Vuk Karadžić

Vuk Stefanović Karadžić (Tršić, 6. novembar 1787 – Beč, 7. februar 1864) je bio
srpski filolog, reformator srpskog jezika, sakupljač narodnih pesama i pisac prvog
rečnika srpskog jezika. Vuk je najznačajnija ličnost srpske književnosti prve
polovine XIX veka. Učestvovao je u Prvom srpskom ustanku kao pisar i činovnik
u Negotinskoj krajini, a nakon sloma ustanka preselio se u Beč, 1813. godine. Tu
je upoznao Jerneja Kopitara, cenzora slovenskih knjiga, na čiji je podsticaj krenuo
u prikupljanje srpskih narodnih pesama, reformu ćirilice i borbu za uvođenje
narodnog jezika u srpsku književnost. Vukovim reformama u srpski jezik je
uveden fonetski pravopis, a srpski jezik je potisnuo slavenosrpski jezik koji je u to
vreme bio jezik obrazovanih ljudi. Tako se kao najvažnije godine Vukove reforme
ističu 1818, 1836, 1839, 1847 i 1850.

Biografija
Vuk Stefanović Karadžić je rođen u Tršiću blizu Loznice 1787, u porodici u kojoj
su deca umirala, pa je po narodnom običaju, dobio ime Vuk kako mu veštice i
duhovi ne bi naudili. Njegova porodica se doselila iz Crne Gore iz Drobnjaka.
Majka Jegda, devojački Zrnić, rodom je iz Ozrinića kod Nikšića.

Pisanje i čitanje je naučio od rođaka Jevte Savića, koji je bio jedini pismen čovek u
kraju. Obrazovanje je nastavio u školi u Loznici, ali je nije završio zbog bolesti.
Školovanje je kasnije nastavio u manastiru Tronoši. Kako ga u manastiru nisu
učili, nego terali da čuva stoku, otac ga je vratio kući.
Na početku Prvog srpskog ustanka, Vuk je bio pisar kod cerskog hajdučkog
harambaše Đorđa Ćurčije. Iste godine je otišao u Sremske Karlovce da se upiše u
gimnaziju, ali je sa 19 godina bio prestar. Jedno
vreme je proveo u tamošnjoj bogosloviji, gde je
kao profesor radio Lukijan Mušicki. Ne uspevši da
se upiše u karlovačku gimnaziju, on odlazi u
Petrinje, gde je proveo nekoliko meseci učeći
nemački jezik. Kasnije stiže u Beograd da upozna
Dositeja Obradovića, učenog čoveka i
prosvetitelja. Vuk ga je zamolo za pomoć kako bi
nastavio sa obrazovanjem, ali ga je Dositej odbio.
Vuk je razočaran otišao u Jadar i počeo da radi kao
pisar kod Jakova Nenadovića. Zajedno sa rođakom
Jevtom Savićem, koji je postao član
Praviteljstvujuščeg sovjeta, Vuk je prešao u
Beograd i u Sovjetu je obavljao pisarske poslove.

Vukova kuća u Tršiću danas

Kad je Dositej otvorio Veliku školu u Beogradu, Vuk je postao njen đak. Ubrzo je
oboleo i otišao je na lečenje u Novi Sad i Peštu, ali nije uspeo da izleči bolesnu
nogu, koja je ostala zgrčena. Hrom, Vuk se 1810. vratio u Srbiju. Pošto je kraće
vreme u Beogradu radio kao učitelj u osnovnoj školi, Vuk je sa Jevtom Savićem
prešao u Negotinsku krajinu i tamo obavljao činovničke poslove

Nakon propasti ustanka 1813. Vuk je sa porodicom prešao u Zemun, a odatle

odlazi u Beč. Tu se upoznao sa Bečlijkom Anom Marijom Kraus, sa kojim se
oženio. Vuk i Ana imali su mnogo dece od kojih su svi osim kćerke Mine i sina
Dimitrija, umrli u detinjstvu i ranoj mladosti (Milutin, Milica, Božidar, Vasilija,
dvoje nekrštenih, Sava, Ruža, Amalija, Aleksandrina). U Beču je takođe upoznao
cenzora Jerneja Kopitara, a povod je bio jedan Vukov spis o propasti ustanka. Uz
Kopitarevu pomoć i savete, Vuk je počeo sa sakupljanjem narodnih pesama i radu
na gramatici narodnog govora. Godine 1814. je u Beču objavio zbirku narodnih
pesama koju je nazvao „Mala prostonarodna slaveno-serbska pesnarica“. Iste
godine je Vuk je objavio „Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda
napisanu“, prvu gramatiku srpskog jezika na narodnom govoru.

Iduće godine je izdao drugu zbirku narodnih pesma pod imenom „Narodna serbska
pesnarica“.
Zbog problema sa knezom Milošem Obrenovićem bilo mu je zabranjeno da štampa
knjige u Srbiji, a jedno vreme i u austrijskoj državi. Svojim dugim i plodnim
radom stiče brojne prijatelje, pa i pomoć u Rusiji, gde je dobio stalnu penziju 1826.
godine. U porodici mu je ostala živa samo kćerka Mina Karadžić.

Kao godina Vukove pobede uzima se 1847. jer su te godine objavljena na

narodnom jeziku dela Đure Daničića „Rat za srpski jezik“, „Pesme“ Branka
Radičevića, Njegošev „Gorski vijenac“(pisan starim pravopisom) i Vukov prevod
Novog zavjeta, ali Vukov jezik je priznat za zvanični književni jezik tek 1868.
četiri godine, nakon njegove smrti.

Vuk je umro u Beču. Posmrtni ostaci preneseni su u Beograd 1897. godine i sa

velikim počastima sahranjeni u porti Saborne crkve, pored Dositeja Obradovića.
Počasni je građanin hrvatske prestonice, grada Zagreba.

Reforma ćirilice i rad na gramatici i rečniku

Podstaknut Kopitarevim savetom da napiše i gramatiku narodnog jezika, Vuk se
prihvatio ovog posla, za koji nije imao dovoljno stručne spreme. Ugledajući se na
gramatiku slavenosrpskog jezika, koju je u 18. veku
napisao Avram Mrazović, Vuk je uspeo da završi
svoje delo. Njegova gramatika koju je nazvao
„Pismenica serbskoga jezika“, izašla je u Beču
1814. Bez obzira na nesvršenost i nepotpunost, ovo
delo je značajno kao prva gramatika govora
prostoga naroda. Svestan nesavršenosti svoje
Pismenice, Vuk je prihvatio primedbe Kopitara i
drugih naučnih radnika, pa je uz prvo izdanje
„Srpskog rječnika“ iz 1818. objavio i drugo,
prošireno izdanje svoje gramatike. U rečniku je bilo
26.270 reči koje su se koristile u govoru naroda u
Srbiji, Sremu i Vojvodini. Ovo drugo izdanje
gramatike je nekoliko godina kasnije (1824) na
Srpski riječnik 1818. nemački jezik preveo Jakob Grim.

Osnovna vrednost Pismenice je bilo njeno radikalno uprošćavanje azbuke i

pravopisa. Vuk je u njoj primenio Adelungov princip: „piši kao što govoriš, a čitaj
kao što je napisano“. Raniji pokušaji, poput onog Save Mrkalja, su bili
nesistematski i neuspeli. Vuk je smatrao da svaki glas treba da ima samo jedno
slovo, pa je iz dotadašnje azbuke izbacio sve nepotrebne znakove, koja su se pisala
iako nisu imala svojih glasova. Stara slova je podržavala Srpska pravoslavna crkva,
koju je u njima videla neku vrstu veze kulture i pismenosti sa religijom.

Vuk je stvorio nove znake tako što je pojedina slove stopio sa tankim
poluglasom (l + ь -> lj, n + ь -> nj). Izgled slova đ je prihvatio od Lukijana
Mušickog, dž je uzeo iz nekih starih rumunskih rukopisa, a ć iz starih srpskih
rukopisa. Uzimanje slova j iz latinice su mu njegovi protivnici iz crkvenih krugova
pripisivali kao najteži greh, uz optužbe da radi na pokatoličavanju srpskog naroda.

Iz staroslovenske azbuke Vuk je zadržao sledeća 24 slova:

njima je dodao jedno iz latinične abecede:

Јј

i pet novih:

a izbacio je:

U početku Vuk nije upotrebljavao slova f i h. Slovo h je dodao u cetinjskom

izdanju „Narodnih srpskih poslovica“ iz 1836.

Za drugo izdanje „Srpskog rječnika“ Vuk je prikupljao građu iz govora

stanovništva Crne Gore, Dubrovnika, Dalmacije i Hrvatske. Ovo izdanje je
objavljeno u Beču 1852. u njemu se našlo 47.427 reči. Ovo izdanje Rječnika na
nemački je preveo Jakob Grim. Do kraja svog života Vuk je radio na daljem
prikupljanju građe, ali ga je smrt sprečila da spremi i treće izdanje. To su tek 1898.
učinila dvojica njegovih poštovalaca, Pera Đorđević i Ljubomir Stojanović.

Borba za uvođenje narodnog jezika u književnost

Tokom rada na gramatici, rečniku i izdavanju narodnih pesama, Vuk je počeo da se
bavi pitanjem književnog jezika, koji je u njegovo vreme predstavljao haotičnu
mešavinu. Stara srpska književnost razvijala se na srpskoj redakciji
staroslovenskog jezika sve do početka 19. veka. U 18. veku došlo je do snažnog
uticaja ruskih crkvenih knjiga na književni život Srba. Elementi ruskog jezika su
sve više prodirali u dotadašnji dotadašnji crkveno-književni jezik i tako je stvoren
veštački rusko-slovenski jezik, koji je u Vukovo vreme bio zvanični jezik crkve,
škola i književnosti.

Školovani ljudi učili su iz knjiga na starom jeziku, unoseći u njega elemente

ruskog i srpskog narodnog jezika. Na taj način stvoren je slavenosrpski jezik,
kojim se pisalo kako je ko znao. Takva nesređena situacija je bila osnova sa koje je
Vuk krenuo u borbu protiv pisaca stare škole.
Borba je počela Vukovom kritikom romana
Usamljeni junoša 1815. i Ljubomir u Elisijumu
1817. Milovana Vidakovića. Kritika je bila
usmerena na loše piščevo poznavanje jezika, koji
je predstavljao nesređenu mešavinu imenskih i
glagolskih oblika starog, slovenskog i narodnog
jezika. Kako je Vidaković u to vreme bio
najpopularniji srpski pisac, pa je ovakav Vukov
napad izazvao buru u književnoj javnosti. Pored
Vidakovića, u polemici su učestvovali i Joakim
Vujić, Lukijan Mušicki, Pavle Berić i Gliša
Geršić. Crkva i njeni najviši predstavnici su
prednjačili među Vukovim protivnicima.
Karlovački mitropolit Stefan Stratimirović, je već
posle prvih Vukovih knjiga, dejstvovao preko
budimskih vlasti da se onemogući štampanje
knjiga. Stratimirović se posebno nije mirio sa
Srpske narodne pjesme, 1.
Vukovom azbukom, zbog izbacivanja starih ćiriličnih slova i uvođenja slova J,
izdanje 5.
smatrajući toknjige pjesama pravoslavlja
napuštanje iz i pokatoličavanjem.
1865.
Pored srpske crkve, najveći Vukov protivnik je bio Jovan Hadžić, osnivač i
predsednik Matice srpske i jedan od najobrazovanijih Srba tog vremena. Hadžić,
koji je u početku bio Vukov saradnik, ali su se kasnije razišli po pitanjima jezika,
je 1837. počeo polemiku sa Vukom Karadžićem. U spisu „Sitnice jezikoslovne“,
Hadžić je dao upustva za rad budućim gramatičarima. Vuk je potom napisao svoj
„Odgovor na sitnice jezikoslovne“, u kom je zamerio Hadžiću na slabom
poznavanju narodnog jezika i neprincipijalnosti u pisanju. Vukov odgovor je bio
oštar, pa je Hadžić nastavio polemiku napisavši nekoliko članaka i brošura („Utuk
I“, „Utuk II“, „Utuk III“…).

Polemika između Karadžića i Hadžića je trajala skoro deceniju, a Karadžić je

odneo pobedu tek 1847.

1847. je godina Vukove pobede, i godina u kojoj je konačno dokazao da je srpski

narodni jezik jedini pravi jezik Srba, tj. da je staroslovenski jezik mešavina
ruskoslovenskog i srpskog narodnog jezika bez čvršćih pravila. Te godine izdate su
četiri knjige Vuka i njegovih saradnika:

* Prevod „Novog zavjeta“ sa crkvenoslovenskog na srpski jezik, autor: Vuk

* „Rat za srpski jezik i pravopis“, autor: Đura Daničić,
* „Pesme“, autor: Branko Radićević
* „Gorski vijenac“, autor: Petar Petrović Njegoš.

Izdavanjem Gorskog vijenca, dokazano je da se i najveća filozofska dela mogu

pisati čistim srpskim narodnim jezikom.

Sakupljanje narodnih umotvorina

Na beleženju narodnih umotvorina Vuk je počeo da radi odmah po poznanstvu sa
Kopitarom. Kopitar je gajio veliku ljubav prema slovenskim narodima, interesujući
se naročito za narodne pesme, a nemački kulturni
radnici, koji su u svojoj zemlji sakupljali starine i
izučavali narodnu prošlost, bili su mu bliski
prijatelji. U Beču je Vuk 1814. štampao zbirku
narodnih pesama nazvanu „Mala prostonarodna
slaveno-serbska pjesnarica“, u kojoj se našlo oko
100 lirskih i 6 epskih pesama. Ovo je bio prvi put
da se jezik prostog naroda pojavio u štampi.

Iduće godine je izdao drugu zbirku narodnih pesma

pod imenom „Narodna serbska pesnarica“, sa oko
stotinu lirskih i 17 epskih pesama, koje je zabeležio
 po Sremu, kod Mušickog u Šišatovcu, Zemunu, Pančevu, Sremskoj Mitrovici i
Novom Sadu. U ovoj zbirci su se našle pesme koje su ispevali Tešan Podrugović i
Filip Višnjić. Kopitar je u stranim listovima pisao o srpskoj narodnoj poeziji, pa
čak i prevodio na nemački jezik. Među zainteresovanim za srpski jezik našli su se
Johan Volfgang Gete i braća Grim. Nova izdanja narodnih pesmama izašla su
1823. i 1824. u Lajpcigu i 1833. u Beču. Nova izdanja počela su izlaziti u šest
knjiga od 1841. Zbog velikih štamparskih troškova peta i šesta knjiga su pojavile
tek 1862. i 1864.

Posle velikog uspeha sa narodnim pesmama, Vuk je počeo da radi na sakupljanju

svih vrsta narodnih
Novi zavjet 1847
umotvorina. Prva zbirka pripovetki „Narodne srpske pripovijetke“ su se štampale
1821. u Beču. U ovom izdanju se našlo 12 pripovedaka i 166 zagonetki. Godine
1853. u Beču je izašlo novo izdanje pripovedaka, koje je Vuk posvetio Jakobu
Grimu. Vukova kćerka Mina je sledeće godine prevela pripovetke na nemački
jezik. Beleženje narodnih poslovica je išlo paralelno sa sakupljanjem pesama i
pripovedaka. Zbog intervencije mitropolita Stratimirovića, bečke vlasti nisu
dozvolile izdavanje zbirke bez dozvole budimskih vlasti. Kako je Vuk u to vreme
boravio u Crnoj Gori, na Cetinju je 1836. štampao „Narodne srpske poslovice“
koje je posvetio vladici Petru II Petroviću Njegošu. Posle ovog izdanja Vuk je za
života objavio još jedno izdanje poslovica.

Sakupljanje narodnih običaja

Specifičan život srpskog naroda za vreme vladavine Turaka, izolovan do
savremenosti, učinio je da se arhaična patrijarhalna verovanja i običaji u njemu
dugo očuvali. Stoga je Vuk Karadžić predano radio na opisivanju narodnog
folklora. „Srpski rječnik“ je pružio prve bogate opise običaja i verovanja naroda.
Tumačeći pojedine reči, Vuk je unosio i opise.

Istoriografski rad
Pored rada na reformi srpskog jezika i prikupljanju narodnih umotvorina, Vuk
Karadžić se bavio i istoriografskim radom. Kao učesnik Prvog srpskog ustanka,
Vuk je spremio ogroman materijal o događajima se do 1814, kao i o vladavini
kneza Miloša Obrenovića. Godine 1828. je objavio rad „Miloš Obrenović knjaz
Serbiji“. Od obilne građe o Prvom srpskom ustanku, Vuk je izdao samo jedan deo
„Praviteljstvujušči sovjet serbski…“, u kom je opisao najvažnije bitke iz Prvog
srpskog ustanka i neslogu između srpskih starešina.

Najistaknutije vođe Prvog srpskog ustanka Vuk je opisao u nekoliko istorijskih

monografija. Tu su obuhvaćeni Hajduk Veljko Petrović, Miloje Petrović, Milenko
Stojković, Petar Dobrnjac, Hadži Ruvim i drugi.

Konačno, Vuk je poznatom nemačkom istoričaru Leopoldu Rankeu dao materijal o

Prvom srskom ustanku, prema kojoj je Ranke kasnije napisao svoje delo „Srpska
revolucija“ (nem. Die serbische Revolution).

Filološki rad
U prvoj polovini 19. veka, uz pomoć tadašnjih vrhunskih filologa, kao što su braća
Grim i austrijskih vlasti koje je predstavljao Jernej Kopitar, Vuk Stefanović
Karadžić je reformisao srpsku ortografiju i pravopis, praveći veliki rez između
dotadašnje slavenosrpske kulture i novog
standarda.

Karadžićeva kapitalna dela, među kojima se ističu

prvo izdanje “Srpskog rječnika” (1818.), drugo,
znatno prošireno (1852.), te prevod “Novoga
zavjeta” (1847.), postavili su temelje za savremeni
standardni srpski jezik, a znatno su uticala i na
oblik savremenog standardnog hrvatskog jezika,
ponajviše u fazi tzv. hrvatskih vukovaca ili
mladogramatičara. Osnovna načela Karadžićeve
reforme se mogu sažeti u tri tačke:

1. izjednačavanje narodnog i književnog jezika, tj.

insistiranje na folklornim jezičkim oblicima, za
koje se smatralo da su pouzdan vodič zabeležen u
narodnim pesmama i poslovicama;
2. prekid sa svim starijim oblicima srpske
književnosti i pismenosti
Srpski riječnik, 2. i novo utemeljenje standardnog jezika bez oslona na
izdanje
tradiciju; iz 1852.

3. i, novoštokavski folklorni purizam, što se očitovalo u čišćenju jezika od

crkvenoslavizama koji su identifikovani kao ruskocrkvena naplavina koja ne
odgovara glasovnoj
Srpski riječnik,i 2.
gramatičkoj strukturi srpskog jezika.
izdanje iz 1852.
Na tehničkom nivou, Karadžićeva reforma se manifestovala u novoj srpskoj ćirilici
u kojoj su izbačeni nepotrebni poluglasnici (ъ, ь), apsorbirani grafemi za lj, nj, dž
koje je predlagao Sava Mrkalj (Vuk je gotovo u potpunosti preuzeo grafiju
“narodnog” pisanog idiolekta Gavrila Stefanovića Venclovića, monaha u manastiru
Rači s kraja 17. i početka 18. veka), te uvedena grafema j iz (nemačke) latinice.
Novi fonološki pravopis, primeren prozirnom idiomu kakav je srpski, zamenio je
stariji tvorbeno-morfološki. Jezički supstrat je bila novoštokavska ijekavština
(istočnohercegovačko-krajiško narečje), koju je Vuk Karadžić stilizirao delom i
prema hrvatskim pisanim djelima (tjerati umesto ćerati, djevojka umesto đevojka,
hoću umesto oću). Ali, zbog uticaja srpske građanske klase u Vojvodini i Srbiji, ta
je reforma prihvaćena u nešto izmenjenom obliku: ijekavski refleks jata ( ѣ) je
zamenjen ekavskim (npr. dete umesto dijete). Srpski književni jezik ijekavskog
refleksa jata ostao je u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, među Srbima i Hrvatskoj,
kao i u narodnim govorima zapadne i jugozapadne Srbije.

Nefilološki rad
Vuk je pored svog najvećeg doprinosa na
književnom planu, dao veoma značajan doprinos i
srpskoj antropologiji u kombinaciji sa
onovremenom etnografijom. Uz etnografske zapise
ostavio je zapise i o fizičkim osobinama tela. U
književni jezik je uneo bogatu narodnu
terminologiju o delovima tela od temena do stopala.
Treba napomenuti da se ovim terminima i danas
koristimo, kako u nauci tako i u svakodnevnom
govoru. Dao je, između ostalog, i svoje tumačenje
veze između prirodne sredine i stanovništva, a tu su
i delovi o ishrani, o načinu stanovanja, higijeni,
bolestima, kao i o pogrebnim običajima.

Vukov grob ispred Saborne crkve

u Beogradu