olarak M üslüm anları İslâm î kural­
m anlar harap olan K aşg ar’da ve “daha önceki zam anlarda büyük bir
lara uym alanndan dolayı sorum lu tutuyordu. Ç ağatay’ın 1242‘de ö lü ­
şehir” iken o vakit pek işlek olm ayan bir ticareti olan C en d ’de yıkılış
mü dolayısı ile C üveynî, bir şâirin şu sözlerle son bulan bir şiirini nak ­
izleri farkediliyor. Yalnız K aşgar hakkında Cuta (Cete)lerin saldırıların­
lediyor. “K endisinden korktuğundan dolayı hiç kim senin suya g irm e­
dan bahsediliyor ki bu ifadeye ilk önce burada tesadüf edilm iş olup
diği kim se, çok engin deryaya (yani ölüm ün derinliklerine) dalmıştır.
sonradan Doğu T ürkistan’da da Batı T ürkistan’daki K azak kelim esiy­
Fakat Ç ağatay’ın yanında M ecdüddin ism inde b ir M üslüm an tabip v ar­
le aynı anlamda, yani kendi boy ve kabilesinden ayrılıp haydut çetele­
dı. Bundan başka o zam anki zengin tüccarlardan K utbeddin H abeş-
rine katılan göçebe birlikler anlam ında kullanılm ıştır. “Ç uta”ların bas­
A m id’in de (C em al K u reşi’ye göre K erm ineli, R eşid d ü d d in ’e göre Ot-
kını kışın olmuştu. Senesi belirtilmiyor. Halkın birçoğu katliam dan ge­
rarlıdır) tesiri vardı. Bu tesir o kadar büyük idi ki Ç ağatay’ın oğulların­
çirilm iş ve beş bin çocuk esir edilm işti. Bu m ünasebetle m edeniyet ta­
dan her birinin yanına kendi oğullarından birini verebilm işti. H er ne
rihi açısından dikkat çekici bir bilgi vardır; K aşgar eyaletinde tarlalar
kadar H abeş-A m id M üslüm an ve hatta gördüğüm üz gibi b ir hankah
sürülürken ne öküz ne de inek kullanılıyor, ziraat aletleri ile yetiniliyor­
bile yaptırm ış ise de ruhaniler kendisine kendisi de bunlara ilgi göster­
du. (M etinde kullanılan kelim e asıl “balta” anlam ındadır). Şim di ise an­
170 PROF. DR. V. V. H A lm iO LD
m iyordu. H atta kendisini o zam anın en m eşhur alim lerinden aslen Ha-
rezm li Yusuf S ekkâki’nin ölüm den sorum lu gösteriyorlar. Bu âlimin
M üslüm an dünyasında çok bilinen “M iftâhü’l-U lûm ” (İlim lerin A nah­
tarı) adında dilbilim ansiklopodisinden başka b ir de talebelerinden
m uhtem elen Batı T ürklerinden olan Saçaklızâde’ye gönderdiği mektup
da bugüne kadar korunm uştur.
T ürkistan’da aynı devirdeki M üslüm an âlim lerinin İlmî faaliyetleri
hakkında elim izde pek az bilgi bulunm aktadır. H atta İslâm iyet’i kabul
eden ilk Çağatay Hanlarının M übarek-şah ve B orak ’ın hocalarını bile
bilm iyoruz. Cem al K ureşi M übarek-şah’ın anası E rgene H atun’u müs-
lüm an gösteriyor. K aydu M üslüm an değildi ve M oğol geleneğince İli
ile Çu arasındaki yüksek dağ üzerinde göm ülm üştü. Aynı şekilde ken­
disinin em ri üzerine M üslüm an B orak H an bile dağ üzerinde yani M o­
gollar gibi göm ülm üştü. Fakat İslâm iyet ve M üslüm anlara karşı K ay­
du hiçbir düşm anlık gösterm em iştir. C em al K ureşi bunun hakkında,
adaletli, cöm ert, m erham etli ve M üslüm anlara önem veren bir han ol­
duğunu söylüyor. Cem al Kureşi kendisini iki defa, saltanatının başlan­
gıç ve sonlarında görm üş ve ondan bir taltifnâm e alm ıştı (hangi dilde
olduğu m eçhuldür). T ürkistan’ın M üslüm an âlim lerinin o zaman dev­
let idaresi hizm etlerinde bulunan hüküm etin diğer m edeni unsurların
bilgisine ne derecede âşinâ olduklarını bilm ek de pek ilgi çekicidir. Bu
hususta aslen T ürkistanlı olup sonradan İran’a geçen ve Gazan Han za­
m anında (1295-1304) ölm üş olan H aybetullah adında bir alim hakkın-
daki haber tektir. R eşidüddin’in ifadesine göre H aybetullah T ürkçe ve
Süryanice biliyor, bütün ilim lere âşinâ ve “ Şeyhler gibi söz söyleyen”
bir âlim idi. Fakat G azan Han kendisini ikinci derecede âlim lerden sa­
yıyor ve buna hüküm etin diğer işlerine katılm akla beraber asıl devlet
hâzinesine dahil olam ayan m em urlara benzeterek şu sözleri söylüyor­
muş: “Bu ve em salinin gaybi bilm ediklerine hayret etm iyorum [ediyo­
rum ?], fakat bildiklerini beğeniyorum , onun için onları takdir ediyo­
rum ” Bundan H aybetullah’ın kelâm ehli olm aktan çok dünyevî ilim ­
ler erbabından olduğu çıkarılabilir. Ne yazık ki eserlerinden hiçbiri b i­
ze ulaşmamıştır.
O zam anda T ürkçe’nin önem i hakkında şundan b ir hüküm edinm ek
m üm kündür ki m esela R eşidüddin’in eserinde C engiz Han ailesinden
bahsolunurken bile M oğol kelim eleriyle birlikte Türkçeleri kullanılır.
T ürkçe “ Bey” anlam ında olan M oğolca N oyon (prens) tabiri T ürkis­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 171
ta n ’da Tim ur zam anına kadar askerî asilzâdeler için kullanılıyordu.
C engiz Han zam anında ordu işlerinde rehber (kum andan) “Baş N o ­
yon” , oğlu Tuluy idi. Bu M oğolca “Yeke N oyon” (büyük noyon) k eli­
m eleri ile birlikte kullanılıyor. Fakat b ir de M oğolca sıfat yerine aynı
m anada T ürkçe “ Uluğ N oyon” tabirleri ekleniyordu. B ununla beraber
biz, M üslüm anların T ü rk çe’yi devlet dili yapm ak yolunda b ir teşeb ­
büslerini görm üyoruz. Plano C arpini 1246’da M oğolistan’dan ayrılır­
ken kendisine papaya hitaben Sarazince b ir m ektup verm işlerdi. Son
zam anlarda Profesör Pelliot Farsça yazılm ış olan bu m ektubun Vati­
kan A rşivinde korunm uş olduğunu isbat etm eyi başardı. H icrî 644 Ce-
m aziy e’l-âhir sonu (K asım 1246 M .) tarihli olan bu m ektup o kadar ca­
hilce yazılm ıştır ki bunu yazan adam ın ana dilinin Farsça olm ası m ü m ­
kün olam az. M ektubun başlığı T ürkçe yazılm ıştır. Şurası dikkat çek ici­
d ir ki G üyük H an ’ın ismi yoktur ve m ektup B üyük U lus ve Cihan Ha-
m ’nın nâm ına (Uluğ U lusnuğ Taluynung H an Yarlığımız) gönderilm iş­
tir.
M ektubun asıl m etninde de T ürkçe kelim e ve tabirlere rastlanm ak-
tadır. M ektubu yazanların aslen T ürk O rta A sya tüccarları olup bunla­
rın kendi m em leketlerinde kabul edilm iş edebî dil olan Farsça y azm a­
ya çalıştıklarını kabul etm ek gerekir.
Siyasi ihtilaller ve bunlarla ilgili olarak ticari m ünasebetlerin k esil­
m esinden dolayı O rta A sya M oğollarının, kendileri için -içinde A ltın
O rda da dahil olduğu halde- denize çıkışı olan diğer M oğol hüküm et­
lerinden çok zarurete düşm üş olm aları lazım gelir. İşte özellikle O rta
A sy a’da tüccarların serbest olarak yani h içb ir m üsadere (m allarına el
konulm ası) olm aksızın bir m em leketten diğerine geçebilm elerini tem in
edebilecek olan “M oğol H üküm etleri B irliği” şeklinde b ir M oğol İm ­
paratorluğunun birliğini yeniden kuracak büyük düşüncenin çıkışını
bununla açıklayabiliriz. T arihçiler bu husustaki ilk teşebbüsü Çağatay
hanı T u v a’ya bağlarlar ki bu Ç a p a r’ı kandırdıktan sonra diğer M oğol
hüküm etlerine elçiler gönderm iş ve b una h er taraftan onay gelm işti.
O rta A sya elçileri ilk önce Ç in ’e 1294’te ölen K ubilay’ın torunu ve h a­
lefi olan T im u r’a gittiler. T im u r’un elçisi yanında Ç apar ve T u v a’mn
gönderdiği adam lar 1304 E ylülünde İra n ’da M erağ a’da bulundular ki
o zam an orada tahta yeni oturm uş olan O lcaytu bulunuyordu. 1305’te
O lcaytu Fransa kralı IV. P h ilipp’e anlaşm aya bağlanm ış olan birleşm e
haberini veren M oğolca b ir m ektup gönderdi. Bu m ektup bize kad ar
172 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
ulaşmıştır. B unun anlaşm aya ait tek M oğolca asli vesika olduğu görü­
lüyor. D aha önceki savaşlar bu m ektupta hanların kötü niyet ve kazanç
hırslarıyla değil te b ’adan fena kişilerin (karaçu) iftiralarıyla izah edili­
yor. S onra ilave olarak deniliyor ki, artık barış geri gelmiştir. Han sü­
lalesinin büyük küçük bütün üyeleri bu uzlaşm aya dahil olm uş ve b ü ­
tün yollar açılmıştır. Anlaşm ayı ilk bozan kim se, diğerlerinin hepsini
kendi aleyhine bulacaktır. M ektupta “Frenk S u ltan ların ın yani Avrupa
hüküm etlerinin aralarında barış yaptıkları ve hepsinin birden bunu b o ­
zana karşı hareket ettikleri şeklinde safça bir görüş ifade ediliyor. H al­
buki o sırada A vrupa’da IV. Philipp’in Papa ile savaşı, A nglikanlar
tarafından İskoçya’nın fethi gibi olaylar oluyordu. İngiltere kralı I. Ed-
w ard’in (1272-1307) aldığı böyle bir m ektup dolayısı ile yeni kral II.
Edw ard 1307 tarihli cevabında, çeşitli yerlerde ortaya çıkm ış olan m ü­
cadele ve anlaşm azlıkların ancak A llah’ın yardım ı ile birleşm e ve barı­
şa yerini bırakm ası üm idini ifade edebiliyordu.
A nlaşm anın, barışı her bozana karşı diğerlerinin hareketi hakkm da-
ki noktası herhalde M oğolistan’da da her zam an her yerde olduğu gibi
kuru bir sözden ibaret kalmıştır. G elecek dersim izde XIV. Asrın ilk y a­
nsının Türkistan için daha geniş bir ölçüde m üthiş katliam lar ve büyük
b ir m edeni çöküş devresi teşkil etm iş olduğunu göreceğiz.
O n b îr İn c İ D ers
N e yazıkki elim izde M oğol hüküm etleri arasında b an şın kurulm a­
sından ve bunun yeniden bozulm asından bahseden O rta A sy a’ya ait
hiçb ir kaynak yoktur. Verdiği haberler 1303 senesi b ah a n n a k adar gi­
den C em al K ureşi bu anlaşm aya d air birşey bilm iyor; y aln ız “hakan-
lan m ız”ın (K ubilay’ın torunu olan) T im ur ve halefleri tarafından O rta
A sya şehirlerini zapt için bütün teşebbüsleri yok etm eğe y etecek aske­
ri kuvvetlere sahip oldukları kanaatini ifade ediyor. Aynı yazar T u v a’yı
Ç apar hüküm etinin sağlam direği (er-R üknü’l-vesîk) olarak gösteriyuı.
H er halde anlaşılıyor ki bu sözler bu hanlar arasında daha 1305-
1306’da başlayan savaştan önce yazılmıştır.
Bu savaş ve daha sonra m eydana gelen olaylar hakkında da, XVI.
A sra kadar M üslüm an O rta A sy a’sına ait hem en herşey hakkında o ldu­
ğu gibi, yalnız İran ’da yazılm ış kaynaklara sahip bulunm aktayız. Bu
haberlere göre bu çatışm a Ö gedey ile Çağatay sülaleleri veya Sem er-
kand ile H ocend arasında gerçekleşm iştir. Tuva, Ç a p ar’a elçiler g ö n ­
derm iş, çatışm ayı “gençlikten doğan bir acem ilik” diye yorum lam ış ve
savaşla ilgili faaliyetlere son verilip çatışm anın sebeplerini araştırm ak
için T aşkent’de b ir hakem heyetinin toplantıya davet edilm esini teklif
etm işti. Ç apar buna razı olm uş ise de, şehzâdeler bu m ütarekeyi (ateş­
kesi) pek az b ir zam an sonra, ihtim ale göre m uhtem elen bilfiil işe k a­
rışm am ış olm asına rağm en T u v a’nın da onayı ile bozm uşlardır. M âve-
râü n n eh ir’den b aşka Talaş b o y lan da yağm aya uğram ıştı. Bu esnada
T im u r’un ordusu Ç a p ar’ın Irtış ve A ltay’daki yakın m evzilerine saldır­
dı. Bu m ünasebetle bunları T u v a’nın davet ettiği söyleniyor. Ç apar h er­
kes tarafından terkedilince, 300 kadar atlı ile T u v a’y a gelm iş ve ona
boyun eğm iştir. Bu şekilde O rta A sy a’da Çağatay hanedanının h ak im i­
yeti yeniden kurulm uştu. Bu iç savaşlar bir m üddet daha, 1309 senesi
yazında kurultayın toplantıya davetine kadar devam etm iştir. B u d av e­
ti T u v a’nın oğlu (Tuva 1306’da ölm üştü) K ebek yapm ıştır. Ö gedey h a­
174 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
nedanının hem en bütün şehzâdeleri kısm en aradan çıktılar, kısm en
m ülklerini (topraklarını) kaybettiler; K aydu’nun oğullarından yalnız b i­
ri, Şah, kendine has “B in”i ve hususi “yurt”unu koruyabilm iştir.
Iranlı tarihçi V assâf bu iç savaşların doğrudan doğruya neticesinin
M âverâünnehir ve T ürkistan’da ziraat ve ticaretin tam am en çöküşünü
gösterm ektedir. M averâünnehir’de ziratçılık geleneği o kadar devamlı
idi ki şehirler ve çiftliklerin tam am en yok olduğundan bahsedilem ez.
A ncak daha kuzeydeki yerlerde zam anla, Arap yazarı el-Ö m erî’nin
(1301-1348) T ürkistan’daki birisinin ağzından yazdığı durum m eydana
gelm iştir: “ Şim di T ürkistan’da ancak az çok iyi b ir şekilde korunm uş
harabeler bulunabilir. U zaktan iyi kurulm uş köyler görülür ki bunların
etrafı çiçekli yeşilliklerle çevrilidir, fakat içinde insan bulm ak üm idiy­
le yaklaşılınca evlerin tam am en boş oldukları görülür. M em leketin bü­
tün halkı göçebedir, bunlar ziraatle asla m eşgul olm azlar.”
1309 senesi kurultayı T ürkistan’ın yoksulluğunu giderm edi. Ke-
b e k ’in büyük kardeşi İsan-B uka (bu ism in ilk kısm ı M oğolca bir keli­
m edir) han ilan edildi. Bunun zam anında Türkistan Ç in ’den gelen M o­
ğol ordularının istilasına uğradı. K obuk ile Yukarı Irtış kollan üzerinde­
ki yerler büyük han hüküm etinin hudutlarına bitişik b ir saha idi; ora­
dan Ç ağatay ülkesine giren ordu İsan-B uka’nın (İşık gölü civarındaki)
kışlağını ve (Talaş civarındaki) yaylağını tahrip etti. XV. Asrın ismi
m eçhul bir tarihçisinin hikayesinden çıkarm ak m üm kündür ki, yağm a­
yı yalnız düşm anların ordusu değil, bizzat Çağatay Hanın askerleri de
yapıyor. Bu hikayeye göre İsan-B uka ile K ebek K arahoça tarafından
m em lekete giren düşm an askerlerine karşı çıkm ışlardır. İsan-Buka
K a şg a r’dan, Kebek de A lm alık’tan hareket etmiştir. İsan-Buka yenilgi
halinde düşm ana birşey kalm am ası ve galibiyet halinde yeniden yapıl­
m ası kolay olacağı düşüncesiyle geçtiği yolda herşeyi tahrip etmişti.
K ebek ise aksine galibiyet halinde düşm an hüküm etinin ahalisi kendi­
sinin adaleti hakkm daki söylentilerin tesiriyle kolayca kendi tarafına
geçeceği ve yenilgi halinde ise halkının kendi tarafını tutacağı ve geri
çekilişini kolaylaştıracaklarını düşünerek geçtiği yerlerde m em leketin
bayındırlığını korumuştu. İsan-Buka yenildi ve neticede K ebek de geri
çekilm ek zorunda kaldı. İsan-B uka’nın ordusu çekilirken daha büyük
fakr u zarurete uğradı ve atlarını yem ek zorunda kaldılar. H albuki Ke-
b ek ’in ordusu her yerde bütün ihtiyaçlarını bulm uştu.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ
İsan-B uka’ya K ebek (1318-1326) h alef oldu (yerine geçti). A nla­
şıldığına göre bunun saltanatının O rta A sya M oğol hanlarının İslâm m e­
deniyet çerçevesine yavaş yavaş girişleri tarihinde büyük önem i var­
dır. K endinden öncekiler gibi K ebek de M üslüm an olm adı. Fakat Mâ-
veraâün n eh ir’e hatta bunun güney kısm ına geçip orada kendisi için
N ahşeb şehrinden 2,5 fersah yani 15 verst m esafede K aşka D ery a’nın
aşağı yatağı üzerinde b ir saray yaptırdı. “Saray” anlam ında, M oğollar
M oğolistan’da bile “karşı” kelim esini kullanıyorlardı. O zam anın y a­
zarları bu kelim eyi M oğolca gösteriyorlar. H albuki buna K utadgu Bi-
lig ’de ve K aşgarlı M ahm ud’da bile rastlanm aktadır. K aşgarlı M ahm ud
bu kelim enin yalnız D oğu T ürklerinde mi, Batı T ürklerinde mi k ulla­
nıldığı hakkında birşey söylemiyor. T ürkler anlaşıldığına göre bu keli­
meyi Doğu T ürkistan’ın yerli halkının dilinden almışlardır. Bu saray
m ünasebetiyle N ahşeb şehri de bu güne kadar gelm iş olan “K arşı”
adını almıştır. Şu kadar var ki, bugünkü şehrin m evkii ne M oğol dev ­
rinden önceki N ah şeb ’e, ne de XIV. asırdaki şehrinkine uyuyor. B u şe­
kilde biz T ürkistan’da da M oğol İm paratorluğu’nda bilindiği gibi Han
Sarayı ism inin şehir ism ine dönüştüğünü görüyoruz.
K ebek’in ithal ettiği diğer yeniliklerden biri de han ism iyle sikke­
ler bastırılmasıdır. İra n ’da olduğu gibi burada da büyük ve küçük gü­
m üş sikkeler, dinar ve dirhem ler basılm ış ve bir dinar altı dirhem e denk
tutulm uştur. Sikkeler önceleri M âverâünnehir’in büyük ticaret şehirle­
rinde (Buhara, Sem enkand, O trar, T irm iz’de) basılıyordu. K ebek’in is­
m ine nispetle bu sikkelere sonradan “kebekî” denildi ve bazen yanlış
olarak Rus “K opik” i de yakıştırıldı. Altın O rda da olduğu gibi üzerle­
rinde sadece Türkçe olarak U ygur harfleri ile “K utluğ bolsun” yazısını
taşıyan isim siz sikkelerin de örnekleri vardı. Şim diye kadar bilindiğine
göre, Çağatay hanlarının sikkeleri üzerinde M oğolca kelim eler kulla­
nıldığına dair bir örnek yoktur. B ununla beraber hayret edilecek b ir hu­
sustur ki biz sonradan T im u r’un sikkeleri üzerinde A rap harfleriyle y a­
zılmış, “Üge M anu” yani T ürkçe “ sözüm ” karşılığı olarak M oğolca k e­
lim elere rastlıyoruz.
M averaünnehir’e gidip bir saray yaptırm ak göçebelik hayatını ter-
ketm ek dem ek değildi. K aşka D erya vadisinin sol tarafı daha Cengiz
Han zam anından beri, özellikle yazın göçebeleri çekiyordu. N itekim
Cengi de 1220 yazını burada geçirm işti. K ebek’in en yakın haleflerin­
den biri olan İslâm iyet’i kabul etm iş kardeşi T arm aşirin (1326-1334)
176 l ’K O l ' 1)11 V V
İslâm m edeniyetini K ebek’den daha çok benim sem iştir. Bununla bera­
b er bu da seyyah İbn B attuta’yı kışın bile çadırda kabul etm işti.
O zam anki Çağatay hanlarının M oğolca’yı bildiklerine dair hiçbir
işaret yoktur. İbn B attuta K ebek’i Türkçe konuşan biri olarak değer-
lendiyordu. Tarm aşirin, İbn B attuta’yı karşıladığında T ürkçe selam
verm iştir. H an’ın m ürşidi İm am H üsam eddin Yağî Farsça konuşuyor­
du. Fakat han her gün sabah nam azından sonra güneş doğuncaya kadar
T ürkçe zikrediyordu. İbn B attuta’da geçen bazı T ürkçe tabirler U ygur­
c a ’dan M oğolca’ya da geçm iş ve bütün M oğol hüküm etlerinde kulla­
nılmıştır. M esela “al tam ga” (kırmızı mühür. İran ’da bazen sadece “al”)
tabiri. “Tam gacı” yani “n iş a n a ” veya “m ühürdar” bütün yazışm ayı ya­
pıyor ve anlaşılan A rapça biliyordu. H atta bu İbni B attu ta’ya tercü­
m anlık etmişti. D ikkat çeken bir husus da İbn B attuta’nın “toy” (ziyâ-
fet/diyâfet) kelim esini “kurultay” anlam ında kullanmasıdır. İbn Battu-
ta ’m n sözlerine göre, “toy” her sene kurulan bir m eclis idi; b una C en­
giz H an’ın halefleri, em irler, seçkin kadınlar ve ordu kum andanları k a­
tılıyordu. O zam anlar “toy” (bu meclis) toplantısı için çağ n yapılm a­
mıştı ki bu Tarm aşirin’e karşı ortaya çıkan isyan hareketinin gerekçe­
lerinden biri olm uştu.
E l-Ö m erî’nin ifadesine göre T arm aşirin’in İslâm iy et’i kabul edişi
M averaünnehir ile diğer M üslüm an m em leketleri arasındaki ticari m ü­
nasebetlerin canlanm asında etken olmuştur. Fakat aynı durum M avera­
ünnehir ile Çağatay ülkesinin doğu eyaletleri arasındaki yabancılığı art­
tırmıştır. İbn B attuta’ya göre hanın yılda bir defa doğuya, Çin ile hudud
kom şusu olan A lm alık şehrinin bulunduğu eyalete gitm esi âdetti ki bu
şehir aynı zam anda yine başşehir sayılıyordu. H albuki T arm aşirin dört
yıl sıra ile H orasan’a kom şu eyaletlerde kalmıştı. İslâm iyet’e bağlı o l­
m akla beraber, Tarm aşirin M üslüm an hüküm etleriyle savaştan çekin­
m em iştir. Saltanatının başlarında 1326’da H orasan’a başarısız bir sefer
yapm ış, bunun üzerine İran M oğolları G azne’yi ele geçirerek tahrip et­
m işlerdi. 1329’da M üslüm an H indistan’a girm iş ve D elh i’ye kadar
ulaşm ıştı. Fakat iç idarede yukarıda geçen İbn B attuta’nın sözlerinden
anlaşıldığı üzere, M oğol örfî hukukuna (Yasa’ya) bağlı olm ayan biri
idi. Bunda İslâm iyet’i kabul edişinin tesiri olup olm adığını dikkate al­
mıyoruz. Bozkır geleneklerini iyi bilen XV. asır başlarında yaşam ış is­
mi bilinm eyen bir M üslüm an yazar da T arm aşirin’i “yasa”ya uym ayan
biri gösteriyor.
H A K T IIO L D ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 177
Bu sebeple T ü rk istan ’da yeniden kargaşa b aşlam ış, 1346 ve
1347’ye kadar devam ederek M averaünnehir’de h an lar hakim iyetinin
son bulm ası ve M averaünnehir’in doğu eyaletlerinden tam am en ayrıl­
m ası ile neticelenm iştir. Savaşların nasıl olduğu ve bunların şehir haya­
tının daha çok çökm esine nasıl tesir ettiği tam açıklanam ıyor. Savaş fa­
aliyetleri hakkında yalnız İbn B attuta’da bir hikaye vardır. Bu hikaye­
de gerek verdiği tarihler ve gerekse diğer hususlar d iğ er kaynaklarda­
ki hikayelerle tam am en çelişm ektedir. Şüphesiz T arm aşirin ’in tahttan
indirilip öldürülm esinden pek az sonraki senelerde hanın oturduğu
m erkez tekrar doğuya nakledilm iş ve aynı zam anda İslâm iy et’in tesiri
biraz azalm ıştı. Cengşi H an ’ın (1328’e kadar ) sikkeleri M averaünne-
h ir ’de basılıyordu. K atolik m isyonerleri A lm alık civarında güzel bir k i­
lise yaptırabilm işlerdi. İsmi m eçhul bir M üslüm an yazarın sözlerine
göre C engşi “ B ahişler”le yani Budist papazları (rahipleri) ile “m üşa­
vere” ediyordu. B ununla beraber İslâm iyet aleyhine başlatılan geri dö­
nüş (irtica) devam lı bir başarıya ulaşmadı. A nlaşılan daha 1340 başla­
rında M averaünnehir’de tahta Cengiz Han torunlarından sayılan, aslen
T ürk olan bir şeyh oturtuldu. Sonradan sultan olan bu şeyh b ir zam an­
lar m eşhur Buharalı aziz B ahaeddin N akşibendi’nin (1318-1389) m ür­
şidi idi. Bu azizin hal tercem esinde (biyografisinde) rivayet olunur ki
rüyasında T ürk azizlerinden H akim A ta’yı görm üş (B ahaeddin’in ken­
disi herhalde Tacik idi) ve bu rüya kendisine bir T ürk dervişinin mür-
şid olacağı şeklinde tabir edilm işti. B ahaeddin, H alil adındaki Türk
dervişini görünce kendisini çok etkilem iş ve aziz tarafından bahsedi­
len yorum un buna ait olduğunu anlamıştır. B ahaeddin, H alil’in tahta
geçm esinden önce ve sonra H alil’in yanında kalm ıştır. H alil’in ölü­
m ünden sonra dünya malının değersizliğini anlam ış ve b ir zahit haya­
tı geçirm eğe başlamıştır.
Tarihi eserlerde Çağatay sultanları arasında Halil adına rastlam ıyo­
ruz. İbn B attu ta’da kargaşa devrinin hüküm darları arasında Ç ağatay’ın
şehzâdesi Y asavur’un oğlu Halil zikredilm ektedir. Bu T arm aşirin ’iıı
ilk halefi B u zan ’ı yenm iş imiş. (Ne Cengşi ne de kaynakların bahset
tiği hanların isim leri İbn B attuta’da geçm iyor). Yalnız A lınalık’ı değil,
K arakurum ve B eşbalık’ı bile ele geçirmiştir. Sonradan Çin lıııpanıtn
ru ile barış yapm ış ve Sem erkand ile Bıılıara’ya döıım ilşldr. Kendisinin
başlıca zafer arkadaşı Tirmiz hükümdarı lliidaveııdzade Unvanını lıışı
yan A laü ’l-m ülk Seyyid idi. Daha sonra Halil Inızı iliiıııcı İ tliklerin
kışkırtm asıyla A laü ’l-m iilk’ü idam etm iş ve bıı kötil hareketi linkimi
178 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
yeti kaybetm esine sebep olmuştur. N itekim H erat hüküm darı Hüseyin
gelip kendisini esir alm ış ve İbn Battuta H indistan’ı terkettiği zaman,
1347 baharında bile esir imiş.
Bu hayalî bir hikaye olm asına rağm en H alil’in m evcut olduğunu
B uhara’da 742 H. veya 743 H. (1342-1344 M .) senelerinde basılm ış,
“ Sultan H alilullah” ism ini taşıyan sikkeler isbat etm ektedir. Tarihçiler
yalnız Y asavur’un oğullarından K azan’ı biliyorlar ve üzerinde bunun
isminin olduğu sikkelere de sahip bulunm aktayız. Bu zat Kebek ve
Tarm aşirin gibi K aşka D erya vadisinde oturm akta olup orada kendisi
için karşıdan iki m enzil uzaklıkta “Z encir S aray”ı yaptırm ış ve Miladi
1346 veya 1347’de göçebelerin asi reisleriyle olan savaşta ölmüştür.
Kazan ile H alilullah isim lerini aynı h an ’a ait olm ak üzere kabul etm e­
nin doğru olup olm adığı henüz ispat edilem em ektedir.
K azan’ın ölüm ünden sonra M averaünnehir’de hakim iyet Türk
em irlerine geçti. A cem (İran) kaynaklarında bu ünvan ile geçm ektedir­
ler. T ürkler ise bu anlam da “bey” ve bazan M oğolca “ noyon” kelim e­
sini kulla ıyorlar. Bu beylerden ilki “K azağan” idi. Bunun kışlağı
A m uderya üzerindeki “Salı Saray” (şimdi T irm iz’in daha yukarısında
bulunan “S aray” köyü) idi. M uhtem elen bu Çağatay hanlarınca da ay­
nı anlamı taşıyordu. XV. asrın ismi meçhul yazarının söylediğine göre
“Han K azan” da orada göm ülü idi. İsm ine bakılırsa Han sarayının da
orada ol ası gerekir. A m uderya kıyıları çok eskiden beri göçebeler
için kışlak idi, C engiz Han 1220-1221 senelerinde kışı orada geçirm iş­
ti. Yazın ise K azağan M unk ve Balçuvan şehri civarındaki dağlık yere
göç ediyordu. K azağan ve halefleri, önce Ç ağatay sonra Ö gedey hane­
danından bile arta kalm ış hanları tahta geçiriyorlardı. Ü zerinde bu han­
ların isimleri olan sikkeler bir taraftan T irm iz’den O trar’a diğer taraf­
tan İsficab veya S ayram ’a kadar bütün M aeraünnehir’de basılıyordu.
M averaünnehir em irlerinin hakim iyet alanlarının A fganistan’ın kuzey
kısmını da kapsadığını biliyoruz. Fakat anlaşıldığına göre bu gerçeği is­
bat edecek sikkeler yoktur. Eski Çağatay Hanlığının doğu eyaletleri si­
yasi bakım dan M averaünnehir’den tam am en ayrılmıştı. Burada kendi­
lerine ait hanlar veya “ulus” em irleri olup bir m üddet hanları tahta
oturtuyorlardı. O rta A sya’nın daha sonraki tarihinde M averaünne-
h ir’deki em irler, hakim iyeti kendi ellerinde bulunduruyorlardı. B unla­
rın arasından T im ur gibi geniş bir devlet kuran m üstesna bir şahsiyet
çıktı; devletçe daha ufa bir nispette olsa bile, T im u r’dan sonra halef­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 179
leri yerine geçm iş olup, hakim iyetini diğer hanlarla sağlam a âdetini
yavaş yavaş terkettiler. D iğer taraftan doğuda em irlerin hakim iyetini
yavaş yavaş ortadan kaldıran hanlar sülalesi ortaya çıktı. Bu hanlardan
ilki Tuğluk T im ur olup 730 H. (1329-1330 M .) da doğm uş ve 18 y a­
şında iken yani 748 H. (1347-1348 M .)’de han olm uştur. İşte bu tarih ­
teki uygunluk, Kazan H an ı’nın tahttan indirilm esi ile Tuğluk T im u r’un
tahta oturtulm ası arasında kaynaklarda bu konuda hiçbir kayıt olm am a­
sına ve genellikle eski Çağatay hüküm etinin kesin çöküş tarihinin b e­
lirlenem em iş olm asına rağm en, b ir bağlantının varlığını düşündürüyor.
A lm alık’ın siyasi olarak M averaünnehir’den ayrılmasının ne zam an
gerçekleştiği hakkında doğru bilgiler yoktur. 1341 ’de A lm alık’tan geç­
m iş olan m isyoner M arinolli kendisinden çok az önce birkaç m isyone­
rin telef olm asına rağm en, orada b ir kilise yaptırarak serbestçe vazetti­
ğini söylüyor. Fakat o zam an A lm alık’taki hanın ism ini zikretm iyor.
Ö gedey’in haleflerinden H ıristiyan Ali S ultan’dan sonra (bunu esasen
M üslüm an kaynakları da m üthiş b ir despot olarak gösteriyorlar) M u-
ham m ed Pulad hüküm ran olm uştur. M uham m ed’in ism ini taşıyan
1345 M. (Şaban 746 H.) de A lm alık’ta basılm ış bir sikke vardır. Ş im ­
diye kadar bilinene göre bu A lm alık’ta basılm ış son sikkedir. Bütün bu
hanların isimleri sonradan M oğollar tarafından o derece unutulm uştur
ki daha XVI. asır M oğol rivayetlerinden faydalanan Tarilı-i R eşidi y a­
zarı M uham m ed Haydar, Tuğluk T im u r’u 1318’den sonra hayatta o l­
ması söz konusu bile olam ayacak ¡san-B uka’nın oğlu gösteriyor. Çok
daha eski kaynaklarda Tuğluk T im u r’un babası olarak T u v a’nm öteki
oğlu Emil H oca gösterilm ektedir. E b u ’l-Gâzi kaynaklardaki bu çeliş­
kiyi giderm ek için Em il H oca veya onun yazdığı gibi İl H oca’nın İsan-
B uka ünvanm a da sahip olduğunu farzediyor. Çok daha önceki kay ­
naklar gibi çok daha sonrakilere göre de Tuğluk T im u r’un han aslından
olduğuna dair hiçbir şey bilinm iyordu. Bunun anası, kocası olan şeh-
zâdenin ölüm ünden sonra veya diğer kaynaklara göre daha onun sağlı­
ğında bir başka em îre varm ıştı; bu em îrin yanında yetişm iş olan T uğ­
luk T im ur bunun oğlu sayılıyordu. Büyük bir ihtim alle Tuğluk T i­
m u r’un han soyundan gelm e olduğu hakkındaki hikaye Çağatay U lu-
su ’nun doğu kısm ında hanlar soyundan aslî bir dalın olmayışı üzerine
tahta çıkarılm ış D uğlat soyundan bir em ir tarafından uydurulm uştur.
Bütün bir ihtim alle biz O rta A sy a’nın XIV. ve XV. A sırlardaki h a­
yat şartlarını, T im ur İm paratorluğunun kuruluşu gibi (başta T im ur o l­
mak üzere geniş tarihi eserler m eydana gelm esine sebep olan) bir olay

180 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
olm asaydı en genel hatlarıyla bile olsun asla tasavvur edem eyecektik.
T im u r’un seferleri hakkında hikayeler, kendisinin zafer arkadaşların­
dan bir çoklarının isimlerini, bunların ve seleflerinin nerede yaşadıkla­
rı ve hangi soydan oldukları hakkındaki bilgileri ihtiva etm ektedirler.
B izzat T im u r’un söz ve hareketleri, dost ve düşm anları hakkındaki h a­
berler kendisinin çıktığı çevrenin farklı özelliklerine dair kıym etli m al­
zem eyi verm ektedir. N e yazık ki bu m alzem e henüz tetkik edilem em iş
olm akla kalm ıyor, hatta toplum un bilgisine bile sunulm am ıştır. B izzat
T im u r’un em ri ile İranlılar tarafından Farsça yazılan T im u r’un saltana­
tını konu alan üç farklı eser bize kadar gelmiştir. Bunların ilki 1915’te
Petrograd İlim ler A kadem isi tarafından T aşkent’te bulunan tek nüsha­
ya dayanılarak yayınlanmıştır. İkincisi, N izâm uddin Ş âm î’ye ait olup,
olayları 1403 senesine kadar götüren ve ism i bizzat T im ur tarafından
konularak “Z afem am e” ünvanını alm ış olan bu eser şim diye kadar ta­
m am en yayınlanm am ıştır; L ondra’da bulunan bir yazm asından başka,
1417’de H afız Ebru tarafından düzenlenen, toplam a m ahiyetinde tari­
hi bir eserde (m ecm uada) yer alan tam bir kopyası da var olup bu nüs­
ha da İstanbul’da bulunmaktadır. Bunların hepsinden çok tanınm ış olan
üçüncü eser Şerefüddin Y ezdî’nin Z afem âm e’sidir ki yazılm asına
1419’da başlanm ış ve 1425’de son verilm iştir. Fakat bu eserin de şim ­
diye k adar tenkitsiz bir baskısı yapılm ış ve XVIII. asırda yapılm ış Fran­
sızca tercüm esi ile meşhurdur. Bu eserin T im u r’un ortaya çıkışına ka-
darki dünya tarihini ve bu arada M oğol İm paratorluğu tarihini kapsa­
yan giriş kısm ı şu âna kadar yayınlanm am ıştır. T im ur tarihine ait daha
b ir çok eser ve bu arada 1412 tarihlerinde T im u r’un torunlarından biri
olan Sultan İskender için yazılm ış bir dünya tarihine dair yazarı belir­
siz bir eser de halen yazm a halinde bulunuyor. Şim diye kadar bilindi­
ğine göre, yalnız L ondra ve L eningrad’da bulunduğu bilinen nüshaları
ise Uluğ Bey hakkındaki araştırm am da “İskender A nonim i” adıyla
geçm ektedir. Şerefüddin gibi bunun yazarı da Farsça yazm ıştı. Fakat
O rta A sya gelenek, âdet ve fikirlerine daha çok âşinâ idi. Hafız Ebru
1423’te T im ur’un diğer torunu olan B aysungur için yazdığı Z ü b d etü ’t-
tevârîh adındaki büyük tarihi eserini yazarken gerek bu eserden ve ge­
rek N izam üddin Ş âm î’nin eserinden faydalanm ıştır. Z ü b tetü ’t-Tevâ-
rîh ’in tam bir nüshası şim diye kadar bulunam am ıştır. T im ur saltanatı­
na ait kısm ın nüshaları hiçbir yerde görülm em iş ve bu kısm ın ihtiva et­
tiği bilgiler, özellikle daha sonra tarihçi A bdurrezzak S em erkandî’nin
(1413-1482) olayları 1471 senesine kadar anlatan eserinden öğrenil­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 181
m iştir. A bdurrezzak’ın eserinin de b ir çok güzel yazm aları olm asına
rağm en hâlâ yayınlanmamıştır.
Farsça yazılm ış bu ve diğer birçok eserden başka T im u r’un em ri ile
U ygur bahşileri tarafından U ygur harfleriyle ve U ygur dilinde yazılm ış
Tarih-i H ânî adlı bir vakâyinâm eden de bahsolunm aktadır. A nlaşılan
bu kitabın bir nüshasını elinde bulundurm uş olan XVI. A sır başlarında­
ki b ir Ö zbek yazarı bundan bahsediyor. B urada “bahşi” tabirinden her
halde B udist rahiplerini değil, U ygur harfleri ile yazılan evrakı kalem e
alan m em urları (kâtipleri) anlam am ız gerekir. Biz bu m em urların yal­
nız Çağatay hanları ve T im ur değil, XV. asırda T im u r’un halefleri y a­
nında da bulunduklarını biliyoruz. A nlaşıldığına göre bu kitapta İsken­
der A nonim i yazm aları ile M uham m ed H ay d ar’ın faydalandığı bozkır
rivayetlerinde olduğu gibi yalnız tarihî hikayeler şerh edilm iyor, aynı
zam anda b ir takım m enkıbeler ve destansı hikayeler de vardı. Büyük
b ir ihtim alle T im u r’un seleflerinin daha C engiz Han zam anında, hatta
daha öncelerden itibaren A sy a’daki önem leri hakkındaki m enkıbe T i­
m u r’un U ygur kâtipleri tarafından uydurulm uştur.
Avrupalı âlim ler çoğu kez T im u r’un torunu Uluğ Bey tarafından
Farsça yazılm ış olduğu söylenen “ D ört U lus Tarihi”nin kaybolm asın­
dan dolayı üzüntülerini bildirirler. Biz XVI. asır tarihçisi H o n d m îr’in
eserinde bu kitaba ait bir takım atıflar buluyoruz. Bundan başka, yine
XVI. asırda M averaünnehir’de F arsça yazm ış olan yazar (bu eserin iki
yazm a nüshası L ondra’dadır. Fakat biri 1838’de pek o kadar b eğenil­
m eyen İngilizce tercüm esi ile basılm ıştır) eserinin Uluğ B e y ’in eseri­
nin bir özeti olduğunu söylüyor. Fakat kendisi şüphesiz buna b ir takım
ilaveler de yapmışır. H o n d m îr’in sözlerinden anlaşılıyor ki “Tarih-i
Ulus-ı E rbaa” gerçekte Uluğ Bey tarafından değil onun adına yazılm ış
olup, genellikle R eşidüddin’in eserini ve N izam üddin Ş âm î’nin eserin­
deki girişi ufak tefek bazı tam am lam alar ile tekrar etm ektedir. Bundan
dolayı kaybolduğu söylenen “D ört U lus T arihi”nin kaybı ilim âlem i
için büyük bir kayıp olarak değerlendirilm iyor.
G enellikle, O rta A sya’nın M oğollar ve T im urlular devri tarih yazı­
cılığının, R eşidüddin’inki ile bir arada karşılaştırılabilecek b ir eser vü­
cuda getirm iş veya getirebilecek olduğunu farzetm em iz için her halde
elde b ir esas yoktur. İhtim al O rta A sy a’da da, İra n ’dan başka Ç in ’de
de ed eb î b ir tarzda işlenm iş olan M oğol “ A ltun D efter” hikayeleri b i­
182 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
liniyordu. Fakat bu hikayelerin O rta A sya’da tutulduğuna d air bilgile­
re sahip değiliz. G öçebe hayatına dair keskin tablolar R eşidüddin’in
eserine T ürk kavim leri arasında geniş bir şöhret sağlayacak gibi görü­
nüyordu, fakat anlaşıldığına göre eserinin bu kısmı K üçük A sy a’daki
Batı Türkleri arasında T ürkistan’da olduğundan daha çok takdir edil­
m işti. T ürkistan’da R üşidüddin’in eseri Şerefüddin’inki ile beraber an­
cak X V I. asır başında Ö zbek hanı K üçküncü için T ürkçe’ye çevirilm iş-
ti. K üçük A sya’da ise R eşidüddin’in eserinden Osm anlı Sultanı II.M u-
rad (1421-1451) için yazılm ış olan Tarih-i Âl-i Selçuk adlı eserde (bu
eserin bazı kısım ları sadece Râvendî ve İbn B îbî’nin Farsça eserlerinin
tercüm esinden ibaretti) geniş bir ölçüde faydalanılmıştır. Yine yazar,
R eşidüddin’in zikrettiği C engiz H an ’ın sözlerini eserine alm ış ve bun­
ları T ürk çe’ye çevirerek m illetinin destansı atası olan O ğuz H an ’a onun
sözleriym iş gibi cüretli b ir şekilde nispet etmiştir. T ürk âlim lerinden
b iri “O ğuznâm e”de Cengiz H an’ın uyguladığı halis Türk kanunlarının
bulunduğunu düşünüyor. Fakat Farsça m etnin T ürkçe’si ile karşılaştı­
rılm asından ilkinin asıl, İkincinin tercüm e olduğu açıkça anlaşılm akta­
dır. B ir yerde Türk yazar, Farsça yazm adaki “seng”i “ seg” okum uş ve
buna dayanarak T ürçe m etinde “suya düşen taş” yerine “ suya düşen
k ö pek”ten bahsedilm iştir.
R eşidüddin’in verdiği XIII. asır olaylarına dair haberlerin, XIV.
asırda T ürkistan’daki hikayelerle karşılaştırılm ası gösteriyor ki bu h i­
kayelerin hiçbiri gerçek bir olaya dayanm ayıp yalnız o anki m evcut du­
rum u açıklam ak veya hiisn-i talil (bir şeyin m eydana gelm esine h ay â­
li ve güzel bir sebep gösterm e. F. D evelioğlu) için uydurulm uştur. Bu
gerek T im u r’un hüküm etinde ve gerek M averaünnehir’den ayrılmış
olan doğu eyaletlerinde aynı şekilde olmuştur. Tim ur o vakitler K aşka
D erya üzerindeki yerlere hakim T ürkleşm iş bir M oğol kabilesi olan
Barlas (M oğolca Barulas)lardandır. R eşidüddin’den biliyoruz ki Ç ağa­
tay em irlerinden biri sonradan T im u r’un selefi sayılm ış olan, Barlas
soyuna m ensup K araçar idi. Fakat ne K araçar ve ne de bunun en yakın
halefleri hakkında bunların hüküm et idaresine az çok katıldıklarına da­
ir hiçbir şey söylenmiyor. H albuki Tim ur devrine ait bir rivayet K ara­
çar ve halefleri hakkında bunların Çağatay hanları arasında sonradan
T im ur için olduğu gibi kudretli ve şevketli hüküm darlar olarak bahset­
mektedir. Bu hakim iyet önce Cengiz H an’ın ilk atası olan K abul Han
ile K araçar’ın ilk atası olan kardeşi Kaçul arasında yapılm ış ve sonra­
dan b ir kaç defa yenilenm iş bir anlaşm aya dayanıyorm uş. H atta buna
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 183
dair yazılı vesikanın XIV. asır kargaşaları sırasında kaybolduğu da söy­
leniyor. D iğer T ürkleşm iş M oğol kabilelerinin ve XIV. asırda Doğu
T ü rk istan ’dan b aşka F ergana ve Y edisu’nun Isık G ö l’e kadarki güney
kısm ını içine alan geniş sahaya hakim olan D uğlatların tem silcileri ilk
ataları U rtubu’nun bu eyaletleri daha Ç ağatay’dan aldığını söylüyorlar­
dı. Halbuki R eşidüddin D uğlat kabilesinden bahsederken bunların
m ensupları arasında R eşid ü d d in ’in kendi zam anına kad ar şan ve şeref
kazanm ış bir kim se çıkm am ış olduğunu söylüyor.
O zam anlar O rta A sy a’nın gerek batı ve gerek doğu kısm ında T ürk­
leşm iş M oğol kabilelerinin önem i dikkat çekicidir. T arihçiler bize her
iki hüküm et göçebelerinin ayrıldıkları soyları belirtm iyorlar. Fakat bu
çeşitli soyların isim leri arasında eski Türk aşiretlerine ait hem en hiçbir
isim yoktur. T im u r’un hüküm etinde K ıpçak soyu zikrediliyor, fakat
K arluk soyu zikredilm iyor. U ygurlar T im u r’un haleflerinin T ürk kâtip­
lerinin (bahşilerin) çıktıkları b ir soy veya kavim olarak bahsi geçiyor.
Fakat diğer soyların bulundukları yerler hakkında kayıtlar var olduğu
halde, U ygurların yeri hakkında bir şey söylenmiyor. R eşidüddin y al­
nız Cengiz H an tarafından Ç ağatay’a verilm iş olan M oğol m uvazzaf
ordusuna m ensup 4000 (alay) dan bahsediyor. M oğol kavim isim leri­
nin büyük b ir m ikdarına XIV. asırda O rta A sya göçebelerinin adları
arasında rastlanm aktadır; bu bizi sonradan T ürkistan’a daha çok sayıda
M oğolların geldiğini düşünm eye itiyor. A nlaşıldığına göre aynı kavm in
m ensupları çeşitli yerlere göçüyorlardı. Bir çok kere b ir ve aynı soyun
ism ine hem T im u r’a bağlı olan, hem de doğu eyaletlerinde yaşayan
soylar arasında rastlıyoruz. M esela D uğlat soyu bunlardandır. T i­
m u r’un tam olarak güvendiği kızkardeşi Kutlug T ü rk a n ’ın kocası Em îr
D avut bu soydandır. Aynı şekilde doğu eyaletlerinde de B arlas soyu
vardı.
Dikkate değer ki “Ç ağatay” tabiri yalnız T im ur hüküm eti göçebe­
leri hakkında kullanılm ıştır. Halbuki doğu eyaletlerinde de Ç ağ atay ’ın
haleflerinden sayılan çok daha büyük önem i olan hanlar vardı. Bu ey a­
letlerin göçebeleri kendilerine M oğol ve m em leketlerine M oğolistan
diyorlardı. D aha başından beri O rta A sya’da M ongolların kavim ismi,
M oğolca m etinlerde “M ongol” yazılm ış olm asına rağm en daim i “ n”siz
söylenm ekteydi. B atıya h er yere göç etmiş olan M oğollardan yalnız bir
kabile şim diye k adar dilini korum uştur (bu kabile A fg an istan ’da y aşa­
maktadır.) B unlar da kendilerine “M oğol” dem ektedir. M o ğ o llar ken ­
184 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
dilerini O rta A sya göçebe geleneklerinin en halis tem silcileri saydık­
larından Ç ağataylan küçüm seyerek, nesilleri karışık, m elez- karvanas
diyorlardı. D iğer yandan Ç ağataylar da O rta A sya M oğol devletleri
M oğollarına “haydut, çete” diyorlardı. A vrupa’da bazen eski G otlara
ait bir isim anlam ında açıklanm ak istenen bu tabir, hakikatte görm üş
olduğum uz üzere XV. asırda O rta A sya’daki K azak kelim esi gibi ait
oldukları hüküm etten ayrılıp bununla savaş haline giren göçebe birlik­
ler anlam ında kullanılıyordu.
M oğolların XIV. ve XV. asırlarda daha ne dereceye k adar dil yö­
nünden M oğol oldukları ve M oğollar ile Ç ağataylar arasındaki hasım
oluşun M oğollar ve T ürkler arasında m illi bir husum et kabul edilm e­
sinin doğru olup olm adığı tam am en açıklığa kavuşm am ıştır. M oğolların
dilinin daha XVI. asırda bile M oğolca olduğu hakkında bazı işaretler
vardır. B abür diyor ki dedesi A hm ed H an M oğolca “alacı” lakabını ta­
şıyordu; bu kelim e M oğol ve K alm uk dilinde “katil” dem ektir. D iğer
yönden M uham m ed H aydar M oğol ve Kırgızları aynı kavim sayıyor ve
aralarındaki bütün farkı M oğolların İslâm iyet’i kabul etm iş, Kırgızların
ise m üşrik (putperest) olm alarında görüyordu. A hm ed H an ’ın halefleri
h er halde dil yönünden Türk idiler. 1502’de ölm üş olan A hm ed
H an’ın oğlu Said Han Farsça ve T ürkçe şiir yazıyordu. M uham m ed
H aydar M oğolları Doğu T ürkistan’ın yerli ahalisinden ayırıyor ve M o­
ğolistan adı altında bilhassa batıda M oğolistan ile Ö zbekistan arasında
hudut olan B alhaş’tan doğuda K alm uk illerine kadar uzanan stepleri
(bozkırları) anlıyordu. K uzeydeki hududu Emil ile Irtış, güneydekini
Fergana ile K aşgar’dan B arköl’e (daha doğrusu Bars göl) kadar Doğu
T ürkistan’ı teşkil ediyordu. XVI. asırda M oğollar bu steplerden K al­
muk ve Kırgızlar tarafından sürülüp çıkarıldılar. Fakat K aşg aristan ’da
(K aşgar ülkesi) kaldılar ki M uham m ed H aydar’ın dediğine göre bura­
nın nüfusu 30.000 kadardı. K aşgar’daki şartlar göçebe hayatının de­
vam ına m üsait değildi. XVII. asırda H anlar Sülalesinin yok olm asından
sonra M oğollar yerli yerleşik ahali ile kaynaşıp isim lerini de ister is­
tem ez unuttular. Anlaşılan dil bakım ından göçebe ve yerleşik ahali ara­
sında çoktan fark kalmam ıştı. XI. asırda K aşgarlı M ahm ud’da gördüğü­
müz K encek tabiri, anlaşıldığına göre çoktan unutulm uştu. Onun için
M oğolların ülkesinde, doğuda İslâm iyet’in tesirine o kadar kapılm am ış
bulunan göçebelerin yaşayış farkları daha büyük olm akla beraber, Ça-
ğatayların m em leketinde olduğu gibi Türklerle Tacikler veya Şartlar
arasındaki zıtlık daha önceden beri yoktu. M oğollar gençliğini b ir m üd­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 185
det yalnız başına dağlar ve orm anlarda, en yakın şehirlerden b ir iki ay
uzaklıkta hayvanların etleri ile beslenm ek ve derileriyle örtünm ek su­
retiyle vakit geçiren yiğitlere özel b ir değ er veriliyordu. Ç ağataylarda
böyle b ir gelenek her halde olam azdı.
Ç ağataylar T im ur zam anında kendilerini tam am en M üslüm an as­
kerler sayıyorlardı. Halbuki kıyafet ve askeri teşkilatlan bakım ından
Cengiz Han geleneklerine tam am en sadık kalıyorlardı. C engiz H an is­
m ine bağlı göçebe ırkı örfi hukuka, K u r’a n ’daki m eşhur İbranice keli­
m enin (Tevrat) tesiriyle “tura” şekline çevrilm iş olan eski T ürkçe “Tö-
rü (T öre)” deniyordu. H atta T im urlular ve Ç ağataylar C engiz Han “tu-
ra”sını şeriattan üstün tutm akla itham ediliyorlardı. Bundan dolayı Su­
riy e’nin etkin kelam âlim leri tarafından T im ur ve te b ’asının M üslüman
tanınm am aları hakkında bir fetva çıkarılm ıştı. 1372’de H arezm ’de Ti­
m u r’un elçisine “Sizin ülkeniz d arü ’l-harptir, M üslüm anların size kar­
şı cihad etm eleri farzdır.” denm işti. T im ur ve askerlerinin dış görünüş
bakım ından diğer M üslüm anlardan b ir farkı da M oğol âdetine göre saç
bırakm alarıydı. Bu durum u o zam anın b ir takım O rta A sya yazm aları da
teyid etm ektedir. T im u r’un ordusu (1400-1401 ’de) Ş am ’ı kuşattığında
torunu Sultan H üseyin dedesine ihanet ederek kuşatılanlar tarafına geç­
mişti; (bunun üzerine M üslüm anlar) öncelikle saçlarını kesm işler ve
giysisini değiştirm işlerdir.
Çağatayların kabile ve boylara ayrılışına ait ayrıntıları anlamak, kul­
lanılan tabirlerin açık olm ayışı dolayısıyla güçleşm ektedir. Yukarıda
görm üş olduğum uz gibi çok daha geniş b ir anlam a sahip olan “ulus”
ile (m esela Cuçi U lusu veya Ç ağatay Ulusu deniyor). “İl” ve “T üm en”
kelim eleri, yine M oğolca “aym ak” (ki çoğu vakit “oym ak” yazılıyor)
aynı anlam da kullanılm aktadır. “Çokluk, on bin” anlam ına gelen “tü ­
m en” kelim esi T ü rk çe’ye K aşgar yerli halkının dilinden geçmiştir.
Sonradan “tüm en” tabiri göçebe ve ordudan çok yerleşik ahali kitlesi
ile kullanılmıştır. M uham m ed H aydar, K aşg ary a’da (onun deyişiyle
K aşgar ve H otan’da) dört sınıf saym aktadır. 1.Tüm en-köylü sınıfı, 2.
K auçin-ordu, 3. A ym ak-göçebeler (bunların belli bir ölçüde hububat
ekim ve dokum aya hakları vardı), 4. M em urlar ile ruhaniler sınıfı. “T ü ­
m en” tabiri en son zam anlarda B uhara’da dağlılar, K uhistanlılar anla­
m ında ova tftıalisine ifade için kullanılm aktadır. T im ur ülkesinde Çağa-
tayların yerleşik halka karşı olan durum ları, bunları 1404’te görm üş
olan İspanyalı elçi K lav ijo ’nun eserinde doğu yazarlarında olduğundan
186 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 187

daha açık gösterilm ektedir: “Yaz ve kış istedikleri sürüleri otlatm ağa yalnız B arlasların değil, diğer ulusların da tem silcileri zikredilm ektedir.
gidebilirler, istedikleri yerde ekin eker ve yaşarlar. Tam am en serbest B unlardan biri N aym an soyundan A k Buğa idi ki T im u r’un öteki zafer
olup im paratora vergi verm ezler, çünkü çağırıldıklarında orduda hizmet arkadaşları gibi T im u r’un (evvelce Şehr-i S eb z’de yapılm ası düşünü­
ederler. len) kabri yanında kendisi için erkenden b ir yer ayırtm ıştı. D ikkat çe­
kicidir ki bu m ezar üzerindeki yerlere bir birliğin veya b ir tek savaşçı­
Çağataylar arasında dört ulusun özel bir önem i vardı; A rlat, Cela-
nın savaş esnasındaki yeri anlam ında olan “m urçil” denm ektedir. Bu ve
yir, K avçin, Barlas. G ördüğüm üz gibi K avçin tabiri ilk önce b ir boy
diğer hikayeler T im u r’un genellikle Çağataylar, özellikle bunların reis­
veya kabilenin değil ordunun seçkin kısm ının ism i idi. Şerefüddin Yez-
leri arasında sahip olduğu ilgi ve sevgiye tanıklık etm ektedirler. T im ur
d î’nin açıklam asına göre hanın hassa alayı da kendisine bu nam ı veri­
kendisini asker sınıfına, şehir ve köy halkından daha yakın hissediyor­
yordu. Çağatay em irlerinden ilk M averaünnehir hüküm darı Kaza-
du. H albuki T im ur her iki A sya hüküm eti; Ç ağatay ve M oğol hükü­
ğ an ’ın (1346-1358) Kavçinlerden çıkmış olması m uhtemeldir. Kaza-
m etlerine göre ayrı bir suç teşkil eden b ir fiilde bulunm uştu; devam lı
ğ an ’ın torununu sonradan Tim ur m ağlup ederek öldürtm üştür. K alan
oturduğu y er olm asa bile başşehri olarak büyük b ir şehir kurm uş ve
diğer üç boyun isim leri ise önceden beri M oğol kavim isim leriydi. Ç a­
burada b inalar yaptırm ağa başlam ıştı. G öçebelerin, şehzâdelerin ve g ö ­
ğatay ülkesinde bu boylardan her biri belli bir toprağa hakim bulunu­
çebe reislerinin şehre göçm eleri Cengiz H an yasağının ihlali gibi anla­
yordu. A rlatlar A fganistan’ın kuzey kısm ında, C elayirler Sirderya bo­
şılıyordu. “D aim a göç etm ek, hiçbir yerde yerleşip kalm am ak” kuralı
yunda H ocend civarında, B arlaslar K aşka D erya boyunca olan yerler­
K üçük A sya T ürkleri tarafından Oğuz H an’a dayandırılıyor ve bu m ü­
de idiler. Bu ayrı boylarla birlikte Çağatayların ayrı grupları vaktiyle
nasebetle türetm e yolu ile bu anlam daki çağdaş A vrupa dillerinde b u ­
çeşitli hanlar veya şehzadeler etrafından teşekkül etm iş, ölüm lerinden
lunan kelim elere (R usça “osedlyi”) “asyodlisi” , F ransızca “ sédenta­
sonra onların ism ini taşıyan bir takım özel tem silcilere ve toprağa sa­
ire” , A lm anca “ sesshaft”, şimdi O rta A sy a’da kullanılan “çanak” keli­
hip ordu birlikleri de zikrolunm aktadır. M esela Belh civarında “K ebek
m esinden daha yakın bulunan “oturak” kelim esi kullanılıyordu. Şehir-^
T üm eni” ... İskender yazm asının ismi bilinm eyen yazarına göre, Kebek
lere karşı nefret M oğolistan’da herhalde batıda olduğundan daha fazla
kardeşi İsan B uka’nın saltanatında kendi etrafına her ulustan birtakım
idi. D aha XV. asrın ikinci yarısında T im u r’un haleflerinin Sem erkand
zenginleri (herhalde anlaşılan en çok sürüye sahip göçebeleri) topla­
ve H erat’daki b inalar ile şan ve şeref kazanm ağa m uvaffak oldukları
m ak hakkını elde etm işti. Bunlardan yazarın ifadesine göre, “ şim di gu­
zam anda bile, M oğol Yunus Han, idaresindeki M oğollar sebebiyle A k ­
rur ile kendilerine K ebek’in adamları diyenler” çıkm ışlardır (tâ ki im-
su ’da yerleşm ek fikrinden vazgeçm eğe m ecbur olm uştu. H albuki b u ­
rûz m ufaharet be-incu ğeri-i K ebek m î-konend). Aynı kaynağın sözle­
rası o vakit “ancak M oğolistan’a nazaran şehir sayılabilirdi.” Yunus
rine göre, K ebek’e sonradan kendisinin yendiği düşm anın, şehzâde
Han birkaç yıl sonra Sayram , sonra da T aşkent’i işgal ile (T aşk en t’te
Y asavur’un ulusu katılmıştır. Fakat Tim ur zam anında Y asavurlular Se-
bilindiği üzere, halen kabri bulunm aktadır) M oğolların bir kısm ı oğlu
m erkand civarında yaşayan bir boy olarak ayrıca zikrolunuyor. Yasa-
A hm ed H an ile birlikte kendisini terk ettiler. Bu han sonradan babası
vurluların başbuğu, Em ir Hızır, İskender A nonim ine göre de Semer-
ve büyük kardeşiyle düşm an olup âdet ve kıyafet itibarıyla gerçek bir
k an d ’da hâkim idi. bozkır savaşçısı olarak kalmıştır. Yeğeni B abür 1502’de kendisini bu
Tim ur ile kendisinin m ensup olduğu Barlas ulusu arasında her hal­ halde görm üştür.
de sıkı bir bağ vardı. Bu ulusun tek tük tem silcileri çoğu kez T im u r’un
Ç ağatay hüküm etinde göçebelerin bu hususta hüküm darlarına kar­
kardeşleri olarak gösteriliyorlar.Tim ur, Çağatay hüküm etinin reisi ilan
şı isyanlarından ancak XIV. asır olaylarına ait hikayeler sırasında bah ­
edildikten sonra A rlat ve Celayir em irleriyle T im ur uzun zam an h âk i­
sedilm ektedir. Tarihçiler K azağan’ı göçebe hayatına bağlı kalıp kışı
miyet için m ücadelede bulunm uştur. Celayir ulusu 1376’da m ahvedil­
A m uderya boylarında, yazı Belçuan dağlarında geçirm iş ve yerli halkın
miş bile diye ilan olunm uş ve geriye kalanları diğer em irlerin birlikle­
arazisine dokunm am ış olduğundan dolayı övm ektedir. O ğlu A bdullah
rine dağıtılmıştı. Bununla beraber T im ur’a en yakın em irler arasında,
babasının iznini alm adan H arezm üzerine b ir akın yapm ıştı. H arezm li-
188 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 189

Ier ikiyüz tum an (2.000.000 güm üş dinar) fidye verdiler. K azağan bu­
nu öğrenince oğlunun sebepsiz yere M üslüm an toprağına saldırm asın­
dan dolayı kendisini şiddetle azarlam ıştı. K azağan zam anında gerek
T ürk, gerek Taciklerin tam am en iyi m uam ele gördükleri söyleniyor.
A bdullah babasından sonra da iyi idare etm iş ise de Sem erkand’ı baş­
kent yapm ak gibi hoşnutsuzluk yaratacak hareketlerde bulunm uştur.
Bundan dolayı K azağan’ın ölüm ünden bir yıl geçm eden em irler tara­
fından tahttan indirilmiştir. Birkaç sene süren kargaşadan sonra h ak i­
m iyet m evkii K azağan’ın torunu H üseyin’e geçmiştir. Bu da B e lh ’i
b a şşe h ir yapm ayı düşünm üştür. T im ur ona am casını örnek gösterm iş,
ikna ederek bunu yapm am asını sağlamıştır. Sonra ayaklanm a olm uş ve
buna T im ur da katılm ıştır; H üseyin öldürülm üş ve hâkim iyet T im u r’a
geçm iştir. T im ur derhal A bdullah ve H üseyin’i yaptıklarından dolayı
kınadığı işleri yapmıştır. B üyük bir şehir olan S em erkand’ı başşehir
edinm iş ve burada hisarlar ve içkale yaptırmıştır.
olduğu halde b ir tane T ürkçe yoktur. T im ur ise anlaşıldığına göre ne
T ürkçe ve ne de Farsça şiire m eraklıydı. H atta 1387 de H âfız ile karşı­
laşması hakkındaki hikaye dikkate alınm azsa İran şairlerini tanıdığına
dair b ir işaret yoktur. T im ur T ürk te b ’asının m anevi işleri hakkındaki
titizliğini büyük M üslüm an T ürk azizi A hm ed Y esevî’nin türbesi ü ze­
rine m uazzam bir bina yaptırarak gösterm iştir. (T im ur’un Sem erkand
ve Şehr-i sebz civarında yaptırdıklarından başka, diğer vilayetlerde A h­
m ed Yesevî türbesi dışında yaptırdığı b ir bina yoktur). Fakat bu binanın
vakfa tahsisi hakkında bize ulaşm ış olan vesika Farsça kalem e alınm ış­
tır.
G elecek derste T im ur ve halefleri ile Ö zbek Hanları zam anında O r­
ta A sya Türklerinin iktisadi ve m edeni seviyeleri ile ilgili verileri to p ­
lam ağa çalışacağım.

Bütün bunlardan göçebelerin hayatlarını yerleşik hayat tarzını iste­

m edikleri; C engiz H an’ın kanunlan ve yerli halk Taciklerin çıkarları
gereği bozkırlarda kalm a arzulan anlaşılabilir. H an ve em irler herhalde
şehre tek başlarına değil urukdaşlanndan (soydaşlarından) birkaçıyla
birlikte göçüyorlardı. Esasen göçebe reislerinin idaresi altında ve bun­
ların arasındaki iç savaşlar dolayısıyle zarar gören eski halkın çıkarla­
rı ile bu yeni gelen göçm enlerin çıkarlarını uyuşturm ak güç oluyordu.
K aydu ve Tuva zam anında Andican şehrinin kuruluşu hakkında İsken­
d er A nonim i diyor ki hanlar oraya bütün ülkelerden birçok halk getir­
m işlerdir. H atta daha yazarın devrinde her kavm in m uhtem elen eski
göçebelerin her boyunun şehirde ayrı bir m ahallesi vardı.

T im ur T ürk çe’den başka Farsça biliyor ve gerek din olarak İslâm i­

yet hakkında gerek M üslüm an ilim ve sanatı hakkında bir fikre sahip
bulunuyordu. H er taraftan S em erkand’a âlim ler ve sanatkârlar getirdi,
yeni kanallar açtı, Sem erkand’da m uhteşem binalar yaptırttı ve genel­
likle çağdaşları üzerinde bayındırlık alanındaki faaliyetleri, tahripkâr
biri olarak düşünülüşünden daha az olm ayan bir kanaat oluşturdu. B a­
yındırlık faaliyetleri alanında m em leketindeki Türk unsurların hem en
hiçbir katkısı yoktur. T im ur’a tabi olan en çok T ürk olan m em leket Ha-
rezm idi. H arezm li ustalar T im ur için Şehr-i S ebz’de A ksaray adlı
m uhteşem sarayı yaptılar. Fakat sarayın ism inden başka hiçbir şey
T ürk değildi. D uvarlardaki kitabeler arasında bir çok Farsça beyitler
 O n ik İncî D ers

Tim ur, im paratorluğunu kurarken her halde T ürk m illi gayelerini

gözetm iyordu. T im u r’un gayesi m üm kün olduğu kadar çok ülkeyi,
hatta m üm künse bütün dünyayı hükm ü altına alm aktı. T im u r’un M ake­
donyalI İskender tarihini bildiğine dair bir delil yoktur. Fakat tarihçisi
kendisine İskender ve o tipte cihangirlere ve bu cihangirlerden biri
olan (X. Asırda) İranlı Büveyhoğullarının en kudretli hüküm darı bulu­
nan A d u d u ’d-d ev le’nin söylediği rivayet edilen “B ütün dünya iki hü­
küm darın sahip olacağı kadar değerli değildir.” sözünün kendisince de
söylendiğini ifade etm ektedir. Fatihane faaliyetlerini tam am lam ak için
Tim ur, kendisinden önce H arezm şah ve kendisinden sonra N adir Şah
gibi Ç in ’i fethetm eyi düşünüyordu. A ncak şu fark ile ki bu fatihler için
Çin yalnızca uzak bir gaye, (bir hayal) idi. Halbuki T im ur bu sefer için
bir ırdu toplam ayı başarm ış, fakat ölüm ü üzerine bu ordu hareketsiz
kalm ıştı. Ç in ’de T im u r’un askeri hazırlıkları biliniyor ve yapılacak hü­
cum un püskürtülm esi için tedbirler alınıyordu. H atta ordu kom utanla­
rı T im u r’un ölüm ünden sonra sefere devam etm ek istem işlerse de im ­
paratorluk içinde kargaşalıkların baş gösterm esi üzerine bu niyetlerin­
den vazgeçm iş oldukları hakkında bir haber vardır.

Bütün bunlardan daha o zaman M üslüm an T ürklerin Ç in ’e ne d e­

rece önem verdikleri anlaşılıyor. Babiir yazılarında daim a Ç in ’e seya­
hat maksadını beslem iş ve bir müddet uğradığı askeri başarısızlıkların
kendisini her çeşit siyasi sorum luluklardan uzak göründüğü zam anlar
da bu m aksadı gerçekleştirm eyi düşünm üştü. Şu kad ar var ki o lıcrhal
de Ç in ’de Tim ur gibi bir fatih değil, sadece b ir konuk olarak biliminin
lecekti. Sem erkand T im ur ve halefleri zam anında büyiik bir iıcnıei
m erkezi olarak kalm ış idi ve buraya Çin m alları da geliyordu. Ihımın
la beraber bilindiğine göre, M oğollar devrinde T ü rk istan 'd a Ç in 'e dıı
ir, aynı devirde İran’da özellikle R eşidüddin’in eserlerinde göıdlip.11
m üz tarzda İlmî m alum at yoktu. Şahrıılı'uıı 14 Ib I4.’.v de Seıııeıkııud
192 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
m urahhaslarının katıldığı Çin elçilik heyetine ait geniş hikaye bu heye­
te m ensup İranlı üyelerden birine aittir.
T im ur’un fütuhat teşebbüslerinin asıl hedefi her şeyden önce İran
m edeniyeti sahaları ve bunlar arasında hepsinden önce de coğrafi se­
bepler dolayısıyla o zam an nüfus bakım ından Türk olan ve fakat m ede­
niyet itibarıyla halis İran eyaletlerinden asla aşağı kalm ayan Harezm
idi. T im ur H arezm ’den Sem erkand’a b ir çok âlim ve sanatkâr getirm iş­
ti. H arezm ustaları Tim ur için Şehr-i S ebz’de A ksaray sarayını yapm ış­
lardır; kalıntıları bugün bile çok etkileyicidir. Sanat açısından bu saray
özellikle çinilerin güzellik ve kalitesi bakım ından T im ur’un Semer-
k an d ’daki binalarından herhalde aşağı kalm az. O zam an durum öyle bir
şekil almıştı ki T im ur’un askerlerinden en çok zararı H arezm gördü.
Bundan az önce Harezm Altın O rda’ya bağlılıktan kurtulm uştu ve Ti­
m ur H anedanı gibi Türkleşm iş M oğollardan olan başka sülalelerin ha­
kim iyeti altında bulunuyordu. Bununla beraber Harezm hüküm darların­
dan H üseyin Sûfî İslâm m edeniyetini tam am en benim sem iş H arezm li-
lerle, dış görünüş ve âdet itibariyle M üslüman olm ayanlara yakın olan
Ç ağataylar arasında m ukayeseyi bile doğru bulm uyordu. H atta 13 7 2 ’de
T im u r’un elçisi görüşm ek için H arezm ’de iken H üseyin Sufi her çeşit
görüşm elerden kaçınarak büyük bir kızgınlıkla elçiye şu sözleri söyle­
m işti: “Sizin ülkeniz d ârü ’l-harptir. Size karşı cihad etm ek M üslüm an-
lara farzdır”. 1379’da Çağataylar tarafından zaptedildikten sonra Ha­
rezm bir kaç kez isyan etti. Tim ur ile Altın O rda hanı Toktamış arasın­
daki savaş zam anında Harezm bir kaç defa Toktamış tarafına geçm iş ve
onun adına sikkeler kestirmiştir. Bundan dolayı Harezm ve özellikle
başşehri olan Ürgenç, T im ur tarafından fetholunan m em leketlerden da­
ha kötü bir talihsizliğe uğradı. T im ur’un seferleri zam anında büyük öl­
çüde şehir ahalisi öldürülm üş ise de bu şehirlerin harabe halde kalm a­
ları için sonradan önlem ler de alınmamıştı. H alkından onbinlerce kişi­
nin katliâm dan geçirildiği şehirler sonradan tekrar büyük bir nüfusa sa­
hip oluyor ve T im ur’un torunlarına başkent oluyordu. Yalnız Ürgenç
şehir olarak tam am en m ahvedilm iş ve şehrin harab vaziyetini dış gö­
rünüşü ile de ifade için bulunduğu yere arpa ekilm işti. Üç yıl sonra Ür-
g enç’in büyüklüğünün dörtte biri oranında yeniden im ar ve ihyasına ka­
rar verilmiştir. Bununla beraber Harezm T im ur’dan sonra eski ticarî ve
m edenî önem ini yeniden kazanam am ıştı. Özellikle Harezm eyaleti coğ­
rafî konum undan dolayı Ö zbekler yani Altın O rda Türkleriyle Çağatay­
lar arasındaki sürekli savaşlardan çok zarar görm üştü.
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 193
T im u r’un kendisi gördüğüm üz gibi Çağatay tipinde b ir asker idi ve
Türio-Çağataylan herhalde İranlı teb ’a Taciklerden daha çok k endisi­
ne yakın idi. T im u r’un ordusunda Türklerle birlikte İranlılar da vardı.
Horasanlı tarihçi Hafız Ebru da T im u r’un ordusundaki b irlik ler içinde
en çok H orasanlılara güvendiğini söylüyor. Fakat aynı zam anda T i­
m u r’a isnat edilen b ir sözde, askeri vasıflara yalnız T ürklerin sahip o l­
dukları ifade edilm ektedir. T im ur 1404’de ölüm ünden biraz önce oğul
ve torunlarına vasiyet ederken dem iştir ki önceleri Batı İra n ’da hakim
olan Sultan A hm ed C elayir (bu sülale de T ürkleşm iş M oğollardandır)
Tacik m izaçlı birisi olm ası sebebiyle insan üzerinde endişe uyandırm ı­
yor.” Lâkin aynı zam anda T im ur da bütün T ürkler gibi İran m edeniye­
ti etkisinde kalıyordu. T im u r’un okum a yazm ası yoktu, fakat irfan ve
m edeniyete yabancı değildi, satranç oynardı, âlim lerle devam lı ilişki­
de olup onlardan çeşitli ilim lere dair bilgiler edinirdi. Tarih k onusun­
daki bilgisi o zam anın en büyük A rap tarihçisi İbn H ald u n ’u hayrete
düşürm üştür. T im ur yalnız askerî başarılar kazanm akla değil, şâm nı b i­
nalar ve sulam a tesisleri ile taçlandırm ak için hüküm et başkentine
âlim ler getirm eye de çabalıyordu. Bütün bu hususlarda İran m ediniye-
tine m ensup veya hiç olm azsa büyük bir kısm ı aslen İranlı olan kim se­
lerle bağlantı halindeydi.
A ncak, Ç in ’e yapılm ası düşünülen sefer ile ilgili olarak, günüm üz­
deki bir hüküm darın daha baştan girişeceği b ir takım faaliyetlere T i­
m u r’un hayatının son yıllarında kalkıştığını görüyoruz. M esela şim diye
kadar üzerlerine yalnız akınlar yapılm ış olan Türk-M oğol uluslarını d e­
vamlı itaat altına alm ak için tedbirler almıyor, bozkırlarda kale yapılı­
yor, bu arada Isıkgöl üzerindeki kale b ir ileri m evzi teşkil ediyordu.
Bunun gibi genellikle ziraat ve şehir hayatıpın yeniden canlandırılm a­
sına gayret edildiği görülüyor. T im u r’un Ç in ’e seferden önce bu husus­
ta yapılan bütün hazırlıklar ve elde edilen m esafe ve im kanlar T i­
m u r’un ölüm ünden hem en sonra derhal yok olm uş ve göçebeleri y en i­
den itaat altına alm ak için haleflerinin yaptıkları teşebbüsler hiçbir b a­
şarıya ulaşam am ıştı.
Tim ur, oğul ve torunları hususunda Cengiz Han kadar talihli o lm a­
mıştır. K endisinin ölüm ünden sonra im paratorluğun hudutlarının daha
fazla genişlem esi şöyle dursun, bunların korunm ası bile söz konusu
olamadı. T im u r’un ölüm ünden pek az sonra sülalesi T ürkistan ve
İran’ın doğu ve güney eyaletlerinden başka bütün ülkeleri kaybettiler,
194 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
fakat bu dar saha içinde nispeten bir sükunetin gerçekleşm esi ve harp
faaliyetlerinin azalm ası sayesinde T im ur’un zam anındakinden daha
canlı m edenî bir gelişm e m eydana gelebildi. İm paratorluğun başşehri
de Sem erkand yerine H erat oldu; burası T im u r’un oğlu Ş ah ru h ’un baş­
şehri idi. Birkaç iç savaştan sonra Tim ur sülalesinin hüküm ran olduğu
bütün ülkeler üzerindeki üstün hakim iyet Ş ahruh’a geçm işti. Aynı şe­
kilde Şahruh’un büyük oğlu Uluğ Bey de (1409-1449) kırk sene kadar
Sem erkand’da hüküm ran olup onun zam anında burası en parlak bir şe­
hir olarak kalm ıştı. U luğ B ey’in binaları ise fenni sağlam lık, boyutlar
ve ihtişam yönünden büyük babasının binalarından üstündür. N e H erat
ve ne de S em erkand’daki binalarda milli ve T ürk özelliğe ait hiçbir
"şey yoktu. Cam i ve m edreselerden başka ham am lar, kervansaraylar
vs. hayır kurum lan da yapılmıştı. Bunlar arasında anlaşıldığına göre T i­
m u r’un binalan arasında m illî bir önem i olan tek b ir m üessese dışında
onun gibi hiçbir eser yoktu; bu m üessese ise A hm ed Y esevî’nin m eza­
rı üzerindeki bina ile oranın dervişleri ve gelecek konuklar için yapıl­
mış olan büyük bir zaviyedir. Z aviyenin m üştem ilatından dervişlere
ikam etgah olacak bir hankah (vesikalarda hangah-ı m üsafir-penah” ta­
biri) vardır. Bu, yetkililerin kendilerine bağlı olanları yedirip içirme va­
zifeleri hakkındaki anlayışlarına da uygundur.
Buna m ukabil T im u r’un halefleri zam anında T ürk edebiyatı büyük
bir gelişm e gösterm iştir. Halbuki bu konu T im u r’un tarihinde hiç b ah­
sedilmez. Çağatay hüküm ranlığında daha önceden de T ürkçe şiir var­
dı. 1366’da han ilan edilip çok az sonra tahttan indirilm iş olan Kâbil
Şah daha XV. asırda bile halk arasında bilinen şiirler yazıyordu. Han sı­
fatıyla kendisinin Cengiz H an’ın haleflerinden sayılm ası gerekirdi. H er
halde bellidir ki dili T ürkçe olup, m uhtem elen şiirlerini de bu dilde ya­
zıyordu. T im ur’un zafer arkadaşlarından Seyfeddin B arlas Farsça ve
T ürkçe şiirler yazıyordu. Fakat T im u r’un ölüm ünden sonra en çok
Sekkâkî ve Lütfi ism indeki şairler halk arasında tanındılar. İkincisinin
şairlik m eziyetini klasik şair M îr A li-Şir N evâî de itiraf etm ektedir ki,
bulunduğum uz yıl şairin doğum unun beşyüzüncü yılıdır. S ekkâkî şiir­
lerinde T im ur’un torunu ve en yakın halefi olan Sem erkand hâkim i
Halil Sultan’ı (1405-1409) ve sonra da daha fazla U luğ B ey ’i övm üş­
tür. Uluğ B e y ’e ithaf ettiği şiirlerde, T ürk şairi olarak kendisinden de
bahsetm ektedir. “Felek, benim gibi bir T ürk şair ve senin gibi âlim bir
hüküm dar var olm adan daha birçok yıllar dönm eğe devam edecektir.”
Bunun gibi L ütfi kendisinin, o zam an pek m eşhur olan XIV. asır İran
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 195
şairlerinden Selm an S av ci’nin şiirlerinden aşağı kalm ayan şiirlerinin
U luğ Bey tarafından bilindiğini söylüyor. Şahruh ve U luğ Bey yanında
T im ur sülalesinden bir T ürk şairi olan Şeydi A hm ed bin M iranşah da
vardı; 839 H. (1435-1436 M.) da Şahruh için yazdığı “T aaşşuk-nâm e” ,
adından anlaşıldığı gibi bazı yönleriyle XIV. asır A ltın O rda şairi Harez-
m î’nin M uhabbet-nâm e’sinin bir taklididir. T im urlular devrinin en so­
nunda, XV. asrın sonu ile XVI. asrın başında M iranşah’ın haleflerinden
d iğer birisi olan B abür T ürkçe eserler yazıyordu. B ab ü r’ün sözlerin­
den, bir m üddet Sem erkand’da hüküm sürm üş olan am casının oğlu
B ay su n g u r’un da halk tarafından tanınm ış b ir şair olduğunu biliyoruz.
D iğer bütün Ç ağatay şairlerini XV. asnn ikinci yansında M ir Ali Şir-
N evâî gölgede bırakmıştır. Yalnız N ev âî’nin eserleri ölüm ünden sonra
tanınm ış ve T im ur ülkesi hudutlarından daha uzaklara kadar şöhret k a­
zanmıştır. B ab ü r’ün eserleri bile, değeri şüphesiz olm akla beraber, pek
az sayıda yazm a halinde kalm ış ve o derece unutulm uştur ki sonraları
yeniden A vrupa âlim leri tarafından bulunm uştur.
N evâî İran harsına (kültürüne) m ensup biriydi. T ürkçe şiire İran
m evzularını ve tarzını sokmuş, hatta eski İran hüküm darları tarihini
yazmıştır. K endisinin m esela R eşid ü d d in ’in eserine veya genellikle
T ürk veya M oğollar tarihine ilgi duyduğuna d air b ir haber yoktur. B u­
nunla beraber aynı zam anda da T ürkçe şiire ve T ürk diline ehem m iyet
veriyordu; hayatının sonuna doğru yazm ış olduğu b ir eserinde Türk d i­
linin F arsça’dan üstün olduğunu ispata çalışıyordu. B ilindiğine göre
T ürk şairlerinden hiçbiri en azından O rta A sy a’da buna cesaret etm e­
m iştir.
T ürk şairleri bilhassa Sem erkand ve H erat’da yani halkın büyük bir
çoğunluğunu şüphesiz Taciklerin teşkil ettiği ve Türklerin özellikle
hanedan ve ordudan ibaret bulunduğu şehirlerde yazıyorlardı. T ürkle­
rin siyasi hakim iyetleri dillerine az çok b ir ehem m iyet verdirecekti.
Biliyoruz ki askerî unsur dışında, m uhtem elen T ürklerin hiç bulunm a­
dığı M ısır’da M em luklar devrinde özellikle tercüm e olm ak üzere bir­
kaç T ürkçe eser vardır. Tabii hanedanın bütün m ensupları kendilerini
T ürk sayıp m illetinin geleneklerini takdir etm iyorlardı. H alis Türk g e­
lenekleri yerine Türk-M oğol gelenekleri yerleştirilm işti. O zam anın
T ürk askerî teşkilatı Cengiz im paratorluğunun m irası idi ve T ürk aske­
rî tabirlerinden başka m esela askerî birlik anlam ına “noşun” (koşun)
gibi sonradan unutulm uş olan bir çok kelim e kullanılıyordu. H üküm ­
196 PROF. D R V. V. BARTHOLD
darın T ürk m illi geleneklerine bağlılık derecesi İslâm hukuk kaideleri­
ne yani şeriata nisbeten Cengiz Han kanununa (yani yasaya) verilen
ehem m iyet ile ortaya çıkıyordu. Şahruh, H erat’da yalnız M üslüm an
sultanı ve halife sıfatıyla bulunm ak istem iş ve Cengiz Han kanunlarını
kabulden şiddetle kaçınm ıştı. Halbuki aynı zam anda Sem erkand’da
U luğ Bey hiç olm azsa askerî işlerde C engiz H an’la ilgili bütün kanun­
lara uym ağa çalışıyor, T im ur’u örnek alarak sadece ism en hüküm ran
olan hanları tayin ediyor ve genellikle büyük babasının zihniyetine uy­
gun bir tarzda yönetm eye gayret ediyordu.
T im u r’dan farklı olarak U luğ Bey babası hayatta iken Ön A sy a’ya
seferler yapam adı. Bunun için kendi zam anında A ltın O rda ve M oğo­
listan üzerine olan seferler T im ur zam anm dakinden daha önem li oldu.
B ununla beraber U luğ Bey için T im ur’un yaşam ının son senelerinde
önem verdiği planları yeniden uygulam ak m üm kün olmadı. Uluğ
B e y ’in düşünceleri de T im ur’un önceki düşünceleri gibi tahta bu h e­
defleri uygulam aya uygun hanları geçirm ekten daha ileriye gitm edi.
Bu hedefe T im ur erişem em iştir, U luğ B ey de erişem ezdi. Çünkü anla­
şıldığına göre büyük babasının askerî kabiliyetine ve fatih seciyesine
sahip değildi. H atta U luğ B ey ’in askerî teşebbüslerinden en büyüğü
olan, 1425’deki M oğolistan seferi bile hiçbir netice elde edem em işti.
Uluğ Beyin ülkesi, hâkim iyetinin sonunda başlangıçta olduğundan d a­
ha daralm ıştı; M oğollar S ayram ’ın doğusundaki eyaletleri, Ö zbekler
T ürkistan’ın aşağı taraflarındaki Sirderya eyaletlerini elinden alm ışlar­
dı. O zam an Ö zbeklerin kudreti han E b u ’l-h ay r’ın idaresinde artmıştı.
Bu hanın oğullan ve torunlarına sonradan T im urlular saltanatına son
verm ek nasip olm uştur. E bu’l-H ayr 1430-1431 senesi kışında bir m üd­
det, Ü rgenç şehri ile birlikte H arezm ’in kuzey kısm ını zaptetmişti.
1448 sonbaharında Uluğ Be.y, Ş ahruh’un ölüm ünde H orasan’ı hakim i­
yeti altına alm ağa çalıştığı sırada E bu’l-H ayr M averaünnehir’e bir akın
yapm ış ve 1451’de Semerkand civarını yağm alamıştır. E b u ’l-H ayr T i­
m urlular arasında M averaünnehir’de m eydana gelen iç savaşlara da
karışm ış idi. Onun yardım ı ile M iranşah’ın haleflerinden Ebu Said,
Şahruh’un haleflerinden Uluğ B ey’in yeğeni A bdullah’ı m ağlup etm iş­
ti. Ebu S aid’in galibiyeti aynı zam anda O rta A sya dervişlerinin başın­
da bulunup U luğ B ey’le onun yönetim i karşısında olan H oca A h rar’ın
galibiyeti dem ekti.
Büyükbabası T im ur’a saygı besleyen Uluğ bey, aynı zam anda
T ürk-M oğol askerî geleneklerinin taraftarı ve bir dereceye kadar Türk
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 197
vatanperveri idi. B una kendisinin T im urlular hüküm etinin başında b u ­
lunduğu iki sene (1447-1449 seneleri) zarfında Sem erkand ve H erat’ta
bastırm ış olduğu sikkeler tanıklık etmektedir. (1 4 4 7 ’den ö n ce sikkeler
fiilen U luğ B e y ’in hüküm ran olduğu S em erkand’da Şahruh adına bası­
lıyordu). U luğ Bey T im urlular arasında T ürkçe yazılı sikke bastırm ış
olan tek hüküm dar görülüyor. (B izzat T im u r’un sikkeleri arasında böy-
leleri vardır). U luğ B ey ’in sikkelerindeki yazı: “E m ir T im u r G ürgan
him m etidin biz U luğ B ey G ü rg an ’ın Sözüm üz” yani “E m ir T im u r G ür-
g an ’ın him m etine dayanarak biz U luğ Bey G ürgan’ın sözüm üz”dür.
(“S özüm ” veya “sözüm üz” düsturu, bilindiği üzere son zam anlara k a­
dar han yarlıklarında da kullanılm ış olup T im u r’un sikkelerinde rastla­
nan M oğolca “ Ü ge M anu” kelim elerinin tercüm esidir. “ G ürgan” ise
M oğolca “d am at” dem ek olup T im ur ve onun gibi C engiz H an ailesi
ile akrabalık kuran haleflerinden bazıları kendilerine bu lakabı veriyor­
lardı).
T ürk vatanperverliği U luğ B ey’i İran m edeniyetini T im u r’dan d a­
ha geniş ölçüde kabul etm ekten alıkoym am ıştır. Uluğ Bey yalnız T im ur
gibi âlim lerle görüşm ekle kalm ıyor, kendisi de ilim ile ö zellikle ilm -i
h ey ’et (astronom i) ile m eşgul oluyor ve bu yönüyle İslâm tarihinde o l­
dukça az rastlanan âlim hüküm dar örneğini veriyordu. Ç ağdaşları U luğ
B e y ’i bu hususta A risto ’nun talebesi İskender’e benzetiyorlar, h erh al­
de İslâm tarihinde örnek bulam ıyorlardı. U luğ Bey ve en yakın halefle­
rinin astronom iye ilişkin eserleri M üslüm an astronom i ilm inin son sö­
zü diye kabul ediliyordu.
U luğ B e y ’in ilimle ilişkisi onun zam anındaki S em erkand’ın T i­
m u r’un S em erkand’ına nispeten ne kadar gelişm iş olduğunu açıkça
gösterm ektedir. T im u r’un yakınları arasında gerek âlim ler ve gerek
T ürk askerî sınıfına m ensup olanlar vardı. Fakat bunların aralarında hiç­
bir m ünasebet yoktu. T im u r’un T ürk yakınlarından birinin âlim o ldu­
ğuna dair örnek yoktu. Uluğ B ey ’in yalnız kendisi astronom i âlim i o l­
m akla kalm am ış, kendi yakınları olan T ürkler arasında kendine b ir ö ğ ­
renci ve h alef de yetiştirm işti: Ali K uşçu. “K uşçu” tabiri bunun Rus
im paratorlarının “sokolniçi” (şahinci)lerine denk bir yer işgal ettiğini
gösteriyor. M uhtem elen U luğ B ey ’le olan yakınlık ilk önce bu zem in ­
de m eydana gelm iştir. N itekim U luğ Bey, B ab ü r’ün “kuşçu p ad işah ”
sözleri ile ifade ettiği gibi kuş avına çok m eraklı idi. H üküm darına uy a­
rak A li K uşçu astronom iye şiddetli b ir m erak duym uş ve U luğ B ey ra­

198 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
sathanesinin inşası ve Z eyc cedvellerinin düzenlenm esi işlerinde
onunla çalışmıştır. H erhalde anlaşıldığına göre, U luğ B e y ’den daha
genç idi ki kendisi hakkında cetvellerde “oğlum ” (ferzend) tabirini kul­
lanıyor. Ali K uşçu, U luğ B e y ’in ölüm ünden sonra da ilim le uğraşm a­
y a devam etm iş, sonradan İstanbul’da çalışm ış ve 1474’de orada öl­
müştür. Tim urlular ülkesinde T ürk kıyafetiyle geziyordu ki bu kendi­
sinin aslen Türk olduğu hakkında kuvvetli bir delil teşkil eder. H erhal­
de anlaşılıyor ki T im ur zam anında olduğu gibi U luğ Bey zam anında da
T ürk askerlerinin (Çağatayların) yerli Tacik ahaliden dış görüntü açı­
sından farkları vardı. T ürkçe konuşanlar arasından Ali K uşçu ve Uluğ
Bey gibi âlim lerin çıkm ası çok ilgi çekicidir. B ununla beraber ne bu ne
de öteki T ürkçe olarak İlm î konuları ele alm a denem esinde bulunm a­
m ışlar ve eserlerini yalnız Farsça ve A rapça yazm ışlardır. U luğ Bey
eserinde yerli olduğu kadar beynelm ilel özellikte olan sahih (ve revaç­
ta olan) ilim lere yöneliyor ve bunların diğer dil ve kelam ile ilgili eser­
lerden üstünlüğünü ve diller ve inançların değişm esi ile önem lerinin
değişikliğe uğram ayacağını ifade ediyordu.
İran ilm inin tesirlerinden başka Timur, T ürk askerî çevrelerine olan
yakınlığına rağm en İran kökenli tebasına o kadar yakın bulunuyordu ki
kendi saltanatı için Farsça (râsti rusti) yani “adalet kuvvettir”i bir düs­
tur edinm işti. A nlaşılan, Uluğ Bey de âlim liğine rağm en büyükbaba­
sından daha T ürk idi, fakat her halde F arsça’yı çok iyi biliyordu ve ih­
tim al ki yörenin kelam ilmi âlim leri ile bu dilde konuşuyordu. Bu
âlim ler arasında XII. asırda yaşam ış olan “ H idâye” yazarı Burhaneddin
M erginanî’nin haleflerinden bulunan S em erkand’ın irsî şeyhülislam la­
rı bulunuyordu. D ikkate şayandır ki bu şeyhülislam ları da bizzat Uluğ
Bey gibi İslâm hüküm lerine uym azlık ve dince yasak olan eğlencelere
düşkün olm akla suçluyorlardı. (Tim ur zam anında hüküm dara karşı
böyle bir şey söylem ek kim senin haddi değildi). G erçekten böyle bir
durum , m esela şeyhülislam lar tarafından şarkıcı kadınlar (m uganniye­
ler) çağırılarak yapılm ış olan bir ziyafet, İslâm iyet açısından asla alışıl­
m am ış bir şey ve câiz değildi. Aynı zam anda bu olay T im ur ve Uluğ
Bey zam anında Sem erkand hayatında dinî hüküm lere ne kadar az uyul-
duğunu gösterm ektedir. Tabii bu hürriyet ve m edenî ilerlem eden özel­
likle hâkim ve zengin sınıf faydalanıyordu. Fakat halk kitleleri de bu
hayata katılm aktan alıkonm am ıştı. K lavijo’nun T im ur zam anındaki zi­
yafetlere ait hikayelerinden anlaşılıyor ki, bu ziyafetlere halkın da çağ­
rılm ası unutulm uyordu. İbn A rabşah’ın gördüklerine göre T im u r’un
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 199
sarayının geniş bahçeleri, T im u r’un oturm adığı zam anlarda zengin ve
fakir Sem erkand’ın bütün halkına açıktı. İm parator ailesi için büyük
şenlikler düzenlendiği zam anlar başkent halkının “tarhan” yani cizye
ve vergilerden m uaf olm ası âdeti de anılm aya değer. G öçebe fatihler
için halk kitlesi, M üslüm an hüküm etlerinde cizyeye tabi gayr-i m üslim
sınıflar gibi göçebelere para verm ek ve on lar hesabına çalışm akla yü­
küm lü cizye veren bir sınıftı. G öçebelerin İslâm iyet’i kabul etm esi de
İslâm uygulam a ve geleneklerine ters düşen bu durum u değiştirem e­
mişti. 1365’de S em erkand’da T ürk hüküm darlarına karşı m eydana g e­
len halk hareketinde M üslüm anlardan cizye alm akla itham ediyorlardı.
B ununla'beraber ahalinin İslâm iyet açısından hukuki olm ayan bu ver­
giden (cizyeden) kurtulm aları, İslâm hukukuna bağlılık şeklinde değil
belki yerleşik ahaliye göçebe hukukunun diğ er kaidelerinin -tarh an lı-
ğın- uygulanm ası şekliyle olmuştur. Bazı kim selere tarhanlık (vergiden
m uafiyet) verilmesi bu şahsın cizyeye bağlı sınıftan çıkarılarak, saray
halkı arasına katılması dem ekti. Böyle tarhanlık ferm anları M oğol im ­
paratorluğundan bölünm üş hüküm etlerde han adına çıkarılm ış olan b e­
ratlardır. Volga boylarında tarhanlık verilm esi II. A leksandr zam anına
kadarki Rus hakim iyeti zam anında bile devam etmiştir. B ütün b ir şe­
hir halkının çoğunun tarhan (vergiden m uaf) olm ası herhalde önceleri
göçebe hukukuna dahil değildi. Fakat başkent halkının cizye ve vergi­
lerden m uafiyetlerini sağlayan bu tarhanlık sistem i, daha sonraları hat­
ta Ö zbekler zam anında uygulanm ıştır. X V III. asrın sonunda şeriatın h a­
raretli taraftarları olan Şah M urad ve E m îr M esud saltanatlarının baş­
larında Buhara ahalisini cizye ve vergilerden (tekâlif) m uaf tutm ak için
bunları “tarhan” ilan etm iş, yani bu k onuda şeriata değil göçebe huku­
kuna başvurm uşlardır. Bu im tiyaz başşehir halkını diğer şehirlerin aha­
lisine, özellikle köylü sınıfına göre daha avantajlı bir hale getiriyordu ki
bu köylü sınıfının vaziyeti göçebe idaresinde pek acıklı idi.
T im urlular hüküm eti için O rta-A syadaki diğer devlet teşkilatları
için olduğu gibi sağlam kaideler üzerine m illi zem inde b ir medeni h a­
yat kurm ağa kâfi zam an olm adı. G eçiş dönem inin kargaşalıkları buh­
ranlar doğuruyor, bundan başka yerlerdeki istilacılar faydalanıyordu.
H oca A h ra r’m ve dervişliğin ortaya çıkıp ayaklanm ası İranlıların Türk-
lere karşı olan milli m ücadeleleri ile ilgili değildir. H oca A h rar’ın ken­
disi dağlı Taciklerden olup, en yakın taraftarları arasında, bilindiğine
göre, T ürk yoktu. Fakat dervişlik her tarafta, T ürk göçebeler arasında
başarılı idi ve Ebu S aid ’in H oca A h rar ile ittifakı milli geleneklerle b a­
200 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
ğım kesm iş anlam ına gelm iyordu. Bunu Ebu S aid ’in rüyada A hm ed
Yesevî ve H oca A h ra r’ı görüp, Y esevî’nin kendisine A h ra r’ı m ürşid
olarak gösterdiği hakkındaki m enkıbe gösterm ektedir. H üküm dar sıfa-
tıyle Ebu Said Tim urluların geleneklerini sürdürüyor ve sikkeleri üze­
rinde T im u r’un arması olan üç ufak halkayı çizdiriyordu.
Tim urlular -bozkırlardan çıkm ış olan diğer Türklerle- Ö zbeklerle
olan m ücadelede mahv ve te lef olm uşlardır. Ö zbekler, Ç ağataylara g ö ­
re İran şehir m edeniyeti tesirine çok daha az kapılm ış, onun için göçe­
be geleneklerini çok daha iyi korum uşlardı. Ö zbek hanları için T im ur
ve U luğ Bey için olduğu gibi göçebeleri arasında T ürk askerî vatanper­
verliğini yapm acık olarak uyandırm ağa ihtiyaç yoktu. Bu gazilerin as­
kerî m enkıbeleri hakkındaki efsaneler bozkırlarda, hanlardan tam am en
m üstakil olarak çok kere onların aleyhine bir söylem m eydana geli­
yordu. XIV. ve XV. asra ait Ö zbek özelliği taşıyan m enkıbeler T im u r­
lular zam anındaki tarihçilerin eserlerine bile geçm iş olup, bunlar Ti­
m ur ve ataları hakkında uydurulm uş m enkıbelerden çok daha canlı o l­
m a özelliğine sahiptirler. M averaünnehir’de Tim ur hakkında tarihî h i­
kayelerle birlikte m enkıbeler de m eydana gelmiştir. Fakat bunlar F ars­
ça idi. U luğ B ey’in sikkelerinde de görüldüğü üzere T im u r’un hatırası
daha pek erkenden “ B üyük em îrin ruhunu “ takdis eden yarı d in î bir
inanç haline dönüşm üştür. Bir asker ve kum andan olarak “A ksak Ti-
m ur”a ait anlatım ların çok daha canlı tasvirini T ürkistan değil, Tatar ve
N ogay m enkıbelerinde buluyoruz.
Tim urlular hükümeti Türkleri için olduğu gibi, Ö zbekler için de mil­
lî T ürk pîri (şeyhi, mürşidi) A hm ed Yesevî idi. A hmed Y esevî’nin med-
fun olduğu ve bir zam anlar Ö zbeklerin başkenti olan şehir Türkistan
adını almıştır ki bu Ahmed Yesevî sevgi ve bağlılığının Türkler için ve
Türk millî fikrinin Ö zbekler için olan önemini açıkça göstermektedir.
T im ur tarafından Ahmed Yesevî’nin kabri üstüne yaptırılm ış türbede bir­
çok Özbek han ve hatunlarının kabri bulunmaktadır. Ö zbekler 1510 ’da
İranlılarla olan savaşta Ş eybanî’nin mağlubiyeti ve ölmesi üzerine kısa
b ir zaman için, Semerkand, Buhara ve diğer fethettikleri yerleri kaybet­
tikleri zaman yine buraya bu Türkistan şehrine çekilm işlerdi.
T im urlular hüküm etinin fatihi E b u ’l-H ayr’ın torunu olan Şeybanî
T ürk idi ve kendisini T ürk hissediyordu. Fakat h er halde fetihlerinde
T ürk m illî hedeflerini takip etm iyordu. Bütün göçebe fatihler gibi eya­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 201
letleri birbiri ardından eline geçiriyor ve ancak karşı konulam az zor­
luklar karşısında duraklıyordu. İran tarihçilerinden birinin sözlerine
göre, hem Turan hem İran ’da askerî zaferler ile şan kazanm ıştı ve H o­
rasa n ’ı fethetm işti. H er halde yeni İran devletinin kurucusu İsmail Sa-
fev î ile olan savaşta yenilm em iş olsa idi, bütün İran eyaleti ile yetin­
m eyecekti. Bundan pek az önce kuzey bozkırlarda, E b u ’l-H ayr zam a­
nında esas Ö zbekler kütlesinden ayrılm ış ve bunun üzerine K azak is­
m ini alan Ö zbek kavm inin bir kısm ı tarafından yenilm işti. G öçebeler
kendi hüküm etlerinden ayrılıp, bununla savaş haline giren züm relere
bu ismi veriyorlardı. İlk zam anlarda “Ö zbek-K azak” tabiri kullanılm ış­
tı. Bu gibi gurupların varlığı, Ö zbeklerin de önceki göçebe kavim ler g i­
bi fetih am acıyle hanlarının idaresinde isteyerek birleşm eye ne kadar
az m eyilli olduklarını gösterm ektedir. M av eraü n n eh ir’in yeni ve özel­
likle İran m edeniyeti ile hiçbir şekilde tem as etm em iş b ir T ürk kavm i
tarafından fethedilm esi T ürk dilinde, özellikle tercüm e eserlerin daha
fazla gelişm esini sağlam ası gerekir. N itekim ilk Ö zbek hanları için ya­
zılm ış bir çok eser zikredilm ektedir. D aha 1530’larda Ş ey b an î’nin am ­
cası oğlu Sem erkand hanı Ebu S aid’den hiç Farsça bilm eyen bir Türk
olarak bahsedilm ektedir. Fakat Ebu S aid ’in hakim olduğu halka böyle
yabancı kalm ası çok devam edem ezdi. 1539’da ölm üş olan Şeyba­
n î’nin yeğeni B uhara hanı Ubeydullah yalnız göçebe gelenekleri değil,
M üslüm anlık hukuku yani şeriat açısından da değerli bir hüküm dar sa­
yılıyor. X V I. asrın Ö zbek hanlarından 1598’de ölm üş ve idaresi altına
M av eraü n n eh ir’den başka, Harezm ve H o rasan ’ı da alm ış olan m eşhur
B uhara hanı A bdullah da aynı ruh ile hüküm et idare etm eğe çalışmıştı.
A bdullah 1583’de han ilan edildiği zam an (fiilen bütün hakim iyet d a­
ha önce de elinde idi) eski M oğol âdetlerine uyularak b ir ak keçe par­
çası üzerinde han ilan edilm iş idi. Fakat keçenin dört köşesinden göçe­
b e geleneği gereğince dört göçebe ulus reisleri değil, B uhara derviş ta­
rikatlarının reisleri (şeyhleri) tutuyordu. B unda kendisinin m üşrik (put­
perest) âdetlerini M üslüm an devleti gelenek ve inancı ile uzlaştırm aya
çalıştığına dair ilginç bir örnek görüyoruz.
A bdullah, m aksatlarına Orta A sy a’nın diğ er M oğol ve Türk hü­
küm darlarının uyguladıkları yöntem ve araçlarla erişm işti. K endisinin
idaresi, özellikle yerleşik halkın gözünde hayırlı olm uştu. B unlar için
kuvvetli b ir hakim iyetin varlığı faydalı idi. İm ar faaliyetlerindeki öncü­
sü olarak şanlı hatırası T ürkistan’da bu güne k adar saygı ile anılm akta­
dır. Yeni kanallar açılm ası, bozkırlarda k ervansaraylar yaptırm ası vs.
202 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
bütün hayır kurum lan kendisine isnat edilm ektedir. G öçebeler ise, ön­
ceden olduğu gibi o zaman da kuvvetli bir hakim iyet altında birleşm ek
ihtiyacında değillerdi. Onun için A bdullah’ın zaferleri bütün düşm an­
larının kanlı bir şekilde yok edilm esi bahasına temin edilmiştir. Bu ara­
d a düşm an hüküm dar soyundan m em edeki çocuklara varıncaya kadar
kökleri kurutulduğu gibi, A bdullah’ın özellikle kuzey steplerine yaptı­
ğı seferlerinde halk kitleleri de tam am en m ahvediliyordu. H ikaye o lu­
nur ki, bu katliam lardan birinde, bir topluluk m erham ete getirm ek ve
toptan öldürm e kararından vazgeçirm ek için kasten önünden geçiril­
m iş, fakat hiçbir yararı olm ayıp katliâm gerçekleştirilm iştir. Bu iş için
bu kan dökm e m aksatsız idi. Verdikleri kayıplara rağmen K azaklar,
A bdullah’ın ölüm ünden önce yeniden M averaünnehir’e saldırdılar ve
S em erkanda kadar geldiler. A bdullah’ın ve oğlu A bdülm üm in’in ölü­
m ünden sonra A bdullah tarafından kurulm uş olan devlet çabucak par­
çalandı. K endisinin bütün fethettiği yerler yeni bir sülalenin eline geç­
ti, bunların hakim iyetinde yalnız E b u ’l-hayr hanedanının eski ülkesinin
b ir kısm ı bulunmuştur. Sonraki hanlardan hiç biri, hakim iyeti altında
A bdullah kadar büyük m iktarda m em leketleri birleştirem em iştir.
Ö zbekler arasında siyasî birliğin ve bunu kurm ağa yönelik gayretin
olm ayışı H arezm ’in talihinde özellikle görülmüştür. H arezm son Ti-
m urlular zam anında H erat’da hüküm et eden ve Sem erkand’da hükü­
m et eden sultandan tam am iyle m üstakil olan sultanın m ülkü (ülkesi)
içinde bulunuyordu. Şeybanî H arezm ’i hem en H orasan’a olan seferiy­
le aynı zam anda, Sem erkand’dan hem en sonra fethetm işti. Ve daha
Ş eybanî hayatta iken H arezm , Sem erkand ve Buhara gibi aynı Ö zbek
hanlığı hakim iyetine girm işti. Fakat 1 5 10’daki savaştan sonra, galip
olan İran şahı İsmail, Sem erkand ve B uhara’yı Tim urluların sonuncu­
su B abür’e bırakm ış ve H arezm ’e kendi tarafından valiler gönderm iş­
ti. B ab ü r’ü M averaünnehir’den Ş eybanî’nin akrabaları çıkarm ışlardı.
İranlı valileri de yine Ş eybanî’nin haleflerinin soyundan, fakat E bu’l-
h a y r’ınkinden başka bir kola m ensup Ö zbekler çıkarm ışlardı. XVI.
asırda H arezm iki defa, U beydullah ve A bdullah zam anlarında, B uha­
ra hanlarına tabi olm uştu. Fakat neticede H arezm ’deki Şeybanî halef­
lerinin sülalesi Sem erkand ve B uhara’daki Ö zbek sülalesinden daha
uzun öm ürlü çıkm ış ve XVII. asır sonuna kadar hüküm sürmüş olduğu
halde E b u ’l-hayr hanedanı daha XVI. asırda ortadan kalkmıştı. Ha-
rezm li tarihçi Han E bu’l-G âzi (ölüm ü 1663) E bu’l-hayr hanedanının
ortadan kalkışını, A bdullah tarafından Harezm hanedanı mensuplarının
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 203
katliâm dan geçirilm esinin bir cezası gibi değerlendirm ek istiyor ve
A bdullah’ın H arezm ’deki icraatında “bilm eslik (cehalet)” alam etleri
görüyor. Bununla beraber hüküm dar sıfatıyla A bdullah’ı daha yüksek
tutuyor ve onun zam anında kesilm iş sikkelerin beynelm ilel para piya­
sasındaki yüksek kıym etini kaydediyor. Bununla beraber bizzat E b u ’l-
Gâzi kendisi H arezm hanları arasında ilk olarak Buhara üzerine akınla-
ra başlam ış, hatta E b u ’l-G âzi’nin oğlu ve halefi A nuşa zam an ın d a B u­
hara kısa bir zam an için H arezm ’lilerin hakim iyeti altında bile bulun­
muştur.
İşte o zam andan beri O rta A sya T ürk kavim leri arasında, T ü rk is­
ta n ’ın R uslar ve Ç inliler tarafından istilasına kadar devam eden kanlı
savaşlar başlam ıştır. M ücadele yalnız çeşitli hüküm etler arasında değil,
her hüküm etin farklı unsurları arasında da oluyordu. XVI. ve XVII.
asırlarda Türklerin hakim iyeti altında batıda H azar D en iz i’nden d o ğ u ­
da H am i’ye ve güneyde H indikuş ve K uenlün’den kuzeyde Rusların
Sibirya topraklarına k ad ar uzanan m uazzam bir saha bulunuyordu. B ü­
tün bu yerler pek uzak olm ayan bir geçm işe göre m edeniyetin çökm üş
olduğunu gösterir bir halde idi. Bu olayın izahı için tarihçi, bütün diğer
durum larda olduğu gibi bunlardan hangisinin sebep ve hangisinin n e­
tice kabul edileceği hususunda güçlüklerle karşı karşıyadır.
Orta A sy a’nın önem li bir kısm ının böyle Ö zbekler gibi m edeniyet
açısından geri b ir kavim tarafından fethedilm esinin O rta A sy a’nın ulus-
larası ticaret açısından önem ini azaltması kaçınılm az idi. T üccarların fa­
aliyeti de tek b ir hakim iyetin yokluğu dolayısıyla daha çok güçleşiyor­
du; m esela H arezm ’de hanedan m ensuplarından her biri kendi hesabı­
na m allardan güm rük alm ağa çalışıyordu. Fakat aynı zam anda, eğer
bütün O rta A sya boyunca giden kervan yolu XV. asrın ilk yarısında, T i­
m ur ve Uluğ Bey zam anında kazanm ış ve ikinci yarısında yavaş ya­
vaş kaybetm iş olduğu önem i korusaydı, belki bu güçlükler daha kolay
ve çabuk ortadan kaldırılabilirdi. Halbuki o zam anlar A vrupalılar tara­
fından A m erika ve H indistan deniz yolu keşfedilm iş ve üstünlük Av
rupalılar elinde bulunan deniz ticaretine geçmişti. Bundan başka Sihir
y a ’da R us hakim iyetinin kurulm ası A vrupa’dan Uzak D oğıı'ya yeni bil
karayolu m eydana getirm işti. D aha XVI. asrın ikinci yarısında Sibirya
tüccarları O rta A sya ile Ç in hudut şehri olan Sııçııo arasındaki kcıvıın
ticaretine katılıyorlardı. X VIII. asrın ilk yansım la Hıısyıı ve Çin ınanııı
daki anlaşm alar sayesinde K ahta ticareti m eydana gelm iş, Ç in 'e yeııl
204 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
bir yol olan (ve XX. asır başlarında bir dem ir yolu ile takviye edilen)
Sibirya hattı yapılm ış ve sonuç olarak T ürkistan’ın dünya ticareti açı­
sından önem i biri kat daha azalmıştır. O rta A sya’da m edeniyet açısın­
dan geri bir kavm in (Ö zbeklerin) hakim iyeti ticaret yollarının değişm e­
sini gerektirm iş, bu da m edeniyetçe geriliğe daha fazla sebep olm uş ve
m edeniyetin gelişm esine elverişli olm ayan bir tesir yapm ıştır. Ö zbek
ve diğer O rta A sya Türklerinin XVI. ve XVII. asırlarda m edeniyete,
orta zam an Türklerinden daha az m üsait olduklarını kabul için elim iz­
de bir esas yoktur.
O rta A sya’da en batıdaki Türk ülkesi Harezm idi. Buranın halkı Öz-
beklerden başka Şartlar ve T ürkm enlerdendi. Ö zbeklerde T im urlular
da olduğu gibi “T ürk” kelim esine karşılık A cem anlam ında “ Sart” ke­
lim esi henüz kullanılm ıyordu. H arezm ’de o zam anlar “Sart” diye Ö z­
bekler gibi T ürkçe konuşan, fakat âdet ve m edeniyet itibarıyla onlar­
dan keskin hatlarla ayrılan şehirde halkı anlaşılıyordu. Ö zbekler m ese­
la E b u ’l-G âzi’de yalnız kabile ve boy teşkilatını koruyan değil, aynı za­
m anda çiftçi köy halkı sıfatıyla da Şartlarla zıt bir dunım da gösterili­
yordu. Şartlar H arezm ’in askerî ve siyasî tarihinde o zam anlar rol o y ­
namamışlardır. Buna karşılık XVI. asırdan son senelerin olaylarına k a­
dar Türkm enlerle Ö zbekler arasında birçok kanlı savaşlar yapılmıştır.
Bazen H arezm hanları bile Ö zbek boylan aristokrasisi ile olan m üca­
delelerinde Türkm enleri davet ediyorlar ve onların yardım ıyla Ö zbek­
ler arasında kanlı çatışm alar tertip ediyorlardı. Tiirkm enlere ne kadar
önem verildiği şundan bellidir ki, H arezm li tarihçi E bu’l-Gâzi Türkle-
rin tarihine ait eserinden başka (ki bunda Ö zbeklerin hususi tarihi b aş­
lıca yeri işgal ediyordu) Türkm enlerin tarihi hakkında ayrıca bir eser
yazmıştır. T ürkm enler genellikle askerî tarz yaşam larını ve milli şiirle­
rini Ö zbeklerden daha iyi korum uşlardır. Bütün T ürk kavim lerinden
yalnız Türkm enlerin m illî bir şairleri vardı: M ahdum kulu. T ürkm enle­
rin gözünde Ö zbekler T ürk değil Tat idiler. D aha Kaşgarlı M ahm ud b i­
le bu kelim e ile göçebelerin m ukabili olan m edeni (şehirli) ahaliyi
isim lendiriyordu. T ürkm enler o zam anlar, bütün tarihleri boyunca o l­
duğu gibi siyasi bir anarşi (başsızlık) içinde yaşıyordu. Dikkate layık
bir husus da içlerinden Selçuklular ve O sm anlılar gibi en kudretli Türk
im paratorluklarının kurucuları çıkm ış olan bu kavim hiçbir zam an m üs­
takil bir devlete sahip olm am ıştı. XVI. asırdan beri T ürkm enlerin fark­
lı kollan bazen Harezm Ö zbeklerine, bazen Buharalılara, bazen de
İranlılara tabi bulunuyorlar ve bu devletler arasında m eydana gelen sa­
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 205
vaşlarda bazen b ir tarafla ve bazen diğer tarafla birleşiyorlar veya k en ­
di aralarında savaşıyorlar, bununla beraber düşm anlarına galip de geli­
yorlardı. H atta Ruslar, diğer taraflarda olduğundan daha ço k T ürkm en-
lerden direnm e görm üşlerdir. N itekim Rus orduları yalnız T ürkm enler­
le olan savaşta sancak ve tüfeklerini kaybetm işlerdir.
H arezm Ö zbekleri şartların son derece elverişsizliğine rağm en d ev­
letlerini koruyorlardı. X V I. asrın ikinci yarısında tabiat ve iklim in se-
beb olduğu yeni b ir fakirlik ve sefalet m eydana geldi. A m uderya, bir
m üddet bu havalinin başşehri olan Ü rgenç’i sulam akta olan son kolu­
nu hiç beslem ez oldu ve bütün suları Aral gölüne dökülm eye başladı.
Yeni b ir başşehir “H ive” ve A m uderya deltasında yeni şehirler k u ru l­
du ki H ive’den m üstakil siyasi bir hakim iyet m evcuttu. İran m edeni­
yeti etkisine daha az evvel kapıldıklarından H arezm liler kendi dil ve
geleneklerini B uharalılardan daha iyi korum uşlardı. XVI. asır hanların­
dan biri olan D ost H an için bir m illi gelenekler divanı yazılm ıştı. XVII.
asırda da Han E b u ’l-G âzi önem li tarihî eserini yazm ıştır ki bunda beş
yaşında bir çocuğun bile anlayacağı tarzda bir dil kullanılm ış ve yalnız
A rapça ve Farsça değil eski Ç ağatayca tabirleri bile kullanm am aya ça­
lışmıştır. E bu’l-G âzi İra n ’da on sene geçirm iş olup bundan dolayı ken ­
di kabiledaşlarına göre çok daha bilgili idi; hanlık hakim iyetini yüksek
tutuyor ve otorite fikrini haklı çıkarm ak için çağdaşı İngiliz Hob-
b e s ’unkine benzer bir görüş ortaya atıyordu. Buna göre, toplum düze­
ninin korunm ası için bireylerin iradelerini bir şahıs lehine bırakm aları
zaruri idi. İran’da daha o zam an bile H obbes’un görüşüne katılan İngi-
lizlerin bulunduğu ve bu görüşün üçüncü elden E b u ’l-G âz i’ye kadar
erişm iş olm ası m üm kündür. E b u ’l-G âzi’nin halefi A n u şe İran desp o ­
tizm i fikirlerine kapılm ış ve M eşh ed ’in fethinden sonra “Ş ah” Unvanı­
nı almıştır. Yeni açtırm ış olduğu kanala da “ Şahâbâd” dem işti; bundan
kendi yeni Unvanına ne derece kıym et verdiği anlaşılıyor. Fakat çok b ü ­
yük olm ayan H arezm ’de parlak bir taht (hüküm ranlık) kurm ak için el­
verişli şartlar yoktu. A n u şe’nin ölüm ünden çok az sonra sülale sona
erm iş, hakim iyet göçebe reislerinin eline geçm iş, fakat tahta yalnız
C engiz Han haleflerinin geçm e hakları olduğu kuralı korunm uştu. B u­
nun için en çok K azak bozkırlarından yenm iş oldukları hanları davet
edip tahta geçiriyorlardı. T arihçiler bu âdetten bahsederken buna han
oyunculuğu (hanbâzi) diyorlar. H arezm Ö zbekleri, B uharalılar gözün­
de özgürce düşünen k işiler olup, kendi hüküm darlarının keyfi dav ra­
nışlarına tabi olm aya m eyilli değildiler. İçlerindeki anarşi X V III. as­
20 6 PROF. DR. V. V. BARTHOLD
rın ikinci yarısında son haddine varmış ve hatta H ive şehri tam am iyle
harap olm uştu. 1770’den itibaren, sonradan tem silcileri han ünvanını
alm ış ve m em leketlerinde kudretli bir hakim iyet kurm aya çalışıp ba­
şarm ış yeni bir sülalenin, K ongratların hakim iyeti altında dirlik ve dü­
zen geri gelm iştir. D aha 1840’larda H ive H anı M urgabdan, Sirder-
y a’nın aşağı yatağı boylarına kadar geniş bir ülkede hükm ediyordu.
Sonradan bu hüküm etin hudutları Türkm en ve K azak isyanlarının tesi­
ri ile oldukça daralm ıştı. Hivenin R uslar tarafından 1873’te zaptedil-
m esinden sonra H ive hanına oldukça daralm ış hudutlar içinde b ir Ha-
rezm bırakılmıştır. 19 24’te m illî hudutların çizilm esi sırasında ise tam a­
m en yok edilm iş, büyük bir kısm ı Ö zbekistan ve geri kalan kısm ı da
T ürkm enistan’a dahil edilmiştir. M illiyet prensibinin böyle m antıkî bir
tarzda tatbikinin ne derecede arzu edilir olduğunu tartışm ak m üm kün­
dür. H arezm daha XI. asırda bile bir m illiyete sahip değildi. Fakat ge­
rek gelenekleri ve gerek yaşayış ve İktisadî özellikleri yönünden tam a­
m en ayrı canlı bir organizm a olarak kalm ıştı. En eski zam anlardan b e­
ri m evcut olan bu organizm anın varlığı doğal olarak iz bırakm adan yok
edilem ez.
Ö teki hüküm etlerin hayatı o kadar karışık değildi. Buhara hanının
ülkesinde, anlaşıldığına göre yalnız Ö zbekler ve Tacikler ayrılıyordu.
Siyasi hüküm ranlık Ö zbekler elinde olup, XVII. asrın ikinci yarısında
han hakim iyetinin parladığı zam anlarda farklı m em leketler ayrı Özbek
boylarının reislerinin hakimiyeti altına geçtiler. XIV. asırda M oğol dev­
rinden sonra ve T im ur’un kurm asından önce m evcut olan feodal sistem
(tim ar ve zeam et usulü) yerleşti. Bundan başka Kazakların saldırılarını
önlem ek gerekti; bunlar Sem erkand’ı tam am en tahrip etm iş idiler, h at­
ta buranın bir zam an varlığı bile kesintiye uğram ış gibi idi. Halbuki B u­
hara, H iv e’nin aksine, dış ve iç düşm anlarla olan m ücadelelerinde en
büyük başarısızlıklara uğradığı devirde bile bu düşm an saldırılarından
güvende idi.
Buhara hanlarının hakimiyeti XVIII. asrın sonunda, em îr ünvanını
da alm ış Yeni M angıt sülalesi zam anında başkentlerinde sarsıntı gör­
m üyordu. M angıt sülalesi em irleri, Ö zbek boyları aristokrasisi veya
alim H an ik o f’un tabiriyle Buhara feodalizm i ile am ansız bir m ücade­
leye girişm işti; bu m ücadele tam başarıya ulaşam adı. Fakat Buhara
em îrinin hakim iyeti önem li ölçüde güçlendi. H atta bazı em irler kısa bir
süre H okand’ı da hakim iyeti altına alm ayı başardılar. Bu em irler artık
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 207
h em en hem en yok olm aya gelm iş ziraatı canlandırm ak için sulam a te­
sisleri yaptılar. Zerefşan vadisinde engebeli arazide yeniden sulanan
yerleri, yerleşik hayata geçen Ö zbekler işgal ettiler. Taciklerin elinde
b ir çok istisnalarla beraber yalnız dağdaki köyler kaldı. B ununla bera­
b e r Sem erkand ve B uhara gibi başlıca şehirlerde Tacikler kaldılar.
H atta em îrler bile Ö zbek olm aktan çok Tacik idiler. H iveli tarihçiler
B u h ara ordusuna askerî unsur Ö zbek olm asına rağm en Tacik diy o rlar­
dı.
T ürk unsurunun daha M oğollar devrinde şehir nüfusuna karıştığı
F erg an a’da, H okand hanları devrinde Tacikler aynı şekilde dağlara sü­
rülm üşlerdi. Buna karşılık burada H arezm ’de olduğu gibi Ö zbek ve
Taciklerden ayrı Şartlar vardı. A nlaşıldığına göre orada o zam anlar
T ü rk çe konuşan şehir ahalisine bu ism i veriyorlardı. H atta Ş artlar F er­
g a n a ’da siyasî b ir güç teşkil ediyorlar ve Ö zbeklerle, özellikle bir
m üddet hakim iyeti ellerinde bulunduran K ıpçak boyuyla silahlı m üca­
delelerde bulunuyorlardı. K azaklar bu Sart kelim esini galiba başka bir
anlam da kullanıyorlardı. K azak sözlerinde devam lı olarak göçebe anla­
m ında “ K azak” kelim esinin m ukabili olarak “yerleşik fakat hangi dili
konuştukları belirtilm eyen” şehirli ve köylü anlam ında “sart” kelim esi
kullanılm aktadır. XIX. asırda H okand hanları F ergana’nın ziraî alanla­
rını büyük sulam a tesisleri ile genişletm işler ve şehir hayatının geliş­
m esi için de büyük çabalar sarfetm işlerdir. Bundan b aşka B uhara ile
savaşm ışlar ve ülkelerini kuzey batıda S irderya aşağılarına, kuzey do­
ğuda Yedisu eyaletine kadar genişletm eği başarm ışlardır. B unun için
de göçebeleri, Kazak ve Kırgızları kendi egem enliklerine alm ağa çalış­
mışlardır.
Rus eserlerinde birbirinden tam am en farklı olan bu iki kavim “K ır­
gız” ismini almıştır. Sonradan gerçek Kırgızları K azaklardan ayırm ak
için bunlara “ Kara Kırgız” denm eye başlandı. K azak kavm inin ancak
XV. asırda Han E bu’l-H ayr’ın hakim iyetinden çıkm ış olan Ö zbeklerin
b ir kısm ından m eydana geldiğini görm üştük. K ırgızların varlığı çoktan­
d ır bilinm ektedir. Fakat bunların ne zam an ve ne şekilde şim di b u lu n ­
dukları Yedisu eyaletinin güney ve S irderya eyaletinin doğu kısm ını iş­
gal ettikleri belirlenemiyor. T im ur ve U luğ B e y ’in seferlerine d air h a­
berlerde K ırgızlarla ilgili sözler yoktur. B unlardan XVI. asırda Yedisu
eyaletlerinde oldukları zikrediliyor; o zam an başlarında M oğol Hanı
A h m ed ’in oğullarından Halil Sultan bulunuyordu. B unların nereden
 PROF. DR. V. V. BAKTHOLD
208
gelm iş oldukları hakkında ise hiçbir şey söylenm em iştir. XVI. asırda
Kırgızlar çok kere Kazak hanlarının hakim iyetleri altında bulunm uşlar­
dır ve bunlarla birlikte o zam anlar artık T ürkleşm iş olup K aşg ary a’da
(K aşgar ülkesinde) hüküm süren M oğollarla savaşm ışlardır. X V II. ve
X V III. asırlarda K azaklarla aynı zam anda ve fakat onlardan ayrı olarak
b ir m üddet O rta A sya’yı hüküm leri altına alm ış olan yeni M oğol göç­
m enleri (bunlar K alm ıklarla savaşm ışlardır) X VIII. asırda o zam an K a­
zaklara ait olan Taşkent, Sayram ve T ürkistan’ı zaptetm işlerdir. H atta
B uhara Ham bile kendilerine tabi idi. K alm ıklar arasında B udizm iyice
yerleştiği için, bunlar C engiz H an’ın M oğol halefleri gibi İslâm iy et’i
kabul edem ediler. Yalnız pek az sayıda K alm ık M üslüm an oldu ki b u n ­
lara şim di “Sart K alm ıkı” denm ektedir. Bu kudretli K alm ık devleti
1758’den pek az sonra Ç inliler tarafından yıkılm ış ve savaş çok etkili
silahlarla yapıldığı için Kalm ık kavm inin önem li bir kısm ı yok olm uş­
tu. K alm ıkların bir kısm ı Rus hüküm etinin arzusu aksine Völga h av za­
sından doğuya gittiği zam an da bunlara K azaklar yeni bir darbe vurdu­
lar. K alm ık devletinin yok edilm esinden sonra Ç inliler K azak ve Kır-
g ızlan da egem enlikleri altına alm ağa çalıştılar. Fakat R usya Ç in ’e kar­
şı çıkm ış ve neticede davayı kazanmıştır.
XIX. asrın ilk yarısında Ruslar, K azaklar arasında hanların h akim i­
yetini ortadan kaldırdılar. Kırgızların hanları yoktu. G ördüğüm üz gibi
K ırgızlar bu cihete dikkat ediyorlardı. K ırgızlar R us hakim iyetine K a ­
zaklardan daha sonra girm işler ve onun için askerî teşkilatlarını daha
sonraki zam anlara kadar korum uşlardır. K alm ıklarla olan m ücadele
Kırgız m illî destanında, özellikle M anas’ta izler bırakmıştır. Bu destan ­
da m ücadele, K ırgızların XIX. asırda da XVI. asırda olduğu gibi İslâm î
esas ve kurallarından hiç haberdar olm am alarına rağm en dinî b ir savaş
gibi işlenm ektedir. K azaklar gibi K ırgızlar da şim di kendileri için m il­
lî bir cum huriyet kurm ak im kanını bulmuşlardır. Çeşitli sebeplerle
XIX. asır K ırgızlanm n talihi, K azaklarm kinden çok daha kötü olm uştur
ve şim di Kırgız kavm i m edeni ve özellikle sağlık açısından son derece
acıklı bir halde bulunmaktadır.
A ltay ve Yukarı Yenisey Türklerinin devlet hayatları yoktu. K alm ık
devleti hakim iyet alanında bulunuyorlardı. Altay T ürkleri şu an m illî
cum huriyetlerin kurulm asından sonra da esasen K alm ıklara ait olan
U yrat Unvanını kabul etmişlerdir. D aha XVII. asırda K alm ıklar Doğu
T ürkistan’ı zaptetm işlerdir; o zam an orada kendilerine M oğol diyen
ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 20 9
T ürkleşm iş M oğol hanları hüküm randı. Biz bu tabirin T im u r ve Tim ur-
lu lar egem enliğindeki “Ç ağatay” gibi m em leketin bütün h alkına değil
ancak askerî sınıfına ait olduğunu görm üştük. Siyasî şartların değişm e­
si üzerine bu tabir de Batı T ürkistan’daki “Ç ağatay” tabiri gibi yavaş
yavaş kullanım dan çıkmıştır. K alm ıkların ve daha sonra Ç inlilerin ha­
kim iyeti altında D oğu T ürkistan kendi kavim ism ine sahip olm am ıştı
ve b una ihtiyaçları da yoktu. K avm in çeşitli kısım ları kendilerini y aşa­
dıkları şehir veya bölgelere göre adlandırıyorlardı. (K aşgarlık, Turfan-
lık vs.) yerel M üslüm an beyleri çok sonra Ç ince “ vang” unvanını taşı­
yorlardı. Bundan başka, siyasi etkinlik M oğol hanları devrinden beri
ruhanî reisleri; Fergana ve özellikle buranın kuzey Tacik kısm ından
çıkm ış olan* hocalar elinde idi. Batı T ürkistan’da m eydana gelen bazı
h o ca hareketlerinin Ö zbek ve K azaklar aleyhine, m illî T acik ö zelliğin­
de olm aları mümkündür. D aha sonra tam olarak T ürkleşm iş olan D o­
ğu T ü rk istan ’da ise hocalar Türkleri tutuyor ve T ürkçe lakaplar taşı­
yorlardı. Hocaları bazan D oğu T ürkistan’da İslâm iyet’i yay an lar olarak
gösteriyorlardı. K aynaklarda buna dair b ir işaret yoktur; aksine İslâm i­
yet daha XV. asırda orada tam am en yerleşm iştir. M oğol hanları da bu­
nu ateşli b ir şekilde hatta zorla yayıyorlardı. Hanlar, halkları olan M o-
ğ o llara zorla çalm a (sarık) giydiriyorlardı. H atta M oğolların saçlarını,
m uhtem elen örm e saçlarını kesm eğe zorlandıkları da söyleniyor. H oca­
lar nüfuzlarının takviyesi için, hatta m üslüm an bile sayılan yörenin
azizlerine olan bağlılık ve yüceltm eye karşı m ücadele ediyorlardı. Çok
m uhtem eldir ki, burada da her yerde olduğu gibi, bu bağlılık ve yücelt­
m enin kaynağı İslâm ’dan önceye dayanm ış olup sonradan özel m aksat­
la b unlar İslâm azizleri arasına katılmıştı. Nasıl ki A vrupa’da Hıristiyan
azizleri putperest m abedlerde takdis edilm ektedir.
D oğu T ürkistan’ın m edeni hali Ö zbekler hüküm etinin halinden d a­
ha acıklıdır. B uraya Avrupa ve Ön A sy a’nın etkisi daha az olm uştur.
X V I. asır ortasında yazan M uham m ed H aydar’ın tarihî eseri de Farsça
yazılm ıştır; bu Avrupa alim lerinin görüşüne göre K aşg ary a’da yazılm ış
önem li tek İlmî eserdir. Sonradan bu eser bir kaç kere T ü rk ç e ’ye tercü ­
m e edilm iştir. XVIII. asırdan beri edebiyat dili özellikle T ürkçe o lm uş­
tur. Fakat artık önem li eserler çıkm am ıştır. 1680’lerdeki siyasi h arek et­
lerde D oğu Türkistan (özellikle Batı T ürkistan’ın R uslar tarafından iş­
gal edildiği bir zam anda kısa bir zam an için siyasi bağım sızlığını yeni­
den kazanm ıştı) son derecede acıklı b ir vahşet levhası arzeder. Bütün
bu hareketler yerli halkın yalnız Ç inlilerle değil kendi aralarında da
210 PROF. DR. V. V. BARTHOLD

DİZİN
kanlı ve anlamsız savaşlarıdır. M ahalli M üslüm an tarihçisinin itiraf e t­
tiği gibi M üslüm an halk Çin hakim iyetinin yeniden kurulm asından sa­
dece m em nun olabilirdi.

A b işîrû n 59 apar-apurum 2 6
D oğu Türkistan, M ançu im paratorlarının devrilip, Çin C um huriye­
A c e m 98 A ral G ö lü 1 36, 2 0 5
tinin kurulm asından sonra da Çin hakim iyeti altında kalm ıştır. Fakat
A c e m c e / 10 Arap 9 4 , 9 7 , 9 8
R u sy a’daki hadiselerin etkisiyle hiç olm azsa m illî kültür ve m illî isim ­
adalet kuvvettir 198 Arap coğra fy a cıla rı 2 9 , 102
ler yönünden bir m uhtariyet kaçınılm az idi. Doğu Türkistan aydınlan A d u d u ’d -d ev le 191 Arap E d eb iyatı Tarihi 128
şim di kendilerine “ U ygur” dem ek istiyorlar. Halbuki U ygurların h ak i­ A fg a n 91 Arap yazarı el-Ö m erî 174
m iyeti hiçbir zaman K aşgarya’nın batı kısm ına kad^r ulaşm adığı gibi A fgan istan 100 A rapça 10, 8 8 , 2 05
şim di de çok daha doğuda, hatta Ç in ’in asıl hudutları üzerinde U ygur- A frasyab sü lâ lesi 9 6 A raplar 21
lar bulunmaktadır. B unlar şim di de B udist olup, XV. asırdan sonra A h am en id ler 41 A rgu 75
A h m ed bin T ulun 50 A rlat 186
T ürkler tarfından unutulm uş olan U ygur yazısını kullanıyorlar ve aynı
A h m ed H an 187 A rslan B ab a 125
dilde tercüm e de dahil dinî bir edebiyata sahip bulunuyorlardı. Şim di
A h m ed Y e s e v î 126, 189, 2 0 0 A rslan T e g in 8 6
U ygur yazısı tam am iyle kullanılm aktan çıkm ış, yerine Tibet yazısı kul­ A h m et bin M u h am m ed Y ü k n ak î 121 A rşak S ü la lesi 16
lanılmaktadır. A k Tatarlar 133 A rşiv 171
A ksaray 192 A rtiş 71
O rta A sya Türklerinin geleceği bütün diğer kavim ler gibi m ühim al tam ga 176 a silzâ d eler 171
bir derecede bunların dünya m edenî m ünasebetlerine katılm alarına  l-i A frasyab 7 9 A ssin 35
bağlıdır. B asında bu konu işlenm esine rağm en, Doğu T ürkistan’dan bir A la ü ’l-m ü lk S ey y id 177 astronom i 197
dem ir yolu geçirm ek, bu suretle O rta Ç ağ ’da Ön A sya’dan Ç in ’e giden A lek san d rovsk i 75 Â suri H üküm darlar 17
A lg u 161 A şa ğ ı S in 88
ticaret yolunun yeniden canlanm asını beklem ek için hiçbir sebep yok­
A li K uşçu 197, 198 A ta Y e s e v î 125
tur. S ibirya’dan Ç in ’e bir dem ir yolu var iken, daha büyük teknik zor­
A li Şir N e v a î’ 129 atasagun 7 4
lukları olan ikinci bir yol yapılm ası o kadar müm kün görülm üyor. B ü­ A lm a lık şehri 116 A u s S ib irien 2 0
yük ihtim alle Türkistan, özellikle Batı T ürkistan için A vrupa-H indistan A lm an Şark M ecm u ası 12 A varlar 15, 2 5 , 2 6 , 27
dem ir yolu projesi çoktanberi ortaya konm uş olup halledildiği zaman A lm an ca 13 av cı Türkler 133
daha çok önem kazanacaktı. Rusların daha XVII. asırda T ürkistan’dan A lp T unga 79 A v fî 103
H indistan’a geçiş için bir yol projesi için fırsat kolladıkları bilinm ekte­ A lparslan 9 8 , 100 A vrupa 9, 15
A ltan H an 108 A vrupa-H indistan d em ir y o lu 2 1 0
dir.
A ltay 208 A vrupalı sey y a h R ubruquis 86
A ltın Orda 150, 151, 155, 192 ayangu 121
A ltın Orda D ev leti 64 A y b etü ’l-H ak ayık 121
A ltınordu 11 A y m a k -g ö çeb ele r 185
A h u n D efter 181 A z k avm i 35
A m erika 203 A zerbaycan 9 9
A m u -d erya 2 7 , 31 A zerbaycan Türkleri 97
A m uderya 9 1 , 178, 187, 2 0 5 Â zer î 9 9
A n ad olu 99 A zîm ü ’l-M e lik v e kadim uhu 88
A n d ican şehri 129
A n u çin 35 B abür 184
A n u şe 20 5 B abür M irza 129
 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 213
212

B ağd at 5 6 b ozk ır h alk k itlesi 134 C e n g iz H an 14, 2 7 , 4 3 , 6 9 , 7 0 , 8 6 , Ç u vaş 2 8 , 3 0 , 61

B ah aed d in R a zî 138 b ozk ır sa v a şçısı 187 160, 169, 177, 193 Ç u v a şça 61
B akû 5 9 B örü m ü (kurt m u ), tilk i m i? 105 C e n g iz ’in b ü yü k o ğ lu C uci 135
B ala sa g u n 7 0 , 7 3 , 7 4 , 7 5 , 104 B rahm a 5 6 C en g izo ğ u lla rı 82 D âd S ip eh sâ lâ r B e y 121
B a la sa g u n şehri b ö lg e si 109 B uda 18, 5 0 , 5 1 , 5 3 , 5 6 c e n k şi 82 d ağdaki k ö y ler 2 0 7
B a lb a l 19 B u d ist 1 8 , 3 1 , 4 8 , 5 4 , 5 6 , 6 6 ,6 7 C erm en 58 D a ğ ısta n 5 8 , 5 9
B a lh a ş G ö lü 85 B u d istlik 4 2 C ey h u n 2 7 , 3 1 , 4 0 D a k ik î 7 9
B a lh a ş/B a lk a ş gö lü 116 B u d izm 5 6 , 6 5 , 8 0 , 8 2, 2 0 8 C h avan n es 11, 17, 3 0 D anim arka 13
B arçkent 165 B u ğra H an 6 7 , 7 3 ,« 8 c îl 101 D e d e K orkut K itab ı 9 2
B arçuk 7 9 B uğra H an Harun 75 cih ad 192 D em irk ap ı 3 9
B arlas 186 B uhar 2 0 0 C izak 4 9 D e s t-i K ıp çak 104
B arlas so y u 183 Buhara 16, 3 6 , 6 8 , 7 8 , 169 c iz y e 199 D e şt-i K ıp çak 102
B ars y ılı 81 Buhara fe o d a liz m i 2 0 6 C oğrafyacı M ak d isî 77 dihkan 7 6
B arsgan 85 Buhara H an ı 2 0 8 C u ci sü lâ le si 148 dinar 175
B arshân 158 Buhara h an ı U b eyd u llah 201 C u cu 104 D in î öğretim 117
B asm ılla r 86 Buhara H a n lığ ı 10 C uni 102 D iv a n u L ü gati ’t-Türk 8 6
b a şşeh ir 188 B u lak 101 C ü cen 27 D oğu A sya 9
B atı A s y a 16 B u lgar 2 9 , 61 C ü cen ler 15 D o ğ u İran 16, 18
B atı A vrupa 9 Burana 7 4 C ü v e y n î 116, 169 D o ğ u M o ğ o lista n 11, 2 5
B atı Ç in 16 Burhan 82 C ü zca n î 159 D o ğ u S la v 5 8
B atı L ia o 112 B urhaneddin M ergin an î 198 D o ğ u Türkistan 16, 18, 3 7 , 7 0 , 75
B atı O ğ u z 101 B u zg a la 39 Ç aç 77 D o k u z O ğ u z 14, 37
B atı R u s 14 B ü ğ e Budrac 86 Ç ağatay 6 9 , 155, 162, 169, 183, 2 0 9 D o k u z O ğ u z Türkleri 6 8
B atı T u -k ü e H anları 11 B ü gü r 82 Ç ağatay d ili 129 D o k u z O ğu zlar 6 8 , 6 9 , 7 0 , 93
B a tla m y u s 2 9 , 3 0 B ü v ey h O ğu lları 78 Ç ağatayca 20 5 D o k u z T u ğlu H an 105
b ecek 83 B ü v eyh oğu lları 95 çalm a (sarık) 2 0 9 D on n er 16
B ed eh şa n 91 B ü y ü k B ritanya 4 0 çam urlular 37 D o st H an 2 0 5
B e lç u a n d a ğ la n 187 B ü y ü k O k yan us 4 4 Ç apar 173 D u C an ge 37
B e lh 4 0 , 5 5 , 5 6 Ç eğan yan 27 düsturlar 120
B erdaa 5 9 C âh ız 5 1 , 55 ç e k 115
B erk e H an 161 C am b ridge 80 ç iftç i k ö y halkı 2 0 4 E . B lo ch et 15
B erk e ordusu 167 C am i 194 Ç iğ il 6 9 , 70 Ebu S aid 196
B erm ek îler 55 C anbalık 83 Ç iğ iller 69 E b u T -F erec 97
B e şb a lık 3 7 , 4 6 , 5 0 C astren 3 4 , 35 Ç ik 35 E buT -F ida 104, 163
B îrû n î 5 3 , 9 4 , 9 6 C elâ led d in -i R um i 99 Ç in 9 , 10, 11, 14, 15, 16, 18, 19, 2 0 , E b u ’l-G â zi 146, 151, 179
b ilg e 2 4 C elayir 186 2 1 , 4 0 , 42 E b u ’l-H ayr 196, 201
B in k et şehri 77 C elayir u lu su 186 Ç in İm paratoru 177 E h l-i Sünnet 98
B iza n s 11, 19, 9 4 C em al H o ca 135 Ç in ce 67 e h lu ’l-m ed er 37
B iz a n s İm paratoru K on stan tin C em al K ureşi 164, 168, 170 Ç in liler 10, 11, 203 e h lu ’l-v eb er 37
P orp hyrogen netos 93 C em âled d in ib n ü ’l-M ü henn a 128 Ç irçik nehri 41 E l-cezire 109
B iza n s K ayseri 55 C em âled d in ib n ü ’l-M ü henn â 81 Ç u N eh ri 19, 3 9 , 6 9, 71 elatu 121
B izanslIlar 9 8 C e m a z iy e ’l-ahir 84 Ç u -İli 75 E lk e B u lak 101
B orak 161 C en d 5 7 , 165 Ç u gu çak 86 E ltebir 35
b o zk ır aristokrasisi 134 C en d şehri 92 Ç um ak 83 E m ek 101
 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 21 5
214 PROF. DR. V. V. BARTHOLD

E m e v ile r 55 G a zn eli M ahm ud 79 H an 15, 17, 19, 85 H indistan 2 0 3

E m îr D a v u t 183 G a z n e li S u ltan M ah m u d o ğ lu han oyu n cu lu ğu (han b âzi) 2 0 5 H int 18
E m îr M e ’m un bin M uham m ed 60 M e s ’ud 95 han sarayları 166 H iv e 2 0 5
E m îr M esu d 199 G azn eliler 7 8 , 9 5 , 100 H a n efî 98 H iv e H anı M urgabdan 2 0 6
E m il 8 6 G eo rg i 61 H an efî m ezh eb i 9 8 , 146 H iv e H an lığı 10
E m il H o ca 179 G erd îzî 33 hangah-ı m üsafır-p en ah 194 H iv e şehri 2 0 6
E m ir H ızır 186 G erd izî 6 8 , 6 9 , 7 0 , 7 4 , 8 5 , 110 hangâhlar 115 H iv eliler 83
E q u iu s 8 6 G ib b 4 0 hanlar sü la lesi 179 H ocen d 4 9 , 109, 173, 186
er-R ü k n ü ’l-v e sîk 173 G ilz a y -G ilc â î 91 H anların H anı 110 H okand 2 0 7
E rgen e H atun 160, 161 g ö ç e b e 184, 187, 188, 199, 2 0 5 H arezm 5 7 , 9 4 , 104, 188 H okand hanları 111
E rm eni 11, 15 g ö ç e b e hukuku 199 H a rezm li tarih çi H an E b u ’l-G â z i H okant H an lığı 10
E sk i İran 95 G ök-O rda 150 202, 204 H orasan 39
E til 2 9 G rigoriev 67 H arezm şah 123 H otan 81
E v liy a A ta 5 6 , 6 9 G ürhan teb ’ası 132 Harun er-R eşid 61 H otan F eth i 80
E v liy a A ta şehri 124 G u z Sahrası (B ozk ırı) 102 H aşan Sabbah 78 H otan Sultanı 131
M ervrû zî 4 8 G uzlar 49 h assa alayı 186 H otan Sultanı M u n m ış T e g in 1 64
gü m ü ş para 149 H astuanift 53 H oten 31
Farab 124 gü m ü ş sik k eler 175 hatt-ı P e y g e v î 7 9 H sû an -san g 4 2
Farabî 95 G ü n ey Ç in 87 hatun 121 H sûan-tsang 19
Fare (sıça n ) y ılı 81 G ü n ey Fransa 66 H ayb etullah 170 H unlar 2 4 , 2 9
Fars 9 G ü n ey R u s 20 hayır kurum lan 194, 2 0 2 H uvare 57
Farsça 10, 4 3 , 7 6 , 9 9 , 205 G ü n ey R u sya 9 3, 94 H aytal 27 H ülagu 1 60, 167
F atim iler 78 G ürcü 9 9 , 100 H azar 2 9 , 5 8 , 5 9 , 6 1 , 9 3 H ü sâm ed d in H âm id b in A s ım el-
fcnkâr 7 4 G ürgan 197 H azar D e n iz i 4 1 , 2 0 3 B a rçm lığ î 129
feo d a l sistem (tim ar v e zeam et usulü) G ürgen nehri 41 H azar D ev leti 63 H ü sey in S u fı 192
206 G ü rgen ç 60 H azarlar 6 0 h üsn-i talil 182
F ergana 4 0 , 7 7 , 183 G ü yü k 160 h azerî (yerleşik ) 147
ferm an 130 H eh am en şi 41 ■tbn Arabşah 120
fesa t cem iy eti 160 H ab eş N eca şisi 55 Herat 194 İbn Battuta 128, 176
fetv a 185 H ab eşliler 67 H ıristiyan 9 9 , 166 İbn Fadlan 6 2 , 6 3 , 6 4 , 9 3
fid y e 188 H âcib 119, 121 H ıristiyan âbideleri 113 İbn H avkal 5 9 , 6 3 , 124
F ilistin 109 H açlı S eferleri 94 H ıristiyan azizleri 2 0 9 İbn Hurdâdbih 4 9 , 5 0
F in 3 4 , 35 H â fız 189 H ıristiyan K ıpçaklar 152 İ b n ü î-E sîr 4 9 , 104, 133, 137
F in ik e 18 H a fız Ebru 193 H ıristiyan k ilisesi 80 İb n ü ’l-M ühennâ 106
F in lan d iya 16 H akanî Türkçesi 119 H ıristiyan kitabeleri 165 İbranice 185
F ird ev sî 7 9 H akas 33 H ıristiyan orucu 83 içk ale 188
Frederic Hirth 31 H alac 91 H ıristiyan lık 18 İdikut 4 6
Frenk Sultanları 172 H alaclar 91 H ıtay 87 İdikut sü lalesi 162
Furi 103 H a life H işam 65 H ızır B e y 117 İdikut şehri 83
H alife M uktedir 62 H ib etü ’l-H ak aik 121 İdil 2 8 , 5 7 , 5 8 , 6 0
G abriel Ferrand 148 H a life N âsır 138 H id âye 198 İdil Bulgarları 6 2 , 63
G arbî Türkler 21 halk ed eb iyatı 120 H ile 91 İd il nehri 63
G authiot 16, 4 2 H allu h 7 0 H in d -lsk itler 31 İki Ü g ü z 86
gayr-i m ü slim sın ıflar 199 h am am lar 194 H in d ik u ş 20 3 İl A largavî 168
216 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 217

İl A largu 168 K âb il Şah 194 K azak 2 0 5 K u r’an 88

İlak 7 7 K adir H an Y u su f bin B uğra H an H a­ k e ç e lile r 37 K ur’â n -ı K erîm 153
İlak dihkanı 77 run 8 0 k elâm eh li 170 K ur’a n -ı K erîm tefsiri 1 54
İlek (İlig ) H an 68 K afk asya 5 7 , 5 8 , 5 9 , 63 k elam ilm i 198 K u r’an -ı K erim 152
İleri (Ö n) A s y a 9 7 kağan 58 K elim a tî 73 K urultay 159, 176
İli 170 K a k o ftso v Turfan H ıristiyanları 113 K en cek 75 K u sayr A m ra 55
İli nehri 6 9 K am a 101 kervansaraylar 194, 201 k u şçu p adişah 197
ilk Tatarlar 133 K am asin 3 4 K e şiş R ubruquis 148 K utadgu 120
ilk T ürk-M üslüm an d evleti 67 K an -çou 88 K eyh ü srev 117 K utadgu B ilig 13, 2 4 , 11 8 , 1 1 9 , 120
ilm -i h e y ’et (astron om i) 197 K an glı 101 K eyk u b âd 117 K utb ed d in H ab eş 168
ilm -i k elâ m 9 8 K aplan y ılı 81 K ılıç T am gaç H an 132 K u tey b e bin M ü slim 39
İn cil 61 K ara G ö l 132 K ın ık 9 6 K u tlu g B o lsu n 151
İn çk en d 88 K ara K ırgız 2 0 7 K ıp çak 5 7 , 101, 20 7 K u tlu g Türkan 183
İran 10, 15, 16, 18, 4 3 ,7 9 , 8 5 ,9 9 Kara K u yas 158 K ıp çak k avm i 101 K uyas 69
İran S elçu k lu la rı 117 Kara Tatarlar 133 K ıpçaklar 101, 102 K u z-ord u 75
İran Ş ah ı 55 K ırg ız 32 K u z-u lu ş 7 4
K aragas 34
İran şah ı İsm a il 2 0 2 K ırgızlar 16, 3 3, 3 4, 3 5 , 4 3 , 4 4 , 7 0 , K u zey A frika 78
K arahan 68
İranlı tarihçi V a ssâ f 174 K u zey Ç in 87
K arahanlılar 6 8 , 7 1 , 7 3 , 7 8 , 8 0, 83, 7 4 , 8 7 , 208
Irtış 173
8 5, 9 1 , 9 6 , 97 K ırım 61 K ü çin 37
Irtış nehri 101
K arahanlılar sü lâlesi 69 K ısa s-ı E n b iya 130 K ü çlü k 137
İrtiş 4 3
K arahoca 83 K ıtay 2 5 , 87 K ü çü k A sy a Türkleri 187
İsan -B u k a 174
K araim ler 61 K ıyat 24 k üçük H atun 151
İsfica b 7 4 , 7 5 , 178
K arakurum 177 K îev 6 0 K ül B ilg e H an 82
Isık G ö l 8 5 , 97
K araşehir 27 K iev 93 K ül-İrkin 82
Isık G ölü 113
K arluk 3 2, 3 5 , 8 0, 8 2 , 91 K ilisli R ifat E fendi 81 K ü lteg in 12
Isık g ö l 19, 6 9
K arluklar 3 9 , 4 3 , 4 9, 5 1, 6 8 , 6 9 , 7 1, K im ak 57 K ü m i-T a la s 86
İskender 4 2 , 197
92 K im ek 101 K ür-T ekin 82
İskender A n o n im i 180, 181, 188
İskender-i Sâni 141 K askaderya 39 K ob u k 174 K ü tü b î 153
İslâm 11, 15, 3 1 , 3 4, 36, 4 2 , 4 3 , 98, K aşgar 4 7 , 6 9 , 7 3 , 7 9 , 80, 88 K oçk arb aşı 74
9 9 , 101, 104 K aşgar D evri 121 K o ç o 83 L eh 14
İslâm azizleri 2 0 9 K aşgarlı M ahm ud 5 3, 6 8 , 6 9, 7 0, 74, K onstantin P orphyrogennetos 93 L eningrad 15, 2 5 , 180
İslâm sülaleleri 163 7 8 , 8 1 , 8 2 , 8 4 , 8 5 ,8 6 , 8 7 ,8 8 , K on ya 99 L eningrad A k ad em isi 2 9
İslâm taassubu 21 9 2 , 9 3 , 9 6 , 120, 2 0 4 K ott 35 L ia o 107
İslâm iyet 9 4 , 9 7 , 9 8, 99 K aşka D erya 186 K ögm en 43 L ia o S ü lâ lesi 107, 108
İsm ail S a fe v î 201 K atolik m isyon eri 2 0 K u ça 3 1 , 8 1 , 82 L ia o S ü lâ lesi Tarihi 108
İstanbul 198 K atolik m isyon erler 177 K u ça şehri 116 L o b -n o r 19
İstanbul Ü n iv ersitesi K ütüphanesi, katun 36 K u en lü n 203 L o b -N o r h a v alisi 117
H alis Efendi Kitapları 92 Katun S in i 104 K uhistanlılar 185 Londra 180
İtil 5 9 , 6 0 , 6 1 , 6 2 K atvan sahrası 109 kulan 135 L ütfi 194
K auçin-ordu 185 K um ak 85
Japon 2 4 K avçin 186 K um an 3 2, 102 M acar 30
K ayalık 162 K um anlar 20 M ağrib 78
K . D onner 3 4 K aydu 166 K um anların aslı 111 m a h a llî aristokrasisi 131
kaan 160 K ayı 9 6 K u n 102 m a h a llî sü la leler 164
2 18 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 219

M a h a llî Türkler (K ıpçaklar) 152 M ısır 99 N astu rî 9 4 Orta A sy a M o ğ o lla rı 163

M ahdum kulu 2 0 4 M îr A li-Ş ir N e v â î 194 N asturi p isk o p o su 108 Orta A sy a T ürkleri 9 7
M ah m ud B a y 112 M iftâh ü ’l-U lû m 170 N a y m anlar 133 orta zam an 2 0 4
M a k d isî 4 5 , 7 4 , 75 M ik k ola 2 6 N ed im 5 1 , 52 O rtodoks 9 4
M ak ed on yalI A leksandr 132 M illî Ç in H ıristiyan lığı 67 N e s â 141 O rtodoks p isk o p o slu ğ u 152
M ak ed on yalI İskender 18, 7 4 , 191 M illî H ristiyan D in i 67 N ijn i N o v g o r o d 64 O sm an lı 9 6
M an çu rya ,40 M in u sin sk 33 N işap u r 95 O sm an lı D e v le ti 1 0 '
M a n g ışla k (M an kışlak ) 102 M in u sin sk E yaleti 3 4 N izam ed d in İsrafil T o g a n T e g in bin O sm an lılar 2 0 4
M ani 4 7 , 4 8 , 4 9 , 5 0 , 5 1, 5 3 , 5 6 , 6 6 , M ir A li Şir- N e v â î 195 M u h a m m ed Ç ak ır T onka Otrar 139
83 m isy o n er M arin olli 179 H an 85 Otrar o la y ı 141
M ani orucu 83 M isyon erlik 114 N izâm u d d in Ş â m î 180 O tuz Tatar 3 6
M an ih ai 18 M o ğ o l 9 , 14, 15, 2 0 , 2 3 , 2 6 , 3 4 , 7 9 , N iz a m ü ’l-M ü lk 7 0 , 98 o v a 185
M a n ih ailik 18 8 7 , 9 6 , 9 9 , 166, 1 6 9 , 187 N o g a y 156 O xford 8 0
M an ih eistler 53 M o ğ o l d ev leti 92 n om 8 2, 83 o y m a k 185
M a n ili 83 M o ğ o l fetih leri 144 N orm an 58
M ân ilik 83 M o ğ o l H ü küm etleri B irliğ i 171
N orm anlar 59 Ö g ed ey 16 0 , 1 6 2 , 1 69
M ansur A ta 125 M o ğ o l istilâsı 130
N o v g o r o d 58 Ö tüken 87
M aralbaşı 7 9 M o ğ o l m u v a z za f ordusu 144
N o y o n 170 Ö zbek 91
M a r k o P o lo 117, 162 M o ğ o lc a 15, 7 4, 171
N ö ld e k e 126 Ö zbek H an 1 54
Marquart 2 8 , 3 3 , 3 6, 5 1 , 6 0 , 9 6 , 101, M o ğ o lista n 9 , 43
Ö zb ek istan 184
102 M oğollar 11, 15, 2 1 , 8 7 , 179
O b 35 Ö zb ek ler 10
M artin H artmann 120 m onarşi idaresi 76
O ğu z 14, 3 2 , 3 3 , 3 7 , 9 6 , 97 Ö zkend 7 7
M o n g o l 183
M arx van B erch em 117 O ğ u z Türkleri 19 Ö zkent 8 6
M orom 63
M averaünnehir 160, 176, 186 O ğ u zca 84
M uhabbet-nâm e 195
M âverâünnehir 6 7 , 6 9, 7 3 , 7 6 O ğu zlar 14, 3 2 , 6 8 , 8 9 , 9 2 , 9 3 , 94, padişahlara lâ y ık ilim 119
M u h am m ed bin K ays 128
M âverâünnehr 55 9 6 , 9 7 , 100, 102 Par-purum 2 6
M u h am m ed H aydar 1 6 7 , 1 8 4 , 185
M azenderan halkı 142 O ğu zn âm e 182 Parçuk 7 9
M uham m ed Pulad 179
M e ’m un 6 0 O k a (K am a) 6 4 pars 85
M u iz z ü ’l-E n sab 146
M ecd ü d d in 169 O lcay tu 171 P ayza 111
M ukanna 88
M ecd ü d d in A b d u lgâfir 118 O ngutlar 113 P eçen ek 3 2 , 9 3
m urçil 187
M ecu sî 81 O n ik i h ayvan 16, 8 1 , 84 P eçen ek ler 2 9
M u sev ilik 61
m ed en î U ygurlar 100 M u tezile 127 O rdukent 69 P eh lev i 5 2
m ed rese 115 M u tezililik 127 Orhun âb id eleri 10, 13, 18, 19, 23, Pekin 138
m ed reseler 5 6 M übarek-şah 161, 170 2 5 , 3 5 , 3 6 , 3 9 , 4 0 , 8 7 , 130, P ellio t 19, 2 5 , 2 6 , 2 7 , 3 0 , 33
m e le z - karvanas 184 m ühürdar 176 133 P ençul 7 0
M elik şah 69 M ülhakât 167, 168 Orhun balbalları 20 Petrograd İlim ler A k a d em isi 180
M elik ü ’s-S in 88 m ürşid 2 0 0 Orhun kitabeleri 15, 16 P eygu 7 9
M elioran sk y 81 M üslüm an Bulgarlar 63 Orhun nehri 133 P lano Carpini 171
M em urlar ile ruhaniler sın ıfı 185 m üşrik 153 Orhun Türkleri 16, 32 Pliaska 97
M erkitler 135 m üşrik (putperest) 201 Orhun yazıtları 14, 18, 2 4 ,2 8 , 3 0 , 31, P o lo v est 102
M erv 4 0 , 95 m üşrik (putperest) K um anlar 143 3 2 , 3 7 , 43 P o lo v etsler 143
M e s ’udî 5 0 , 5 1 ,5 2 , 5 3 ,5 9 orm an k avim leri 133, 134 P oppe 2 9
M e s ’u d iye 159 N ah şeb şehri 175 Orta A frika 65 Prisiadki 9 7
M ezo p o ta m y a 98 Narin nehri 68 Orta A s y a 19, 2 4 , 9 7 , 183 P rofesör V la d im ir tso ff 21
 220 221
PROF. DR. V. V. BARTHOLD OKTA ASYA TÜRK TARİHİ

R a d lo ff 11, 13, 14, 2 0 , 2 1 , 2 4 , 2 9 , 32, Sayram 7 4 , 7 6 , 2 0 8 Sudak ticaret şehri 151 Ş eh in şah 9 5 , 9 6
3 4 , 5 3 , 7 4, 129 S efir M ahm ud 127 S u ğn ak (bugünkü Su n ak-K u rgan h a ­ şeh ir hayatı 165
R a fız î 78 S ek iz M uren 133 rabeleri) 103 Ş eh ir m ed en iy eti 146
R â fizilik 9 8 S e k k â k î194 su lam a tesisleri 2 0 7 Şehr-i se b z 189
R eşid ü d d in 15, 3 4, 9 1 , 9 3 , 114 S elâtin -i İslâm 9 8 , 100 S u lm i 83 Şeh ristan î 128
R ubruquis 2 0 , 116, 165 S elçu k 9 2 , 9 5 , 9 6 Sultan 95 şeh za d e 7 3
R u s A k a d em y a sı 11 S elçu k Sultanı Sancar B ağd at 109 Sultan A h m ed C elayir 193 Ş em sed d in E y y u b B a la sa g u n î 168
R u sç a 13, 2 0 , 81 S elçu k lu lar 9 5 , 9 6 , 2 0 4 Sultan H alilullah 178 Ş erefü d d in Y e z d î 1 80
R u sy a 2 9 S elefk o sla r 42 Sultan H ü sey in 185 şeriat 201
R ü k n ed d in A h m ed B a lasagu n î 168 S elen g a nehri 134 Sultan İskender 180 Ş evval 84
R ü stem 7 9 S elitren ny k öyü 149 Sultan Sancar 100, 132 Ş ey b a n 146
S elm an S a v ci 195 Sultan S ü leym an 92 Ş e y h A h m ed Y e s e v î 125
S ab it bin Sinan 71 S em erkand 4 0 , 7 7 , 1 5 9 , 161, 169 Sultan V e le d 99 Ş ey h B ab a 164
S a b lığ K u y a s 158 S em erkant 16, 4 2 , 75 S u ltan -ı İslâm 9 6 , 124 Ş e y h E bu M u h a m m ed H asan b in H ü ­
sa g r i’l-U y g u r 86 S em iz-K en t 77 Sultanların Sultanı 132 sey in el-A n d a k î 126
sâ h ib u ’s-S în 81 senet 115 su ltan ü ’s-selâtîn 118 Ş ey h S e y y id A ta 154
sâ h ib u ’t-Türk 81 Ş ey d i A h m ed bin M iranşah 195 S um m erkent 148 Şhiratori 2 7
S aid H an 184 S ey fed d in B arlas 194 S un 87 Ş iî 7 8
S ait H an M uhanım ed 153 Seyh u n 92 S unak K urgan 124 Ş iî m ezh eb i 95
Salan (A sla n ) y ılı 81 se y y a h R ubruquis 113 Suriye 9 8 , 99 Ş iîler 9 8
saltanat seneleri 110 S e y y id İbn A b d ü lh am id 154 Sü leym an B akırganî 126
S âm ân îler 41 Shiratori 2 4 Sünni 78 T aaşşu k -n âm e 195
S âm ân lılar 79 S ıgu n Sam ur 88 S ü ryan îce 97 T a b â i’u ’l-H ayavân 81
Sâm ânoğulları 4 1 , 51, 5 5 , 6 3 , 6 7 , 68, Sibirya 3 4, 203 Süryani 18 T ab erî 4 9
7 6 , 7 7 , 7 8 , 7 9, 9 1 , 9 4 , 9 5 , 98 S ien -p i 25 Süryani alfab esi 18 T ab gaç 87
Sam oyed 34 S ien -p iler 2 5 , 30 S vy a to sla v 5 8 , 5 9 , 6 0 , 6 2 , 93 T a c ik 4 0 , 4 3 , 193, 198
S a m o y e tçe 35 sik k e 197 T a cik ler 142
sanatkâr 192 S in 87 Ş a -t’o 4 6 , 50 T a la ş 4 1 , 5 6
sanatkârlar 188 S in o lo g 10 Şaberan 103 T alki g e ç id i 158
san cak 2 05 Sir-derya 4 9 , 57 Şad 15 T alm u t 61
saray ed eb iyatı 120 Sirderya 4 0 , 9 2 , 9 7 , 100, 102, 123, Ş a fiîler 98 taltifnâm e 170
saray halkı 199 186, 20 7 Şah 15 T an g S ü la lesi 19
Saray cık 121 Sirderya (S eyh u n ) 9 4 Şah M elik 92 T angut 4 6
Sarazin 148, 153 Sirderya nehri 3 9 , 71 Şah Murad 199 T angutlar 104
Sart 4 2 , 2 0 4 S lav 26 Şahâbâd 205 Taraz 7 0 , 7 4 , 75
Sart K alm ıkı 208 S lavlar 33 Ş âhânşahnâm e 141 tarhanhk (vergid en m uaf) 199
sartaktay 1 1 4 , S o g d 18, 19 Şah n âm e 79 Tarih-i  l-i S elçu k 182
sartavul 1 14 S o g d D ili 16 Şahruh 197 T arih-i C ih an gü şa 116
Şartlar 2 0 4 , 2 0 7 S o g d ü lk esi 36 Şam an 19, 5 3, 64 Tarih-i H ânî 181
S a sa n î 77 S ogdaklar 75 Ş am an îlik 19 Tarih-i N işab u r 118
S asan îler 4 1 , 4 2 S o g d ça 36 Ş am an izm 134 Tarih-i U lu s-ı Erbaa 181
Satuk Buğra H an 71 S ogd lular 75 Ş am si geçid i 7 4 Tarm aşirin 175, 176, 178
Savran 124 Soğd 39, 40 Ş aş 77 T aş B aba 20
S ayan Sıradağları 43 S u çu o 2 0 3 Ş avgar 124 ta ş+ şeh ir 77
 223
222 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÛRKTARİHt

Y e n i saray 149
T aşk en t 4 0 , 7 7 , 2 0 8 Turânlılar 79 U ygu r alfab esi 9 7
Y e n ise y 18
Tat 83 Turfan 8 1 , 83 U y g u r h am 8 2
Y e n ise y âb id eleri 2 0
Tatar 8 7 , 155 tüccar 114 U ygu rlar 3 9 , 82
Y e n ise y h a v za sı 107
Tatar C um huriyeti 155 tüm en 185 U yrat 2 0 8
Y e n ise y neh ri 3 5 , 4 3 , 8 7
T a v g a ç 88 T üm en-köylU sın ıfı 185 U y radar 133
yerleşik 184
T em im bin B ah ru ’l-M u tavvaî 5 0 T ü rgeş 101 U z 33
yerli aristokrasi 7 7
T engri 17, 18 Türk 9, 10, 11, 12, 14, 17, 18, 2 0 , 2 2, U z a k D o ğ u 15
Y u a n sü lâ lesi 1 10
T erâk im e 165 23
Y u ğ 105
T erin G ö l 85 Türk B u d ist 32 Ü g e M anu 197
Y ukarı Irtış 174
T erken 7 7 Türk g ö ğ ü 17 Ü r g e n ç 1 9 2 ,1 9 6
Y ukarı S in 87
T ezk ire-i B uğra Han 67 Türk H anı 32
Y u k a n Y e n ise y 16
T h o m sen 11, 12, 13, 17, 2 6, 3 1 , 3 2, Türk k avim leri 8 9 , 182 V a h şi Tatarlar 133
Y u n an ca 10
3 5 , 3 6 , 39 Türk m alik ân esi 7 6 V â k ıa Jujcn 2 7
Y u n an lılar 9 3
ticaret kervanı 138 Türk m illiy eti 100 v a sa l 100
Y u n u s H an 187
T im ur 9 , 173, 186, 193 Türk yersu yu 17 va sa llık 131
Y u su f ile Z ü ley h a k ıss a sı 1 29
T in i B ek H an 129 Türk - T u -k ü e/T u -k iu hüküm eti 27 V atikan 171
T o g u z G ur 4 9 T ü rk -Ç u vaş 63 V e lik î U sty o k 63
Z a fem a m e 180
T ohar 31 T ürk-H arezm m ed en iyeti 128 V en su 7 0
Z anbi 7 4
Toharistan 3 1 , 3 9, 4 2 , 56 T ü rk -O ğu z 35 v e z ir 118
Z em ahşerî 128
T oh ta H an 151 T ü rk -O ğu z d ev leti 45 V e z ir T on yu k u k 17
Z encir Saray 178
T ok tam ış 192 T ürk-O ğuzları 39 V iz ig o t K ralı 55
Z erdüstlük 4 2
T o k u z O ğu z 32 Türkçe 7 9 , 8 4, 8 8, 9 8 , 99 V o lg a 2 8 , 2 9 , 3 0 , 6 4 , 1 0 1 , 199
Zerdüşt 4 1 , 5 0
T o k u z Tatar 3 6 T ürkeş 39 V o lg a B ulgarları 145
Z erdüştlük 18
T on yu k u k 18 T ürkistan 9, 10, 4 2 , 172, 174, 193, V o lg a h a v za sı 145
Z erefşan 16, 3 9 , 4 0 , 7 6 , 1 3 2
Tork 9 4 200 Y abaku k a b ilesi 8 6
zira î hayat 3 6
Toruhan 35 Türkistan İranlıları 43 Y abakular 87
Z u -zen 2 5
Törü 32 Türkler 18, 2 1 , 80 Y a fen ç 86
Z und (Su n d a) 6 7 , 7 3 , 7 4 , 1 7 0
Törü (T öre) 185 Türkm en 6 9 , 7 0 , 9 6 , 102 Y ağm a 69, 70
Z ü b tetü ’t-T evârîh 1 80
T u -k ile 15, 17, 2 9 , 32 T ürkm ence 84 Y ah u d i 5 6 , 6 1 , 9 9
T u g u z-g u z 5 0 Türkm enler 9 3 , 9 7, 2 0 4 Y akut 28
T u g u zg u z 4 9 , 5 1, 54 T ü rk olog 10 Y ak u t H a m ev î 4 4 , 5 0
T u ğ lu k T im ur 179 Türkoloji 10 Y ak u tça 3 0
tuğrağ 105 Y am ar 8 6
Tuğrul B e y 97 u lu H atun 151 Y an ğıb alık 83
T u h sı/T o h sı 69 uluğ 118 yarıcıları v e at uşakları 143
T u h si 85 U lu ğ B e y 194, 195, 196 Y a sm ıl 87
Tulun O ğ u lla n 50 U lu ğ N o y o n 171 Y a y ık 29
T u lu y ulusu 162 U m ay 17, 105 Y ayık nehri 93
T um anski Y azm ası 68, 69, 7 0, 74 U ral-A ltay 35 Y a zg ır 9 6
T una B ulgarları 63 U ral-A ltaylılar 34 Y e-L iu -Ç u T ısa i 147
T u n g u z 25 U rung K u yas 158 Y ed isu 5 0 , 8 4
T u n gu zlar 3 4 U sm i Tarirn 81 Y e k e N o y o n 171
tura 185 U sru şan a 4 9 Y en g i-k en t 5 7
Turan 7 9 Uygur 1 3 ,3 2 ,3 5 ,3 7 ,4 9 ,8 2 ,8 5 ,8 6 ,2 1 0 Y e n i M an gıt sü la lesi 2 0 6
222 PROF. DR. V. V. BARTHOLD ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 223

T aşk en t 4 0 , 7 7 , 2 0 8 Turânlılar 79 U ygu r alfab esi 9 7 Y en i saray 149

T at 83 Turfan 8 1, 83 U ygu r ham 82 Y e n ise y 18
Tatar 8 7 , 155 tüccar 114 U ygu rlar 3 9, 82 Y en ise y âbideleri 2 0
Tatar C um huriyeti 155 tüm en 185 U yrat 2 0 8 Y en ise y h a v za sı 107
T a v g a ç 88 T ü m en -k öylü sın ıfı 185 Uyratlar 133 Y en ise y nehri 3 5 , 4 3 , 87
T e m im bin B ah ru ’l-M u tavvaî 5 0 T ü rgeş 101 U z 33 yerleşik 184
T engri 17, 18 Türk 9 , 10, 11, 12, 14, 17, 1 8 ,2 0 , 2 2 , U z a k D o ğ u 15 yerli aristokrasi 7 7
T erâk im e 165 23 Y u an sü lâ lesi 110
T erin G ö l 85 Türk B u d ist 32 Ü g e M anu 197 Y u ğ 105
T erk en 77 Türk g ö ğ ü 17 Ü rg en ç 192, 196 Yukarı Irtış 174
T ezk ire-i B uğra H an 67 Türk H anı 32 Yukarı S in 87
T h o m sen 11, 12, 13, 17, 2 6 , 3 1 , 3 2, Türk k avim leri 89, 182 V a h şi Tatarlar 133 Y u k a n Y en ise y 16
3 5 , 3 6 , 39 Türk m âlik ân esi 76 V âk ıa Jujen 27 Y u n an ca 10
ticaret kervanı 138 Türk m illiy eti 100 v a sa l 100 Y unanlılar 93
T im ur 9 , 173, 186, 193 Türk yersu yu 17 v a sa llık 131 Y u n u s H an 187
T in i B ek H an 129 Türk - T u -k ü e/T u -k iu hüküm eti 27 V atikan 171 Y u su f ile Z ü ley h a k ıssa sı 129
T o g u z Gur 4 9 Türk-Ç uvaş 63 V e lik î U sty o k 63
T ohar 31 Türk-H arezm m ed en iyeti 128 V en su 7 0 Z a fem a m e 180
T oharistan 3 1 , 3 9 , 4 2 , 56 T ü rk -O ğu z 35 v ezir 118 Zanbi 7 4
T ohta H an 151 T ü rk -O ğu z d ev leti 45 V ezir T on yu k u k 17 Z em ah şerî 128
T ok ta m ış 192 T ürk-O ğuzları 39 V iz ig o t K ralı 55 Z encir Saray 178
T o k u z O ğ u z 32 T ürkçe 7 9 , 8 4, 8 8, 9 8 , 99 V o lg a 2 8 , 2 9 , 3 0 , 6 4 , 1 01, 199 Zerdüstlük 4 2
T o k u z Tatar 3 6 T ürkeş 39 V o lg a B ulgarları 145 Zerdüşt 4 1 , 5 0
T on yu k u k 18 Türkistan 9 , 10, 4 2 , 172, 174, 193, V o lg a h avzası 145 Zerdüştlük 18
T ork 9 4 200 Yabaku k a b ilesi 86 Z erefşan 16, 3 9 , 4 0 , 7 6 , 132
T oruhan 35 Türkistan İranlıları 43 Y abakular 87 ziraî hayat 36
Törü 3 2 Türkler 18, 2 1 , 80 Y a fen ç 86 Z u -zen 25
Törü (T öre) 185 Türkm en 6 9 , 7 0, 9 6 , 102 Y a ğ m a 6 9, 7 0 Z und (Sunda) 6 7 , 7 3 , 7 4 , 170
T u -k ü e 15, 17, 2 9 , 3 2 T ü rk m en ce 84 Y ah u d i 5 6 , 6 1 , 99 Z übtetü’t-T evârih 180
T u g u z-g u z 5 0 T ürkm enler 9 3 , 9 7 , 2 0 4 Y akut 28
T u g u zg u z 4 9 , 5 1 , 5 4 T ü rk olog 10 Y akut H a m ev î 4 4 , 5 0
T u ğlu k T im ur 179 T ürkoloji 10 Y akutça 30
tuğrağ 105 Yam ar 86
Tuğrul B e y 97 ulu H atun 151 Y an ğıb alık 83
T u h sı/T o h sı 6 9 uluğ 118 yarıcıları v e at uşakları 143
T uhsi 85 U lu ğ B e y 194, 195, 196 Y a sm ıl 87
Tulun O ğ u lla n 5 0 U lu ğ N o y o n 171 Y ayık 29
T u lu y ulusu 162 U m ay 17, 105 Y ayık nehri 93
T um anski Y azm ası 6 8, 6 9, 7 0 , 74 U ral-A ltay 35 Y azgır 96
T una B ulgarları 63 U ral-A ltayh lar 34 Y e-L iu -Ç u T ısai 147
T u n g u z 25 U rung K u yas 158 Y ed isu 5 0 , 84
T u n gu zlar 3 4 U sm i Tarim 81 Y ek e N o y o n 171
tura 185 U sruşana 49 Y en g i-k e n t 57
Turan 7 9 Uygur 1 3 ,3 2 ,3 5 ,3 7 ,4 9 ,8 2 , 8 5 ,8 6 ,2 1 0 Y e n i M an gıt sü lalesi 2 0 6
 I V a s ili V ila d im iro v iç B a rth o ld 15 K asim 1869’da
P etersburg'da dünyaya gelmiştir. 1891 'de Petersburg
Ü niversitesi D oğu D illeri Fakültesini bitirm iş, 1891-
■ ' 892’de A lmanya’da H alle’de profesör Ogust M üller’in
ve Starzburg’ta Profesör N öldeke’nin derslerine devam
etm iştir. 1893-18 9 4 ’te T ü rk ista n ’a İlm î bir seyahat
’* yapm ış, sonra bu seyahatlannı birkaç defa daha tekrar
I . • , | etm iş ve son olarak 1925’te o rala rd a bulunm uştur.
1896’ta P etersburg Ü niversitesinde p rofesör nam zeti sıfatıyla “ D oğu
tarihine ait” dersler verm iştir. 1900’de tez olarak hazırlad ığ ı “M oğol
İstilası E snasında T ürkistan” adlı eseri ile doktor Unvanını almıştır. 1901
senesinde Ü niversitesine profesör olarak atanm ış ve 1910 senesinde Rus
İlimler A kadem isine m uhabir üye olarak seçilmiş ve 1913’te A kadem inin
tabii üyesi olmuştur. Son senelerde M oskova, Taşkent ve Bakü şehirlerinde
çeşitli dersler ve k o n feran slar verm ek için davet edilm iştir. 1926’da
İstanbul D a ru ’l-fü n û n ’u T ü rk iy at E nstitüsü tarafından d av et edilerek
“O rta A sya T ürk T arihi” hakkında bir dizi dersler verm iştir ki bu kitap
işte o derslerden m eydana gelm iştir. O rta A sya T ürk tarihinin en büyük
m ütehassısı sıfatıyla ilim dünyasında büyük b ir şöhret sahibi olan bu
kıym etli alim , bugün Petersburg’ta çeşitli D oğu okullarında Doğu tarihi
konularında dersler verm ekte ve İlm î yayınlarıyla T ürkiyat (Türkoloji)
sah asını aydınlatm ak tad ır.. 19 A ğustos 1930’da L e n in g ra d ’d a öldü.