ELEKTRONIKA

BIPOLARNI TRANZISTORI

Nerecenzirana radna verzija materijala za predavanja iz predmeta

Elektronika, Prof. S. Marinković, deo materijala preuzet od prof. P. Bošnjaković
Bipolarni tranzistori
„ KOMPONENTA SA TRI ELEKTRODE KOJA
POSEDUJE POJAČAVAČKO I PREKIDAČKO
SVOJSTVO.
„ KONSTRUKCIJA:
‰ PNP (P- EMITOR, N- BAZA, P-KOLEKTOR)
‰ NPN (N- EMITOR, P- BAZA, N-KOLEKTOR)
Raspored struja u tranzistoru
„ Rad tranzistora određen je konstrukcijom i polarizacijom
„ AKTIVAN REŽIM:
‰ Direktna polarizacija emitorskog spoja,
‰ Inverzna polarizacija kolektorskog spoja
‰ Najače dopiran emitorski spoj, zatim kolektorski pa baza;
‰ Baza je dovoljno kratka
Raspored struja u tranzistoru
„ EMITORSKA STRUJA
iE = I NE + I PE
„ KOLEKTORSKA STRUJA
iC = I NEC + I CBO
„ BAZNA STRUJA
iB = I PE + I RB − I CB 0
„ prema I Kirhofovom zakonu:
iE = iC + iB
„ POJAČAVAČKO SVOJSTVO: male promene bazne struje izazivaju
velike kolektorske struje
„ Da bi se to postiglo: inverzna struja zasićenja kolektorskog spoja što
manja, emitorska struja što bliža kolektorskoj
„ I NE
γ= EFIKASNOST EMITORA
I NE + I PE
Raspored struja u tranzistoru
„ TRANSPORTNI FAKTOR I NEC
β =∗

I NE
„ Odnos između struja tranzistora se sada može predstaviti
iC = αiE + I CB 0
β
iC = β iB + I CB 0 = β iB + (1 + β ) I CB 0
α
„ α=β*γ faktor strujnog pojačanja od E do K; α<1
„ β=α/(1-α) faktor strujnog pojačanja od B do K
„ što je α bliže 1 to je i β veće
„ tipične vrednosti za β za tranzistore manjih snaga su β>100
Strujno-naponska karakteristika
„ Strujno-naponska karakteristika je:

v BE

iC = I S e VT

iC
β=
iB

v BE
1
iB = ⋅ ISe VT

β
Električni model tranzistora
„ Aktivni režim:
Ekvivalentna kolo tranzistora
„ Tranzistor pokazuje pojačavačka svojstva jer male
promene bazne struje izazivaju β puta veće promene
kolektorske struje
‰ Promene vg izazivaju promenu Vbe, promena Vbe izaziva promenu
ib. Promenljive komponente Vbe i ib su u fazi.
Ekvivalentna kolo tranzistora
„ Promena ib izaziva β puta veću promenu ic
„ Promena vbe i vce su u protivfazi
vCE = VCC − RC I C
Ekvivalentno kolo tranzistora
„ Pod pretpostavkom da su karakteristike tranzistora u
okolini mirne radne tačke linearne i da je strujno
pojačanje β konstantno:

‰ Ukupni signali u kolu mogu se rastaviti na

jednosmerne i promenljive signale

„ Moguće je posebno računati raspodelu jednosmernih

signala i raspodelu naizmeničnih signala pa:

‰ njihovim sabiranjem (princip superpozicije) dobiti

raspodelu ukupnih signala
Ekvivalentno kolo tranzistora

„ gde je rπ ulazna dinamička otpornost, a ri izlazna otpornost

tranzistora koja zavisi od položaja mirne radne tačke:

vbe 1 V
rπ =
ib
=
diB
=β T
I ri = VA
I CQ0
Q0 CQ
dvBE 0
Ekvivalentno kolo tranzistora
„ Često se umesto strujnog izvora i
βib u ekvivalentnom kolu tranzistora c diC β
koristi strujni izvor gmvbe gde je gm
gm = = Q0 =
v dvBE r
transkonduktansa tranzistora be π
definisana:
Ekvivalentno kolo tranzistora

„ STRUJNO POJAČANJE: NAPONSKO POJAČANJE:

ic vce
Ai = Av =
ig vg

ri vce ri RC
Ai = g m rπ Av = = −gm
ri + RC vg ri + RC
Ekvivalentno kolo tranzistora
„ PRIMER:
„ β=100, ICQ=2.6mA, VA=260V RC=2kΩ
VA VT
ri = = 100kΩ rπ = β = 1kΩ
I CQ0 I CQ0
vce ri RC
β Av = = −gm = −200
gm = = 0.1S vg ri + RC
rπ
ri
Ai = g m rπ ≈ 100
ri + RC
Darlingtonova sprega
„ U cilju povećanja strujnog
pojačanja formira se
DARLINGTONOVA
SPREGA
„ Pošto je emitor TR1
vezan na bazu TR2
ukupno strujno pojačanje
je približno
βe=β1·β2
„ Napon zasićenja
Darligtonovog stepena:
VS=VBE2+VCES1
POJAČAVAČKI STEPENI
„ POJAČANJE NAPONA
vp
Av =
vg
„ POJAČANJE STRUJE

ip
Ai =
ig
„ ULAZNA OTPORNOST
„ IZLAZNA OTPORNOST
Pojačavač sa zajedničkim emiterom
Pojačavač sa zajedničkim emiterom
„ POJAČANJE STRUJE:
ip − Re + βri βr
Ai = = , za Re = 0, A = i ≈β
ig Re + R p + ri R' + r
' i
p i
„ ULAZNA OTPORNOST

vt βRe ri − Re 2
Ru = = rπ + Re + r + R + R '
it i e p

za Re = 0, Ru ≈ rπ
Pojačavač sa zajedničkim emiterom
„ IZLAZNA OTPORNOST:

vt
Re = 0, Ri = = ri
it
Pojačavač sa zajedničkim kolektorom
Pojačavač sa zajedničkim kolektorom

Av =
vp
=
(1 + β )(ri || RE )
<≈ 1
vg Rg + rπ + (1 + β )(ri || RE )
Pojačavač sa zajedničkim kolektorom

„ STRUJNO POJAČANJE

ip ri
Ai = = (1 + β )
ig ri + RE
Ai ≈ (1 + β )

„ ULAZNA OTPORNOST
(velika ulazna otpornost)
„IZLAZNA OTPORNOST
vt
Ru = = Rg + rπ + (1 + β )( RE || ri ) (mala izlazna otpornost)
it
Ru ≈ Rg + rπ + (1 + β ) RE rπ + Rg rπ + Rg
Ri = ri || ≈
β +1 β +1
Pojačavač sa zajedničkom bazom

βRC β
Av = Ai ≈
rπ + Rg (1 + β ) β +1
rπ
Ru ≈ Rg + Ri = ri + (1 + g m ri )(rπ || Rg )
1+ β
Statičke karakteristike tranzistora
„ ULAZNA

„ IZLAZNA

„ PRENOSNA
Polarizacija tranzistora
„ Priključenje tranzistora na jednosmeran napon u cilju
njegovog dovođenja u željeni radni režim

VBB = RB I B + vBE
v BE

iC = I S e VT

vCE = VCC − RC iC

Q –mirna radna tačka

Polarizacija tranzistora
„ Ako se pretpostavi da je napon VBE konstantan i poznat

VBB − VBE
IB =
RB

„ Takođe, ako je pojačanje tranzistora konstantno i

poznato
I C = βI B
„ PRIMER VCC=6V, VBB=3.1V, RB=250 KΩ, RC=3KΩ,
VBE=0.6V, β =100
Polarizacija jednom baterijom
„ Jednostavinje je koristiti što manji broj izvora za
polarizaciju

VBB = VT = R2VCC /( R1 + R2 ) RB = RT = R1 R2 /( R1 + R2 )
Ogračinjenja pri polarizaciji
„ OGRANIČENJA: Lavinski i Zenerov proboj PN spoja,
smanjenje strujnog pojačanja β usled povećanja
kolektorske struje ili destrukcija tranzistorskih priključaka
usled povećanja kolektorske struje,ograničenje po
disipaciji
„ Proboj na spoju BE je Zenerovog tipa a probojni napon
reda 5-10 V
„ Proboj na kolektorskom spoju je lavinskog tipa
Oblast sigurnog rada
„ Kada se uzmu u obzir strujna, naponska i ograničenja po
disipaciji dobije se oblast sigurnog rada tranzistora
Režim rada tranzistora
„ REŽIM ZASIĆENJA
‰ Oba PN spoja su
direktno polarisna
‰ Strujno pojačanje je
manje nego u aktivnom
režimu i izrazito opada sa
povećanjem direktne
polarizacije
kolektorskog spoja

TIPIČNE VREDNOST:
VBES=0.7 V, VCBS=0.5V
VCES=0.2V
Režimi rada tranzistora
„ NEPROVODNI REŽIM RADA
‰ oba spoja inverzno polarisana;
‰ dobija se između bilo koje dve elektrode otvorena
veza (ako se zanemare struje curenja)
„ INVERZNI AKTIVNI REŽIM
‰ emitorski spoj polarisan inverzno a kolektorski
direktno
‰ radni režim je sličan aktivnom ali je koeficijent
strujnog pojačanja β manji
„ Kada se u prekidačkom režimu koristi invertovani spoj
sa zajedničkim emitorom napon zasićenja je manji
Tranzistor kao prekidač
„ TRANZISTOR U ZASIĆENJU – UKLJUČEN PREKIDAČ
„ TRANZISTOR ZAKOČEN - ISKLJUČEN PREKIDAČ
FOTOTRANZISTOR
„ Koriste apsorpciju svetlosti za generisanje slobodnih
nosilaca kao i fotodiode, s tim da pomoću mehanizma
strujnog pojačanja pri istoj jačini svetlosti se dobija
veća kolektorska struja
„ Postoje i FOTOFET tranzistori, i FOTOTIRISTORI
OPTOKAPLER
„ Elementi sa svetlosnom spregom se nazivaju
OPTOKAPLERI
„ Ovi elementi predstavljaju kombinaciju fotoemitujuće
diode i fotoosetljivog elementa kao što su dioda,
tranzistor ili tiristor
„ Optokapleri se pretežno koriste u digitalnim sistemima
za prenos informacije: ima signala - nema signala