građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.

2 / 2009

O FENOMENU INDIVIDUALNOG I KOLEKTIVNOG

U ARHITEKTURI STANOVANJA

Branislava Stoiljković1

Rezime, Svi oblici stanovanja, bez obzira na tip, poseduju i svojstva individualnog i ona kolektivnog.
Odnos stepena individualnog i kolektivnog u stanovanju, utiče na prostorno rešenje i kvalitet stana.
Ukoliko stanovanje poseduje znatna svojstva individualnog unapređuje mu se kvalitet, ali se istovremeno
smanjuje gradotvornost. S druge strane, sa povećanjem urbaniteta smanjuje se individualnost u
stanovanju. Analiza svih tipova stambenih objekata jednoporodičnog i višeporodičnog stanovanja
pokazuje da se najveća individualnost uočava kod slobodnostojeće jednoporodične kuće, te da se ona
smanjuje prema zgradama za višeporodično stanovanje. Suprotno tome, svojstva kolektivnog, koja se
mogu identifikovati i u nekim tipovima porodičnog stanovanja, smanjuju se od zgrada za višeporodično
stanovanje ka slobodnostojećoj kući.

Ključne reči, porodično stanovanje, višeporodično stanovanje, individualnost, kolektivitet

Abstract, All the forms of housing, irrespective of the type, have both features of individual and of
collective housing. The ratio between individuality and collectivity in housing, affects apartment layout
and quality. If housing possesses considerable features of individuality, its quality level is higher, but at
the same time, the urbanity level is lower. If the level of urbanity tends to be increased, individuality in
housing is decreased. The analysis of all housing blocks types, both of single family and multifamily
housing, reveals that a single family detached house is the most individual one, whereas the individuality
decreases going down the scale toward multifamily housing blocks. Contrary to this, the features of
collectivity, that can also be identified in some single family housing types, decrease going from
multifamily housing blocks toward single family detached house.

Key words, single family housing, multifamily housing, individuality, collectivity

1
Mr Branislava Stoiljković, dia

29
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
1. IDENTIFIKACIJA KOLEKTIVNOG U
PORODIČNOM STANOVANJU
Iako se za porodično stanovanje gotovo po pravilu
vezuju karakteristike individualnog, osim slobodno-
stojeće kuće, svi ostali tipovi objekata za porodično
stanovanje pokazuju u izvesnoj meri svojstva
kolektivnog. To se odnosi na način grupisanja
jedinica, broj slobodnih orijentacija stana, slobodu u
oblikovanju, gustinu stanovanja koja se postiže itd. S
druge strane, oni jasno zadržavaju veliki broj
karakteristika individualnog, koje ih upravo i odvajaju
od tipova višeporodičnog stanovanja: stanovi imaju
neposrednu vezu sa tlom, zasebne prilaze i ulaze,
privatna dvorišta itd.
1.1. SLOBODNOSTOJEĆA KUĆA
Kako i sam naziv kazuje, kuća slobodno stoji na
parceli i ima slobodnu orijentaciju na sve četiri strane.
Moguće je ostvariti otvorenost prostora kuće prema
slobodnom prostoru parcele, kao i povezanost i
prožimanje unutrašnjosti kuće sa spoljašnjim
prostorom. Forme kuće su slobodne i ukupni volumen
često raščlanjen. Svaka kuća ima svoj sopstveni izraz,
svoj identitet a forma kuće je rezultat realnih životnih
potreba i navika porodice, njenih kulturnih,
psiholoških, socioloških i estetskih kriterijuma. S
druge strane, parametri koji određuju nivo urbaniteta -
gustina stanovanja, indeks izgrađenosti, stepen
iskorišćenosti tla, spratnost itd. - imaju najmanje
vrednosti i urbani sklop sastavljen od slobodno-
stojećih kuća karakteriše nizak stepen urbaniteta.
Zbog tačkastog sistema grupisanja, one ne mogu da
formiraju kontinualni ulični front. Volumen kuće je
mali, kuće sa predbaštama, što ih odvaja od ulice te
stvaraju ambijent koji je više nalik ruralnom, ili
onome što je naša predstava za ambijent periferije.
Pored toga, ovaj tip karakteriše i prevelika cena
opremanja infrastrukturom i pratećim sadržajima.
1.2. DVOJNA KUĆA
Dvojna kuća predstavlja prelazni oblik između
slobodnostojeće kuće i kuće u nizu, sa načinom
grupisanja jedinica između tačkastog i linijskog. Ona
se "lepi" za suseda sa jedne strane, tj. ima tri slobodne
orijentacije. To je tip individualne kuće kod kog se
javljaju i elementi višeporodičnog stanovanja.
Dvokuća je naseljena dvema porodicama, i to je prvi
element višeporodičnog stanovanja koji se može
identifikovati u individualnoj kući. Dvojna kuća ima
ograničeniju formu i volumetriju i mogućnost za
eksternom fleksibilnošću je umanjena. Dva dela
30
nauka + praksa 12.2 / 2009
dvojne kuće su najčešće identično prostorno i
oblikovno rešena, pa je time već umanjena
identifikacija korisnika sa mestom stanovanja. Po
ostalim karakteristikama dvokuća ima sve
karakteristike kuće za jednoporodično stanovanje, te
takođe predstavlja tip sa anti-urbanim karakterom, bez
mogućnosti da formira gradsko tkivo i gradski
ambijent.
1.3. KUĆE U NIZU
Kuće u nizu su višespratne, uske i dugačke
stambene jedinice, sa prozorima ka dve slobodne
orijentacije, i sa zajedničkim bočnim zidovima prema
susedima. U funkcionalnom i oblikovnom smislu one
se razvijaju po dubini, ka slobodnim stranama, i po
visini. One su uglavnom projektovane sa identičnim
ili sličnim osnovama i sa izvesnim spoljašnjim
vizuelnim odnosom jedne prema drugoj. U tom
smislu, personalitet kuće je manje izražen,
individualizacija forme umanjena, pa identifikacija
korisnika sa kućom izostaje ili je svedena na
minimum. Kuće u nizu bezbeđuju veću gustinu
stanovanja od slobodnostojećih kuća, veći je stepen
iskorišćenosti tla, kao i indeks izgrađenosti; veličina
parcele se smanjuje, te se skraćuju infrastrukturni
tokovi. Za njih je karakteristično linijsko grupisanje
stambenih jedinica u prostoru, tako da one mogu da
formiraju kontinualni ulični front i formiraju
ambijente sa izraženim urbanim svojstvima. S druge
strane, one i dalje imaju svojstva tipična za
individualno stanovanje.
1.4. ATRIJUMSKE KUĆE
Atrijumska kuća je jedini prototip stambene kuće
gde postoji potpuno privatni otvoreni prostor, kvalitet
koji ne nude drugi tipovi porodičnih kuća. Gustina
koja se postiže ovakvim tipom stanovanja je
najvažniji razlog za razvoj atrijumske kuće - to je
primamljiva ideja da se obezbedi jednoporodično
stanovanje sa gustinama koje su karakteristične za
višeporodično. U prilog takođe ide i činjenica da se
značajno smanjuju troškovi opremanja infra-
strukturom. Kuća je najčešće jednoetažna, ugrađena sa
tri strane, zbog čega je sloboda u oblikovanju kuće,
kao i moguća fleksibilnost stambene jedinice, svedena
na minimum. Svi sadržaji u kući su okrenuti ka
dvorištu. Kuće najčešće nemaju predbaštu, nego su
postavljene uz ulicu, što utiče i na to da mogu da
formiraju gradski ambijent. Naselja atrijumskih kuća
se još nazivaju i "tepih naselja", zbog očiglednih
asocijacija. U takvim uslovima stambene jedinice nisu
prepoznatljive i ostaju bez identiteta na planu forme.
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
1.5. TERASASTE KUĆE
Stambene jedinice kod terasastih kuća poseduju
sopstveni ulaz i imaju pripadajući otvoreni prostor,
sveden na krovnu terasu stambene jedinice ispod. S
druge strane, terasaste kuće karakteriše mrežasti način
grupisanja jedinica u prostoru, po horizontali i po
vertrikali. Jedinice su uglavnom jednoetažne, mada
postoje i takvi primeri da su projektovane u dva ili
više nivoa. Gustina stanovanja je znatno veća, nivo
urbaniteta takođe. Konstruktivni sistem je složeniji a
fleksibilnost manja. Terasasta izgradnja zbog svoje
specifičnosti pruža značajne mogućnosti za
individualizaciju i personalizaciju stambenog
prostora, samim tim i unapređenje kvaliteta
višeporodičnog stanovanja. Iako predstavlja znatno
humaniji oblik ovog tipa stanovanja, kao recepet za
višeporodičnu izgradnju se može posmatrati samo u
uslovima visokog materijalnog standarda.
2. IDENTIFIKACIJA INDIVIDUALNOG U
VIŠEPORODIČNOM STANOVANJU
Individualnost u stanovanju je veoma važan
element u dostizanju zadovoljstva stanovanjem i
posebno je bitna za stanovanje u višeporodičnim
stambenim zgradama. U zavisnosti od tipa objekta u
ovim zgradama je moguće ostvariti različite oblike i
stepene individualnosti.
2.1. URBANA VILA
Urbana vila je tačkasti tip sklopa pa ima
najoptimalnije uslove osunčanja, provetravanja i
vizuelnog kontakta sa okruženjem. Ima slobodne sve
četiri strane, te je moguće na uglovima projektovati
stambene jedinice koje će imati dvostranu, ili čak
trostranu orijentaciju što je bliže tipu porodičnog
stanovanja. Takođe, to omogućava takve forme koje
će doprineti personalizaciji jedinica i identifikaciji
korisnika sa njima. Sa spratnošću do 4 etaže i brojem
stanova po etaži od 2 do 4, urbana vila pruža znatno
humanije uslove za život i veće mogućnosti za
individualizaciju prostora stanovanja nego što je to
slučaj kod drugih tipova zgrada za višeporodično
stanovanje (galerije, koridori...).
2.2. STAMBENA KULA
Sa znatno većom spratnošću i većim brojem stanova
po spratu, stambena kula postaje dom za mnogo veći
broj stanara koji, osim toga što stanuju u istoj kući,
nemaju ništa zajedničko. U takvim uslovima, stanarima
je mnogo teže da prostore stambene zgrade izvan svoga
stana doživljavaju kao "svoju" sredinu, prepoznatljivu u
nauka + praksa 12.2 / 2009
fizičkom smislu. Kao glavni kvalitet stambene kule
navodi se činjenica da zgrade visoke spratnosti
oslobađaju teren za druge aktivnosti. Ipak, zbog
povećane spratnosti se može govoriti i o gubitku veze
sa tlom i okruženjem, koja je jedino moguća na nižim
etažama, ali i o neophodnosti udaljavanja od susednih
objekata čime se stvara "statičan prostor i ambijent
bez identiteta". Stambene jedinice su često samo
jednostrano orijentisane, čime se smanjuje njihov
kvalitet i upotrebna vrednost. Konstruktivni sistem je
zbog visine objekta složeniji što utiče na formu koja je
kompaktnija. U mnoštvu istih ili sličnih stambenih
jedinica jedne stambene kule, nemoguće je raspoznati
stanove, što značajno utiče na osećanje opšteg
zadovoljstva korisnika.
2.3. JEDNOTRAKT - STAMBENA SEKCIJA
Stambena sekcija je sastavljena od grupe stanova
na svakoj etaži, postavljenih oko vertikalnih
komunikacija. Kako čini deo dužeg linijskog sklopa,
ugrađena je sa dve strane,. Stambene jedinice su
dvostrano ili jednostrano orijentisane, čime se kvalitet
i upotrebna vrednost stanova smanjuju. Sa
povećanjem broja spratova i broja stanova po spratu,
povećava se i broj stanara, što utiče na smanjenje
osećaja sigurnosti i privatnosti. Tome takođe
doprinosi i samo prostorno rešenje, tj. dispozicija i
međusobni odnos stanova, komunikacija i zajedničkih
prostora. Prostori zgrade izvan stanova su najčešće
svedeni na minimumom predviđene mere, bez
mogućnosti da imaju dopunske sadržaje, nedovoljno
su osvetljeni, nesagledivi iz stanova i nepodesni za
stanare zgrade da u njima započinju interakcije sa
susedima.
2.4. GALERIJSKI SKLOP
Kod galerijskog sklopa stambene jedinice su
postavljene duž horizontalne komunikacije.
Vertikalne komunikacije su postavljene na određenim
rastojanjima i stambene jedinice su povezane sa njima
preko galerije. Jedinice imaju smanjenu širinu i
povećanu dubinu, dvostrano su orijentisane i mogu
biti rešene u dva ili više nivoa. Sa povećanjem
spratnosti gubi se veza jedinica sa tlom, što se
delimično može nadomestiti postojanjem lođa,
odnosno kod galerijskog sklopa i postojanjem same
galerije. Galerije mogu biti veće širine od one
neophodne za mimoilaženje dve osobe, ili sa
proširenjima koja su predviđena za okupljanje i
sedenje, za igru male dece, kao i za obezbeđivanje
prostora za zelenilo, što doprinosi utisku svojevrsne
podignute pešačke ulice iz koje se ulazi u stanove.
31
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
2.5. KORIDORSKI SKLOP
Koridorski sklop, za razliku od galerijskog, ima
stambene jedinice sa obe strane horizontalne
komunikacije, zbog čega su jedinice jednostrano
orijentisane. Ako su predviđene u dva nivoa, koridor
se javlja u svakom drugom ili trećem nivou, te je
moguća poprečna dvostrana orijentacija stambenih
jedinica čime se povećavaju upotrebna vrednost i
kvalitet stana. Sam koridor uglavnom nema dopunske
sadržaje i njegova je namena svedena na osnovnu,
komunikacionu. Zbog obostranog nizanja stambenih
jedinica, na nivou koridora je teško izbeći
uniformnost, javlja se problem intimnosti pristupa u
stanove, te se individualizacija prostora ne ostvaruje.
U takvim uslovima korisnici se ne mogu identifikovati
sa svojim stambenim prostorom. Ukoliko se nizanje
jedinica preslikava i na spoljašnosti zgrade,
individualizacija i personalizacija potpuno izostaju.
2.6. DVOTRAKT
U dvotraktnom sklopu se vertikalne komunikacije
sažimaju u jezgro koje se postavlja između dva
stambena trakta, a povezuje se sa njima kratkim
horizontalnim komunikacijama upravnim na njih. Na
taj način se pred ulazom u stanove pojačava osećaj
privatnosti i individualnosti. Tom utisku takođe
doprinosi i činjenica da neke prostorije stana imaju i
vizuelni kontakt sa pristupnim delom u stan. Dvotrakt
se najčešće radi sa 4-6 stanova po etaži tako da svaka
stambena jedinica ima poprečnu provetrenost i sve
prostorije stana su prirodno osvetljene. Primarne,
stambene prostorije su orijentisane na spolja, a
sekundarne, pomoćne prostorije ka unutra, tj. ka
otvorenom međuprostoru između traktova. Spratnost
dvotrakta je najčešće srednja, do 6 etaža, što takođe
doprinosi utisku povećane intimnosti u zgradi.
3. ZAKLJUČAK
Analiza svih tipova porodičnog i višeporodičnog
stanovanja pokazuje da se najveća individualnost u
stanovanju postiže u slobodnostojećoj porodičnoj
kući, ali da je ona istovremeno najmanje gradotvorni
element. Da bi bila potpuno otvorena ka spoljašnjem
prostoru (što je jedna od njenih prednosti u odnosu na
ostale tipove porodičnih kuća) neophodno je da bude
u prirodnom okruženju, udaljena od suseda. Ostali
tipovi porodičnih kuća i dalje imaju bitne odlike
porodičnog stanovanja, ali se u njima pojavljuju i
odlike stanovanja u kolektivu, i to najmanje izražene
kod dvokuće, a najviše kod terasastih i atrijumskih
32
nauka + praksa 12.2 / 2009
kuća. Zbog svojih fizičkih i prostornih karakteristika
one su u većoj meri gradotvorni elementi, ali se
samim tim sve više udaljavaju od "ideala"
slobodnostojeće kuće.
Za tipove višeporodičnog stanovanja se
podrazumeva da imaju odlike stanovanja u kolektivu,
ali takođe se kroz neke njihove karakteristike u većoj
ili manjoj meri ispoljava individualnost u stanovanju.
U tom smislu se stanovanje u urbanoj vili može
smatrati sa najviše individualiteta, pre svega zbog
male spratnosti, malog broja stanova po spratu, i
dvostrane ili čak trostrane orijentacije stanova. U
stambenoj kuli je zbog jako velike spratnosti i velikog
broja stanova po etaži individualnost minimizirana.
Stambena sekcija jednotraktnog i dvotraktnog sklopa,
iako poistovećena sa pojmom višeporodičnog
stanovanja, omogućuje da stanovanje ima
karakteristike individualnog. Galerijski sklop zbog
svoje sličnosti sa kućama u nizu nudi mogućnosti za
individualizacijom, ali nizanje većeg broja stambenih
jedinica kojima se pristupa preko zajedničke
horizontalne komunikacije je istovremeno umanjuje.
Taj je problem još izraženiji kod koridorskog sklopa,
gde je horizontalna komunikacija najčešće
neosvetljena i bez dopunskih sadržaja.
Ako se stanovanje u individualnoj jednoporodičnoj
kući posmatra kao najpoželjniji tip stanovanja, onda
se za višeporodično stanovanje može reći da će ono
biti utoliko prihvatljivije ukoliko poseduje više
karakteristika individualnog.
4. LITERATURA
[1] Baylon, M., Stanovanje, Poslediplomske studije, kurs:
stanovanje, Sveske 50 i 73, Arhitektonski fakultet Beograd,
1980, 1985
[2] Bazik, D., Trbić, V., "Personalizacija prostora: dijalog
ili monolog?", Ilić, D. (ed.), Spratne zgrade sa stanovima
za tržšte, Prosveta, Niš, 1997
[3] Gaković, S., Četiri stanja sklopa u strukturi stambene
sredine, Biblioteka "Arhitektonika", Arhitektonski fakultet
Beograd, 1991
[4] Ilić, D., "Zadovoljenje individualnih i zajedničkih
potreba u stanu i zgradi-prostorne pretpostavke", Ilić, D.
(ed.), Stanovi i zgrade za tržište, Prosveta, Niš, 1998
[5] Knežević, G., Višestambene zgrade, Tehnička knjiga,
Zagreb, 1989
[6] Marušić, D., Sveska 1-10, Arhitektonski fakultet
Beograd, 1999
[7] Mihajlović-Ristivojević, M., "Učešće korisnika u
spoljnom oblikovanju višespratnih stambenih objekata",
Ilić, D. (ed.), Unapređenje i dalji razvoj stanovanja u
višespratnim stambenim zgradama, Prosveta, Niš, 1995