marife, y l. 10, say . 1, bahar 2010, s.

157-163

ABBAS LER DÖNEM TÜRKLERDEN OLU@TURULAN

ÖZEL ORDU VE A LE L @K LER

Mehmet AZ*ML*

ÖZET
Abbasiler Türk askerlerden olu+an yeni bir ordu kurdu. Bunun sebebi eski
ordu askerlerinin ba+ar s z olmalar yd . Yeni ordu Babek diye isimlendirilen bu yüzy l n
en büyük isyan n ba+ar l bir +ekilde bast rd ve kaçanlar Anadolu’ya sürdü. Bu ordu-
yu kuran Mutas m, yeni ordu için Samarra ad verilen yeni bir +ehir kurdu. Bu durum
yeni ordunun Ba)dat’ta zarar vermeye ba+layan askerleri uzakla+t rmaya yönelik poli-
tik bir eylemdi. Bu askerler ile halife ailesi aras nda evlilik ili+kileri olmu+tu. Bu maka-
le bunlardan bahsetmektedir.
Anahtar Kelimeler: Abbasiler, Türkler, Ordu, Aile.

THE PARTICULAR ARMY CONSISTED OF TURKISH @N THE ABBASIDS PE-

RIOD AND RELATIONS OF FAMILY
Abbasids established the new army that is consists of Turkish soldiers.
Therefore, the former /old army had been unsuccessful. This new army overcome
the highest rebellion named “Babek”, in that century and raided to Anatolia. Mu-
tas m, the founder of this army, established the new city named “Samarra” for the
new army. This is the political action, because Mutas m is afraid of damages of the
army to the Bagdad. It is relations married between this army and caliphate family.
Key Words: The Abbasids, Turkish, Army, Family.

GR@
Müslüman fetihlerinin dünyaya yay lmaya ba lamas ndan itibaren kurulan
Müslüman devletlerin en önemli kurumlar ndan biri ordu te kilat olmu tur. Bu
kuruma bu kadar önem verilmesinin sebebi, Müslümanlar n Atlas okyanusundan
Çin s n rlar na varan geni bir alanda devaml bir mücadeleyi gerektirecek bir du-
rumla kar kar ya kalmalar ndan dolay d r. Bunun içindir ki bütün Müslüman
hükümdarlar, ordular n n bölgelerinde hakim bir güç olmas , için u ra m lard r.
Bu çal mam zda Abbasilerde Türk etkisinin aile boyutunu aktarmaya çal aca z.
Hassa Ordusu
Abbasiler, Emevilerle birlikte ba layan halife muhaf z ordusunu aynen de-
vam ettirmi lerdi.1 Abbasilerde ilk y llardan sonra ordudaki Arap ve Fars birlikleri-

Doç. Dr., Dicle Ü *lahiyat Fak. *slam Tarihi Ö r. Üyesi, e-mail: mazimli@hotmail.com
1
Mustafa Zeki, Terzi, Abbasi Muhaf z Ordusunun Kurulu u ve Elemanlar , Samsun, 1986, 115.
158 Mehmet Azimli

nin sava tan kaçmalar ve lükse al malar sonucu orduya, hususi e itime tabi tu-
tulan sava ç Türkler al nmaya ba land . Abbasi devriminde de önemli rol oyna-
yan2 Türkleri orduya alma i ini ilk ba latan halife, devlet i lerinde *ranl lara güve-
nemeyen Ebu Cafer kabul edilir.3 Harun Re it dönemindeki Bermekiler4 olay nda
*ranl lara olan güven daha da azal nca, Türklerin halife nezdindeki itibar ve mevki-
leri gittikçe artm t . Bu y llarda Türkler, Arap merkezlerine adeta akmaya ba la-
m , say lar ço alm ve öncelikle Su ur ve Avas m bölgeleri denilen Bizans s n rla-
r na yerle tirilmi lerdi. Art k bundan sonra orduda Türklere görev vermek adet
olacak5 ve Asya’n n steplerinden toplanan Türkler ordunun ço unlu unu te kil
edecektir.6
Sonuçlar itibariyle tarihte benzeri olmayan bu uygulama, devlete hakim
olamayan bir kavmin, devleti ba ka bir kavme teslim etmesi olay d r. Türklerin
devlet nezdindeki bürokrasi ve askeriyedeki yükseli i özellikle de Türkleri Arap ve
Farsl lara kar politika arac olarak kullanan7 Memun ve Mutas m döneminde
zirveye ç kacakt r.8
Abbasiler esasen halifeye kay ts z arts z teslim olan bir ordu istiyordu. Bu
ordu genç ya ta elde edilmi yetenekli kölelerden olmal ve *slamiyet’in iç kavgala-
r ndan hiçbirisi ile ili kisi olmamal yd . Türkler ne eve, ne kabileye, ne aileye sahip
idiler. Bu sebeple merkezi hükümete daha çok ba l kalabilirlerdi. Gerçekten bunla-
r n askeri kabiliyetleri çoktu. Atlar n üzerinde süratle ok kullan yorlard . Merttiler
ve cesaretleri vard . Dine yeni giriyorlard . Co kular vard , israf ve lüksleri yoktu.
Riya bilmemeleri, ahlaklar n n bozulmamas , entrikalar n n olmamas , onlar n
tercih edilmelerini sa lad .9
Bu sebeple Orta Asya steplerinden toplan p orduya al nan Türkler idarenin
en önemli dayana oldular, isyanlar bast rd lar, devleti Babek *syan gibi büyük
gailelerden kurtard lar.10 Bunlar n içinde Af in,11 A nas, Bo a el-Kebîr, Urtuç, Ebu
Sac12 gibi önemli komutanlar ç kt .13 Say lar belli dönemlerde 125.000‘e kadar ula-
an bu birlikler,14 ileriki y llarda ayn zamanda silah gücüyle halifelere hakimiyet de
kuracakt r.15

2
Erdo an Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991, 1.
3
Cah z, Hilafet Ordusunun Menk beleri ve Türklerin Faziletleri, Çev; Ramazan 0e en, Ankara, 1988, 29.
4
Makdisî, Kitabu’l-Bed ve’t-Tarih, Beyrut, 1899, VI, 104.
5
Hakk Dursun Y ld z, .slamiyet ve Türkler, *stanbul, 2000, 82.
6
Bernard Lewis, Tarihte Araplar, Çev: Hakk Dursun Y ld z, *stanbul, 1979, 102.
7
Robert Mantran, .slam’ n Yay l Tarihi Çev: *smet Kayao lu, Ankara, 1981, 127.
8
Mesudi, Murucu'z-Zeheb, Beyrut, 1988, IV, 53.
9
Cah z, 67 vd.
10
Bkz. *bnü’l Esir, el-Kâmil, Beyrut, 1979, VI, 477; Ayr ca bkz. Mehmet Azimli, Abbasiler Dönemi Babek
.syan , Ankara, 2005.
11
Bartold W, Af in, .A, I, 147; Hakk Dursun Y ld z, “Af in”, D.A, I, 442.
12
*bn Havkal, Suretu’l-Arz, Beyrut, 1938, 468.
13
*bn Ta riberdi, en-Nucumu’z-Zahire, Beyrut, 1992, II, 301.
14
Hasen *. Hasen, Ali *. Hasen, en-Nuzumu’l -.slamiyye, M s r, 1970, 204.
15
Ali Habib, el-Abbasiyyun fi’t-Tarih, Kahire, 1980, 162.

158
 Abbasiler Dönemi Türklerden Olu+turulan Özel Ordu ve Aile Cli+kileri 159

Memun
Türklerin orduya al m n h zland ran ve karde i Mutas m’ bu i le görevlen-
diren Memun’un annesinin Meracil adl bir Türk cariye oldu u belirtilir.16 Hilafeti
ele geçirmek için karde i Emin’le yapt sava ta day lar olan Türklerin yard m n
alm ve sonunda halife olmu tu.17 Memun’un Pozant ’da vefat sonras orduda ve
yönetimde o anda etkili olan Türklerin arzular ve Memun’un vasiyeti sonucu18
karde i Mutas m halife ilan edilmi ti.19
Mutas2m
Mutas m’ n Harun Ra id’in Maride adl So d’lu bir Türk cariyesinden do -
du u belirtilir.20 Memun’un döneminde bizzat ba lad Türklerden olu an ordu
kurma i ini h zland rarak devam etmi tir.21 Mutas m Türklere çok önem veriyor,
onlar için özel hocalar tutup onlara ilim, ibadet, Kur’an ö rettiriyordu.22 Mutas m
bu askerlere çe it çe it ipekten yap lm özel elbiseler giydirmi , alt n kolyeler tak-
t rm , s rmal , süslü i lemeli kemer ve kaftanlar giydirerek23 onlar özel bir s n f
haline getirmi , onlar yükselterek büyük komutanl klara geçirmi ti.24 Halifeden
çok kendi komutanlar na ba l bu askerlerin her bölü ünün ba na bir komutan
tayin edilmi ti. Ba dat’ta kalan Türklerle sivil halk aras nda problemler ya and
için25 Mutas m, bu ordu için (Sürre men rea) “görenleri sevindiren” denilen Samarra
ehrini H.220/M.835 de in a etti.26
Mutas m, bu yeni askeri kuvveti yabanc unsurlarla kar t rmak istemiyor,
bunlar n halka kar mas n önlemek ve bu yeni gücün sava ç özelli ini kaybet-
memesi için ayr bir ehir kurarak bunlar Ba dat’tan uzakla t rmay dü ünmekle
birlikte,27 ayr ca Orta Asya’dan Türk k zlar getirip bunlarla evlendirmek istiyordu.28
Ba dat o dönemde Beytü’l-Hikme tercüme faaliyetleriyle felsefî tart malara gö-
mülmü tü. Yine 1001 gece masallar n n anlat ld ortam ve e lenceler son derece
yayg nla m t . Mutas m, yeni gelen ve askerlikten ba ka bir eyden anlamayan bu
insanlar e lence ve felsefi ortamdan uzakla t rmak istiyordu.29

16
Suyutî, Tarihu’l-Hulefa, M s r, 1952, 306.
17
*bnü’l-Esir, el-Kâmil, Beyrut, 1979, IV, 229-230.
18
Taberî, Tarihu’t-Taberî, Beyrut, 1997, V, 196.
19
Dineveri, Ahbaru’t-T val, Beyrut, Trz, 367.
20
Taberî, V, 273; *bn Verdan, Tarihu’l-Abbasiyyun, Beyrut, 1993, 487; Zekeriya Kitapç , Mukaddes Çevre-
ler Ve Eski Hilafet Ülkelerinde Türk Hatunlar , Konya, 2005, 66.
21
Ali *. Hasan, Tarihül’l-.slami’l-Âmm, M s r, Trz, 415.
22
Ali *. Hasen, 415.
23
*bn Verdan, 488.
24
Mesudî, IV,53; Muhammed Hudari Bek, Muhadarati’t-Tarihi’l-Ümemi’l-.slamiyye, Beyrut, 1986, 237.
25
Marchall, G.S Hodgson, .slam’ n Serüveni, Çev: Heyet, *stanbul, 1993, I, 461.
26
Yakut el-Hamevî, Mucemu’l-Buldan, Beyrut, Trz, III, 215; Suyuti, 335.
27
M.0emsettin Günaltay, ,Abbas O!ullar .mparatorlu!unun Kurulu ve Yükseli inde Türklerin Rolü, Belleten,
Ankara, 1942, say , 23-24.
28
Y ld z, 112.
29
Bkz. Mehmet Azimli, “Abbasiler Döneminde Türklerden Olu turulan Ordu (Hassa Ordusu)”, Türkler
Ansiklopedisi, Ankara, 2002.
160 Mehmet Azimli

Mutas m, bu tavr yla abisi Memun’un Beytu’l-Hikme çerçevesinde yapt

denemeler30 gibi adeta bir toplum mühendisli ine soyunmu tu. *lk gelen asker
Türklerden sonra bu askerlere e olmas için ikinci bir Türk dalgas halinde on bin-
lerce Türk k z Ba dat’a ve Samarra’ya getirilmekteydi.31
Yakubi bu durumu öyle anlat r: “Mutas m, Türk askerleri için Türk cariyeler
getirtti. Türk askerlerin bu Türk kad nlar d ndaki ba ka kad nlarla evlili!ini yasakla-
d . Bu yasak onlardan do!acak çocuklar için de geçerliydi. Çocuklar da ancak Türk
olanlarla evlenebileceklerdi. Bu Türk hatunlar n isimlerini divana yazd rarak onlar için
devaml maa lar tahsis etti. Askerlerin bu kad nlardan bo anmalar n ve ayr lmalar n
yasaklad .”32
Mutas m, bu uygulama ile Türkle tirdi i orduyu korumaya çal yordu. Bu
orduyu korumak için ayr bir ehir kurdu u gibi onlar n ba ka kad nlarla da evlili-
ini engelleyerek ordunun bozulmamas n sa lamaya çal yordu. Mutas m’ n bu
gayretiyle Ba dat ve çevresinde bir Türk toplulu u kurulmu ve toplulu un Arap
ve Farslar içinde erimemesi için bu tedbirler al n yordu. Mutas m, ayr ca bu ordu-
nun ileriki y llarda tekrar bozularak zay flayabilece ini dü ünerek bu evliliklerden
do anlar n da asker olup kendi içlerinden evlenmesini istiyordu. Nitekim durum
onun istedi i gibi oldu. Bu evlilikler ile merkezdeki Türk nüfusu h zla ço ald .33
Asker olarak getirilen bu insanlar kendi aralar nda evlendiler, kendi adetlerini ya-
att lar,34 kendi aralar nda dillerini kaybetmediler35 ve onlar n nesilleri de asker oldu
ve bu güne kadar Irak’taki Türk varl n n gelmesine sebep oldu.36 Mutas m bu i e
bizzat ön ayak olup örnek bir dü ün ile Türk as ll önemli komutanlar ndan Af-
in’in o lu Hasan ile E nas’ n k z Turuncu’yu bizzat kendi evlendirmi tir.37
Bu tedbir gerçekten iyi dü ünülmü tü. Cah z’ n ifadesi ile kahraman,
cengâver, komutanlar na ba l , sava iyi bilen, az ile kanaat eden bu toplulu un
kad nlar da kendileri gibiydi38 ve bu evlilikler sonucu bu kad nlar n kuca nda yeti-
en yeni nesil de devletin önemli koruyucusu oldu. Bu ekilde yeti en topluluktan
önemli asker ve devlet kurucular ç kt . *lk etapta bunlardan Tolunilerin kurucusu
Ahmet b. Tolun,39 *h idîlerin kurucusu Muhammed b To uç ve Sacilerin kurucusu
Ebu Sac’ sayabiliriz. Mutas m’ n gerçekle tirdi i bu toplum mühendisli i sayesin-
de bu ordu y llard r bast r lamayan isyanlar bast rd ve en az ndan Abbasilerin
birkaç as r daha ya amas n sa lad .

30
Bkz. Mehmet Azimli, “*slam’ n Özgürlükçü Yorumunun (Mûtezile) *ktidarla *mtihan ”, Marife, say ,
III, Konya, 2003.
31
Kitapç , 74.
32
Yakubî, el-Buldan, Beyrut, 2002, 59.
33
Binlerce Türk k z hakk nda bilgi için bkz. *bnü’l-Esir, el-Kamil, Beyrut, 1995, VII, 142.
34
Muhammet b. Bo a öldürülünce yanda lar eski bir Türk âdeti olarak kabrinin üzerinde bin tane k l ç
k rm lard . Taberî, V, 476.
35
Bu konuda Türkçe konu maya bir örnek için bkz. Taberi, V, 368. Samarra, tam bir Türkçe konu ulan
ehir idi. Ba kent de oldu u için Arap bürokratlar da Türkçeyi ö renmek zorunda kal yorlard . Kitap-
ç , 79.
36
Mutas m’ n bu tedbirleri ile Büveyhiler döneminde bile bir as r boyunca Türk varl n n gücü ve etkisi
k r lamam t r.
37
Taberî, V, 259.
38
Cah z, 79.
39
Yakut, III, 174.

160
 Abbasiler Dönemi Türklerden Olu+turulan Özel Ordu ve Aile Cli+kileri 161

Halifeler le Türklerin Evlilik li5kileri

Bu tarihten itibaren Abbasi saray na hakim olan Türkler, evlilikler yoluyla
da sarayda kendilerini hissettirmi lerdir. Abbasi sultanlar n n Türklerle evlilikleri
de bürokrasideki önemli ah slar n Türklerden olu mas nda önemli etkileri olmu -
tur. Vas k döneminde ba layan ve halifenin yetkilerini devretti i Emiru’l-Ümera
uygulamas ile Türkler art k bürokraside tam yetkili k l nm lard .
Türklerin kendi aralar nda evlilikleri oldu u gibi özellikle Abbasi sultanlar
da Türklerle evlilik konusuna önem vermi ler ve onlar n Türklerle yap lan siyasi
evlilikleri, devlet gelene inde de önemli bir yer tutmu tur. Abbasi halifelerinden
önemli bir k sm n n anas Türk iken, Arap as ll halife anas sadece üç tanedir.40
Abbasilerde Türklerle evlili i ba latanlar n ba nda devletin gerçek kurucusu
addedilen Ebu Cafer Mansur gelmektedir. Mansur Türk kökenli bir cariye ile ev-
lenmi tir.41 Abbasilerin en görkemli hükümdar olan Harun Re it, halife olacak olan
o lu Memun’un annesi Meracil Hatun ve yine halife olacak olan o lu Mutas m’ n
annesi olan Maride Hatun ile evlenmi tir. Bu ikisi de Türk kökenli idi. Mutas m’ n
han m ve Mütevekkil’in annesi42 ise Komutan Büyük Bo a’n n k z karde i olan
0uca Hatun’dur.43 Onun üç torunu olan Muntas r (11), Mutezz(13) ve Mute-
mid(15) s rayla halife olmu lard r.44 Bunlardan Mutezz’in e i ise Türk as ll Feth b.
Hakan’ n k z olan Fat ma’d r.45
16. Halife Mutezit’in e i güzelli i ile darb- mesel hale gelen Çiçek Hatun
olup Türk kökenli idi ve 17. Halife olan Muktefî’nin anas idi. Mutezit ayn za-
manda M s r’daki ilk Müslüman Türk Devleti olan Tolonilerin hakimi Humare-
veyh’in k z Katru’n-Neda ile de evliydi.46 18. Halife Muktedir, Mutezit’in 0a ab
adl bir Türk cariyesinden do mu tu.47 Böylece Mutezit’in evlendi i üç Türk Ha-
tun’dan ikisi halife e i olmakla birlikte halife annesi de olmu lard . Di eri ise M s r
hakiminin k z idi.
Buna göre Memun, Mutas m, Mütevekkil, Muktefi, Muktedir adl hüküm-
darlar n analar Türk idi. Bunlar n yönetimde önemli etkileri olmu tu. Bunun so-
nucu bu siyasi evlilikler neticesi valiler, vezirler ve hacibler Türkler aras ndan ata-
n yordu.48 Halifeler, art k Türk komutan ve bürokratlar n dediklerini tekrarlayan
bir papa an olarak görülüyordu.49
Bu dönemde halife e lerinin merkezi yönetimde önemli etkileri oldu. Sözge-
limi bunlardan 0a ab Hatun’un 25 y l kadar idarede etkin gücü olmu tu. Ayr ca
0a ab Hatun’un etraf nda yetkin kad nlardan olu an Kaharime denilen bir grup

40
Bunlar I. Halife Seffah, III. Halife Mehdi, VI. Halife Emin idi. Bkz. Kitapç , 49.
41
*bn Kuteybe, el-Mearif, Kahire, 1979, 378.
42
*bn Hazm, 347.
43
*bn Habib, el-Muhabber, byy, trz, 44.
44
Kitapç , 106.
45
Abdulhal k Bak r, Ortaça! Tarih Ve Medeniyetine Dair Çeviriler, Ankara, 2008, I, 237.
46
Bak r, 241.
47
Suyutî, 378.
48
Y ld z, 220.
49
Mesudî, Muruc'z-Zeheb, Beyrut, 1988, IV, 146.
162 Mehmet Azimli

olu mu tu.50 Bu ekilde yetkinlik sadece halife e lerinde de ildi. Bürokraside birçok
Türk kökenli kad n n etkinli ini görüyoruz.51
Dönemin bütün sosyete ve bürokrasisini Türklerin olu turmas sonucu Mü-
tevekkil ölümünün planland ihtilali bir Türk kad n halifeye haber vermek için
u ra m , ancak muvaffak olamam t .52 Benzer bir olay, Bak r et-Türkî’nin katli
s ras nda eski e i için anlat l r.53
Bu dönemdeki büyük Türk komutanlar ndan Vas f’ n k z karde i Suad da
çok etkili bir kad n idi. Hem karde i hem o lu Re it önemli komutanl klarda bulu-
nuyordu. Bu sebeple etkinli i fazla idi. Ayr ca yönetimde etkin iki ki i olan Vas f’ n
o lu Salih ile Küçük Bo a’n n k z Cuma bu dönemde evlenmi ti. Bu tür dü ünler-
den biri de yine Vas f’ n k z ile Hakan ailesinin fertlerinden Seleme b. Hakan’ n
evlili i idi.
IX. Asr n ikinci çeyre inde ba layan Türklerin Abbasiler’de etkinli i özellikle
bu tür evlilikler yoluyla yo un bir ekilde bir asr a k n yo un bir ekilde devam
etti. X. Asr n ikinci yar s ve XI. Asr n ilk yar s nda Büveyhiler idareyi ele geçirseler
de buradaki Türk varl n etkisiz hale getiremediler. Bunda Mutas m’ n kurdu u
bu toplumu korumaya yönelik çabas n n etkisi büyüktür. XI. Asr n ikinci yar s nda
ise Abbasiler’de Selçuklu Türklerinin etkisi ba layacakt r.

KAYNAKÇA
Abdulhal k Bak r, Ortaça! Tarih Ve Medeniyetine Dair Çeviriler, Ankara, 2008.
Ali Habib, el-Abbasiyyun fi’t-Tarih, Kahire, 1980.
Ali *. Hasan, Tarihül’l-.slami’l-Âmm, M s r, Trz, 415.
Bartold W, “Af in”, .A, I, 147.
Bernard Lewis, Tarihte Araplar, Çev: Hakk Dursun Y ld z, *stanbul, 1979.
Cah z, Hilafet Ordusunun Menk beleri ve Türklerin Faziletleri, Çev; Ramazan 0e en,
Ankara, 1988.
Dineverî, Ahbaru’t-T val, Beyrut, Trz, 367.
Erdo an Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991.
Hakk Dursun Y ld z, “Af in”, D.A, I, 442.
Hakk Dursun Y ld z, .slamiyet ve Türkler, *stanbul, 2000.
Hasen *. Hasen, Ali *. Hasen, en-Nuzumu’l -.slamiyye, M s r, 1970.
*bn Habib, el-Muhabber, byy, trz.
*bn Havkal, Suretu’l-Arz, Beyrut, 1938.
*bn Kuteybe, el-Mearif, Kahire, 1979.
*bn Ta riberdî, en-Nucumu’z-Zahire, Beyrut, 1992.
*bn Verdan, Tarihu’l-Abbasiyyun, Beyrut, 1993, 487
*bnü’l Esir, el-Kâmil, Beyrut, 1979; Beyrut, 1995.

50
Bkz. Kitapç , 182.
51
Esasen Türk kad nlar n n Ortado u’da ilk görülmeleri de ildir. Tarihçiler Hz. *brahim’in 3. E i Kantu-
ra Hatun’un Türk oldu undan ve Horasan bölgesindeki Türklerin bu soydan geldi inden bahsederler.
Ayr ca Hz. Süleyman’ n da Türk kökenli cariyelerle evlili inden bahsedilir. Bu konularla ilgili geni
bilgiler için bkz. Kitapç , 31.
52
Taberî, V, 337.
53
Bkz. Kitapç , 120.

162
 Abbasiler Dönemi Türklerden Olu+turulan Özel Ordu ve Aile Cli+kileri 163

M. 0emsettin Günaltay, Abbas O!ullar .mparatorlu!unun Kurulu ve Yükseli inde

Türklerin Rolü, Belleten, Ankara, 1942, say , 23-24.
Makdisî, Kitabu’l-Bed ve’t-Tarih, Beyrut, 1899.
Marchall, G.S Hodgson, .slam’ n Serüveni, Çev: Heyet, *stanbul, 1993.
Mehmet Azimli, “Abbasiler Döneminde Türklerden Olu turulan Ordu (Hassa
Ordusu)”, Türkler Ansiklopedisi, Ankara, 2002.
Mehmet Azimli, “*slam’ n Özgürlükçü Yorumunun (Mûtezile) *ktidarla *mtiha-
n ”, Marife, say , III, Konya, 2003.
Mehmet Azimli, Abbasiler Dönemi Babek .syan , Ankara, 2005.
Mesudî, Murucu'z-Zeheb, Beyrut, 1988.
Muhammed Hudari Bek, Muhadaratü’t-Tarihi’l-Ümemi’l-.slamiyye, Beyrut, 1986.
Mustafa Zeki, Terzi, Abbasi Muhaf z Ordusunun Kurulu u ve Elemanlar , Samsun,
1986.
Robert Mantran, .slam’ n Yay l Tarihi, Çev: *smet Kayao lu, Ankara, 1981.
Suyutî, Tarihu’l-Hulefa, M s r, 1952.
Taberî, Tarihu’t-Taberî, Beyrut, 1997, V, 196.
Yakubî, el-Buldan, Beyrut, 2002.
Yakut el-Hamevî, Mucemu’l-Buldan, Beyrut, Trz.
Zekeriya Kitapç , Mukaddes Çevreler Ve Eski Hilafet Ülkelerinde Türk Hatunlar ,
Konya, 2005, 66.