Ξένια Τσέλιγκα

«Η επίδραση της μουσικής του Mozart σε ψυχο-φυσιολογικό επίπεδο».

Διάλεξη για το "Mozart Effect",
στο πλαίσιο της ημερίδας για τα 250 χρόνια από τη γέννηση του W.A.Mozart,
Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και Μουσικών Οργάνων,
Ληξούρι, Μάιος 2006

Η ιδιότητα της μουσικής να επιδρά με ποικίλους τρόπους στις νοητικές λειτουργίες

αλλά και στις σωματικές εκδηλώσεις του ανθρώπου είναι γνωστή από τα πανάρχαια
χρόνια. Ενδεικτικά θα μπορούσε κανείς να επικαλεστεί από τις ινδουιστικές
φιλοσοφίες για την ισορροπία του σύμπαντος μέχρι τον κομφουκιανισμό και τις
θεωρίες του για την οργάνωση της κοινωνίας, και από τον Πυθαγόρα και την αρμονία
των σφαιρών μέχρι τον Πλάτωνα και τις αρχαιοελληνικές αντιλήψεις περί ήθους. Η
μουσική ανάγεται σε γενεσιουργό και κινητήρια δύναμη του κόσμου, διαμορφώνει
διαθέσεις και συνειδήσεις και είναι το ίδιο ικανή να εκμαυλίσει ή να θεραπεύσει . Το
θέμα αυτό ποτέ δεν έπαψε να απασχολεί και τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρείται
μια αρκετά συντονισμένη προσπάθεια από μουσικολόγους, ψυχολόγους,
νευροεπιστήμονες, κ.λ.π. να εντοπίσουν με ακρίβεια τα αίτια, τους μηχανισμούς και
τις επιπτώσεις της ενασχόλησης του ανθρώπου με τη μουσική.

Σ’ αυτή την αναζήτηση ο Mozart κατέχει τα πρωτεία. Η μουσική του πέρα από
αντικείμενο θεωρητικής ανάλυσης έχει χρησιμοποιηθεί περισσότερο ίσως από κάθε
άλλη προκειμένου να ανιχνευθούν οι σωματικές και νοητικές διεργασίες που
συνοδεύουν την ακρόασή της. Είτε μέσα από έγκυρα εργαστηριακά πειράματα είτε
από αυθαίρετες φημολογίες, ο Mozart, εμφανίζεται, ιδιαίτερα την τελευταία
δεκαετία, σε έναν νέο ρόλο. Εκτός από το παιδί θαύμα, τη μουσική μεγαλοφυΐα, την
εκκεντρική προσωπικότητα, γίνεται πλέον ο κατεξοχήν συνθέτης-θεραπευτής του
οποίου η μουσική μπορεί να βοηθήσει σε παθήσεις από την σχιζοφρένεια, την
επιληψία και το Alzheimer ως το στρες και την ακμή ή ακόμη και να κάνει τα παιδιά
εξυπνότερα.

Παραδείγματα τέτοιων πειραμάτων θα μπορούσαν να αναφερθούν πολλά: η Julene

Johnson1 του Ινστιτούτου Γήρανσης του Εγκεφάλου και Άνοιας του πανεπιστημίου
της Καλιφόρνια, έδωσε σε ασθενείς με Alzheimer ένα τεστ νοητικών ικανοτήτων οι
οποίες είναι συχνά μειωμένες λόγω της ασθένειάς τους. Τα σκορ των ασθενών
παρουσίασαν βελτίωση κατά 3-4 μονάδες στα τεστ των 8 μονάδων μετά από
δεκάλεπτες «δόσεις» Mozart , αλλά όχι μετά την έκθεση των ασθενών σε απόλυτη
ησυχία ή δημοφιλή μουσική του ’30, παρά το γεγονός ότι η τελευταία ήταν οικεία
στους ασθενείς και αναμενόταν να έχει συναισθηματικό αντίκτυπο.

Η μέθοδος Tomatis-αρκετά διαδεδομένη στην Ευρώπη- που βασίζεται στην θεραπεία

μέσω ήχων, πρεσβεύει ότι ανεξάρτητα από τις προτιμήσεις των ακροατών ή τις
προηγούμενες μουσικές τους εμπειρίες, η μουσική του Mozart επιδρά καθοριστικά:
ηρεμεί, βελτιώνει την αντίληψη του χώρου και βοηθά την εκφορά λόγου και την
έκφραση συναισθημάτων, φέρνοντας τους ακροατές σε άμεση επαφή με το νου και

1
Johnson, J. K., Cotman, C. W.Tasaki, C. 1998. Enhancement of spatial-temporal
reasoning after a Mozart listening condition in Alzheimer's disease: A case study.
Neurol Res, 20: 666–672.

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

την ψυχή τους. Οι ρυθμοί, οι μελωδίες και οι υψηλές συχνότητες της μουσικής του
Mozart διεγείρουν και φορτίζουν τις κριτικές και δημιουργικές περιοχές του
εγκεφάλου.

Παράλληλα o Hughes2 και οι συνεργάτες του στο Ιατρικό Κέντρο του

Πανεπιστημίου του Illinois, μελέτησαν 39 επιληπτικούς ασθενείς διαφόρων ηλικιών
με συχνές κρίσεις. Μέτρησαν την συχνότητα και τη διάρκεια των μη φυσιολογικών
εγκεφαλικών κυμάτων κατά τη διάρκεια ακρόασης μουσικής του Mozart, ποπ
μουσικής ή απόλυτης ησυχίας και βρήκαν μια σημαντική μείωση των κρίσεων σε
23/39 των περιπτώσεων μόνο κατά τη διάρκεια της μουσικής του Mozart. Η
συχνότητα μειώθηκε από 62% σε 21%.

Συχνά, σε τέτοιου είδους έρευνες αντιπαρατίθεται το επιχείρημα ότι ο Mozart μπορεί

να ήταν πιο «χαλαρωτικός κα ευχάριστος». Όμως αυτά τα στοιχεία από μόνα τους δεν
θεωρούνται αποτρεπτικά των κρίσεων. Επιπλέον αξιοσημείωτο στοιχείο είναι πως η
μουσική του Mozart είχε αποτέλεσμα ακόμα και στους ασθενείς που βρίσκονταν σε
κωματώδη κατάσταση και για τους οποίους δεν γνωρίζουμε πλήρως τον τρόπο που
συναισθάνονται και αντιλαμβάνονται το περιβάλλον. Παρ’όλα αυτά οι περισσότεροι
από αυτούς τους ασθενείς επανήλθαν στην αρχική τους κατάσταση μόλις η μουσική
σταμάτησε. Για να εξακριβωθεί αν η επίδραση μπορούσε να είναι μακροπρόθεσμη
ένα 8χρονο κορίτσι υποβλήθηκε σε μουσική Mozart για 10 λεπτά την ώρα. Το
αποτέλεσμα ήταν ο αριθμός των κρίσεων της να μειωθεί από 9 τις πρώτες 4 ώρες σε 1
τις τελευταίες 4 ώρες. Την επόμενη μέρα είχε μόλις 2 κρίσεις σε 8 ώρες.
Άλλου τύπου «θαυματουργές» επιδράσεις της μουσικής του Mozart έχουν ακόμη
αναφερθεί. Πολλές από αυτές επικεντρώνονται στις παιδικές ηλικίες και τις
μαθησιακές διαδικασίες. H Savan3 το 1999, αναφέρει πως σε μια τάξη παιδιών με
ειδικές συναισθηματικές και συμπεριφορικές ανάγκες, η κατάσταση βελτιώθηκε κατά
πολύ όταν χρησιμοποιήθηκε ως μουσικό χαλί η ορχηστρική μουσική του Mozart.
Υποστηρίζει πως η μουσική βοήθησε τα παιδιά να συντονίσουν τις δραστηριότητες
τους και να ανταπεξέλθουν με μεγαλύτερη επιτυχία στις απαιτήσεις του μαθήματος,
να αισθανθούν καλύτερα με τον εαυτό τους και με τους γύρω τους, γεγονός που
βελτίωσε και την συμπεριφορά τους. Οι παρατηρήσεις αυτές συνδέθηκαν με ενδείξεις
χαμηλότερης αρτηριακής πίεσης, θερμοκρασίας και καρδιακού παλμού. Η
ερευνήτρια αποδίδει τα ευρήματα αυτά σε πιθανή διέγερση στον εγκέφαλο του
κέντρου παραγωγής μιας ενδορφίνης υπεύθυνης για τις παραπάνω φυσιολογικές
παραμέτρους. Η ενδορφίνη αυτή επιβραδύνει τον μεταβολισμό και την παραγωγή
συγκεκριμένων ενζύμων και ορμονών, πράγμα που ελαττώνει την επιθετική και
αντικοινωνική συμπεριφορά. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνεται ο συντονισμός
περιοχών του εγκεφάλου και κατ επέκταση των σωματικών ενεργειών.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του 6χρνου Lawrence. Ήταν ένα παιδί με αργή
ανάπτυξη, υπερκινητικότητα και συγκεκριμένες γλωσσικές δυσκολίες: όταν του

2
Hughes, J.R, Daaboul, Y, Fino, J.J, Shaw, GL. 1998.The “Mozart Effect” on
epileptiform activity. Clin Electroencephalogr 29(3): 109–119.
3
Savan, A. 1999. The effect of background music on learning. Psychology of music
27:138-146

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

μιλούσε κάποιος έμενε σιωπηλός για μισή ώρα προτού αρθρώσει μια στοιχειώδη
απάντηση. Μετά από αρκετές συνεδρίες με ακρόαση της μουσικής του Mozart η
πρόοδός του είναι θεαματική. Όπως λέει και η μητέρα του έχει εξελίχθεί σε έναν
ενεργό ομιλητή που ανταποκρίνεται αμέσως σε οποιαδήποτε λεκτική δοκιμασία.

Και αν τέτοιες αναφορές πιθανόν μας προκαλούν απορία και ίσως δυσπιστία θα μας
εκπλήξουν ακόμη περισσότερο περιστατικά όπως του οινοπαραγωγού Carlo
Cagnozzi από την Τοσκάνη ο οποίος εδώ και μερικά χρόνια παίζει Mozart στα
αμπέλια του ισχυριζόμενος ότι τα τα βοηθάει να ωριμάζουν γρηγορότερα και κρατά
μακριά τα πουλιά και τα παράσιτα. Ή ακόμη η πεποίθηση Βρετανών μοναχών πως
στα κοπάδια που έχουν στην κατοχή τους, οι αγελάδες που ακούνε Mozart παράγουν
περισσότερο γάλα. Θα μπορούσε κανείς να απαριθμήσει πολλούς τέτοιους
περίεργους ισχυρισμούς. Αλλά οι φυσιολογικές και ψυχολογικές επιδράσεις της
μουσικής παραμένουν τόσο μεγάλο μυστήριο ώστε ακόμη τέτοιες παραδοξότητες
γίνονται αντικείμενο πανεπιστημιακής έρευνας.

Στα πλαίσια λοιπόν αυτής της πολυσχιδούς έρευνας για τη δύναμη της επιρροής της
μουσικής του Mozart θα επικεντρώσω τη σημερινή ομιλία στο περιβόητο Mozart
Effect, το πιο γνωστό, το περισσότερο μελετημένο αλλά και το εντονότερα
αμφισβητούμενο δείγμα αυτής της επιρροής. Αυτός είναι ο αγγλικός όρος για το
φαινόμενο –επιστημονικό εύρημα που πρωτοεμφανίστηκε στα 1993 και από τότε
βρίσκεται μόνιμα στο προσκήνιο του ερευνητικού ενδιαφέροντος και αποτελεί
σταθερό πόλο διαμάχης για επιστήμονες, μουσικούς , ή απλούς ακροατές.

Περί τίνος πρόκειται:

Οι Rauscher, Ky και Shaw4 του πανεπιστημίου της Καλιφόρνια δημοσίευσαν στο
έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature το πόρισμα μίας μελέτης τους σύμφωνα με
την οποία ένα γκρουπ φοιτητών το οποίο για 10 λεπτά είχε ακούσει μουσική του
Mozart (και συγκεκριμένα το πρώτο μέρος της σονάτας για δυο πιάνα σε Ρε+ Κ448),
εμφανίστηκε «εξυπνότερο» σε σχέση με άλλους συμφοιτητές τους που για το ίδιο
χρονικό διάστημα βρίσκονταν σε ησυχία ή άκουγαν μια κασέτα με οδηγίες
χαλάρωσης. Συγκεκριμένα το IQ (δείκτης ευφυΐας) εμφανίστηκε ανεβασμένο κατά 8-
9 μονάδες σε μια σειρά τεστ που αφορούσαν την αντίληψη του χώρου. Μάλιστα η
δοκιμασία κατά την οποία το φαινόμενο εμφανίστηκε εντονότερα ήταν το νοητό
κόψιμο-δίπλωμα χαρτιού, όπου οι συμμετέχοντες καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα
σε έναν αριθμό πιθανών σχημάτων αυτό που θα προκύψει αν διπλώσουμε και
κόψουμε με συγκεκριμένους τρόπους ένα κομμάτι χαρτί.

Μετά τη δημοσίευση του άρθρου ο μεγάλος και μάλλον πρώιμος ενθουσιασμός για
τη σημασία των ευρημάτων καθώς και μια μακρά παραφιλολογία πάνω στο ζήτημα
είχε διάφορες παρενέργειες, όπως την κυκλοφορία πληθώρας cd που υπόσχονται να
αυξήσουν την ευφυΐα με τίτλους τύπου Mozart για μπαμπάδες και μαμάδες- ενισχύστε
την ευφυΐα του νεογέννητου μωρού σας, κ.λ.π. Το 1998 Ο κυβερνήτης της Georgia Zen
Miller ενέκρινε επιχορήγηση 105.000 δολαρίων ώστε να προμηθεύει κάθε νέα
μητέρα με CD μουσικής του Mozart και ανάλογα προγράμματα διεξήχθησαν στη
Florida, το Colorado και αλλού.

4
Rauscher, F., Shaw, G., Ky, K. 1993. Music and spatial task performance. Nature,
365:611

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

Μάλιστα ο Don Campbell5 απέκτησε την αποκλειστικότητα του τίτλου “The Mozart
effect” για εμπορική εκμετάλλευση και εξέδωσε μια σειρά βιβλίων και cd. Tο cd
Music for the Mozart Effect Vol 1 Strenghen the mind εκτοξεύθηκε στην πρώτη θέση
των κλασσικών best sellers στη λίστα του ηλεκτρονικού δισκοπωλείου Amazon. com
και για πολύ καιρό βρέθηκε στο top 10 του περιοδικού Billboard.

Πρέπει να τονιστεί πως όλη αυτή η δραστηριότητα γύρω από το ΜΕ βασίζεται

κυρίως στην παρερμηνεία των αρχικών ευρημάτων. Γιατί ουδέποτε οι ερευνητές
υποστήριξαν ότι η ακρόαση της μουσικής του Mozart αυξάνει την ευφυΐα, παρά
αναφέρθηκαν σε ένα πρόσκαιρο φαινόμενο που έχει σχέση αποκλειστικά με
συγκεκριμένες ασκήσεις χωρικής αντίληψης και που η επίδρασή του εξαλείφεται
μετά το πέρας του πειράματος (δηλαδή 10-15 λεπτά μετά την ακρόαση της
μουσικής.) Έτσι γίνεται αντιληπτό πως υπέρ-γενικεύσεις του τύπου ο Mozart μας
κάνει εξυπνότερους ή ότι οι έγκυες που ακούνε Mozart θα φέρουν στον κόσμο
ευφυέστερους ανθρώπους δεν έχουν καμία επιστημονικά εξακριβωμένη υπόσταση.

Παρ’ όλα αυτά οι ερευνητές επιμένουν πως αν και περιορισμένης εμβέλειας και
διάρκειας το φαινόμενο είναι παρόν και το επιβεβαιώνουν και με ένα δεύτερο
πείραμά τους το 19956, όπου 79 φοιτητές εξετάστηκαν για 5 διαδοχικές ημέρες,
αντιπαραβάλλοντας τον Mozart με διάφορα είδη μουσικής. Και σε αυτή την
περίπτωση η ομάδα του Mozart είχε υψηλότερα σκορ στα τεστ με το δίπλωμα και
κόψιμο χαρτιού.
Που βασίζoνται οι επιστήμονες και πως εξηγούν αυτό το φαινόμενο; Οι πρώτοι
εισηγητές του είχαν το εξής σκεπτικό:
Στην προσπάθειά τους να αναπτύξουν ένα μοντέλο για τη λειτουργία του εγκεφάλου
οι Ky και Shaw κατέληξαν στο «τριονικό μοντέλο του εγκεφαλικού φλοιού»7.
Σύμφωνα με αυτό οι νευρώνες ομαδοποιούνται σε στήλες των 6, και η
δραστηριοποίηση του καθενός λαμβάνει 3 τιμές: θετική, μηδενική και αρνητική.
Κάθε νευρώνας δεν ενεργοποιείται αυτόνομα, αλλά σε άμεση συνάρτηση με τους
γύρω του. Τα διάφορα σχήματα δραστηριοποίησης λοιπόν αντιστοιχούν σε
διαφορετικές νοητικές λειτουργίες. Το 1988 επιχείρησαν αντί απλά να εκτυπώσουν
σε σχέδια τις μαθηματικές εξισώσεις να τις αναγάγουν σε ήχους. Τα γεωμετρικά
σχήματα που συνεχώς μεταλλάσσονται στην οθόνη του υπολογιστή ηχούσαν ενίοτε
σαν Μπαρόκ ή Ανατολική μουσική και κατ’ άλλους θυμίζαν λιγάκι Mozart .
Επειδή αυτά τα σχέδια αλλάζουν στο χώρο στη διάρκεια του χρόνου ο Shaw έκανε το
διαισθητικό βήμα ότι η ακρόαση του Mozart μπορεί να διεγείρει τη χωροχρονική
αντίληψη του ανθρώπου –την εγκεφαλική λειτουργία πίσω από την ικανότητά μας να
περιστρέφουμε νοητά και να χειριζόμαστε τα αντικείμενα στο χώρο-γι’ αυτό και
επιστρατεύτηκε το συγκεκριμένο IQ τεστ.

5
Campbell, D. 1997. The Mozart Effect: Tapping the Power of Music to Heal the
Body, Strengthen the Mind and Unlock the Creative Spirit. Avon Books
6
Rauscher, F., Shaw, G., Ky, K. 1995. Listening to Mozart enhances spatial-temporal
reasoning: towards a neuropsychological basis. Neuroscience Letters, 185(1): 44-47
7
Xiaodan Leng, Gordon L. Shaw, Eric L. Wright. 1990. Coding of Musical Structure
and the Trion Model of Cortex. Music Perception: An Interdisciplinary Journal, 8(1) :
49-62

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

Και αφού ο τρόπος λειτουργίας του εγκεφάλου θα μπορούσε να μοιάζει με μουσική
γιατί να μην ισχύει και το αντίστροφο; Γιατί να μην επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε
την γλώσσα του μυαλού μέσω της παρατήρησης του τρόπου που ο εγκέφαλος
ανταποκρίνεται στη μουσική;
Θα μπορούσαν άραγε τα μουσικά ρυθμικομελωδικά σχήματα να προπονούν κατά
κάποιο τρόπο τον εγκέφαλο ενεργοποιώντας παρόμοια σχήματα πυροδότησης των
νευρώνων;
Οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι πολλές διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου
ενεργοποιούνται όταν ένα άτομο ακούει μουσική. Μάλιστα οι περιοχές αυτές συχνά
αλληλοκαλύπτοναι με αυτές που σχετίζονται με την αντίληψη του χώρου.
Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε και τη μελέτη του Parsons8, ο οποίος
προσπαθώντας να εντοπίσει τις αιτίες που ευθύνονται για το Mozart Effect κατέληξε
στο συμπέρασμα πως ο ρυθμός είναι αυτό το στοιχείο της μουσικής που ενισχύει τη
νοητή επεξεργασία σχημάτων στο χώρο. Χρησιμοποιώντας ΡET παρατήρησε
ενεργοποίηση στην παρεγκεφαλίδα και κατά την συγκέντρωση σε ένα ρυθμό και
κατά την επίλυση ασκήσεων που απαιτούσαν νοητή περιστροφή.
Πέρα από αυτό όμως υπάρχει πολύ μικρή βεβαιότητα ως προς το γιατί μερικά
μουσικά κομμάτια έχουν τόσο διαφορετική επίδραση από κάποια άλλα.

Γιατί ο Mozart ;
Γεννιέται εύλογα το ερώτημα γιατί στο αρχικό πείραμα, αλλά και στην πλειονότητα
αυτών που ακολούθησαν επιλέχθηκε ο Mozart, και μάλιστα στις περισσότερες
περιπτώσεις η επιλογή αυτή αφορούσε ένα συγκεκριμένο έργο;
Σύμφωνα με τους πρωτεργάτες αυτής της έρευνας, ο Mozart, το παιδί θαύμα που είχε
την ικανότητα να συνθέτει από την ηλικία των 4ων, θα ήταν αυτός που αν μη τι άλλο
θα μπορούσε να αντανακλά αρχέτυπες οργανωτικές δομές του ανθρώπου.
Οι ίδιοι αναφέρουν:

«Αναμέναμε ότι ο Mozart ….εκμεταλλεύεται το έμφυτο ρεπερτόριο από χώρο-

χρονικά σχήματα δραστηριοποίησης στον εγκεφαλικό φλοιό στο μέγιστο βαθμό. Η
συγκεκριμένη σονάτα επιλέχθηκε με προσοχή για την απίστευτη χρήση στοιχείων
συμμετρίας και φυσικής διαδοχής σχημάτων».
Η μονότονη μουσική που στερείται πολυπλοκότητας θα αποτύγχανε να δημιουργήσει
το φαινόμενο. Πίστευαν ότι η πολυπλοκότητα και ίσως η μαθηματική ακρίβεια της
μουσικής του Mozart ευθυνόταν για το ενισχυτικό της αντίληψης φαινόμενο.
Πιο συγκεκριμένα, στο ιατρικό κέντρο του πανεπιστημίου του Illinois, ο νευρολόγος
Hughes9 και ομάδα μουσικολόγων ανέλυσαν πλήθος έργων του Mozart, του Chopin
και άλλων 55 συνθετών. Επινόησαν μια κλίμακα για το πόσες φορές η ένταση
αυξάνεται και πέφτει με κορυφώσεις ανά 10 δευτερόλεπτα ή περισσότερο. Η
μινιμαλιστική μουσική του Philip Glass για παράδειγμα και τα pop κομμάτια έχουν
τα μικρότερα σκορ σε αυτή τη μέτρηση. Ο Hughes προβλέπει ότι οι διαδοχές που
επαναλαμβάνονται ανα 20 με 30 δευτερόλεπτα θα προκαλούν ισχυρότερες
αντιδράσεις στον εγκέφαλο επειδή οι λειτουργίες του κεντρικού νευρικού

8
Parsons, L.M. 2001. Exploring the functional neuroanatomy of music performance,
perception and comprehension. AnnNY Acad. Sci, 930:211-31.
9
Hughes, J.R, Daaboul, Y, Fino, J.J, Shaw, GL. 1998.The “Mozart Effect” on
epileptiform activity. Clin Electroencephalogr 29(3): 109–119.

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

συστήματος πραγματοποιούνται σε κύκλους των 30 δευτερολέπτων. Και από το
σύνολο της μουσικής που αναλύθηκε, ο Mozart περισσότερο συχνά κορυφώνει κάθε
30 δευτερόλεπτα.
Υπέρ αυτού συνηγορεί και ο Marsden10 (1987). Σε μια μελέτη του για τις νοητικές
απαιτήσεις της ακρόασης του Quintet K.452 καταλήγει πως μέσω των αλλαγών στην
υφή της μουσικής διατηρείται ένας λίγο πολύ σταθερός βαθμός πολυπλοκότητας που
απαιτεί από τον ακροατή την επιστράτευση ανάλογων νοητικών στρατηγικών. Έτσι
εξηγείται κατά κάποιο τρόπο γιατί η μουσική του Mozart και όχι άλλων συνθετών
παράγει με μεγαλύτερη επιτυχία το εν λόγω φαινόμενο.
Το 2001 με μαγνητική τομογραφία εντοπίστηκε μεγαλύτερη ροή αίματος σε περιοχές
του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αντίληψη του χώρου κατά τη διάρκεια
ακρόασης του Mozart σε σχέση με έργα του Beethoven ή πιανιστικά κομμάτια της
δεκαετίας του 30.

Πρέπει να αναφερθεί πως εκτός από τους αρχικούς ερευνητές του Mozart Effect
επιβεβαιώνουν και άλλα εργαστήρια. Το 1996, οι Rideout and Laubach11
συγκρίνοντας τον Mozart με κασσέτες χαλάρωσης βρήκαν καλύτερες επιδόσεις σε
δίπλωμα-κόψιμο χαρτιού και το 1997 οι Rideout and Taylor12 επανέλαβαν το
φαινόμενο. Παράλλα οι Rideout, Dougherty and Wernert13 παρατήρησαν το
φαινόμενο όχι μόνο με τη μουσική του Mozart αλλά και του σύγχρονου συνθέτη
Yanni. Η μουσική του επιλέχθηκε ως διαφορετική από του Mozart αλλά ταυτόχρονα
με ίδια χαρακτηριστικά ως προς την ταχύτητα, τη δομή τις μελωδικές και αρμονικές
διαδοχές και την προβλεψιμότητα.

Υπάρχει και ο αντίλογος

Έτσι εύλογα προκύπτει το ερώτημα: αν το φαινόμενο δεν περιορίζεται μόνο στην
μουσική του Mozart τότε ποιοι συνθέτες και ποια έργα τους μπορούν να επιφέρουν
αντίστοιχα αποτελέσματα; ή με άλλα λόγια ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει η
μουσική ώστε να δημιουργήσει ένα Mozart Effect ; Το πρώτο λοιπόν σημαντικό βήμα
είναι να καθορίσουμε το μουσικό ερέθισμα που το προκαλεί. Ενδεικτικά, οι Wilson
and Brown (199714) επαλήθευσαν the Mozart Effect σε φοιτητές χρησιμοποιώντας
ένα άλλο κομμάτι του Mozart, το Piano Concerto No.23 in A major, K.488. Επίσης,
συνθέσεις άλλων συνθετών έχουν αποδειχθεί ότι αυξάνουν την επίδοση σε αντίστοιχα
τεστ, συμπεριλαμβανμένου του Mendelshonn, του Schubert ή του Bach. Έτσι
φαίνεται πως το Mozart Effect δεν αφορά αποκλειστικά τη μουσική του Mozart .

10
Marsden, A. A. 1987. A Study of Cognitive Demands in Listening to Mozart’s
Quintet for Piano and Wind Instruments, K.452.Psychology of Music 15:30–57
11
Rideout, B.E. and Laubach, C.M. 1996. EEG Correlates of Enhanced Spatial
Performance Following Exposure to Music, Perceptual and Motor Skills 82: 427-432
Rideout, B.E. and Taylor, J. 1997. Enhanced Spatial Performance Following 10
12

Minutes Exposure to Music: A Replication , Perceptual and Motor Skills 85: 112-114
13
Rideout, B.E. , Dougherty, S. and Wernert, L. 1998. Effect of Music on Spatial
Performance: A Test of Generality , Perceptual and Motor Skills, 86: 512-514
14
Wilson, T.L. and Brown, T.L. 1997. Reexamination of the Effect of Mozart's Music
on Spatial-task Performance, The Journal of Psychology 131(4): 365-370

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

Προχωρώντας ακόμη ένα βήμα, οι Nantais and Schellenberg (1999)15
χρησιμοποίησαν στο πείραμά τους όχι μόνο μουσική αλλά και άλλου τύπου
ακουστικά ερεθίσματα, όπως η διήγηση μιας ιστορίας. Το συμπέρασμα ήταν πως οι
ακροατές που προτιμούσαν την ιστορία έναντι της μουσικής είχαν μεγαλύτερες
επιδόσεις στα επικείμενα τεστ. Έτσι το Mozart Effect όχι μόνο φαίνεται να μην έχει
άμεση σχέση με τη μουσική του Mozart αλλά ίσως και με τη μουσική εν γένει. Στην
περίπτωση αυτή οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα πως οι νοητικές
επιδόσεις είναι θέμα προτίμησης-ευαρέσκειας.

Εδώ θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί το πείραμα της Rauscher16, η οποία εξέθεσε 30

αρουραίους επι 12 ώρες στην εν λόγω σονάτα σε καθημερινή βάση για 2 μήνες.
Αυτοί οι αρουραίοι έκαναν το λαβίρυνθο 27% γρηγορότερα και με 37% λιγότερα
λάθη από τους υπόλοιπους που ανατράφηκαν με λευκό θόρυβο ή σιωπή. Αυτή η
βελτίωση δεν μπορεί να αποδοθεί σε καλή διάθεση και εγρήγορση επειδή η
αρουραίοι δεν έχουν συναισθηματικές αντιδράσεις στο Mozart. Αντιθέτως η μελέτη
υπονοεί νευρολογικές βάσεις για το φαινόμενο.
Στους αρουραίους που άκουγαν την σονάτα του Mozart παρατηρήθηκε έκφραση
ορισμένων γονιδίων που σχετίζονται με τη δημιουργία εγκεφαλικών συνάψεων. Αυτά
τα εξυπνότερα ποντίκια είχαν υψηλότερη έκκριση του BDNF ενός παράγοντα που
ευθύνεται για την ανάπτυξη των νευρώνων, του CREB ουσίας που σχετίζεται με τη
μνήμη και τη μάθηση και της σύναψης Ι μιας πρωτεΐνης για την ανάπτυξη νευρικών
συνδέσμων.
Είναι όμως κάπως παρακινδυνευμένο να αντιστοιχίσουμε την αντίδραση των
ποντικιών με τον τρόπο λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αν αναλογιστεί
κανείς και τη διαφορετική συγκρότηση του ακουστικού τους συστήματος, το ζήτημα
περιπλέκεται ακόμη περισσότερο. Είναι άραγε ο Mozart ένα αντικειμενικό ηχητικό
ερέθισμα που διεγείρει συγκεκριμένη ηλεκτροχημική συμπεριφορά ανεξάρτητα από
το σε ποιον απευθύνεται, άσχετα με οποιαδήποτε γνωσιακή, αισθητική,
συναισθηματική πρόσληψη του έργου του;

Οι σκεπτικιστές του φαινομένου αποδίδουν την καλύτερη επίδοση στα τεστ στην
παράμετρο της αυξημένης εγρήγορσης των συμμετεχόντων (Steele, 2000)17. Στους
Thompson, Schellenberg, & Husain, (2001)18 το Mozart Effect ενεργοποιήθηκε για
την ομάδα φοιτητών που άκουσαν την γνωστή σονάτα, η οποία θεωρείται ένα
ζωντανό και εύθυμο κομμάτι αλλά όχι και το Adagio Albinioni που συχνά

15
Nantais, K.M. and Schellenberg, E.G. 1999. The Mozart Effect: An Artifact of
Preference , Psychological Science 10(4): 370-373 .
16
Rauscher, F., Robinson, K,. Jens, J. 1998. Improved maze learning through early
music exposure in rats. Neurological Research, 20(5): 427-432

17
Steele, K.M. 2000. Arousal and mood factors in the "Mozart effect", Percept Mot
Skills,91(1): 188-90

18
Thompson, W.F., Schellenberg, E.G., Husain, G. 2001. Arousal, mood, and the
Mozart effect. Psychol Sci. 12(3):248-51

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

χρησιμοποιείται ως παράδειγμα θλιμμένης και υποτονικής μουσικής. Οι Husain και
άλλοι το 200219 υποστηρίζουν πως το τέμπο (γρήγορο σε αντιδιαστολή με αργό) και
η κλίμακα του κομματιού (μείζονα σε αντιδιαστολή με την ελάσσονα) είναι τα
στοιχεία που παράγουν το Mozart Effect. Δημιούργησαν τέσσερεις εκδοχές της
πολυσυζητημένης σονάτας: αργή-μείζονα, αργή-ελάσσονα, γρήγορη-μείζονα,
γρήγορη-ελάσσονα. Και το αποτέλεσμα ήταν να εντοπίσουν το φαινόμενο μόνο για
την γρήγορη-μείζονα εκδοχή.

Επίσης, αντικρούοντας τα επιχειρήματα των πρώτων ερευνητών για κοινούς τόπους

μεταξύ μουσικής ακρόασης και χωρικής αντίληψης, παρουσιάζουν αποτελέσματα
ερευνών που καταδεικνύουν πως στην ιστορία της έρευνας της λειτουργίας του
εγκεφάλου ποτέ δεν έχει εντοπιστεί συσχετισμός ανάμεσα σε ακουστικά ερεθίσματα
και τεστ που έχουν σχέση με οπτικό ερέθισμα. Αντιθέτως, κοινά παραδεκτό και
επιστημονικά αποδεδειγμένο πως η ακρόαση της μουσικής επηρεάζει τη διάθεση και
τη φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπου. Για παράδειγμα η λυπητερή μουσική
επιφέρει επιβράδυνση του καρδιακού παλμού και μικρότερη αγωγιμότητα του
δέρματος, ενώ αυξάνει την αρτηριακή πίεση. Η χαρούμενη μουσική μειώνει το βάθος
της αναπνοής, κ.ο.κ. Οι αποχρώσεις των διαθέσεων κατά την ακρόαση μουσικής
αντανακλώνται και στις ηλεκτρικές μετρήσεις της εγκεφαλικής δραστηριότητας.
Αριστερή μετωπιαία ενεργοποίηση αντιστοιχεί με ευχάριστη μουσική ενώ δεξιά με
δυσάρεστα ακούσματα. Επίσης η συνολική ενεργοποίηση είναι μεγαλύτερη για
έντονα ακούσματα σε αντιδιαστολή με τα ήρεμα. Και τόσο η διάθεση όσο και η
σωματική και νοητική εγρήγορση έχουν αποδειχτεί πως επηρεάζουν τις επικείμενες
νοητικές διεργασίες. Έτσι η διάθεση και η εγρήγορση και όχι κάποια μαγική οδός
συνδέουν την μουσική με την βελτιωμένη επίδοση σε τεστ αντίληψης του χώρου.

Βέβαια αν δεχτούμε αυτό τον ισχυρισμό γιατί άραγε οι συμμετέχοντες να μη

βελτιώνονται και σε άλλου είδους τεστ πέρα από μια διαδοχή σχηματικών
μεταβολών; Το 2005 συμμετείχα με μια ομάδα φοιτητών στο πανεπιστήμιο του
Sheffield σε μια εργασία αναπαραγωγής του πειράματος για να εξακριβωθεί η
εγκυρότητα των παραπάνω ισχυρισμών. Για να εξακριβώσουμε αν η ταχύτητα είναι
το μέτρο που ευθύνεται για το βαθμό εγρήγορσης των ακροατών και κατά συνέπεια
για την επιτυχία τους στο τεστ δημιουργήσαμε τρεις ταχύτητες για την σονάτα Κ.
448: φυσιολογική, επιβραδυμένη και επιταχυμένη. Σε καμία όμως από αυτές τις
περιπτώσεις δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε βελτιωμένη επίδοση των συμμετεχόντων
έναντι αυτών που παρέμειναν στη σιωπή. Επιπλέον, χρησιμοποιήσαμε και ένα άλλο
είδος τεστ- μια σειρά λεκτικών δοκιμασιών- χωρίς πάλι να εντοπίσουμε καμία
διαφορά ανάμεσα στα δύο τεστ ή στις τρεις μουσικές καταστάσεις.

Έτσι δεν λείπουν και οι περιπτώσεις στις οποίες αδυνατεί να εντοπιστεί το «Mozart
Effect». Για παράδειγμα ο Kenneth Steele20, στο πανεπιστήμιο της Βόρειας
Καρολίνα επανέλαβε το πείραμα αλλά δεν βρήκε κανένα σημάδι για το ότι η μουσική
του Mozart βελτίωσε το σκορ των 125 συμμετεχόντων.

19
Husain, G., Thompson, W., Schellenberg, G. 2002. Effects of musical tempo and
mode on arousal, mood, and spatial abilities. Music Pserception, 20(2): 151-171
20
Steele, K., Bass, K., Crook, M. 1999. The mystery of the Mozart effect: failure to
replicate. Psychological Science, 10(4): 366-369

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

Στο πανεπιστήμιο Harvard ο ψυχολόγος Christopher Chabris21 ανέλυσε τα
αποτελέσματα 16 μελετών για το Mozart Effect σε ένα σύνολο 714 συμμετεχόντων
αλλά συνολικά δεν εντόπισε αξιόλογη βελτίωση στα γκρουπ που άκουσαν τη
μουσική του Mozart. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αιτία που ορισμένοι
συμμετέχοντες παρουσίασαν βελτίωση είναι αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν
‘ευφορική εγρήγορση’. «Αν το να ακούς Mozart βελτιώνει την νοητική απόδοση
αυτό γίνεται με το να βελτιώνει συνολικά την νοητική εγρήγορση και την
συγκέντρωση. Δεν θα έπρεπε να το αντιμετωπίζουμε σαν διανοητικό θαύμα ή
ναρκωτικό».

Παρ’ όλ’ αυτά, σε μια ακόμη πιο γενικευμένη μετά-ανάλυση, που περιλάμβανε 36
μελέτες με συνολικά 2.465 συμμετέχοντες η Hetland22 βρήκε ότι το γκρουπ
ακροατών του Mozart ξεπερνούσε τα υπόλοιπα γκρουπ σε ποσοστό περιπτώσεων που
πιθανολογικά δεν μπορεί να ερμηνευτεί ως τυχαίο, παρά το γεγονός ότι το φαινόμενο
δεν παρουσιάστηκε τόσο ισχυρό όσο οι πρώτοι ερευνητές αναφέρουν. Όπως όμως
επιχειρηματολογεί και η Hetland : «Ακόμη και αυτά τα μικρά αποτελέσματα είναι
εντυπωσιακά, γιατί σε μια πρώιμη έρευνα σε ένα πεδίο είναι αναμενόμενο το
μετρούμενο φαινόμενο να είναι μικρό μέχρι να εντοπιστούν οι σωστές μέθοδοι για
να αποκαλυφθεί πλήρως». Για παράδειγμα ο Mozart μπορεί να ενισχύει περισσότερο
κάποιους ανθρώπους ανάλογα με το φύλο, τις μουσικές προτιμήσεις, τη μουσική
εκπαίδευση και άλλους δημογραφικούς παράγοντες.

Αξίζει τέλος να αναφερθεί και η οξύμωρη περίπτωση του σκεπτικιστή Eric Seigel23
ψυχολόγου στο Illinois ο οποίος προσπάθησε να αναιρέσει το φαινόμενο
χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό τεστ αντίληψης αλλά προς μεγάλη του έκπληξη
όσοι είχαν ακούσει προηγουμένως τη σονάτα του Mozart είχαν σημαντικά καλύτερες
επιδόσεις από τους υπόλοιπους.

Γενικές σκέψεις
Από τα παραπάνω βγαίνει το συμπέρασμα ότι το Mozart Effect δεν είναι μια
αλάνθαστη μαγική συνταγή για να επαυξήσει την ευφυΐα μας, ούτε ένα ακλόνητο
δείγμα του τρόπου με τον οποίο η μουσική επιδρά στη νόηση και τον ψυχισμό του
ανθρώπου. Παρά τη συνεχή έρευνα, τα νέα ευρήματα αλληλο-αναιρούνται και είναι
ακόμη ασαφές κάτω από ποιες συνθήκες, με τι τρόπο και σε τι ποσοστό η ακρόαση
της μουσικής - συγκεκριμένα του Mozart δημιουργεί, ενεργοποιεί ή μεταλλάσσει τις
συνάψεις του εγκεφάλου όπου εδράζονται οι ψυχοσωματικές μας αντιδράσεις. Αν
θέλουμε όμως να αναζητήσουμε ένα μόνιμο και χειροπιαστό Mozart Effect τότε ίσως
θα πρέπει να στραφούμε στη μουσική εκπαίδευση. Γιατί έχει αποδειχτεί τόσο σε
εργαστηριακά πειράματα όσο και σε πραγματικές σχολικές συνθήκες πως η
εκμάθηση μουσικής και η συμμετοχή σε μουσικές δραστηριότητες από μικρή ηλικία

21
Chabris, C. 1999. Prelude or requiem for the Mozart effect? Nature, 400: 826-827
22
Hetland, L. 2000. Listening to music enhances spatial-temporal reasoning: evidence
for the “Mozart effect”. Journal of Aesthetic Education, 34(3/4): 105-153
23
Kliewer, G. 1999. “The Mozart Effect.” New Scientist. 6 November

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο

συνδέονται με καλύτερες επιδόσεις σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα και σταθερά
μεγαλύτερα σκορ σε όλους τους τύπους IQ τεστ που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς
για να αποδείξουν ή να καταρρίψουν την ισχύ του Mozart Effect. Εξάλλου, έχει
παρατηρηθεί με τομογραφίες του εγκεφάλου πως πέρα από κατά τόπους μεγαλύτερο
όγκο του εγκεφαλικού φλοιού, αυτοί που ασχολούνται με τη μουσική έχουν πιο παχύ
και συμπαγές corpus callosum, δηλαδή συνδετικό ιστό μεταξύ των δυο ημισφαιρίων
που συνεπάγεται ταχύτερη και αποδοτικότερη λειτουργία του εγκεφάλου.

Μήπως όμως όλη αυτή η αναζήτηση εξωμουσικών λόγων για να ασχοληθούμε με τη

μουσική φθείρει το νόημα και την ουσία της; Ο Λόγος, ο ήχος που διέπει απ’ την
απαρχή της την ανθρώπινη ύπαρξη χρειάζεται άραγε επιστημονική δικαιολόγηση για
να κατοχυρωθεί στην ανθρώπινη συνείδηση και πρακτική; Ο άνθρωπος ανέκαθεν για
να επικοινωνήσει, να εκφραστεί, να αντιμετωπίσει υπερφυσικούς φόβους ή να
θεραπευτεί κατέφευγε στη μουσική. Και είτε ως κατάλοιπο από τις αρχέγονες μνήμες
του, είτε ως σύγχρονο αισθητικό προϊόν η μουσική συνεχίζει να γοητεύει, να έλκει,
να συγκινεί. Όσον αφορά τη μουσική του Mozart, μπορεί τα Adante του να
συμπίπτουν με το ιδανικό των 72 χτύπων το λεπτό που είναι το πρώτο ρυθμικό σχήμα
και γι αυτό το πιο ασφαλές ηχητικό καταφύγιο με το οποίο ερχόμαστε σε επαφή ήδη
από την εμβρυακή μας κατάσταση. Μπορεί οι τενούτες των πνευστών σε ψηλές
περιοχές υποσυνείδητα να προσομοιάζουν την πρωτόγονη κραυγή του αποχωρισμού
την πιο αρχέτυπη μορφή δραματικής έκφρασης και συναισθηματικής απoφόρτισης.
Πέρα από τέτοια μπορεί, η μουσική του Mozart στέκεται εδώ και 250 χρόνια στο
επίκεντρο της προσοχής για την ικανότητά της να γοητεύει βαθύτατα, να αφυπνίζει
συναισθήματα, να γαληνεύει, να γιατρεύει. Και όπως λέει και ο Don Campbell: «Ο
Mozart έχει παγκόσμια απήχηση. Η συζήτηση πρέπει να συνεχιστεί. Εμείς μόλις που
αρχίσαμε να θέτουμε τα σωστά ερωτήματα».

Γιατί ο Mozart : ίσως γιατί περισσότερο από κάθε άλλο συνθέτη άγγιξε τις χορδές
της ανθρώπινης αλήθειας και έμελλε να μείνει στην αιωνιότητα.

Ξένια Τσέλιγκα-Η επίδραση της μουσικής του W.A.Mozart σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο