EYKLEIDHS 001-008_001-014 A 31 4/10/14 12:03 PM Page 3

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

EYKLEIDHS 001-008_001-014 A 31 4/10/14 12:03 PM Page 4

Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νο-
μοθεσίας (N. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις
περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η
κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση
και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο
κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλουή μέρους του έργου.

Εκδόσεις Πατάκη – Θετικές επιστήμες

Beppo Levi, Διαβάζοντας τον Ευκλείδη
Τίτλος πρωτοτύπου: Leyendo a Eyclides
Mετάφραση: Ανδρέας Μιχαηλίδης
Πρόλογος-Επιμέλεια: Τεύκρος Μιχαηλίδης
Yπεύθυνος εκδοτικού τμήματος: Kώστας Γιαννόπουλος
Διορθώσεις: Ευαγγελία Σίντου
Σελιδοποίηση: Aλέξιος Δ. Mάστορης
Φιλμ-μοντάζ: Μαρία Ποινιού Ρένεση
Copyright© Libros del Zorzal, 2000
Copyright© Agone, 2003 for the French translation (En lisant Euclide)
Leyendo a Euclides was originally published in Spanish in 2000. This translation
is published by arrangement with Libros del Zorzal, info@delzorzal.com.
Copyright© για την ελληνική γλώσσα, Σ. Πατάκης AEΕΔΕ
(Eκδόσεις Πατάκη), 2009
Πρώτη έκδοση στην ισπανική γλώσσα από τις εκδόσεις Libros del Zorzal,
Μπουένος Άιρες, 2000
Πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα από τις Eκδόσεις Πατάκη,
Aθήνα, Μάρτιος 2014
Κ.Ε.Τ. 6807 Κ.Ε.Π. 119/14
ISBN: 978-960-16-4058-7

ΠANAΓH TΣAΛΔAPH (ΠPΩHN ΠEIPAIΩΣ) 38, 104 37 AΘHNA

ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665 – ΦAΞ: 210.36.50.069
ΚΕNΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕNΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗNΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078
ΥΠOΚATAΣTHΜΑ: KOPYTΣAΣ (TEPMA ΠONTOY – ΠEPIOXH Β´ ΚTEO), T.Θ. 1213,
570 09 KAΛOXΩPI ΘΕΣΣΑΛONΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15 – ΦAΞ: 2310.70.63.55
Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr
EYKLEIDHS 001-008_001-014 A 31 4/10/14 12:03 PM Page 5

BEPPO LEVI

Δ Ι Α Β Α Ζ Ο Ν ΤΑ Σ
ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ανδρέας Μιχαηλίδης
ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Τεύκρος Μιχαηλίδης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Leopoldo Kulesz
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΝΕΑΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
Laura Levi
EYKLEIDHS 001-008_001-014 A 31 4/10/14 12:03 PM Page 6

Επειδή ο συγγραφέας έχει ενσωματώσει στην επιχειρηματολογία του

αρκετά ελεύθερες μεταφράσεις αποσπασμάτων του Πλάτωνα, αναπα-
ράγουμε σε υποσημείωση δόκιμες, ακριβείς μεταφράσεις των αντίστοι-
χων κειμένων στα νέα ελληνικά:
• Πολιτεία, μετάφραση με εισαγωγή και σχόλια του Ν. Μ. Σκουτερό-
πουλου, εκδόσεις Πόλις, 2002.
• Θεαίτητος, μετάφραση με εισαγωγή και σχόλια του Β. Τατάκη, εκδό-
σεις Ι. Ζαχαρόπουλος.
• Μένων, μετάφραση με εισαγωγή και σχόλια του Ι. Πετράκη, εκδόσεις
Πόλις, 2008.
EYKLEIDHS 001-008_001-014 A 31 4/10/14 12:03 PM Page 7

ΠEPIEXOMENA

Διαβάζοντας τον Ευκλείδη στην Ελλάδα του 21ου αιώνα

Τεύκρος Μιχαηλίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Γιατί Ευκλείδης;
Leopoldo Kulesz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Σημείωμα νέας έκδοσης

Laura Levi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Πρόλογος
Beppo Levi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Η γεωμετρία και η σωκρατική σκέψη . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Διαβάζοντας τον Ευκλείδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Ι. Ορισμοί, αιτήματα, κοινές έννοιες.
Η θεωρία της ισότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
ΙI. Το άθροισμα των γωνιών του τριγώνου
και το πέμπτο αίτημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
ΙII. H γεωμετρική άλγεβρα
και η θεωρία των αναλογιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
ΙV. Η μέθοδος της εξάντλησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
V. Τα αριθμητικά βιβλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229

Σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Βιβλιογραφικό σημείωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Κατάλογος προτάσεων από τα Στοιχεία

που σχολιάζονται στο βιβλίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 9

ΤΕΥΚΡΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ

Διαβάζοντας τον Ευκλείδη στην Ελλάδα

του 21ου αιώνα

Τα Στοιχεία του Ευκλείδη είναι το αρχαιότερο σωζόμε-

νο ολοκληρωμένο επιστημονικό σύγγραμμα. Σήμερα,
2.300 χρόνια μετά τη συγγραφή του, εξακολουθεί να
αποτελεί το αδιαμφισβήτητο πρότυπο γραφής μαθημα-
τικού, αν όχι και γενικότερα επιστημονικού, κειμένου. Η
αξιωματική-παραγωγική μέθοδος δεν έχει ποτέ υποκα-
τασταθεί από κάτι άλλο, ούτε φαίνεται στο ορατό μέλ-
λον κάποια τέτοια προοπτική υποκατάστασης. Αναμφί-
βολα εκφράστηκαν στο παρελθόν και εξακολουθούν να
εκφράζονται διαφορετικές αντιλήψεις ως προς το τι εί-
δους προτάσεις είναι θεμιτό να επιλέγονται ως αξιώμα-
τα, ποια είναι η διαδικασία νομιμοποίησης μιας συγκε-
κριμένης επιλογής αξιωματικού συστήματος, ποιες κα-
τασκευές και ποιες αποδείξεις υπάρξεως είναι αποδε-
κτές, ακόμα και ποιες μέθοδοι απόδειξης είναι επιτρε-
πτές. Η βασική δομή, όμως, παρέμεινε πάντοτε η ίδια:
• Επιλογή ενός συστήματος αξιωμάτων.
• Επιλογή και διαμόρφωση ενός ιστού θεμελιωδών προ-
τάσεων που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της θεωρίας
και στις οποίες αναφέρονται για τη λύση τους όλα τα
προβλήματα που διατυπώνονται στα πλαίσιά της.
• Απόδειξη των παραπάνω θεωρημάτων με βάση τους
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 10

10 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

αριστοτελικούς κανόνες συναγωγής και με επίκληση,

για το καθένα, αποκλειστικά των αξιωμάτων και των
θεωρημάτων που η απόδειξή τους έχει προηγηθεί.
Και μόνη της η διαπίστωση της οικουμενικότητας του
ευκλείδειου προτύπου θα αποτελούσε επαρκές κίνητρο
για να διαβάσει κανείς τα Στοιχεία. Ωστόσο, υπάρχουν
και πολλοί ακόμη λόγοι: Η Ευκλείδεια γεωμετρία, μας
λέει ο μεγάλος Γάλλος μαθηματικός του εικοστού αιώνα
René Thom, είναι το πρώτο παράδειγμα μεταγραφής
μιας διαδικασίας αναφερόμενης σε δισδιάστατο ή τρισ-
διάστατο χώρο, στη μονοδιάστατη γλώσσα της γραφής.
Αυτή τη μεταγραφή, με πολύ πιο χαλαρό και άτυπο τρό-
πο, την κάνουμε διαρκώς με τις προφορικές ή γραπτές
περιγραφές και αφηγήσεις μέσω των οποίων επικοινω-
νούμε. Η Ευκλείδεια γεωμετρία είναι λοιπόν μια αυστη-
ρή και ακριβής τυποποίηση του επικοινωνιακού μας κώ-
δικα και αποτελεί κατά κάποιον τρόπο τον διαμεσολα-
βητή, μοναδικό και αναντικατάστατο, ανάμεσα στην κα-
θημερινή μας γλώσσα και τον μαθηματικό φορμαλισμό.
Στην αδιάκοπη προσπάθεια να κατανοήσουμε τον κό-
σμο γύρω μας, βιώνουμε καθημερινά, μεταξύ άλλων, τον
ανταγωνισμό ανάμεσα στο διακριτό και το συνεχές. Η
αριθμητική είναι αυτή που μας δίνει τη διαισθητική αντί-
ληψη του διακριτού. Η απαρίθμηση, ο προγραμματισμός
και ο απολογισμός ενεργειών είναι δραστηριότητες που
βασίζονται με φυσικό τρόπο στην έννοια του διακριτού
και άπτονται όλες της αριθμητικής. Αντίθετα, η παρατή-
ρηση του χώρου, η χάραξη, η τοποθέτηση –πραγματική ή
νοητή– επιφανειών και όγκων μέσα σε αυτόν επικαλού-
νται την αίσθηση του συνεχούς και αναφέρονται στη γεω-
μετρία.
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 11

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ 11

Όπως απέδειξε με τα περίφημα παράδοξά του ο Ζή-

νων ο Ελεάτης, καμιά από τις δύο έννοιες δεν είναι σε
θέση να περιγράψει από μόνη της με ορθολογικό τρόπο
τον κόσμο. Τέσσερα από τα περίπου σαράντα παράδο-
ξα του Ζήνωνα διέσωσε για χάρη μας ο Αριστοτέλης και
μέσω αυτών καταδεικνύεται ότι μια επιφανειακή και με-
μονωμένη αποδοχή, είτε του συνεχούς είτε του διακρι-
τού, δεν μπορεί να είναι ορθολογική. Είναι χαρακτηρι-
στικό ότι, από τα τέσσερα σωζόμενα παράδοξα, τα δύο
καταδεικνύουν τη μη ορθολογική φύση του συνεχούς και
τα άλλα δύο την αντίστοιχη του διακριτού.
Άλλωστε, η κρίση της ασυμμετρίας που δημιουργήθη-
κε με την ανακάλυψη της ύπαρξης ομοειδών μεγεθών
–όπως η πλευρά και η διαγώνιος του τετραγώνου– που
δεν μπορούν να μετρηθούν με την ίδια μονάδα μετρήσε-
ως, είναι και αυτή μια έκφραση της ανεπάρκειας των εν-
νοιών του διακριτού και του συνεχούς –τουλάχιστον στην
απλοϊκή εκδοχή τους– για την περιγραφή του φυσικού
κόσμου.
Τα Στοιχεία του Ευκλείδη αποτελούν την πρώτη, στην
ιστορία των ιδεών, ολοκληρωμένη, αυστηρά θεωρητική
περιγραφή αυτών των δύο εννοιών, αποδίδοντας «τα του
Καίσαρος τω Καίσαρει». Οι έννοιες του μεγέθους και
του αριθμού, συναφείς αλλά όχι ταυτιζόμενες, αναλύο-
νται κατά τρόπο που να ξεκαθαρίζει πότε μπορεί η μία
να υποκαταστήσει την άλλη και πότε η διαφοροποίησή
τους είναι ουσιώδης. Η διάκριση ανάμεσα στον λόγο γεω-
μετρικών μεγεθών και τον λόγο αριθμών αναδεικνύει το
βάθος της σκέψης που γεννήθηκε από τους Ίωνες και
τους πυθαγόρειους φιλοσόφους και καλλιεργήθηκε στην
Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη.
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 12

12 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

Ο Ευκλείδης κληρονόμησε το μεγαλειώδες έργο του Θα-

λή, του Πυθαγόρα, του Ιπποκράτη του Χίου, του Θεαί-
τητου και του Ευδόξου· το επεξεργάστηκε, το διαμόρ-
φωσε, του προσέδωσε μια ενιαία δομή και το κληροδό-
τησε σε μας.
Ουδέποτε υπήρξε και μέχρι να το δούμε ποτέ δεν
πρόκειται να πιστέψουμε ότι μπορεί να υπάρξει, ένα
άξιο λόγου σύστημα γεωμετρίας που να αποκλίνει ου-
σιαστικά (και δεν εννοούμε διορθώσεις, επεκτάσεις ή
εξελίξεις) από το πλάνο που διαμόρφωσε ο Ευκλείδης,
έγραψε το 1848 ο Augustus De Morgan. Εξήντα χρόνια
αργότερα ο Thomas Little Heath έσπευσε να υιοθετήσει
και αυτός την ίδια θέση, που πιστεύω πως εξακολουθεί
να ισχύει και σήμερα.
Πράγματι, τα Στοιχεία είναι, ίσως, το μαθηματικό βι-
βλίο που μελετήθηκε περισσότερο από οποιοδήποτε άλ-
λο. Το απόσταγμα των μελετών, ερευνών, διορθώσεων
και αμφισβητήσεων που διατυπώθηκαν για περισσότε-
ρες από δύο χιλιετίες αποτυπώθηκε στο Grundlagen der
Geometrie (Θεμέλια της γεωμετρίας) του David Hilbert.
Ωστόσο, ακριβώς όπως αναφέρει ο de Morgan, πρόκειται
για διορθώσεις και επεκτάσεις που δεν αποκλίνουν ου-
σιαστικά από το πλάνο του Ευκλείδη. Ανάλογη δουλειά
έκανε και ο Richard Dedekind στην αριθμητική – όμως
το πλάνο και της δικής του εργασίας είναι αυτό που
σκιαγραφείται στα Στοιχεία και που οι μελετητές απο-
δίδουν σε πρωτογενή εργασία του Ευδόξου.
Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα αναπτύχθηκαν οι
λεγόμενες μη ευκλείδειες γεωμετρίες. Καθώς όμως καθε-
μιά από αυτές προέκυψε από τη μερική άρνηση ή τροπο-
ποίηση κάποιου ευκλείδειου αιτήματος, θα πρέπει να χα-
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 13

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ 13

ρακτηριστούν ως εξελίξεις στο πλάνο του Ευκλείδη και,

συνεπώς, εντάσσονται στην περιγραφή του De Morgan.
Αξίζει, λοιπόν, όχι μόνο οι μαθηματικοί αλλά και όσοι
ενδιαφέρονται γενικότερα για την ιστορία των ιδεών να
μελετήσουν τα Στοιχεία. Μόνο που, 2.300 χρόνια μετά
τη συγγραφή τους, κάτι τέτοιο είναι αρκετά δύσκολο χω-
ρίς κάποια βοήθεια. Μπορεί οι έννοιες να παρέμειναν οι
ίδιες, άλλαξαν όμως η γλώσσα (και δεν εννοούμε απλώς
τη μετάβαση από τα αρχαία ελληνικά στις σύγχρονες
γλώσσες), η διατύπωση, ο συμβολισμός. Το ανά χείρας
βιβλίο του Beppo Levi είναι λοιπόν, κατά τη γνώμη μου,
ένας απαραίτητος οδηγός, ένας πολύτιμος σύντροφος
στην ανάγνωση του Ευκλείδη. Ωστόσο, είναι γραμμένο
με τέτοιο τρόπο που θα μπορούσε να διαβαστεί και ανε-
ξάρτητα, προσφέροντας στον αναγνώστη πολύτιμες και
ουσιαστικές πληροφορίες και ιδέες.
Ερευνητής μαθηματικός πρώτης γραμμής, ο Beppo
Levi είναι κυρίως γνωστός για το λήμμα που φέρει το
όνομά του και αναφέρεται στα ολοκληρώματα μονότο-
νων ακολουθιών συναρτήσεων. Είχε, ωστόσο, σημαντική
συνεισφορά τόσο στη θεμελίωση της θεωρίας των συνό-
λων όσο και στη μελέτη των αλγεβρικών επιφανειών.
Ο Levi γεννήθηκε στο Τορίνο το 1875. Σπούδασε –όπως
και ο μικρότερος αδελφός του Eugenio Elia που σκοτώ-
θηκε στον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο– μαθηματικά στο Πανε-
πιστήμιο του Τορίνο, απ’ όπου έλαβε το διδακτορικό του
σε ηλικία 21 ετών. Δίδαξε σε διάφορα ιταλικά πανεπι-
στήμια πριν καταλήξει το 1928 στο φημισμένο Πανεπι-
στήμιο της Μπολόνια. Με την εφαρμογή των ρατσιστικών
νόμων του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι ο Levi
έχασε το 1939 τη θέση του στο πανεπιστήμιο και ανα-
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 14

14 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

γκάστηκε να μεταναστεύσει στην Αργεντινή. Εκεί διορί-

στηκε στο Πανεπιστήμιο Universidad Nacional del Litoral,
όπου τέθηκε επικεφαλής του Μαθηματικού Ινστιτούτου.
Πέθανε το 1961 στην Αργεντινή, σε ηλικία 86 ετών.
Ο Levi έγραψε το Διαβάζοντας τον Ευκλείδη το 1947
απευθυνόμενος, όπως αναφέρει και ο ίδιος στον πρόλο-
γό του, στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. Πράγματι, το μόνο
που απαιτείται για να διαβαστεί είναι το ενδιαφέρον για
την ιστορία και τη φιλοσοφία της επιστήμης και μαθη-
ματικές γνώσεις που δεν ξεπερνούν αυτές της τρίτης Γυ-
μνασίου. Παρ’ όλα αυτά το έργο παρέμεινε στην αφά-
νεια επί πενήντα χρόνια. Πρόσφατα, με τη φροντίδα της
κόρης του Laura, κυκλοφόρησε πρώτα στα ισπανικά και
στη συνέχεια στα γαλλικά.
Ο Levi εκτός από ερευνητής μαθηματικός ήταν εξαι-
ρετικός δάσκαλος και άνθρωπος με ευρύτατη μόρφωση.
Στο Διαβάζοντας τον Ευκλείδη συνδυάστηκαν και οι
τρεις αυτές ιδιότητές του με αποτέλεσμα ένα ευανά-
γνωστο και ταυτόχρονα βαθύ και διεισδυτικό πόνημα.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πρωτότυπο έργο που, ενώ
αποτελεί την ιδανική εισαγωγή στο σύγγραμμα του Ευ-
κλείδη, έχει να προσφέρει πολλές καινοτόμες ιδέες ακό-
μα και στον έμπειρο μελετητή.
Ιδιαίτερα χρήσιμο θα φανεί το Διαβάζοντας τον Ευ-
κλείδη στον εκπαιδευτικό τόσο της μέσης όσο και της
ανώτατης εκπαίδευσης. Παρόλο που τα τελευταία χρό-
νια το μερίδιο της γεωμετρίας στα αναλυτικά προγράμ-
ματα έχει συρρικνωθεί σημαντικά, η γεωμετρία παρα-
μένει το σημαντικότερο εργαλείο προσέγγισης της μα-
θηματικής διαδικασίας. Αν αποδεχθούμε ότι η ουσία των
μαθηματικών είναι η απόδειξη, η γεωμετρία αποτελεί το
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 15

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ 15

καταλληλότερο εργαλείο για την παρουσίασή της. Στα

γεωμετρικά προβλήματα ο μαθητής μπορεί εύκολα να
μάθει να ξεχωρίζει την υπόθεση (το δεδομένο) από το
συμπέρασμα (το αποτέλεσμα που ζητείται να αποδει-
χθεί). Μπορεί να ασκηθεί στη διάκριση της απλής συνε-
παγωγής από την ισοδυναμία (π.χ. αν ένα τετράπλευρο
έχει όλες του τις γωνίες ορθές, είναι παραλληλόγραμμο,
ενώ το αντίστροφο δεν ισχύει), ενώ από τον πλούτο των
εύκολα προσιτών αντιπαραδειγμάτων μπορεί να αντλή-
σει πολλές χρήσιμες εμπειρίες. Ακόμα, η γεωμετρία, όπως
εξηγήσαμε και πιο πάνω, αποτελεί ένα εξαιρετικό εργα-
λείο για τη μελέτη της γλώσσας, κάτι που δεν είναι αμε-
λητέο ακόμα και για τους μαθητές που στα ενδιαφέρο-
ντά τους δεν περιλαμβάνονται τα μαθηματικά.
Το Διαβάζοντας τον Ευκλείδη μπορεί να διαβαστεί
άνετα και πολύ ευχάριστα μόνο του, μπορεί όμως και να
χρησιμεύσει ως οδηγός για τη μελέτη των ίδιων των Στοι-
χείων. Τα δυο του μέρη, παρόλο που αλληλοσυμπληρώ-
νονται κατά τρόπο θαυμαστό, μπορούν να διαβαστούν
και ανεξάρτητα. Το πρώτο, «Η γεωμετρία και η Σωκρα-
τική σκέψη», εντάσσει το εγχείρημα του Ευκλείδη στο
ευρύτερο πνευματικό και φιλοσοφικό κλίμα της εποχής.
Ο Levi αναλύει με ιδιαίτερη οξυδέρκεια αποσπάσματα
από Πλατωνικούς διαλόγους και συνδυάζοντάς τα με
ιστορικά στοιχεία μάς εξηγεί πώς το έργο του Ευκλείδη
υπήρξε στην ουσία το προϊόν ερευνών και προβληματι-
σμών των δυο αιώνων που προηγήθηκαν. Το δεύτερο μέ-
ρος αναλύει ένα προς ένα τα βασικά δομικά στοιχεία του
έργου αποφεύγοντας τις τεχνικές λεπτομέρειες, όπου αυ-
τές δεν παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη των βα-
σικών ποιοτικών στοιχείων του βιβλίου.
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 16

16 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

Αν και ηλικίας άνω των εξήντα ετών, το Διαβάζοντας

τον Ευκλείδη δεν έχει χάσει τίποτα από το νεανικό του
σφρίγος. Γλαφυρό, ζωντανό, αναλυτικό όπου χρειάζε-
ται, αλλά και εξαιρετικά επιδέξιο στο να παρακάμπτει
τα τετριμμένα και επουσιώδη, είναι ένα έργο χρήσιμο
όσο και ευχάριστο.

Σεπτέμβρης 2010
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 17

LEOPOLDO KULESZ

Γιατί Ευκλείδης;

Το 1999, έναν χρόνο μετά την υποστήριξη της διδακτο-

ρικής διατριβής μου στα θεωρητικά μαθηματικά και συ-
γκεκριμένα στη θεωρία αριθμών, διορίστηκα διευθυντής
του Ινστιτούτου Εκπαίδευσης Καθηγητών Μαθηματικών
στο Πανεπιστήμιο General Sarmiento της Αργεντινής.
Στην προσπάθειά της να εκπονήσει ένα πρόγραμμα εν-
δεδειγμένο για την εκπαίδευση των μελλοντικών καθη-
γητών μαθηματικών, η ομάδα μας αποφάσισε να επι-
σκεφθεί τα λύκεια της περιοχής για να συζητήσει με τους
εκπαιδευτικούς και να μελετήσει σε βάθος τα σχολικά
εγχειρίδια και τη διαθέσιμη βιβλιογραφία. Έτσι, διαπι-
στώσαμε ότι, όσον αφορά στη γεωμετρία, η διδακτέα ύλη
της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης περιεχόταν κατά βάση
στα τέσσερα πρώτα βιβλία των Στοιχείων του Ευκλείδη.
Δυστυχώς, η σκέψη και οι μέθοδοι του μεγάλου Έλληνα
μαθηματικού παρουσιάζονταν με τρόπο συγκεχυμένο και
συχνά παραποιημένο, κάτι που αποτελούσε συχνά αιτία
παρανοήσεων τόσο για τους μαθητές όσο και για τους
ίδιους τους εκπαιδευτικούς.
Στην προσπάθειά μας να θεραπεύσουμε την κατά-
σταση αποφασίσαμε να εισαγάγουμε στην εκπαίδευση
των καθηγητών τη μελέτη των Στοιχείων του Ευκλείδη
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 18

18 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

καθώς και κάποιων έργων άλλων μεγάλων Ελλήνων μα-

θηματικών όπως ο Απολλώνιος, ο Αρχιμήδης και ο Πάπ-
πος. Αυτή η εμπειρία αποτέλεσε για μένα μια σημαντι-
κή μαθηματική, επιστημολογική αλλά και θεμελιωδώς
παιδαγωγική ανακάλυψη.
Τότε ήταν που ανέφερα τις μελέτες μου σχετικά με
τους αρχαίους Έλληνες στον Manuel Sadosky, έναν με-
γάλο Αργεντινό μαθηματικό και δάσκαλο. «Σε ενδιαφέ-
ρουν οι Έλληνες; Διάβασε τότε αυτό» μου είπε δίνοντάς
μου μια στοίβα από παλιές φωτοτυπίες που έφεραν τον
τίτλο Leyendo a Euclides. Ήταν ένα χειρόγραφο του Beppo
Levi. Η ανάγνωση του χειρογράφου υπήρξε για μένα μια
συναρπαστική εμπειρία. Ενέταξα το κείμενο στο πρό-
γραμμα σπουδών των μαθητών μου και αργότερα οι εκ-
δόσεις Zorzal το εξέδωσαν. Σήμερα βλέπω με ιδιαίτερη
χαρά ότι εκδίδεται και στα γαλλικά. Αυτή η εργασία
αποτελεί για μένα μια πνοή δροσιάς στη διδασκαλία των
μαθηματικών, που τις τελευταίες δεκαετίες έχει υποστεί
τα πάνδεινα.
Ο εικοστός αιώνας γνώρισε σημαντικές αναταράξεις
σχετικά με τη μαθηματική γνώση. Με την πρωτοβουλία
μιας ομάδας Γάλλων μαθηματικών, που συστήθηκε το
1933 υπό την επωνυμία Nicolas Bourbaki, καθορίστηκαν
νέες προτεραιότητες, υιοθετήθηκε μια νέα γλώσσα και
σταδιακά, κάποια προβλήματα που έμοιαζαν απρόσιτα
άρχισαν να επιλύονται. Παρά την αποτελεσματικότητα
αυτών των νέων ιδεών και μεθόδων, το εγχείρημα δεν
έγινε ενθουσιωδώς δεκτό από το σύνολο της μαθηματι-
κής κοινότητας που κάποια μέλη της δεν έκρυψαν τον
σκεπτικισμό τους. Το 1962 ο Γαλλο-αμερικανός μαθη-
ματικός Serge Lang δημοσίευσε μια πρώτη εκδοχή του
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 19

ΓΙΑΤΙ ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ; 19

έργου του Diophantine Geometry (Διοφαντική Γεωμετρία)

που αποτέλεσε μια πρώτη προσπάθεια «εκμοντερνι-
σμού» της μαθηματικής σύμφωνα με τις αρχές των
Bourbaki. Λίγο αργότερα, ο Άγγλος μαθηματικός Louis
Mordell του άσκησε μια δριμύτατη κριτική:
«Στο σύνολό του σχεδόν, το βιβλίο του Lang κυριολε-
κτικά δε διαβάζεται εκτός και αν ο αναγνώστης είναι εξοι-
κειωμένος μεταξύ άλλων με το έργο των Bourbaki, τα βι-
βλία του Lang σχετικά με την αλγεβρική γεωμετρία και
τις αβελιανές πολλαπλότητες καθώς και με τα Θεμέλια
του Weil για την αλγεβρική γεωμετρία. Ενδεχομένως, ο
Lang να απευθύνεται σε αυτό το μοναδικό είδος αναγνώ-
στη [...]. Ας επιχειρήσουμε όμως να φανταστούμε την αντί-
δραση κάποιου που δεν είναι εξοικειωμένος με την αλγε-
βρική γεωμετρία –κάποιου για τον οποίο κατά πάσα πι-
θανότητα ο Lang δεν ενδιαφέρεται– ο οποίος όμως θα ήθε-
λε να μάθει μερικά πράγματα σχετικά με τη διοφαντική
γεωμετρία. Ο τίτλος του βιβλίου υποδηλώνει ότι αυτή η
ευκαιρία τού προσφέρεται. Σύντομα θα απογοητευθεί και,
αποδυόμενος σε μια τιτάνια μάχη θα χρειαστεί την υπο-
μονή του Ιώβ, το θάρρος του Αχιλλέα και τη δύναμη του
Ηρακλή για να κατανοήσει την απόδειξη κάποιων βασι-
κών θεωρημάτων». Η απάντηση του Lang ήταν οργίλη:
«Ουδέποτε ισχυρίστηκα ότι το Diophantine Geometry θα
ήταν κατανοητό από εσάς ή οποιονδήποτε άλλο δε δια-
θέτει τις αναγκαίες γνώσεις για να το διαβάσει». Σ’ αυ-
τό το σημείο επενέβη και ο κορυφαίος Γερμανός μαθη-
ματικός Carl Siegel: «Όταν διάβασα για πρώτη φορά το
βιβλίο του Lang ο τρόπος με τον οποίο και οι δικές μου
εργασίες παραποιήθηκαν και κατέστησαν ακατανόητες
με ενόχλησε βαθύτατα. Το στιλ του συγγραφέα αντιτίθε-
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 20

20 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

ται στις αρχές της απλότητας και της τιμιότητας που θαυ-
μάζουμε τόσο στο έργο των κορυφαίων της θεωρίας αριθ-
μών. [...] Φοβούμαι ότι αν επικρατήσει αυτή η τάση υπέρ-
μετρης και χωρίς νόημα θεωρητικοποίησης –την οποία χα-
ρακτηρίζω ως θεωρία του κενού συνόλου– τα μαθηματι-
κά θα εξαφανιστούν πριν από το τέλος του αιώνα».
Αυτή η διαμάχη, την οποία περιγράψαμε με βάση ένα
συγκεκριμένο παράδειγμα, εγγράφεται στις σύγχρονες
τάσεις για τη διδασκαλία των μαθηματικών που επιλέ-
γουν ως σημείο εκκίνησης τις πιο πρόσφατες εξελίξεις
της θεωρίας. Οι παρεμβάσεις διανοητών, όπως ο Siegel
και ο Mordell, δε στάθηκαν ικανές να αποσταθεροποιή-
σουν τις επιλογές μιας μαθηματικής κοινότητας που, έκ-
θαμβη από τις επιτυχίες της επιστήμης της, αδυνατούσε
να διακρίνει με σαφήνεια ανάμεσα στις προτεραιότητες
του ερευνητή και τους, από παιδαγωγική άποψη, επιθυ-
μητούς στόχους. Αυτή η αίσθηση ευφορίας έφτασε με
γοργούς ρυθμούς και μέχρι τη δευτεροβάθμια εκπαί-
δευση όπου σταδιακά απαλείφθηκαν οι τρόποι σκέψης
και ανάπτυξης που επικρατούσαν πριν τον 17ο αιώνα
επειδή θεωρήθηκαν ξεπερασμένοι.
Θα χρειαστεί να αναπτύξουμε περισσότερο αυτά τα
προκαταρκτικά σχόλια και κυρίως να εξηγήσουμε την
αναγκαιότητα της επιστροφής στην ιστορική στιγμή κα-
τά την οποία το ανθρώπινο πνεύμα τυποποίησε τη γεω-
μετρία ως την παιδαγωγική μέθοδο που ταιριάζει πε-
ρισσότερο με το πνεύμα του αρχαρίου. Ωστόσο, αυτές οι
επισημάνσεις υπερβαίνουν τους σκοπούς του παρόντος
προλόγου. Ας αναφέρουμε απλώς ότι μέσα σε αυτό το
πλαίσιο λαμβάνει χώρα η στροφή μας προς την πρωτο-
βουλία του Beppo Levi (1875-1961), ενός κορυφαίου μα-
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 21

ΓΙΑΤΙ ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ; 21

θηματικού του 20ού αιώνα, ο οποίος, βρισκόμενος στο

απόγειο της μαθηματικής παραγωγής του, επέλεξε να
αφιερώσει ένα βιβλίο στο έργο του Ευκλείδη (300 π.Χ.).
Γεννημένος στο Τορίνο, ο Beppo Levi είναι ένας από
τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ιταλικής μαθη-
ματικής σχολής που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανά-
πτυξη της αλγεβρικής γεωμετρίας. Εμπνευστής του λήμ-
ματος που αναφέρεται στις διαδοχικές ολοκληρώσεις συ-
ναρτήσεων, ο Levi είναι επίσης γνωστός για την επίλυση
των σημείων ιδιομορφίας* στις αλγεβρικές επιφάνειες, για
τη συμβολή του στην αριθμητική των ελλειπτικών κα-
μπυλών και γιατί υπήρξε, σύμφωνα με τον Bourbaki
(Eléments d’Histoire des Mathématiques – Στοιχεία ιστορίας
των μαθηματικών), ο πρώτος που επισήμανε, πριν από
τον Zermelo, την έμμεση χρήση του αξιώματος της επιλο-
γής στη θεωρία των συνόλων. Όταν το 1939, με τη θέσπι-
ση των ρατσιστικών νόμων του φασιστικού καθεστώτος
της Ιταλίας, εκδιώχθηκε από τη θέση του στο Πανεπιστή-
μιο της Πάρμας, ο Beppo Levi μετανάστευσε στην Αργε-
ντινή. Εγκαταστάθηκε στο Ροζάριο όπου διορίστηκε δι-
ευθυντής του μαθηματικού τμήματος στο Universidad del
Litoral. Στο Ροζάριο έγραψε, το 1947, το Διαβάζοντας τον
Ευκλείδη, έργο για το οποίο ένιωθε ιδιαίτερη υπερηφά-
νεια επειδή, όπως αναφέρει και στον πρόλογο, φιλοδο-
ξούσε να το απευθύνει σε αναγνώστες που δεν ήταν ανα-
γκαστικά μαθηματικοί.
Η παιδαγωγική μας πρακτική μας οδήγησε στη σκέ-
ψη ότι η ένταση της διαστρέβλωσης που υφίστανται οι

* Παντού στο βιβλίο, χρησιμοποιούμε τον όρο «ιδιομορφία» ως με-

τάφραση του «singularité». (Σ.τ.Ε.)
EYKLEIDHS 009-032_015-109 A 31 4/10/14 12:04 PM Page 22

22 BEPPO LEVI – ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΥΚΛΕΙΔΗ

φοιτητές που είναι παγιδευμένοι από τις συνέπειες της

βουρβαχικής ευφορίας δεν είναι συγκρίσιμη παρά μόνο
με την έκσταση που ενδέχεται να βιώσουν ανακαλύπτο-
ντας τα έργα και τις προθέσεις διανοητών όπως ο Θαλής,
ο Πυθαγόρας, ο Θεαίτητος, ο Εύδοξος, ο Πλάτων και ο
Αριστοτέλης (για να μην αναφέρουμε παρά μόνον τους
γνωστότερους) δια μέσου των μαθημάτων δασκάλων,
όπως ο Ευκλείδης και ο Beppo Levi.
Μέσα από τις σελίδες του έργου, ο αναγνώστης θα
απολαύσει την πρόσκληση του Levi να διατρέξει επιμε-
λώς το έργο του Ευκλείδη και να ανακαλύψει μέσα από
μια διαρκή έκπληξη το βάθος της σωκρατικής σκέψης.
Θα συμμετάσχει ακόμα σε μια συγκινητική απόπειρα
διάσωσης της ευκλείδειας σκέψης που έχει σήμερα εξο-
βελιστεί εν ονόματι ενός υποτιθέμενου μοντερνισμού που
υποτιμά τη ρήση του Jorge Luis Borges: «Ως νεωτερι-
σμούς, τα κλασικά».

Σεπτέμβριος 2003