ప్రాచీన భారతదేశ చరిత్ర PDF

https://t.
me/joinchat/HhniB0iAKw2GDa6b_A2V7w
https://t.me/joinchat/HhniB0iAKw2GDa6b_A2V7w
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· <˚X¯ #·]Á‘·
&ç. &ç. ø√XÊ+_ |ü]#·jT· +
¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ
Vô ≤’ <äsêu≤<é ãTø˘ ≥Á dtº
<Ûäs¡
yÓTT<ä{Ï eTTÁ<äD
: s¡÷. 50/`
: ôdô|º+ãsY, 1986
|ü⁄qs¡TàÁ<äD : E˝…’ 1992, &çôd+ãsY 1995, ôdô|º+ãsY 2000
nø√ºãsY 2009
Á|ü‘T· \≈£î, $esê\≈£î : ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á≥dt,º
bÕ¢{Ÿ HÓ+. 85, u≤˝≤Jq>∑s,Y >∑T&çeT˝≤ÿ|üPsY,
ôV’≤<äsêu≤<é ` 500 067 bò˛Hé : 23521849,
www.hyderabadbooktrust.blogspot.com
eTTÁ<äD : nqT|üeT Á|æ+≥sY‡, Á^Hé eP´, 126 XÊ+‹q>∑s,Y ôV’≤<äsêu≤<é ` 28 bò˛Hé : 23391364
iii
$wüjT· dü÷∫ø£
eTT+<äTe÷≥ i-vii
1. |ü<‹Δä ` dæ<ëΔ+‘·+ 1
2. ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ` ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 13
3. dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 29
4. eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ès¡í eédüú 49
5. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+`ãT<äTΔ&ÉT 75
6. ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ `<äøD
åÏ ≤|ü<+ä∏ 105
7. eékÕj·T $düsÔ D ¡ `dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\T 134
8. kÕeT+‘·kÕ«eT´+`Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ 163
iv
eTT+<äTe÷≥
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘· >∑T]+∫ <ëyÓ÷<äsY <Ûsä êàq+<é ø√XÊ+_ yÓ*ãT∫Ãq
n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\T>∑T bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î |ü]#·jT· + #˚ùd Á|üjT· ‘·ï+ á |ü⁄düøÔ +£ .
á Á|üjT· ‘·ï+ m+<äTø√dü+ nì n&ÉT>∑T‘ês¡T.
eTq #·]Á‘·ø±s¡T\˝À e÷]ÿ‡düT˝ º Ò ø±ø£ Ä<ÛTä ìø£ <äèø£Œ<∏+ä >∑\ yês¡+<äs÷¡
ø√XÊ+_ì Ä<äT´ì>± uÛ≤$kÕÔs¡T. #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹˝Àq÷ dæ<ëΔ+‘·
<äèø£Œ<∏+ä ˝Àq÷ XÊÁd”j Ô T· Á|üe÷D≤\T HÓ\ø=*Œq e´øÏ>Ô ± >ös¡$kÕÔsT¡ . e\dü‘‘· «· +,
X¯è‹ $T+∫q ª<˚X¯uÛÑøÏÔμ, dü+Á|ü<ësTTø£‘·, nÁ>∑es¡í Ä~Ûø£´‘·, $X¯è+K\yÓTÆq
}Vü‰‘·‘Œ· s¡‘· yÓTT<ä\sTTq nH˚ø£ ne\ø£D å ≤\ qT+&ç eTq <˚X¯ #·]Á‘·qT ø√XÊ+_
s¡ø+åÏ #ê&ÉT. ‘·q≈£î |üPs¡T«\÷ düeTø±*≈£î\÷ nsTTq #·]Á‘·ø±s¡T\T dü\ ú ø±˝≤<äT\
ìs¡j í T· +˝Àq÷, ÁbÕNq Á>∑+<∏ë\q÷ XÊdüHê\qT |ü]wüÿ]+#·&+É ˝Àq÷, #ê]Á‘·ø£
dü+|òTü ≥q\ nqTÁø£eTDÏøq£ T rsêàì+#·&+É ˝Àq÷ #˚dqæ ø£èwæì ø√XÊ+_ >ös¡$+#ê&ÉT.
nsTT‘˚ yêfi¯ófl nXÊÁd”Ôj·T+>± eéVü≤]+∫q #√≥ rÁe+>± (ˇø=ÿø£ÿkÕ]
neTsê´<ä>±) n_ÛX+¯ dæ+#ê&ÉT.
Ä<äT´&ÉT ø±e#·TÃ>±ì ∫e]yê&ÉT ø±<äT >∑<ë, ô|’>± Äj·Tq #·ìb˛sTT 20
dü+e‘·‡sê\T >∑&# ç êsTT ø£<ë, Ç|ü&Ó+<äTø° |ü]#·jT· + nì n&ÉT>∑T‘ês¡T. Ç~
ìC≤ìøÏ eTq <äTs¡<èä wü+º . eTq <˚X+¯ ˝À`@ s¡+>∑+˝ÀqsTTHê`XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<∏+ä ‘√
»]π> |ü]XÀ<Ûqä dü«\ŒeTqT≈£î+fÒ Ä sTT+‘· ≈£L&Ü <˚Xu¯ ≤Û wü\˝À Á|ü»\≈£î n+<ä&ÜìøÏ
ø=ìï <äXÊu≤›\T |ü&TÉ ‘·T+~.
n+‘˚ø±<äT, ø√XÊ+_ ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·qT >∑T]+∫ #˚dqæ n<Û´ä j·THêìï
s¬ +&ÉT kÕúsTT\˝À $uÛõÑ +#·e#·TÃqT. ˇø£{,Ï Ä #·]Á‘·qT q&ç|qæ uÛÖ‹ø£ #√<äø£
X¯≈î£ \Ô ìsêΔsD ¡ , ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ |ü]D≤eT+ »s¡>&∑ +É ,
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç dæsú ¡ eékÕj·T Á>±e÷\ Ä$sê“¤e+, á dæsú ¡
eékÕj·T Á>±e÷\T dü«j·T+b˛wüøy£ TÓ Æ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú î£ |ü⁄Hê~ ø£*Œ+#·&+É ,
nH˚ Ä]úø£ Áø£eT+ eTq ÁbÕNq #·]Á‘·≈î£ eT÷\+ nì ø√XÊ+_ uÛ≤$+#ê&ÉT. s¬ +&Ée~,
á #√<äø£ Áø£e÷ìï eTq <˚X¯ HÓd’ ]ü øZ £ dü«uÛ≤yêìøÏ CÀ&ç+∫ kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£
v
s¡+>±\qT yêÚ≤´ì+#·&+É . á yêÚ≤´Hêìï >∑T]+∫ ‘·sT¡ yê‹ #·]Á‘·ø±s¡T\T
ˇø=ÿø£ÿs¡÷ ˇø=ÿø£ÿy˚Ts¡≈î£ $uÛ~Ò +Û #ês¡T. nsTT‘˚ ø√XÊ+_ Á|ü‹bÕ~+∫q uÛÖ‹ø£,
#√<äø£ Áø£eT+ nsTTq Ä]úø£ |ü]D≤e÷ìï e´‹πsøÏ+∫q yês¡T>±ì n+<äT≈£î
Á|ü‘êé÷ïj·÷ìï Á|ü‹bÕ~+∫q yês¡T>±ì mes¡÷ ˝ÒsT¡ . (ndü\T uÛÖ‹ø£ J$‘·+
Á|ükÕÔeH˚ nedüs+¡ nqT≈£îH˚ yêfi¯fl~ yπ̊s dü+>∑‹), XÊÁd”j Ô T· +>± ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
#·]Á‘·qT me«s¡T n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· <ä\#·TÃ≈£îHêï ø√XÊ+_ Á|ü‹bÕ~+∫q uÛÖ‹ø£
#√<äø£ Áø£e÷ìï ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüTø√ø£ ‘·|Œü <˚y÷Ó .
á Á|üjT· ‘·ï+ me]ø√dü+ nì >∑÷&É n&ÉT>∑T‘ês¡T.
eTq »HêuÛ≤˝À nø£så êdüT´\ ìwüŒ‹Ô ô|<ä>› ± ô|s¡>≈∑ î£ Hêï »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘√+~
ø±ã{Ïº nø£så êdüT´\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘√+~. Ç|ü&ÉT *œ‘· kÕVæ≤‘·´+ nH˚~
ø=~›eT+~øÏ |ü]$T‘·eTsTT+~ ø±<äT. düe÷»+˝À ˇø£ X¯øøÔÏ ±>∑\ kÕúsTTøÏ ô|]–+~.
ô|’>± ø=‘·>Ô ± nø£så êdüT´\e⁄‘·Tqï yêfi¯ófl yÓqTø£ã&É¶ esêZ\≈£î #Ó+~qyêfi¯ófl ø±e&É+‘√
kÕVæ≤‘·´+ <ë«sê Á|ü#ês¡eTj˚T´ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î+&˚ kÕe÷õø£ Á|üu≤Û e+ eT]+‘·
m≈£îÿe nsTT+~. Ç|ü&ÉT yêfi¯fl≈£î n+<äTu≤{À¢ e⁄qï uÛ≤e Á|ü#ês¡ kÕ<ÛHä ê\T
ªjÓT˝À¢ »s¡ï*»+μ, yês¡|Áü ‹ø£\ d”]j·T˝Ÿ ø£<\ ä∏ T, yê{Ï ‘√{ÏesTTq dæìe÷\T`
no¢\‘·q÷ nXÊÁd”j Ô T· ‘·q÷ neTàø±ìøÏ y˚Tfi¯$+∫ n+>∑{À¢ ô|{Ïqº düsT¡ ≈£î. M{Ï
b˛{°øÏ ‘·≥Tºø=ì q÷‘·q ‘·s+¡ ˝À XÊÁd”j Ô T· uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+ #˚j÷· *‡q u≤<Û´ä ‘·
nuÛTÑ ´<äjT· ø±eTT≈£î\+<ä] MT<ë e⁄+~. ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ nqï≥Tº
#·]Á‘·qT >∑T]+∫ XÊÁd”j Ô T· +>± Ä˝À∫+#·&+É H˚sT¡ Ã≈£î+fÒ nìï $wüj÷· \ >∑T]+∫
XÊÁd”jÔ T· +>± Ä˝À∫+#·>\ ∑ T>∑T‘ê+ ø±ã{Ï,º á ø=‘·‘Ô s· +¡ ø√dü+ á Á|üjT· ‘·ï+.
∫e]>±, Ç+<äT˝À ñqïe˙ï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷˝ÒHê, ˙ dü«+‘·
n_ÛÁbÕj·÷˝ÒM ˝Òyê nì ` ø=+<äsT¡ nqTe÷q+>±, ø=+<äsT¡ ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√`
n&ÉT>∑T‘ês¡T. ø√XÊ+_ì H˚qT |ü]#·jT· + #˚dTü HÔ êïq+fÒH˚ Hêø£seú¡ TsTTq ø√XÊ+_ì
|ü]#·jT· + #˚dTü HÔ êïqì. ø±>±, dü«+‘· Ç\÷¢, dü«+‘· dü÷ÿ≥s¡÷ e⁄qï≥T¢ me]¬øH’ ê
ªdü«+‘·μ n_ÛÁbÕj·÷\T ñ+{≤j·÷ n+fÒ nqTe÷qy˚T. n_ÛÁbÕj·÷\T m|ü&É÷
ˇø£ dü$Twæøº Ï #Ó+~qy˚. yê{Ïì ªdü«+‘·+μ nì Á|üø{ £ +Ï #·Tø√e&É+ HÓ‹’ ø£ u≤<Û´ä ‘·qT
>∑T]Ô+#·&+É e÷Á‘·yT˚ . kÕe÷õø£ dü+|ü<ä >∑÷&É á kÕúsTTøÏ m<ä>±\qï Äø±+ø£‘å √
m+‘√eT+~ #˚d÷ü qÔ ï |ü]ÁX¯eT˝À á Á|üjT· ‘·ï+ ˇø£ uÛ≤>∑+.
Ä<Ûësê\T
Ç~ ø√XÊ+_ MT<ä dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏+ä ø±<äT. M\sTTq+‘· düsfi¡ +¯ >± ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü]#·jT· + #˚ùd |ü⁄düøÔ +£ ø±ã{Ïº ø√XÊ+_ s¡#q· \ qT+&ç ø=fÒwqü T¢
vi
m≈£îÿe>± Çe«≈£î+&É, ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷\qT Hê e÷≥\˝À #Ó|Œü &É+ »]–+~.
ˇø=ÿø£ÿ $wüj÷· ìï >∑T]+∫ ø√XÊ+_ yÓ*ãT∫Ãq n_ÛÁbÕj·÷\qT $&ç$&ç>±
Çe«≈£î+&É, ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘· >∑T]+∫ (Ä~eT ø±\+ qT+&ç uÛ÷Ñ kÕ«eT´
<äX¯ es¡≈î£ ) ˇø£ ª∫Á‘·+μ (ø√XÊ+_ #·÷|æ+∫q ∫Á‘·+) Ç#˚Ã Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊeTT.
ÁbÕe÷DÏø‘£ · ø√dü+ mø£ÿ&çøø£ ÿ£ &É Äj·÷ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î Ä<Ûës¡+ @ |ü⁄düøÔ +£ ˝À
˝Òø£ @ yê´dü+˝À @ ù|J˝À #ÓbÕŒ&√ $es¡D˝À ‘Ó*j·T#˚jT· &É+ »]–+~.
ø√XÊ+_ #·]Á‘· MT<ä s¬ +&ÉT |ü⁄düøÔ ±\T, nH˚ø£ yê´kÕ\T sêkÕ&ÉT. |ü⁄düøÔ ±\T:
(i) An Introduction to the Study of Indian History (ISIH), Popular
Prakasan, Bombay, 1956
(ii) The Culture and Civilisation of Ancient India, in Historical Outline
(CCAI), Vikas Publishing House Pvt. Ltd., 1964
Ç+<äT˝À s¬ +&Ée |ü⁄düøÔ +£ ø√XÊ+_ #·]Á‘· MT<ä #˚dqæ ∫e] s¡#q· . Äj·Tq
1966˝À #·ìb˛j·÷&ÉT. n+‘·≈î£ eTT+<äT ‘êqT #·]Á‘· MT<ä #˚dqæ s¡#q· \˙ï á
1
|ü⁄dü ø
Ô ±ìøÏ |ò
⁄
ü {Ÿ
H √{Ÿ
‡ e+{Ï e ì ‘êH˚ n_ÛÁbÕj·T |ü
& Ü¶
& T
É . á n_ÛÁbÕj·T+‘√
$uÛ~Ò +#˚ Vü≤≈£îÿ eTq≈£î+~.
#·]Á‘·MT<ä, dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+ MT<ä, ‘·<qä Tã+<Ûeä TsTTq $wüj÷· \MT<ä,
ø√XÊ+_ yÓTT‘·+Ô 64 yê´kÕ\T sêdæq≥TºHêï&ÉT.2 M{Ï˝À Á|ü<ëÛ qeTsTTq yê´kÕ\T
#ê˝≤es¡≈î£ dü+ø£\Hê\s¡÷|ü+˝À e#êÃsTT. $T–*q yê{Ï kÕsê+X¯+ ô|’ s¬ +&ÉT
|ü⁄düøÔ ±\˝À #√≥T #˚dTü ≈£î+~. á |ü⁄düøÔ +£ sêj·T&É+ ø√dü+ yê&ÉT≈£îqï dü+ø£\Hê\T
eT÷&ÉT :
(i) Myth and Reality, Studies in the Formation of Indian Culture
(MR), Popular Prakasan, Bombay, 1962. á dü+ø£\q+˝À 5 yê´kÕ\THêïsTT.
(ii) Indian Numismatics (IN), Orient longmen, 1981. Ç+<äT˝À 12
yê´kÕ\THêïsTT.
(iii) D.D. Kosambi on History and Society (HS), Department of
History, Bombay University, 1985. Ç+<äT˝À 15 yê´kÕ\THêïsTT.
M{Ï˝À yÓTT<ä{Ï dü+ø£\q+ e÷Á‘·yT˚ ø√XÊ+_ J$+∫ e⁄+&É>± e∫Ã+~.
s¬ +&Ée~ ˇø£ $<˚o Á|ü#T· s¡D dü+düú Ä<Û«ä s¡´+˝À Á|ü#T· ]+#·ã&ç+~. yê´bÕsêìï
düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#˚ bÕXÊÃ‘·´ ã÷s¡Ty® ê dü+düÿè‹ Á|üe÷D≤\qT nqTdü]+∫
dü+ø£\q+ #˚jT· ã&ç+~. eT÷&Ée~ u§+u≤sTT $X¯«$<ë´\j·T+ #·]Á‘· XÊK
vii
Á|üj÷· dü |ò*ü ‘·+. eTq $X¯«$<ë´\j·T y˚T<Ûëe⁄\ ndüeTs¡‘Δ ≈· L£ , n\dü‘ê«˙ø°
#·øÿ£ >± n<ä+› |ü&TÉ ‘·T+~. dü+ø£\HêìøÏ ø£˙dü+ (i) dü+>∑r dü+<äs“¡ +¤ $e]+#˚
dæ<ëΔ+‘· |üse¡ TsTTq ñb˛<ëÈ‘·+ e⁄+&Ü*. (ii) (@ |ü⁄düøÔ ±ìø£sTTHê) ˇø£ |ü<dä ÷ü ∫ø£
(index) e⁄+&Ü*. #·]Á‘· |ü⁄düø Ô ±\ e÷≥ø=ùdÔ (iii) bÕ∞, dü+düÿè‘·+ ‘·~‘·s¡
uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\ |ü<ë\T yê&çq|ü&ÉT yê{Ï ñ#êÃ¤sD ¡ qT ‘Ó*ù| (ÁbÕe÷DÏøe£ TsTTq)
>∑Ts¡T\
Ô T+&Ü*. Çy˚MT ˝Ò≈î£ +fÒ dü+ø£\HêìøÏ ˇø£ dü+bÕ<ä≈î£ &É÷, ø£es¡T ù|J MT<ä
Äj·Tq ù|s¡÷ m+<äTø√düy÷Ó ns¡+Δ ø±<äT.
á dü+ø£\Hê\T ø±ø£ $&ç>± Á|ü#T· ]‘·yTÓ qÆ ø=ìï yê´kÕ\T >∑÷&É #·÷XÊqT.
Hê≈£î düT\uÛ+Ñ >± n+<äTu≤{À¢ ˝Òì s¡#q· \T ø=ìï n+<äCdÒ qæ +<äT≈£î $TÁ‘·T\T
#·\kÕì Á|ükÕ<é >±]øÏ ø£è‘·E&„ ìç .
Hê e÷≥ø=ùdÔ ˇø£ÿ $wüjT· + e÷Á‘·+ #ÓbÕŒ*. ø√XÊ+_ uÛ>Ñ e∑ BZ‘· MT<ä
sêdæq yê´kÕìï 1976˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ] #·~$ H˚qT e÷]ÿ‡düTqº j·÷´qT. Ä
s¡TD+ á s¡÷|ü+˝À rs¡TÃø√yê\qï ø√]ø£ ø£*– eT÷&˚fifl¯ sTT+~. Ç|üŒ{ÏøÏ r]+~.
https://t.me/joinchat/HhniB0iAKw2GDa6b_A2V7w ¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ.
1. CCAI, ù|õ 25, ªH√{Ÿμ
2. Science and Human Progress, D.D. Kosambi Commemoration Volume,
ù|J\T 365 - 375
1. |ü<äΔ‹ ` dæ<ëΔ+‘·+
#·]Á‘· |ü]XÀ<Ûqä ≈£î Ä<Ûësê\T dü÷\ú +>± s¬ +&ÉT s¡ø±\T. ˇø£{Ï kÕVæ≤‘·´
Ä<Ûësê\T (literary sources), ¬s+&ÉT |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T (archaeological
sources). kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\+fÒ eT‘· <Ûë]àø£, |ü⁄sêD ‘·~‘·s¡ Á>∑+<∏ë\T, ø±\Œìø£
kÕVæ≤‘·´ ø±yê´\T, sê»e+XÊ\ nqTe+•ø£ ÄkÕúq #·]Á‘·\T, |ü]bÕ\Hê
dü+ã+<Ûeä TsTTq ]ø±s¡T\ ¶ T yÓTT<ä\sTTq$. M{Ïì n<Û´ä j·Tq+#˚dæ >∑‘· ø±\|ü⁄
#·]Á‘·qT #·]Á‘·ø±s¡T\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔsT¡ . |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\+fÒ
>∑‘ø· ±\|ü⁄ ìyêkÕ\÷ <˚yê\j·÷\÷ yÓTT<ä\sTTq ø£≥&º Ü\T, yê&Éø|£ ⁄ü |üìeTT≥T¢,
Äj·TT<Ûë\T, n\+ø±s¡ ÁbÕj·TeTsTTq edüTeÔ ⁄\T, ø£sà¡ ø±+&É dü+ã+<Ûeä TsTTq
kÕeTÁ–, yÓTT<ä\sTTq yê{Ï neX‚cÕ\T. ø£≥&º Ü\T kÕ<Ûës¡D+>± •~∏˝≤\ s¡÷|ü+˝À
<=s¡T≈£î‘êsTT. Äj·TT<Ûë\T, |üìeTT≥T¢, |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&‘É êsTT.
Ç$ø±ø£ n‹eTTKýÓTqÆ Ä<Ûësê\T sêE\T>±ì, es¡≈Ô î£ \T>±ì Á|üø{ £ +Ï #˚
XÊdüHê\T, n#·TÃy˚ùd HêD≤\T, e¬>s’ ê. XÊdüHê\T m≈£îÿe>± sêfi¯flMT<ä, <˚yê\j·÷\
MT<ä, düe÷<ÛTä \ MT<ä, #ÓøÿÏ e⁄+{≤s¡T ø±ã{Ïº |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T>± |ü]>∑D+Ï #·
e#·TÃqT >±ì, #·]Á‘· ø±s¡T\T •˝≤XÊdüq Ä<Ûësê\T (epigraphic sources) nH˚
Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· &É+ ø£<Tä .›
eTq <˚X+¯ ˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä #ê˝≤ Ä\dü´+>± ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~.
yÓTT<ä{À¢ #·]Á‘·ø±s¡T\T m≈£îÿe>± kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îHêïs¡T.
Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝≤>∑ eTq<˚X+¯ ˝À ÁbÕNqø±\|ü⁄ sê»e+XÊ\÷ sêC≤kÕúHê\÷ ‘·eT
eéVü‰sê\qT Á>∑+<∏dä +úü #˚jT· ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº y˚<ë\T, <Ûsä à¡ XÊÁkÕÔ\T, |ü⁄sêD≤\T,
ø±yê´\T yÓTT<ä\sTTq eT‘·, kÕ+düÿè‹ø£ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ Á>∑+<∏ë\MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç
yê{Ï qT+&ç Çø£ÿ&=ø£ yêø£´+, nø£ÿ&=ø£ yêø£´+ rdæ #·]Á‘·qT yÓTT‘·+Ô yêÚ≤´ì+#˚yês¡T.
|ü<ë\ kÕs¡÷bÕ´ìï ã{Ïº n\yê≥¢ kÕs¡÷bÕ´˙ï, e÷≥\ b˛*ø£qT ã{Ïº ø=ìï
X¯‘êu≤›\ #·]Á‘·q÷, ªìs¡÷|æ+#·&É+μ n\yê≥sTT+~. |ü⁄sêD≤\˝À Ç∫Ãq
sê»e+XÊ\ |ü { Ï º ø £ \q÷, ø£ < ∏ ä \ q÷ ñqï<ä T qï≥Tº > ± d” « ø£ ] +∫ #· ] Á‘· q T
yêÚ≤´ì+#ês¡T. á |ü<‹Δä ì ø√XÊ+_ rÁe+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. u≤\>∑+>±<Ûsä Y ‹\ø˘
s¡T>π «<ä+˝Àì Hê\T>∑T |ü<ë\ yêø£´+ ˇø£{Ï rdüTø=ì Äs¡T´\T ñ‘·sÔ ¡ <Ûèä e+
2 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
qT+&ç e#êÃs¡ì ìsêΔ]+∫q yÓH’ êìï ø√XÊ+_ ªn<äT“¤‘y· TÓ qÆ eÁø°øs£ D ¡ μ>± e]í+#ê&ÉT.1
Ç‘·s¡ ñ<ëVü≤s¡D\qT dü+<äs“¡ +¤ e∫Ãq|ü&ÉT Á|ükÕÔ$kÕÔqT.2
XÊdüq kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\qT |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\‘√ düeTq«j·T |üs# ¡ ì· <˚
Ô T· + ø±<äqï n_ÛÁbÕj·÷ìï ø√XÊ+_ |ü<˚ |ü<˚ e´ø£+Ô #˚kÕ&ÉT.3
#·]Á‘· |ü]XÀ<Ûqä XÊÁd”j
|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\qT |ü{Ïº+#·Tø√≈£î+&É πøe\+ ÁbÕNq kÕVæ≤‘ê´ìï Ä<Ûës¡+
#˚dTü ø=ì }Vü‰>±Hê\T #˚ùd #·]Á‘·ø±s¡T\T ø√XÊ+_ #˚‹˝À #ê˝≤ rÁe+>± $eTs¡Ù≈£î
>∑Ts¡j÷· ´s¡T. bÂsêDÏø£ >±<∏\ ä qT+&ç (n+fÒ Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤˝Ò ø±<äT. b˛#·eTà,
>∑+>∑eTà yÓTT<ä\sTTq Á>±eT<˚e‘·\ >∑T]+∫ »q+˝À Á|ü#ês¡+˝À e⁄qï >±<∏\ ä T
>∑÷&É) #·]Á‘·qT ns¡+Δ #˚dTü ≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ ø√XÊ+_ ô|<ä› m‘·TqÔ #˚kÕ&ÉT. ìC≤ìøÏ
Äj·Tq #˚dqæ |ü]ÁX¯eT˝À Ç~ n‘·´+‘· eTTKýÓTqÆ uÛ≤>∑+. nsTT‘˚ mø£ÿ&çøø£ ÿ£ &É
‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü⁄sêedüTÔ eT÷˝≤\‘√q÷ HÓ’dü]Zø£ dæú‹>∑‘·T\‘√q÷ b˛*Ã
#·÷düTø√≈£î+&É ñ+&ÉsT¡ . dü+düÿè‘· uÛ≤wü˝À ‘·eT≈£îqï bÕ+&ç‘ê´ìï Ädüsê #˚dTü ø=ì
ø=+<äsT¡ bÕXÊÃ‘·T´\T øπ e\+ |ü<$ä X‚w¢ D ü (philological analysis) ‘√ #·]Á‘·qT
ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ #˚dqæ Á|üjT· ‘êïìï Äj·Tq $es¡+>± K+&ç+#ê&ÉT.
ø±ì, kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\qT s¬ +&ç+{Ï˙ düeTq«j·T|üs∫¡ yê&ÉT≈£îHêï,
eTq <˚X¯ #·]Á‘·qT |ü⁄q]ï]à+#·Tø√e&ÜìøÏ n~ dü]b˛<äì ø√XÊ+_ >∑T]Ô+#ê&ÉT.
eTq<˚X+¯ ˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä #ê˝≤ n|ü]D‘·+>± e⁄+~. kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\
$wüj·T+˝À>∑÷&É Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ eTq<˚X¯+ |ü]dæú‹ #ê˝≤ ndü+‘·è|æÔ
ø£s¡eTsTTq~. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À ˝ÖøÏø£ kÕVæ≤‘·´+ <ë<ë|ü⁄ eTè>∑´+.
eTTdæ+¢ \≈£î |üPs¡«+ @ sê»e+X¯eT÷ ‘·q #·]Á‘·qT sêdüTø√˝Ò<Tä , sêsTT+#·˝<Ò Tä .
sêC≤kÕúHê\T @ $wüj÷· \˝Àq÷ ]ø±s¡T\ ¶ T ìs¡«Væ≤+#·˝<Ò Tä . eTq<˚X¯ *œ‘· #·]Á‘·
yÓTT‘·+Ô |ü⁄sêD≤\‘√ ø£*dæb˛sTT+~. bÂsêDÏø£ >±<∏\ ä T ñbÕU≤´Hê\ s¡÷|ü+˝À
$T–*+~. eTTdæ+¢ sêE\≈£î |üPs¡«+ @ ˇø£ÿ] »qà dü+e‘·‡s¡+>±˙ @ ˇø£ÿ
Á>∑+<∏+ä sêdæq dü+e‘·‡s¡+>±˙ K∫Ã‘·+>± #Ó|Œü ˝Ò+. ˇø£ sêE |ü]bÕ*+∫q ÁbÕ+‘·+
@$T{À Ç<ä$T‘·+ú >± ìs¡sí TT+#·˝+Ò . ˇø=ÿø£ÿkÕ] ˇø£ dü+|òTü ≥q @ X¯‘êã›+˝À
»]–+<√ ≈£L&É #Ó|Œü ˝Ò+. ªªˇø=ÿø£ÿ Á>∑+<∏ëìøÏ s¡#s· TT‘· ˇø£&TÉ Hêï&ÉT nì #Ó|Œü >∑\+
ø=ìï{ÏøÏ n~ >∑÷&É kÕ<Û´ä +ø±<äTμμ n+{≤&ÉT ø√XÊ+_.4 eTq<˚XÊìï @*q yêfiËfle«s¡÷
‘·eT J$‘ê\qT >±ì, |ü]bÕ\Hê eéVü‰sê\qT >±ì Á>∑+<∏dä +úü #˚ùd Á|üjT· ‘·ï+
#˚jT· ˝Ò<Tä . nXÀ≈£îì XÊdüHê\T ns¡T<äsTTq $TqVü‰sTT+|ü⁄. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À
ˇø£ÿ uÛ÷Ñ <ëHê\qT e÷Á‘·yT˚ XÊdüHê\˝À Á|üø{ £ +Ï #ês¡T. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·éT+‘ê
>∑÷&É ø£sà¡ ø±+&É≈L£ eT‘· <Ûsä à¡ Á|ü#êsêìø° dü+ã+~Û+∫q~.
|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 3
eTs¡sTT‘˚ eTq<˚X¯ #·]Á‘· sêj·T&É+ nkÕ<Ûäé÷ nqï Á|üX¯ï edüTÔ+~.
nkÕ<Û´ä + ø±<äT. m+<äT#˚‘q· +fÒ yπ̊s @ Ç‘·s¡ <˚XÊìø° ˝Òì ˇø£ >=|üŒ kÂø£s´¡ +
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·≈î£ ñ+~. n<˚$T≥+fÒ >∑‘+· jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ (|ü⁄sêedüT)Ô neX‚cÕ˝Ò
ø±ø£ kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£ neX‚cÕ\T düe÷»+ ªbıs¡\μ˝À uÛÁÑ <ä+>± e⁄+&É&+É .
nbÕs¡eTsTTq _Ûqï‘·«+ uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹ Á|ü‘˚´ø£‘· nì #ê˝≤ eT+~
uÛ≤$kÕÔsT¡ >±ì, ì»eTsTTq Á|ü‘´˚ ø£‘· _Ûqï‘·«+ ø±<äT, n$∫Ã¤qï‘· n+{≤&ÉT
ø√XÊ+_. >∑‘+· ˝À »]–q kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ\˙ï ‘·eT eTTÁ<äqT eTq düe÷»+
MT<ä e~˝≤sTT. yê{Ï qT+&ç #·]Á‘·qT #·<äee#·TÃq˙ Ä kÂø£sê´ìï uÛ≤s¡‘·
#·]Á‘·ø±s¡T\T yê&ÉTø√yê\˙ n+{≤&ÉT.
á neX‚cÕ\qT s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± #·÷&Ée#·TÃqT.
ˇø£{,Ï eTq kÕe÷õø£ #·]Á‘·˝À e∫Ãq @ e÷s¡TŒ dü+|üPs¡+í >± sê˝Ò<Tä .
5000 dü+e‘·‡sê\T |üPs¡«+ eTq <˚X¯+˝À n+<äs¡÷ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä
Ä<Ûës¡|&ü ¶É dü+#ês¡ Je⁄˝Ò. n+fÒ <=]øÏq ÄVü‰sêìï @s¡T≈£îì (˝Òø£ y˚{≤&ç) ‹+≥÷
dæsú ¡ ìyêdü+ ˝Ò≈î£ +&É dü+#·]dü÷Ô e⁄+&˚yês¡T. Ä ‘·sT¡ yê‘· Áø£eT+>± ÄVü‰s¡ ùdø£sD
¡
e÷ì ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+ n\es¡TÃ≈£îHêïs¡T. ø±ì 5000 dü+e‘·‡sê\T
>∑&∫ ç Hê Ç|üŒ{Ïø° Ä e÷s¡TŒ |üP]Ôø±˝Ò<Tä . ÄVü‰s¡ ùdø£sD¡ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ¶É Ä≥$ø£
‘Ó>\ ∑ T Ç+ø± $T–˝Ò e⁄HêïsTT. Ä ‘·sT¡ yê‘· e∫Ãq nìï e÷s¡TŒ\÷ Ç+‘˚.
Hê>∑*‘√ eékÕj·T+ #˚jT· &É+, Çq|ü|ìü eTT≥Tº yê&Éø+£ , dæsú ¡ ìyêdü, Á>±MTD
Jeq+, uÛ÷Ñ $Tô|’q e´øÏÔ j·÷»e÷q´+, kÕ+düÿè‹ø£ s¡+>∑+˝À nHê>∑]ø£ »+‘·Tã\T\
kÕúq+˝À Hê>∑]ø£ |üPC≤ $<Ûëq+, @ e÷s¡÷Œ >∑÷&É |üP]Ô>± sê˝Ò<Tä . nìï+{Ï˝Àq÷
bÕ‘· eédüqú T Ç|üŒ{ÏøÏ $T>∑T\TÃ≈£îqï Á|ü»\THêïs¡T.
s¬ +&Ée~, e÷s¡TŒ e∫Ãq #√≥ >∑÷&É ø=‘·Ô eédüú bÕ‘· eédüqú T |üP]Ô>±
HêX¯q+ #˚j·T≈£î+&É ø=‘·Ô s¡÷|ü+˝À`ˇø=ÿø£ÿkÕ] nuÛ≤e s¡÷|ü+˝À`‘·q˝À
ÇeTT&ÉTÃ≈£î+~. #ê]Á‘·ø+£ >± ñqï‘·eTsTTq eédüú #ê]Á‘·ø+£ >± yÓqTø£ã&É¶ eédüú
ô|’q $»j·÷ìï kÕ~Û+∫Hê z&çb˛sTTq düe÷»+ Ä#ês¡ eéVü‰sê\ô|’q ‘·q
eTTÁ<ä y˚dæ ‘·q≈£î ˝Àãs¡#T· ø=ì ‘·q˝À #˚sT¡ Ã≈£î+~. >∑‘+· ñqï<äTqï≥Tº>± $T–*b˛ì
#√≥ >∑÷&É |ü]D‘· s¡÷|ü+˝À $T–*b˛sTT+~. á |ü]D‘· s¡÷|ü+˝À >∑‘· ø±\|ü⁄
#Ûêj·T˝Òø±ø£ n~ ˝§+–b˛sTTq Áø£eT+ #Ûêj·T\T >∑÷&É e⁄+{≤sTT. >∑‘êìï Ç+‘·>±
$T>∑T\TÃ≈£îqï <˚X+¯ eTs=ø£{Ï ˝Ò<Tä .
á kÕe÷õø£ neπøbå Õ\qT #·]Á‘· |ü]XÀ<Ûqä ≈£î ˇø£ Á|üã\eTsTTq Ä<Ûës¡+>±
>∑T]Ô+#·&É+ ø√XÊ+_ Á|ü‘˚´ø£‘·. #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‹˝À Äj·Tq kÕ~Û+∫q
4 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Ä$wüÿs¡D>± Bìì uÛ≤$+#ê*. ‘·s¡#·T>± Äj·Tq kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\qsTTHê
|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\qsTTHê á düŒcÕºdŒü wüyº TÓ qÆ neπøbå Õ\qT >∑T]Ô+#·&+É ø√düyT˚
|ü]o*kÕÔ&ÉT. á $<Ûä+>± >∑T]Ô+∫q neπøåbÕ\qT ‹]– kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ
Ä<Ûësê\‘√ düeTq«j·T |üs∫ ¡ #ê]Á‘·ø£ $wüj÷· \qT ìsêΔ]kÕÔ&TÉ . á <äèwæº ø√XÊ+_øÏ
m+‘·>± n\yê≥sTT+<ä+fÒ eTq |ü≥D º ≤\˝Àì ndüeÔ ´düyÔ TÓ qÆ s¡V≤ü <ës¡˝
¢ À >∑÷&É
Äj·Tq≈£î Ä |ü≥D º ≤\ |ü⁄≥Tºøπ ø£qã&ÉT‘·T+~. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+CÀ<ës√\
‘·sT¡ yê‘· eTq <˚X+¯ ˝À @ |ü≥D º eT÷ ˇø£ qeT÷Hê Á|üø±s¡+ ì]à+∫+~ ø±<ä˙,
n˙ï >∑÷&É ø=ìï düMT|ü Á>±e÷\ ø£\sTTø£>± @s¡Œ&Éy¶ q˚ ˙, |ü≥D º ≤\ s¡V≤ü <ës¡˙¢ ï
ˇø£|Œü {Ï |ü˝\ ¢… qT ø£*|æq u≤≥\T ø±e&É+ e\¢H˚ n+‘· neédæ‘ú +· >± e⁄+{≤j·T˙
n+{≤&ÉT.5
dæ<ëΔ+‘·+
|ü<‹Δä ˙ dæ<ëΔ+‘ê˙ï $&ÉBj·T&É+ ø£w+ºü . |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä dæ<ëΔ+‘· ìs¡÷|üD≈£î
kÕ<Ûqä + ø±>±, dæ<ëΔ+‘· <äèø£Œ<∏+ä qT+&˚ |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä s¡÷bı+<äT‘·T+~. ø√XÊ+_
#·]Á‘·≈£î‘êì#˚Ã ìs¡«#·q+ #ÓãT‘·÷, Ä ìs¡«#·q+ Çe«&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï
|ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä |üs+¡ >± $e]kÕÔ&TÉ .
eTq ÁbÕNq #·]Á‘·≈£î kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ndü+‘·è|æÔø£+>±
e⁄Hêïj·Tqï n_ÛÁbÕj·÷ìï ô|’q Á|ükÕÔ$+#êeTT. bÕXÊÃ‘·´<˚XÊ\ ÁbÕNq #·]Á‘·qT
ôV≤s=&√≥dt {≤dæ≥Hé e+{Ï #·]Á‘·ø±s¡T˝Òø±ø£ |ü]bÕ\≈£î&ÉsTTq d”»sY dü«j·T+>±
Á>∑+<∏dä +Ôü #˚kÕ&ÉT. eTq<˚X+¯ ˝À eTTdæ+¢ \≈£î |üPs¡«+ #·]Á‘·ø±s¡T\T ˝ÒsT¡ . Vü≤s¡T&¸ ç
e+{Ï sêE\T ªªs¡#H· ê kÕeTs¡´ú +˝À düeTø±*ø£ bÕXÊÃ‘·´ Á|üuTÑÛ e⁄\ø£+f… m+‘√
ñqï‘·T\sTTq|üŒ{Ïø°μμ #·]Á‘·qT *œ‘·+ #˚ùd Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T˝Ò<äT. #·]Á‘·>±
|ü]>∑D+Ï #·>\ ∑ @¬øø’ £ dü+düÿè‘· Á>∑+<∏+ä Áø°.X¯. 12e X¯‘êã›+˝À ø±oàs¡T ÁbÕ+‘êìøÏ
#Ó+~q ø£\ΩDT&ÉT sêdæq ªªsê»‘·]+–DÏμμ6 nsTT‘˚ á ª#·]Á‘·μ >∑÷&É dü+düÿè‘· ø±e´
kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ Ä\+ø±]ø£ dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ ˝Àã&ç e⁄+&ç s¡#·sTT‘· #Ó|üŒ
<ä\TÃ≈£îqï yêdüeÔ $wüj÷· \qT ndüŒwü+º #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç <˚ ‘·|Œü ÁbÕNq
bÕXÊÃ‘·´ #·]Á‘·ø±s¡T\sTTq *M, {≤dæ≥Hé yÓTT<ä\sTTq yê] ªªXË*’ ˝Àì düŒwü‘º ,·
$T‘·eTsTTq Á|üX+¯ dü, ìsê&É+ãs¡eTsTTq ø£<qä∏ +,μμ n+<äT˝À ø£qã&Éeì ø√XÊ+_
n+{≤&ÉT.7
|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\ $wüjT· + >∑÷&É n+‘˚. Ç‘·s<¡ X˚ Ê\˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä
Ä<Ûës¡+>± kÕVæ≤‘·´ XÊdüq eT÷˝≤\qT ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑*>±s¡T. kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\˝À
|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 5
#Ó|Œæ q $wüj÷· \T yêdüeÔ e÷ ø±<ë nqï~ |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä <ë«sê ‘Ó\TdüTø√
>∑*>±s¡T. ôV≤s=&√≥dt, {≤dæ≥Hé, *M ‘·~‘·sT¡ \ #·]Á‘· Á>∑+<∏ë\˝Àì $wüj÷· \T
Á^dt, Ç≥© <˚XÊ\˝À |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä ˝À ìs¡÷|æ‘e· Tj·÷´sTT, Ä |ü]XÀ<Ûqä ≈£î
eT]+‘· <√Vü≤<ä+ #˚kÕsTT. ø±>±, eTq Á|ü<Ûëq ªÇ‹Vü‰kÕ\μsTTq sêe÷j·TD
eTVü‰uÛ≤s¡‘ê\˝Àì s¬ +&ÉT j·TT<ëΔ\T mø£ÿ&É »]–+B #Ó|Œü &É+ kÕ<Û´ä +ø±<äT ` n$
ndü\T #ê]Á‘·ø£ dü+|òTü ≥q˝À ø±<√ ‘Ó*j·T<äT. ªªs√eTHé >∑D‘·+Á‘·+ ∫e] s√E\
#·]Á‘·qT <Óq’ +~q dü+|òTü ≥q\‘√ düV‰ü |ü⁄q]ï]à+#· e#·TÃqT >±ì, eTq+ $Áø£eT
X¯ø+£ nì ˝…øÿ£ ô|≥Tº≈î£ H˚ $Áø£eTT&ÉT ì»+>± e⁄Hêï&√ ˝Ò<√ ‘Ó*j·T<äTμμ. #ÓH’ ê
sê»e+XÊ\ #·]Á‘·qT Áø°.|üP. 840 qT+&ç (ÄkÕúq ]ø±s¡T\ ¶ Ä<Ûës¡+>±) K∫Ã‘·+>±
#Ó|Œü e#·TÃqT>±ì eTq<˚X+¯ ˝À @ sêE m|ü&ÉT |ü]bÕ*+∫+B K∫Ã‘·+>± #Ó|Œü ˝Ò+.
kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\T yê≥+‘·≥y˚ ns¡eΔ +‘·+ ø±e⁄. ø=ìï ÁbÕNqeTsTTq e÷≥\≈£L
Á|üj÷Ó >±\≈£L >∑\ ÄsêΔìï |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä <ë«sê e÷Á‘·yT˚ ìs¡sí TT+#·&+É
kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. eT<Û´ä ÁbÕ#·´<˚XÊ\ (düTyÓTsY, á»|ü⁄)º ÁbÕNq #·]Á‘·qT á
düeTq«j·T+ kÕ<Û´ä eTsTTq ø±s¡D+>±H˚ #ê˝≤ ìs¡Tw› +ºü >± ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑*>±s¡T.
eTq<˚X+¯ ˝À n~ kÕ<Û´ä + ø±˝Ò<Tä .8 kÕ<Û´ä +ø±ø£ b˛e&É+e\¢ |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä qT
|üø£ÿqô|{Ïº πøe\+ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝Àì |ü<ë\ <Ûë‘·Te⁄\qT $X‚¢wæ+#·&É+,
Á|üjÓ÷>±\≈£î n<äT“¤‘· ñ<˚›XÊ´\qT ÄbÕ~+#·&É+ yÓTT<ä\sTTq |ü<äΔ‘·T\qT
ne\+_+∫q e´≈£î\ Ô qTè÷ø˘‡ eTT\¢sY qT+&ç9 mdt.m. &Ü+¬> es¡≈î£ `10 ø√XÊ+_
neTsê´<ä>±qsTTHê #ê˝≤ Hê´j·T+>± n_ÛX+¯ dæ+#ê&ÉT.
eT] kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ndüeTÁ>∑+>± e⁄+&É&yÉ T˚ >±ø£ s¬ +&ç+{Ïø°
düeTq«j·T+ >∑÷&É ≈£î<äsø¡ b£ ˛‘˚ #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT @ |ü<‘Δä T· \T ne\+_+#ê* nqï
Á|üXï¯ edüT+Ô ~. #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä øÏ dü+ã+~Û+∫q á Á|üXï¯ ≈£î ø√XÊ+_ dæ<ëΔ+‘·
dü+ã+<Ûeä TsTTq düe÷<Ûëq+ ø√dü+ yÓ‘T· ≈£î‘ê&ÉT. Ä düe÷<Ûëq+ <=]øÏq ‘·sT¡ yê‘·
‘·<qä T>∑TDýÓTqÆ $X‚w¢ D ü ≤ |ü<‹Δä ì Á|ü‹bÕ~kÕÔ&TÉ . bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\ #·]Á‘· sêdæq
|ü<‹Δä ˝À eTq <˚X¯ #·]Á‘· sêj·÷\ì #·÷&É&+É ‘·|Œü ˙, eTq<˚X¯ #·]Á‘·≈î£ nqTesTTq
|ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä ì yÓ‘T· ø√ÿyê\˙ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.11 #·]Á‘·qT sê»e+XÊ\ #·]Á‘·>±
sêj·T<ä\TÃ≈£î+fÒ eTq<˚X¯ #·]Á‘· sêj·T&É+ kÕ<Û´ä +ø±<äT. |ü⁄sêD≤\ MT<ä, ø£sà¡ ø±+&É
ø√düy÷Ó <Ûsä à¡ Á|ü#ês¡+ ø√düy÷Ó sêdæq kÕVæ≤‘·´+ MT<ä, ns¡ø=s¡>± <=]øÏq XÊdüHê\˝Àì
ndüŒwüyº TÓ qÆ yêø±´\MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç düŒwü‘º · ø=s¡TyÓq’ #√≥ <˚Xu¯ øÑÛ ÔÏ #˚]Ã }Vü‰>±Hê\T
#˚j÷· *. n+‘˚ ‘·|Œü K∫Ã‘·yTÓ qÆ #·]Á‘· m|üŒ{Ïø° kÕ<Û´ä +ø±<äT. ˇø£ yêø±´ìøÏ
ns¡+Δ e÷]Hê ˇø£ e÷≥qT ‘·|ü #·~$Hê á #·]Á‘· s¡÷|üyT˚ e÷]b˛‘·T+~.
nsTT‘˚ #·]Á‘·≈î£ Ç#˚Ã ìs¡«#·Hê˙ï #·]Á‘·qT ns¡+Δ #˚dTü ≈£îH˚ $<ÛëHê˙ï e÷s¡TÃ≈£î+fÒ
6 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
eTq<˚X¯ #·]Á‘· sêj·T&É+ kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. á $<Û+ä >± |ü<‹Δä øÏ dü+ã+~Û+∫q
#·sÃ¡ dæ<ëΔ+‘· #·sÃ¡ >± e÷s¡T‘·T+~.
#·]Á‘· n+fÒ eTVü‰sêE\T, eTVü‰ dü+Á>±e÷\ |ü{øºÏ £ e÷Á‘·yT˚ nsTT‘˚
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘· sêj·T&É+ nkÕ<Û´ä eTqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï #·÷XÊ+. nsTT‘˚
ˇø£ ÁbÕ+‘êìøÏ sêC…e«&ÉT nH˚ Á|üXï¯ ø£+f… Ä ÁbÕ+‘·+ Á|ü»\≈£î Hê>∑* yê&Éø+£
‘Ó\TdüTHê ˝Ò<ë nH˚~ eTTKýÓTqÆ Á|üXï¯ . nsTT‘˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ K∫Ã‘·+>± ˇø£
#·]Á‘· e⁄+<ä˙, Ä #·]Á‘· sêj·T&É+ kÕ<Û´ä y˚Tq˙, ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ 12. ªªdæ+<Û÷ä
Hê>∑]ø£‘˝ · À sêE\THêïsê ˝Ò<ë nH˚~ eTTK´+ ø±<äT, yêfi¯fl≈£î Hê>∑* yê&Éø+£
‘Ó\TdüTHê ˝Òø£ qB rs¡+˝Àì es¡<eä TT+|ü⁄ uÛ÷Ñ eTT\˝À eTTfi¯fl ø£Ás¡‘√ eékÕj·T+
#˚jT· &É+ e÷Á‘·yT˚ ‘Ó\TdüTHê nH˚~ eTTK´+μμ n+{≤&ÉT.13 eT] sêE\ Á|ükÕÔeH˚
#·]Á‘·ø±s¡T&çøÏ nø£ÿs¡˝<Ò ë n+fÒ ªªeékÕj·÷ìøÏ ñ|üj÷Ó –+∫q |ü<‹Δä MT<ä
sêC≤´~Ûø±s¡+ dü«uÛ≤e+ Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~>±ì sê#·]ø£+ eékÕj·T $<ÛëHêìï
ìs¡sí TT+#·<Tä μμ n+{≤&ÉT.14 ªªá sêE eTT+<ë Ä sêE eTT+<ë nH˚~ nø£ÿs¡≈î£
sêì Á|üXï¯ . nsTT‘˚ ÇqTeTT yê&Éø+£ |ò˝ ü ≤q sêE ø±\+˝À yÓTT<ä\sTT+<ë ˝Òø£
eTs=ø£ sêE ø±\+˝À yÓTT<ä\sTT+<ë nH˚~ n+<äT≈£î _ÛqïeTsTTq ÁbÕeTTU≤´ìï
ø£*–q Á|üX¯ï. n|ü&ÉT Ä sTT<ä›]˝À mes¡T eTT+<√ ìs¡ísTT+#·&É+ nedüs¡+
15
ne⁄‘· T+~μμ n+{≤&É T . eT] #·]Á‘· n+fÒ @$T{À ìs¡«∫+#·eT+fÒ— ñ‘·Œ‹Ô
X¯≈î£ \
Ô ˝Àq÷ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ Áø£e÷qTkÕs¡+>± e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT ø±˝≤qT
>∑‘+· >± $e]+#·&+É #·]Á‘· n+{≤&ÉT.16
ªñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \
Ô Tμ ªñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\Tμ nH˚ e÷≥\qT ‘·s#¡ T· >± <äT]«ìjÓ÷>∑+
#˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘√+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . ø±ã{Ï,º Äj·Tq @ ns¡+Δ ˝À M{Ïì
Á|üjÓ÷–+#ê&√ #Ó|üø√yê*. ªñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\Tμ n+fÒ ÄVü‰s¡+ ‘·~‘·s¡ uÛÖ‹ø£
nedüsê\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ kÕ<ÛHä ê\T, |ü<‘Δä T· \T. ªñ‘·Œ‹Ô
dü+ã+<Ûë\T, n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüTeÔ ⁄\˝À ÁXÊ$T≈£î&ç eTqT>∑&≈É î£ nedüs¡
eTsTT+~ b˛>± $T–*q <ëìì (Bìì ªn<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôμ n+{≤s¡T) bÕ\ø£ esêZ\
#˚‘T· ˝À¢øÏ #˚sy¡ ù˚ d @sêŒ≥T. #·]Á‘·˝À ñ‘·Œ‹ÔøÏ $ìjÓ÷–+#˚ kÕ<ÛHä ê\T, |ü<‘Δä T· \T,
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì bÕ\ø£ esêZ\≈£î #˚sy¡ ù˚ d kÕe÷õø£ @sêŒ≥T¢, ø±\Áø£eT+˝À
e÷s¡T‘·÷ ekÕÔsTT. á e÷s¡TŒqT Áø£e÷qT>∑‘+· >± $e]+#·&+É #·]Á‘· nì ø√XÊ+_
ìs¡«#·q+.
eT] dü+düÿè‹ e÷fÒ$T{Ï nì ø=+<äsT¡ >±uÛsÑ ê |ü&‘É ês¡ì ø√XÊ+_øÏ ‘Ó\TdüT.
Mfi¯ófl e÷eT÷\T>± dü+düÿè‹ì uÖ~Δø£ ˝Òø£ Ä<Ûë´‘·à $wüjT· +>± ` eT‘·+, ‘·‘«· +,
|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 7
<Ûsä à¡ +, kÕVæ≤‘·´+, dü+^‘·+, ø£fi,¯ ˇø=ÿø£ÿkÕ] bÕ\ø£esêZ\ J$‘· $Hê´kÕ\T>∑÷&É
ø£*|æ`ns¡+Δ #˚dTü ≈£î+{≤s¡ì Äπø|å dæ ÷ü Ô eTìwæ ‹+&çø√düyT˚ J$+#·&eÉ TH˚~ yêdüeÔ y˚T
>±ì, ‹+&ç ˝Ò≈î£ +&É J$+#·>\ ∑ e÷qe e+>∑&Üìï Ç|üŒ{Ï<ëø± me«s¡÷ ñ‘·Œ‹Ô
#˚jT· ˝Ò<ìä y˚fi≤ø√fi¯+>± n+{≤&ÉT. ô|’q #Ó|Œæ q ªdü+düÿè‹μ kÕ<Û´ä + ø±yê\+fÒ
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ‘·>T∑ e÷Á‘·+ ‘·>T∑ Ø‹˝À ø±yê*. ªªyÓTdübıfÒ$Tj·÷ <˚yê\j·÷\T,
Áπ>{Ÿyê˝Ÿ Ä|òt #ÓH’ ê, áõ|ü⁄º |æs$¡ T&ÉT,¢ Ä<ÛTä ìø£ Äø±X¯ Vü‰sêà´\Tμμ ø±yê\+fÒ ô|<ä›
m‘·TqÔ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô nedüs+¡ , ô|’>± n~ ø=+<ä] #˚‘T· \˝ÀøÏ yÓfifl¯ &É+ nedüs+¡ .
á dæ<ëΔ+‘· <äèø£Œ<∏ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>± ø=ìï <äX\ ¯ ˝Àì ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô qT,
ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT ø√XÊ+_ $e]kÕÔsT¡ .17 Á|üøè£ ‹˝À <=]πø ÄVü‰sêìï @s¡T≈£îì
(y˚≥ >∑÷&É Ç+<äT˝À uÛ≤>∑yT˚ ) J$+#·&+É ñ‘·Œ‹Ô |ü<‹Δä nsTTq|ü&ÉT n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ dü«\Œ+>± e⁄+≥T+~. <ëìì ø£sà¡ ø±+&É j·TT‘·+>± |ü+∫ô|fÒº u≤<Û´ä ‘·
Ád”\Ô MT<ä e⁄+≥T+~. ñ‘·Œ‹Ô |ü<‹Δä Ç+ø=+#Ó+ n_Ûeè~Δ #Ó+~ (ñ<ëVü≤s¡D≈£î
|üXó¯ b˛wüD n\yê≥sTTq ‘·sT¡ yê‘·) n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ô|]–q|ü&ÉT <ëìï |ü+|üø+£
#˚ùd n~Ûø±s¡+ >∑D eTTKT´\sTTq |ü⁄s¡Twüß\ #˚‹˝ÀøÏ b˛‘·T+~. eT]+‘· n_Ûeè~Δ
#Ó+~q <äX˝ ¯ À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ $ìjÓ÷–+#˚ n~Ûø±sêìï ˇø£ <˚yê\j·T+
>±˙ sêE>±˙ #˚õøÏÿ+#·T≈£î+{≤s¡T. ñ‘·Œ‹Ô u≤ìdü\ <ë«sê »]π> düe÷»+˝À
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô u≤ìdü j·T»e÷qT\≈£î, s¬ ‘’ T· \<ë«sê »]π> |òPü ´&É˝Ÿ düe÷»+˝À
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\≈£î, ùd«#êÃ¤ ø±]à≈£î\ <ë«sê »]π> ã÷s¡Ty® ê düe÷»+˝À ô|≥Tºã&ç<ës¡≈¢ î£
#Ó+<äT‘·T+~.
e÷]ÿ‡»+
‘·q <äèø£Œ<∏+ä >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£ yê<äeT˙ <ëìH˚ e÷]ÿ‡»+ n+{≤s¡˙
n+≥÷18 nsTT‘˚ Ç~ m+‘· e÷Á‘·+ Ä]úø£ ìj·T‹ yê<ä+ ø±<äì ø√XÊ+_
ôV≤#·Ã]kÕÔ&TÉ 19. á ôV≤#·Ã]ø£≈î£ ø√XÊ+_ sTT∫Ãq ns¡+Δ @$T{À #·÷&Ü*.20
dü÷\ú +>± eT÷&ÉT $wüj÷· \T ø£qã&É‘êsTT. 1. ˇø£ s¡øe£ TsTTq |ü]dæ‘ú T· \T
nìyês¡´+>± ˇπøs¡øe£ TsTTq e÷s¡TŒ≈£î <ë]rkÕÔjT· ì uÛ≤$+#·≈L£ &É<Tä . düe÷»+
Ä |ü]dæ‘ú T· \qT #˚sT¡ ≈£îqï yÓTT‘·+Ô #ê]Á‘·ø£ Áø£e÷ìï <äèwæ˝ º À ô|≥Tºø√ì<˚ uÛ$Ñ wü´‘Y
|ü]D≤e÷\T ns¡+Δ ø±e⁄. >∑‘ø· ±\|ü⁄ neX‚cÕ\T m|ü&É÷ ñ+{≤sTT. yê{Ï Á|üu≤Û e+
ã\V”≤q+>± e⁄+&ç rsê\ì #Ó|Œü ˝Ò+. BìøÏ ø√XÊ+_ ˇø£ #·øÿ£ {Ï ñ<ëVü≤s¡D ÇkÕÔ&TÉ .
ø=\+ãdt nyÓT]ø±qT ªø£ìô|{Ïqº μ ‘·<Tä |ü] nyÓT]ø± qT+&ç (16e X¯‘êã›+˝À) ô|<ä›
m‘·TqÔ yÓ+&ç ã+>±sê\T ôdŒsTTHé≈î£ ‘·s*¡ e#êÃsTT. n$ ôdŒsTTHé˝Àì |òPü ´&É˝Ÿ
8 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
esêZ\qT, ‹s√>±$T eT‘ê~Ûø±s¡T\qT ã\|ü]#êsTT. nsTT‘˚ n<˚ dü+|ü<˝ ä À ø=+‘·
uÛ≤>±ìï <√|æ&ç #˚dæ ÁbòÕì‡dt Á&˚ø˘ e+{Ï düeTTÁ<ä|⁄ü <=+>∑\T Ç+>∑+¢ &é≈î£ ‘·s*¡ +#·>±
Ä dü+|ü<ä Ç+>∑+¢ &ÉT˝À uÛ÷Ñ kÕ«eTT\qT ø±ø£ yê´bÕs¡ esêZ\qT ã\|ü]∫ n+‹eT+>±
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»+ $∫Ã¤Hêïìø° ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ Ä$sê“¤yêìø° <√Vü≤<ä+
#˚d+æ ~.
2. ªdü+düÿè‹μ nì |æ\eã&˚ $wüj÷· \T n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç y˚
nsTTq+‘· e÷Á‘êq #·]Á‘·˝À yê{Ï kÕúq+ X¯Sq´+ø±<äT. eTqTwüß´\T (eTTK´+>±
ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+ yÓqTø£ã&çe⁄qï düe÷C≤\˝À) ‘·eT uÛÖ‹ø£ yÓs’ T¡ <Ûë´\qT ‘·s# ¡ T· >±
kÕ+düÿè‹ø£ dü+|òTü s¡D ¸ \ s¡÷|ü+˝À |ü]wüÿ]+#·T≈£î+{≤s¡T. s¬ +&ÉT düe÷C≤\ ˝Òø£
esêZ\ eT<Û´ä yÓs’ T¡ <Û´ä + Ç<äs› T¡ <˚e⁄fi¯fl eT<Û´ä ø={≤¢≥>± |ü]D$TdüT+Ô ~. kÕeTs¡d´ü +
<˚e⁄fi¯fl ø£\sTTø£≈L£ ne‘êsê\≈£L $yêVü‰\≈£L <ë] rdüT+Ô ~. eTq <˚X+¯ ˝À Ç~
#ê˝≤ $düèÔ ‘·+>± »]–+~. ø±ã{Ïº ø√XÊ+_ s¡#q· \˝À mqïsTTHê ì<äsÙ¡ Hê\T
<=s¡T≈£î‘êsTT. n<Ó«’ ‘êìøÏ, $•cÕº<«’Ó ‘êìø°, >∑\ düTìï‘·eTsTTq ‘ê‹«ø£ uÛ<Ò +ä
‘·\\T |ü>\ ∑ >=≥Tº≈î£ H˚ ø={≤¢≥\≈£î <ë] rj·÷*‡q n>∑‘´· + @MT ˝Ò<ìä , nsTT‘˚
ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T XËy’ êìï Ä<ä]+#·>± ø=+‘· ∫qï ‘·sV¡ ‰ü ø±eT+<äT\T yÓw’ yíü êìï
Ä<ä]+#·&+É e\¢ XËe’ `yÓw’ eíü dü+|òTü s¡D ¸ n+‘·rÁe+>± »]–+<äì n+{≤&ÉT.21
3. e÷]ÿ‡»+ #·]Á‘·qT |ü⁄s√>±$T dü«uÛ≤e+ >∑\~>± uÛ≤$düTÔ+~. n+fÒ
ñ‘·Œ‹Ô kÕeTs¡Δ´+˝À yÓqTø£ã&É¶ <äX¯qT+&ç n_Ûeè~Δ #Ó+~q <äX¯≈£î #·]Á‘·
|ü⁄s√>∑$TdüTÔ+~. nsTT‘˚ Ç~ #·]Á‘·qT yÓTT‘·Ô+>±, $XÊ\ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£
MT<ä #·÷dæq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T. ˇø£ |ü]$T‘·eTsTTq ÁbÕ+‘·+˝À #·]Á‘·qT
|ü]o*+∫q|ü&ÉT #·]Á‘· #ê˝≤ø±\+ |ü⁄s√>∑$T+#·≈î£ +&Ü ø£s&¡ TÉ >∑{ºÏ b˛e&É+,
ˇø=ÿø£ÿkÕ] yÓqøÏÿb˛e&É+ ø£qã&ÉT‘·T+~. eTq<˚X¯ #·]Á‘·˝À Ç≥Te+{Ï Á|üeTTK
eTsTTq ñ<ëVü≤s¡D ˇø£{Ï e⁄+~. Äs¡T´\ø£+fÒ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ÁbÕNqeTsTTHê
n<˚ Ä]Δø+£ >± ô|’<Xä ˝ ¯ À e⁄+&ç+~. dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘˝ · À Hê>∑* yê&Éø+£ ‘Ó*j·Tø£
b˛sTTq|üŒ{Ïø° ‘˚*ø£ eékÕj·T |ü<‘Δä T· \˝À #Ó|ü ø√<ä>Z∑ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+∫
|ü≥D º ≤\T ì]à+#ês¡T. yêfi¯fl ‘·sT¡ yê‘· e∫Ãq Äs¡T´\≈£î ‘=*s√E\˝À eékÕj·T+
>±˙ |ü≥D
Je⁄\T.
º Hê>∑]ø£‘· >±ì ‘Ó*j·Te⁄. yêfi¯ófl |üXó¯ b˛wüD MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ¶É dü+#ês¡
|ü<äΔ‹
Ç|ü&ÉT ‹]– |ü<äΔ‹ì |üsêeT]Ù<ë›+. #·]Á‘· nH˚~ eTVü‰sêE\
eTVü‰ dü+Á>±e÷\ |ü{øºÏ £ ø±<äT. ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô , ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\ Áø£e÷qT>∑‘·
|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 9
|ü]D≤e÷\ $es¡D nì ns¡+Δ #˚dTü ≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· á |ü]D≤e÷\ eTTÁ<ä\qT
nH˚«wæ+#˚ |ü<‹Δä ø±yê*. kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\q÷ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\q÷ sê»e+XÊ\
nqTÁø£eTDÏø£ ø√dü+ ø±ø£ >∑‘ø· ±\|ü⁄ kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\ #Ûêj·T\ ø√dü+ n<Û´ä j·Tq+
#˚j÷· *. nsTT‘˚ á s¬ +&ÉT dü+Á|ü<ëj·Tø£ Ä<Ûësê\÷ ndü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± e⁄qï+‘·
e÷Á‘êq Çã“+~˝Ò<Tä . m+<äTø£+fÒ >∑‘ø· ±\|ü⁄ |ü]D≤e÷\qT nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ
>∑‘ø· ±\|ü⁄ kÕVæ≤‘·´+, |üìeTT≥T¢ ‘·~‘·s¡ edüTeÔ ⁄\T <=s¡øø£ b£ ˛sTTHê, Ä |ü]D≤e÷\T
Ç|üŒ{Ïø° ì*#˚˝≤>∑ e~*b˛sTTq kÕe÷õø£ neX‚cÕ\T <=s¡T≈£î‘êsTT ` yÓ‹øπ
z|æø£ e⁄+fÒ. eTq<˚X+¯ >∑‘êìï nkÕ<Ûës¡D+>± $T>∑T\TÃ≈£îqï~ ø±e&É+ Á|ü»\≈£î
XÊ|ü+ nsTT‘˚ #·]Á‘·ø±s¡T&çøÏ es¡+. Hê\T>∑T düV≤ü ÁkÕu≤›\ #·]Á‘·˝À n˙ï <äX\ ¯ ÷
Ä <äX\ ¯ ˝Àì dü+|òTü s¡D
¸ \÷ ‘·eT #Ûêj·T\qT düe÷»+ MT<ä e~* yÓfi≤flsTT. n$
eTq #·T≥÷º e⁄HêïsTT. yê{Ïì >∑T]Ô+∫ $X‚w¢ +æ #ê*. C….&ç. u…sêï˝Ÿ nqï≥Tº ªªø√XÊ+_
<äèwæ˝º À #·]Á‘· >∑‘+· ˝ÀH˚ ø±<äT. es¡eÔ ÷q+˝Àq÷ e⁄+~μμ.22
eTq<˚X+¯ ˝À ø=‘·Ô eédüú m|ü&ÉT e∫ÃHê n~ bÕ‘· eédüqú T HêX¯q+
#˚jT· ≈£î+&É ‘·q≈£î ˝Àãs¡#T· ø=ì n≥º&TÉ >∑T bıs¡\˝ÀìøÏ #˚sT¡ Ã≈£î+~ ø±ã{Ïº á
neX‚cÕ\T yÓqTø£ã&É¶ kÕe÷õø£ s¡+>±\˝À e⁄+{≤sTT. ªyÓqTø£ã&Éμ¶ n+fÒ mø£ÿ&√
n&Ée⁄\˝À nìø±<äT. eTVü‰q>∑s¡+˝Àq÷ e⁄+{≤sTT, eTq ≈£î≥T+u≤\˝Àq÷
e⁄+{≤sTT. e÷‘·èkÕ«eT´+ qT+&ç |æ‘è· kÕ«e÷´ìøÏ »]–q e÷s¡TŒ eTq #·]Á‘·˝Àì
‘=* |ü]D≤e÷\˝À ˇø£{Ï ø±ã{Ïº eTq ≈£î≥T+u≤\˝À Ád”\ Ô n\yê≥÷¢ Ä#êsê\÷
>∑‘+· #Ûêj·T\qT m≈£îÿe>± ø£*–e⁄+{≤sTT. Ád”\ Ô ≈£î Á|ü‘´˚ ø£eTsTTq |ü+&ÉT>∑\T `
Áu≤Vü≤àDT\ es¡\øÏåà Áe‘·+>±˙, nÁu≤Vü≤àDT\ uÀHê\|ü+&ÉT>∑ø±˙ ` #·]Á‘·
|ü]XÀ<Ûäq≈£î m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. Ä≥$≈£î\ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì
eékÕj·Tø£ düe÷»+ n≥º&TÉ >∑T bıs¡˝À¢ìøÏ X¯SÁ<ä (˝Òø£ |ü+#·eT) ≈£î˝≤\T>± e∫Ã
#˚s&¡ +É eTs=ø£ eTTKéTsTTq |ü]D≤eT+. ø±ã{Ï,º düe÷»+˝Àì n≥º&TÉ >∑T
esêZ\˝À Ç+ø± $T–*b˛sTTq n\yê≥¢˝À, yêfi¯fl >∑‘ø· ±\|ü⁄ J$‘·+, yêfi¯flqT
Hê>∑]ø£ düe÷»+ ˝§+>∑BdüT≈£îqï Áø£eT+, s¬ +&É÷ >√#·]kÕÔsTT. ø±ã{Ïº #·]Á‘· |ü]
XÀ<Ûä≈£î&ÉT Ç\÷¢ Á>∑+<∏ë\j·T+ e~* ‘·q≈£î $<ä´‘√ n_“q Ä~Ûø£´ uÛ≤yêìï
>∑÷&É e~* Á|ü»\ $XÊ«kÕìï bı+<ë\+{≤&ÉT.23 ‘·s‘¡ s· ê\ ù|<ä]ø£+ <√|æ&\ û e\¢
n~ düT\uÛ+Ñ ø±<äì >∑T]ÔkÕÔ&TÉ . Áu≤Vü≤àDT\ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q<˚ ªuÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹μ
nì dü+düÿèrø£]+#·ã&çq<˚ dü+kÕÿs¡e+‘·T\ uÛ≤wü n˙ ‘·øÿÏ q<ä+‘ê ªeTq dü+düÿè‹μ
ø±ì ≈£îdü+kÕÿs¡+ n˙ uÛ≤$+#·&É+e\¢ >∑‘·ø±\|ü⁄ #Ûêj·T\T $T–*b˛sTTq
10 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
s¡+>±\qT ‘·≈î£ ÿe>± #·÷&É&+É »s¡T>∑T‘√+~. <ëìe\¢ #ê]Á‘·ø£ <äèwæº ˝À|æ+∫
$<ë´~Û≈£î&ÉsTTq #·]Á‘· |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT q÷´q‘ê uÛ≤e+e\¢ »q+ n\yê≥¢˝À
24
>∑e THês¡
Ω eTsTTq $wüj ÷
· \qT $düà]+#˚ Á|üe÷<ä + e⁄+<ä ì ø√XÊ+_ n+{≤&É T.
Ç|ü&ÉT ø√XÊ+_ dü÷∫+#˚ #·]Á‘· |ü]XÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘˚$T{À ≈£î¢|üÔ+>±
#Ó|ü ø√e#·TÃqT. ÁbÕNq kÕVæ≤‘·éT÷˝≤\qT |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ñqï y˚Ts¡øπ
$X¯«dæ+#ê*. |ü<ä $X‚w¢ D ü Ä<Ûës¡+>±, XÊdüHê\ X¯ø˝ £ ≤\ Ä<Ûës¡+>± }Vü‰>±Hê\T
#˚jT· &É+ e÷qTø√yê*. kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\˝À qsTTHê |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\˝À qsTTHê
sê»e+XÊ\ ø±˝≤qTÁø£eTDÏø£ ø√dü+ø±ø£ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô , ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\ |ü]D≤eT+
#Ûêj·T\ ø√dü+ yÓ‘ø· ±*. á |ü]D≤eT+ nìï <äX\ ¯ ˝Àq÷ e~*yÓ[flq kÕe÷õø£
neX‚cÕ\ qT+&ç >∑‘êìï |ü⁄q]ï]à+#·Tø√yê*. nìï{Ï˙ $T+∫, es¡eÔ ÷q düe÷»+
˝Àì ÁøÏ+~ bıs¡\˝Àì Ä#ês¡ eéVü‰s¡ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ neX‚cÕ\qT C≤Á>∑‘>Ô· ±
(m≥Te+{Ï q÷´q‘êuÛ≤e+ >±ì, ôd+{ÏyTÓ +≥˝Ÿ dü+düÿs¡D eTqdü‘Ô «· + >±ì
˝Ò≈î£ +&É) |ü]o*+∫ HÓd’ ]ü øZ £ uÛÖ‹ø£ |ü]dæ‘ú T· \‘√, kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\‘√
düeTq«j·T |üs# ¡ ê*.
nq«j·T+‘√H˚ |ü<‹Δä ns¡eΔ +‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº á |ü<‹Δä ì Á|üj÷Ó –+∫q
|ò*ü ‘·+>± ø√XÊ+_ eTq <˚X¯ #·]Á‘· >∑T]+∫ #˚jT· >∑*–q dü÷Á‘·ÁbÕj·TeTsTTq
rsêàHêìï ‘Ó\TdüTø√yê*. ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·≈î£ n+‘·d÷ü ‡Á‘·+>± ˇø£ Ä]úø£
Áø£eT+ q&ç∫+<äì ø√XÊ+_ ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. á Ä]úø£ Áø£eT+˝À eT÷&ÉT <äX\ ¯ THêïsTT.
ˇø£{,Ï ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ kÕúq+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚|≥ ü &º +É . á s¬ +&ç+{Ïø° eT<Û´ä
<äX>¯ ± ˇø=ÿø£ÿkÕ] |üXó¯ b˛wüD edüT+Ô ~. s¬ +&ÉT ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕ‹|ü~ø£>± >∑\
dæsú ¡ ìyêdü Á>±e÷\T @s¡Œ&É&+É . eT÷&ÉT, Ä Á>±e÷\˝À ÁX¯eT $uÛ»Ñ q n_Ûeè~Δ
#Ó+~ n$ #ê˝≤ es¡≈î£ dü«j·T+ b˛wüøe£ TsTT uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú î£ |ü⁄Hê~ @s¡Œ&É&+É .
Áø°.|üP.1000 ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq á Áø£eT+ Áø°.X¯.1000 Hê{ÏøÏ ˇø£ ø=*øÏÿ
e∫Ã+~. (|üP]Ô nsTT+<äì ø±<äT ` Ç|üŒ{Ïø° |üP]Ô ø±˝Ò<Tä )
eT÷&ÉT <äX\ ¯ T n+≥THêïeT+fÒ Ç$ ø±\Áø£eT+˝À eT÷&ÉT düŒwüeº TsTTq
<äX\ ¯ T>± e⁄Hêïj·Tì ø±<äT. n{≤¢ e⁄+&çe⁄+fÒ ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·qT eT÷&ÉT
ø±˝≤\T>± $uÛõÑ +∫ e⁄+&Ée#·TÃqT. ø±ì ˇø£ ÁbÕ+‘·+ ˇø£ <äX˝ ¯ À e⁄+fÒ |üøÿ£
ÁbÕ+‘·+ eTT+<äT <äX¯˝ÀH√ ‘·s¡Tyê‹ <äX¯˝ÀH√ e⁄+&˚~. >∑+>± j·TeTTHê rs¡
ÁbÕ+‘·+˝À dæús¡ eékÕj·T Á>±e÷\T @s¡Œ&ÉT‘·Tqï ø±\+˝À <äø£ÿHé˝À Ç+ø±
ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ Ò JeHê<Ûës¡+>± e⁄+~.
|ü<äΔ‹`dæ<ëΔ+‘·+ 11
nsTT‘˚ á yÓ$’ <Ûë´ìøÏ ˇø£ Áø£eT+ e⁄+~. #·]Á‘·≈î£ n+‘·d÷ü ‡Á‘·+>± q&ç∫q
á Ä]úø£ Áø£eT+ mø£ÿ&çøø£ ÿ£ &É dü«‘·+Á‘·+>± ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±˝Ò<Tä . n~ ˇø£ #√≥
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î $dü]Ô +∫+~. ø√XÊ+_ $es¡D˝À eTq #·]Á‘·
ø±\Áø£eT+˝ÀH˚ ø±ø£ uÛÖ>√[ø£+>± >∑÷&É ªÁ|üeVæ≤düTÔ+~μ. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì
n\es¡TÃ ø=ì Hê>∑]≈£î\sTTq yêfi¯ófl ‘·eT |ü]düsê\˝Àì Ä≥$≈£î\≈£î >∑÷&É
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\e]Ã ‘·eT≈£î ˝Àãs¡#T· ≈£îHêïs¡T. <ëìøÏ ø±e\dæq kÕe÷õø£
ìsêàD≤ìï (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT) yêfi¯fl≈£î düeT≈£LsêÃs¡T. |ü+C≤ãT˝À
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq á e÷s¡TŒ ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿ>± ;Vü‰sY #˚], nø£ÿ&ç qT+&ç ª<äøD åÏ ≤|ü<+ä∏ μ
MT<äT>± >√<ëe] rs¡+ #˚] nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&eÉ T{Ï <äøÿ£ Hé≈î£ , ‘·÷s¡TŒq >√<ëe]
ˇ&ÉTq¶ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘êìø° $dü]Ô +∫+~. Ä Áø£eT+˝À ‘=*Hê{Ï düe÷»+ dü+|òTü s¡D ¸ ≈£L
e÷s¡TŒ≈£L düyT˚ àfi¯Hêìø° ˝ÀqsTT+~. ªª#·]Á‘·˝À #·÷ùdÔ eTq≈£î ø£ì|æ+#˚ <˚$T≥+fÒ
ÄVü‰sêìï ùdø£]+∫ J$+#˚ »q+ |ü\Ã>± |üs# ¡ T· ≈£îqï <˚X+¯ ˝À ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô
#˚ùd düe÷»+ HÓeTà~>± $dü]Ô +#·&+É μμ25 n˙, ªª>∑D≤\T ìedæ+#˚ uÛ÷Ñ $T˝ÀøÏ
eékÕj·Tø£ Á>±MTD Ä]úø£ eédüú $dü]Ô +#·&+É uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
>=|üŒ kÕe÷õø£ $|üe¢ +μμ26 nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Bì $es¡D, |ò*ü ‘ê\ $X¯Bø£sD
¡ ,
‘·sT¡ yêr n<Ûë´j·÷\˝À #·÷<ë›+.
$es¡D\T
1. Urvasi and Pururavas, Myth and Reality (hereafter referred to as
'MR') ù|J 67 bÕ<ä dü÷∫ø£.
2. ø√XÊ+_ Ç#˚Ã ñ<ëVü≤s¡D\T m≈£îÿe>± ‘Ó\T>∑T bÕsƒ≈¡ î£ &çøÏ n+<äTu≤{À¢
˝Òì |ü⁄düÔø±\˝Àì$. ø±ã{Ïº, eTq≈£î nqTesTTq ñ<ëVü≤s¡D ˇø£{Ï
Ç#·TÃ≈£î+fÒ u≤>∑T+≥T+~. Á|üeTTK s¡#s· TTÁ‹ ‘˚Hï˚ {Ï ùV≤eT\‘·>±s¡T ‘·q
ª\‘· sêe÷j·TD+μ˝À ˇø£#√≥, s¡T>π «<ä+˝À @qT>∑T\ Á|ükÕÔeq ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
Á|ü|ü+#·+˝À @qT>∑T\T ˝Òø£ eTT+<˚ y˚<ë\T ñHêïj·Tì nHêïs¡T.
JeXÊgE„\ Á|üø±s¡+ @qT>∑T\T |æj ¢ ÷Ó d”Hé j·TT>∑+ qT+&ç (n+fÒ <ë<ë|ü⁄
ˇø£ ø√{Ï dü+e‘·‡sê\ qT+&ç) e⁄HêïsTT. n|üŒ{ÏøÏ y˚<ë\T ø±e⁄ dü]ø£<ë,
ndü\T eTqTwüß\T ˝ÒsT¡ . ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT y˚<ä $C≤„Hêìï eTq |üPØ«≈£î\sTTq
Ä~yêqsê\≈£î n+<äCdÒ æ b˛j·÷&ÉqTø√e\dæ ñ+≥T+~.
3. Culture and Civilization of Ancient India (hereafter referred to as
'CCAI') Page 13, Page 51
12 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Marxism and Ancient Indian Culture, D.D. Kosambi on History and
Society (hereafter referred to as 'HS), Page 75
On a Marxist Approach to Indian Chronology, HS, Page 81
4. CCAI, Page 10
5. CCAI, ù|J 54, ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì ˇø=ø£ÿ ª>∑÷&Éμ ˇø£|ü &ÉT ˇø£ >∑÷&Ó+
nì >∑T]ÔùdÔ Ä q>∑s¡ ìsêàD+˝Àì nsê#·ø‘£ «· + ns¡eΔ Te⁄‘·T+<˚y÷Ó !
6. ÁbÕNq ‘·$Tfi¯ ªdü+>∑+μ kÕVæ≤‘·´+˝À Ç≥Te+{Ï s¡#q· \THêïsTT. ø√XÊ+_
ø£\ΩDT&ç sê»‘·s+¡ –DÏì $X‚w¢ +æ ∫q yê´dü+ The Origins of Feudalism
7.
in Kashmir, HS, ù|J\T 115`126.
Introduction to the Study of Indian History (hereafter referred to as
'ISIH,) Pages 2-3
8. ISIH, Pages 3-10
9. Urvasi and Pururavas, MR, Page 44
10. Marxism and Ancient Indian Culture, HS, Page 75
11. ISIH, Pages 2-3
What Constitutes Indian History, HS, Pages 68-69
12. CCAI, Page 10
13. What Constitutes Indian History, HS, Page 67
14. ISIH, Page 13
15. What Constitues Indian History, HS, Page 69
16. CCAI, Page 10
ISIH, Page 1
What Constitutes Indian History, HS. Page 69
17. CCAI, Page 11
18. ISIH, Pages 8-9
19. CCAI, Page 12, ISIH, Pages 9-10
20. ISIH, yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+
CCAI, yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+
21. Social and economic aspects of the Bhagavadgita, MR, Page 14
22. Science and Human Progress, D.D. Kosambi commemoration
Volume, Page 331
23. ISIH, eTT+<äT e÷≥
24. Combined methods in Indology, HS, Page 5
25. CCAI, Pages 50-51
26. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 27.
13
2. ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô
ÄVü‰sêìï ùdø£]+#·&Üìø° ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &Üìø° eTÚ*ø£ eTsTTq
‘˚&Ü e⁄+~. á ‘˚&Ü ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝Àq÷ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ >∑÷&É
ø£qã&ÉT‘·T+~. ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D≈£î |üìeTT≥¢ nedüs¡+ ‘·≈£îÿe. »+‘·Te⁄\qT
#·+|ü&Üìø° yê{Ï #·sà¡ + ˇ\e&Üìø° ø±e\dæq |ü]ø£sê\T+fÒ #ê\TqT. #·+|æq
»+‘·Te⁄ e÷+kÕìï >±ì Ç‘·s¡ ÄVü‰sêìï >±ì ì\Te ñ+#·T≈£îH˚≥≥ºsTT‘˚ <ëìøÏ
≈£î+&É˝À, ãT≥º˝À ø±yê*. á s¡øe£ TsTTq kÕ<ÛHä ê\‘√ #˚ùd ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ˝À
$T>∑T\T ñ+&É<Tä . n+fÒ ªn<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôμ e⁄+&É<Tä . düe÷»+˝À es¡$Z uÛ»Ñ q
e⁄+&É<Tä .
ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+ nH˚~ ¬s+&ÉT $wüj·÷\˝Àq÷ Ç+<äT≈£î
_ÛqïeTsTTq~. Hê>∑fió¯ fl, |üXó¯ e⁄\T, bÕs¡, ø=&Ée*, >=&É*¶ yÓTT<ä˝q’… kÕ<ÛHä ê\T
ø±yê*. ñ‘·Œ‹Ô˝À $T>∑T\T >∑÷&É kÕ<Ûës¡D+>± e⁄+≥T+~. á n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
#˚õøÏÿ+#·T≈£îH˚ ˇø£ bÕ\ø£ es¡Z+ e⁄+≥T+~. Ç≥Te+{Ï düe÷C≤ìï eTq+
e÷eT÷\T>± ªHê>∑]ø£μ düe÷»+ n+{≤eTT. á s¬ +&ÉT <äX\ ¯ ≈£L dü+~Û <äX>¯ ± ø£qã&˚
|üXó¯ b˛wüø£ düe÷C≤\T kÕ<Ûës¡D+>± es¡dZ eü ÷C≤\T ø±e⁄. nsTT‘˚ Ä≥$ø£
düe÷C≤\ ø£+f… dü+|üqïeTsTTq$.
eTq <˚X+¯ ˝À Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq|üŒ{Ï qT+&ç, n\Œ dü+U≤´≈£î\T>±
e⁄qï Hê>∑]ø£ düe÷C≤\ #·T≥÷º n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À ÄVü‰sêìï ùdø£]+#˚
Ä≥$≈£î\THêïs¡T. Hê>∑]≈£î\T Mfi¯fl≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\yê≥T #˚jT· &É+,
yêfi¯flqT ÁXÊ$T≈£î\T>± ‘·eT≈£î ˝Àãs¡#T· ø√e&É+, ˝Ò<ë yêfi¯fl˝ÀH˚ es¡$Z uÛ»Ñ qqT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É , eTq <˚X+¯ ˝Àì Á|ü<ëÛ q #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+. eTq ÁbÕNq #·]Á‘·qT
Ä<ä´+‘·+ ø√XÊ+_ á <äèwæ‘º √H˚ #·÷kÕÔ&TÉ .
Hê>∑]≈£î\÷ Ä≥$≈£î\÷ ‘·\|ü&qç |ü&ÉT eT÷&ÉT |ü]D≤e÷\T dü+uÛeÑ +.
ˇø£{,Ï Hê>∑]≈£î\T Ä≥$≈£î\qT yêfi¯fl ìyêdü dü˝ ú ≤\ qT+&ç ‘·]$Ty˚jT· &É+ <ë«sê
>±ì ˝Ò<ë ã\ Á|üj÷Ó >∑+‘√ u≤ìdü\T>± ˝§+>∑ BdüTø√e&É+ <ë«sê>±ì yêfi¯fl
ìyêdü düú˝≤\qT ‘êeTT ÄÁø£$T+#·Tø√e#·TÃqT. Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À nyÓT]ø±,
ÄÁùdº*j·÷ <˚XÊ\˝À Ç<˚ »]–+~. ¬s+&ÉT, Ä≥$≈£î\≈£î eékÕj·T+ H˚]Œ
14 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ø£s¡¸≈£î\T>± e÷]Ã ‘·eT Hê>∑]ø£ düe÷»+ ~>∑Te uÛ≤>∑+˝À ÁXÊ$Tø£ es¡Z+>±
#˚sT¡ Ãø√e#·TÃqT. eT÷&ÉT, yêfi¯fl˝À>∑÷&É es¡$Z uÛ»Ñ q Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº ø=+<äsT¡ ø£s≈¸¡ î£ \T,
ø=+<äsT¡ bÕ\≈£î\T>± yêfi¯flqT $uÛõÑ +∫ ‘·<ë«sê eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìï $dü]Ô +|ü
CÒjT· e#·TÃqT. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï <ëì ø£+f… s¬ +&Ée~, eT÷&Ée~ eTq <˚X¯ #·]Á‘·˝À
m≈£îÿe>± »]>±j·Tì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. nD∫y˚‘ø· +£ f… ø£\T|ü⁄ø√e&É+
(assimilation) eTq #·]Á‘·˝À Á|ü<ëÛ q $wüjT· + n+{≤&ÉT. nsTT‘˚ á ø£\T|ü⁄ø√e&É+
nH˚~ düe÷q ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä ø±<äT. Hê>∑]≈£î\ Ä~Û|‘ü ´· + ÁøÏ+<ä. á ø£\T|ü⁄≈£îH˚
Áø£eT+˝À kÕ+düÿè‹ø£ ˝Òø£ |üP»\ düy˚Tàfi¯q+ (cult syncretism) »]–+~.
Ä≥$≈£î\ <˚e‘·\T Hê>∑]≈£î\ <˚e⁄fi¯fl uÛ≤s¡´\T>± uÛÑ≈£îÔ\T>± yêVü≤Hê\T>±
ne‘êsê\T>± n+^ø£]+#·ã&Ü¶sT¡ . á düyT˚ àfi¯q+˝À >∑÷&É Hê>∑]≈£î\ |üP»\<˚
ô|’#s˚ TT.
eTq<˚X¯ #·]Á‘·˝À eékÕj·T $düÔs¡D ã\Á|üjÓ÷>∑+ ø£+f… kÕe÷õø£
dü+©q+, kÕ+düÿè‹ø£ düyT˚ àfi¯q\ <ë«sê m≈£îÿe »]–+<äH~˚ ø√XÊ+_ ne>±Vü≤q˝À
n‘·´+‘· eTTKéTsTTq $wüj·T+. n|ü&É|ü&ÉT eékÕj·T $düÔs¡D ªXÊ+‹
j·TT‘·+μ>± »]–+<äì >∑÷&É n+{≤&ÉT. n+fÒ Äj·TT<Ûë\ Á|üj÷Ó >∑+ m≈£îÿe>±
»s¡>˝ ∑ <Ò ìä ` ns¡+Δ . Ä≥$≈£î\qT e÷\ e÷~>∑\T>± ˝Àãs¡#T· ø√e&É+ Á|üXÊ+‘·yTÓ qÆ
dü+©q+ nì ns¡+Δ ø±<äT. uÛÖ‹ø£ ã\Á|üj÷Ó >∑+ ø£+fÒ kÕe÷õø£ nD∫y˚‘· kÕ+düÿè‹ø£
Ä~Û|ü‘ê´\ <ë«sê eékÕj·T $düÔs¡D m≈£îÿe>± »]–+<äì $X¯Bø£]ùdÔ n~
ø√XÊ+_ $X‚w¢ D ü ≈£î ‘·–q $es¡D ne⁄‘·T+~.
á $es¡D ‘Ó\TdüT≈£îH˚ eTT+<äT ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ MT<ä J$+#˚ Ä≥$≈£î\
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*.
ÁbÕNq #·]Á‘·qT e÷eT÷\T>± |ü⁄sêedüTÔ XÊgE„\T, #·]Á‘·ø±s¡T\T, bÕ‘·sê‹
j·TT>∑+, ø=‘·sÔ ê‹ j·TT>∑+, ø£+#·T ˝Òø£ sê– j·TT>∑+, ÇqTeTT j·TT>∑+ nì $uÛõÑ kÕÔsT¡ .
|üìeTT≥¢qT1 ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+∫q |ü<ësêúìï ã{Ïº á $uÛ»Ñ q
#˚kÕÔsT¡ . sê‹ |üìeTT≥¢ ‘·j÷· Ø #ê˝≤ yÓTTs¡≥T>±e⁄qï ø±˝≤ìï bÕ‘· sê‹j·TT>∑+
n˙ ø=+‘· düTìï‘·eTsTTq |üìeTT≥T¢ ‘·j÷· s¡T#˚ùd kÕeTs¡´ú + n\e&çq ‘·sT¡ yê‹
ø±˝≤ìï ø=‘·sÔ ê‹ j·TT>∑+ n˙ n+{≤s¡T. á s¬ +{ÏøÏ eT<Û´ä <äXq¯ T eT<Û´ä sê‹
j·TT>∑+ (mesolithic age) nq&É+ ø£<Tä .› sê–, ø£+#·T, ÇqTeTT ˝ÀVü‰\ yê&Éø+£
n\yê≥sTTq <äX\ ¯ qT Äj·÷ ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . á ˝ÀVü‰\ yê&Éø±ìø° sê‹
|üìeTT≥¢ yê&Éø±ìø° >∑\‘˚&Ü øπ e\+ |üìeTT≥¢ eTT&ç|<ü ës¡+ú ˝ÀH˚ ø±<äT. sê‹
ÄVü‰s¡ ùdø£sD
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 15
|üìeTT≥¢qT Á|üøè£ ‹˝À <=]πø sêfi¯flqT |ü<Tä qT ô|≥Tºø√e&É+ <ë«sê ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
<ëìøÏ uÛÖ‹ø£ ÁX¯eT, ø=+‘· ì|ü⁄D‘· e÷Á‘·yT˚ ø±yê*. ø±>± ˝ÀVü‰\T Á|üøè£ ‹˝À
dü«#·Ã+¤ >± <=s¡øe£ ⁄. KìC≤\ s¡÷|ü+˝À <=s¡T≈£î‘êsTT. KìC≤ìï |ü]X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫ ¡ eTT&ç
˝ÀVü‰ìï ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì <ëì‘√ |üìeTT≥T¢ #˚dTü ø√yê*. BìøÏ #ê˝≤ ÁX¯eT
ø±yê*, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ø±yê*. düe÷»+˝À ø=+‘· eT+~ |üP]Ôø±\+ Bìπø
$ìjÓ÷–+#ê*. ø±ã{Ïº ÄVü‰s¡+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ñ+&Ü*. Ä n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=ì ˝ÀVü‰\ ‘·j·÷ØøÏ $ìjÓ÷–+#˚ ˇø£ bÕ\ø£ es¡Z+
ñ+&Ü*. n+<äTøπ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ø±ø£, @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· >∑\
düe÷C≤\˝ÀH˚ ˝ÀVü‰\ yê&Éø+£ ø£qã&ÉT‘·T+~. ÄVü‰s¡ ùdø£sD
n+‘·eTe⁄‘·T+~.2
¡ ø=‘·Ô sê‹ j·TT>∑+‘√
ø±ì, |üìeTT≥¢ eTT&ç|<ü ësêúìï ã{Ïº #˚ùd á #ê]Á‘·ø£ ø±\ $uÛ»Ñ q |üP]Ô>±
XÊÁd”jÔ T· yÓTqÆ ~ ø±<äT. |üìeTT≥T¢ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \Ô ˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ (ÁbÕNq
ø±\+˝À #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ uÛ≤>∑+). yÓTT‘·+Ô ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô T ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T
ø£*ùdÔ >±ì ìsêíjT· ø£+ ø±<äT. ìC≤ìøÏ á $$<Ûä ˝ÀVü‰\ kÕe÷õø£ bÕÁ‘· >∑÷&É
n|ü&˚ |üP]Ô>± ns¡+ú ne⁄‘·T+~. kÕe÷õø£ bÕÁ‘·˝À ÇqTeTT≈£L, ø£+#·T≈£L kÕeT´+
˝Ò<Tä . ÇqTeTT $kÕÔs+¡ >± <=]πø #·eø£ ˝ÀVü≤+ ø±e&É+e\¢ n~ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝À
>∑D˙j·TeTsTTq n_Ûeè~Δì kÕ~ÛdTü +Ô ~. sê– (<ëì $TÁX¯eTeTsTTq ø£+#·T) $]
$>± <=s¡øe£ ⁄ ø±ã{Ïº ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô n_Ûeè~Δ˝À yê{ÏøÏ >∑\ bÕÁ‘· dü«\Œ+. n$
Á|ü<ëÛ q+>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü ~˚ ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&É¶ bÕ\ø£es¡+Z Äj·TT<Ûë\ ‘·j÷· Øø√dü+,
<˚e‘·\ $Á>∑Vü‰\ ‘·j·÷Ø ø√dü+3 ø±ã{Ïº yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\T, ñ‘·Œ‹Ô
dü+ã+<Ûë\q÷ ` n+fÒ kÕe÷õø£ uÛÖ‹ø£ J$‘· ìsêàD dü«uÛ≤yêìï <äèwæ˝ º À e⁄+#·Tø=ì
ÁbÕNq düe÷C≤ìï ns¡+ú #˚dTü ø√yê*.4
ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡
Á|üøè£ ‹˝À düV≤ü »+>± <=]πø ÄVü‰sêìï`<Ûëq´+, |ü+&ÉT,¢ <äT+|ü\T, »+‘·Te⁄\T
ùdø£]+∫ ˝Òø£ y˚{≤&ç J$+#˚ e÷qe⁄\T ∫qï ∫qï >∑T+|ü⁄\T>± @s¡Œ&É‘ês¡T. Ç~
s¡øD
å£ ø√dü+ nedüs+¡ . n+‘·ø+£ fÒ eTTK´+>±, Á|ü‹s√p Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·eT≈£î
dü]b˛j˚T+‘· ÄVü‰s¡+ ùdø£]+#·˝øÒ £ b˛e#·TÃ ø±ã{Ï,º m≈£îÿe ùdø£]+∫q yêfi¯ófl
ùdø£]+#·˝Òø£ b˛sTTq yêfi¯fl‘√ ‘·eT ‹+&çì |ü+#·T≈£îH˚ @sêŒ≥T nedüs¡+.
$T–*b˛sTTq ÄVü‰sêìï ì\e ñ+#·T≈£îH˚ |ü]ø£sê\÷ |ü]C≤„q+ Ä~eT ø±\+˝À
ñ+&Ée⁄ ø±ã{Ïº Ç~ ñuÛj Ñ T· ‘ês¡ø+£ .
16 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
á >∑T+|ü⁄ eéd”úø£è‘·eTsTTq|ü&ÉT ˇø£ ª≈£î<äTs¡Tμ (clan) ne⁄‘·T+~.
eéd”øú è£ ‘·+ ø±e&É+ n+fÒ (1) ‹+&ç |ü+|üø+£ ˇø£ ø£sà¡ ø±+&É j·TT‘·eTsTTq
Ä#ês¡+>± s¡÷bı+<ä&+É , (2) ˝…+’ –ø£ dü+ã+<Ûë\˝À u≤Vü≤´ìùw<Û+ä (endogamy)
@s¡Œ&É&+É . n+fÒ >∑T+|ü⁄˝Àì Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß\T >∑T+|ü⁄≈£î #Ó+<äìyê]‘√ (Ç‘·s¡ >∑T+|ü⁄\≈£î
#Ó+~q yê]‘√) ø£\e&É+ ìwæ<+Δä ne⁄‘·T+~. yêfi¯ófl ‘·eT >∑T+|ü⁄˝Àì yê]‘√
e÷Á‘·yT˚ ˝…+’ –ø£ dü+|üsÿ¡ + ô|≥Tºø√yê*. nsTT‘˚ ªÄ~eT ø£eT÷´ìdüTº düe÷»+˝Àμ
>∑T+|ü⁄ yÓTT‘·+Ô ˇø£ düV≤ü ø±s¡ dü+|òTü +˝≤>± ÄVü‰sêìï düeTwæ>º ± ùdø£]+∫ yÓTT‘·+Ô
ùdø£]+∫q <ëìï n+<ä]ø° düeT+>± |ü+#·T≈£î+{≤s¡H˚ n_ÛÁbÕj·÷ìï ø√XÊ+_
|ü\T#√≥¢ $eT]Ù+#ê&ÉT.5 Ä~eT düe÷»+˝Àì >∑T+|ü⁄ ‘·‘ê«ìï Ä<äsÙ¡ e+‘·eTsTTq
düe÷q‘·«+>± uÛ≤$+#·&+É s¡÷k˛ e+{Ï s¡#s· TT‘·\ Á|üu≤Û ey˚T>±ì e÷]ÿ‡düTº <äèø£Œ<Û+ä
ø±<äT.
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À dü+#ês¡ ìyêdü+ @s¡Œs¡#T· ø=ì ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ <ë«sê Jeq+
dü+bÕ~+#·T≈£îH˚ ≈£î<äTs¡T ‘·q ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ qT Á|ü<ëÛ q+>± (|üP]Ô>± ø±ø£b˛e#·TÃ)
ˇø£ edüTeÔ ⁄≈£î |ü]$T‘·+ #˚dTü +Ô ~. >∑T+|ü⁄ yÓTT‘·+Ô ˇø£ <äT+|üqT >±ì ˇø£ n&É$
<ÛëHê´ìï >±ì ˝Òø£ ˇø£ »+‘·Te⁄qT>±ì ùdø£]+#·&+É ˝À ªôdŒwü˝C’… μŸ #˚dTü +Ô ~. ÄVü‰s¡
ùdø£sD ¡ ÄcÕe÷w” eéVü‰s¡+ ø±<äT (y˚≥ $wüjT· +˝À Ç~ $~‘·yT˚ ). n≥Te+≥|ü&ÉT
á ôdŒwü˝C’… wÒ Hü é #ê\ düV≤ü »eTsTTq $wüjT· +. <ëìe\¢ ùdø£sD ¡ ˝À ì|ü⁄D‘· ô|]–
ñ‘êŒ<äø£‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± ˇø£ ≈£î<äTs¡T ‘·q Á|ü‘˚´ø£‘·>± m+#·T≈£îqï
ÄVü‰s¡ |ü<ës¡+ú (yÓTTø£ÿ>±ì, <äT+|ü>±ì, |ò\ ü +>±ì, »+‘·Te⁄>±ì) Ä ≈£î<äTs¡T≈£î
ª∫Vü≤ï+μ (Totam) ne⁄‘·T+~. Ä ≈£î<äTs¡TqT ‘·q ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ïeTsTTq ÄVü‰s¡
|ü<ës¡+ú ‘√ øπ e\+ uÛÀ»qùÛÀø£Ô dü+ã+<Û+ä ø±ø£ n+‘·≈î£ $T+∫ Ä<Ûë´‹àø£ dü+ã+<Û+ä
e⁄+<äì uÛ≤$kÕÔsT¡ . ‘êeT+‘ê <ëì ªn+X¯μ n˙, <ëì‘√ ‘·eT≈£î ªkÕ<Ûsä à¡ ´+μ e⁄+<äì
nqT≈£î+{≤s¡T. <ëìï |üPõkÕÔsT¡ . eT+Á‘·+, ˝ÒKq+, Hê≥´+, >±q+, nìï ø£fi\ ¯ ÷
á ñbÕdüq qT+&˚ |ü⁄{≤ºsTT.6 á ñbÕdüq≈£î ø°\ø£eTsTTq~ nqTø£sD ¡ eT+Á‘·+.
m<äTq› T y˚{≤&˚yê&ÉT m<äTu› §eTày˚dæ <ëì M|ü⁄˝À u≤D+ >∑T#·TÃ≈£îqï≥Tº y˚kÕÔsT¡ .
n{≤¢#ù˚ dÔ ì»+>±H˚ m<äT› y˚≥˝À kÕ|ò\ ü ´+ #Ó+<äT‘êeTì uÛ≤$kÕÔsT¡ Ä qeTàø£+
e\¢ e÷qdæø£ ôdúÌs¡´+ ô|+bı+<ä&É+ <ëì uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»q+.7 Ç~ #ê˝≤
düŒwüeº TsTTq ñ<ëVü≤s¡D. Ç+‘·ø+£ fÒ #ê˝≤ dü+ø°seí¡ TsTTq Ä≥$ø£ ø£fi,¯ ø£sà¡ ø±+&É
nqTø£sD ¡ eT+Á‘·+ |ü⁄{≤ºsTT.
‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ e÷ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì
#˚|{ü ,ºÏ eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À n≥º&TÉ >∑T kÕúq+˝À e∫Ã #˚]q|ü&ÉT á ≈£î<äTs¡T
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 17
∫Vü≤ï+ ‘·sT¡ #·T>± Ç+{Ïù|s¡T>± $T–*b˛‘·T+~. á ø±s¡D+>±H˚ ø=ìï Á>±e÷\˝À
ˇπø Ç+{Ïù|s¡T>∑\ ≈£î≥T+u≤\T #ê˝≤ e⁄+{≤sTT. eTVü‰sêh˝À yÓ÷s¬ (HÓeT*)
8
nH˚ Ç+{Ï ù|s¡T á $<Û+
ä >± ≈£
î <ä
T s¡T ∫Vü≤ ï+ qT+&ç e∫Ã+<˚
q ì ø√XÊ+_ n+{≤&É T
eTq˝À e÷~>∑ ≈£î\düT\ Ô ≈£î |æ*,¢ m<äT,› bÕeTT yÓTT<ä˝q’… Ç+{Ïù|s¡T+¢ {≤sTT. Mfi¯ófl
ˇø£|ü &ÉT Äj·÷ »+‘·Te⁄\qT ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T>± ø£*–q Ä≥$≈£î\sTT e⁄+&Ü*.
Hê>∑]ø£ düe÷»+ yêfi¯fl#˚‘· y˚≥ e÷ìŒ+∫ yêfi¯flqT ≈£L©\T>± ˝§+>∑BdüT≈£îqï|ü&ÉT
n$ Ç+{Ïù|s¡j ¢ ÷· ´sTT. ø±|ü⁄, ø£eTà, s¬ &ç¶ ‘·~‘·s¡ eékÕj·T ≈£î\düT\ Ô ˝À >∑÷&É
‘·s# ¡ T· >± yÓTTø£ÿ ù|s¡T,¢ #Ó≥¢ ù|s¡T,¢ Ç+{Ïù|s¡T>¢ ± e⁄+{≤sTT (sê$, eTÁ], y˚|,ü
ìeTà yÓTT<ä\sTTq$.) á #Ó≥˙¢ ï Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À |ü$Á‘·yTÓ qÆ $>± uÛ≤$+#·
ã&É‘êsTT ø±ã{Ïº Ç$ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\sTT e⁄+&Ü*.
nsTT‘˚ Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T¢ Hê>∑]ø£ düe÷C≤ìøÏ ˝Àã&É&+É ‘·sT¡ yê‹ ø±\|ü⁄
e÷s¡TŒ. yê{Ï düV≤ü » |ü]D≤eT+˝À yÓTT<ä{Ï e÷s¡TŒ, ø=ìï ≈£î<äTs¡T¢ ø£*dæ ˇø£ ‘Ó>∑
˝Òø£ >∑D+ (tribe) >± @s¡Œ&É&É+. $_ÛqïeTsTTq ÄVü‰s¡|ü<ësêΔ\qT ùdø£]+#˚
≈£î<äTs¡T\T ˇø£ >∑D+>± @s¡Œ&É&+É e\¢ ˇø£sT¡ ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï eTs=ø£]
ÄVü‰s¡+‘√ e÷s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. Bìe\¢ ÄVü‰s¡+˝À yÓ$’ <Û´ä + ô|]– n~ |ü⁄wæøº s£ +¡
ø±e&É+ ˇø£ uÛÖ‹ø£ Á|üj÷Ó »q+. ˝…+’ –ø£ ìj·Te÷\˝À >∑÷&É Ç|ü&ÉT e÷s¡TŒ
edüT+Ô ~. n+‘·es¡≈î£ ≈£î<äTs¡T˝Àì Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß\≈£î ‘·eT eT<Û´ä H˚ ‘·|Œü Ç‘·sT¡ \‘√
˝…+’ –ø£ dü+ã+<Ûë\T ìwæ<+Δä . Ç|ü&ÉT ‘Ó>>∑ ± @s¡Œ&É¶ ‘·sT¡ yê‘· ˇπø ≈£î<äTs¡T˝Àì Ád”Ô
|ü⁄s¡Twüß\≈£î |üsd¡ Œü s¡ ˝…+’ –ø£ dü+ã+<Ûë\T ìwæ<eΔä Te⁄‘êsTT. ≈£î<äTs¡T˝À ˝…+’ –ø£
n+‘·]ïùw<Û+ä (exogamy) edüT+Ô ~. ˇø£ ≈£î<äTs¡T˝Àì yês¡+‘ê ªdü>√Ár≈£î\Tμ
ne⁄‘ês¡T. nsTT‘˚ ‘Ó>∑ yÓTT‘·+Ô u≤Vü≤´ ìùw<Ûëìï bÕ{ÏdTü +Ô ~. n+fÒ ˇø£ ‘Ó>˝ ∑ Àì
yês¡T ‘·eT ‘Ó>˝ ∑ Àì (Ç‘·s¡ ≈£î<äTs¡T\) yê]‘√H˚ ‘·|Œü Ç‘·s¡ ‘Ó>\ ∑ ‘√ dü+|üsÿ¡ +
ô|≥Tºø√>∑÷&É<Tä . ˇπø ‘Ó>˝ ∑ Àì ≈£î<äTs¡T\ eT<Û´ä >∑T+|ü⁄ $yêVü≤+ >∑÷&É á <äX˝ ¯ À
9
ÁbÕs¡ + uÛ
e
Ñ Te⁄‘· T +<äì ø√XÊ+_ uÛ ≤$kÕÔ & T
É .
eTs=ø£ $∫Á‘·eTsTTq nuÛ≤e+ >∑÷&É e⁄+~. n+‘·es¡≈î£ @ ÄVü‰s¡eTsTT‘˚
≈£î<äTs¡T jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q ÄVü‰s¡+>±, ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>±, e⁄+&ç+<√ n~ Ç|ü&ÉT
|üP]Ô>± ìwæ<+Δä nsTTb˛‘·T+~. <ëìì ‹q&É+ bÕ|ü+ n˙ nX¯óÁuÛ+Ñ n˙ s¡øs£ ø¡ ±\
ìùw<Ûë\T neT\T˝ÀìøÏ ekÕÔsTT. <ëìì Çø£ô|’q Ä ≈£î<äTs¡T˝Àì yêfi¯ófl
y˚{≤&É&Üìø° ùdø£]+#·&Üìø° M\T˝Ò<Tä . ˇø=ÿø£ÿkÕ] n~ Ä ≈£î<äTs¡T≈£î Äsê<Û´ä +
ne⁄‘·T+~. $∫Á‘·yÓTÆq á e÷s¡TŒ≈£î n‘·´+‘· Á|üeTTKyÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D.
18 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
y˚<øä ±\+˝À Á|ü<ëÛ q+>± >√e÷+dü uÛøÑ ≈å£ î£ \T>± e⁄qï Äs¡T´\T eékÕj·T≈£î\sTTq
‘·sT¡ yê‘· >√e÷+kÕìï |üP]Ô>± ìùw~Û+#·&+É 10 nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.
ˇø£ ‘Ó>˝ ∑ ÀøÏ e∫Ã #˚]q ≈£î<äTs¡T\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï |üsd¡ Œü s¡+
e÷]Œ&ç #˚dTü ≈£î+{≤sTT. á ÄVü‰s¡ e÷]Œ&˚ >∑T+|ü⁄ ˝…+’ –ø£ dü+ã+<Ûë\≈£î |ü⁄Hê~
nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . á e÷]Œ&ç ˇø£ ø£sà¡ ø±+&É>±, |üã“+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç~ ≈£î+&É e÷]Œ&ç (barter) ø±<äT. Ç+<äT˝À düe÷q $\Te\qT e÷]Œ&ç #˚dTü
ø√e&É+ nH˚ Ä˝À#·q˝Ò<Tä . nsTT‘˚ rdüT≈£îqï yê&ÉT uÛ$Ñ wü´‘·T˝ Ô ÀqsTTHê >ös¡yêìøÏ
uÛ+Ñ >∑+ ø£\>∑≈î£ +&É ‹]– ÇkÕÔ&qÉ ï Ä#ês¡+, $XÊ«dü+ e⁄+{≤sTT. Ç~ yê´bÕs¡+
ø£+f… ø£sà¡ ø±+&É≈î£ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·eTsTTq e÷]Œ&ç ` ≈£î<äTs¡T˝Òø±ø£ ‘Ó>\ ∑ T >∑÷&Ü
á $<Û+ä >± |üsd¡ Œü s¡+ ÄVü‰s¡+ e÷]Œ&ç #˚dTü ø=+{≤sTT.
neTà<˚e‘·\T
á s¡øe£ TsTTq ≈£î<äTs¡T`‘Ó>∑ ìsêàD+ e⁄qï >∑D düe÷C≤\ kÕe÷õø£
eédüqú T |ü]o*+#ê*. á eédü˝ ú À sê‹ |üìeTT≥T¢ ‘·|Œü y˚sπ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛHä ê\T
˝Òe⁄. ÄVü‰s¡+ |üP]Ô>± Á|üøè£ ‹ dü+|ü<ä MT<äH˚ Ä<Ûës¡|&ü +ç ~. <ëìì yÓ‘T· ≈£îÿ+≥÷
dü+#·]dü÷Ô J$kÕÔs¡T. dæús¡ ìyêdü+ >±ì, Çfi¯ófl >±ì e⁄+&Ée⁄. á eédüú˝À
e÷‘·è‘ê«ìπø ‘·|Œü |æ‘è· ‘ê«ìøÏ >∑T]Ô+|ü⁄ ˝Ò<Tä . Bìì e÷‘·èkÕ«eT´+ nH˚ø+£ fÒ
e÷‘·è Á|ü<ëÛ q ˝Òø£ e÷‘·è bÕs¡+|üs´¡ (Matrilineal) eédüú nq≥+ düããT. Á|ü‹
e´øÏøÔ ° ‘·q ‘·*<¢ ë«sêH˚ >∑T]Ô+|ü⁄>±ì ‘·+Á&ç <ë«sê ø±<äT. |æ\\ ¢ qT ø£H˚ Ád”˝
Ô ≤>∑
Á|üøè£ ‹ >∑÷&É |ò\ ü kÕj·÷ìï ÇdüT+Ô ~ ø±ã{Ïº Á|üøè£ ‹ì <˚e‘·>± uÛ≤$+#·T≈£î+{≤s¡T.
sê‹j·TT>∑|⁄ü <˚e‘·\+‘ê Ád”˝ Ô .Ò |üXó¯ b˛wüD e∫Ã |ü⁄s¡Twüß\ #˚‹˝ÀøÏ |üXó¯ dü+|ü<ä
#˚] |æ‘è· kÕ«eT´ düe÷»+ @s¡Œ&çq ‘·sT¡ yê‘˚ eT>∑<e˚ ⁄fi¯ófl e#êÃs¡T. n|ü&ÉT bÕ‘·
<˚e‘·\qT ø=‘·Ô <˚e⁄fi¯fl≈£î uÛ≤s¡´\qT #˚XÊs¡T.
á <˚e‘·\qT neTà <˚e‘·\T (Mother Goddesses) n+{≤s¡T. nìï
uÛ≤wü\˝Àq÷ á <˚e‘·\ ù|s¡T¢ e÷‘·è‘ê«ìï dü÷∫+#˚ X¯ã+› ‘√ n+‘·eTe⁄‘êsTT.
<ëìïãfÒº á <˚e‘·\≈£î |ò\ ü kÕj·T+‘√ e⁄qï dü+ã+<Û+ä ns¡eΔ Te⁄‘·T+~. ‘Ó\T>∑T˝À
>∑+>∑eTà, b˛#·eTà, yÓTdÆ eü Tà, q÷ø±\eTà, eTT‘ê´\eTà, ô|’&‘ç *· ,¢ yÓTT<ä\sTTq
ù|s¡T¢ >∑\ <˚e‘·\T nìï Á>±e÷\˝Àq÷ e⁄+{≤s¡T. ø√XÊ+_ #ê˝≤ $es¡+>±
n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ eTVü‰sêh <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘·|⁄ü <˚e‘·\ ù|s¡T¢ ø±\÷u≤sTT (q\¢{Ï
11
‘·* )
¢ , ˝≤&É÷ u≤sTT (Á|æ
j T
· yÓ
T q
Æ ‘·* )
¢ , n+u≤ÄsTT (neTà‘· *)
¢ yÓ
T T<ä
\ sTTq$.
á neTà<˚e‘·\ |üP»\T ‘=*Hê&ÉT Ád”˝ Ô Ò ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. n+‘˚ø±<äT, Ä |üPC≤
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 19
dü˝
ú ≤\ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ |ü⁄s¡Twüß\T b˛e{≤ìøÏ M\T˝Ò<Tä . neTà<˚e‘·\ |üPC≤dü\ ú + <ä>sZ∑ ¡
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ eq+ e⁄+≥T+~.12 Ä eq+˝ÀøÏ |ü⁄s¡Twüß\T Á|üy•˚ ùdÔ •s¡#Ã˚ <¤ +ä
#˚kÕÔsT¡ .
XÊ+‘·+, kÂeT´+ ªÁd”Ô düV≤ü »μ eTsTTq >∑TD≤\T ø±eì |æ‘è· kÕ«$Tø£ düe÷»+
ø£*Œ+∫q $\Te\˙ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ neTà<˚e‘·\ dü«s¡÷|üyT˚ ì<äsÙ¡ q+. Mfi¯fl≈£î
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ düŒwüºyÓTÆq s¡÷|ü+ e⁄+&É<äT. ñHêï m+‘· e÷Á‘·+ n+<ä+>±
kÂeT´+>± e⁄+&É<Tä . sê‹MT<ä $ø£è‘·+>± #Óøÿ£ ã&ç e⁄+≥T+~. áyÓTqT eT+∫
#˚dTü ≈£îì |ò\ ü kÕj·T+ ÇqTeT&ç+|üCdÒ Tü ø√e&É+ ø√dü+ ã\T\T (»+‘·T ã\T\T
>±ì qs¡ã\T\T>±ì) ÇkÕÔsT¡ . ã* Ç∫Ãq »+‘·Te⁄ s¡ø±Ôìï $Á>∑V‰ü ìøÏ |üPkÕÔsT¡ .
Äsê<Ûä≈£î\T Ä s¡ø£Ô+‘√ u§≥Tº ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. Ç|ü&ÉT ã\T\T ‘·–Zb˛sTTHê
neTà<˚e‘·\ $Á>∑V‰ü \≈£î (Vü≤qTeT+‘·T&ç e+{Ï ø=+<äsT¡ eT>∑<e˚ ⁄fi¯fl $Á>∑V‰ü \≈£î
≈£L&É) m\¢|ü &É÷ mÁs¡{Ï s¡+>∑T |üPdæ e⁄+#·T‘ês¡T. Hê>∑]≈£î\ Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝À
á n\yê≥T nuÛ≤e+ #Ó+~ ms¡T|ü⁄ ìwæ<+Δä ne⁄‘·T+~ Áu≤Vü≤àDT\ |üP»\˝À
kÕ<Ûës¡D+>± mÁs¡{Ï |üP\T yê&ÉsT¡ . ø±ì s¡øãÔ£ \T\≈£î ∫Vü≤ï+>± Ç|üŒ{Ïø° |üP»
nsTTq ‘·sT¡ yê‘· mÁs¡{Ï ≈£î+≈£îeT‘√ qT<äT{Ï MT<ä u§≥Tºô|≥Tº≈î£ +{≤s¡T.
Ä≥$≈£î\T Hê>∑]≈£î\≈£î ˝Àã&çq ‘·sT¡ yê‘· neTà <˚e‘·\qT \øÏàå , bÕs¡«‹
yÓTT<ä˝q’… Áu≤Vü≤àD <˚e‘·\ ªn+X¯μ>± >∑T]ÔkÕÔsT¡ . nsTT‘˚ bÕ‘· \ø£D å ≤\T Ç+ø±
$T–*b˛‘êsTT. yê&Ó+`|òTü À&Ó+ nH˚ Á>±eT+˝À bÕs¡«‹ Á|ü‹ s¡÷|ü+>± >∑T]Ô+#·ã&˚
uÀ˝≤Ω`nsTT nH˚ neTà<˚e‘· >∑T]+∫ #Ó|⁄ü ‘·÷ ªª>∑T&ç˝Àì eT÷\ $Á>∑V≤ü + ø√s¡\‘√,
uÛjÑ T· + >=*ù| ø£qT>∑T&É‘¢ √, $ø±s¡+>± e⁄+≥T+~>±ì }πs–+|ü⁄˝À rdüT≈£îb˛j˚T
ñ‘·‡e $Á>∑Vü≤+ e÷Á‘·+ #·ø£ÿ{Ï ø£+#·T‘√ #˚dæq bÕs¡«‹ $Á>∑Vü≤+μμ n+{≤&ÉT
13
ø√XÊ+_. eTq <ä>sZ∑ ¡ ø±[ø£, uÛÁÑ <äø±[, <äTs¡,Z >∑+>∑eTà yÓTT<ä\sTTq ù|s¡‘¢ √ bÕs¡«‹
n+X¯>± >∑T]Ô+#·ã&˚ n+<äsT¡ <˚e‘·\ >∑Tfi¯fl\q÷ á ‘˚&Ü ø£qã&ÉT‘·T+~. ñ‘·‡e
$Á>∑V‰ü \≈£î H√#·Tø=ì s√&é ôd’&TÉ >∑Tfi¯fl˝À >∑÷&É á $wüjT· + >∑eTì+#·e#·TÃqT.
>∑T&ç˝À|ü\ $Á>∑V≤ü + kÕúq+˝À yÓTTs¡≥T sêsTT e⁄+≥T+~. >∑T&ç ãj·T{Ï >√&É\MT<ä
e÷Á‘·+ bÂsêDÏø£ es¡qí \ b˛*ø£˝À n+<äeTsTTq ‘Ó\ ’ es¡í ∫Á‘ê\T+{≤sTT.
neTà<˚e‘·\˝À ø√XÊ+_ s¬ +&ÉT s¡ø±\qT >∑T]ÔkÕÔ&TÉ . ø=+<äsT¡ ˙{Ï <˚e‘·\T.
Mfi¯fl |üPC≤dü˝ ú ≤\T #ÓsT¡ e⁄\T, yê>∑T\T, q<äT\T, »\bÕ‘ê\T ‘·~‘·s¡ ˙{Ïeqs¡T\
<ä>sZ∑ T¡ +{≤sTT. á ˙{Ï eqs¡T\≈£î á <˚e‘·\qT n~ÛH‘˚ \ · T>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
s¬ +&Ée s¡ø+£ ≈£L&É* <˚e‘·\T, ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ø√dü+ >∑T+|ü⁄\T>± ‹]π>
≈£î<äTs¡T\T ˝Òø£ >∑D≤\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï |üsd¡ Œü s¡+ |ü+#·Tø√e&É+
20 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ø√dü+ n|ü&É|ü &ÉT ø£\TdüT≈£î+{≤sTT. á dü˝ ú ≤\T ø=ìï ø±*u≤≥\ ≈£L&É* dü˝ ú ≤\T>±
ø£qã&É‘êsTT. á ≈£L&É\T\ <ä>sZ∑ ¡ neTà<˚e‘·\T+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ Ä≥$≈£î\
ÄVü‰s¡ e÷s¡ø£+ Ä<ÛäTìø£ ô|≥Tºã&ç<ëØ yê´bÕs¡+ >±ì ø=+‘· ÁbÕNqeTsTTq
≈£î+&É e÷]Œ&ç (barter) >±˙ ø±<äT. Ä≥$≈£î\T ‘·eT e÷s¡ø±ìï ˇø£
ø£sà¡ ø±+&ÉjT· T‘·yTÓ qÆ Ä#ês¡+>± ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . <ëìì |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚ <˚e‘·\T á
≈£L&É* <˚e‘·\T. ≈£L&É* <˚e‘·\ |üPC≤dü˝ ú ≤\qT, nø£ÿ&É e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT,
|ü]o*+∫ ø√XÊ+_ ÁbÕNq #·]Á‘·qT ` ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ
14
»]–q |ü ]D≤e÷ìï $es¡
+ >± ìs¡
÷ |æ
k ÕÔ
& T
É . á $es¡DqT ‘·sT¡ yê‘· #·÷<ë›+.
ÄVü‰sêìï ùdø£]+∫ J$+#˚ Ä≥$ø£ düe÷»|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\˝À e#˚Ã
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï e÷s¡TŒ, ÄVü‰sêìï ì\Te ñ+#˚ |ü]ø£sê\qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e&É+.
Ç~ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ˝Àì Ä≥Tb˛≥¢ <äTÁwüŒuÛ≤yêìï ‘·–+Z ∫ J$‘êìï >∑TD≤‘·àø£+>±
yÓTs¡T>∑T |üs¡TdüTÔ+~. ≈£î+&É\T, ãT≥º\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ á $<Ûä+>±
yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. M{Ïì #ê˝≤ düe÷C≤\˝À Ád”˝ Ô Ò ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . ≈£î+&É\T
ÄVü‰s¡+ ì\eø√dü+ ` n+fÒ ˇø£ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Ûäq+>± Ä$s¡“¤$+#êj·Tq&ÜìøÏ
ì<äsÙ¡ q+>± n$ neTà<˚e‘·\ |üP»\˝À eTTK´ uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT. Ç|üŒ{ÏøÏ neTà
<˚e‘·\ ù|s¡TMT<ä »]ù| uÀHê\ e+{Ï |ü+&ÉT>∑\˝À ≈£î+&É\≈£î Á|üeTTKkÕúq
eTT+~. Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ #Ó+~q <˚e‘·\ (\øÏàå , düsd¡ «ü ‹) |üP»\˝À ≈£L&É
ø£\XÊ\T ô|&É‘ês¡T. á <˚e‘·\ |üP»\T Çfi¯fl˝À¢ Ád”˝ Ô Ò ìs¡«Væ≤+#·&+É , yÓ~’ ø£ ø£sà¡
ø±+&É˝À ø£\XÊ\≈£î Á|ü<ëÛ q kÕúq+ ˝Òøb£ ˛e&É+, >∑eTì+#·<>ä Z∑ $wüj÷· \T. Bìì
ãfÒº á <˚e‘·\+‘ê ˇø£|ü &ÉT Ä≥$≈£î\ neTà <˚e‘·\ dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô ø£*–
e⁄Hêïs¡ì ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Hê>∑]≈£î\≈£î Ä≥$≈£î\T ˝Àã&çq ‘·sT¡ yê‘· ` ÄVü‰s¡
ùdø£sD ¡ e÷ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+˝À n&ÉT>∑TuÛ≤>±q e∫Ã #˚]q ‘·sT¡ yê‘· `
Ä ˝§+>∑Tu≤≥T≈£î ∫Vü≤ï+>± á neTà <˚e‘·\qT Hê>∑]≈£î\ eT>∑<˚e⁄fi¯fl≈£î
uÛ≤s¡´\T>± d”«ø£]+#·&+É »]–+<äì ns¡eΔ Te⁄‘·T+~. á |ü]D≤eT+ yÓTT‘·+Ô •e⁄&ç
ªuÛ≤s¡´μ nsTTq bÕs¡«‹˝À düŒwü+º >± ø£q|ü&TÉ ‘·T+~. \øÏàå , düsd¡ «ü ‹ |üP]Ô>± uÛ÷Ñ kÕ«eT´
düe÷»|ü⁄ ñ‘·eÔ T Ç˝≤¢fió¯ >¢ ± e÷]b˛j·÷s¡T >±ì bÕs¡«‹ dü«j·T+>± ø±≈£îHêï <äTs¡,Z
ø±[ø£ yÓTT<ä\sTTq <˚e‘·\ s¡÷|ü+˝À Ä≥$ø£ \ø£D å ≤\qT düŒwü+º >± Á|ü<]ä ÙdüT+Ô ~.
Hê\T>∑T #˚‘T· \T, ø√s¡\T, s¡ø+Ô£ ‘√ ‘·&dç qæ Hê\Tø£, Çy˚MT Áu≤Vü≤àD <˚e‘·\
\ø£D å ≤\T ø±e⁄.
≈£î+&É\T neTà<˚e‘·\ ø£sà¡ ø±+&É˝À Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤+#·&yÉ T˚ ø±ø£ ‘êy˚T
neTà<˚e‘·\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± |üP»\+<äT≈£î+{≤sTT. ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 21
Ç|üŒ{Ï<ëø± ≈£î+&É\qT ‘·j÷· s¡T#˚ùd yêfi¯ófl yÓT&É uÛ≤>∑+ <ä>sZ∑ ¡ n\+ø£sD ¡ ø£*ŒkÕÔsT¡ .
n~ düŒwüº+>± Ád”Ô‘ê«ìï dü÷∫düTÔ+~. #·ìb˛sTTq yêfi¯ófl ‹]– ‘·*¢ >∑s¡“¤+˝ÀøÏ
b˛‘ês¡qï qeTàø£+ ñ+&É&+É e\¢ #ê˝≤ ÁbÕNq düe÷C≤\˝À #·ìb˛sTTq yêfi¯fl
X¯yê\qT e÷‘·è>∑sê“¤ìøÏ dü+øπ ‘·eTsTTq ≈£î+&É\˝À |üP&çÃ ô|&É‘ês¡T.15 bÕXÊÃ‘·T´\T
Ç|üŒ{Ïø° X¯eù|{Ïø˝ £ À ô|{Ïº |üP&ÉTkÕÔsT¡ .
neTà<˚e‘·\ |ü]D≤eT+, Hê>∑]ø£‘·
neTà<˚e‘·\ |üP»\˝Àì16 |ü]D≤e÷\qT ã{Ïº ÁbÕNq ø±\|ü⁄ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
kÕe÷õø£ $|üe¢ +17 ` ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ »]–q |ü]D≤eT+
rs¡T‘ÓqTï\qT ìs¡sí TT+#·&+É ˝À ø√XÊ+_ ˇø£ |ü<‹Δä ì ne\+_kÕÔ&TÉ . Äj·Tq #˚dqæ
ìs¡j í ÷· \‘√ $uÛ~Ò +#·e#·TÃH˚y÷Ó ø±ì Äj·Tq ñ|üj÷Ó –+∫q |ü<‹Δä neT÷\´
yÓTqÆ ~. neTà<˚e‘·\ |üP»\T »]π> dü˝ ú ≤\qT $es¡+>± |ü]o*kÕÔ&TÉ . nø£ÿ&É
|ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\ ø√dü+ (sê‹ |üìeTT≥T¢, ≈£î+&É ô|+≈£î\T e¬>s’ ê) yÓ‘T· ≈£î‘ê&ÉT.
nø£ÿ&ç Á|üdTü ‘Ô · HÓd’ ]ü øZ Ï dæ‹ú ì ã{Ïº y˚\ dü+e‘·‡sê\ |üPs¡«|ü⁄ HÓd’ ]ü øZ £ dæ‹ú ì, uÛ÷Ñ $T
jÓTTø£ÿ eékÕj·T jÓ÷>∑´‘·qT ìs¡sí TTkÕÔ&TÉ . Bììã{Ïº Ä |üP»qT ìs¡«Væ≤+∫q
Ä≥$≈£î\ Jeq $<ÛëHêìï ìsêΔ]kÕÔ&TÉ . Ä ‘·sT¡ yê‘· Ä neTà <˚e‘· |üP»˝À
e∫Ãq e÷s¡TŒ kÕe÷õø£ $|üy¢ êìï dü÷∫düT+Ô ~. Hê>∑]ø£ eékÕj·T≈£î\T Ä≥$≈£î\qT
˝§+>∑BdüT≈£îì yêfi¯flqT ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô#ù˚ d eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À ø£\T|ü⁄≈£îH˚
Áø£e÷ìøÏ kÕ+düÿè‹ø£ Á|ü‹|ò\ ü q+ |üP»\˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ. eT÷&ÉT s¡ø±\ e÷s¡TŒqT
‘·q |ü]XÀ<Ûqä ˝À ø√XÊ+_ >∑T]ÔkÕÔ&TÉ . ˇø£{,Ï Ä neTà<˚e‘· bÕs¡«‹ n+X¯ nsTTq
<äTs¡>Z ±H√ ø±[>±H√ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äT‘·T+~. ÄyÓT |üP»\qT Çø£MT<ä≥ Ád”\ Ô T ø±ø£
|ü⁄s¡Twüß\T ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ Ç+<äT˝À >∑÷&É >∑‘+· ∫Vü≤ï+ $T–*b˛‘·T+~.
eTq uÀHê\ |ü+&ÉT>∑ e+{Ï~ u…+>∑Tfi¯Ss¡T düMT|ü+˝À »]π> ø£sê>± C≤‘·s.¡ á
C≤‘·s˝ ¡ À |üP»\T ìs¡«Væ≤+#˚ |ü⁄s¡Twüß\T Ád”\ Ô T <Û]ä kÕÔsT¡ .18 s¬ +&ÉT, neTà
Ô <äTdüT\
<˚e‘· kÕúq+˝À ˇø£ eT>∑<e˚ ⁄&ÉT |üP»\+<äTø√e#·TÃqT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ôV’≤<äsêu≤<é
q>∑s+¡ ˝À e÷düu{ Ÿ ≤´+ø˘ ÁbÕ+‘·+˝À #ÓsT¡ e⁄ø£≥º MT<ä ˇø£ Ä+»H˚jT· T&ç >∑T&ç
e⁄+~. Ä+»H˚j·TT&çø° ˙{Ïeqs¡T\≈£L m≥Te+{Ï dü+ã+<Ûä+˝Ò<äT. ø±ã{Ïº á
Ä+»H˚jT· T&ÉT ˇø£ neTà<˚e‘· kÕúHêìï ÄÁø£$T+#ê&Éì nqTe÷ì+#ê*. eT÷&ÉT,
neTà<˚e‘· >∑T&ç |üøÿ£ H˚ >±ì, ø=+‘·<÷ä s¡+˝À >±ì ˇø£ eT>∑<e˚ ⁄&ÉT yÓ*dæ ÄyÓT
n‘·ì uÛ≤s¡´>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äe#·TÃ. |üP»\˝À »]–q á e÷s¡TŒqTã{Ïº Hê>∑]ø£
düe÷»+ Ä$sê“¤yêìï n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e#·TÃqT.
22 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
á s¡øe£ TsTTq |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä kÕ<Û´ä + ø±e&ÜìøÏ eTq #·]Á‘· dü«uÛ≤ey˚T
ø±s¡D+. |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä ì m|ü&É÷ >∑÷&É |ü]XÀ<Ûqä $wüjT· + jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤ey˚T
ìs¡sí TT+#ê*. |ü]XÀ<Ûqä #˚jT· ì<˚ Ä dü«uÛ≤e+ @$T{À ‘Ó*j·T<äT ø±ã{Ï,º |ü]XÀ<ÛHä ê
Áø£eT+˝ÀH˚ $wüjT· dü«uÛ≤e+, $X‚w¢ D ü |ü<‹Δä , s¬ +&É÷ |üsd¡ Œü s¡+ >∑‹‘ê]ÿø£ #·s´¡ ˝À
ns¡+Δ ne⁄‘êsTT. bÕXÊÃ‘·´ #·]Á‘· n<Û´ä j·THêìøÏ nqTdü]+∫q |ü<‹Δä `dü+Á|ü<ëj·Tø£
|ü⁄sêedüTÔ kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\ $X‚w¢ D ü èTq #·]Á‘·≈î£ dü]b˛<äqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï
yÓTT<ä{À¢ e⁄≥+øÏ+#êeTT. eTq #·]Á‘· n<Û´ä j·THêìøÏ ø√XÊ+_ nqTdü]+∫q |ü<‹Δä
bÕXÊÃ‘·T´\ #·]Á‘·≈î£ |üìøÏsêø£b˛e#·TÃ. nyÓT]ø±˝Àq÷ ÄÁùdº*j·÷˝Àq÷ ÇqTeTT
yê&Éø+£ ‘Ó*dæq X‚«‘· C≤‹ Hê>∑]≈£î\T ø£+#·T j·TT>±ìøÏ sê‹ j·TT>±ìøÏ #Ó+~q
kÕúìø£ Á|ü»\qT Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ìsêÁX¯jT· T\qT #˚dæ <ë<ë|ü⁄ ìX‚Ùwü+ #˚XÊs¡T. eTq
<˚X+¯ ˝À Hê>∑]ø£ eékÕj·T≈£î\T yÓTT<ä{Ï qT+&ç n\Œ dü+U≤´≈£î\T ø±e&É+ e\¢
Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£îH˚ y˚Ts¡≈î£ Væ≤+düqT Á|üj÷Ó –+∫ Ä ‘·sT¡ yê‘· yêfi¯flqT
‘·eT düe÷»+˝À Ä]úø+£ >± kÕ+düÿè‹ø£+>± ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. ã\Á|üj÷Ó >±ìøÏ ã<äT\T
19
eT‘êìï ñ|ü j ÷
Ó –+#ês¡ T. z&çb˛sTTq Ä≥$≈£î\˝À ãVüQXÊ ø=+<ä]ì ` >∑D+
ô|<ä\ › qT, |ü⁄s√Væ≤‘·T\qT ` ø£Áå ‹j·T, Áu≤Vü≤àD ≈£î˝≤\˝ÀìøÏ d”«ø£]+∫ ‘·øÿÏ q
yê]q+<ä]ì X¯SÁ<ä |ü+#·eT ≈£î˝≤\T>±, ≈£L* #˚ùd ¬s’‘ê+>∑+>± e÷sêÃs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ìcÕ<äT\T Ä≥$≈£î\T ø±>± Áu≤Vü≤àDT\˝À ˇø£ ìcÕ<ä >√Á‘·+
e⁄+~.20 Mfi¯ófl ìcÕ<ä |ü⁄s√Væ≤‘·T\sTTe⁄+&ç Áu≤Vü≤àDT\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q
yês¡sTT e⁄+&Ü*.
á Áø£eT+˝À Ä≥$ø£ >∑D≤\ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T, <˚e‘·\T, Ä#êsê\T
Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀìøÏ s¡øs£ ø¡ ±\T>± e∫Ã #˚sêsTT. yêfi¯fl ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\qT ‘·eT
<˚e⁄fi¯fl yêVü≤Hê\T>±, uÛ≈Ñ î£ \ Ô T>±, ne‘êsê\T>±, ÄyÓ÷~+#ês¡T. yêfi¯fl <˚e‘·\qT
‘·eT <˚e⁄fi¯fl ≈£î≥T+u≤\˝À #˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. yêfi¯fl ø£s¡àø±+&É˝Àì ã\eTsTTq
Ä#êsê\qT @ s¡ø£eTsTTq yÓ’~ø£ ÁbÕe÷DÏø£‘ê ˝Ò≈£îHêï ‘·eT Ä#êsê\˝À
ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. Bì ø√dü+ |ü⁄sêD≤\T düèwæ+º #ês¡T. ø£<\ ä∏ T ø£*Œ+#ês¡T. Væ≤+<ä÷
<˚e⁄fi¯fl˝À bÕeTT\T, ø√‘·T\T, |üXó¯ e⁄\T ñ+&É&ÜìøÏ á düyT˚ àfi¯qy˚T ø±s¡D+.
@ ˇø£ÿ <˚e⁄&ç˙ n‘·ì ne‘êsê\q÷ ≈£î+≥Tu≤˙ï #·÷dæHê á $wüjT· +
ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. •e⁄&ç HÓ‹Ô MT~ >∑+>∑ ˙{Ï<e˚ ‘·. ÄyÓT Ç|üŒ{Ïø° •e⁄&ç‘√
Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò≈î£ +&É >∑+>∑eTà>± dü«‘·+Á‘·+>± |üP»\+<äT≈£î+≥T+~. •e⁄&ç yÓT&É˝Àì
bÕeTT eTq |ü⁄sêD≤\˝À ªHê>∑C≤‹μ>± |æ\eã&É¶ Ä≥$≈£î\ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+.
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 23
•e⁄&ç uÛ≤s¡´ bÕs¡«‹ Á|ü‹ s¡÷bÕ\sTTq <äTs¡Z, ø±[ø£, neTà <˚e‘·\ |ü]D‘·
s¡÷bÕ\T. ˇø£ ø=&ÉT≈£î ≈£îe÷s¡kÕ«$T yêVü≤q+ HÓeT* (≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+), eTs=ø£
ø=&ÉT≈£î~ @qT>∑T ‘·\, m\Tø£ yêVü≤q+ (≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T). •e⁄&ç yêVü≤qeTsTTq
q+~ #ê˝≤ ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç`<ëìMT<ä møÏÿ düyê] #˚jT· &ÜìøÏ ˇø£ •e⁄&çì
ø£*Œ+#·ø£ |üPs¡«+ qT+&ç ` Ä≥$≈£î\≈£î Äsê<Ûä´+.21 q+~ Ç|üŒ{Ïø° •e⁄&ç
yêVü≤q+>±H˚ ø±ø£ dü«‘·+Á‘·+>± |üP»\+<äT≈£î+≥T+~.
$wüßeí ⁄ bÕeTT (Ä~X‚wßü &ç) MT<ä |ü&TÉ ≈£î+{≤&ÉT. n<˚ Ä~X‚wßü &ÉT ‘·q
|ü&>É ‘∑ √ $wüßeí ⁄≈£î ˙&É ø£*ŒkÕÔ&TÉ . $wüßeí ⁄ uÛ≤s¡´ \øÏàå düeTTÁ<ä eT<∏qä +˝À |ü⁄{Ï+º ~.
(áyÓT düŒwü+º >± ˙{Ï <˚e‘˚). $wüßeí ⁄ ne‘êsê\T ≈£Ls¡à+, eT‘·‡´+, esêVü≤+,
≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T. Ç$ eT÷&É÷ Ç|üŒ{Ïø° y˚{≤&Éã&˚ ÁbÕDT˝Ò. (n+‘˚ >±ì á
ne‘êsê\T &Ü]«Hé dæ<ëΔ+‘êìï s¡TEe⁄ #˚jT· e⁄). eTs=ø£ ne‘ês¡+ nsTTq ø£èwüß&í TÉ
|üXó¯ b˛wü≈î£ \ <˚e⁄&ÉT. n‘·ì k˛<äsT¡ &ÉT ã\sêeTT&ÉT Ä~X‚wßü &ç n+X¯ nsTTq
ø£s¡¸≈£î\ Á|ü‹ì~Û (n‘·ì ªÄj·TT<Ûä+μ Hê>∑*). ∫e]øÏ ãT<äTΔ&çì >∑÷&É $wüßíe⁄
ne‘ês¡+>± Á|üø{ £ +Ï ∫ uÖ<äT\Δ q÷ Ç<˚ $<Û+ä >± ø£\T|ü⁄≈£î sêyê\ì #·÷kÕs¡T.
>±ì, yêfi¯ófl eT‘·‡´, ≈£Ls¡à, esêVü≤ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T >∑\ >∑D Je⁄\˝≤>∑ Ä≥$≈£î\T
ø±ø£ Hê>∑]≈£î\T ø±e&É+‘√ ˝§+–sê˝Ò<Tä . n+<äTø£H˚ ãT<äT&Δ ç ne‘ês¡+ ndü+|üPs¡+í >±
e⁄+&çb˛sTT uÖ<ä+Δ dü«‘·+Á‘· eT‘·+>± ì*∫b˛sTT+~.
Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q á |üP»\ düyT˚ àfi¯qy˚Tø±ø£, m≥Te+{Ï
ÄyÓ÷<ä+ ˝Òì Ä#êsê\ neπøåbÕ\qT >∑÷&É ø√XÊ+_ >∑T]ÔkÕÔ&ÉT. Ád”Ô\≈£î
Á|ü‘´˚ ø£eTsTTq nyÓ~’ ø£ Ä#êsê\qT á dü+<äs“¡ +¤ ˝À ñ<äV≤ü ]kÕÔ&TÉ . sê‹j·TT>∑|⁄ü
Ä≥$≈£î\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï yÓT‘·>Ô ± q\>∑>=≥º&+É ø√dü+ sê‹ |üìeTT≥T¢
‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îHêïs¡T. n$ s√\T, s√ø£* s¡÷|ü+˝Àq÷ $ìjÓ÷>∑+˝ÀqT mìï
e÷s¡TŒ\T e∫ÃHê Ç|üŒ{Ïø° M{Ïì sê‹‘√H˚ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . ≈£î+&É\˝≤π> á
sê‹ |ü]ø£sê\T >∑÷&É neTà <˚e‘·\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± |ü]>∑DÏ+|üã&É‘êsTT.
eTVü‰sêh˝À nÁ>∑esêí\ Ád”\ Ô T >∑÷&É |æ\\ ¢ ≈£î HêeTø£sD ¡ + #˚ùd≥|ü&ÉT s√ø£*
>∑T+&ÉTqT #·øÿ£ >± n\+ø£]+∫ ñj·÷´\ #·T≥÷º ‹|ü‘ês¡ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.22
eT>∑yêfi¯ófl yÓ~’ ø£ Ä#êsêìï nqTdü]+∫ ìs¡«Væ≤+#˚ HêeTø£sD ¡ dü+kÕÿs¡+‘√ á
neTà <˚e‘· |üP»\ neX‚cÕìøÏ ì$T‘·+Ô ˝Ò<Tä .
Áu≤Vü≤àDT\ |ü⁄sêD≤\≈£L es¡í eédü≈ú L£ ã\ Á|üj÷Ó >∑+ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü
Hê>∑]ø£ eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìï yê´|æ+|ü CÒjT· &É+˝À ‘=*Hê&ÉT á Á|üj÷Ó »qø£s¡
24 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
eTsTTq bÕÁ‘· ñ+&ÉãfÒº n$ n+‘· ã\+>± ì*∫b˛j·÷sTT. |ü⁄sêD≤\˝Àì
nyÓ÷|òTü eTsTTq ndü+ã<ä‘Δ ≈· L£ , ‹$Tàì ã$Tà #˚jT· >∑\ Áu≤Vü≤àD ≈£î‘·sêÿìø°
23
Ç<˚ eT÷\+ nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ
& T
É . Væ≤+düqT ø±ø£ kÕeTs¡kÕ´ìï`kÕe÷õø£
kÕ+düÿè‹ø£ düyT˚ àfi¯Hêìï ` Ä≥$≈£î\qT ˝Àãs¡#T· ø√e&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q kÕ<Ûqä +>±
s¡÷bı+~+∫+~ Áu≤Vü≤àD eT‘·+.24 ˇø=ÿø£ÿ Ä≥$ø£ >∑D≤ìï (˝Òø£ ≈£î<äTs¡TqT,
˝§+>∑BdüTø√e&ÜìøÏ ˇø£ ≈£î˝≤ìï, ˇø£ |ü⁄sêD≤ìï, ˇø£ Áu≤Vü≤àD >√Á‘êìï) ˇø£
ø£s¡àø±+&É dü+ã+<ÛäeTsTTq e÷s¡TŒqT, düèwæº+#ê*‡ e∫Ã+~. á Áø£eT+˝À
nbÕs¡eTsTTq >∑+<äs>¡ √fi≤ìøÏ ì\j·TeTsTTq Áu≤Vü≤àD bÂsêDÏø£ >±<∏\ ä T, nq+‘·yTÓ qÆ
ø£s¡à\T düe÷»+ MT<ä ˇø£ uÛ≤s¡+>± ‘·j·÷s¡sTT düe÷C≤ìï Çø£ eTT+<äT≈£î
q&Ée≈£î+&É Ä≥+ø£ |üs# ¡ êsTT. ˇø£|Œü {Ï kÕe÷õø£ nedüs+¡ ‘·sT¡ yê‘· >∑T~ã+&É>±
e÷] Áu≤Vü≤àDT\ ñ<äs¡ b˛wüD≈£î ‘·|üŒ Ç+¬ø+<äT≈£L |üìøÏsêì uÛ≤s¡+>±
‘·j÷· s¡sTT+~.
á n<Ûë´j·÷ìï eTT–+#˚eTT+<äT eTq sêh+˝Àì eTTK´ ‘Ó>\
|ü<‹Δä ì ≈£î|¢ +Ôü >± nq«sTT+∫ #·÷<ë›+. eTq sêh+˝Àì nìï ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>\
∑ ≈£î ø√XÊ+_
∑ ˝ÀìøÏ
yÓqTø£ ã&çq$ <=eTà], e&Ó¶s¡, ms¡Tø£\, j·÷Hê~, uÀj·T ‘Ó>∑\T. ãVüQXÊ
y˚T<äsT¡ \qT >∑÷&É Mfi¯fl‘√ #˚sÃ¡ e#·TÃH˚y÷Ó . á ‘Ó>\ ∑ T n˙ï >∑÷&É ø=‘·sÔ ê‹ j·TT>∑|⁄ü
ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D #Ûêj·T\qT Ç|üŒ{Ïø° ã\+>± ø£*– e⁄HêïsTT. j·÷Hê<äT\T
m\Tø£\q÷ ñ&ÉT‘·\q÷ |ü≥Tºø√e&É+˝À (ªy˚≥μ˝À) ì|ü⁄DT\T. j·÷Hê<äT\T
m\Tø£\T |ü+<äT\qT b˛wækÕÔs¡T >±ì yêfi¯ófl |ü+<äT\ b˛wüD˝À ø£+f… yê{Ïì
‘·≥Tºø√e&É+˝À ì|ü⁄DT\T. eTq Á>±e÷\˝À |ü+<äT\T ÁbÕNq ø±\+qT+&ç
nX¯ó<ëΔìï X¯óÁuÛ+Ñ #˚ùd |üì düeTs¡eΔ +‘·+>± ìs¡«Væ≤düTHÔ êïsTT. ∫‘·÷sÔ T¡ , HÓ\÷¢sT¡
õ˝≤¢˝Àì #ê˝≤ |ü≥D º ≤\˝À bÕø° |üì j·÷Hê<äT\T #˚kÕÔsT¡ . ãT≥º\ ‘·j÷· Ø˝À
ms¡Tø£\T, y˚T<äsT¡ \T ì|ü⁄DT\T. (≈£î+&É\˝≤π> ãT≥º\T>∑÷&É ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ <äX≈¯ î£
#Ó+~q ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|⁄ü |ü]ÁX¯eT). e&Ós¶ \ ¡ T sêfi¯ófl ø=&É‘ês¡T. ‘Ó\+>±D õ˝≤¢˝Àì
ø±«Ø\\˝À m≈£îÿe>± e&Ós¶ \ ¡ T |üì#˚kÕÔsT¡ . <=eTàs¡˝ ¢ À Ád”\
Ô ≈£î e´_Û#ês¡+ #˚ùd
n\yê≥T+~. e÷‘·è Á|ü<ëÛ qeTsTTq sê‹j·TT>∑|⁄ü ‘Ó>\ ∑ ˝À ªe´_Û#ês¡+μ nH˚ e÷≥≈£î
ns¡Δ+˝Ò<äT. Ä |üì#˚j·T&É+ <ë«sê |æ‘·èkÕ«$Tø£ Hê>∑]ø£ düe÷»+˝À Jeq+
dü+bÕ~+#·Tø√e#·TÃqT ø±ã{Ïº yêfi¯ófl <ëìH=ø£ eè‹Ô>± d”«ø£]+#·&+É ˝À ÄX¯Ãs¡´+
˝Ò<Tä .
nìï{Ïø+£ fÒ eTTKýÓTqÆ $wüjT· + á ‘Ó>\ ∑ ìï+{Ï˙ Á_{Ïwyt êfi¯ófl ªÁøÏ$Tq˝Ÿμ
‘Ó>\∑ >± >∑T]Ô+#·&+É . Á|üøè£ ‹ dü+|ü<ä @ ˇø£ÿ] dü«+‘· Äd”Ô ø±≈£î+&É&+É ÄVü‰s¡
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 25
ùdø£sD ¡ ≈£î n‘·édüse¡ TsTTq ìj·TeT+. nsTT‘˚ Hê>∑]ø£ düe÷»+ dü«+‘· ÄdæÔ
eédüúqT Á|üy˚X¯ô|{Ïº Áø£eT+>± Á|üø£è‹ dü+|ü<äqT ø=+<ä] ÄdæÔ>± e÷s¡TdüTÔ+~.
Á_{Ïwyt ê&ÉT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº ô|≥Tºã&ç<ëØ dü+ã+<Ûë\T á Áø£e÷ìï |üP]Ô#d˚ æ me«]ø°
#Ó+<äì~ @<äsTTHê e⁄+fÒ <ëìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ädæ>Ô ± Á|üø{ £ +Ï ∫+~. á $<Û+ä >±
ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ <=+>∑‘q· +>± e÷]+~. ø=‘·sÔ ê‹ j·TT>∑+ qT+&ç á Ä≥$≈£î\T
<=+>∑\T>± Hê>∑]ø£ düe÷»+˝ÀìøÏ Á|üy•˚ +#ês¡T. (>∑‘+· ˝À >∑÷&É, _Û\T¢&sÉ TTq
yê©àøÏì Áu≤Vü≤àDT\T ª<=+>∑μ nHêïs¡T. ô|’>± n‘·ì#˚‘· sêe÷j·TD+ #Ó|Œæ +∫
ñ∫‘·+>± ÁbÕj·T•Ã‘·+Ô >∑÷&É #˚kÕs¡T. _Û\T¢\T Ç|üŒ{Ïø° y˚{≤&ç J$+#˚ Ä≥$≈£î\T).
á sê‹j·TT>∑|⁄ü ‘Ó>\ ∑ ø£+f… ø=+#Ó+ yÓTs¡T>∑sTTq$ >√+&ÉT, ø√j·T Hêj·Tø£|⁄ü
ø=+&És¬ &ç,¶ #Ó+#·T yÓTT<ä\sTTq eékÕj·Tø£ ‘Ó>\ ∑ T. Mfi¯fl˝À ø=+<ä] $wüjT· +˝À
ø√XÊ+_ #Ó|Œæ q kÕ+düÿè‹ø£ düyT˚ àfi¯q+ Ç|üŒ{Ïøπ yÓTT<ä\sTT+~. #Ó+#·T\T ‘·eTqT
‘êeTT Áu≤Vü≤àDT\ <˚e‘· \øÏàå Á|ü‹s¡÷|ü+ nsTTq #Ó+#·T\øÏàå dü+‘·‹>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
ÄyÓTqT $wüßeí ⁄ ne‘ês¡eTsTTq qs¡d+æ VüQ&ÉT e]+#ê&ÉT. nsTT‘˚ á düyT˚ àfi¯q+
|ü]|üPs¡+í ø±˝Ò<qä &ÜìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± Áu≤Vü≤àDT\ \øÏàå á dü$‹ì yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ
sê˙j·T≈£î+&Ü ‘·]y˚Tdæ+~. >√+&ÉT\T >∑÷&É Ç<˚ $<Ûä+>± ‘êeTT ;ÛeTT&çø°
Væ≤&ç+ã≈£L |ü⁄{Ïqº dü+‘·‹>± uÛ≤$kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ Væ≤&ç+ã >∑÷&É ;ÛeTT&ç ª<Ûsä à¡ |ü‹ïμ
nsTTq Á<Í|ü~‘√ düe÷q+ ø±<äT. ;ÛeTT&ÉT ÄyÓT‘√ ø=+‘· ø±\+ >∑&|ç æ yÓfi≤fl&ÉT.
á ‘Ó>\
∑ ˙ï Ç~es¡≈î£ @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ n\yê≥T |ü&Ü¶sTT.
ø±ã{Ïº Mfi¯ófl eTØ ìø£èwü+í >± ˝ÒsT¡ . nsTT‘˚ n_Ûeè~Δ ù|]≥ Mfi¯fl n&Ée⁄\qT
Á|üuTÑÛ ‘·«+ #˚õøÏÿ+#·Tø√e&É+‘√ Mfi¯ófl >∑÷&Ü nìyês¡´+>± ªH˚sd¡ Tü \ Ô Tμ ne⁄‘·THêïs¡T.
n+<ä]ø£+f… n_Ûeè~Δ #Ó+~q ‘Ó>∑ \+u≤&Ü\T. ñ‘·sÔ ¡ <äøÿ£ Hé˝À ã+C≤sê\T
nì |æ\eã&˚ ‘Ó>≈∑ î£ Mfi§flø£ XÊK. á ã+C≤sê\T ø=ìï X¯‘êu≤›\T ÁøÏ‘y· T˚ ÄVü‰s¡
ùdø£sD ¡ e÷ì |üXó¯ b˛wü≈î£ \j·÷´s¡T. yÓTT>∑˝≤sTT kÕÁe÷»´+˝À øπ +ÁBø£è‘· Ä]úø£
eédüú @s¡Œ&É&+É ‘√ <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î es¡øÔ +£ $dü]Ô +∫+~. ã+C≤sê\T ‘·eT
|üXó¯ e⁄\ M|ü⁄\MT<ä eT÷≥\T>± düsT¡ ≈£î\qT s¡yêD≤ #˚ùdyês¡T. y˚\ dü+K´˝À
e⁄qï ã+C≤sê ªø±sêyêHéμ\qT #·÷dæ bÕXÊÃ‘·T´\T ÄX¯Ãs¡´+ Á|üø{ £ +Ï #ês¡T. n+‘˚ø±ø£
yÓTT>∑˝≤sTT ôd’ìø£ •_sê\≈£î Á>±e÷\qT+&ç düsT¡ ≈£î\T ‘Ó∫Ã ny˚Tàyês¡T. eTq<˚X+¯ ˝À
ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ dü«‘·+Á‘·+>± Ä$s¡“$¤ +∫ e⁄+fÒ Mfi¯ófl ˇø£ ã\eTsTTq
es¡øÔ £ es¡+Z >± ‘·j÷· s¡jT˚ ýês¡T >±ì, Á_{Ïwt yê&ÉT ãj·T{ÏqT+&ç ô|≥Tºã&çì
~>∑TeT‹ #˚dæ ¬s’\T e÷sêZ\÷ s¡Vü≤<ës¡÷¢ y˚j·T&Éy˚T ø±ø£, <˚X¯ es¡Ôø±ìï πse⁄
|ü≥D º ≤\≈£î ñqTàK+ #˚jT· &É+ e\¢ Mfi¯¢ JeHê<Ûës¡+ ˇø£ÿkÕ]>± HêX¯q+ nsTT+~.
26 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
19e X¯‘êã›+ ∫e]<ëø± eékÕj·T jÓ÷>∑ýÓTqÆ yÓT≥ºu÷ÑÛ $T <˚X+¯ ˝À n+<äTu≤{À¢
e⁄+&É&É+ e\¢ Mfi¯fl˝À n‘·´~Û≈£î\T yÓT≥ºkÕ>∑T≈£î n\yê≥T|ü&Ü¶s¡T. es¡+>∑˝Ÿ,
ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢˝Àì ≈£îwæÿ (mÁs¡) H˚\˝À y˚sT¡ XËq>¡, Ä~˝≤u≤<é õ˝≤¢ q\¢sπ >∑&ç
H˚\˝À |ü‹Ô |ü+&çkÕÔsT¡ . nsTT‘˚ á $<Û+ä >± eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &ÜìøÏ uÛ÷Ñ $T
<=s¡øì£ yêfi¯ófl <=+>∑‘H· ê\≈£î n\yê≥T |ü&Ü¶sT¡ .
á $<Ûä+>±, ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D MT<ä>±ì |üX¯ób˛wüD MT<ä>±ì Ä<Ûës¡|ü&ç
J$+#˚ ‘Ó>\ ∑ qT Çyê«fi¯ eTq Hê>∑]ø£ düe÷»+ bÕø° |üìyêfi¯ófl>±, ≈£L©\T>±,
ù|<ä s¬ ‘’ T· \T>±, nìï{Ï˙ $T+∫ ªH˚sd¡ Tü \Ô Tμ>± ‘·q˝À ø£\T|ü⁄≈£î+{À+~. Hê>∑]ø£
uÛ≤s¡‘· düe÷»+ nyÓT]ø±, ÄÁùdº*j·÷ <˚XÊ\˝À˝≤>∑ Ä≥$≈£î\qT #·+ù|j·T&É+
˝Ò<Tä . ˇø£ ìeTïC≤‹>±, <=+>∑\T>± ‘·q˝À ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ e⁄+~. Á|ü‘´· ø£å ã\
Á|üj÷Ó >∑+ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&É kÕe÷õø£ Ä~Û|‘ü ´· + <ë«sê dü+©q+ #˚dTü ≈£î+{À+~.
nsTT‘˚ ˇø£|ü &ÉT Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\T ìs¡«Væ≤+∫q bÕÁ‘·qT Ç|ü&ÉT ÁøÏ$Tq˝Ÿ
Ábıd”»sY ø√&é ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. eTq<˚X¯ »HêuÛ≤˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>\ ∑ T 7 XÊ‘·yT˚ >±ì
eTq C…fi’ fl¯ ˝À ø£˙dü+ 20 XÊ‘·+ yêfi‚fl e⁄+{≤s¡T.
$es¡D\T
1. Äj·TT<Ûë\T>∑÷&É ˇø£|ü &ÉT |üìeTTfÒ.¢ yê{Ïì »+‘·Te⁄\ y˚≥≈£î ø±≈£î+&É
eTqTwüß\ y˚≥≈£î yê&É&+É yÓTT<ä\Tô|{Ïqº ‘·sT¡ yê‘˚ n$ Äj·TT<Ûë\j·÷´sTT.
2. nsTT‘˚ ø√XÊ+_ |ü<˚ |ü<˚ #˚ùd ôV≤#·Ã]ø£qT >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. (ñ<ë : lsih
ù|J 21). ÄVü‰sêìï ùdø£]dü÷Ô J$+#˚ Ä≥$≈£î\T ‘·eT düMT|ü Hê>∑]≈£î\
qT+&ç ˝ÀVü‰\ yê&Éø±ìï H˚sT¡ Ãø√e#·TÃqT. @ düe÷»+ X¯Sq´+˝À Áã‘·ø<£ Tä .
Ç~ ‘·«s¡˝ÀH˚ yêfi¯flqT >∑÷&É Hê>∑]≈£î\qT #˚j·÷*>±ì, Ä ‘·«s¡˝ÀH˚
nH˚~ ø=ìï <äXÊu≤›\T ø±e#·TÃ. X¯‘êu≤›\T >∑÷&É ø±e#·TÃ.
3. CCAI, Pages 28 - 29
4. ISIH, Pages 21 - 22
5. CCAI, Page 30, ISIH, Page 25
6. ISIH, Page 23
7. Bìì Ç+^¢w˝ t À Sympathetic Magic n+{≤s¡T. Çyê«fi¯ ˇø£ u≤´+≈£î
>∑Te÷kÕÔ ‘·q sTT+{À¢ ˝…&s®É Y u§eTà˝Òdæ (eTT>∑T\ Z Tô|{Ï)º <ëì MT<ä ‘êqT
sêdüTqÔ ï≥Tº>± n_ÛqsTTùdÔ ‘·q |üì düe´+>± »]–b˛‘·T+<äì qeTà&ÉT>±ì,
n<˚ dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç ªª#˚‘ã· &çμμ MT<ä qeTàø£+ e÷Á‘·+ $düèÔ ‘·+>±
¡ `ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô 27
e⁄+~. Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘·+˝À Ä≥$ø£ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ e÷ì ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô
#˚ùd eékÕj·Tø£ düe÷»+ @s¡Œ&˚ Áø£eT+ 2500 dü+e‘·‡sê\≈£î |üPs¡«+
>√<ëeØ rs¡+˝À ÁbÕs¡+uÛ+Ñ eTsTT+~. 25 X¯‘êu≤›\T >∑&∫ ç Hê nqTø£sD ¡
eT+Á‘·+ MT<ä qeTàø£+ b˛ø£b˛e&É+ ø√XÊ+_ #Óù|Œ neX‚cÕ\˝À ˇø£{.Ï
nsTT‘˚ ª#˚‘ã· &çμ MT<ä qeTàø£+ Ç|ü&Óe«]ø° Ä‘·àôdúsÌ ê´ìï Çe«ø£b˛>±
Á>±e÷\˝À ø=+<äsT¡ ªªeT+Á‘·>±fi¯flμμ≈£L |ü≥D º ≤\˝À qe˝≤ s¡#s· TT‘·\≈£L
nHêj·÷düyÓTÆq JeHê<Ûës¡+ nsTT+~. qe˝≤ s¡#·sTT‘·\T düTK+>±H˚
e⁄Hêïs¡T>±ì eT+Á‘·>±fi¯flqT e÷Á‘·+ »q+ n|ü&É|ü &ÉT (eTTK´+>± yÓT<äø,˘
s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢˝À¢) kÕeT÷Væ≤ø£+>± ‘·>\
∑ u…&TÉ ‘·T+{≤s¡T.
8. Combined methods in Indology, HS Page 12
9. ISIH, Page 22
10. ISIH, Page 22
11. n≥Te+{Ï ˇø£ neTà <˚e‘· ù|s¡T eTT+u≤ ÄsTT. áyÓT |üP»\+<äT≈£îqï
ÁbÕ+‘·+ ô|]– ô|<ä<› sä TT eTT+u≤sTT ˝Òø£ u§+u≤sTT q>∑s+¡ nsTT+~.
Ç|ü&ÉT <ëìï ‹]– eTT+u≤sTT #˚j÷· \ì •eùdq |ü≥Tºã{Ï+º ~. ãVüQXÊ
Ä eTT+u≤ ÄsTT q>∑s+¡ ˝À mø£ÿ&ÉT+<√ yÓ‹øÏ |ü≥Tºø=ì ô|<ä› m‘·TqÔ >∑T&ç
ø£{ÏºkÕÔπsyÓ÷ !
12. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·T\dæeq+, ãè+<ëeq+, ‘·T\dæ ˝Òø£ ãè+<ä ˇø£ neTà
<˚e‘·. #·÷. Urvasi and Pururavas, MR, ù|J\T 42`81.
13. Pilgrim's Progress : A contribution to the Pre-history of the West-
ern Deccan Plateau, MR. ù|J 117.
14. á $X‚w¢ D ü ø√XÊ+_ #˚dqæ nìï s¡#q· \˝Àq÷ e⁄+~. eTTKýÓTqÆ yê´dü+ :
At the Cross-roads : A study of mother goddess cult sites, MR,
ù|J\T 82`109
15. Urvasi and Pururavas, MR. ù|J 76
16. ªª|üP»μμ n+fÒ øπ e\+ |üPC≤ ø±s¡´Áø£eT+ ø±<äT. Ç+^¢w˝t À Cult nH˚ e÷≥≈£î
nqTyê<ä+>± yê&ÉT‘·THêïqT. Ä <˚e‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q bÂsêDÏø£ >±<Û\ ä T,
ø£sà¡ ø±+&É, eTVü‰‘êà´\T, n˙ï ø£*dæq yÓTT‘êÔìï Cult n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À
>∑÷&É |üP», Äsê<Ûqä nH˚ e÷≥\≈£î á $düèÔ ‘· ns¡+Δ e⁄+~.
17. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 27
28 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
19. The Basis of Ancient Indian History, HS Page 29
What Constitutes Indian history HS. Pages 69-70
20. The Basis of Ancient Indian History, HS Pages 41 - 42
21. Social and economic aspects of the Bhagavadgita, MR, Page 28
22. ISIH, Page 49
23. CCAI, Page 166, ISIH, Page 45
24. Á|ü<Ûëq kÕ<Ûäq+ e÷Á‘·y˚T. dü+|òüTs¡¸D ˝Ò≈£î+&É düy˚Tàfi¯q+ kÕ<Ûä´+
ø±˝Ò<qä &ÜìøÏ ny˚ bÂsêDÏø£ >±<Û\ ä ˝Àì ndü+ã<ä‘Δ · ˇø£ ì<äsÙ¡ q+. ˇπø
<˚e⁄&ç ne‘êsê\T. yêVü≤Hê\T, uÛ≤s¡´\T, ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T, uÛ≈Ñ î£ \ Ô T,
|üsd¡ Œü s¡+ ø£\Væ≤+#·T≈£î+{≤s¡T. #·+|ü⁄≈£î+{≤s¡T >∑÷&É.
29
3. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T
ÁbÕNq ø±\+˝À eTq <˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ kÕs¡+ u≤>± e⁄qï ÁbÕ+‘ê\˝À (qB
˝Àj·T\T, ‘·÷s¡TŒ |ü&eÉ T{Ï rs¡ÁbÕ+‘ê\T) <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\T+&˚$. yê{Ïì
eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚jT· &ÜìøÏ ÇqTeTT yê&Éø+£ ‘·|Œü ìdü]. qB˝Àj·T\T ø±ì
yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝À (ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T) n&Ée⁄\T kÕù|øÏøå +£ >± |ü\Ã>±H˚
e⁄Hêï H˚\ #ê˝≤ >∑{~ºÏ ø±e&É+e\¢ eékÕj·÷ìøÏ ãs¡TesTTq Hê>∑* ø±yê*.
Hê>∑*øÏ ÇqT|ü eTTø£ÿ e⁄Hêï ˝Òøb£ ˛sTTHê <ëìï ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ ÇqT|ü
|üìeTT≥T¢ ø±yê*. ø±ã{Ïº ÇqTeTT yê&Éø+£ ‘Ó*j·Tø£ |üPs¡«+ (|ü⁄sêedüTÔ XÊg
|ü]uÛ≤wü˝À ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ |üPs¡«+) eTq <˚X+¯ ˝À $düèÔ ‘· ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Û´ä +ø±<äT. #ê˝≤ nqT≈£L\eTsTTq ÁbÕ+‘ê\˝À e÷Á‘·yT˚ (H˚\
‘˚*ø£>± e⁄+&ç n&Ée⁄\T <ä≥º+>± ˝Òì ÁbÕ+‘ê\˝À) ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd
eékÕj·Tø£ düe÷»+ kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. Ç~ eTq <˚XÊìπø ø±<äT. @ <˚XÊì¬øH’ ê
e]ÔdTü +Ô ~. n+<äTø£H˚ Á|ü|+ü #·+˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï eékÕj·Tø£ düe÷C≤\T (ø£+#·T
j·TT>±ìøÏ #Ó+~q$) >∑+>∑, nyÓTC≤Hé, $Tdæd|æ ” q<äT\ ˝Àj·T\˝À ÁbÕs¡+uÛ+Ñ
ø±˝Ò<Tä . á q<äT\ ˝Àj·T\T ÁbÕNq ø±\+˝À #ê˝≤ <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\‘√
ì+&ç e⁄+&˚$ (nyÓTC≤Hé Ç|üŒ{Ïø° >∑÷&É). m&Ü] dü<èä X¯eTsTTq ÁbÕ+‘ê\ >∑T+&Ü
Á|üeVæ≤+#˚ dæ+<ÛTä , HÓ˝
’ ,Ÿ f…ÁÆ –dt, j·T÷Á|ò{
ü dÏ t e+{Ï q<äT\ ˝Àj·T\˝ÀH˚ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü eékÕj·T Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~.1 á q<äT\≈£î es¡<\
e∫Ãq|ü&ÉT n$ ‘·eT |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘êìï kÕs¡e+‘·+ #˚ùd$. nø£ÿ&É ‘˚*ø£
ä T
s¡ø+£ Hê>∑*‘√ ˝Òø£ ø£Ás¡‘√ eékÕj·T+ kÕ<Û´ä eTj˚T´~. á $<Û+ä >± yÓTT<ä\sTTq
eékÕj·T Hê>∑]ø£‘· ÇqTeTT yê&Éø±ìï H˚sT¡ Ãø√ø£b˛‘˚ nø£ÿ&ç qT+&ç $dü]Ô +#·&+É
ø£w+ºü . ø=ìï Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À á ø£+#·Tj·TT>∑+ Hê>∑]ø£‘\ · T ÇqTeTT yê&Éø±ìï
H˚sT¡ Ãø=ì $dü]Ô +#êsTT >±ì, dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ÇqTeTT yê&Éø±ìï H˚sT¡ Ãø√ø£ Ä
ÁbÕ+‘êìπø |ü]$T‘·eTsTTb˛sTT Áø£eT+>± q•+∫ b˛sTT+~. n+<äTøπ eTq<˚X¯
#·]Á‘·˝À dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· n+‘·sê“¤>+∑ >± ø±ø£ $dæsπ dæq≥Tº e⁄+≥T+~. nsTT‘˚
kÕ+düÿè‹ø£ kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· Á|üu≤Û e+ ã\+>±H˚ e⁄+<äì
ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\T uÛ≤$kÕÔsT¡ . yê]˝À ø√XÊ+_ ˇø£&TÉ .
30 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘·
dæ+<Ûä÷ q~ ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\˝À »]–q |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ¬s+&ÉT
ÁbÕNqeTsTTq |ü≥D º ≤\T ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. n$ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√, Vü≤s¡bÕŒ
dæ+<Û÷ä q~ ô|’ uÛ≤>±q (ñ|üq~ sê$ ˇ&ÉTq¶ ) e⁄+~. yÓTTôV≤+C§<ës√ q~ ~>∑Te
uÛ≤>±q Ç|üŒ{Ï dæ+<é (bÕøÏkÕÔH)é sêh+˝À e⁄+~. á ‘·sT¡ yê‘· $düèÔ ‘·+>± »]–q
‘·e«ø±\˝À á s¬ +&ÉT |ü≥D º ≤˝Ò ø±ø£ #ê˝≤ ÄyêkÕ\T (settlements) ãj·T≥
|ü&Ü¶sTT. á ÄyêkÕ\˙ï >∑÷&É dæ+<Û÷ä q~ ˝Àj·T˝À Vü≤s¡bÕŒ qT+&ç ~>∑Te≈£î
qBeTTK+ <ëø£, qB eTTK+ qT+&ç düeTTÁ<ärs¡+˝À dæ+<é >∑T»sê‘Y sêÁcÕº\˝Àq÷
|üs# ¡ T· ø=ì e⁄HêïsTT. ñ‘·sÔ +¡ qT+&ç <äøD åÏ ≤ìøÏ qB˝Àj·T˝À yÓsTT´ yÓTfiÆ ó¯ fl, düeTTÁ<ä
rsêìï ÄqTø=ì eTs=ø£ yÓsTT´ yÓTfiÆ fl¯ ì&ç$˝À $dü]Ô +∫ e⁄HêïsTT. dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘·
yÓTT‘·+Ô m&Ü] dü<èä X¯yTÓ qÆ qB˝Àj·T ÁbÕ+‘êìøÏ düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·yTÓ Æ
e⁄+&ç kÕs¡e+‘·eTsTTq uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝ÀìøÏ $dü]Ô +#·˝øÒ b£ ˛e&É+ >∑eTHês¡ΩeTsTTq
$wüjT· + n˙ nsTT‘˚ #·]Á‘·ø±s¡T\T |ü{+ºÏ #·Tø√e&É+ ˝Ò<˙ä ø√XÊ+_ n+{≤s¡T.2
<˚X+¯ ˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï |ü≥D º Hê>∑]ø£‘· m&Ü~ >∑T+&Ü Á|üeVæ≤+#˚ q~ ˇ&ÉTq¶
m+<äT≈£î Ä$s¡“$¤ +#ê*‡ e∫Ã+<√ #·]Ã+#·&+É ‘√ $X‚w¢ D ü ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ne⁄‘·T+~.
|ü≥Dº Hê>∑]ø£‘· kÕ<Û´ä + ø±yê\+fÒ ÄVü‰s¡+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô e⁄+&Ü*.
n+fÒ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ e÷ì ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô#ù˚ d eékÕj·T düe÷»+ Ä$s¡“$¤ +∫
e⁄+&Ü*. dü]>±Z dæ+<Û÷ä ˝Àj·T˝ÀH˚ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±e&ÜìøÏ >∑\ nedüs+¡
@$T{À nqT≈£L\‘· @$T{À ¬s+&É÷ |ü]o*+#ê*. kÕs¡e+‘·eTsTTq H˚\˝À
n&Ée⁄\T <ä≥+º >± e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ïº yê{Ïì eékÕj·TjÓ÷>∑´+ #˚jT· &ÜìøÏ ÇqTeTT
$kÕÔs+¡ >± ø±yê*. ãs¡TesTTq Hê>∑* ø±yê*. ô|’>± <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\˝À ÄVü‰s¡
ùdø£sD ¡ ≈£î eèø£å dü+|ü<ë »+‘·Te⁄\÷ <ä+&ç>±H˚ <=s¡T≈£î‘êsTT. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô
n|üŒ{Ïø+Ï ø± nedüs+¡ ø±<äT. ø±>±, m&Ü] qB ˝Àj·T\˝Àì ∫≥º&TÉ e⁄\˝À eTTfi¯fl
bı<ä\˝À ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ e\¢ ø£*>π |ò*ü ‘·+ dü«\Œ+. Ä bı<ä\qT eékÕj·T
jÓ÷>∑´+ #˚jT· &É+ kÕù|øÏøå +£ >± düT\uÛ+Ñ . ì|üô|{Ïº ‘·>\∑ u…≥eº #·TÃqT. q~ qT+&ç
ø±\e\T ‘·$« ˙fi¯ófl ‘Ó#·TÃø√e#·TÃqT. ˝Ò≈£îHêï q~øÏ es¡<ä\T e∫Ãq|ü&ÉT
kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ eT{Ïº ªy˚T≥μ y˚dTü +Ô ~. n~ Á|üyêVü≤+˝À ø=≥Tºø=∫Ãq eT{Ïº ø±e&É+
e\¢ e<äT\T>± e⁄+≥T+~. ãs¡TesTTq Hê>∑* nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&É eékÕj·T+
#˚jT· e#·TÃqT.
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 31
á ø±s¡D≤\ e\¢ Á|ü|+ü #·+˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü eékÕj·T
Hê>∑]ø£‘\ · T m&Üs¡¢ >∑T+&Ü Á|üeVæ≤+#˚ qB ˝Àj·T\˝À dæ+<Û÷ä q~, yÓTdüb˛fÒ$Tj·÷
˝Àì f…ÁÆ –Hé`j·T÷Á|ò{ ü dÏ t q<äT\T, áõ|ü⁄˝ º Àì HÓ\ ’ Tq~` ˝Àj·T\˝À ÁbÕs¡+uÛ+Ñ
nj·÷´sTT. ÇqTeTT yê&Éø£+ $kÕÔs¡+>± n\yê≥j˚T´<ëø£ >∑+>∑, >√<ëe]
yÓTT<ä\sTTq (kÕs¡e+‘·eTsTTq >∑{ºÏ H˚\\ >∑T+&É Á|üeVæ≤+#˚) qB˝Àj·T\˝À
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Û´ä + ø±˝Ò<Tä . dæ+<Û÷ä q~øÏ ‘·s# ¡ T· >± e#˚Ã es¡<\
ä ˝À ø=≥Tºø=∫Ã
ˇ&ÉTM¶ T<ä y˚T≥ y˚dqæ kÕs¡e+‘·eTsTTq eT{Ï˝ º À ‘˚*ø£ |ü]ø£sê\‘√ eékÕj·T+
#˚jT· &É+ <ë<ë|ü⁄ Áø°.|üP. 3000 Hê&ÉT ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+<äì, Áø°.|üP. 1750 <ëø±
ì*∫+<äì, ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ .3
á Hê>∑]ø£‘q· T ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\T ˝Òe⁄. Vü≤s¡bÕŒ
yÓTTôV≤+C§<ës√\ neX‚cÕ\˝À ø=ìï yê´bÕs¡dTü \ Ô eTTÁ<ä\T (seals) <=]ø±sTT.
M{Ï MT<ä ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\sTTq »+‘·Te⁄\÷ Ç‘·s¡ ∫Á‘ê˝Ò ø±ø£ ˇø£ *|æ ˝≤+{Ï~
e⁄+~. nsTT‘˚ Ä *|æì Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ me«s¡÷ #·<eä ˝Òø£ b˛j·÷s¡T ø±ã{Ïº yê{Ï
MT<ä @+ sêdæe⁄+<√ ‘Ó*j·T<äT. Ä ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q y˚sπ m≥Te+{Ï s¡#q· \÷
\uÛ´Ñ +ø±˝Ò<Tä . |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\ e÷≥ø=ùdÔ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À #ê˝≤H˚
<=]ø±sTT. yÓTT‘·Ô+ dæ+<Ûä÷˝Àj·T Hê>∑]ø£‘·˝À #Ó|üø√<ä>∑Z |ü≥ºD≤\T Vü≤s¡bÕŒ,
yÓTTôV≤+C§<ës√\T s¬ +&˚. yê{Ï ñ#·Ã<¤ Xä ˝ ¯ À s¬ +&É÷ >∑÷&É ˇø£ #·<sä |¡ ⁄ü yÓT\Æ T
$d”Ôsêíìï ø£*– e⁄HêïsTT. ¬s+&É÷ >∑÷&É nø£kÕà‘·TÔ>± ˇø£ qeT÷Hê Á|üø±s¡+
ø£{qºÏ ≥TºHêïsTT >±ì ∫qï Á>±e÷\T>± yÓTT<ä\sTT ô|]–q≥Tº ˝Òe⁄. Bììã{Ïº
|ü≥ºD ìsêàD+‘√ |ü]#·j·T+ ñqïyêfiËfles√ Çø£ÿ&É≈£î e∫Ã á |ü≥ºD≤\qT
ì]à+#ês¡ì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . Áø°.|üP. 1750 <ëø± á Hê>∑]ø£‘≈· î£ yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√
4
yê´bÕs¡ dü
+ ã+<Û ë\T nø£ ÿ&É »]–q |ü
⁄ sêedü TÔ |ü] XÀ<Û
q
ä ˝À ‘˚
* +~.
dæ+<Û÷ä ˝Àj·T neX‚cÕ\ H˚\eT≥º+ 30 ˝Òø£ 50 n&ÉT>∑T\T ô|]–+~ ø±ã{Ï5º
n~ 1000 dü+e‘·‡sê\ô|’H˚ ì*Ã+<äì uÛ≤$ùdÔ Ä Hê>∑]ø£‘· ø±\+ Áø°.|üP. 3000`
1750 nì ìsêΔ]+#· e#·TÃqT.
#ê˝≤ $∫Á‘·yTÓ qÆ $wüjT· + @eT+fÒ Ç+‘· Bs¡Èø±\+ Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√
|ü≥D º ≤\ ìsêàD+˝À m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ ˝Ò<Tä . mìï ø=‘·Ô ø£≥&º Ü\T ì]à+∫Hê
n<˚ qeT÷Hê˝À ì]à+#ês¡T. ≈£î+&Éô|+≈£î\ neX‚cÕ\qT ã{Ïº #·÷ùdÔ >∑÷&É á
1000 ∫\¢s¡ dü+e‘·‡sê\˝À ≈£î+&É\ ‘·j÷· Ø˝À >∑÷&É m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ˝Ò<Tä .
eTTÁ<ä\ MT<ä e⁄qï *|æ˝À >∑÷&É á düV≤ü ÁkÕ_› ø±\+ e÷s¡TŒ˝Ò<Tä . ‘·sT¡ yê‹
ø±\+˝À eTq <˚X¯ uÛ≤wü\ *|æ #ê˝≤ ‘·s# ¡ T· >± e÷s¡&Üìï ã{Ïº á Hê>∑]ø£‘· @
32 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
s¡÷|ü+˝À Ä$s¡“$¤ +∫+<√ Ä s¡÷|ü+˝ÀH˚ ø£sT¡ &ÉT>∑{ºÏ b˛sTT+<äì, Ä ø±s¡D+>±H˚
ãj·T{ÏqT+&ç <ë&ç »s¡>>∑ ±H˚ ‘·≥Tºø√˝Òø£ HêX¯qeTsTT+<äì ìsêΔ]kÕÔ&TÉ . Væ≤+kÕ‘·àø£
eTsTTq <ë&ç |òü*‘·+>± á Hê>∑]ø£‘· n+‘·eTsTT+<äì uÛ≤$+#·&ÜìøÏ >∑\
ì<äsÙ¡ Hê\T yÓTTôV≤+CÀ<ës√ neX‚cÕ\ ô|’bıs¡˝À¢ e⁄HêïsTT. Çfi¯ófl ‘·>\ ∑ ã&çq≥Tº,
ô|<ä› m‘·TqÔ Vü≤‘ê´ø±+&É »]–q≥Tº Ä<Ûësê\THêïsTT. á Væ≤+kÕø±+&É≈î£ ø±s¡≈î£ \T
Äs¡T´\qï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘·sT¡ yê‘· $e]<ë›+.
á Hê>∑]ø£‘q· T ns¡+Δ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ø√XÊ+_ ‘·q |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä ì,
dæ<ë›+‘êìï, #ê˝≤ düè»Hê‘·àø£+>± nq«sTTkÕÔ&TÉ . ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\
dü«s¡÷bÕ˙ï, n+<äT˝Àì |ü]D≤e÷\q÷ ìs¡sí TT+#ê*. |ü≥D º Hê>∑]ø£‘· e⁄+<ä+fÒH˚
|ü]düs¡ Á>±e÷\˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘√+<äì ns¡+Δ . nsTT‘˚ Ä Á>±e÷\
neX‚cÕ\ |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&˚ neø±X¯+ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº yê{Ï dü«uÛ≤yêìï
Ç‘·s¡Á‘ê ìsêΔ]+#ê*. á ñ‘·Œ‹Ô q~ ˇ&ÉT¶q es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛÑ÷eTT\˝À
»s¡T>∑T‘√+~. BìøÏ ne\+_+∫q |ü<‘Δä T· ˝Ò$T{Ï, ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ yêfi¯ófl me«s¡T,
yêfi¯fl qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=ì |ü≥D º Hê>∑]ø£‘q· T ì]à+∫q bÕ\ø£
es¡+Z mes¡T, yêfi¯ófl n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì @ $<Û+ä >± #˚õøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T, nH˚ Á|üXï¯ \≈£î
düe÷<Ûëq+ ø±yê*.
ˇπø HÓd’ ]ü øZ £ |ü]dæ‘ú T· \˝À ˇπø s¡øy£ TÓ qÆ ñ‘·Œ‹Ô |ü<‘Δä T· \qT Á|üj÷Ó –+#˚
Hê>∑]ø£‘\ · kÕe÷õø£ ìsêàD+ (yÓTT‘·+Ô MT<ä) ˇπø˝≤>∑ e⁄+&Ü*. ø±ã{Ïº dæ+<Û÷ä
Hê>∑]ø£‘q· T düeTø±*ø£ m&Ü] qB˝Àj·T Hê>∑]ø£‘\· sTTq yÓTdübıfÒ$Tj·÷, áõ|ü⁄\º ‘√
ø√XÊ+_ b˛\TkÕÔ&TÉ . ‘˚&Ü\T ø£qã&çq #√≥ ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+˝Àì ‘˚&Ü\qT ìsêΔ]+#˚
Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔ&TÉ . á |ü<‹Δä ˝À e⁄qï kÂø£s´¡ + @$T≥+fÒ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ø£+f…
áõ|ü⁄,º yÓTdübıfÒ$Tj·÷\ ÁbÕNq ø±\|ü⁄ #·]Á‘· >∑T]+∫ düeTÁ>∑eTsTTq düe÷#ês¡+
e⁄+~. á Hê>∑]ø£‘·\ *|æì #·<äe>∑*>±s¡T. *œ‘· Ä<Ûësê\qT |ü⁄sêedüTÔ
|ü]XÀ<Ûäq\‘√ düeTq«j·T|üs¡∫ #ê˝≤ $wüj·÷\T ìsêΔ]+#· >∑*>±s¡T. dæ+<Ûä÷
Hê>∑]ø£‘· *|æì ˇø£yfi˚ ¯ #·<eä >∑*–Hê n~ øπ e\+ ø=ìï eTTÁ<ä\ MT<ä e⁄qï
≈£î|¢ eÔü TsTTq yêø±´\≈£î |ü]$T‘·+ ø±e&É+e\¢ ‘Ó\TdüTø√>∑*–+~ ô|<ä>› ± e⁄+&É<ìä
ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.
yÓTdübıfÒ$Tj·÷≈£î dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘‘· √ es¡øÔ £ dü+ã+<Ûë\T+&˚$. ãVü≤s¬ H’ é
B$˝Àì sπ e⁄ <ë«sê dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· düsT¡ ≈£î\T yÓTdübıfÒ$Tj·÷ #π̊s$. Çø£ÿ&ç
qT+&ç m>∑TeT‹ nsTTq düsT¡ ≈£î\T <ä+‘·+, sê– HÓeTfi¯ófl, ø√‘·T\T, düeTTÁ<ä|⁄ü
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 33
eTT‘ê´\T, eÁkÕÔ\T. ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£îqï y˚$T{À ‘Ó©<äT. á düsT¡ ≈£î\qT m>∑TeT‹
#˚dqæ yê´bÕs¡dTü \ Ô T yê{Ïì >∑{>ºÏ ± eT÷≥>∑{ºÏ ªeTTÁ<äμ y˚ùdyês¡T. á eTTÁ<äMT<ä
m<äT,› @qT>∑T, K&ÉeZ Tè>∑+, bıfÒ\ º T, >π <Ó yÓTT<ä\sTTq »+‘·Te⁄\ ∫Á‘ê\T eTq≈£î
ns¡+Δ ø±ì *|æ˝À ø=ìï yêø±´\T e⁄HêïsTT. á u§eTà\T ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\T. ø=ìï
eTTÁ<ä\ MT<ä dü>+∑ eTìwæ, dü>+∑ m<äT,› dü>+∑ @qT>∑T nsTTq dü+j·TTø£Ô ≈£î<äTs¡T
∫Vü‰ï\THêïsTT. Ç≥Te+{Ï$ s¬ +&ÉT eT÷&ÉT ≈£î<äTs¡T\ dü+©Hêìï dü÷∫kÕÔsTT.
≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\≈£î ªe÷+Á‹ø£μ dü«uÛ≤e+ ÄbÕ~+#·&+É e\¢ á eTTÁ<ä\T y˚dqæ
eT÷≥\T $|üŒ&ÜìøÏ uÛj Ñ T· |ü&‘É ês¡T. Ä $<Û+ä >± düsT¡ ≈£î uÛÁÑ <ä+>± e⁄+≥T+~.
Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\ eTTÁ<ä\T Çsêø˘˝À <=]ø±sTT ø±ãfÒº dæ+<Û÷ä |ü≥D º ≤\T
yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√ es¡øÔ +£ #˚ùdeì ‘Ó*dæ+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À <=]øÏq eT{Ïº
ü ø±\ (clay tablets) MT~ yêø±´\qT #·<eä >∑*–q ‘·sT¡ yê‘· @j˚T düsT¡ ≈£î\T
|ò\
Çø£ÿ&ç qT+&ç m>∑TeT‹ nj·÷´jÓ÷ ‘Ó*dæ+~.
Bìì ã{Ïº Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À ˇø£ es¡≈Ô î£ \ es¡+Z ñqï≥Tº
ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. á es¡≈Ô î£ \T <ä÷s¡ÁbÕ+‘·|⁄ü Ä≥$≈£î\ qT+&ç sê–, <ä+‘·+
yÓTT<ä\sTTq$ dü+bÕ~+∫ yÓTdübıfÒ$Tj·÷≈£î m>∑TeT‹ #˚ùdyês¡T. Ç+‘· ô|<ä›
m‘·TqÔ es¡øÔ +£ #˚jT· &ÜìøÏ á es¡≈Ô î£ \T ‘·eT |ü≥D º ≤\ |ü]düsê\˝Àì Á>±MTD
eékÕj·T≈£î\qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ‘·>∑Tsê•˝À ùdø£]+#ê*. Ä $<Ûä+>±
ùdø£]+∫q <ÛëHê´ìï ì\e ñ+∫q –&É+¶ >∑T\T Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À
ø£qã&Ü¶sTT. Ä <ÛëHê´ìøÏ bı≥Tºrj·T&É+ yÓTT<ä˝q’… |üqT\T #˚dqæ ≈£L©\ ∫qï
∫qï Çfi¯ófl >∑÷&É –&É+¶ >∑T\qT ÄqTø=ì e⁄HêïsTT. á |üqT\T #˚jT· &ÜìøÏ yê&çq
sê‹, ø£Ás¡, |ü]ø£sê\T >∑÷&É \uÛ´Ñ + nj·÷´sTT.
Ç+ø=ìï $esê\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ áõ|ü⁄º yÓTdübıfÒ$Tj·÷\‘√ dæ+<Û÷ä
Hê>∑]ø£‘q· T eT]ø=+‘· C≤Á>∑‘>Ô· ± b˛*Ã #·÷&Ü*. áõ|ü⁄˝ º Àì HÓ\ ’ Tq~ Hê>∑]ø£‘·
ÁbÕNq ø±\+˝À n‘·´+‘· kÕ+Á<ä‘s· y¡ TÓ qÆ »HêuÛ≤qT b˛wæ+∫+~. ô|<ä› m‘·TqÔ
eT<Û´ä <Ûsä ê düeTTÁ<ä rs¡+˝Àì #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡øÔ ±ìï b˛wæ+∫+~. ÄVü‰s¡+
‘·|Œü Ç‘·s¡ nedüsê\qT (eTTK´+>± ˝ÀVü‰\qT) áõ|ü⁄º <ä÷s¡ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç
ã\Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê ùdø£]+#˚~. á ùdø£sD ¡ qT ìs¡«Væ≤+∫q sê»qT´\ es¡+Z ,
yêfi¯fl n~Û|ü‹ nsTTq bòÕs√ (Pharoah) sêE ñ+&˚yês¡T. Äsê“¤≥eTsTTq
<˚yê\j·÷\T+&˚$. M≥ìï+{Ï˙ HÓ\’ Tq~ eékÕj·T+ b˛wæ+∫+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À
>∑÷&É ø£˙dü+ ˇø£ &É»qT ô|<ä› |ü≥D º ≤\T, nH˚ø£ ∫qï |ü≥D º ≤\T ãj·T≥|ü&Ü¶sTT.
34 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ˇø=ÿø£ÿ |ü≥D º + ‘·q |ü]düs¡ Á>±e÷\‘√ ø£*dæ ˇø£ q>∑s¡ sê»´+ (city state) >±
@s¡Œ&ç |üsd¡ Œü s¡+ ‘·s# ¡ T· j·TT<ëΔ\T #˚dTü ≈£îH˚$. áõ|ü⁄˝ º Àq÷ yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝Àq÷
á $<Û+ä >± Äsê“¤≥eTsTTq Hê>∑]ø£‘.· sê»e+XÊ\T, j·TT<ëΔ\T, <˚yê\j·÷\T,
ø£qã&É‘êsTT.
ø±>± yÓTdübıfÒ$Tj·÷ ø£+fÒ uÛ÷Ñ yÓX’ Ê\´+ n~Ûø+£ >± e⁄qï dæ+<Û÷ä ˝Àj·T
Hê>∑]ø£‘˝ · À sêE\ sê»e+XÊ\ ∫Vü‰ï\T ˝Òe⁄. yÓTTôV≤+C§<ës√˝À <=]øÏq es¡≈Ô î£ \
HêD≤\ MT<ä sêE\ eTTÁ<ä\T>±˙ sê»e+XÊ\ ∫Vü‰ï\T >±ì ˝Òe⁄.6 ô|<ä› ô|<ä›
<˚yê\j·÷\T ˝Òe⁄. s¬ +&˚ s¬ +&ÉT |ü≥D º ≤\THêïsTT. kÕe÷õø£ ìsêàD+˝Àì á
‘˚&ÜqT ã{Ï,º dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· eékÕj·T+ $T–*q s¬ +&ÉT ø£+#·Tj·TT>∑+ Hê>∑]ø£‘\ ·
ø£+f… yÓqTø£ã&ç+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . Çs¡Tø£sTTq ˝Àj·T˝À Á|üeVæ≤+#˚ HÓ\ ’ T
q~øÏ es¡<\ ä T $|üØ‘·+>± e⁄+&É&+É e\¢ es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛ÷Ñ $T˝À uÛ÷Ñ kÕs¡+ n~Ûø+£ >±
e⁄+≥T+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À q<äT\≈£î n&ÉTø¶ ≥ £ \
º T ø£{ºÏ ø±\e\T ‘·$« eékÕj·T+
#˚XÊs¡T. ô|’>± eékÕj·÷ìøÏ ‘˚*ø£sø¡ +£ Hê>∑*ì ñ|üj÷Ó –+∫q≥Tº nø£ÿ&É ãj·T≥
|ü&¶É u§eTà\qT ã{Ïº ‘Ó\TdüT+Ô ~.
dæ+<Ûä÷ q~øÏ HÓ’\T q~‘√ b˛\Ã<ä>∑Z es¡<ä\T sêø£b˛e&Éy˚T ø±ø£,
yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À˝≤>∑ ø±\Te\T ‘·$«q <ëK˝≤\T ˝Òe⁄. nsTT‘˚ yêfi¯ófl |üP]Ô>±
düV≤ü »eTsTTq es¡<\ ä MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ˝ É <Ò Tä . dæ+<Û÷ä q~øÏ nqT≈£L\eTsTTq #√≥
n&ÉTø¶ ≥£ \º T ø£{≤ºsT¡ . n&ÉTø¶ ≥
£ \
º e\¢ es¡<\ ä T e∫Ãq|ü&ÉT es¡<ä eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´
uÛ÷Ñ $T $d”sÔ +í¡ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä $<Û+ä >± ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T≈£îHêïπs ‘·|Œü dæ+<Û÷ä
˝Àj·T yêdüT\T ø±\Te\ ‘·e«ø£+ H˚sT¡ Ãø√˝Ò<Tä . eTs=ø£ ‘˚&Ü Hê>∑* yê&Éø±ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷ neX‚cÕ\˝À #ê˝≤ düŒwüyº TÓ qÆ Hê>∑* u§eTà\T>∑\
eTTÁ<ä\T <=]ø±sTT. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√ neX‚cÕ\˝À Hê>∑* ∫Á‘ê\T ˝Òe⁄.
|üXó¯ e⁄\ u§eTà\THêïsTT>±ì ˇ+≥]>±H˚ ˝Òø£ ã+&ç ˝≤>∑T‘·Tqï{À¢ ñHêïsTT ‘·|Œü
Hê>∑*‘√ uÛÑ÷$T <äTqTï‘·Tqï u§eTà\T ˝Òe⁄. ø±ã{Ïº yêfi¯fl≈£î Hê>∑* yê&Éø£+
‘Ó*j·T<äì, ‘˚*ø£>± e⁄qï H˚\˝À ªeTTfi¯fl ø£Ás¡μ‘√ eékÕj·T+ #˚kÕs¡ì, ø√XÊ+_
uÛ≤$kÕÔ&TÉ . Ç|üŒ{Ïø° ns¡+Δ ø±ì dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· *|æ˝À Hê\T>∑T |ü+&ÉTq¢ ï ø£Ás¡˝≤+{Ï
7
dü +ø
π ‘·+ e⁄+~. n~ ãVü Q XÊ á eTTfi¯ fl ø£ Ás¡q T dü÷ ∫düT +
Ô <ä ì ø√XÊ+_ uÛ
≤ $kÕÔ
& T
É .
Ç|ü&ÉT ø√XÊ+_ uÛ≤$+#˚ ∫Á‘êìï ø=+#Ó+ $es¡+>± #Ó|ü ø√e#·TÃqT. ø=ìï
y˚\ yÓTfiÆ fl¯ |üs´¡ +‘·+ $dü]Ô +∫q dæ+<Û÷ä ˝Àj·T Hê>∑]ø£‘˝ · À s¬ +&˚ |ü≥D
º ≤\THêïsTT.
sêE\T>±ì, sê»e+XÊ\T>±ì ˝Òe⁄. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä eTT+|ü⁄
uÛ÷Ñ eTT\˝À |ü+&Éø¢ Á£ s¡ düV‰ü j·T+‘√ eékÕj·T+ #˚kÕs¡T. eékÕj·÷ìøÏ |üXó¯ e⁄\qT
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 35
ñ|üj÷Ó –+#·˝<Ò Tä . q~øÏ n&ÉTø¶ ≥ £ \
º T ø£{ºÏ eTT+|ü⁄ uÛ÷Ñ $T $d”sÔ êíìï ô|+∫ m≈£îÿe
ñ‘·Œ‹Ô kÕ~Û+#ês¡T. e], >√<ÛTä eT, u≤Ø¢, qTe⁄«\T |ü+&ç+#ês¡T. eékÕj·T<ës¡T\T
‘êeTT #˚dqæ ñ‘·Œ‹Ô˝À ‘·eT eTqT>∑&≈É î£ b˛>± $T–*q <ëìì q~ yÓ+ã&ç
z&É\˝À Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\≈£î ‘·s*¡ +#ês¡T. nø£ÿ&É Ä <ÛëHê´ìï –&É+¶ >∑T\˝À
ì\«e⁄+∫ ˇø£ yê´bÕs¡dTü \ Ô es¡+Z düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡øÔ ±ìøÏ $ìjÓ÷–+∫+~.
eTs¡sTT‘˚ eékÕj·T≈£î\T á <√|æ&øû Ï m+<äT≈£î ˝Àqj·÷´s¡T, n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ôì dü«#·Ã+¤ <ä+>± m+<äT≈£î á s¬ +&ÉT |ü≥D º ≤\≈£î ‘·s*¡ +#ês¡T nH˚ Á|üXï¯
edüT+Ô ~.
ªªdü+|ü<qä T düèwæ+º #˚yêfi¯fl ‹s¡T>∑Tu≤≥T qT+&ç <Ûìä ø£ esêZìï ø±bÕ&çq
|ü<‘Δä T· ˝Ò$T{Ï?μμ #·]Á‘·˝À s¬ +&˚ |ü<‘Δä T· \THêïsTT. ªªes¡Z $uÛ»Ñ q n+‹eT+>±
m\¢|ü &É÷ ã\Á|üj÷Ó >∑+ MT<äH˚ Ä<Ûës¡|&ü +ç ~. ˇø£ es¡+Z #˚dqæ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
n\Œ dü+U≤´≈£î\sTTq bÕ\≈£î\T m\¢|ü &É÷ ã\Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sêH˚ #˚õøÏÿ+#·T
≈£îHêïs¡T.μμ nsTT‘˚ ªª<Ûäìø£ es¡Z+ bÕ\q˝À ‘·|üŒ Ç‘·s¡Á‘ê ‘·eT≈£î Jeq+
dü+bÕ~+#·T≈£îH˚ e÷s¡+Z ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î >√#·]+#·øb£ ˛‘˚ ã\Á|üj÷Ó >∑+ ‘·≈î£ ÿe
kÕúsTT˝À ñ+&Ée#·TÃqT. Ç~ kÕ<Û´ä + ø±yê\+fÒ, ÁXÊ$Tø£ es¡+Z n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
n+<äCj Ò T· ø£b˛‘˚ n<äT“¤‘· X¯≈î£ \
Ô T yêfi¯flqT HêX¯q+ #˚kÕÔjT· ì q$Tà+#˚ eT‘·+
nedüs+¡ ne⁄‘·T+~.μμ n+‘˚ø±ø£, ªª<√|æ&û rÁe‘·se¡ Tj˚T´ ø=B› ìs¡“+¤ <ä ã\Á|üj÷Ó >∑+
eT]+‘· nedüs+¡ ne⁄‘·T+~. Çø£ÿ&É >∑÷&É eT‘·|sü e¡ TsTTq ìùw<Ûë\T ã\+>±
|üì#˚kÕÔsTT.μμ ã\Á|üj÷Ó >∑+, eT‘·+, á s¬ +&ç+{Ï˝À @ kÕ<ÛHä êìï Á|üj÷Ó –+#ês√
$X‚w¢ ùæ dÔ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï eT]ø=+#Ó+ $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√
e#·TÃqT. ªªã\Á|üj÷Ó >∑ kÕ<ÛHä ê\T n+fÒ Äj·TT<Ûë\T`|ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥
|ü&‘É êsTT. eT÷&ÛÉ qeTàø±\ ∫Vü‰ï\T eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ ìsêàD≤\˝Àq÷, ∫Á‘ê\˝Àq÷
ãj·T≥|ü&‘É êsTT.μμ ø±ã{Ïº á neX‚cÕ\ ø√dü+ nH˚«wæ+#ê*.8
#ê˝≤ $∫Á‘·yÓTÆq $wüj·T+ @$T≥+fÒ dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· neX‚cÕ\˝À
ã\eTsTTq Äj·TT<Ûë\T ˝Òe⁄. ø£‘T· \ Ô T>±ì >=&Éfi¶ ó¯ fl>±ì ˝Òe⁄, düqïì ã˝≤¢\T,
n+ãT\T e⁄HêïsTT. M{Ï yÓTTq\T m≈£îÿe>± sê‹‘√q÷ ã\V”≤qeTsTTq ˝ÀVü≤+
sê–‘√q÷ #˚kÕs¡T>±ì, ø£+#·T‘√ ø±<äT. nsTT‘˚ Mfi¯fl≈£î ˝ÀVü≤|ü⁄ Äj·TT<Ûë\T ‘·j÷· Ø
kÕ<Û´ä + ø±ø£b˛˝Ò<Tä . m+<äTø£+fÒ sê– ‘·>s∑ ê\ $TÁX¯eTeTsTTq ø£+#·T‘√ ã\eTsTTq
|üìeTT≥T¢ ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îHêïs¡T. Äj·TT<Ûë\ ‘·j·÷ØøÏ e÷Á‘·+ ø£+#·T
ñ|üj÷Ó –+#·˝<Ò Tä . ã\Á|üj÷Ó >±ìøÏ nedüse¡ TsTTq >∑{ºÏ Äj·TT<Ûë\qT bÕ\ø£
36 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
es¡+Z ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√˝Ò<qä &ÜìøÏ eTs=ø£ ì<äsÙ¡ q+>± Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\˝À
ãj·T≥|ü&¶É es¡≈Ô î£ \ Çfi¯fl≈£î ø±*Ãq Ç≥Tø£\‘√ ø£{qºÏ ã\eTsTTq >√&É\THêïsTT.
á >√&É\T @&É&TÉ >∑T\ eT+<ëìï ø£*– e⁄HêïsTT. yêfi¯fl dü+|ü<qä T ø±bÕ&É&ÜìøÏ
ã\eTsTTq b˛©düT eédüú ˝Ò<Tä . Ç+{Ï >√&É˝Ò ø±bÕ&ÜsTT.
sê– #ê˝≤ ns¡T<äT>± <=]πø ˝ÀVü≤+ ø±e&É+ e\¢ ø£+#·T j·TT>∑+˝À bÕ\ø£
esêZ\ #˚‹˝À Äj·TT<Ûë\T ‘·≈£îÿe>± e⁄Hêï dü]b˛‘·T+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃqT.
(ÇqTeTT j·TT>∑+˝À, n+<äT≈£î _Ûqï+>±, $]$>± <=]πø ÇqT|ü ˝ÀVü≤+‘√ ÁXÊ$Tø£
es¡Z+ >∑÷&É Äj·TT<Ûë\T ‘·j·÷s¡T #˚düTø√>∑\<äT ø±ã{Ïº bÕ\ø£ es¡Z+ #˚‹˝À
Äj·TT<Ûë\T m≈£îÿe ø±yê*). á $wüj÷· ìï ø√XÊ+_ $düà]+#ê&ÉT >±ì Ç+‘·
ã\V”≤qeTsTTq Äj·TT<Ûë\T >∑\ bÕ\ø£ es¡+Z øπ e\+ ã\ Á|üj÷Ó >∑+‘√ dæ+<Û÷ä
˝Àj·TqT @*+<äì uÛ≤$+#·&+É ø£w+ºü nì ìsêΔ]kÕÔsT¡ .9 ã\Á|üj÷Ó >∑+ ˝Òøb£ ˛‘˚
Çø£ $T–*+~ eT‘·+, eTÚ&Û´É + M{Ï ∫Vü‰ï\ ø√dü+ yÓ‘T· ≈£î‘ê&ÉT.
yê´bÕs¡dTü \ Ô eTTÁ<ä\MT<ä <˚e⁄fi¯fl u§eTà\÷ ≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\ u§eTà\÷
e⁄HêïsTT. á »+‘·Te⁄\˙ï eT>∑ »+‘·Te⁄\T, <˚e⁄fi¯ófl >∑÷&É eT>∑ <˚e⁄fi¯ófl>±H˚
ø£qã&É‘ês¡T. yêfi¯fl˝À ˇø£ <˚e⁄&ÉT ‘·sT¡ yê‹ ø±\|ü⁄ •e⁄&çøÏ qeT÷Hê ø±e#·TÃqì
ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT ` Á‹X¯+≈£î\ ø£<≈ä∏ î£ s¡÷|ü∫Á‘·D nì|æ+#˚ eTs=ø£
u§eTà >∑÷&É e⁄+<äì n+{≤s¡T10.
á eT>∑ <˚e⁄fi¯ófl, eT>∑ »+‘·Te⁄˝Ò ø±ø£, eTs=ø£ eTTK´ $wüjT· + >∑÷&É
e⁄+~. áõ|ü⁄º yÓTdübıfÒ$Tj·÷\˝≤>∑ ø±ø£ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· neX‚cÕ\˝À <˚yê\j·÷\T
>±ì ô|<ä› ô|<ä› <˚e‘ê $Á>∑V‰ü \T>±ì ˝Òe⁄. ø±ì Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√
neX‚cÕ\˝À <Ûìä ø£ es¡+Z Çfi¯fl≈£î ø=~› <ä÷s¡+˝À 10 MT≥s¡¢ m‘·TqÔ ˇø£ eT{Ï`º
Ç≥Tø£\‘√ ì]à+∫q #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡|⁄ü ª>∑T≥ºμ (mound) e⁄+~. yÓTTôV≤+C§<ës√˝À
á >∑T≥ºMT<ä ˇø£ ìsêàD+ e⁄+~. n+<äT˝À eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À 23 n&ÉT>∑T\T
bı&Ée⁄, 39 n&ÉT>∑T\T yÓ&\ É TŒ, 8 n&ÉT>∑T\T ˝À‘·T e⁄qï ª‘={Ïμº e⁄+~. <ëì
øÏ+<ä ‘·÷eTT\T ñ+&É&+É ã{Ïº n~ ø£èÁ‹eT ‘·{≤ø£+ nì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. á
‘·{≤ø£+ #·T≥÷º ∫qï ∫qï >∑<Tä \THêïsTT. Bìì #·]Á‘· |ü⁄düøÔ ±\˝À kÕïq|òTü ≥º+>±
e]ídüTÔHêïs¡T. |ü⁄s¡»qT\+‘ê Çø£ÿ&É≈£î e∫Ã kÕïq+#˚ùd yês¡ì uÛ≤$+#·&É+
»s¡T>∑T‘√+~. nsTT‘˚ ø√XÊ+_ Ç+<äT≈£î ø=ìï nuÛ´Ñ +‘·sê\T ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT. kÕïq+
#˚jT· &ÉyT˚ ñ<˚X› ´¯ + nsTT‘˚ Á|ür Ç+{Ï˝Àq÷ #·øÿ£ {Ï kÕïHê\>∑~ e⁄+~. >∑T≥º|øü ÿ£ H˚
dæ+<Û÷ä q~ Á|üeVæ≤k˛Ô+~. ô|’>± m‘·sÔ TTq ÁbÕ+‘·+˝À e⁄qï ‘={Ï˝ º ÀøÏ ˙fi¯ófl ì+|ü&ÜìøÏ
#ê˝≤ ÁX¯eT‘√ yÓ÷düT≈£îsêyê*.
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 37
ø±ã{Ïº Ç~ øπ e\+ kÕïq+ #˚jT· &ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q @sêŒ≥T ø±<äì, BìøÏ
|üPC≤ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ns¡+Δ e⁄+&Ü\ì, n+{≤&ÉT. á ‘·{≤ø£+ ìsêàD≤ìï, ‘·{≤ø£+
˝ÀøÏ ~>∑&ÜìøÏ @sêŒ≥T #˚dqæ yÓT≥¢qT ã{Ïº Ç~ |üPC≤ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ‘·{≤ø£+ ˝Òø£
|ü⁄wüÿs¡+ (|ü⁄wüÿs¡D)Ï nsTT e⁄+≥T+<äì uÛ≤$kÕÔ&TÉ .11 ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À
|ü⁄wüÿs¡DT\qT <˚yê\j·÷\qT ÄqTø=ì ì]à+#ês¡T >±ì ÁbÕNq dü+düÿè‘·
kÕVæ≤‘·´+˝À |ü⁄wüÿsê\T n|ü‡s¡d\ ü (˙{Ï <˚e‘·\) ìyêdü dü˝ ú ≤\T. neTà <˚e‘·\
|üP» ø√dü+ ˇø£|ü &ÉT á |ü⁄wüÿsê\qT dü«‘·+Á‘·+>± ì]à+#˚yês¡T. |ü⁄wüÿ\+, |ü⁄wæ,º
yÓTT<ä\sTTq e÷≥\≈£î n<˚ <Ûë‘·Te⁄ ñ+&É&Üìï ã{Ïº |ü⁄wüÿs¡+ nH˚ e÷≥
ü kÕj·T+ ø√dü+ »]π> neTà<˚e‘·\ |üP»qT dü÷∫düT+Ô ~.12 á neTà<˚e‘·\qT
|ò\
Äsê~Û+∫q Ä≥$≈£î\qT eékÕj·T Hê>∑]≈£î\T ˝Àãs¡#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘·
düy˚Tàfi¯HêìøÏ ∫Vü≤ï+>± |ü⁄wüÿsê\qT eT>∑ <˚e⁄fi¯fl <˚yê\j·÷\qT ÄqTø=ì
ì]à+#·&+É yÓTT<ä\sTT+~.
eTs=ø£ |ü]D≤eT+ >∑÷&É »s¡T>∑T‘·T+~. ‘=*Hê{Ï neTà<˚e‘·\T uÛj Ñ T· +ø£s¡
dü«s¡÷|æDT\T. yêfi¯fl |üPC≤ dü˝ ú ≤\≈£î eT>∑yêfi¯ófl b˛≈£L&É<Tä . dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£kÕ]
ˇø£ eT>∑yê&çì neTà<˚e‘·≈î£ Ç∫Ã $yêVü≤+ #˚dæ yÓ+≥H˚ ã* ÇkÕÔsT¡ . Hê>∑]≈£î\
|üP» neTà<˚e‘·\qT ‘·q Ä~Û|‘ü ´· + øÏ+<ä dü+©q+ #˚dTü ≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· á
Ä#ês¡+ $$<Ûä s¡ø±\T>± e÷s¡T‘·T+~. uÛj Ñ T· + >=*ù| ˙{Ï <˚e‘·\T n+<äyTÓ qÆ
n|ü‡s¡d\ ü T>± e÷s¡‘ês¡T. nsTT‘˚ ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À >∑÷&É á n|ü‡s¡d\ ü ≈£î bÕ‘·
yêdüq\T b˛e⁄. eTq |ü⁄sêD≤\˝À ‘·s# ¡ T· >± n|ü‡s¡d\ü kÂ+<äsê´ìï yÓ÷Væ≤+∫q
yêfi¯ófl $HêX¯q+ #Ó+<äT‘ês¡T. Ç~ >∑‘ø· ±\|ü⁄ neX‚w+ü ø±>± ø=‘·>Ô ± e#˚Ã e÷s¡TŒ
@$T≥+fÒ n+‘·es¡≈L£ ‘·eT‘√ dü+>∑$T+∫q |ü⁄s¡Twüß&ç ã*ø√]q neTà<˚e‘·\T
Ç|ü&ÉT Ç+Á<ä˝Àø£+˝À Hê≥´>∑‘\ ÔÓ T, <˚e y˚X´¯ \T ne⁄‘ês¡T. <˚e⁄fi¯ófl ‘·eT
Á|ü‘´· s¡T\ú qT z&ç+#·&ÜìøÏ ˇø£ Äj·TT<Û+ä >± á y˚X´¯ \qT yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘˝
· À es¡≈Ô î£ \ eTTÁ<ä\ MT<ä e⁄qï eT>∑<e˚ ⁄fi¯fl eT>∑ »+‘·Te⁄\
|üP»˝Òø±ø£ neTà <˚e‘·\ |üP» >∑÷&Ü ñ+&ç+<äq&ÜìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± ∫qï ∫qï
(uÛj
Ñ T· + >=*ù|) Ä&Éyêfi¯fl u§eTà\T neX‚cÕ\˝À \uÛ´Ñ + nj·÷´j·Tì ø√XÊ+_
n+{≤&ÉT.13 á neTà<˚e‘·\ |üP»≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄wüÿs¡yT˚ yÓTTôV≤+C§<ës√
•~Û˝≤\˝À ø£ì|æ+∫q ªkÕïq+ ‘={Ïμº nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.
eTs¡sTT‘˚ á neTà<˚e‘·\ $Á>∑V‰ü ˝…+<äT≈£î \uÛ´Ñ +ø±˝Ò<ìä n&ç–‘˚, ãVüQXÊ
yêfi¯fl düJe Á|ü‹ì<ÛTä \T ñHêïπsyÓ÷ nì uÛ≤$kÕÔ&TÉ . ø=+‘·eT+~ Ád”\ Ô T neTà
38 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
<˚e‘·\ Á|ü‹ì<ÛTä \T>±, ª<˚e<ëd”\>±μ e⁄+&ç e⁄+&Ü*. ‘·{≤ø£+ #·T≥÷º e⁄qï >∑<Tä \T
Ç|ü&ÉT ns¡eΔ +‘·+ ne⁄‘êsTT. |üP»˝À uÛ≤>∑+>± eT>∑yêfi¯ófl ‘·{≤ø£+˝À kÕïq+#˚dæ
Ä >∑<äT\˝À <˚e<ëd”\‘√ dü+>∑$TkÕÔs¡T. düeTø±©q yÓTdübıfÒ$Tj·÷˝À Ç|üÔsY
nH˚ neTà<˚e‘· Äsê<Ûqä ˝À Ç≥Te+{Ï <˚e<ëd” eédüú ñ+<äì n+{≤&ÉT14 eTq
<˚X+¯ ˝À Ç|üŒ{Ïø° Ç≥Te+{Ï Ä#êsê\qT bÕ{Ï+#˚ |üPC≤dü˝ ú ≤\T ñHêïsTT. eTVü‰
sêh˝Àì |ü+&ÉsY|üPsY˝À n+u≤ ÄsTT nH˚ neTà<˚e‘· |üP»\qT y˚X¯´\T
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T15. ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|ü⁄ Ä≥$≈£î\ neTà<˚e‘·\ e÷‘·èkÕ«e÷´ìøÏ
nuÛ≤e+>± Hê>∑]ø£ eékÕj·T düe÷» <˚yê\j·÷\˝À <˚e<ëd” eédüú eTq<˚X+¯ ˝À
#ê˝≤ø±\+ ì*∫b˛sTT+~. n|ü‡s¡dü\T <˚e<ëd”\ Ç+Á<ä˝Àø£|ü⁄ Á|ü‹ì<ÛäT\T.
<˚e<ëd” eédüú |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ Ä\dü´+>± $dü]Ô +∫q <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À
Ç|üŒ{Ïø° ì*∫b˛e&É+ >∑eTì+#·<>ä Z∑ $wüjT· + nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ .16
Ç|ü&ÉT ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>± #Ó|ü ø√e#·TÃqT.
Äj·TT<Ûë\ neX‚cÕ\T dü«\Œ+>± ã\V”≤q+>± e⁄+&É&Üìï ã{Ïº n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
bÕ\ø£ es¡+Z #˚õøÏÿ+#·Tø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó –+∫q Á|ü<ëÛ q kÕ<Ûqä + eT‘·+. es¡øÔ £
esêZ\ eTTÁ<ä\ MT<ä eT>∑ <˚e⁄fi¯fl, eT>∑ »+‘·Te⁄\ (≈£î<äTs¡T ∫Vü‰ï\),
∫Á‘ê\THêïsTT. es¡≈Ô î£ \ eT‘·+ |ü⁄s¡Twü Á|ü<ëÛ qeTsTTq~ nì }Væ≤+#·e#·TÃqT.
Ç$ ø±ø£, neTà <˚e‘·\ |üP»\˝À uÛ≤>∑+ nsTTq |ü⁄wüÿs¡+ #ê˝≤ Á|üeTTK kÕúq+˝À
m‘·sÔ TTq dü\ ú +˝À e⁄+~. yÓTdübıfÒ$Tj·÷ b˛*ø£\qT ã{Ïº #·÷ùdÔ Ç~ dü«‘·+Á‘·
eTsTTq neTà<˚e‘·\ |üP» ø±<äì, |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ düe÷C≤ìøÏ ˝Àã&çq |üP» n˙
ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. |ü⁄wüÿsêì≈£îqï Á|üeTTK kÕúHêìï ã{Ïº á düe÷»+˝À Á|ü<ëÛ q
eT‘·+ neTà<˚e‘· |üPCÒ, es¡≈Ô î£ \ eTTÁ<ä\MT<ä e⁄qï eT>∑ <˚e⁄fi¯fl |üP» ø±<äT.
Bìì ã{Ïº #·÷ùdÔ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘≈· î£ n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì düeT≈£L]Ãq
ø£s≈¸¡ î£ \T ‘·‘÷· Œs¡«+ neTà<˚e‘·\qT |üPõ+∫q Ä≥$≈£î\T, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì
yêfi¯fl≈£î n\e]Ãq e´≈£î\ Ô T ãj·T{Ï qT+&ç e#êÃs¡T. Mfi¯ófl n|üŒ{Ïøπ Hê>∑]≈£î\T `
Mfi¯fl |üP»\T |ü⁄s¡Twü kÕ«e÷´ìï dü÷∫kÕÔsTT. Mfi¯ófl kÕúìø£ Ä≥$≈£î\qT ˝Àãs¡T#·T
≈£îHêïs¡T. nsTT‘˚ yêfi¯flqT HêX¯q+ #˚jT· ≈£î+&É, yêfi¯fl neTà<˚e‘· |üP»qT ‘·eT
Ä~Û|‘ü ´· +˝À dü+©q+ #˚dTü ø=ì <˚yê\j·÷ìï ì]à+#ês¡T. Ä |üP»H˚ Á|ü<ëÛ q
|üP»>± n+^ø£]+#ês¡T. á kÕ+düÿè‹ø£ dü+©q+ |ò*ü ‘·+>± Ä≥$≈£î\T Á|ü‘´· ø£å
ã\Á|üj÷Ó >∑+ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&É <˚yê\j·÷ìøÏ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì n|üŒC…bÕŒs¡T.
n~ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ <äøD åÏ \ s¡÷|ü+˝À #˚]+<√ ˝Òø£ <˚e‘·\≈£î Ç#˚Ã ªã\T\μ s¡÷|ü+˝À
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 39
#˚]+<√ ‘Ó*j·T<äT. yÓTT‘êÔìøÏ ã\Á|üj÷Ó >∑+ Á|ü<ëÛ q kÕ<Ûqä + ø±≈£î+&É n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ôì ø£s≈¸¡ î£ \T n|üŒC…bÕŒs¡T. (ªªÇ~ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À |ü<˚ |ü<˚ »]–+~μμ
17
nì ø√XÊ+_ n+{≤&É T ).
á n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ùdø£sD ¡ >±˙ |ü+|üø+£ >±˙ |üP]Ô>± <˚yê\j·T+ u≤<Û´ä ‘˚.
yê´bÕs¡dTü \ Ô ≈£î ‘·eT yê{≤ n+<äTø√e&É+ ‘·|Œü yπ̊s Á|üyT˚ j·T+˝Ò<Tä . n+<äTøπ
yêfi¯fl |üP»\˝À <˚e⁄fi‚fl >±ì <˚e‘·\T ˝ÒsT¡ . n˝≤π> es¡≈Ô î£ \ ˝≤uÛ≤\˝À <˚yê\j·÷ìøÏ
yê{≤ ˝Ò<Tä .
bÕ\ø£ es¡+Z ˝À <˚yê\j·T |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£L es¡≈Ô î£ \≈£L eT<Û´ä qTqï á ìsêàD
|üse¡ TsTTq $uÛ»Ñ H˚ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· yÓqTø£u≤≥T‘·HêìøÏ n~ ˇπø s¡÷|ü+˝À
ø£sT¡ &ÉT>∑{ºÏ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡DeTì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√ es¡øÔ +£
#˚dqæ á es¡≈Ô î£ \T nø£ÿ&ç ø±\e eékÕj·÷ìï >±˙, Äj·TT<Ûë\ ‘·j÷· Øì
>±ì, n_Ûeè~Δ #Ó+~q *|æì >±ì H˚sT¡ Ãø√˝Ò<Tä . ‘·eT≈£î eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô‘√,
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ùdø£sD ¡ ‘√, Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº yêfi¯fl≈£î n_Ûeè~Δ nedüs+¡
˝Ò<Tä . ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\sTTq Á>±MTD ø£s≈¸¡ î£ \≈£î á $wüj÷· \T ‘Ó*j·Te⁄. n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+#˚ <˚yê\j·÷\≈£î eTÚ&Û´É + Á|ü<ëÛ qeTsTTq kÕ<Ûqä +. n_Ûeè~Δ
ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T‘·T+~ >±ì eTÚ&ÛÜ´ìï <Óã“rdüT+Ô ~. á ø±s¡D+>± yÓTdübıfÒ$Tj·÷‘√
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘≈· î£ düìïVæ≤‘· es¡øÔ £ dü+ã+<Û+ä e⁄Hêï nø£ÿ&ç n_Ûeè~Δì Mfi¯ófl
n\es¡TÃø√˝Ò<Tä .18 ∫e]øÏ ãj·T{Ï qT+&ç Äs¡T´\T <ë&ç#d˚ qæ |ü&ÉT, Äs¡T´\ø£+fÒ
ñqï‘·eTsTTq Hê>∑]ø£‘· ø£*–e⁄+&ç >∑÷&É HêX¯q+ ø±ø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä .
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· bÕ\ø£es¡+Z ãj·T{Ï qT+&ç e∫Ã+<äqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï
ô|’q Á|ükÕÔ$+#êeTT. dæ+<ÛTä , yÓTdübıfÒ$Tj·÷, áõ|ü⁄º Hê>∑]ø£‘\ · T eT÷&ÉT >∑÷&É
Äj·÷ <˚XÊ\ yÓ\|ü* qT+&ç, ˇπø eT÷\ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e#êÃj˚TyÓ÷qì ø√XÊ+_
}Væ≤kÕÔ&ÉT. Áø°.|üP. 7000 ÁbÕ+‘·+˝À ≥Øÿ˝Àì #·‘·˝Ÿ VüQj·T÷ø˘˝Àq÷
bÕ\d”HÔ ê˝Àì C…]ø√˝Àq÷ yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+, |ü≥D º Hê>∑]ø£‘,·
ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. C…]ø√ m&Ü]˝Àì ˇø£ ˇj·÷dædt MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ¶É Hê>∑]ø£‘.·
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃø√e&É+ e\¢ á düe÷C≤\ »HêuÛ≤ ô|]– $düsÔ D ¡ nìyês¡´+
ne⁄‘·T+~. á Á|ü»˝Ò H˚sT¡ >± dæ+<Û÷ä , yÓTdübıfÒ$Tj·÷, áõ|ü⁄º ÁbÕ+‘ê\≈£î e#êÃs¡ì
uÛ≤$+#·qedüs+¡ ˝Ò<˙ä ìC≤ìøÏ @ $wüj÷· qïsTTHê s¡TEe⁄ #˚jT· &ÜìøÏ ø±e\dæq
|ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä kÕ<Û´ä + ø±<˚y÷Ó q˙ n+≥÷ nsTT‘˚ á $düsÔ D ¡ Ò n+‹eT+>±
ô|’ eT÷&ÉT ø£+#·Tj·TT>∑+ qB˝Àj·T Hê>∑]ø£‘\ · ≈£î <ë]rdæ+<äì uÛ≤$+#ê˝Òy÷Ó
40 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
q+{≤&ÉT.19 n+<äT≈£î ì<äsÙ¡ q+>± á eT÷&ÉT Hê>∑]ø£‘\ · ˝À <=]øÏq eTTÁ<ä\
MT~ ∫Á‘ê\ kÕs¡÷bÕ´ìï $e]kÕÔ&TÉ 20.
#ê˝≤ dü«\ŒeTsTTq eT÷˝≤\MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ø√XÊ+_ #˚ùd á ìsêΔsD ¡
ªì»e÷μ ø±<ë nqï #·s¡Ã n+‘· eTTK´+ ø±<äT. m+<äTø£+fÒ @ ìsêΔs¡D
#˚jT· &Üìø£sTTHê dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· >∑T]+∫ eTq≈£î n+<äTu≤{À¢e⁄qï düe÷#ês¡+
ø=+#ÓyT˚ . nsTT‘˚ ø√XÊ+_ nqTdü]+#˚ |ü<‹Δä ì ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ eTTK´+. sêE\T
sê» e+XÊ\T j·TT<ëΔ\T dü+Á>±e÷\qTø±ø£ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\q÷ ñ‘·Œ‹Ô
dü+ã+<Ûë\q÷ yê{Ï˝Àì e÷s¡TŒq÷ ` ˝Òø£ e÷s¡TŒ ˝Òøb£ ˛e&Üìï ns¡+Δ #˚dTü ≈£îH˚
Á|üjT· ‘·ï+, n+<äTø√dü+ ˇø£ #ê]Á‘·ø£ dæ<ëΔ+‘ê˙ï n<Û´ä j·Tq |ü<‹Δä ˙ Á|üj÷Ó –+#·&+É ,
uÛÖ‹ø£ |ü]dæ‘ú T· \˝À kÕeT´+e⁄qï Ç‘·s¡ Hê>∑]ø£‘\ · ‘√{Ï b˛*ø£\q÷ ‘˚&Ü\q÷
$e]+#·&+É <ë«sê á düe÷»+ dü«s¡÷bÕìï ìs¡sí TT+#·&+É , >∑‘+· e<ä* yÓ[flq
neX‚w+ü ªkÕïq|òTü ≥º+μ>± >∑T]Ô+#·ã&É¶ |ü⁄wüÿs¡+˝À >∑‘ø· ±\|ü⁄ |ü]D≤e÷\ ∫Vü‰ï\qT
nH˚«wæ+#·&+É , á n<Û´ä j·Tq |ü<‹Δä eTq≈£î eTTK´+.
Äs¡T´\T
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· >∑T]+∫ ø√XÊ+_ #Ó|Œæ q n_ÛÁbÕj·÷\ qT+&ç ˇø£ $wüjT· +
düŒwüeº Te⁄‘·T+~. Äj·Tq <ëìì uÛ≤s¡‘· <˚XÊìøÏ |ü]$T‘·eTsTTq Á|ü‘´˚ ø£ $wüjT· +>±
uÛ≤$+#·˝<Ò Tä . |ü&eÉ T{Ï Ädæj÷· ˝Àì m&Ü] ÁbÕ+‘ê\˝À ∫qï ∫qï ˙{Ïeqs¡T\
<ä>sZ∑ ¡ Áø°.|üP. 7000 Hê&ÉT Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \
Ô ˝Àì n_Ûeè~Δ
|ò*ü ‘·+>± »HêuÛ≤ ô|]– Ä Hê>∑]ø£‘· dü«dü˝ ú ≤ìï e~* $dü]Ô +∫+~. ‘·sT¡ yê‹
<äX˝ ¯ À m&Ü] dü«uÛ≤e+>∑\ qB ˝Àj·T\˝À eT]+‘· ô|<ä› m‘·TqÔ kÕúes¡+ @s¡Œs¡#T·
≈£î+~. Áø°.|üP. 2000 Hê{ÏøÏ ‘˚*ø£ eékÕj·T+#˚ùd ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü Hê>∑]ø£\T
|ü&eÉ T{Ï Ädæj÷· qT+&ç uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ es¡≈î£ #ê˝≤H˚ e⁄HêïsTT. sêuÀj˚T
ÇqTeTT j·TT>∑+ ø£+f… Ç|ü&ÉT n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. n<ä+‘ê ˇø£
sê»q´`|ü⁄s√Væ≤‘·ès¡Ôø£ es¡Z+ #˚‹˝À πø+ÁBø£è‘·eTsTT+~. nìï#√{≤¢ >∑÷&É
$|üØ‘·eTsTTq eT‘· eTÚ&Û´É + düe÷C≤ìï ø£{|ºÏ &ü d˚ +æ ~. |üsd¡ Œü s¡+ ø=+‘· yê´bÕs¡
dü+ã+<Ûë\THêï <˚ìø£$ $&ç$&ç>± J$düTHÔ êïsTT. ˇø£] qT+&ç ˇø£sT¡ H˚sT¡ Ã≈£îqï~
˝Ò<Tä , ø=‘·qÔ T ÄVü‰«ì+∫+~ ˝Ò<Tä . dü«\ŒeTsTTq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì n‘·´~Ûø+£ >±
ø£sà¡ ø±+&É≈L£ , |æ‘s· T¡ \ (#·ìb˛sTTq |üPØ«≈£î\) |üP»\≈£L $ìjÓ÷–+#ês¡T. áõ|ü⁄º
sêE\ düe÷<ÛTä \sTTq |æs$¡ T&É‘¢ √ b˛*ùdÔ yêfi¯fl ìyêdü >∑èVü‰\T >∑T&çôd\ ˝≤>∑
ø£qã&É‘êsTT.
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 41
á ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü qB˝Àj·T Hê>∑]ø£‘\ · T ø±ø£ á ÁbÕ+‘·eT+‘ê Ä ø±\+˝À
∫qï ∫qï dü+#ês¡ Ä≥$ø£ düe÷C≤\‘√ ì+&çe⁄+~. eTq #·]Á‘·qT M\sTTq+‘·
yÓqøÏÿ HÓ≥&º +É Ç|üŒ{Ïø° $T–* b˛sTTq <äTs¡\yê≥T ø±ã{Ïº uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï >∑T]+∫
eTs=ø£kÕ] #Ó|ü ø√yê*. Áø°.|üP. 2000 Hê{ÏøÏ dæ+<Û÷ä ˝Àj·T $TqVü‰sTTùdÔ ‘·øÿÏ q
<˚Xe¯ T+‘ê ∫qï ∫qï Ä≥$ø£ düe÷C≤\‘√ ì+&çe⁄+~. Çyê«fi¯ #ê˝≤ kÕ+Á<ä‘s· ¡
eTsTTq »HêuÛ≤qT b˛wædTü qÔ ï kÕs¡e+‘·eTsTTq yÓT<Æ ëHê\T (>∑+>±, j·TeTTHê
˝Àj·T\T, ‘·÷s¡TŒrs¡+, |ü&eÉ T{Ï rs¡+, <äøD åÏ ≤q ø±y˚] ˝Àj·T) ÇqTeTT yê&Éø+£
‘Ó*j·Tø£ |üPs¡«+ <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\‘√ ì+&ç e⁄+&˚$. nø£ÿ&É ÄHê{ÏøÏ ÄVü‰s¡
ùdø£sD ¡ ‘·|Œü ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Û´ä +ø±<äT. Çø£b˛‘˚ $T–*+~ <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T.
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä n&Ée⁄\T ø=+‘· |ü\Ã>±e⁄Hêï H˚\ >∑{~ºÏ ø±e&É+ e\¢ ãs¡TesTTq
Hê>∑*, Hê>∑*øÏ ÇqT|ü eTTø£ÿ ˝Ò≈î£ +&É eékÕj·T+ kÕ<Û´ä +ø±<äT. ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ
|üPs¡«+ <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä >∑÷&É ÄVü‰s¡ ùdø£sD¡ Ò kÕ<Û´ä +.
á Ä≥$≈£î\T Á|üøè£ ‹ nqT≈£L\+>± e⁄qï #√≥ ø=+‘· n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
kÕ~Û+#ês¡T>±ì <ëìq+‘ê >∑÷&É ô|<ä› ô|<ä› ã+&Ésêfi¯fl (megaliths) |üP»≈£î
$ìjÓ÷–+#ês¡T. ã+&Ésêfi¯flqT ˇø£ <ëì MT<=ø£{Ï ô|{Ïº n<äT“¤‘· ìsêàD≤\T kÕ~Û+∫
yê{Ïì |æ‘s· T¡ \ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± uÛ≤$+∫ |üPõ+#ês¡T.
<äøD
åÏ j·T÷s¡|,t eT<Û´ä Ädæj÷· , áõ|ü⁄\ º qT+&ç uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ es¡≈î£
$&ç$&ç>± J$dü÷,Ô n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô nH˚~ ñqï y˚Ts¡≈î£ ø£sà¡ ø±+&É≈î£ $ìjÓ÷–dü÷Ô
ø£s¡T&ÉT>∑{Ïºb˛sTTq á Ä≥$ø£ düe÷C≤\˝Àq÷ ø£+#·Tj·TT>∑|ü⁄ qB ˝Àj·T
Hê>∑]≈£î\˝Àq÷ $|üy¢ ê‘·àø£eTsTTq e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫+~ Äs¡T´\T. Ç<˚ Äs¡T´\
#ê]Á‘·ø£ ÁbÕ<Ûëq´+ nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.21. ª$&ç$&ç>± e⁄+≥÷ ‘·eT
$XÊ«kÕ\q÷ Ä~eT |üìeTT≥¢q÷ m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ˝Ò≈î£ +&É n{≤¢>π $T>∑T\TÃø=ì
_>∑TdüT≈£îb˛sTTq á ø£sø¸¡ £ düeTT<ëj·÷\ eT<Û´ä n&ÉT>¶ √&É\qT ã<ä\ › T ø=≥º&+É
Äs¡T´\ #ê]Á‘·ø£ ÁbÕeTTK´‘·μμ n+{≤&ÉT.
Äs¡T´\‘√ e∫Ã+<˚$T≥+fÒ ÇqTeTT yê&Éø+£ , ÇqTeTT yê&Éø+£ e\¢ kÕ<Û´ä
eTj˚T´ eékÕj·T Hê>∑]ø£‘,· n+<äT≈£î nqTesTTq kÕe÷õø£ ìsêàD+. n+fÒ
ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \Ô T, ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T. $∫Á‘·eTsTTq $wüjT· + @$T≥+fÒ
n|üŒ{Ïøπ m+‘√ ø=+‘· eékÕj·T+ n\es¡TÃ≈£îqï ø£+#·Tj·TT>∑|⁄ü düe÷C≤\≈£L
ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|⁄ü >∑D≤\≈£L ÇqTeTT düV‰ü j·T+‘√ ãs¡TesTTq Hê>∑*‘√ eékÕj·T+
#˚j·T&É+ H˚]Œq Äs¡T´\≈£î ‘=*Hê&ÉT ndü\T eékÕj·T+ ‘˚©<äT. ÇqTeTT
42 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
yê&Éø±ìï ø£ìu…{+ºÏ B yêfi¯ófl ø±s¡T. yêfi¯ófl ø£+#·Tj·TT>±ìøÏ #Ó+~q |üXó¯ b˛wü≈î£ \T.
ø=‘·Ô sê‹j·TT>∑|⁄ü , ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü , düe÷C≤\≈£î n|üŒ{Ïøπ ÇqTeTT‘√ |ü]#·jT· +
e⁄+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä ÇqTeTT Kì»+ uÛ÷Ñ $T ô|’bıs¡˝À¢H˚
$kÕÔs+¡ >± <=s¡T≈£î‘·T+~. nsTT‘˚ á ÇqTeTTqT ñ|üj÷Ó –+#·Tø=ì eékÕj·÷ìï
$dü]Ô +|ü CÒjT· &ÜìøÏ (n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \Ô ˝À n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ) yêfi¯fl kÕe÷õø£
ìsêàD+ (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) Ä≥+ø£yTÓ +Æ ~. dü«\ŒyÓTqÆ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì yÓTT‘·+Ô
ø£sà¡ ø±+&É≈L£ |æ‘s· T¡ \ |üP»\≈£î $ìjÓ÷–dü÷Ô ø±\ Á|üyêVü≤+˝À _>∑TdüT≈£îb˛sTTq
á düe÷C≤\T ‘·eT ø£fifl¯ eTT+<äTqï n_Ûeè~Δì ø±q˝Òøb£ ˛j·÷sTT. |üXó¯ b˛wü≈î£ \
>±q÷ j·TT<ä+Δ ˝À ì|ü⁄DT\T>±q÷ e⁄qï Äs¡T´\ kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À Ç+<äT≈£î
_Ûqï+>±, e÷s¡TŒqT ÄVü‰«ì+#·>\∑ yÓdTü \Tu≤≥T e⁄+~. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À düe÷C≤ìøÏ
ô|<ä› |”&>É ± ‘·j÷· s¡sTTq Áu≤Vü≤àD eT‘· eTÚ&Û´É + n|üŒ{ÏøÏ yêfi¯flì+ø± Äe]+#·˝<Ò Tä .
yêfi¯ófl Á|ü<ëÛ q+>± á ÁbÕNq düe÷C≤\≈£î düeT≈£L]Ã+~ ˇø£ ø=‘·Ô kÕe÷õø£ ìsêàD+.
ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ #Ó+~q eékÕj·T es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq ñ‘·Œ‹Ô
dü+ã+<Ûë\T. eTq<˚X+¯ ˝À Ç~ es¡í eédüú s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~.
á Äs¡T´\T |üXó¯ b˛wü≈î£ \sTTq dü+#ês¡ Je⁄\T ø±e&É+e\¢ |ü≥D º ≤\
•~∏˝≤\T >±ì |üìeTT≥¢ neX‚cÕ\T >±ì e~* yÓfifl¯ ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº Mfi¯fl >∑T]+∫
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä n+‘·>± |üìøÏsê<äT. ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+ MT<ä
m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|&ü øÉ £ ‘·|Œü <äT.
ªÄs¡T´\Tμ n+fÒ mes¡qï~ yÓTT<ä{Ï Á|üX¯ï. ø=+‘· ø±\+ ÁøÏ‘·+ es¡≈£î
e÷qyê[ì qs¡ esêZ\T>± (race) $uÛõÑ +#·&+É n\yê≥T>± e⁄+&˚~. |ü⁄Á¬s Äø±s¡+,
eTT≈£îÿbı&Ée⁄, E≥Tºs+¡ >∑T, yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ã{Ïº á $uÛ»Ñ q #˚ùdyês¡T. á
s¡øe£ TsTTq $uÛ»Ñ q HêJyê<ä+ jÓTTø£ÿ C≤‘·´Vü≤+ø±sêìøÏ <ë]rdæq ‘·sT¡ yê‘·
#ê\eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\˝À ªqs¡es¡+Z μ nH˚ uÛ≤eq |ü≥¢ e´‹πsø£‘· ãj·T\T<˚]+~.
ndü\T ªÄs¡T´\Tμ nH˚ e÷≥ yê&É&+É >∑÷&É nXÊÁd”j Ô T· y˚T nH˚ n_ÛÁbÕj·T+ >∑÷&É
ãj·T\T<˚]+~.
qs¡es¡Z+ nH˚ uÛ≤eqq÷, eTT≈£îÿbı&Ée⁄qT ã{°º |ü⁄Á¬s Äø±sêìï ã{°º
e÷qyê[ì $uÛõÑ +#·&Ü˙ï ø√XÊ+_ e´‹πsøÏkÕÔ&TÉ . ˇπø düe÷»+˝À $$<Ûä esêZ\≈£î
á ø=\‘·\T y˚sT¡ y˚sT¡ >± e⁄+{≤j·Tì, ô|’>± Jeq $<Ûëq+˝À (eTTK´+>± ÄVü‰s¡+˝À)
e÷s¡TŒeùdÔ á ø=\‘·\T s¬ +&ÉT ‘·sê\˝À e÷s¡‘êj·Tì n+{≤&ÉT.22 b˛˙ ªÄs¡T´\~μ
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 43
nq>∑\ uÛÖ‹ø£ dü+düÿè‹ e⁄+<ë n+fÒ nB ˝Ò<Tä . Äs¡T´\≈£î Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ |üìeTT≥T¢
>±ì ≈£î+&É\T >±ì Ç‘·s¡ neX‚cÕ\T>±ì ˝Òe⁄.23 nsTTq|üŒ{ÏøÏ ªÄs¡T´\Tμ nH˚~
ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘·eTsTTq Á|üj÷Ó >∑+ nì ø√XÊ+_ ˇ|üø√&ÉT. ÁbÕNqø±\+˝À ‘·eTTà ‘êeTT
ì»+>±H˚ ªÄs¡T´\Tμ nì |æ\T#·T≈£îqï yêfi¯ófl, Ç‘·sT¡ \#˚‘· ªÄs¡T´\Tμ nì |æ\eã&É¶
yêfi¯ófl ñHêïs¡T. ÇsêHé sêE yÓTT<ä{Ï &Ü]j·Tdt ‘·qTï ‘êqT ªÄs¡T´&çì, Äs¡´
|ü⁄Á‘·T&çìμ nì #Ó|ü ø=Hêïs¡T.24 ÇsêHé nH˚ e÷fÒ ªÄsê´Hê+μ (Äs¡T´\ jÓTTø£ÿ)
nH˚ e÷≥ qT+&ç e∫Ã+~.25 Ç+‘·ø+£ fÒ eTTKýÓTqÆ eTs=ø£ yê<äq ø√XÊ+_ #˚kÕÔ&TÉ .
<äøÏåD j·T÷s¡|t |ü•ÃeT Ädæj·÷\ qT+&ç <äøÏåD Ädæj·÷<ëø£ ø£+#·Tj·TT>∑|ü⁄
Hê>∑]ø£‘\ · qT HêX¯q+ #˚dæ ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ <ë] rdæqyêfi¯ófl |üXó¯ b˛wü≈î£ ˝…q’
>∑D Je⁄\T. á |üXó¯ b˛wü≈î£ \ uÛ≤wü\T ˝≤{ÏH,é Á^ø˘, dü+düÿè‘·+ yÓTT<ä\sTTq$.
Áø°.|üP. 2000`1000 eT<Û´ä ø±\+˝À á uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ |üXó¯ b˛wü≈î£ \T á $XÊ\
uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝Àì ø=‘·sÔ ê‹ j·TT>∑+ >∑D≤\qT ø£+#·Tj·TT>∑+ Hê>∑]ø£‘\ · q÷ ˝§+>∑
BdüT≈£î+≥÷ $dü]Ô +#ês¡T. Mfi¯fl+<äs÷¡ ˇπø ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e#êÃs¡ì uÛ≤$+#·&ÜìøÏ
>∑\ ø±s¡D+ Mfi¯fl uÛ≤wü\˝Àì kÕs¡÷|ü´+. uÛ≤wü\˝À b˛*ø£e⁄+fÒ Ä uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚
yês¡T düìïVæ≤‘·T\T ø±e\dæ+<˚Hê n+fÒ ø√XÊ+_ ne⁄qH˚ n+{≤&ÉT. Çø£ÿ&É ˇø£
eTTKéTsTTq dü÷Árø£sD ¡ #˚kÕÔ&TÉ . ªªˇπø s¡øy£ TÓ qÆ ñ‘·Œ‹Ô, |ü<‘Δä T· \‘√ J$+#˚
yêfi¯fl≈£î ˇπøs¡ø£eTsTTq Ä#êsê\T+&É&É+ dü+uÛÑe+. (n+fÒ ¬s+&ÉT düe÷C≤\
Ä#êsê\˝À b˛*ø£ e⁄qï+‘· e÷Á‘êq ˇπø ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qyês¡T ø±qedüs+¡ ˝Ò<Tä ).
nsTT‘˚ s¬ +&ÉT uÛ≤wü\˝À ø=ìï edüTeÔ ⁄\≈£î ˇπøe÷≥ e⁄+fÒ Ä uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚
Á|ü»\ eT<Û´ä dü+|üsÿ¡ + e⁄+<äì uÛ≤$+#ê*μμ n+{≤&ÉT.26 dü+düÿè‘·+, Á^ø˘, ˝≤{ÏHé
‘·~‘·s¡ uÛ≤wü\˝À ‘·+Á&ç, ‘·*,¢ nqï yÓTT<ä\sTTq #ê˝≤ yê{ÏøÏ ˇπø eT÷\+
qT+&ç e∫Ãq e÷≥\T Á|üjÓ÷–kÕÔs¡T27. Bììã{Ïº á uÛ≤wü\T e÷{≤¢&çq
|üX¯ób˛wü≈î£ \T ˇπø ÁbÕ+‘·+ qT+&ç <ë<ë|ü⁄ 1000 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T $&É‘·\T
$&É‘\ · T>± $dü]Ô +∫ <äøD åÏ j·T÷s¡|t qT+&ç <äøD åÏ Ädæj÷· <ëø£ $dü]Ô +∫q $XÊ\
uÛ÷Ñ uÛ≤>±ìï Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ˝Àãs¡#T· ≈£îHêïs¡ì ø√XÊ+_ ìsêΔ]kÕÔ&TÉ . n+fÒ ªÄs¡´μ
X¯u≤›ìøÏ ns¡+Δ s¡÷|ü+ ø±<äT. C≤‹ ø±<äT, uÛ≤wü\˝Àì kÕs¡÷|ü´+.
Äs¡T´\T ˇπø ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e#êÃs¡ì uÛ≤$ùdÔ Ä ÁbÕ+‘·+ @<√ ìs¡sí TT+#ê*.
BìøÏ nqTdü]+#˚ |ü<‹Δä @$T{À ø√XÊ+_ $e]kÕÔ&TÉ .28 ÁbÕNq uÛ≤wü\˝À ª#Ó≥Tºμ
ª»+‘·Te⁄μ yÓTT<ä˝q’… C≤‹ ù|s¡T+¢ &Ée⁄. ˇø=ÿø£ÿ #Ó≥Tº≈î£ , ˇø=ÿø£ÿ »+‘·Te⁄≈£L ˇø=ÿø£ÿ
ù|s¡T+≥T+~. nsTT‘˚ ˇø£ Á|ü»\≈£î @ #Ó≥Tº m≈£îÿe>± |ü]#·jT· + ñ+≥T+<√
44 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Ä #Ó≥Tº ù|πs Áø£eT+>± ª#Ó≥Tºμ nH˚ C≤‹ ù|s¡T>± e÷s¡T‘·T+~. (dü÷ÿ≥s¡ì¢ ï+{Ï˙
ªyÓkÕŒμ nqï≥Tº). á ø±s¡D+>±, Á^≈£î, ˝≤{ÏH,é dü+düÿè‘·+ yÓTT<ä˝q’… uÛ≤wü\˝Àì
$$<Ûä C≤‹ ù|s¡¢ kÕe÷q´ eT÷˝≤\qT ìsêΔ]ùdÔ á Á|ü»\≈£î ‘=* s√E\˝À u≤>±
|ü]#·jT· + ñqï »+‘·Te⁄\T, #Ó≥T¢ @y√ ìs¡sí TT+#·e#·TÃqT. n$ m≈£îÿe>± @
ÁbÕ+‘·+˝À ñ+{≤jÓ÷ n~ Äs¡T´\ ‘=* ìyêdü dü\ ú + nì ìsêΔ]+#·e#·TÃqT.
n$ m≈£îÿe>± @ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+{≤jÓ÷ n~ Äs¡T´\ ‘=* ìyêdü dü\ ú + nì
ìsêΔ]+#·e#·TÃqT. á $<Û+ä >± Äs¡T´\T eT<Û´ä Ädæj÷· ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yês¡ì
29
#ê˝≤ eT+~ #· ] Á‘·
ø ±s¡
T \ ˝≤π
> ø√XÊ+_ ìsêΔ
] kÕÔ&T
É .
nø£ÿ&ç qT+&ç n\\T n\\>± (ãVüQXÊ »HêuÛ≤ ˇ‹Ô&ç e\¢) $dü]Ô +∫q
Äs¡T´\ #·]Á‘·qT dü÷\ ú +>± e÷Á‘·yT˚ ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. dü+#ês¡
Je⁄\T, |üXó¯ b˛wü≈î£ \T, ø±e&É+e\¢ yêfi¯ófl e~* yÓ[flq |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T #ê˝≤
dü«\Œ+. nìï #√{≤¢ ‘·eT≈£î ø£ì|æ+∫q düe÷C≤\qT Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ˝Àãs¡T#·T
≈£îHêïs¡T >±ì, yêfi¯fl n\yê≥¢q÷ Ä#êsê\q÷ ø=+‘·yT˚ s¡øπ dü«+‘·+ #˚dTü ≈£îHêïs¡T.
yêfi¯fl‘√ ˝…+’ –ø£ dü+ã+<Û+ä ô|≥Tºø=ì ªÄs¡´μ düe÷C≤ìï $dü]Ô +|üCkÒ Õs¡T. yêfiËfl|ü&ÉT
|ü]X¯ó<ä+Δ μ>± e⁄+&É˝<Ò Tä . n|üŒ{Ï es¡≈î£ $&ç$&ç>± e⁄qï düe÷C≤\≈£î ˇø£ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ
uÛ≤wü <ë«sê dü+|üsÿ¡ + @s¡Œs¡#ês¡T. ‘·<ë«sê, n+‘·es¡≈î£ ø£sà¡ ø±+&É˝À ø£*dæb˛sTT
mø£ÿ&çøø£ ÿ£ &É s¡V≤ü kÕ´\T>± e⁄+&çb˛sTTq kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+<ä]ø° n+<äCkÒ ÕÔsT¡ .
á Áø£eT+˝À ø£+#·Tj·TT>±ìøÏ ø±ø£ ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ nqTesTTq kÕe÷õø£
ìsêàD≤ìï s¡÷bı+~+#ês¡T.
uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ á e\dü Á|ü<ëÛ q+>± s¬ +&ÉT <äbÕò \T>± e∫Ã+<äì
ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. Áø°.|üP. 2000 düMT|ü+˝À ˇø£kÕ], Áø°.|üP. 1000 düMT|ü+˝À
ˇø£kÕ], ô|<ä› m‘·TqÔ Äs¡´>∑D≤\T e\dü e#êÃsTT. yÓTT<ä≥ e\dü e∫Ãq yêfi¯ófl
Áø°.|üP. 1750 ÁbÕ+‘·+˝À dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘q· T HêX¯q+ #˚kÕs¡ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.
á Äs¡T´\T >∑TÁsêìï eT∫Ãø£ #˚düTø=ì >∑TÁsê\‘√ ˝≤>∑ã&˚ ã+&ÉT¢ (s¡<∏ë\T)
j·TT<äΔ+˝À ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ‘·eTø£+f… ñqï‘· eTsTTq~
nsTTq|üŒ{Ïø° yêfi¯flø£+fÒ y˚T\sTTq Äj·TT<Ûë\qT ø£*– e⁄Hêïs¡T. j·TT<ä+Δ ˝À
nkÕ<Ûës¡D HÓ|’ ⁄ü D´+ >∑\yês¡q&ÜìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± |ü&eÉ T{Ï Ädæj÷· qT+&ç uÛ≤s¡‘·
ñ|üK+&É+ <ëø± ‘·eT ø£+f… Hê>∑]≈£î\sTTq ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü eékÕj·T≈£î\q÷,
‘·eTø£+fÒ nHê>∑]≈£î\sTTq sê‹ j·TT>∑|⁄ü Ä≥$≈£î\q÷ z&ç+#ês¡T.
dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· HêX¯HêìøÏ Äs¡T´\ <ä+&Éj·÷Á‘˚ ø±s¡DeTì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+. Bìì ø=+#Ó $es¡+>± ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. ø√XÊ+_ á n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 45
eT<ä‘› T· >± s¬ +&ÉT s¡ø±\ Ä<Ûësê\qT #·÷|ækÕÔ&TÉ . ˇø£{Ï |ü⁄sêedüTÔ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ~,
s¬ +&Ée~ kÕVæ≤‘·´ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ~ (s¡T>π «<ä+).
Vü≤s¡bÕŒ neX‚cÕ\‘√ 1000 dü+e‘·‡sê\ |üs¡´+‘·s¡+ e÷s¡TŒ\T ˝Òeì
#·÷kÕ+. nsTT‘˚ ∫≥º∫e] ô|’ bıs¡˝À e÷Á‘·+ @ ÁøÏ+~ bıs¡˝À¢q÷ ˝Òì ø=‘·Ô
$wüj÷· \THêïsTT. á ô|’bıs¡ ªÄs¡T´\μ ÄÁø£eTDqT dü÷∫düT+Ô <äì >±s¡H¶ é #Û˝ ’Ó ¶Ÿ
>∑÷&É uÛ≤$+#ê&ÉT. ÁøÏ+~ bıs¡\˝Àì Vü≤s¡bÕŒ düe÷<ÛTä \˝À X¯yê\qT n&É+¶ >±
|ü&TÉ ø√u…{ºÏ |üP&çÃ ô|{≤ºsT¡ . ô|’ bıs¡˝À, X¯yê\ e÷+kÕìï |üXó¯ |üø±å ´<äT\≈£î y˚dæ
meTTø£\qT e÷Á‘·+ ≈£î+&É˝À ≈£Ls√Ãu…{ºÏ |üP&çÃô|{≤ºsT¡ . ô|’>± á ≈£î+&É\T ÁøÏ+~
bıs¡\˝Àì ≈£î+&É\˝≤>∑ ìsê&É+ãs¡sTTq$ ø±ø£, #·øÿ£ >± u§eTà\‘√ n\+ø£]+#·ã&ç
e⁄HêïsTT. ÁøÏ+~ bıs¡\˝À ˝Òì~ ô|’ bıs¡˝À >=&Éfi¶ ó¯ fl e⁄HêïsTT. n˝≤π> yÓTTôV≤+C§<ës√ô|’
bıs¡˝À yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï kÕ]>± >∑TÁs¡+ (˝Òø£ >±&ç<)ä u§eTà qeT÷Hê e⁄+~.30
yÓTTôV≤+C§<ës√qT ‘·>∑\u…{Ïº ô|<ä› m‘·TÔq Væ≤+kÕø±+&É »]|æq≥Tº ô|’bıs¡˝À
<ëK˝≤\THêïsTT.31.
Bììã{Ïº á s¬ +&ÉT |ü≥D º ≤\qT mes√ X¯Á‘·Te⁄\T <ë&ç#d˚ æ HêX¯q+ #˚kÕs¡˙,
ø=+‘·ø±\+ ÄÁø£$T+#·Tø=ì Ä ‘·sT¡ yê‘· yê{Ïì •~∏˝≤\>± e~˝ÒkÕs¡ì ns¡+Δ
ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚ á X¯Á‘·Te⁄\T Äs¡T´˝Ò m+<äT≈£î ø±yê*? BìøÏ >∑\ Ä<Ûësê\qT
ø√XÊ+_ s¡T>π «<ä+ qT+&ç e⁄≥+øÏkÕÔ&TÉ .
Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\qT HêX¯q+ #˚dæq yêfi¯ófl Ä |ü≥ºD≤\qT
ÄÁø£$T+#·Tø=ì Ä Hê>∑]ø£‘q· T ø=qkÕ–+#·˝<Ò Tä . yêfi¯fl <ë&ç‘√ Ä |ü≥D º ≤\ Hê>∑]ø£‘·
n+‘·eTsTT+~. b˛˙ düMT|ü+˝À ø=‘·Ô |ü≥D º ≤\T ì]à+#êsê n+fÒ nB˝Ò<Tä .
ø±ã{Ïº Ä X¯Á‘·Te⁄\T me«s√>±ì yêfi¯fl≈£î |ü≥D º Hê>∑]ø£‘· ‘Ó*j·T<äT. n+‘˚ ø±ø£,
á |ü≥D º Hê>∑]ø£‘≈· î£ Ä<Ûës¡eTsTTq es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛ÷Ñ eTT\˝Àì eékÕj·÷ìï
>∑÷&É yêfi¯ófl HêX¯q+#˚dæ e⁄+&Ü*. ˝Òøb£ ˛‘˚ (Ä eékÕj·T+ n{≤¢>π ø=qkÕ–e⁄+fÒ)
Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√ |ü≥D º ≤\ bÕ\ø£esêZ\ ˝≤>∑ á X¯Á‘·Te⁄\T >∑÷&É Á>±e÷\
qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ |ü≥D º Hê>∑]ø£‘q· T ø=qkÕ–+∫ e⁄+&Ée#·TÃqT.
ø±ã{Ïº |ü≥D º Hê>∑]ø£‘· >±˙ eékÕj·T+>±˙ ‘Ó*j·Tì yêfiËfles√ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘·
eékÕj·÷˙ï, s¬ +&ÉT |ü≥D º ≤\q÷ Væ≤+kÕ‘·àø£+>± HêX¯q+ #˚dæ e⁄+&Ü*.
s¡T>π «<äø±\+˝À Äs¡T´\ eTTK´ <˚e⁄fi¯ófl n–ï, Ç+Á<äT&ÉT. k˛eTbÕq+ #˚dæ
X¯Á‘·Te⁄qT z&ç+#·eTì s¡Tπ>«<ä dü÷ø±Ô\˝À Ç+Á<äT&çì ÄVü‰«ìkÕÔs¡T. HêdæÔ≈£î\
dü+|ü<qä T (ìBÛ n<˚eHé) ø=\¢>={Ïqº Ms¡T&ç>± bı>∑T&ÉT‘ês¡T. j·Tyêér q~ (Ç|üŒ{Ï
46 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
sê$) ˇ&ÉTq¶ e⁄qï Vü≤]j·T÷|æjT· (Vü≤s¡bÕŒ nsTTe⁄+&Ü\ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+)
|ü≥D º ≤ìï eTT≥º&+ç ∫, ≈£î+&ÉqT eTTø£ÿ\T #˚dqæ ≥Tº X¯Á‘·Te⁄\ ôd’Hê´ìï ∫Hêï_Ûqï+
32
#˚ k Õ&Éì ˇø£ # √≥ Ç+Á<ä T&çì bı>∑ T&ÉT ‘ês¡T . Hê]àD° nH˚ |ü≥D º ≤ìï n–ï <˚e⁄&ÉT
<äV≤ü q+ #˚dqæ ≥Tº s¡T>π «<ä+˝À nHêïs¡T. n~ yÓTTôV≤+C§<ës√ nsTT e⁄+&Ü\˙,
yÓTTôV≤+C§<ës√ •~∏˝≤\ ô|’ bıs¡\T Ä |ü≥D º ≤ìï ‘·>\ ∑ u…{qºÏ ≥Tº e⁄qï ∫Vü‰ï\qT
á $<Û+ä >± ns¡+Δ #˚dTü ø√e#·TÃqì, ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ 33.
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· Á|ü»\T es¡<ä eTT+|ü⁄ uÛ÷Ñ $T $d”sÔ êíìï ô|+#·&+É ø√dü+
q~øÏ n&ÉTø¶ ≥ £ \º T y˚kÕs¡ì #·÷bÕeTT. Äs¡T´\T á n&ÉTø¶ ≥ £ \
º qT HêX¯q+ #˚kÕs¡˙
Ä $<Ûä+>± dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·≈£î Ä<Ûës¡eTsTTq eékÕj·T+ HêX¯qeTsTT Ä
Hê>∑]ø£‘· >∑÷&É HêX¯qeTsTT+<ä˙ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Ä<Ûësê\T eT∞fl s¡T>π «<ä+
qT+&˚ Ç+Á<äT&çì s¡T>π «<ä+˝À ø£èÁ‹eT eTsTTq n&ÉTø¶ ≥ £ \º qT (s=<Ûë+dæ ø£èÁ‹e÷DÏ)
‘=\–+∫q yê&ÉT nì düT‹Ô kÕÔsT¡ . Ç+Á<äT&çøÏ n|ü⁄‡õ‘Y (˙{Ïì »sTT+∫q yê&ÉT)
nì ù|s¡T.34 ‘·q ˇ&ÉTq¶ +‘ê es¡<˙ä {Ï‘√ eTT+∫q $u≤© q~ì ‹]– e÷eT÷\T>±
Á|üeVæ≤+|ü CÒkÕÔ&TÉ Ç+Á<äT&ÉT. nìï{Ïø+£ fÒ ‘·s# ¡ T· >± ø√XÊ+_ ñ<äV≤ü ]+#˚ s¡T>π «<ä
|òTü ≥º+ eèÁ‘êdüTs¡e<Û.ä eèÁ‘·T&ÉT nH˚ sêø£då Tü &ÉT q\¢{Ï bÕeTT˝≤>∑ q~øÏ n&É+¶ >±
|ü&ÉTø=ì q~ ˙{Ïì Á|üeVæ≤+#·˙j·T≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê&Éì, Ç+Á<äT&ÉT n‘·ìï
eÁC≤j·TT<Û+ä ‘√ e~Û+#·&+É ‘√ H˚\ Á≈£î+–, ã+&É\Tbı]¢ q~ eT∞fl sêø£då Tü &ç X¯e+
MT<äT>± Á|üeVæ≤+#·&+É yÓTT<ä\T ô|{Ï+º <äì ø£<.ä∏ á es¡qí #ê˝≤ düŒwü+º >± n&ÉT¶
35
ø£≥ \
º qT ‘=\–+#· & Üìï dü÷∫düT+
Ô ~ .
Äs¡T´\T á n&ÉT¶ø£≥º\qT m+<äT≈£î ‘=\–+#ê*‡ e∫Ã+~ nH˚ Á|üX¯ï
edüT+Ô ~. ø√XÊ+_ s¬ +&ÉT ø±s¡D≤\T dü÷∫kÕÔ&TÉ . ˇø£{,Ï q~øÏ m>∑Te uÛ≤>∑+˝À
n&ÉTø¶ ≥ £ º y˚ùdÔ ~>∑Te uÛ≤>∑+˝À ˙{ÏøÏ ø£sT¡ ee⁄‘·T+~. (ø√XÊ+_ nqï≥Tº Ç|üŒ{Ïø°
uÛ≤s¡‘· bÕøÏkÕÔHé <˚XÊ\T á ø±s¡D+>±H˚ dæ+<ÛTä <ëì ñ|ü q<äT\ MT~ Äqø£≥\ º
>∑T]+∫ ø£\Væ≤+#·T≈£î+≥THêïsTT). s¬ +&Ée~, es¡<eä TT+|ü⁄ eékÕj·T+ e\¢ q~
ˇ&ÉTq¶ uÛ÷Ñ $T ãTs¡<>ä ± ‘·j÷· s¡sTT |üXó¯ e⁄\≈£î ‹s¡>&∑ ÜìøÏ Çã“+~ ne⁄‘·T+~.
Ç~ |üXó¯ b˛wü≈î£ \sTTq Äs¡T´\≈£î qwüøº s£ +¡ .
Ç+<äT˝À }Vü≤ bÕ\T ø=+#Ó+ m≈£îÿe>± e⁄+<äì mes¡sTTHê Äù|øÏùå dÔ
ãVüQXÊ ø√XÊ+_ ˇ|üø√e&ÜìøÏ dæ<yΔä T˚ H˚y÷Ó . nsTT‘˚ Äs¡T´\≈£î ˙{Ïeqs¡T\ >∑T]+∫
Äπs´‘·sT¡ \‘√ ‘·s# ¡ T· >± ‘·>±<ë\T e#˚ÃeH˚~ düŒwüyº T˚ . eTq |ü⁄sêD≤\˝À s¡Twüß\T,
sêø£då Tü \T q<äT\qT <ë] eT[fl+∫ ‘·eT≈£î ˙fi¯ófl ˝Ò≈î£ +&É #˚dTü HÔ êïs¡˙ <˚e⁄fi¯fl≈£L,
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ` Äs¡T´\T 47
sêE\≈£L yÓTTs¡ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. (sêeTT&çì düVü‰j·T+ |ü+|üeTì <äX¯s¡<∏äT&çì
n&É>&∑ ÜìøÏ e∫Ãq $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT #Óù|Œ ø±s¡D≤\‘√ Ç~ ˇø£{)Ï .
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘q· T Äs¡T´˝Ò HêX¯q+ #˚kÕsê ˝Òø£ Äs¡T´\T sêø£|Pü s¡«y˚T
y˚sπ mes¡sTTHê n≥$≈£î\T HêX¯q+ #˚kÕsê nH˚~ Á|üXÊïs¡øú +£ >±H˚ e⁄+&çb˛‘·T+~.
HêX¯q+ #˚d+æ ~ mes¡sTTq|üŒ{Ïø,° Ä Hê>∑]ø£‘· ø±\ Á|üyêVü≤+˝À e÷s¡TŒ≈£î neø±X¯+
˝Ò≈î£ +&É _>∑TdüT≈£îb˛sTT e⁄+&É&+É e\¢ ‘·qø£+fÒ yÓqTø£ã&çq nHê>∑]≈£î\ #˚‹˝À
z&çb˛e&ÜìøÏ dæ<+Δä >± e⁄+~. Ç~ <ëì z≥$TøÏ >∑\ eTTKýÓTqÆ n+‘·s‘Z¡ · ø±s¡D+.
ãj·T{Ï qT+&ç @ X¯≈î£ \ Ô T |üì #˚kÕjÓ÷ ‘˚\Ã&É+ nkÕ<Û´ä y˚TH˚y÷Ó .36
$es¡D\T
1. ISIH, Page 57, CCAI, Page 58
2. CCAI, Page 58
3.
4.
CCAI, Page 55
CCAI, Page 59
5.
6.
ISIH, Page 56
On the origin and development of silver coinage in India, IN, Page
91.
7. ISIH, Page 71
8. ISIH, Page 62
9. ISIH, Page 63
10. ISIH Page 78, bÕ<äd÷ ü ∫ø£ 13. ∫Á‘·+ 64 e ù|õ˝À e⁄+~.
11. Urvasi and Pururavas, MR, Page 71, CCAI, Page 68
13. CCAI, Page 68
14. CCAI, Page 68
15. Pilgrim's Progress : A contribtion to the pre-history of the Western
Deccan Plateau, MR, Page 115
17. CCAI, Page 70
18. CCAI, Pages 69-70, ISIH, Pages 75-76
19. CCAI, ù|J\T 65`66 ˇπø eT÷\ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç á eT÷&ÉT Hê>∑]ø£‘\ · ÷
e#êÃj·Tqï Ä˝À#·q ISIH ˝Àq÷ e⁄+~ (ù|õ 76) >±ì n~ @ ÁbÕ+‘·+
nqï $wüj·T+˝À n|üŒ{ÏøÏ (1956) ø√XÊ+_øÏ düŒwüºyÓTÆq n_ÛÁbÕj·T+
˝Òq≥Tº+~.
20. ISIH, Page 58
21. ISIH, Pages 81-85
23. CCAI, Page 76
24. Combined methods in Indology, HS, Pages 13-14, ISIH, Page 82
48 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
25. CCAI, Page 75
27. CCAI, Page 75
28. CCAI, ù|õ 75, #˚dq æ ìsêΔsD ¡ m+‘· eTTKýÓ÷ |ü<rΔä n+‘· eTTK´+
ø±ã{Ïº <ëìï $e]+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~.
29. s¡T>π «<ä+˝À ˇø£#√≥, ñwüdTü ‡ Bs¡Èø±\+ es¡TD ˝Àø£+˝À e⁄+&ç edüT+Ô <äqï
ns¡+Δ >∑\ ˇø£ yêø±´ìï |ü≥Tºø=ì Äs¡T´\T Äs¡T HÓ\\T |ü>\ ∑ T Äs¡T HÓ\\T
sêÁ‹ nsTTq ñ‘·Ôs¡ <Ûäèe+ qT+&ç e#êÃs¡ì ‹\ø˘ #˚dæq ìsêΔs¡D @
s¡øe£ TsTTq XÊÁd”j
Ô T· $X‚w¢ D
ü ≤ |ü<‹Δä ˙ nqTdü]+#· ˝Ò<Tä ø±ãfÒº ø√XÊ+_
<ëìì ªn<äT“¤‘e· TsTTq }Vü‰>±q+μ nHêï&ÉT. Urvasi and Pururavas
MR. Page 67, bÕ<äd÷
ü ∫ø£.
30. ISIH, Page 73
31. CCAI, Page 55
32. ISIH, Page 72
33. ISIH, Page 73
34. ISIH, Page 88
39. ø√XÊ+_ ‘·q $X‚w ¢ D
ü qT Á|üXÊïs¡øú +£ ‘√H˚ eTT–+#ê&ÉT. ãVüQXÊ dæ+<Û÷ä q~
‘·q Á|üyêVü≤ e÷sêZìï e÷s¡TÃø√e&É+e\¢ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· HêX¯qeTsTT+<˚y÷Ó
qì ˇø£#√≥ n+{≤&ÉT. CCAI, ù|õ71.
49
4. eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í eédüú
Á|ü|+ü #· #·]Á‘·˝À Äs¡T´\ bÕÁ‘·qT eTs=ø£ÿkÕ] >∑Ts¡T# Ô d˚ Tü ø√yê*. $&ç$&ç>±
e⁄qï Ä≥$ø£ düe÷C≤\≈£L ø£+#·T j·TT>∑|⁄ü eékÕj·T Hê>∑]ø£‘\ · ≈£L dü+|üsÿ¡ +
@s¡Œs¡∫+~ Äs¡T´\T. á |üì yêfi¯ófl Væ≤+kÕ‘·àø£+>± #˚kÕs¡T. nsTT‘˚ yêfi¯ófl
‘·eT<ä+≥÷ ˇø£ K∫Ã‘·sTTq Hê>∑]ø£‘· ˝Òì |üXó¯ b˛wü≈î£ \T ø±e&É+ e\¢ ‘êeTT
z&ç+∫q qB˝Àj·T Hê>∑]≈£î\ dü+düÿè‹˝Àì #ê˝≤ \ø£åD≤\qT dü«+‘·+
#˚düT≈£îHêïs¡T. eékÕj·T+, ÇqTeTT yê&Éø£+, H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. yê{Ïì dü«+‘·+
#˚dTü ø=ì $XÊ\ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À $dü]Ô +|üCXÒ Ês¡T. n|üŒ{Ï es¡≈L£ á Hê>∑]ø£‘\ · uÛ≤wü˝À
*|æ #ê˝≤ _Ûqï+ ø±e&ÉyT˚ ø±ø£ Äj·÷ düe÷C≤\ |ü⁄s√Væ≤‘· esêZ\ #˚‹˝À >√|ü´+>±,
ø£sà¡ ø±+&É˝À n+‘·sê“¤>e∑ TsTTq s¡V≤ü dü´+>±, e⁄qï~. á s¡V≤ü kÕ´ìï <Û«ä +dü+ #˚dæ
á ÁbÕ+‘êìø£+‘ê ˇø£ düsfi¡ e¯ TsTTq uÛ≤wüqT (˝Òø£ uÛ≤cÕ ≈£î≥T+u≤ìï) Äs¡T´\T
n+~#êÃs¡T. nìï{Ïø+£ fÒ eTTK´+>± ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ düe÷»+ e÷s¡&ÜìøÏ
nedüs¡yÓTÆq kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï s¡÷bı+~+#ês¡T. á ìsêàD≤ìï yêfi¯ófl
dü«‘·+Á‘·+>± s¡÷bı+~+#·˝<Ò Tä . ãVüQXÊ n+<äT˝Àì eTTK´ $wüj÷· \qT ‘·eT
|üPs¡T«\ qT+&˚ ns¡Te⁄ rdüT≈£îHêïπsyÓ÷, ÇqTeTT yê&Éø£+ ˝≤>∑, yêfi¯flqT
ã\Á|üj÷Ó >∑+‘√ nDÏ#d˚ ÷ü Ô yêfi¯fl qT+&ç H˚sT¡ Ã≈£î+≥÷ yêfi¯fl uÛÖ‹ø£ J$‘·+˝À
(ñ‘·Œ‹Ô X¯≈£îÔ\˝À) sêe&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± e⁄qï e÷s¡TŒ≈£î nqTesTTq kÕe÷õø£
eédüqú T (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT) yêfi¯fl Ä#ês¡ eéVü‰sê\ qT+&˚ s¡÷bı+~+∫
ì]à+#ês¡T. s¡kÕj·Tq XÊg+˝À øπ ≥*dtº (catalyst) n+{≤s¡T. ø√XÊ+_ $X‚w¢ D ü ˝À
Äs¡T´\T (<äøD åÏ j·T÷s¡|t qT+&ç <äøDåÏ Ädæj÷· <ëø£) ø£+#·Tj·TT>∑+ qT+&ç ø=‘·Ô
sê‹j·TT>∑+ qT+&ç ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ »]–q e÷s¡TŒ≈£î ªπø≥*dtμº >± |üì#˚XÊs¡T.
nsTT‘˚ s¡kÕj·Tìø£ øπ ≥*dt˝ º ≤>∑ ø±ø£, á Áø£eT+˝À ‘·eT |üPs¡T«\qT m+‘·>±
e÷sêÃs√ ‘êeTT >∑÷&É n+‘·>± e÷sês¡T.
Çø£ <äøD åÏ j·T÷s¡|t >∑T]+N, |ü•ÃeT Ädæj÷· >∑T]+N eTs¡∫b˛sTT eTq
<˚XÊìï >∑T]+∫ #Ó|⁄ü Œ≈£î+<ë+. Áø°.|üP. 2000`1000 eT<Û´ä ˝À s¬ +&ÉT $&É‘\ · T>±
e\dü e∫Ãq Äs¡T´\T |üXó¯ b˛wü≈î£ \T. j·TT<ä+Δ ˝À ì|ü⁄DT\T. >∑TÁs¡|⁄ü ã+&É¢ (s¡<ë∏ \)
50 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
MT<ä ø£+#·T ˝Òø£ sê‹ Äj·TT<Ûë\qT Á|üj÷Ó –+∫ düeTs¡eΔ +‘·+>± j·TT<ä+Δ #˚ùdyês¡T.
|üXó¯ e⁄\ y˚T‘· ø√dü+ yÓ‘T· ≈£î‘·÷ dü+#·]dü÷Ô J$+#˚yês¡T.
Mfi¯fl kÕe÷õø£ eédüú >∑Deédü,ú nsTT‘˚ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ #˚ùd Ä≥$≈£î\
˝≤>∑ n~ e÷‘·èÁ|ü<ëÛ q+ ø±<äT. |æ‘è· kÕ«$Tø£+. Bì Á|ü‹|ò\ ü q+>± yêfi¯fl <˚e⁄fi¯ófl
n‘·´~Ûø+£ >± eT>∑<e˚ ⁄fi‚fl.1 |üXó¯ e⁄\T ‘·eT Á|ü<ëÛ q dü+|ü<ä ø±e&É+ e\¢ Äs¡T´\T
‘·eT ≈£î<äTs¡T\qT >√Á‘ê\T nH˚yês¡T. ˇø£ >√Á‘·+ ‘·q |üXó¯ dü+|ü<qä T ñeTà&ç>±
ø£*– e⁄+≥T+~.
>√Á‘·+ nH˚ e÷≥≈£î ª|üXó¯ e⁄\ ø=≥º+μ nì ns¡+Δ .2 eTq <˚X+¯ ˝À Äs¡T´\T
|ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\T e~* yÓfifl¯ ˝Ò<Tä >±ì ÇsêHé˝Àì |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\˝À ø=ìï
ÄdüøÏÔø£s¡eTsTTq $wüj·÷\T ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. ÇsêHé˝Àì Äs¡T´\ <˚e⁄fi¯fl˝À
ªsTTeTsêEμ ˇø£&TÉ (j·TeTsêE ø±<äT, ªsTTeTsêEμ) Ç‘·ì sTTeT˝Àø£+˝À düTK+,
<äT'K+, eTs¡D+, »qq+ nH˚$ ñ+&Éeì uÛ≤$+#ês¡T. á sTTeTsêE ìyêdü+
(ªyêsYμ) ø=\‘·\T ÁbÕNq eT‘· kÕVæ≤‘·´+˝À K∫Ã‘·+>± Ç#êÃs¡T. |ü⁄sêedüTÔ
‘·e«ø±\˝À dü]>±Z Çy˚ ø=\‘·\T >∑\ sê‹ø={≤º\T ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. ˇø=ÿø£ÿ ø=≥º+
ˇø£ ≈£î<äTs¡T. (>√Á‘·+) ‘·q |üXó¯ e⁄\qT ø£fdºÒ qæ ø=≥º+, ø=≥º+ #·T≥÷º e⁄qï sê‹
>√&É\˝À ∫qï ∫qï >∑<Tä \THêïsTT. >√Á‹≈£î\+‘ê Ä >∑<Tä \˝À (‘·eT |üXó¯ e⁄\≈£î
ø±|ü˝≤>±) ìedæ+#˚yês¡T. yêfi¯fl JeHêìøÏ n‹ Á|ü<ëÛ q+ nsTTq á |üXó¯ e⁄\ ø=≥º+
n<äT“¤‘· Á|ü‹|ò\ ü q+ <ë«sê düTK <äT'U≤\≈£L JeqeTs¡D≤\≈£L nr‘·eTsTTq
sTTeT˝Àø£+>± e÷]+~.3
>√Á‘ê\T`>∑D≤\ eédüqú T e~*ô|{Ïº es¡í eédüqú T s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+
eTq<˚XÊìø=∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· Äs¡T´\T kÕ~Û+∫q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Á|üeTTKyÓTÆq
|ü]D≤eT+. Ä~eT |üXó¯ b˛wüø£ düe÷C≤ìï e~* ÇqTeTT yê&Éø+£ ‘Ó*dæq eékÕj·T
es¡Z düe÷C≤ìøÏ »]–q |ü]D≤eT+ sTT~. nø£ÿ&ç‘√ >√Á‘ê\T`>∑D≤\T kÕe÷õø£+>±
ns¡Δs¡Væ≤‘·+ nsTTb˛j·÷sTT. nsTT‘˚ nìï $wüj·÷\˝Àq÷ bÕ‘· #Ó‘·Ôq+‘ê
$T>∑T\TÃ≈£îqï eTq<˚X¯+ yê{Ïì |üP]Ô>± e~*ô|≥º˝Ò<äT. >√Á‘ê\T Ç|üŒ{Ïø°
Áu≤Vü≤àDT\˝À $T–*b˛j·÷sTT. $yêVü≤ $wüj÷· \˝À dü>√Á‘· $yêVü≤ ìùw<Û+ä
(Clan exogamy) kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À >√Á‘ê\T b˛sTT ≈£î˝≤\T e#êÃsTT >±ì
Ä#êsê\˝À Ç|üŒ{Ïø° ª≈£î\>√Á‘ê\Tμ s¬ +&É÷ eTTKý˚T.
Ç<ä+‘ê ‘·sT¡ yê‹ dü+>∑‹.
y˚<ë\T
Áø°.|üP. 2000`1000 eT<Û´ä ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ s¬ +&ÉT $&É‘\ ä T>±
e\dü e∫Ãq Äs¡T´\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ‘·≈î£ ÿe.
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ` es¡í eédüú 51
ø±ã{Ïº Á|ü<ëÛ q Ä<Ûës¡+ Äs¡T´\ kÕVæ≤‘·´+. Ç+<äT˝À Á|ü<ëÛ qeTsTTq~, ÁbÕNq
eTsTTq~, s¡T>π «<ä+. s¡T>π «<ä+ ø±\+ Áø°.|üP. 1500 nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . dæ+<Û÷ä
Hê>∑]ø£‘q· T Áø°.|üP. 1750 ÁbÕ+‘·+˝À Äs¡T´˝Ò Væ≤+kÕ‘·àø£+>± (q<äT\ n&ÉT¶ ø£≥\ º qT
<Ûä«+dü+ #˚dæ |ü≥ºD≤\qT eTT≥º&ç+#·&É+ <ë«sê) HêX¯q+ #˚kÕs¡qï ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·÷ìï #·÷kÕ+. ø±ã{Ïº s¡Tπ>«<ä ø±\+ Hê{ÏøÏ Äs¡T´\ #·T≥÷º e⁄qï~
m≈£îÿe>± Ä≥$ø£ >∑D≤\T, ãVüQXÊ ø=ìï |üXó¯ b˛wüø£ >∑D≤\T, dæ+<Û÷ä ˝Àj·T\˝À
‘˚*ø£ s¡ø£+ eékÕj·T+ #˚ùd ø£s¡¸ø£ düe÷C≤\T (Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+C§<ës√\
neX‚cÕ\T). Äs¡T´\T |üXó¯ b˛wüD‘√ u≤≥T ø=+‘· ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ >∑÷&É #˚ùdyês¡T.
|üXó¯ e⁄\‘√ dü+#·]dü÷Ô ‹]π> Äs¡´ ãè+<ë\qT (≈£î<äTs¡T\T >±ì n+‘·ø+£ f… ∫qï
düC≤‘· ãè+<ë\T >±ì) ªÁ>±e÷\Tμ nH˚yês¡T.4 dæsú ¡ eékÕj·T+ n\yê≥sTTq
‘·s¡Tyê‘· Ç<˚ ù|s¡T eékÕj·Tø£ ÄyêkÕ\≈£î e∫Ã+~. á dü+#ês¡ ªÁ>±eT+μ
ô|<äq› T ªÁ>±eTDÏμ ˝Òø£ ª>√|ü⁄&ÉTμ n˙, >∑D+ ô|<ä\ › qT ªsêE\Tμ n˙ nH˚yês¡T.
e÷≥\≈£î #·]Á‘· Áø£eT+˝À ns¡+Δ e÷s¡T‘·T+<äqï $wüjT· + eTs¡∫b˛‘˚ s¡T>π «<ä
ø±\+˝Àq÷ eékÕj·T Á>±e÷\÷ sêE\÷ sêC≤´\÷ ñ+&˚eì ‘·|ü>±
uÛ≤$+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. |üXó¯ dü+|ü<˚ Äs¡T´\ Á|ü<ëÛ q dü+|ü<ä ø±e&É+ e\¢
#ê˝≤ yê{Ï ù|s¡T¢ >√e⁄ dü+ã+<Ûeä TsTTq X¯u≤›\qT ø£*– e⁄+{≤sTT.5
Äs¡T´\ |üXó¯ e⁄\T eékÕj·T düe÷C≤\ bÕ&ç Äe⁄\÷, ø±&Ó<Tä \ › ÷ ø±e⁄.
Ç$ bÕ\ø√dü+ bı\+ |üqT\ø√dü+ ø±ø£ e÷+dü+ ø√dü+ b˛wæ+∫q |üXó¯ e⁄\T. >√e⁄
e÷+dü+ Äs¡T´\ Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡+. ‘·eT |üX¯ó dü+|ü<äq÷ ˙{Ï eqs¡T\q÷
ô|+bı+~+|ü CÒjT· &ÜìøÏ <˚e⁄fi¯fl≈£î yÓTTπøÿyês¡T. Ä <˚e⁄fi¯flqT k˛ÔÁ‘·+ #˚jT· &É+
<ë«sê, eT+Á‘ê\ <ë«sê, ‘·eT nedüsê\T rs¡‘êj·Tì qy˚Tàyês¡T. Ç<ä+‘ê
ø£sà¡ ø±+&É≈L£ eT+Á‘· kÕVæ≤‘ê´ìø° <ë]rdæ+~. n~ø±ø£, dü+|ü<˝ ä Àq÷ ùdø£]+∫q
ÄVü‰s¡+˝Àq÷ e⁄qï ôV≤#·TÃ‘·>T∑ \ Z qT ˇø£ ≈£î<äTs¡T≈£î ˝Òø£ >∑D≤ìøÏ #Ó+~qyês¡T
|ü+|üø+£ <ë«sê düe]+#·Tø√yê*. ô|’ n<Ûë´j·T+˝À #Ó|Œæ q≥Tº á |ü+|üø+£ ø£sà¡ ø±+&É
j·TT‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. á ¬s+&ÉT \øå±´\T >∑\ ø£s¡àø±+&É >∑D J$‘·+˝À
düV≤ü »+>±H˚ Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düT+Ô ~. á ø£sà¡ ø±+&É Äs¡T´\ j·T»„+. j·T»„+˝À
m≈£îÿe>± |üXó¯ e⁄\qT ã* sTT#˚Ãyês¡T. qs¡ã* >∑÷&É e⁄+&˚~.
s¡T>π «<ä dü÷ø±Ô\T á j·T»„ø±+&É˝À |ü]+ƒ #˚ eT+Á‘ê\T. s¡T>π «<ëìï >±q+#˚ùd
|ü<‹Δä kÕeTy˚<+ä . s¡T>π «<ä+ nq+‘·s¡ ø±\+˝À s¡÷bı+~q ø£sà¡ ø±+&É dü+ã+<Ûä
eTsTTq eT+Á‘ê\T j·TTEπs«<ä+, n<Ûsä «¡ y˚<+ä . ≈£î|¢ eÔü TsTTq dü÷ø±Ô\ s¡÷|ü+˝À
52 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
e⁄qï y˚<ä eT+Á‘ê\qT yêÚ≤´ì+#˚ Á>∑+<∏ë\T Áu≤Vü≤àD≤\T. M{Ï‘√ ns¡D´ø±\T,
ñ|üìwü‘T· \ Ô T ø£*|æ yÓTT‘êÔìï ªy˚<kä ÕVæ≤‘·´+μ n+{≤s¡T. Áø°.|üP. 1500 qT+&ç Áø°.|üP.
600 <ëø± Äs¡T´\ J$‘êìï $e]+#·&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûës¡+ á ø£sà¡ ø±+&É
dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ eT+Á‘· ‘·+Á‘ê\÷ yê{Ïì yêÚ≤´ì+#˚ Á>∑+<∏ë\T. á ø±\+˝À
Äs¡T´\T |üXó¯ b˛wüø£ >∑D eédüú qT+&ç ÄVü‰sê˙ï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd es¡eZ édü≈ú î£ e÷sês¡T.
|ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·|⁄ü dæ+<Û÷ä ˝Àj·T\ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\≈£î
$dü]Ô +#ês¡T. dü«\ŒyÓTqÆ |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\‘√q÷ eT+Á‘· ‘·+Á‘· kÕVæ≤‘·´+‘√q÷
á #·]Á‘·qT ns¡+Δ #˚dTü ≈£îH˚ kÕVü≤dü+ #˚ùd≥|ü&ÉT ø√XÊ+_ nqTdü]+#˚ dæ<ëΔ+‘·
<äèø£Œ<∏ë˙ï |ü<‹Δä ˙ C≤Á>∑‘>Ô· ± >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*.
|üXó¯ b˛wüø£ >∑D eédüú qT+&ç eékÕj·Tø£ es¡Z eédü≈ú î£ e÷s¡&+É n+fÒ
ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝Àq÷ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ e÷s¡TŒ\T sêyê*. ÇqTeTT yê&Éø+£
H˚sT¡ Ãø√yê*. >=&Éfi¶ ó¯ fl ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì uÛ÷Ñ $Tì eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dTü ø√yê*.
Hê>∑* düVü‰j·T+‘√, |üX¯óe⁄\ düVü‰j·T+‘√, Ç‘·s¡ |üìeTT≥T¢ düVü‰j·T+‘√,
eékÕj·T+ #˚jT· &É+ n\es¡TÃø√yê*. Ç$ ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝Àì e÷s¡TŒ\T. á
$wüjT· +˝À Äs¡T´\T dü«+‘·+>± kÕ~Û+∫+~ @MT˝Ò<Tä . @<√ ˇø£ s¡øe£ TsTTq
Hê>∑* yê&˚ eékÕj·T+ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ø±\+ qT+&ç n\yê≥T˝À e⁄+~. Çø£
ÇqTeTT e÷≥ ø=ùdÔ, Äs¡T´\ s¬ +&Ée e\dü (Áø°.|üP. 1200`1000 ø±\+) Hê{ÏøÏ
yÓTT‘·+Ô |ü•ÃeT` <äøD åÏ Ädæj÷· ÁbÕ+‘·eT+‘·{øÏ ° ÇqTeTT ˝ÀVü≤+‘√ |ü]#·jT· +
e⁄+~. nsTT‘˚ á ¬s+&ç+{Ï˙ CÀ&ç+∫ ˇø£ ñqï‘· kÕúsTT˝Àì eékÕj·Tø£
düe÷C≤ìï ì]à+#·>∑\ kÕe÷õø£ eédüú (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) á ÁbÕ+‘·|ü⁄
Á|ü»\≈£î ˝Ò<Tä . yêfi¯fl >∑D eédü,ú ˝Òø£ bÂs√Væ≤‘· Ä~Û|‘ü ´· +, ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝À
n_Ûeè~ΔøÏ Ä≥+ø£eTj·÷´sTT. á n_Ûeè~ΔøÏ nedüse¡ TsTTq q÷‘·q kÕe÷õø£
eédüqú T s¡÷bı+~+∫+~ Äs¡T´\T. ªs¡÷bı+~+#ês¡Tμ n+fÒ r]≈£Ls¡TÃì ‘·j÷· s¡T
#˚kÕÔsì¡ ø±<äT.6 ‘·eT #·T≥÷º e⁄qï düe÷C≤\‘√ ìs¡+‘·s+¡ »]–q Á|ü‹ #·s´¡ ˝À
uÛ≤>∑+>± Äs¡T´\ Ä~Û|‘ü ´· +˝À á eédüú s¡÷bı+~+~.
á ø=‘·Ô kÕe÷õø£ eédüqú T ì]à+∫q Áø£eT+˝À Hê\T>∑T <äX\ ¯ qT >∑T]Ô+#·
e#·TÃqT.
(n) $&ç$&ç>± e⁄+&ç |üXó¯ e⁄\ >∑T]+∫, ˙{Ï eqs¡T\ >∑T]+N, ì‘·´+ ø£\Væ≤+#·T≈£îqï 7
Äs¡´ Äπs´‘·s¡ >∑D≤\qT ◊ø£´+ #˚dæ ˇø£ $düèÔ ‘· ªÄs¡´ düe÷»+>±μ eT\#·&+É .
(Ä) >∑D+˝À, eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd es¡+Z , n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·T≈£îH˚
bÕ\ø£es¡+Z nH˚ es¡Z $uÛ»Ñ qqT kÕ~Û+#·&+É .
(Ç) Äs¡´, Äπs´‘·s¡ >∑D≤\˝À ã\V”≤qeTsTTq yê{Ïì ˝Àãs¡#T· ø=ì ÁXÊ$Tø£ es¡+Z ˝À
>±˙ n+‘·ø+£ fÒ ‘·≈î£ ÿesTTq kÕúq+˝À >±ì ø£\T|ü⁄ø√e&É+.
(á) Äπs´‘·s¡ >∑D≤\˝À ã\eTsTTq yê{Ïì ` n+fÒ |üP]Ô>± ˝Àãs¡#T· ø√e&É+
ø£weºü TsTTq yê{ÏøÏ ` ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô˙ ÇqTeTT yê&Éø±˙ï n\yê≥T #˚dæ Ä >∑D≤\˝À
>∑÷&É es¡Z $uÛ»Ñ qqT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº $düèÔ ‘· Äs¡´ düe÷»+˝À yê]ì ø£\T|ü⁄ø√e&É+.
á Hê\T>∑T <äX\ ¯ $uÛ»Ñ q øπ e\+ dü÷Á‘·ÁbÕj·TeTsTTq<˚. Ç$ ˇø£ Áø£eT+˝À
ˇø£<ëì ‘·sT¡ yê‘· ˇø£{Ï »]>±j·Tì uÛ≤$+#·>÷∑ &É<Tä . ˇø£ dü+øÏw¢ eºü TsTTq #·s´¡
Á|ü‹#·s¡´\ ø£\sTTø£>± ø=ìï X¯‘êu≤›\ ‘·s¡ã&ç á e÷s¡TŒ kÕ–+~. Bìì
k˛<ëVü≤s¡D+>± ø√XÊ+_ $e]+∫q rs¡TqT á n<Ûë´j·T+˝Àq÷ ‘·s¡Tyê‹
n<Ûë´j·T+˝Àq÷ #·÷<ë›+.
$$<Ûä Äs¡´>∑D≤\ @ø°øs£ D ¡ eTsTTHê >∑D+˝À ˇø£ esêZìï nD>∑ <=ø£ÿ&É
eTsTTHê X¯Á‘·T>∑D≤\qT ˝Àãs¡#T· ø√e&ÉeTsTTHê n˙ï >∑÷&É ã\Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê
»s¡>>∑ \ ∑ |üqT˝Ò. »]>±sTT >∑÷&É. nsTT‘˚ Äs¡T´\T n\Œ dü+U≤´≈£î\T ø±e&É+e\¢
Væ≤+dü ø£+f… düsT¡ u› ≤≥TqT, kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ düyT˚ àfi¯Hê˙ï Á|ü<ëÛ q kÕ<ÛHä ê\>±
ñ|üj÷Ó –+#ês¡T. ã\Á|üj÷Ó >∑+ ø£+f… kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ nD∫y˚‘· Á|ü<ëÛ q
kÕ<Ûqä +>± ñ|üj÷Ó –+#ês¡T. á Áø£eT+˝À ˝§+–b˛sTTq yêfi¯fl n\yê≥÷¢, Ä#êsê\÷,
|üPC≤ $<Ûëq+, kÕe÷õø£ ìsêàD+ @<√ ˇø£ s¡÷|ü+˝À Äs¡´ düe÷»+˝ÀøÏ e∫Ã
#˚], #·]Á‘·ø±s¡T&çøÏ ˇø£ eTTK´ #ê]Á‘·ø£ Ä<Ûës¡eTj·÷´sTT. á Áø£eT+˝ÀH˚ ªÄs¡´
dü+düÿè‹μ Á|ü<ëÛ q \ø£D å ≤\sTTq es¡í eédü,ú Áu≤Vü≤àD Ä~Ûø´£ +, nyêdü$Ô ø£‘,·
bÂsêDÏø£ ndü+ã<ä‘Δ ,· nùV≤‘·Tø£eTsTTq ø£sà¡ ø±+&É, s¡÷|ü+ rdüT≈£îHêïsTT. nsTT‘˚
‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À düe÷» |ü⁄s√>∑eTHêìøÏ ô|<ä› Á|ü‹ã+<Ûøä +£ >± ‘·j÷· s¡sTTq á
\ø£D å ≤\˙ï ÁbÕNq ø±\+˝À $|üy¢ ê‘·àø£eTsTTq e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫q |ü]D≤eTÁø£eT+
jÓTTø£ÿ |ò*ü ‘ê˝Ò.
ô|’q $e]+∫q Hê\T>∑T <äX\ ¯ ˝À yÓTT<ä{Ï <äXq¯ T Á|ü‹|ò*ü +#˚ kÕVæ≤‘·´
Ä<Ûës¡+ s¡T>π «<ä+. yÓTT<ä{Ï $&É‘· e\dü e∫Ãq Äs¡T´\T ÇsêHé, ÄbòÕÈìkÕÔH\ é
MT<äT>± |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘êìï #˚sT¡ ≈£îHêïs¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT nsTT<äT q<äT\Tqï |ü+C≤ãT˝À
@&ÉT q<äT\T+&˚$. $T–*q s¬ +&ÉT <äèwü<«ä ‹ (|òTü >∑sZ Y nH˚~ ‘·sT¡ yê‹ ø±\|ü⁄
ù|s¡T), düsd¡ «ü ‹ (düs÷¡ ‡‹). Ç$ s¬ +&É÷ Ä ‘·sT¡ yê‘· m+&çb˛j·÷sTT. M{Ï˝À
düsd¡ «ü ‹ì s¡T>π «<ä Äs¡T´\T #ê˝≤ |ü$Á‘·yTÓ qÆ q~>± uÛ≤$+#ês¡T. ndü\T düsd¡ «ü ‹
ÄbòÕÈìkÕÔH˝ é Àì ôV≤\à+&é q~ n˙ ÄbòÕÈìkÕÔHé e~* |ü+C≤ãT≈£î e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘·
8
Ä ù|π s Çø£ ÿ&ç dü
| Ô
ü q<ä T\˝À ˇø£ <ëìøÏ ô|≥Tº≈î
£ Hêïs¡
˙ ø√XÊ+_ n+{≤&É T.
54 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
s¡T>π «<ä ø±\+˝À Äs¡T´\˝À es¡í eédüú ˝Ò<Tä . $$<Ûä Äs¡´>∑D≤\T, Ä
>∑D≤\˝À >√Á‘ê\T e÷Á‘·+ e⁄+&˚$. yÓ~’ ø£ j·TC≤„\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£sà¡ ø±+&ÉqT
9
ìs¡ «Væ ≤+#˚ |ü
ì Á|ü
r ≈£
î <ä
T s¡
T ˝Ò
ø £ ≈£
î ≥T+ã+˝Àq÷ ø=+<ä s T
¡ #˚
ù dyês¡
T . n+fÒ ˇø£
Á|ü‘´˚ ø£eTsTTq Áu≤Vü≤àD es¡+í ˝Òø£ es¡+Z n|üŒ{ÏøÏ ˝Ò<Tä . nsTT‘˚ y˚<eä T+Á‘ê\qT
*|æ ã<ä+Δ #˚jT· ≈£î+&É s¡V≤ü dü´+>± e⁄+∫, H˚sT¡ Ãø√<ä\TÃ≈£îqï yêfi¯ófl yÓTT‘·+Ô y˚<ëìï
ˇø£ÿ eTTø£ÿ bı\T¢b˛≈£î+&É ø£+sƒd¡ +Ôü #˚j÷· \qï ìj·TeT+ ô|≥º&+É ˝ÀH˚ |ü⁄s√Væ≤‘·
(Áu≤Vü≤àD) es¡+Z Ä$sê“¤yêìøÏ eT÷\+ e⁄+~.10 y˚<ä eT+Á‘ê\T H˚sT¡ Ãø√<ä\TÃ≈£îqï
e´øÏÔ n&Ée⁄˝À¢ ìyêdü+ @s¡Œs¡#·T≈£îqï >∑Ts¡Te⁄>±] <ä>∑Zs¡ ìedæ+#ê*. n‘·ì
|üXó¯ e⁄\qT b˛wæ+#ê*. n‘·ì ø√dü+ ÄVü‰sêìï ùdø£]+∫ ô|{≤º*. n+fÒ n‘·ì
‘·s|¡ ⁄üò q |üXó¯ b˛wüD, ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ #˚j÷· *. á $<Û+ä >± ø=ìï dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T
s¡T>π «<ä eT+Á‘ê\qT ø£+sƒd¡ +Ôü #˚dqæ |æ<|ä ü >±ì Ä •wüß´&ÉT bÂs√Væ≤‘ê´ìøÏ ns¡TΩ&ÉT
ø±&ÉT. á $<Ûä+>± j·T»„ ø£s¡àø±+&É≈£î dü+ã+~Û+∫q eT+Á‘ê\qT *|æã<äΔ+
ø±˙j·T≈£î+&É ø=+<ä] >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· +˝À ñ+#·Tø√e&É+e\¢ |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î düe÷»+˝À
ndüe÷qeTsTTq kÕúq+ \_Û+∫+~. ªª‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ã\+>± #·]Á‘·qT
Á|üu≤Û $‘·+ #˚dqæ X¯øeÔÏ T+‘·eTsTTq es¡+Z >± e÷]Ã+~.μμ
s¡Tπ>«<ä+ ªÄs¡T´\+<ä]Bμ ø±<äT. ìC≤ìøÏ ô|’q Ç∫Ãq Hê\T>∑T <äX¯\
$es¡DqT ã{Ïº ªÄs¡T´\Tμ nH˚~ #ê˝≤ ndüŒwüyº TÓ qÆ e÷≥ nì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.
s¡Tπ>«<ä+ ø=ìï >∑D≤\, ø=ìï >√Á‘ê\ kÕVæ≤‘·´+. <ëìì >±q+ #˚dæq yêfi¯ófl
Áu≤Vü≤àDT\ >√Á‘ê\≈£î eT÷\ |ü⁄s¡Twüß\T>± #Ó|ü ≈£îH˚ @&ÉT>∑Ts¡T s¡Twüß\T (dü|sÔü T¡ \
¸ T).
á >∑D≤\T ‘·eT˝À ‘êeTT ø£\Væ≤+#·T≈£îHêïsTT. Ç‘·s¡ Äs¡´ Äπs´‘·s¡ >∑D≤\‘√
ø£\Væ≤+#êsTT. ø£\Væ≤+#·T≈£îH˚ Áø£eT+˝À ˇø£ düe÷»+>± @ø£eTj·÷´sTT. á $<Û+ä >±
Äs¡´>∑D≤\q÷ ø=ìï Äπs´‘·s¡ >∑D≤\q÷ ◊ø£´+ #˚jT· &É+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\T Á|üeTTK
bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T. me«&ÉT Á|ü‹|ò\ ü + Çe«>∑\&√ yê&çì ªÄs¡T´&çμ>± bı>∑&&É Üìø°,
yê&ç ‘·s|¡ ⁄üò q j·T»„ø±+&É ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T m\¢|ü &É÷ dæ<yΔä T˚ . á
$<Û+ä >± Äs¡´ düe÷C≤ìï $dü]Ô +|üCdÒ ÷ü Ô Ä Áø£eT+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ˇø£ Áu≤Vü≤àD
es¡+Z >± s¡÷bı+<ës¡T.
s¡T>π «<ä ø±\+˝À Äs¡T´\ Á|üeTTK <˚e⁄&ÉT n–ï. j·TC≤„\˝À Á|ü‘´· ø£+å >±
n–ïøÏ ã\T\T n]Œ+#˚yês¡T. n–ïø±ø£ Ç‘·s¡ <˚e⁄fi¯flsTTq es¡TDT&ÉT, $TÁ‘·T&ÉT,
dü÷s¡T´&ÉT, yêj·TTe⁄, n•«qT\T, es¡q® T´&ÉT yÓTT<ä\sTTq yêfi¯ófl #ê˝≤ es¡≈î£
$$<Ûä ÁbÕø£è‹ø£ $wüj·÷\ e÷qMø£è‘· s¡÷bÕ\T. á <˚e⁄fi¯fl Hêj·T≈£î&ÉsTTq
Ç+Á<äT&ÉT j·TT<ä+Δ ˝À ì|ü⁄DT&ÉT. n‘·ìøÏ ã\T\T n]Œ+∫ eT+∫ #˚dTü ≈£îqï Äs¡´
>∑D≤\≈£î Ç‘·s¡ (Äs¡´ Äπs´‘·s)¡ >∑D≤\‘√ j·TT<ä+Δ #˚jT· &É+˝À düV≤ü ø£]kÕÔ&TÉ . á
j·TT<ëΔ\T Á|ü<ëÛ q+>± |üXó¯ dü+|ü<ä >∑T]+∫, ˙{Ï eqs¡T\ >∑T]+∫ »]>±sTT.
ø√XÊ+_ ‘·s# ¡ T· >± Á|ükÕÔ$+#˚ s¬ +&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T Çø£ÿ&É #·÷<ë›+.
s¡T>π «<ä+˝À Äs¡T´\ X¯Á‘·Te⁄\T>± |æ\eã&É¶ yêfi¯ófl (1) |üDT\T (2) <ëdüT\T
(˝Òø£ <ädüT´\T).11 |üDT\T <Ûäqe+‘·T\˙, ˝ÀuÛÑT\˙, ÄXÊ|üs¡T\˙ y˚<ä+˝À
e]í+#ês¡T. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q |üDøÏ ˘ (yê´bÕs¡dTü &Ô TÉ ), |üD+
(HêD…eTT), |üD´+ (düs¡T≈£î\T) nH˚ e÷≥\qT ã{Ïº á |üDT\T ãVüQXÊ
dæ+<ÛäTHê>∑]ø£‘· yê´bÕs¡düTÔ\ neX‚wü+ nsTTe⁄+{≤s¡ì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&ÉT.12
Ç+Á<äT&ÉT Mfi¯fl dü+|ü<qä T ø=\¢>=&É‘ê&ÉT. Mfi¯flqT sêø£då Tü \˙, Äs¡T´\≈£î X¯Á‘·Te⁄\˙
Á|üø{ £ kÏ ÕÔ&TÉ . ˇø£ dü+<äs“¡ +¤ ˝À X¯óqø£ s¡÷|ü+˝Àì düse¡ ÷ nH˚ neTà<˚e‘·qT Ç+Á<äT&ÉT
|üDT\ <ä>sZ∑ ø¡ Ï sêj·Tu≤]>± |ü+|æ ‘·q≈£î |üXó¯ e⁄\qT ªø£|Œü +μ>± Çj·÷´\ì ˝Òøb£ ˛‘˚
nyê+#Û˙· j·T |ü]D≤e÷\T+&É>\ ∑ e˙ u…~]kÕÔ&TÉ .
ª<ëdüT&ÉTμ n+fÒ ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À ùde≈£î&ÉT, uÛèÑ ‘·T´&ÉT nì ns¡+Δ . nsTT‘˚
s¡T>π «<ä ø±\+˝À <ëdüT\T øπ e\+ Äπs´‘·s¡ Á|ü»\T. Äs¡T´\≈£î Á|ü<ëÛ q X¯Á‘·Te⁄\T>±
ø£qã&É‘ês¡T.13 Mfi¯flqT>∑÷&É sêø£då Tü \T>± e]í+#ês¡T. ns¡T“<äT&ÉT nH˚ <ëdüT&çì
Ç+Á<äT&ÉT ‘·q ø±fi¯fl øÏ+<ä y˚dæ ‘=øÏÿ #·+bÕ&ÉT. q~ ˙fi¯fl≈£î n&É+¶ |ü&TÉ ≈£îqï
eèÁ‘·T&ÉT nH˚ <ëdüT&çì eÁC≤j·TT<Ûä+‘√ e~Û+∫ Ä ˙{Ï Á|üyêVü‰ìï |ü⁄qs¡T<äΔ
]+#ê&ÉT. s¬ +&ÉT q<äT\≈£î n~Û|‹ü nsTTq qeT÷∫ nH˚ <ëdüT&çì >∑÷&É Ç+Á<äT&ÉT
;Ûøs£ ¡ j·TT<ä+Δ #˚dæ »sTT+#ê&ÉT. Ä qeT÷∫ ôd’q´+‘√ n+<äs÷¡ Ád”˝ Ô qÒ ≥ <ëìì
ã{Ïº <ëdüT\T e÷‘·èkÕ«eT´ <äX≈¯ î£ #Ó+~q Ä≥$≈£î\ì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚
á <ëdüT\˝À ø=+<äsT¡ qB˝Àj·T\˝À ∫qï ∫qï |ü≥D º ≤\qT (ª|ü⁄s¡eTTμ\qT)
ø£*– ñ+&Ée#·TÃqT.14 m+<äTø£+fÒ Ç+Á<äT&ÉT |ü⁄s¡eTT\qT »sTT+∫q ª|ü⁄s¡+<äsT¡ &ÉTμ.
X¯ówü,í |æÁ|ü⁄, X¯+ãs¡ nH˚ <ëdüT\ |ü⁄sê\qT Ç+Á<äT&ÉT HêX¯q+ #˚XÊ&ÉT. ãVüQXÊ
ª<ëdüT\Tμ nH˚~ ˇø£ >∑D+ ù|s¡T ø±ø£ Äs¡T´\≈£î |ü+C≤ãT˝À ‘ês¡d*æ q¢ Äπs´‘·s¡
>∑D≤\ìï+{Ïø° kÕe÷q´ Á|üj÷Ó >∑+ ø±e#·TÃqT. Mfi¯fl˝À ø=+<äsT¡ ÄVü‰sêìï ùdø£]+#˚
Ä≥$≈£î\T, ø=+<äs¡T |üX¯ób˛wü≈£î\T, ø=+<äs¡T dæ+<Ûä÷ ˝Àj·T\˝À ∫qï ∫qï
|ü≥ºD≤\T ø£*–q ø£+#·T j·TT>∑|ü⁄ Hê>∑]≈£î\T (Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTôV≤+C§<ës√\
yês¡dTü \T) ø±e#·TÃqT.15
á ª<ëdüT\Tμ u≤ìdü\T>±ì ùde≈£î\T >±ì ø±s¡ì eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡T# Ô j
˚ ÷· *.
Äs¡T´\T eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï kÕ~Û+∫ á <ëdüT\˝À ø=+<ä]ì X¯SÁ<äT\T>±
56 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
‘·eT≈£î ˝Àãs¡T#·T≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· Mfi¯fl ù|πs u≤ìdü‘ê«ìï uÛèÑ ‘·´ ˝Òø£ ùdeø£ dü«uÛ≤yêìï
dü÷∫+#˚ e÷≥ nsTT+~. s¡T>π «<ä ø±˝≤ìøÏ n≥Te+{Ï<M˚ T ˝Ò<Tä . <ëdüT\T øπ e\+
Äπs´‘·s¡ »q+. yêfi¯ófl q\¢{Ï yêfi¯ófl (yêfi¯fl |ü⁄s¡eTT\qT ø£èwüí >∑s“¡ ¤ n+fÒ ø£&TÉ |ü⁄˝À
q\¢{Ï »Hêìï ø£*–q$ ` nì e]í+#ês¡T).16 #·|æŒ&ç eTT≈£îÿ\T >∑\ yêfi¯ófl
(ªnHêdüT\Tμ, n+fÒ eTT≈£îÿ ˝Òìyêfi¯ófl).17
á <ëdüT\T uÛèÑ ‘·T´\>±q÷ ùde≈£î\>±q÷ ˝§+–b˛ø£eTT+<˚ (n+fÒ s¡T>π «<ä
ø±\+˝ÀH˚) Äs¡´<ëdü eTTKT´\ düyT˚ àfi¯q+ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. á düyT˚ àfi¯q+˝À
|ü⁄s√Væ≤‘·T\T eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T. Ä Áø£eT+˝À <ëq |ü⁄s√Væ≤‘·T\÷ Äs¡´
|ü⁄s√Væ≤‘·T\÷ ˇø£≥sTT, Ç<äs› ÷¡ ø£*dæ ã\eTsTTq Áu≤Vü≤àD es¡+í >± @s¡Œ&Ü¶sT¡ .
dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘˝ · Àì |ü⁄s√Væ≤‘· ÁbÕã˝≤´ìï >∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+fÒ, ãVüQXÊ á Áu≤Vü≤àD
es¡+í ˝À Äs¡´ n+X¯ ø£+f… <ëdü n+X‚ m≈£îÿe ø±e#·TÃ. Á|ü<ëÛ qeTsTTq Áu≤Vü≤àD
>√Á‘ê\÷ s¡Twüß\÷ #ê˝≤ es¡≈£î <ëdüT\ qT+&ç e∫Ã #˚]qy˚qì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+.18
#ê˝≤ eTTKýÓTqÆ á ìsêΔsD ¡ qT $es¡+>± |ü]o*<ë›+.
s¡Tπ>«<ä+ ∫e] uÛ≤>∑+˝À ª<äX¯sê»„ j·TT<äΔ+μ ø£<∏ä e⁄+~. düT<ë' (˝Òø£
düT<ëdüT&ÉT) nH˚yê&ÉT uÛsÑ ‘¡ · >∑D≤ìøÏ #Ó+~q ˇø±H=ø£ sêE. s¡T>π «<ä ø±\+˝À
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô>±˙ dæsú ¡ eékÕj·T+>±˙ ˝Òe⁄ ø±ã{Ïº sêE\÷ sêC≤´\÷ ˝Òe⁄.
Çø£ÿ&É ªsêEμ n+fÒ >∑DeTTKT´&ÉT nì ns¡+Δ . á düT<ëdüT&ç ‘·+Á&ç ~y√<ëdüT&ÉT.
<ëdüT&ÉT n+fÒ ùde≈£î&ÉT nH˚ ns¡+Δ n|üŒ{ÏøÏ ˝Ò<Tä ø±ã{Ï,º düT<ëdüT&ÉT n+fÒ
eT+∫ <ëdüT&ÉT n˙ ~y√<ëdüT&ÉT n+fÒ <˚e‘·\ <ëdüT&ÉT nì ns¡+ú #Ó|ü ø√e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº á ªuÛsÑ ‘¡ · sêE\Tμ Äs¡T´\T ø±ø£ <ëdüT\T nsTTe⁄+&Ü*. á
düT<ëdüT&ÉT eTs=ø£ 10 eT+~ ªsêEμ\‘√ j·TT<ä+Δ #˚kÕ&ÉT. Ä |ü~eT+~ #˚dqæ
‘·ù|Œ$T≥+fÒ |üs¡Twæï nH˚ q~ì <ë] eT[fl+#·&É+.19 á ˙{Ï ‘·>±<ëqT
|ü]wüÿ]+#·&+É ø√dü+ düT<ëdüT&ÉT yêfi¯fl‘√ j·TT<ä+Δ #˚jT· >± Ç+Á<äT&ÉT n‘·ì |üø+å£
eVæ≤+∫ >¬ *|æ+#ê&ÉT. z&çb˛sTTq 10 ‘Ó>\ ∑ ù|s¡T¢ •eTT´, ‘·Ts¡«X¯ó, j·T≈£îå , eT‘·‡´,
uÛèÑ >∑T, <äèwüß´, |ò≈ü î£ ,Ô #·˝≤q, n*q, $cÕDÏ. Ç+<äT˝À eT‘·‡´ (#˚|)ü n*q (‘·TyÓTà<ä)
≈£î<äTs¡T ù|s¡T¢ ø±>± ‘·øÿÏ q yê{Ï˝À uÛèÑ >∑T e+{Ï$ K∫Ã‘·+>± Äs¡´>∑D≤˝Ò. á
$<Û+ä >± <ëdüT&ÉsTTq uÛsÑ ‘¡ s· êE Ç+Á<äT&ç düV‰ü j·T+‘√ ø=+<äsT¡ Äs¡´, ø=+<äsT¡
Äπs´‘·s¡ >∑D≤\qT z&ç+∫ uÛsÑ ‘¡ · >∑D+ Ä~Û|‘ü ê´ìï HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À
‘êeTT uÛ≤s¡‘T· \eTì (uÛsÑ ‘¡ T· \ dü+‘·‹ nì) #Ó|ü ø√e&ÜìøÏ ÄsêésêÔìï @*q
sêE\+‘ê >∑s«¡ |ü&Ü¶sT¡ . ô|’>± s¡T>π «<ä+˝À á ª<äXs¯ ê»„μ j·TT<ä+Δ ˝À düT<ëdüT&ç
$»j·÷ìï >±q+ #˚dqæ yê&ÉT Á|üeTTK Áu≤Vü≤àD s¡Twæ nsTTq e•wüß&˜ TÉ . Bìïã{Ïº
#·÷ùdÔ, es¡eí édüú @s¡Œ&Éø£ |üPs¡«+ (n+fÒ s¡T>π «<ä ø±\+˝À) Äs¡´ <ëdü düyT˚ àfi¯HêìøÏ
ªes¡í kÕ+ø£s´¡ +μ nH˚ nuÛ´Ñ +‘·s+¡ ˝Ò<Tä . n+<äs÷¡ Ç+Á<äT&ç düV‰ü j·÷ìï n]Δ+#ês¡T.
Ç+Á<äT&ÉT n+<ä]ø° düV‰ü j·T+ #˚XÊ&ÉT.
á Á|üjT· ‘·ï+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\ bÕÁ‘· (Ç|üŒ{ÏøÏ Mfi¯fl ì+ø± Áu≤Vü≤àDT\T
nq&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä ) #Ó|ü ø√<ä>~Z∑ . ˇø£y|’Ó ⁄ü s¡T>π «<ä+ ì+&Ü <ëdüT\q÷ |üDT\q÷,
<ä÷wæd÷ü Ô eTs=ø£y|’Ó ⁄ü |ü⁄s√Væ≤‘·T\T n<˚ <ëdü ªsêE\μ qT+&ç <äøD åÏ \T bı+~ yêfi¯fl
ø√dü+ j·TC≤„\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. |üDT\˝À nÁ>∑>D ∑ T´&ÉsTTq ãèãTe⁄ #ê˝≤ ñ<ës¡
dü«uÛ≤e⁄&Éì Äs¡T´&ÉsTTq uÛsÑ <¡ ë«E&ÉT bı–&Üs¡T. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Bìì dü]›
#Ó|Œü &ÜìøÏ Áu≤Vü≤àDT\T HêHê ‘·+{≤\T |ü&Ü¶sT¡ . eX¯ nX¯ó´«&ÉH˚ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T
ã\÷Ã‘· ‘·sT¡ ≈£îå \H˚ <ëdüT\ qT+&ç 100 ˇ+f…\T <äøD åÏ bı+~ yêfi¯flqT bı–&Ü&ÉT.20
s¡T>π «<ä+˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï >∑D≤\T>± nsTT~+{Ïì (|ü+#· »qT\T) ù|s=ÿHêïs¡T.
yêfi¯fl˝À j·÷<äe⁄\T ˇø£sT¡ . nsTT‘˚ á j·÷<äe⁄\ <˚e⁄&ÉsTTq ø£èwüß&í TÉ q\¢{yÏ ê&ÉT.
Ç+Á<äT&çøÏ X¯Á‘·Te⁄.21
á Áø£eT+˝À s¬ +&ÉT e÷s¡TŒ\T »]>±sTT. ˇø£{,Ï <ëdüT\ |ü⁄s√Væ≤‘·T\÷
Äs¡T´\ |ü⁄s√Væ≤‘·T\÷ ˇø£fÆ… Áu≤Vü≤àD es¡+í >± @s¡Œ&Ü¶sT¡ . s¬ +&ÉT, ‘·<Tä |ü] ø±\+˝À
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+˝À ÁXÊ$Tø£ es¡+Z >± Ç‘·s¡ <ëdüT\qT ˝§+>∑BdüTø=ì
X¯SÁ<äT\T>± Á|üø£{Ï+∫ ≈£L* #˚sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ nqTesTTq es¡íeédüúqT
s¡÷bı+~+#·&+É ˝À á |ü⁄s√Væ≤‘·T\T eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T.
Bìï ìs¡÷|æ+#·&+É ø√dü+ ø√XÊ+_ s¡T>π «<ä+˝À ‘·‘÷· Œs¡« ø±\|ü⁄ neX‚cÕ\
ø√dü+ yÓ‘T· ≈£î‘ê&ÉT. Äs¡T´\T |æ‘è· kÕ«$T≈£î\T ø±ã{Ïº yêfi¯fl eTTK´ <˚e‘·\T
n+‘ê |ü⁄s¡Twüß˝Ò. nsTT‘˚ s¡T>π «<ä+˝À ø=+<äsT¡ Ád”Ô <˚e‘·\T >∑÷&É e⁄Hêïs¡T. Mfi¯flqT
ø√XÊ+_ì Äπs´‘¡sT¡ \ neTà<˚e‘·\T>± >∑T]ÔkÕÔ&TÉ . Mfi¯fl ø£<\ ä∏ ˝À ô|’q $e]+∫q
|ü]D≤eT Áø£eT+ ∫Vü‰ï\qT >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .22
s¡Tπ>«<ä+˝Àì eTTKýÓTÆq Ád”Ô <˚e‘· ñwü (ñwüdüT‡) s¡Tπ>«<ä+˝À áyÓT
kÕúq+ ˇπøs¡ø+£ >± ˝Ò<Tä . Ç‘·s¡ yÓ~’ ø£ <˚e⁄fi¯fl‘√u≤≥T áyÓT >∑÷&É ã\T\T n+<äT
≈£î+≥T+~. áyÓTqT 21 XÀ¢ø±\˝À düT‹Ô +#ês¡T. n<˚ düeTj·T+˝À ÄyÓT s¡+uÛÑ
}s¡«• yÓTT<ä\sTTq n|ü‡s¡d\ ü ˝≤>∑ eT>∑yêfi¯flqT Äø£]+¸ #·&ÜìøÏ ‘·q kÂ+<äsê´ìï
ns¡qΔ >∑ï+>± Á|ü<]ä ÙdüT+Ô ~. eTs=ø£#√≥ Ç+Á<äT&ÉT ÄyÓT‘√ ;Ûøs£ +¡ >± j·TT<ä+Δ #˚dæ
58 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ÄyÓT ã+&çì $]#˚dæ ÄyÓTqT bÕs¡Á<√*q≥Tº Ç+Á<äT&çì bı>∑&TÉ ‘ês¡T. nsTT‘˚
ÄyÓT XÊX¯«‘·+>± bÕ]b˛˝Ò<Tä . ÄyÓT Á|ükÕÔeq y˚<+ä ˝À eT∞fl eT∞fl edü÷HÔ ˚ e⁄+≥T+~.
ñwüdTü ‡ ndü\T Äs¡´<˚e‘· ø±<ä˙, |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝À Äs¡T´\T sêø£|Pü s¡«+
e⁄qï Ä≥$≈£î\ neTà<˚e‘· n˙ ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. }s¡«•, y˚Tqø£, s¡+uÛÑ
yÓTT<ä\sTTq n|ü‡s¡d\ ü T >∑÷&É á Äs¡´|üPs¡T«\ ˙{Ï<e˚ ‘·\T (nyé nH˚ <Ûë‘·Te⁄≈£î
˙s¡T nì ns¡+Δ ). s¬ +&Ée n<Ûë´j·T+˝À #Ó|Œæ q≥T¢ á ˙{Ï <˚e‘·\ e\¢ eT>∑yêfi¯fl≈£î
#ê˝≤ Á|üe÷<ä+. ‘·eT‘√ ø£*dæq eT>∑yê&ç ÁbÕD≤ìï yêfi¯ófl ã* ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
|ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ |üXó¯ b˛wüø£ ˝Òø£ eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ á Ä≥$≈£î\T ˝Àã&çq
‘·sT¡ yê‘· ˙{Ï<e˚ ‘·\T |ü⁄s¡Twüß\≈£î Äq+<ëìï Ç#˚Ã <˚ey˚X´¯ \T>± (n|ü‡s¡d\ ü >±)
e÷]b˛‘ês¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° (>∑‘ø· ±\|ü⁄ neX‚w+ü >±) eT>∑yêfi¯fl≈£î yêfi¯fl e\¢ Á|üe÷<ä+
|üP]Ô>± b˛<äT. yêfi¯ófl |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ düe÷»|ü⁄ >∑èVæ≤DT\˝≤>± ˝§+– |ü&eç ⁄+&ÉsT¡ .
ª‘·\‹ø£ÿ>±μ Á|üe]ÔkÕÔsT¡ . yêfi¯flqT ø√s¡Tø√e&ÉeTsTTHê ô|+&ç¢ #˚dTü ø√e&ÉeTsTTHê
Á|üe÷<ä+. X¯+‘·qT&ÉT`>∑+>∑, ;Ûwßü à&ÉT`n+ã, |ü⁄s¡÷s¡e⁄&ÉT`}s¡«• yÓTT<ä\sTTq
ø£<\ä∏ ˝À Ç~ düŒwü+º >± ø£qã&ÉT‘·T+~. bÕ+&ÉTsêE≈£î e÷Á~ì ø£\e≈£L&É<ìä XÊ|ü+.
ø£\e>±H˚ #·ìb˛‘ê&ÉT. ∫e]øÏ, #ê˝≤ø±\+ ‘·sT¡ yê‘· sêdæq eTqT<Ûsä à¡ XÊg+˝À
≈£L&É, (>∑+>∑, >√<ëe] yÓTT<ä\sTTq) q<äT\ ù|s¡T¢qï ne÷àsTTì $yêVü≤+
#˚dTü ø√e&É+ Á|üe÷<ä+ nHêï&É+≥.23
|ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝Àì Äπs´‘·sT¡ \˝À nø£ÿ&çøÏ ø=‘·>Ô ± e∫Ãq Äs¡T´\T
‘·\|ü&Ü¶sT¡ . s¡T>π «<ä+˝À Ç+Á<äT&ÉT ñwüdTü ‡ m&Éã¢ +&çì $]∫ ÄyÓTqT ‘·]y˚TXÊ&Éqï
ø£<ä∏ Ç+<äT≈£î Á|ü‹|ò\ ü q+. nsTT‘˚ á $<Û+ä >± z&ç+∫q yêfi¯flqT |üP]Ô>± HêX¯q+
#˚jT· ≈£î+&É, XÊX¯«‘·+>± X¯Á‘·T‘·«+ ô|≥Tºø√≈£î+&É ‘·eT Ä~Û|‘ü ´· + øÏ+<ä ‘·eT˝À
ø£\T|ü⁄≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕs¡T. ÄyÓT ã+&çì Ç+Á<äT&ÉT $]#˚dHæ ê ÄyÓT ‹]–
e∫Ã+~. ‘·sT¡ yê‹ dü÷ø±Ô\˝À ÄyÓT m&É¢ ã+&ç MT<ä ø±ø£ s¡<+ä∏ MT<ä Á|üj÷· D+
#˚dqæ ≥Tº #ÓbÕÔsT¡ . neTà<˚e‘·\ |üP»\˝À $Á>∑V‰ü ìï m&Éã¢ +&ç MT<ä }πs–+#·&+É
Ç|üŒ{Ïø° n\yêfÒ. Áu≤Vü≤àDT\ <˚e⁄fi¯fl≈£î e÷Á‘·+ s¡<ë∏ \T+{≤sTT. (<äøD åÏ <˚X+¯ ˝À
Á|ür >∑T&çø° ˇø£ ‘˚sT¡ e⁄+≥T+~.) Bìï ã{Ïº ñwüdTü ‡ ÁbÕNq kÕúìø£ <˚e‘· nì
ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.
n<˚ s¡T>π «<ä+˝À ñwüdTü ‡qT <˚e‘·\ ‘·*¢ (e÷‘ê <˚yêHê+) n˙ n~‹
(dü÷s¡T´&ç ‘·*)¢ n˙ nHêïs¡T. nsTT‘˚ ÄyÓT kÕúq+ ~>∑C≤]+<äq{≤ìøÏ ì<äsÙ¡ q+>±
á ª<˚e‘·\ ‘·*μ¢ ns¡qΔ >∑ï+>± <äsÙ¡ q$TdüT+Ô ~.
á $<Û+ä >± Äπs´‘·sT¡ \qT ø£\T|ü⁄ø=H˚ Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>±H˚ s¬ +&ÉT düe÷C≤\
|ü⁄s√Væ≤‘·T\T ˇø£≥j·÷´s¡T. s¡T>π «<ä dü|sÔü T¡ \ ¸ T ‘êeTT ñcÕe÷‘· >∑s“¡ +¤ qT+&ç
|ü⁄{Ïqº ≥Tº #Ó|ü ≈£îHêïs¡T. Ä $<Û+ä >± |ü⁄{Ïqº ‘êeTT n+^s¡dTü \eTHêïs¡T. n<˚ y˚<+ä ˝À
ø£èwüí n+^s¡dTü &ÉT nH˚ s¡Twæ e⁄Hêï&ÉT. ªø£èwüμí n+fÒ q\¢ì nì ns¡+Δ ø±e&É+e\¢ á
s¡Twæ nHês¡T´&Éì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.24
eT]ø=ìï s¡TEe⁄\T s¡Twüß\ »qà ø£<\ ä∏ ˝À <=s¡T≈£î‘êsTT. s¡T>π «<ä ø±\+
Hê{Ï s¡Twüß\˝À ˇø£ÿ $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT e÷Á‘·y˚T ø£∫Ã‘·+>± Äs¡T´&Éì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+. á ˇø£ÿ&É÷ Áu≤Vü≤àDT&ÉT ø±&ÉT, ø£åÁ‹j·TT&ÉT. n+fÒ ‘=*Hê&ÉT
Áu≤Vü≤àDT&ÉT nH˚ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ es¡+Z ˝Ò<ìä ø√XÊ+_ ns¡+Δ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT. nìï
>√Á‘ê\˝Àq÷ ˝Òø£ ≈£î≥T+ã+˝Àq÷ ø=+<äsT¡ bÂs√Væ≤‘·´+ #˚ùdyês¡T. n≥Te+{Ï
$XÊ«$TÁ‘·T&çì ‘=\–+∫ uÛ≤s¡‘· >∑D≤ìøÏ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq e•wüß&˜ ~ç $∫Á‘·eTsTTq
»qàø£<.ä∏ Ç‘·qT }s¡«• eTqdüT qT+&ç |ü⁄{≤º&ìÉ ˇø£ ø£<.ä∏ $TÁ‘·T&ÉT, es¡TDT&ÉT
nH˚ sTT<äs› T¡ Äs¡´ <˚e⁄fi¢̄ Ms¡´+ ˇø£ ≈£î+&É˝À |ü&>É ± n+<äT˝À+∫ |ü⁄{≤º&HÉ ~˚
25
eTs=ø£ ø£< .
ä ∏ |ü
⁄ wü
ÿ ]DÏ
˝ À <=]ø±&É ì eT÷&É e ø£
< .
ä ∏ e•wüß&˜ ìç ‘·eT eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ç>±
|ü]>∑D+Ï #˚ Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\˝À bÂwüÿs¡kÕ~, øö+&çq´, nH˚$ s¬ +&ÉT. |ü⁄wüÿs¡+˝À
ñ+&˚yês¡T, ≈£î+&É˝À |ü⁄{Ïqº yês¡T nì M{ÏøÏ ns¡+Δ . (≈£î+&É nH˚~ ÁbÕNq dü+düÿè‘·
|ü<+ä ).26 }s¡«• ˙{Ï<e˚ ‘·, ≈£î+&É ˙{Ï <˚e‘· Á|ü‹s¡÷|ü+, n˝≤π> |ü⁄wüÿs¡+ >∑÷&É
nì >∑T]ÔùdÔ e•wüß&˜ TÉ ndü\T Äs¡T´&ÉT ø±&É˙ Äπs´‘·sT¡ \ neTà<˚e‘·\ |üP»\T
ìs¡«Væ≤+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·T&É˙ ns¡+ú ne⁄‘·T+~. e÷‘·èkÕ«eT´+˝À ‘·+Á&çøÏ >∑T]Ô+|ü⁄
ñ+&É<Tä . n≥Te+{Ï e÷‘·èkÕ«eT´+ |æ‘è· kÕ«e÷´ìøÏ ˝Àã&çq|ü&ÉT Ç~ nuÛ≤e+
#Ó+~ ‘·*ø¢ Ï >∑T]Ô+|ü⁄ b˛‘·T+~. ˇø£ eT>∑yê&ç Ms¡´+ ≈£î+&É˝ÀH√, q~˝ÀH√, #ÓsT¡ e⁄
˝ÀH√ (n˙ï >∑÷&É neTà<˚e‘·\≈£L, e÷‘·è >∑sê“¤ìøÏ Á|ü‹s¡÷bÕ\T) |ü&>É ± •X¯óe⁄
»ìà+∫q≥Tº ø£<ä∏ |ü⁄&ÉT‘·T+~. Ç≥Te+{Ï ø£<\ ä∏ T eTq |ü⁄sêD≤\˝À ø=\¢\T. e•wüß&˜ ç
˝≤π> ≈£î+&É˝À |ü⁄{Ïqº eTs=ø£ s¡Twæ n>∑dTü ´Ô &ÉT.
e•wü˜ $XÊ«$TÁ‘·T\ ø£\Vü‰ìï Ç|ü&ÉT ns¡+Δ #˚dTü ø√e#·TÃqT. $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT
Äs¡T´&ÉT. ªø£Áå ‹j·TT&ÉTμ nHêïs¡T ø±ã{Ïº >∑D eTTKT´\ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT
ø±e#·TÃqT. ‘=*s√E\˝À Ç‘·qT uÛsÑ ‘¡ · >∑D+ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT. (ndü\T á uÛsÑ ‘¡ ·
>∑Dy˚T dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ Äs¡´+ >∑D+ ø±ø£b˛e#·TÃqì düT<ëdüT&ç ø£<˝ ä∏ À ô|’q
#·÷XÊeTT !). ø£Áå ‹j·TT&ÉT |ü⁄s√Væ≤‘·T&Éj÷· ´&É+fÒH˚ ÄHê{ÏøÏ bÂs√Væ≤‘·´+ #˚ùd ˇø£
Áu≤Vü≤àD es¡+í ˝Ò<ìä ns¡+Δ . Ç≥Te+{Ï $XÊ«$TÁ‘·T&çì ‘=\–+∫ n‘·ì kÕúq+˝À
60 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
uÛsÑ ‘¡ T· \ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq yê&ÉT e•wüß&˜ HÉ ˚ nHês¡´ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT. á $<Û+ä >±
Äs¡´`nHês¡´ düyT˚ àfi¯q+ »]–q Áø£eT+˝ÀH˚ ˇø£ ªÁu≤Vü≤àDμ es¡+í @s¡Œ&ç+~. Ä
Áu≤Vü≤àD esêíìøÏ eT÷\|ü⁄s¡Twüß\T>± uÛ≤$+#˚ dü|sÔü T¡ \ ¸ ˝À (ˇø£ÿ e•wüß&˜ HÉ ˚ ø±<äT)
@ ˇø£ÿs¡÷ Äs¡T´\T ø±s¡ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. á $<Û+ä >± nHês¡´ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T
‘·eT kÕúHêìï ø±CÒdTü +Ô fÒ Äs¡T´\˝À bÂs√Væ≤‘·´+ #˚ùdyêfi¯ófl ø√|ü–+∫ ‘·eT≈£L
Áu≤Vü≤àDT\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ ø±yê\ì ‘·+{≤\T |ü&Ü¶sT¡ . $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT n+<äTø√dü+
|ü&¶É Á|üj÷· dü ‘Ó*dæq ø£<.˚∏
Áu≤Vü≤àDT\ nHês¡´ eT÷˝≤ìøÏ ø√XÊ+_ Ç+ø± #ê˝≤ ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&TÉ .27
Áu≤Vü≤àDT\˝À ø£D« (ø±D≤«j·Tq) >√Á‘·+ e⁄+~. nsTT‘˚ n<Ûsä «¡ y˚<+ä ˝À ø£DT«&ÉH˚
yê&ÉT q\¢{Ï sêø£då Tü &ÉT. s¡T>π «<ä+˝À ø£ewü ◊\÷wüß&ÉH˚ s¡Twæì Ç‘·s¡ s¡Twüß\T
ª<äd´ü |ü⁄Á‘·T&ÉT nì <ä÷wæ+∫ ‘·]y˚TkÕÔsT¡ . n‘·qT ‘·q eTVæ≤eTe\¢ düsd¡ «ü r q~ì
‘·q‘√ m&Ü]˝ÀøÏ rdüT≈£îb˛‘ê&ÉT. ø£DT«&ç ≈£îe÷s¡T&ÉT e‘·T‡&çì n‘·ì k˛<äsT¡ &ÉT
y˚T<Ûë‹~Û ª<äd´ü |ü⁄Á‘·T&ÉTμ nì <ä÷wækÕÔ&TÉ . Áu≤Vü≤àDT\ >√Á‘·Hêe÷\ qT+&ç >∑÷&É
á $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT. ñ<äT+ãs¡ eèøå±ìï ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± >∑\
‘Ó>∑ ˇø£{Ï ÁbÕNq ø±\+˝À e⁄+&ç+~. á #Ó≥Tº Ç|üŒ{Ïø° |ü$Á‘·yÓTÆq~>±
uÛ≤$+#·ã&ÉT ‘√+~. >∑T»sê‘Y˝À ñ<äT+ãs¡ ≈£î\+ nH˚ yÓqTø£ã&É¶ ≈£î\+ e⁄+~.
nsTT‘˚ Áu≤Vü≤àDT ˝Àì ø±X¯´|ü >√Á‘ê\˝À ˇø£ ñ<äT+ãs¡ >√Á‘·+ e⁄+~.28 n+fÒ
s¡T>π «<ä ø±\+˝À á ñ<äT+ãs¡ eèøå±ìï ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± ø£*–e⁄qï >∑D+ qT+&ç
ø=+<äsT¡ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T Áu≤Vü≤àDT\T>± e∫Ã #˚s>¡ ±, ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À n<˚ >∑D+
Äs¡T´\≈£î ˝§+–b˛sTT X¯SÁ<äes¡+í ˝À ø£*dæ+<äì ns¡+Δ #˚dTü ø√e#·TÃqT.
Ä≥$ø£ düe÷C≤\ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ‘·eT Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T\qT e<ä* Áu≤Vü≤àD
>√Á‘ê\qT d”«ø£]+∫q Áø£e÷ìï yÓTT‘·Ô+>± Á|ü‹|òü*+#˚ ø£<∏ä ˇø£{Ï ø√XÊ+_
ñ<äVü≤]kÕÔ&ÉT.29 X¯óqX‚Ù|ü⁄&ÉT nH˚ ªÁu≤Vü≤àDT&çìμ n‘·ì ‘·+Á&ç ny˚TàkÕÔ&ÉT.
X¯óqX‚Ù|üeTT n+fÒ ≈£îø£ÿ‘√ø£ nì ns¡+ú . n~ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+. »+‘·Te⁄ X¯Øs¡+˝Àì
ˇø£ n+>∑+ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ nsTT+<ä+fÒ (split-totem) ≈£î<äTs¡T s¬ +&ÉT>± N*
s¬ +&ÉT ≈£î<äTs¡s¢ TT+<äì ns¡+Δ . á Ä≥$ø£ ≈£î<äTs¡T≈£î #Ó+~q X¯óqX‚Ù|ü⁄&çì ã*
Çe«uÀ‘·Tqï yêfi¯fl qT+&ç $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT s¡ø+åÏ ∫ n‘·ìøÏ <˚esê‘·T&ÉT nì ù|s¡T
ô|&É‘ê&ÉT. nsTT‘˚ Ç|üŒ{Ïø° <˚esê‘· >√Ár≈£î\sTTq Áu≤Vü≤àDT\≈£î $XÊ«$TÁ‘·
>√Ár≈£î\‘√ $yêVü≤+ ìwæ<+Δä ø±e&É+e\¢, á ø£<≈ä∏ î£ ns¡+Δ X¯óqX‚Ù|ü⁄&ÉH˚ nHês¡´
|ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT ˇø£ $XÊ«$TÁ‘· >√Á‘êìï d”«ø£]+∫ ªÄs¡T´μ &Éj÷· ´&Éì.
eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D Ç+Á<äT&ÉT ‘ê«ÁwüßÔ&ÉT nH˚ eT÷&ÉT ‘·\\ sêø£ådü
|ü⁄s√Væ≤‘·T&çì #·+|ü⁄‘ê&ÉT. á ‘ê«Áwüß&Ô TÉ eT¬ses√ ø±<äT, Ç+Á<äT&ç Äj·TT<Ûë\qT
s¡<ë∏ ˙ï ‘·j÷· s¡T#˚dæ s¡T>π «<ä <˚e⁄&ÉsTTq ‘·«|üèÔ ø=&ÉT≈£î. Bìï ã{Ïº ñwüdTü ‡˝≤π>
‘·«|üèÔ >∑÷&É Äπs´‘·sT¡ \ qT+&ç e∫Ã #˚]q <˚e⁄&Éì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.30 nsTT‘˚
Ç+Á<äT&ÉT #·+|æq ‘ê«Áwüß&Ô TÉ #·ìb˛˝Ò<Tä . ‘·q eTs¡D≤ìï s¡T>π «<ä+˝À ‘êH˚ >±q+
#˚kÕÔ&ÉT. ô|’>± ñ|üìwü‘êÿ\+˝À á ‘ê«ÁwüßÔ&ÉT Á|üeTTK s¡Twæ. eTs=ø£ $X‚wü+
@$T≥+fÒ Ç‘·ìï Ç+Á<äT&ÉT #·+|ü>± Ç‘·ì eT÷&ÉT ‘·\\T eT÷&ÉT |ü≈îå£ \T>±
e÷] m–]b˛j·÷sTT. yê{Ï˝À ˇø£{Ï ª‹‹Ôsμ¡ |üø.åÏ á |üøåÏ ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À ˇø£
Áu≤Vü≤àD >√Á‘·HêeT+ nsTT+~. (‘Ó‹’ ØÔ j·T). á ‘Ó‹’ ØÔ j·T >√Ár≈£î\T s¡÷bı+~+∫q
j·TEπs«<ä dü+Á|ü<ëj·Ty˚T (‘Ó‹’ ØÔ j·T dü+Væ≤‘·+) Ç|üŒ{Ïø° $T–*e⁄+~.31 á ø£<qä∏ T
C≤Á>∑‘>Ô· ± |ü]o*ùdÔ ø√XÊ+_ #Ó|Œæ q dü+|òTü s¡D ¸ `düyT˚ àfi¯q+ nH˚ Áø£eT+ düŒwü+º >±
ø£qã&ÉT‘·T+~. ‘·«|üèÔ Ç+Á<äT&ç s¡<ë∏ \q÷ Äj·TT<Ûë\q÷ ‘·j÷· s¡T #˚ùd ª<˚e⁄&ÉTμ.
nsTT‘˚ Ç‘·ì ø=&ÉT≈£î (|ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq|üŒ{Ïø)° sêø£då Tü &ÉT, n+fÒ Äπs´‘·sT¡ &ÉT.
ø±ã{Ïº ‘·«wü«Ô >∑÷&É Äπs´‘·s¡ ø£sà¡ ø±s¡T\ <˚e⁄&˚ á sêø£då ü |ü⁄s√Væ≤‘·T&çì Ç+Á<äT&ÉT
#·+ù|kÕÔ&TÉ . nsTT‘˚ (ñwüdTü ‡˝≤π>) n‘·qT #êe&ÉT, s¡Twæ>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äT‘ê&ÉT.
‘Ó–b˛sTTq ˇø£ ‘·\ qT+&ç ˇø£ Áu≤Vü≤àD >√Á‘·+ |ü⁄&ÉT‘·T+~. s¡T>π «<ä+ ‘·sT¡ yê‘·
Á|üeTTK y˚<eä TsTTq j·TEπs«<ëìï á >√Á‘·+ yêfi‚fl ‘·sT¡ yê‹ ø±˝≤ìøÏ n+~+#ês¡T.
Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê s¡T>π «<ä ø±\+˝À »]–q Äs¡´
nHês¡´ düyT˚ àfi¯Hê˙ï Ä Áø£eT+˝À (Á|ü<ëÛ q+>± Äπs´‘·s¡ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ qT+&ç) Áu≤Vü≤àD
es¡+í Ä$sê“¤yêìï ø√XÊ+_ $e]+∫q rs¡TqT á $<Û+ä >± #Ó|ü ≈£î+≥÷b˛‘˚ m|üŒ{Ïø°
‘Ó><∑ Tä . ø√XÊ+_ #˚dqæ ìsêΔsD ¡ m+‘· eTTKýÓ÷ Äj·Tq nqTdü]+∫q |ü<‹Δä ˙
dæ<ëΔ+‘ê˙ï ‘Ó\TdüTø√e&É+ n+‘· eTTKéTqï n_ÛÁbÕj·T+‘√ ô|’ $esê\T Çe«&É+
»]–+~.32
ˇø£ ∫e] yê<ëìï e÷Á‘·+ ‘Ó\TdüTø√yê*.33
Áu≤Vü≤àDT\+‘ê Äs¡T´˝Ò nsTT‘˚ yêfi¯fl≈£î >∑D+˝À n+<ä]‘√ düeT+>±
dü+|ü<ä MT<ä Vü≤≈£îÿ ñ+&˚~. nsTT‘˚ s¡T>π «<ä+˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T\T #ê˝≤ eT+~
‘·eT ù|<ä]ø±ìï >∑T]+∫ yêb˛sTTq≥Tº ø£qã&ÉT‘·T+~. yêeT <˚e⁄&ÉT yπ̊s ‹+&ç
<=s¡øø£ ,£ uÛ≤s¡´ <äTs¡edüqú T #·÷&É˝øÒ ,£ ≈£îø£ÿ ù|>∑T\T e+&ÉT≈£îì ‹Hêïqì <äT'œ+#ê&ÉT.
eTs=ø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT ‘·q <ä>sZ∑ ¡ |üXó¯ e⁄\T ˝Òe⁄ ø±ã{Ïº |ü⁄s¡T>∑T\T <=*#˚dqæ ø£Ás¡H˚
n–ïøÏ n]ŒdüTHÔ êïq˙ <äjT· #˚dæ n+<äTø√e\dæ+<ä˙ y˚&TÉ ≈£î+{≤&ÉT. Äπs´‘·sT¡ \
qT+&ç $&çb˛sTT Äs¡´>∑D≤\˝À |üP]Ô>± ø£*dæb˛˝Òø£ s¬ +{Ïø° #Ó&¶É |ü⁄s√Væ≤‘·T\sTT‘˚H˚
62 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
á <ë]Á<ä´+ kÕ<Û´ä +. Bìe\¢H˚ á |ü⁄s√Væ≤‘·T\T me&ÉT Á|ü‹|ò\ ü + ÇùdÔ yê&çøÏ
bÂs√Væ≤‘·´+ #˚j·T&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&Ü¶s¡T. ‘·<ë«sê Äs¡´`Äπs´‘·s¡ düy˚Tàfi¯Hêìï
kÕ~Û+#ês¡T.
Ç~ s¡T>π «<ä ø±\+ Hê{Ï $wüjT· +. |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝À Äs¡´`Äπs´‘·s¡
dü+|òTü s¡D
¸ `düyT˚ àfi¯q+ nH˚ Áø£eT+ $düèÔ ‘·+>± »]–+~. düyT˚ àfi¯q+˝À eTTK´ bÕÁ‘·
eVæ≤+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·T\+‘ê ˇø£≥sTT, nHês¡´ n+X¯Á|ü<ëÛ q+>±>∑\ ˇø£ Áu≤Vü≤àD
es¡+í @s¡Œ&ç+~. Ç<ä+‘ê ˇπøkÕ] »s¡>˝ ∑ <Ò Tä . ãVüQXÊ Áø°.|üP. 1500 qT+&ç 1000
<ëø± »]–+~. n+<äTø£H˚ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT\˝À Á|üeTTK+>±
uÛ≤$+#·ã&É¶ >√Á‘ê\≈£L, Ä >√Á‘ê\≈£î eT÷\|ü⁄s¡Twüß\sTTq s¡Twüß\≈£L s¡T>π «<ä+˝À
düe÷q Á|ü‹|ü‹Ô ˝Ò<Tä . ø=ìï n|üŒ{Ïø+Ï ø± Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê˝Ò ø±<äT. ø=+<äsT¡ s¡Twüß\T
s¡Twüß˝Ò ø±s¡T. ø£DT«&ç dü+>∑‹ Ç~es¡øπ #ÓbÕŒeTT. ø±X¯´|ü⁄\T >∑÷&É ‘·sT¡ yê‹
ø±\+˝ÀH˚ Á|üeTTKT\j·÷´s¡T. uÛèÑ >∑Te⁄ e÷≥ø=ùdÔ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· <ë«sê #ê˝≤
Á|üeTTK kÕúHêìï bı+~q á s¡Twæ>√Á‘·+ s¡T>π «<ä+˝À, <äXs¯ ê»„ j·TT<ä+Δ ˝À Ç+Á<äT&ç
#˚‘· z&ç+#·ã&É¶ ˇø£ >∑D+>± e÷Á‘·+ ø£qã&ÉT‘·T+~.
es¡í eédüú
Áø°.|üP. 1200`1000 ÁbÕ+‘·+˝À (n+fÒ s¡T>π «<ä+ nq+‘·s¡ ø±\+˝À) Äs¡T´\
s¬ +&Ée e\dü uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ e∫Ã+~. á e\dü Á|üu≤Û e+e\¢ ø=+‘·, n|üŒ{Ïøπ
Äπs´‘·sT¡ \‘√ ‘·eT≈£îqï (dü+|òTü s¡D¸ `düyT˚ àfi¯q+ nH˚ ~«$<Ûyä TÓ qÆ ) dü+|üsÿ¡ +e\¢
ø=+‘·, Áø°.|üP. 1000 Hê{ÏøÏ Äs¡T´\ uÛÖ‹ø£ J$‘·+˝À e÷s¡TŒ yÓTT<ä\sTT+~.
ÇqTeTT yê&Éø+£ $dü]Ô +∫ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô |üXó¯ b˛wüD ø£+f… Á|üeTTK JeHê<Ûës¡+
ø±e&É+ yÓTT<ä\sTT+~. ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝À e∫Ãq á e÷s¡TŒ |ò*ü ‘·+>± ñ‘êŒ<äø‘£ ·
ô|]– n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Äs¡T´\ J$‘·+˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï kÕ]>± kÕ<Û´ä + nsTT+~.
á n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·T≈£îH˚ ˇø£ bÕ\ø£es¡+Z , n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì bÕ\ø£
es¡+Z #˚‹˝ÀøÏ #˚sy¡ ù˚ d kÕe÷õø£ eédüú (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) @s¡Œ&Ü¶sTT. Ä
kÕe÷õø£ eédüú ù|s¡T es¡eí édü.ú bÕ\ø£esêZ\T, Áu≤Vü≤àDT\T ø£Áå ‹j·TT\T, á
ø=‘·Ô eédüú @sêŒ≥T, ÇqTeT÷ Hê>∑* e+{Ï ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô yê&Éø+£ , ÄVü‰s¡
ñ‘·Œ‹Ô nH˚ ø=‘·Ô Jeq Ä<Ûës¡+, n˙ï >∑÷&É Áø°.|üP. 1000 Hê{ÏøÏ HÓeTà~>±
yÓTT<ä\sTTHê n$ Áø°.|üP. 600 <ëø± >∑D eédüú s¡÷bÕìï |üP]Ô>± e<äT\Tø√˝Ò<Tä .
>∑D eédüú >∑s“¡ +¤ ˝ÀH˚ Áø£eT+>± q÷‘·q ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+ ` eékÕj·Tø£
es¡Z düe÷»+ s¡÷bı+~+~. s¡÷bı+~— Ç+‘·es¡≈î£ |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝Àì dæ+<Û÷ä
<ëì ñ|üq<äT\ ˝Àj·T\≈£î |ü]$T‘·eTsTT e⁄+&çq Äs¡´ düe÷»+ HÓeTà~>± á
Hê\T>∑T e+<ä\ dü+e‘·‡sê\˝À ‘·÷s¡TŒ≈£î $dü]Ô +∫ >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\
|ü&eÉ T{Ï ø=q nsTTq Á|üdTü ‘Ô · &Û©ç ¢ ÁbÕ+‘êìï #˚sT¡ ≈£î+~.
HÓd’ ]ü øZ £ dæ‹ú ì eT∞fl <äèwæ˝
º À ñ+#·Tø√yê*. dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· yêdüT\˝≤π>
Äs¡T´\T >∑÷&É yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï m&Ü] dü<èä X¯éTsTTq dæ+<Û÷ä <ëì ñ|üq<äT\
˝Àj·T\˝À (Á|üdTü ‘Ô · |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+˝À) ‘·eT dü+#ês¡ |üXó¯ b˛wüø£ düe÷C≤ìï
@s¡Œs¡#T· ≈£îHêïs¡T. Çø£ÿ&É es¡b¸ Õ‘·+ ‘·≈î£ ÿe ø±e&É+e\¢ n&Ée⁄\T <ä≥+º >±˝Òe⁄.
dü+#ês¡ JeHêìøÏ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ≈£L Ç~ nqT≈£L\eTsTTq ÁbÕ+‘·+. ÇqTeTT
yê&Éø+£ H˚sT¡ Ã≈£îqï ‘·sT¡ yê‘·, Áø°.|üP. 1000 qT+&ç, Äs¡T´\T á dæ+<Û÷ä yÓT<Æ ëHêìøÏ
‘·÷s¡TŒ ~X¯>± >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\ yÓ|’ ⁄ü $dü]Ô +#ês¡T. ªÄs¡T´\Tμ nH˚yêfi¯ófl
dü«#·Ã+¤ >± e⁄+&çb˛˝Ò<˙ä Äπs´‘·sT¡ \qT ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷H˚ e⁄Hêïs¡˙ ô|’q Ç∫Ãq
$es¡DqT >∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+fÒ á $düsÔ D ¡ uÛÖ‹ø£ $düsÔ D
¡ ≤ (n+fÒ Äs¡´ >∑D≤\ e\dü
|ò*ü ‘·e÷) ˝Òø£ kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ $düsÔ D ¡ ≤ (Ç+^¢w˝ t À diffusion n+{≤s¡T)
nH˚~ ø=+‘· es¡≈î£ ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘·eTsTTq Á|üXï¯ nì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. s¬ +&É÷ »]>±sTT.
Á|ür <äX˝ ¯ Àq÷ ø=+<äsT¡ Äs¡T´\T e\dü yÓfi≤fls¡T, ø±ì ø=‘·Ô düe÷»+ Äs¡´`Äπs´‘·s¡
düyT˚ àfi¯q+ <ë«sê @s¡Œ&ç Ä ‘·sT¡ yê‘· ªÄs¡´μ düe÷»+>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+<äì
ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ .
Ä $düsÔ D ¡ Áø£eT+˝À Äs¡´ düe÷»+ dæ+<Û÷ä ˝Àj·T\≈£L >∑+>±, j·TeTTHê
˝Àj·T\≈£L eT<Û´ä qTqï ÁbÕ+‘ê˙ï, >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ô|’ uÛ≤>±˙ï #˚sT¡ ≈£î+~.
Ç~ Ç|üŒ{Ï Vü≤sê´Hê, &Û©ç ,¢ |ü•ÃeT ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ ,Ÿ ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ sê»kÕúHé sêÁcÕº\
uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+. Çø£ÿ&É >∑÷&É |ü+C≤ãT ˝≤>±H˚ es¡b¸ Õ‘·+ ‘·≈î£ ÿe. ø±ã{Ïº n&Ée⁄\T
|ü\Ã>±H˚ e⁄+{≤sTT. ø=‘·>Ô ± n\yê≥sTTq ÇqTeTT düV‰ü j·T+‘√ >=&É*¶ ‘·~‘·s¡
|üìeTT≥¢qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì, n&Ée⁄\qT eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚d,æ ãs¡TesTTq
Hê>∑fifl¯ qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìï á ÁbÕ+‘·+˝Àq÷ ‘=*Hê{Ï
ìyêdüd\ úü eTsTTq |ü+C≤ãT˝Àq÷ Äs¡T´\T kÕú|+æ #·>*∑ >±s¡T. á Áø£eT+ yÓTT‘·+Ô
kÕ–+~ Áø°.|üP. 1000`600 <ëø±. |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À »HêyêkÕ\≈£î ∫Vü≤ï+>±
ã÷&ç<sä +¡ >∑T ≈£î+&É ô|+≈£î\T (Painted Grey Ware) <=]ø±sTT. yê{Ï‘√u≤≥T
ÇqT|ü edüTeÔ ⁄\T >∑÷&É <=]ø±sTT. kÕVæ≤‘·´ Ä<Ûësê\T j·TEπs«<ä+, n<Ûsä «¡ D
y˚<+ä , j·TEπs«<ëìï yêÚ≤´ì+#˚ X¯‘|· <ü ä∏ Áu≤Vü≤àD+, ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ,
yÓTT<ä\sTTq$.
64 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
s¡Tπ>«<ä+˝≤π> j·TEπs«<ä+, n<Ûäs¡«y˚<ä+ >∑÷&É (Á|ü<Ûëq+>±) ø£s¡àø±+&É
dü+ã+<Ûeä TsTTq eT+Á‘ê\ dü+ø£\Hê˝Ò. ø=‘·>Ô ± á eT+Á‘ê\T nedüse¡ Tj·÷´
j·T+fÒH˚ düe÷»+ e÷]+<äì ns¡Δ+. düe÷»+˝À e÷s¡TŒ sêø£b˛‘˚ s¡Tπ>«<äy˚T
dü]b˛j˚T~. ø±ã{Ïº s¡T>π «<ä+˝Àì $wüj÷· \qT j·TEπs«<ä+‘√ b˛*ùdÔ Áø°.|üP. 1000
eTT+<äT ø±˝≤ìø° ‘·sT¡ yê‹ ø±˝≤ìø° e∫Ãq e÷s¡TŒ ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. |üXó¯ dü+|ü<qä ÷
H˚\ |ò\ ü kÕj·÷˙ï ô|+bı+~+#·eT˙, j·TT<ä+Δ ˝À $»j·T+ düeT≈£Ls¡ÃeT˙, ˙{Ï
eqs¡T\T m+&çb˛≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉeT˙ y˚<ë\˝À <˚e⁄fi¯flqT ÁbÕ]ú+#ês¡T. ‘·eT uÛÖ‹ø£
J$‘êìï yÓTs¡T>∑T|üs# ¡ e· Tì <˚e⁄fi¯flqT y˚&TÉ ≈£îqï Áø£eT+˝À Ä uÛÖ‹ø£ J$‘êìï
>∑T]+∫ #ê˝≤ $wüj÷· \T ‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.
j·TEπs«<ä ø±˝≤ìøÏ j·T»„ ø£s¡àø±+&É #ê˝≤ m≈£îÿesTT+~. ã\T\T
nq÷Vü≤´+>± ô|]–b˛j·÷sTT. ã*sTTe«ì »+‘·Te⁄>±˙, |üø>åÏ ±˙ ˝Ò<Tä .34 ˇø=ÿø£ÿ
j·T»„+ ø=ìï s√E\T ‘·sã¡ &ç kÕπ>~. j·T»„+ ìs¡«Væ≤+∫q |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î Ç∫Ãq
<äøÏåD\qT ã{Ïº á ø£s¡àø±+&É m+‘· ô|<ä› m‘·TÔq kÕ–+<√ }Væ≤+#·e#·TÃqT.
n+>∑sêE ñ<äeTj·T ÄÁ‘˚jT· T&ÉH˚ Áu≤Vü≤àDT&çøÏ |ü~y˚\ Ád”Ô u≤ìdü\T, |ü~y˚\
@qT>∑T\T Ç#êÃ&Éì ◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àD+˝À #Ó|üŒã&ç+~. n<˚ Áu≤Vü≤àD+˝À
|ü{≤º_ùÛ wø£+ #˚dqæ Áu≤Vü≤àDT&çøÏ ã+>±s¡+, |üXó¯ e⁄\T, uÛ÷Ñ eTT\T, y˚\ dü+K´˝À
Çyê«\ì e⁄+~.35 ñ|üìwü‘T· \ Ô ˝À »qø£sêE j·÷»„e\Tÿ´&çøÏ |ü~y˚\ >√e⁄\T
ãVüQe÷q+>± ÇkÕÔ&TÉ . á kÕVæ≤‘ê´ìï ‘·j÷· s¡T #˚d+æ ~ Áu≤Vü≤àDT˝Ò ø±ã{Ïº
Ç+<äT˝À n‹X¯j÷Ó øÏÔ e⁄+<äqT≈£îHêï ô|<ä› m‘·TqÔ <äøD åÏ \T sTT∫Ãq≥Tº e÷Á‘·+
‘Ó\TdüT+Ô ~. >∑D˙j·T+>± n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô e⁄+fÒ ‘·|Œü sTT~ kÕ<Û´ä +ø±<äT. n+fÒ
á j·TEπs«<ä ø£sà¡ ø±+&ÉqT uÛ]Ñ +∫q düe÷»+ |üXó¯ b˛wü≈î£ \ düe÷»+ ø±e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Tä . ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ eékÕj·Tø£ düe÷»+ nsTT e⁄+&Ü*.
kÕe÷õø£ dü+|ü<˝ ä Àq÷ e÷s¡TŒ e∫Ã+~. s¡T>π «<ä ø±\+˝À |üXó¯ e⁄\T Á|ü<ëÛ q
dü+|ü<.ä yêfi¯ófl ‘·eT Á|ü|+ü #·+˝Àì #ê˝≤ $wüj÷· \≈£î ª>√e⁄μ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ù|s¡T¢
ô|≥Tº≈î£ Hêïs¡ì #·÷kÕeTT. s¡T>π «<ä+˝À ªj·Teμ nH˚ ˇø£ÿ <Ûëq´+ Á|ükÕÔeq e÷Á‘·+
e⁄+~. n~ u≤Ø¢ nsTTe⁄+≥T+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . e] (ÁMVæ≤), >√<ÛTä eT
(>√<Û÷ä eT)\ Á|ükÕÔeq s¡T>π «<ä+˝À ˝Ò<Tä .36 dü+düÿè‘·+˝À Hê>∑*øÏ yê&çq e÷≥
Vü≤\+ nH˚~ s¡T>π «<ä+˝À ˝Ò<Tä .36 |üXó¯ e⁄\qT #·+|æ ‹Hêïπs>±ì eékÕj·÷ìøÏ
ñ|üj÷Ó –+#· ˝Ò<Tä . ªÁ>±eT+μ n+fÒ dæsú ¡ Äyêdü+ ø±<äT. Á>±eT+ n+fÒ |üXó¯ e⁄\qT
y˚T|ü⁄≈£î+≥÷ dü+#·]+#˚ >∑T+|ü⁄. n≥Te+{Ï ¬s+&ÉT >∑T+|ü⁄\T ‘·\|ü&çq|ü&ÉT
ø£\Væ≤+#·Tø√e&É+ »]π>~. Bì qT+&˚ j·TT<ëΔìøÏ ªdü+Á>±eT+μ nH˚ e÷≥
e∫Ã+~.37
Áø°.|üP. 1000 Hê{Ï qT+&ç Ç<ä+‘ê HÓeTà~>± e÷]+~. j·TTEπs«<ëìï
ã{Ïº e], u≤Ø¢, ∫≈£îÿ&ÉT, qTe⁄«\T, >√<ÛTä eT, |ü|ü , ≈£îj·Te <ÛëHê´\T (C§qï,
dü»® yÓTT<ä˝q’… $) |ü+&ç+#ês¡T. á ‹+&ç ø±ø£ Ç‘·s¡ dü+|ü<ä ã+>±s¡+, sê–, ø£+#·T,
‘·>∑s¡+, d”dü+, ÇqTeTT. M{Ï˝À #ê\ es¡≈£î á ÁbÕ+‘·+˝À <=s¡ø£e⁄ ø±ã{Ïº
<ä÷s¡+ qT+&ç es¡øÔ +£ <ë«sê e∫Ãq$ nsTTe⁄+&Ü*.38 Bìì ã{Ïº >∑÷&É ÄVü‰s¡+˝À
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô e⁄+<äì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. ‹<∏Tä \T, qø£Áå ‘ê\ Á|ükÕÔeq ñ+&É&Üìï
ã{Ïº s¡T‘·T|üeHê\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&É¶ eékÕj·T+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì ns¡ú+
ne⁄‘·T+~. n<Ûsä «¡ y˚<+ä ˝À q~ ˙{Ïì ø±\e\˝ÀøÏ eT[fl+#˚≥|ü&ÉT Ä#·]+#˚
ø£sà¡ ø±+&É e⁄+~. n+‘˚ø±ø£, Äs¡T ˝Òø£ mì$T~ m&Éq¢ T Hê>∑*øÏ ø£{ºÏ eékÕj·T+
#˚j·T&Üìï n<Ûäs¡« y˚<ä+˝À e]í+#ês¡T. Bìï ã{Ïº |üX¯óe⁄\qT ‹q&Üìπø ø±ø£
eékÕj·÷ìøÏ yê&É&+É >∑÷&É yÓTT<ä\sTT+<äì, ãs¡TesTTq Hê>∑fió¯ fl yê&Üs¡˙
ns¡+ú ne⁄‘·T+~.38
á <äX˝ ¯ À Äs¡T´\T ø=‘·>Ô ± $dü]Ô +∫q ÁbÕ+‘·+˝À n&Ée⁄\qT eékÕj·T
jÓ÷>∑´+ #˚dqæ |ü<‹Δä >∑÷&É j·TEπs«<ä dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ kÕVæ≤‘·´+ qT+&ç ns¡+Δ
#˚düTø√e#·TÃqT. Ä |ü<äΔ‹ @$T≥+fÒ n&Ée⁄\qT <äVü≤q+ #˚j·T&É+. (b˛&ÉT
eékÕj·T+ #˚ùd –]»qT\T Ç|üŒ{Ïø° Ç<˚ #˚kÕÔsT¡ ). eT+Á‘· kÕVæ≤‘·´+˝À Ç~
n&Ée⁄\qT n–ïøÏ n]Œ+#·&+É >±H√ n–ï n&Ée⁄\qT uÛTÑ õ+#·&+É >±H√ e]í+#·ã&ÉT
‘·T+~. es¡b¸ Õ‘·+ m≈£îÿe>± e⁄qï <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\˝À Ç~ kÕ<Û´ä + ø±<äT.
yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝Àì |ü\Ã{Ï n&Ée⁄\˝ÀH˚ Ç~ kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. n+<äTø£H˚
Áø°.|üP. 1000`600 ø±\+˝À Äs¡T´\ $düsÔ D ¡ dæ+<Û÷ä , >∑+>±, ˝Àj·T\ eT<Û´ä
uÛ≤>±ìøÏ (Vü≤sê´Hê, &Û©ç )¢ >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\ m>∑Te uÛ≤>±ìøÏ (|ü•ÃeT ñ
‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ )Ÿ |ü]$T‘·eTsTT e⁄+&ç+~. Ç+ø± ‘·÷s¡TŒ≈£î`>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\
~>∑Te uÛ≤>±ìøÏ $düÔ]+#ê\+fÒ á |ü<äΔ‹ dü]b˛<äT. <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\qT
eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚jT· &ÜìøÏ ã\eTsTTq ÇqT|ü |üìeTT≥T¢ $kÕÔs+¡ >± ø±yê*.
j·TEπs«<ä ø±˝≤ìøÏ ÇqTeTT yê&Éø+£ ‘Ó\TdüTqT >±˙, ÇqTeTT $]$>± <=]πø
>∑qT\T ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ˝Òe⁄. ;Vü‰sY˝ÀH˚ e⁄HêïsTT. ø±ã{Ïº ;Vü‰sY >∑qT\
ÇqTeTT #˚õøπ ÿ <ëø± Äs¡T´\ $düsÔ D ¡ ˝Àì ‘·sT¡ yê‹ <äX¯ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±<äT. n~
Áø°.|üP. 600 ‘·sT¡ yê‘· »]–+~. n+<äTøπ ÇqTeTT >∑qT\T $kÕÔs+¡ >± e⁄qï eT>∑<äÛ
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sê»´+ nsTT+~.
66 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Ç<ä+‘ê ‘·sT¡ yê‹ $wüjT· +. j·TEπs«<ä ø±˝≤ìøÏ ‹]– eùdÔ, n&Ée⁄\qT
‘·>∑\u…≥º&É+ <ë«sê eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dæq Áø£eT+ X¯‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+˝À
#ê˝≤ $es¡+>± e]í+#·ã&ç+~. e÷<Ûeä ⁄&ÉH˚ $<˚V≤ü sêE, s¡|Tüò T >∑DT&ÉH˚ >ö‘·eT
>√Ár≈£î&ÉsTTq Áu≤Vü≤àDT&ÉT, ‘·q yÓ+≥sê>± n–ï <˚e⁄&ÉT düsd¡ «ü r q~øÏ ‘·÷s¡TŒ
~≈£îÿ>± e⁄qï n&É$ì ø±\TÃ≈£î+≥÷ b˛j·÷&É+~. dü<ë˙s¡+ nH˚ q~øÏ ‘·÷s¡TŒq
e⁄qï uÛ≤>∑+ ˇø£|ü &ÉT #ê˝≤ ‘˚eT>± ãTs¡<>ä ± e⁄qï n&É$‘√ ì+&çe⁄+&˚<+ä ≥,
m+<äTø£+fÒ n|üŒ{ÏøÏ n–ï <ëìì s¡T∫ #·÷&É˝Ò<äT ø±ã{Ïº. nsTT‘˚ Ç|ü&ÉT
Áu≤Vü≤àDT\T Áø£‘T· e⁄\ <ë«sê Ä n&É$ì n–ïøÏ s¡T∫ #·÷|æ+#ês¡T ø±ã{Ïº Ä
ÁbÕ+‘·+ eékÕj·T jÓ÷>∑éTsTT+<ä+≥.39 Ç+‘·ø£+fÒ düŒwüºeTsTTq $es¡D
nqedüs+¡ . eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À bÕ+&Ée⁄\T ø£èwüß&í ç düV‰ü j·T+‘√ j·TeTTHê qB rs¡+˝À
e⁄qï U≤+&Ée eHêìï n–ïøÏ n]Œ+∫ ‘·eT sê»<Ûëì nsTTq Ç+Á<äÁ|ükÕúìï ì]à+∫q
ø£<ä∏ ≈£L&É á #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï dü÷∫düT+Ô <äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.40 s¡T>π «<ä+
˝ÀH˚ n–ïøÏ n&Ée⁄\qT $T+π>yê&ÉT n˙ >=&É*¶ n˙ Hêe÷+‘·sê\T.
ø±ã{Ïº n&Ée⁄\qT <äV≤ü q+ #˚jT· &É+ <ë«sê eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚d,æ
ÇqTeTT düV‰ü j·T+‘√ ãs¡TesTTq Hê>∑fifl¯ qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì m&Éq¢ T Hê>∑*øÏ
ø£{ºÏ eékÕj·T+ #˚dæ |ü\Ts¡ø±\ |ü+≥\T |ü+&ç+#˚ düe÷»+ yÓTT<ä\sTT+~.
n+fÒ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ |üXó¯ b˛wüD˝Ò ø±ø£ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd düe÷»+ á j·TEπs«<ä
ø±˝≤ìøÏ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝À e∫Ãq e÷s¡TŒsTT~. nsTT‘˚ Ç|ü⁄Œ&ÉT
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. n+fÒ ø=+<äsT¡ ÁX¯eT#˚ùdÔ n+<äs÷¡ ‹qe#·TÃqT.
ÁXÊ$T≈£î\ qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=ì bÕ\ø£esêZ\T ‘·eT nedüsê\≈£î
yê&ÉTø√e#·TÃqT. Ç~ »s¡>±\+fÒ n+<äT≈£î nqTesTTq kÕe÷õø£ ìsêàD+
(ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T) nedüs+¡ . ø=+<äsT¡ ÁX¯eT #˚j÷· *. ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+#ê*,
yê] eTqT>∑&≈É î£ b˛>± $T–*+~ yπ̊s ø=+<äsT¡ #˚õøÏÿ+#·Tø√yê*.
eTq <˚X+¯ ˝À á ìsêàD+ es¡í eédü.ú Äs¡´ >∑D≤\˝À eT÷&ÉT esêí\T
@s¡Œ&Ü¶sTT. Mfi¯ófl ø£Áå ‹j·TT\T, Áu≤Vü≤àDT\T, yÓX’ ó¯ ´\T. yÓX’ ó¯ ´\T ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À
yê´bÕs¡dTü \Ô j·÷´s¡T>±ì Áø°.|üP. 1000 ÁbÕ+‘·+ qT+&ç Áø°.X¯. ‘=* X¯‘êu≤›\ <ëø±
Mfi¯fl Á|ü<ëÛ q eè‹Ô eékÕj·T+. eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
s¬ +&ÉT nÁ>∑esêí\≈£î n+<äCj Ò T· &É+, Mfi¯fl ª<Ûsä à¡ +μ. á eT÷&ÉT esêí\T ø±ø£, Äs¡T´\≈£î
˝§+–b˛sTTq Äπs´‘·sT¡ \T (<ëdüT\T, Ç‘·s¡ Ä≥$≈£î\T) X¯SÁ<ä es¡+í nj·÷´s¡T.
ª<ëdüT&ÉTμ nqï ù|πs Ç|ü&ÉT ùdeø£ dæ‹ú ì dü÷∫+#˚ |ü<+ä nsTT+~. X¯SÁ<äT\≈£î
ø£˙dü+ eékÕj·T+ #˚ùd ns¡Ω‘· >∑÷&É ˝Ò<Tä . ô|’ eT÷&ÉT esêí\≈£î ùde #˚jT· &É+
Mfi¯fl <Ûsä à¡ +. yêfi¯ófl |üXó¯ e⁄\qT b˛wæ+#ê*, Çfi¯fl˝Àq÷ bı\+˝Àq÷ #êøÏØ #˚j÷· *.
s¡T>π «<ä+˝Àì |ü<eä (∫e]) eT+&É\+˝À |ü⁄s¡Twü dü÷ø£+Ô nH˚ dü÷ø£+Ô e⁄+~.
Ç+<äT˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ] es¡í eédüú Á|ükÕúeq e⁄+~. Ä~|ü⁄s¡Twüß&ÉT eTTK+
qT+&ç Áu≤Vü≤àDT\T, uÛTÑ C≤\ qT+&ç ø£Áå ‹j·TT\T, ‘=&É\ qT+&ç yÓX’ ó¯ ´\T, bÕ<ë\
qT+&ç X¯SÁ<äT\T |ü⁄{≤ºsì¡ á dü÷ø£+Ô n+≥T+~. nsTT‘˚ Ç~ ìC≤ìøÏ s¡T>π «<ëìøÏ
#Ó+~+~ ø±<ä˙, ‘·sT¡ yê‘· #˚sÃ¡ ã&ç+<ä˙ (Á|üø|åÏ +Ôü μ nì) #ê˝≤ eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\
˝≤π> ø√XÊ+_ >∑÷&É uÛ≤$kÕÔ&TÉ 41.
j·TEπs«<ä kÕVæ≤‘·´+˝À e÷Á‘·+ m≥Te+{Ï dü+<˚V‰ü \≈£L ÄkÕÿs¡+ ˝Ò≈î£ +&É
es¡í eédüú ìsêàD+, <ëì ˝ø£´å +, $e]+#·ã&ç e⁄HêïsTT. s¡T>π «<ä+˝À >∑D+˝Àì
kÕe÷q´ »Hêìï ª$XŸμ Á|ü»\T nHêïs¡T. Ç|ü&ÉT á e÷≥qT ø£s≈¸¡ î£ \T nqï ns¡+ú ˝À
Á|üj÷Ó –+#·&+É yÓTT<ä\sTT+~. <ëì qT+&ç yÓX’ ó¯ ´\T nqï es¡+í ù|s¡T e∫Ã+~.
á ª$XŸμ »HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q <˚e⁄fi¯ófl eTs¡T‘·T\ Ô T. Ç+Á<äT&çø° eTs¡T‘·T\
Ô ≈£L
X¯Á‘·T‘·«+ s¡Tπ>«<ä+˝ÀH˚ e⁄+~. sêE ª$XŸμ »Hêìï uÛÑTõ+∫q≥Tº>± Ç+Á<äT&ÉT
eTs¡T‘·T\ Ô qT uÛÀ»q+ #˚kÕÔ&ìÉ s¡T>π «<ä+˝À nHêïs¡T. s¡T>π «<ä ø±\+˝ÀH˚ e÷eT÷\T
>∑D düuTÑÛ ´\qT >∑D eTTKT´\T |”&qÉ ≈£î >∑T]#˚dæ e⁄+&Ü*. eékÕj·Tø£ düe÷»+
e#˚Ãdü]øÏ á |”&qÉ #ê˝≤ m≈£îÿe nsTT+~. X¯‘|· <ü ä∏ Áu≤Vü≤àD+˝À eTs¡T‘·T\ Ô qT
kÕe÷q´ ø£s≈¸¡ î£ \T nHêïs¡T.42 ◊‘·sπ j·T Áu≤Vü≤àD+˝À yÓX’ ó¯ ´&ÉT Ç‘·sT¡ \≈£î ˝Àã&ç
e⁄+{≤&É˙ Ç‘·sT¡ \ #˚‘· ªuÛTÑ õ+#·μ ã&É‘ê&É˙, ÇcÕºqTkÕs¡+ |”&+ç #·ã&É‘ê&É˙,
nHêïs¡T. X¯SÁ<äT\T ùde≈£î\˙, ÇcÕºqTkÕs¡+ ‘=\–+#·ã&É‘ês¡˙, ÇcÕºqTkÕs¡+
#·+|üã&É‘ês¡˙ nHêïs¡T. j·T»„ ø£sà¡ ø±+&É jÓTTø£ÿ \ø£´å + >∑÷&É Ç|ü&ÉT ø=~›>±
e÷]+~. X¯‘|· <ü ä∏ Áu≤Vü≤àD+˝À, yÓX’ ´¯ X¯SÁ<ä »Hêìï |ü⁄s√Væ≤‘·T\ düV‰ü j·T+‘√
˝Àãs¡#T· ø√e&ÜìøÏ sê»qT´\T j·TC≤„\T #˚kÕs¡qï $wüjT· + ns¡eú Te⁄‘·T+<ä+{≤&ÉT
ø√XÊ+_. j·T»„+˝À uÛ≤>∑+>± n–ïøÏ Á|ü<øä D åÏ + #˚ùd≥|ü&ÉT |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ˇø£ ∫es¡,
sê»qT´\T ˇø£ ∫es¡ e⁄+&ç X¯SÁ<ä yÓX’ ´¯ »Hêìï ˝Àãs¡#T· ø√e&É+ ø√dü+ yês¡T
eT<Û´ä ˝À e⁄+&˚˝≤>∑ #·÷&Ü\ì Áu≤Vü≤àD+˝À nHêïs¡T.43
yÓ’X¯´ X¯SÁ<ä »q+ qT+&ç bÕ\ø£esêZ\T n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì @ $<Ûä+>±
#˚õøÏÿ+#·T≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√yê*. >∑Deédü˝ ú À >∑D düuTÑÛ ´\T ‘êeTT ùdø£]+∫q
ÄVü‰s¡+˝Àì $T>∑T\TqT ø£sà¡ ø±+&ÉjT· T‘·+>± |ü+#·T≈£î+{≤s¡ì >∑‘· n<Ûë´j·÷\˝À
#·÷kÕ+. >∑D düuTÑÛ ´\T ‘êeTT ùdø£]+∫q ÄVü‰s¡+ yÓTT‘·+Ô >±˙ ø=+‘·u≤Û >∑+ >±ì
68 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
>∑D+ ô|<ä≈› î£ n+<äCkÒ ÕÔsT¡ . n‘·qT <ëìï ø£sà¡ ø±+&ÉjT· T‘·+>± <˚e⁄fi¯fl≈£î n]Œ+∫
n+<ä]ø° |ü+#·T‘ê&ÉT. j·TT<ëΔ\˝À >¬ \T#·Tø=∫Ãq dü+|ü<qä T >∑÷&É Ç<˚ $<Û+ä >±
<˚e⁄fi¯fl≈£î n]Œ+∫ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T. (Äsê“¤≥+>± $+<äT\‘√ »]π> á |ü+|üø|£ ⁄ü
ø±s¡´Áø£e÷ìï |ü⁄sêe÷qe XÊg+˝À potlach n+{≤s¡T). á $<Û+ä >± >∑DeTTKT´\
<ë«sê <˚e⁄fi¯fl≈£î n]Œ+#˚ Ä e÷sêìï ªã*μ nHêïs¡T. Ä~eT >∑D eédü˝ ú Àì á
ã\T\T n]Œ+#˚ Ä#ês¡+˝ÀH˚ es¡Z $uÛ»Ñ q≈£L <√|æ&øû Ï eT÷\+ e⁄+~. ã\T\T
n+<äT ø=ìï |ü+|üø+£ #˚ùd~ >∑D+ ô|<ä\ › T ø±ã{Ïº yêfi¯ófl Ç‘·sT¡ \ ø£+f… m≈£îÿe
$T>∑T\TÃø√e#·TÃ. ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ <äX¯ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô <äX¯ e#˚Ãdü]øÏ kÕe÷õø£
dü+|ü<ä ô|]– ã* s¡÷|ü+˝À >∑D eTTK´\T $T>∑T\TÃø=H˚ dü+|ü<ä eT]+‘· m≈£îÿe
ñ+≥T+~. Ç<ä+‘ê ø£sà¡ ø±+&É˝À uÛ≤>∑+>± »s¡T>∑T‘√+<äì q$Tà+#ê* ø±ã{Ïº
|ü⁄s√Væ≤‘·T\ n+&Éø±yê*. á $<Û+ä >± >∑D+ eTTKT´\T ˇø£ sê»q´ (ø£Áå ‹j·T)
es¡+í >± @s¡Œ&ç, |ü⁄s√Væ≤‘·T\ (Áu≤Vü≤àDT\) düV‰ü j·T+‘√ yÓX’ ´¯ X¯SÁ<ä Á|üC≤˙ø£+
qT+&ç ã\T\ s¡÷|ü+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ #˚õøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T.
ø£s≈¸¡ î£ \T, ≈£L©\T, sêE\T n+≥THêïeT+fÒ n|üŒ{ÏøÏ dæsú ¡ ìyêdü eékÕj·Tø£
Á>±e÷\÷ sêC≤´\÷ @s¡Œ&Ü¶jT· ì nqTø√≈£L&É<Tä . á 400 dü+e‘·‡sê\÷ (Áø°.|üP.
1000`600) >∑Deédüú ìsêàD+ ø=~› e÷s¡TŒ\‘√ ø=qkÕ–+~. ø£Áå ‹j·T Áu≤Vü≤àD
yÓX’ ´¯ esêí\T >∑D eédü˝ ú À n+‘·sê“¤>+∑ >±H˚ @s¡Œ&Ü¶sTT. sêE\T ˝Òø£ sê»qT´\T
n+fÒ n|üŒ{Ïø° >∑D eTTKT´˝Ò. nsTT‘˚ Mfi¯fl ÁbÕã\´+ ø=~› ø=~›>± ô|s¡>&∑ +É
yÓTT<ä\sTT+~. s¡T>π «<ä ø±\+˝À ªsêE\Tμ düs«¡ dü«‘·+Á‘·T\T ø±s¡T. >∑D eTTKT´\
ªdüuμÑÛ yêfi¯flqT mqTï≈£îH˚~. á düuÑÛ Ä<Û«ä s¡´+˝À yêfi¯ófl q&ÉT#·Tø=H˚yês¡T. j·TEπs«<ä
ø±\+ e#˚Ãdü]øÏ sêE\T düuÑÛ ìj·T+Á‘·D qT+&ç ‘·|Œæ +#·T≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚dTü qÔ ï≥Tº
ø£qã&ÉT‘·T+~. <ëìøÏ ˇø£ ì<äsÙ¡ q+, sêE\≈£î ø=‘·>Ô ± e∫Ãq n_Ûùwø£ø±+&É. sêE>±
mqTïø√ã&É&+É ø±ø£ n_Ûw≈æ î£ &Ô TÉ ø±e&É+ n+fÒ n‘·ì n~Ûø±sêìøÏ eT+Á‘· dü+ã+<Ûä
eTsTTq \ø£D å + ÄbÕ~+#·&+É ne⁄‘·T+~. BìøÏ |ü⁄s√Væ≤‘·T\ n+&Éø±yê*. ø±ã{Ïº
n_Ûùwø£ ø£sà¡ \T ìs¡«Væ≤+∫q Áu≤Vü≤àDT\≈£î ô|<ä› m‘·TqÔ <äøD åÏ \T Çe«&É+ »]–+~.
á $<Û+ä >± ø£Áå ‹j·TT\÷, Áu≤Vü≤àDT\÷ ‘·eT ÁbÕã˝≤´ìï |üsd¡ Œü s¡ düV≤ü ø±s¡+‘√
ô|+bı+~+#·T≈£îHêïs¡T.
Ç<ä+‘ê Áø£eT+>± 400 @fi¯flbÕ≥T »]–+~. á ø±\+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô
yÓTT<ä\sTT+~ >±˙ dæsΔ ¡ ìyêdü Á>±e÷\T @s¡Œ&É˝<Ò Tä . n+fÒ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À
#Ó|Œæ q s¬ +&Ée |ü]D≤eT+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±˝Ò<Tä . Á>±eT+ n+fÒ Ç|üŒ{Ïø° Ç+ø± ˇø£
dü+#ês¡ düC≤‘·T\ (s¡øãÔ£ +<ÛTä e⁄\) ãè+<ä+ ns¡+ú . á Á>±e÷\T esê¸ø±\+˝À yÓT≥º
ÁbÕ+‘ê\˝À ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚d÷ü Ô m+&Üø±\+ sê>±H˚ ‘·eT |üXó¯ e⁄\qT qB
˝Àj·T\≈£î ‘√\T≈£îb˛sTT y˚T|ü⁄ø=ì J$+#˚$. ˇø£ ‘˚&Ü @$T≥+fÒ s¡T>π «<ä ø±\+˝À
˝≤>∑ ø±ø£ Ç|ü&ÉT á Á>±e÷\≈£î |üXó¯ dü+|ü<˚ ø±ø£ X¯SÁ<äT\T nH˚ ñeTà&ç ùde≈£î\
dü+|ü<ä >∑÷&É e⁄+~. Mfi¯ófl dü+#êsêìøÏ ãj·T\T<˚]q|ü&É˝≤¢ |üXó¯ e⁄\H˚ø±ø£ X¯SÁ<äT\qT
>∑÷&É ‘√\T≈£îb˛j˚Tyês¡T. ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç >∑÷&É (s¡T>π «<ä+ qT+&ç) eTq
<˚X+¯ ˝À ªHê\T>∑T ø±fi¯fl |üXó¯ e⁄\Tμ ª¬s+&ÉT ø±fi¯fl |üXó¯ e⁄\Tμ nH˚ eéVü‰s¡+ e⁄+~.
nsTT‘˚ á X¯SÁ<äT\T u≤ìdü\T ø±s¡T. eTq<˚X+¯ ˝À es¡Z düe÷»+ u≤ìdü
eédüú s¡÷|ü+˝À sê˝Ò<ìä , es¡í eédüú s¡÷|ü+˝À e∫Ã+<äì ø√XÊ+_ K∫Ã‘·eTsTTq
n_ÛÁbÕj·T+. Ä~eT >∑D eédüú ‘·sT¡ yê‘· u≤ìdü eédüú e∫Ã rsê\ì $wüjT·
ìs¡÷|üD‘√ Á|üy˚Tj·T+ ˝Ò≈£î+&É yê~+∫q+<äT≈£î ø√XÊ+_ &Ü+π>qT rÁe+>±
$eT]Ù+#ê&ÉT.44 Á^düT, s√+ ‘·~‘·s¡ bÕXÊÃ‘·´ sêC≤´\˝À Ç<˚ <äX¯˝À u≤ìdü
eédüú e∫Ã+~. ô|<ä› ô|<ä› ø±eT+<äT\T u≤ìdü\ <ë«sê eékÕj·T+ ‘·~‘·s¡
s¡+>±\˝À ñ‘·Œ‹Ô kÕ–+#ês¡T. u≤ìdü\qT ø=qT≈£îÿHêïs¡T, neTTà≈£îHêïs¡T. uÛ÷Ñ $T
‘·~‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛHä ê\˝À dü«+‘· ÄdæÔ e⁄+&É&+É á s¡øe£ TsTTq <√|æ&øû Ï ÁbÕ‹|ü~ø£.
nsTT‘˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+∫q Äs¡T´\~ dü«+‘· ÄdæÔ düe÷»+
ø±ø£, uÛ÷Ñ $T˙ |üXó¯ e⁄\q÷ düeTwæº Ädæ>Ô ± ø£*–q >∑D düe÷»+ ø±e&É+e\¢ yêfi¯fl≈£î
˝Àã&çq <ëdü ‘·~‘·s¡ Äπs´‘·sT¡ \T u≤ìdü\T ø±˝Ò<Tä . yÓTT‘·+Ô Äs¡´ >∑D≤\≈£î
düeTwæº uÛèÑ ‘·T´\T (Ç+^¢wßü ˝À Helots) nj·÷´s¡T. X¯SÁ<äT\j·÷´s¡T. <ëdüT\qT
u≤ìdü\T>± ø±ø£ X¯SÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#T· ø√e&É+ e\¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ì»eTsTTq
u≤ìdü eédüú @s¡Œ&É˝<Ò Tä .45 á X¯SÁ<äT\T @ ˇø£ÿ]ø° dü«+‘· u≤ìdü\T ø±s¡T,
yÓTT‘·+Ô Äs¡´ düe÷C≤ìøÏ düeTwæº ùde≈£î\T ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+∫q|ü&˚ Äs¡T´\T
>∑D eédüúq÷ düeTwæº ÄdæÔ˙ e~*+#·Tø=ì e⁄+fÒ, dü«+‘· ÄdæÔ eédüúqT
s¡÷bı+~+#·Tø=ì n|ü&ÉT ‘·eT≈£î ˝Àã&çq Äπs´‘·sT¡ \qT >∑÷&É ‘·eT˝À ‘êeTT
u≤ìdü\T>± |ü+#·Tø=ì e⁄+&˚yês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑÷&É u≤ìdü eédüú e∫Ã
ñ+&˚~. ø±ì <ë<ë|ü⁄ 4 X¯‘êu≤›\bÕ≥T Äs¡T´\T düeTwæº Ädæú s¡÷bÕìï e<äT\Tø√
˝Ò<Tä ø±ã{Ïº Äπs´‘·sT¡ \T düeTwæº uÛèÑ ‘·T´˝Ò nj·÷´s¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À es¡Z düe÷C≤ìøÏ
u≤ìdü eédüøú +£ fÒ es¡í eédüú ‘·–q kÕe÷õø£ ìsêàD+ nsTT+~. Äs¡T´\T ‘·eT
düeTwæº ÄdæÔ nsTTq uÛ÷Ñ $T MT<ä>±˙ |üXó¯ e⁄\ MT<ä>±ì <ëdüT\≈£î Vü≤≈£îÿ˝Ò≈î£ +&Ü
#˚XÊs¡T. yêfi¯fl≈£î uÛ÷Ñ $T ø£*– e⁄+&˚ Vü≤≈£îÿ˝Ò<Tä . nj·TT<Ûë\÷, |üìeTT≥÷¢ ø£*–
70 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
e⁄+&˚ Vü≤≈£îÿ˝Ò<Tä . yêfi¯ófl Äs¡T´\ Çfi¯fl˝Àq÷ bı˝≤\˝Àq÷ #êøÏØ #˚j÷· *. n~
yêfi¯fl ª<Ûsä à¡ +μ. ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛHä ê\ qT+&ç yÓ*y˚jT· ã&É¶ yêfi¯ófl Ç‘·sT¡ \ ø√dü+ ≈£L*
#˚jT· ø£ ‘·|Œü <äT. ø±ã{Ïº á <Ûsä à¡ + |ò*ü ‘·+>± u≤ìdü eédüú nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü
≈£L* #˚ùd es¡+Z ˇø£{Ï Äs¡T´\≈£î \uÛ´Ñ + nsTT+~.45
Ç~ dü÷\ ú +>± Áø°.|üP. 1000`600 Hê{Ï kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+ #·]Á‘·. á
ø±\+˝À ø£qã&˚ eTs=ø£ $X‚w+ü @$T≥+fÒ ø=‘·>Ô ± bÕ\ø£es¡+Z >± @s¡Œ&çq Áu≤Vü≤àD`
ø£Áå ‹j·TT\ eT<Û´ä n+‘·'ø£\Vü≤+ yÓX’ ó¯ ´\ qT+&ç, X¯SÁ<äT\ qT+&ç <√#·T≈£îqï
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |ü+#·Tø√e&É+˝À á ‘·>±<ë e∫Ã+~. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝Àì
ø£Áå ‹j·T Áu≤Vü≤àD ø£\Vü‰\≈£î ns¡+Δ sTT<˚qì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Á|üeTTKyÓTqÆ
ñ<ëVü≤s¡D>± |üsX¡ ó¯ sêeTT&ç ø£<qä∏ T #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. |üsX¡ ó¯ sêeTT&ÉT Á|ü|+ü #·+˝Àì
ø£Áå rj·TT\+<ä]˙ ˇø£{Ï s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ ø±<äT, 21 kÕs¡T¢ HêX¯q+ #˚kÕ&ÉT. á |ü⁄sêD≤\T
sêdæ+~ Áu≤Vü≤àDT˝Ò ø±ã{Ïº ìC≤ìøÏ Áu≤Vü≤àDT\T ø£Áå ‹j·TT\ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√˝Òø£
‘·eT nX¯ø‘Ô£ q· T ø£|Œæ |ü⁄#·TÃ ø√e&ÜìøÏ á Ms√∫‘·eTsTTq >±<∏ä düèwæ+º #·Tø=Hêïs¡ì
ø√XÊ+_ nqTe÷ìkÕÔ&TÉ .47
Çø£ÿ&É >∑eTì+#·e\dæq $wüjT· + @$T≥+fÒ á <˚X+¯ ˝À Ä~eT düe÷»+
qT+&ç eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ »]–q |ü]D≤eT+ ndü+|üP]Ô>± e⁄+&çb˛sTT+~.
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô yÓTT<ä\sTT+~, ø±ì, n~ ªyêHêø±\+ eékÕj·T+, y˚d$ü ˝À
Ç+ø± |üXó¯ b˛wüø£ dü+#ês¡ J$‘·+ b˛˝Ò<Tä . dæsú ì¡ yêdü eékÕj·Tø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É
˝Ò<äT. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì <√|æ&û #˚j·T&É+ nH˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Hê>∑]ø£ \ø£åD+
yÓTT<ä\sTT+~. ø±ì <√|æ&û »]–q s¡÷|ü+ e÷Á‘·+ Ä~eT >∑D düe÷C≤\ j·T»„
ã\T˝Ò. ndüeTÁ>∑yTÓ qÆ á e÷s¡TŒ|ü≥¢ ìs¡dqü ÄHê{Ïøπ $qã&ÉT‘√+~. nsTT‘˚
n~ <√|æ&û |ü≥¢ ìs¡dqü >± ø±ø£ <√|æ&øû Ï kÕ<Ûqä yÓTqÆ j·T»„ ø£sà¡ ø±+&É |ü≥,¢ ã\T\
|ü≥¢ ìs¡dqü e´ø£eÔ Te⁄‘·T+~. |üXó¯ e⁄\qT ã* Çe«&É+, |üXó¯ e÷+dü+ ‹q&É+,
ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&çq ø£sø¸¡ £ esêZìøÏ (yÓX’ ó¯ ´\≈£î) #ê˝≤ Vü‰ìø£se¡ TsTTq >∑‘+· ˝À ˝≤>∑
|üXó¯ e⁄\qT e÷+dü+ ø√dü+ø±ø£ bÕ&çø√dü+, bı\+ |üqT\ ø√dü+ Çø£MT<ä≥ b˛wæ+#ê*.
nsTT‘˚ bÕ‘· n\yê≥T Áu≤Vü≤àDT\≈£î JeHê<Ûës¡+, Ä#ês¡+. á dü+|òTü s¡D ¸ #Ûêj·T\T
X¯‘|· <ü ä∏ Áu≤Vü≤àD+˝À ˇø£#√≥ ø£qã&É‘êsTT.48 >√e÷+dü+ ‹q&É+ bÕ|ü+ nì
yê~+#·>± n+‘ê $ì j·T»„e\Tÿ´&ÉH˚ Áu≤Vü≤àD s¡Twæ (y˚<ë+‘·T\≈£î áj·Tq
eT÷\|ü⁄s¡Twüß\˝À ˇø£&TÉ ) ªn+‘ê ì»y˚T ø±e#·TÃ>±ì, |ü⁄wæ>º ± e⁄+fÒ H˚qT ‘·|Œü ø£
‹+{≤qTμ nì düe÷<Ûëq+ ÇkÕÔ&TÉ . $∫Á‘·eTsTTq $wüjT· + @$T≥+fÒ ‘·sT¡ yê‹
ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT\T e÷+kÕVü‰s¡T\sTTq eékÕj·T <ës¡T\qT ‘·≈£îÿe>±
#·÷kÕs¡T>±ì, ‘=*Hê&ÉT Áu≤Vü≤àDT\ >√e÷+dü uÛøÑ D å£ ≤ìøÏ e´‹πsø£+>± eékÕj·T
<ës¡T\T ‹s¡>ã∑ &Ü*‡ e∫Ã+~. Ç~ á <äX˝ ¯ À ø£+f… ‘·sT¡ yê‹ <äX˝ ¯ À uÖ<äΔ eT‘·+
s¡÷|ü+˝À Á|üã\yÓTÆq dü+|òüTs¡¸D>± eTT+<äTø=∫Ã+~. Ä <Óã“≈£î ‘·≥Tºø√˝Òø£
Áu≤Vü≤àDT\T ˇø£ÿ >√e÷+kÕH˚ï ø±ø£ nìï s¡ø±\ e÷+kÕ˙ï $dü]+® ∫q ‘·sT¡ yê‘˚
‹]– ì\<=≈£îÿø√>∑*>±s¡T.
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô düe÷»+ yÓTT‘·+Ô Äs¡T´\+<äs]¡ ˝Àq÷ ˇπøkÕ] sê˝Ò<Tä .
ø=ìï >∑D≤\˝À eTT+<äT e∫Ã+~. eTVü‰ uÛ≤s¡‘+· ˝Àq÷ uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝Àq÷
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sêC≤´\T>± ù|s=ÿqï yê{Ïìã{Ïº á e÷s¡TŒ ≈£îs¡T, bÕ+#ê\, eTÁ<ä,
eT‘·‡´, yÓTT<ä\sTTq >∑D≤\˝À e∫Ã+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃqT. Çe˙ï |ü+C≤ãT
&Û©ç `¢ Vü≤sê´Hê ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q$. á >∑D≤\˝Àì sê»qT´\T ø=+<äsT¡ >∑D
ã+<ÛHä ê\qT ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ ‘Ó+#·Tø=ì kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï Á|üø{ £ +Ï #·Tø√>∑*>±s¡T. n+fÒ
ì»yÓTqÆ ªsêE\Tμ ø±>∑*>±s¡T. nsTT‘˚ Ç+ø± |üXó¯ b˛wüø£ <äX˝ ¯ À ñ+&çb˛sTTq
Äs¡´>∑D≤\T yπ̊se⁄HêïsTT. á >∑D≤\˝À >∑÷&É es¡í eédüqú T Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº yêfi¯fl≈£î
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\yê≥T #˚dæ $düèÔ ‘·eTsTTq eékÕj·Tø£ es¡dZ eü ÷»+˝À ø£\T|ü⁄ø√
e\dæq ø£seÔ¡ ´+ Çø£ eTT+<äT+~. á Äs¡´>∑D≤\Tø±ø£ ndü+U≤´ø£eTsTTq Äπs´‘·s¡
>∑D≤\THêïsTT. á >∑D≤\qT yÓTT‘·+Ô X¯SÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#T· ø√e&Éy÷Ó ˝Òø£ M{Ï˝Àì
|ü⁄s√Væ≤‘·T\qT Áu≤Vü≤àDT\T>± d”«ø£]+∫ ˇø£ >√Á‘·+ düèwæ+º ∫, yêfi¯fl düV‰ü j·T+‘√
Ç‘·sT¡ \qT X¯SÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#T· ø√e&Éy÷Ó #˚j÷· *. á ˝Àãs¡#T· ≈£îH˚ Áø£eT+˝À
nD∫y˚‘‘· √ u≤≥T düyT˚ àfi¯q+ >∑÷&É e⁄+~. ø=‘·Ô <˚e⁄fi¯ófl, ø=‘·Ô |ü⁄sêD≤\T, ø=‘·Ô
Ä#êsê\T, ø£\>± |ü⁄\>∑+>± e∫Ã Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝À #˚s‘¡ êsTT.
n+‘˚ø±ø£, Äs¡´düe÷»+ |ü+C≤ãT`Vü≤sê´Hê`&Û©ç `¢ |ü•ÃeT ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ \ Ÿ ˝Àì
‘˚*ø£ n&Ée⁄\qT e~*ô|{Ïº <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\Tqï ~>∑Te >∑+>±`j·TeTTHê
˝Àj·T\ ˝ÀìøÏ (‘·÷s¡TŒ ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ ,Ÿ ;Vü‰sY) $dü]Ô +#˚ <äX>¯ ÷∑ &É eTT+<äT+~.
Áø°.|üP. 600`300 eT<Û´ä »]–q á |ü]D≤e÷\qT ‘·sT¡ yê‹ n<Ûë´j·T+˝À #·÷<ë›+.
$es¡D\T
1. ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç >∑D≤\T e÷eT÷\T>± e÷‘·èkÕ«eT´
˝Òø£ e÷‘·è Á|ü<ëÛ q eédüqú T ø£*– ñ+{≤sTT. |üXó¯ b˛wüD‘√ |æ‘è· kÕ«eT´+
(<ëì‘√bÕ≥T eT>∑ <˚e⁄fi¯ófl) ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. nsTT‘˚ #·]Á‘· |ü]D≤eT
Áø£eT+˝À n|ü&É|ü &ÉT neTà<˚e‘·\qT |üPõ+#˚ |üXó¯ b˛wü≈î£ \T ø£qã&É‘ês¡T.
|ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé≈£î #Ó+~q n≥Te+{Ï ñ<ëVü≤s¡D ˇø£{Ï Çdü÷Ô ª|üX¯ó
72 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
b˛wü≈î£ \≈£î eT>∑ <˚e⁄fi‚fl ñ+&ç rsê\q&É+ |æ&yç ê<ä+ ne⁄‘·T+~μ n+{≤&ÉT
ø√XÊ+_. Pilgrim's Progress: A Contribution to the pre-history of the
Western Deccan Plateau, MR, Page 138.
2. CCAI, Page 86
3. ISIH, Page 83. ˝Àø£+˝À bÕ|ü+ nH˚~ ˝Òq+‘·es¡øπ ªj·TeT˝Àø£+μ M{Ï
ø£ìï+{Ïø° nr‘·+>± e⁄+≥T+~. bÕ|ü|⁄ü ø±sê´\T ˝Àø£+˝À yÓTT<ä\Tø±>±H˚
Je⁄\T eTs¡D+Ï #·&+É yÓTT<ä\sTT+~. ªj·TeTsêEμ ‘·q Á|ü»\MT<ä Áù|eT
ø=B› bÕbÕ\qT ‘·q MT<ä y˚dTü ø=ì ‘êH˚ yÓTT<ä{Ï eTè‘·T&ÉT nj·÷´&ÉT.
(Áø°dTü Ô #ê˝≤ ø±\+ ‘·sT¡ yê‘· á|üH˚ #˚XÊ&ÉT). Äs¡T´\T ÇsêHé e~* uÛ≤s¡‘·
ñ|üK+&ÜìøÏ e#˚Ãdü]øÏ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï eTè‘·T&ÉsTTq á ªj·TeTsêEμ
eTè‘·T\ ˝Àø±ìøÏ n~Û|ü‹ nsTTq j·TeT<Ûäs¡àsêE nj·÷´&ÉT. CCAI
Page 77
4. CCAI, Pages 87-88
Indian Feudal Trade Charters, HS, Page 103.
5. ñ<ëVü≤s¡D≈£î >∑DeTTKT´&çì >√|ü⁄&ÉT ˝Òø£ >√|ü‹ n˙, j·TT<ëΔìï >∑$wæ̃
˝Òø£ >√wüß n˙, <ä÷sêìï >∑e⁄´‹ n˙ nHêïs¡T. ÄsY.mdt. X¯s¡à |ü⁄düÔø£+
Material Culture and Social Formations in Ancient India, page 25.
6. s¡Twüß\÷ sêE\÷ XÊgø±s¡T\÷ ñ<˚X› ´¯ |üPs¡«ø£+>± #·]Á‘·qT ì]àkÕÔsH¡ ˚
n_ÛÁbÕj·T+ uÛ≤eyê<ä #·]Á‘· s¡#H· ê |ü<‹Δä ˝Àì Á|ü<ëÛ q ˝ÀbÕ\˝À ˇø£{.Ï
ªÄ+Á<ÛäCÀ´‹μ˝À Á|üXÀï‘·Ôsê\ o]¸ø£ ìs¡«Væ≤+#˚ ns¡TD≤yê´dt>±]ì ˇø£
bÕsƒ¡≈£î&ÉT ø£Hê´X¯ó\ÿ+ nH˚ Ä#ês¡+ m{≤¢ e∫Ã+<äì n&ÉT>∑>± ÄyÓT
ªnX¯«˝≤j·TqT&ÉT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº mì$T~ $<Ûë\ $yêVü≤ |ü<‘Δä T· \˝À Äs¡¸
$yêVü≤ |ü<‹Δä ˇø£{μÏ n+≥÷ ‘·q düe÷<Ûëq+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç≥Te+{Ï
yêø±´\T eTq #·]Á‘· |ü⁄düøÔ ±˝À ø=\¢\T. eTq<˚X+¯ ˝À eT>∑yêfi¯ófl E≥Tº
ªÁø±|ü⁄μ #˚sTT+#·T≈£îH˚ |ü<‹Δä $ø√º]j·÷ sêDÏ ªÁ|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~μ nì me«s¡÷
nqs¡T >±ì ÁbÕNq #·]Á‘·qT >∑T]+∫ e÷Á‘·+ $TqVü‰sTT+|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&É
Ç{≤¢>π sêkÕÔsT¡ .
7. Äs¡´ >∑D≤\T |üXó¯ e⁄\ >∑T]+∫, ˙{Ï eqs¡T\ >∑T]+∫ ‘·s# ¡ T· ø£\Væ≤+#·T
≈£îH˚$ nq&ÜìøÏ s¡T>π «<ä+˝À Ä<Ûës¡+ e⁄+~ ISIH, Page 88.
8. CCAI, Page 78, Äs¡T´\T |ü+C≤ãT e~* >∑+>±`j·TeTTHê rs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ
e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘·, n<˚ düsd¡ «ü ‹ uÛ÷Ñ >∑s“¡ +¤ ˝À >√|ü´+>± Á|üeVæ≤+∫ Á|üj÷· >∑
<ä>sZ∑ ¡ >∑+>±`j·TeTTq\qT ø£\TdüT+Ô <äì ø=‘·Ô |ü⁄sêD+ düèwæ+º #·T≈£îHêïs¡T.
>∑‘êìï m+‘·e÷Á‘·+ e~*ô|≥º&ÜìøÏ Çwü+º ˝Òì Áu≤Vü≤àD dü+düÿè‹øÏ Ç~
#·øÿ£ {Ï ì<äsÙ¡ q+.
9. CCAI, page 82
11. <ëdüT\÷, <ädTü ´\÷ ˇø£sπ qì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. y˚sT¡ y˚sì¡ uÛ≤$+#˚
#·]Á‘·ø±s¡T\˝À ÄsY.mdt. X¯sà¡ ˇø£sT¡ .
12. CCAI, Page 80
13. ISIH, Page 93
14. |ü⁄s¡eTT\T n+fÒ |ü≥D å£ ≤s¡+ú ø√≥\T (fortification)
º ≤\T nH˚ ø£+fÒ #·T≥÷º s¡øD
ø£{qºÏ ÄyêkÕ\T nqe#·TÃ (ø√XÊ+_ strongholds nH˚ e÷≥ yê&É‘ê&ÉT)
15. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Äs¡T´\T Ç<˚ $<Û+ä >± ªHê>∑μ, ªìcÕ<äμ yÓTT<ä\sTTq
ù|s¡q¢ T ‘·eT≈£î X¯Á‘·Te⁄\sTTq Ä≥$ø£ ‘Ó>\ ∑ ≈£î kÕe÷q´ eéVü‰s¡+>±
Á|üj÷Ó –+#ês¡T.
16. ISIH, Page 99
17. CCAI, Page 79
18. On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Page 82 Urvasi
and Pururavas, MR. Page 77
CCAI, Pages 82-83
ISIH, Pages 102-103
19. ISIH, page 96
21. CCAI, Page 115
22. á $X‚w¢ D ü $es¡+>± sêdæq yê´dü+
Urvasi and Pururavas, MR, Pages 42-81, eTTK´+>± ù|J\T 61`81
23. The Autochtonous element in the Mahabharata, HS. Page 159
24. Social and economic aspects of the Bhagavadgita, MR,
Page 24
CCAI, Page 83
74 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
27. ISIH, Pages 102-106
28. Combined Methods in Indology, HS, Pages 15-16
The Basis of Ancient Indian History, HS, Pages 33, bÕ<äd÷ ü ∫ø£
29. ISIH, Page 105
30. CCAI, Page 84
31. ISIH, Page 119
32. ø√XÊ+_ $X‚w¢ D ü qT $es¡+>± ‘Ó\TdüTø√<ä\TÃ≈£î+fÒ á ÁøÏ+~ yê´dü+ #·<eä
e#·TÃqT. The origin of the Brahmin gotras Journal of Bombay branch
of Royal Asiatic Sociery, 1950, ù|J\T 21`80. ø√XÊ+_ yê´kÕ\
dü+ø£\Hê\>± Ç|üŒ{ÏøÏ yÓ\Te&çq yê{Ï˝À m+<äT˝Àq÷ á yê´kÕìï #˚]Ã
q≥Tº˝<Ò Tä .
33. ISIH, Page 106
34. CCAI, Page 87
35. ISIH, Page 133
36. ISIH, 88
37. CCAI, Page 88
38. Hê>∑*øÏ ÇqT|ü eTTø£ÿ yê&Üsê ˝Ò<ë nH˚~ Á|üXÊïs¡øú +£ >± e⁄+&çb˛‘·T+~.
|ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À n≥Te+{Ï~ ˇø£ÿ#√≥ e÷Á‘·yT˚ <=]øÏ+<äì ÄsY.mdt.
X¯sà¡ n+{≤&ÉT.
39. ISIH, Page 123
40. The Autochtonous element in the Mahabharata, HS, Page 155
41. ISIH, Page 108, bÕ<ä dü÷∫ø£ 7
42. On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Page 83
43. CCAI, Page 87
44. Marxism and Ancient Indian culture, HS, Pages 73-78. &Ü+π> Áyêdæq
|ü⁄düÔø£+ 'India from primitive communism to slavery' øÏ á yê´dü+
düMTø£.å
45. Marxism and Ancient Indian culture, HS Page 77
46. On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Pages 82-84
47. ISIH, Page 120
48. ISIH, Page 136
7 5
5. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ` ãT<äTΔ&ÉT
ô|’q #Ó|Œæ q≥Tº Áø°.|üP. 600`300 eT<Û´ä ø±\+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\˝À s¬ +&ÉT
n+XÊ\THêïsTT. ˇø£{Ï ` ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ‘·q
>∑D eédüú \ø£D å ≤\qT |üP]Ô>± e~*+#·Tø=ì Hê>∑]ø£ sêC≤´\ @sêŒ≥T≈£î <ë]
rj·T&É+. s¬ +&ÉT ` düe÷»+ Ä≥$ø£ düe÷C≤\qT ˝Àãs¡T#·Tø=ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô˙
<ëì‘√u≤≥T es¡í eédüúq÷ <ä≥ºeTsTTq n&Ée⁄\‘√ ì+&çq >∑+>±j·TeTTHê
˝Àj·T\ ~>∑Te uÛ≤>±ìøÏ (ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ ,Ÿ ;Vü‰sY sêÁcÕº\≈£î) yê´|æ+|üCj Ò T· &É+.
ø√XÊ+_ Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï e÷s¡TŒqT uÖ<äΔ ‘·~s¡‘· Áu≤Vü≤àDÒ‘s· ¡ eT‘ê\ Ä<Ûës¡+>±,
s¬ +&Ée e÷s¡TŒqT eTVü‰uÛ≤s¡‘+· Ä<Ûës¡+>±, $e]kÕÔ&TÉ . mø£ÿ&çøø£ ÿ£ &É á eT‘·
kÕVæ≤‘·´ dü+Á|ü<ëj·÷\qT |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\‘√q÷ HÓ’dü]Zø£ |ü]dæú‘·T\‘√q÷
düeTq«j·T|üs∫ ¡ n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔ&TÉ .
á #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À düyT˚ àfi¯q+ »s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+~. |üXó¯ b˛wüø£ Äs¡´
>∑D≤\q÷ Äπs´‘·sT¡ \q÷ ˝§+>∑BdüT≈£î+≥÷H˚ e⁄Hêïs¡T. ‘·eT düe÷»+˝À n≥º&TÉ >∑T
uÛ≤>∑+˝À ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷H˚ e⁄Hêïs¡T. nsTT‘˚ Ç|ü&ÉT ø=‘·Ô #ê]Á‘·ø£ <äX¯ e∫Ã+~.
<ëìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± bÕ‘· Áu≤Vü≤àDT\ kÕúq+˝À ø=‘·yÔ êfi¯fl≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· e∫Ã+~.
eTVü‰uÛ≤s¡‘êìøÏ ‘·T~s¡÷|ü+ Ç∫Ã+~ uÛèÑ >∑T (uÛ≤s¡eZ ) >√Ár≈£î\T, uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìï
sêdæ+~ Á|ü<ëÛ q+>± ø£X´¯ |ü (ø±X¯´|ü) >√Ár≈£î\T.1 s¡T>π «<ä+˝À uÛèÑ >∑Te⁄\T øπ e\+
Ç+Á<äT&ç#‘˚ · z&ç+#·ã&É¶ ˇø£ >∑D+>± ø£qã&É‘ês¡ì #·÷kÕ+.2 ø£X´¯ |ü⁄\ e÷≥ø=ùdÔ
ø£DT«\˝≤π> Mfi¯ófl>∑÷&É y˚<øä ±\+˝À j·T»„ ø£sà¡ ø±+&É ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nqs¡TΩ\T>±
uÛ≤$+#·ã&Ü¶sT¡ .3 ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À y˚sπ @ >√Á‘·+˝Òì Áu≤Vü≤àDT\≈£î ø±X¯´|ü>√Á‘·+
Ç#˚Ã n\yê≥TqT ã{Ïº #·÷ùdÔ4 Ç~ Äπs´‘·s¡T\ qT+&û Ä≥$≈£î\ qT+&û
|ü⁄s√Væ≤‘·T\qT d”«ø£]+∫q düyT˚ àfi¯q Áø£eT+˝À @s¡Œ&É¶ >√Á‘·+ nì ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
eTVü‰uÛ≤s¡‘·+
eTq bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘·´+˝À #·]Á‘· m+‘· e⁄+<äH~˚ ∫≈£îÿM&Éì Á|üXï¯ . BìøÏ
düe÷<Ûëq+ #·]Á‘·≈î£ eTq+ Ç#·TÃ≈£îH˚ ìs¡«#·Hêìï ã{Ïº e⁄+≥T+~. #·]Á‘·qT
ø=ìï dü+|òüT≥q\ ø£\sTTø£>± ns¡Δ+ #˚düTø=ì bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘·´+˝À #ê]Á‘·ø£
76 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
dü+|òTü ≥q\ Äqyê\T ø√dü+ yÓ‹øÏ‘˚ n~ eè<ÛëÁ|üj÷· dü ne⁄‘·T+<äì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+. yÓTT‘·+Ô bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘ê´qï+‘ê e&ÉuÀùdÔ Äe–+»+‘·>÷∑ &É ª#·]Á‘·μ
<=s¡ø<£ Tä . nsTT‘˚ #·]Á‘·qT ø=ìï dü+|òTü ≥q\ ø£\sTTø£>± ø±ø£ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\
|ü]D≤eT Áø£eT+>± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+fÒ |ü]dæ‹ú ø=+‘· yÓTs¡T>∑T>± e⁄+≥T+~. |ü⁄øÏÿ{Ï
|ü⁄sêDy˚T nsTTHê, n~ sêj·Tã&ç+<ä+fÒ, Á|ü»\T $düèÔ ‘·+>± $X¯«dæ+#ês¡+fÒ,
n~ @<√ ˇø£ kÕe÷õø£ |ü]D≤eTÁø£e÷ìï Á|ü‹|ò*ü +∫ e⁄+&Ü*. á Á|ü‹|ò\ ü q+
ñqï<äTqï≥Tº>± ø±ø£b˛e#·TÃ. dü+πø‘ê‘·àø£+>± ø±e#·TÃ. n<äT“¤‘·+>± ø±e#·TÃ.
nuÛ≤e+>± ≈£L&Ü ø±e#·TÃ. Bìì XÊÁd”j Ô T· +>± n<Û´ä j·Tq+#˚dæ <ëì yÓq≈£îqï
|ü]D≤e÷\qT >∑T]Ô+#·&+É nedüs+¡ . n~ #˚jT· &ÜìøÏ ìsêø£]ùdÔ ˇø£ $\TyÓq’
#ê]Á‘·ø£ Ä<Ûësêìï ø√˝ÀŒ‘ê+ nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. ø£èwüß&í TÉ nH˚yê&ÉT ì»+>±
˝Òøb£ ˛e#·TÃ. ø±ì ø£èwüß&í ç Äsê<Ûqä e⁄+~. n<=ø£ kÕe÷õø£ yêdüeÔ +. á Äsê<Ûqä
nìï ø±˝≤\˝Àq÷ ˝Ò<Tä . ˇø£ <äX˝ ¯ À eTT+<äTø=∫Ã+~. n+‘·es¡≈î£ Á|üeTTK+>±
e⁄qï Ç+Á<äT&ç |üP» Áø£eT+>± ø°D å +Ï ∫b˛sTT+~. Ç<ä+‘ê |ü⁄øÏÿ{Ï |ü⁄sêD+>± ø={Ïº
bÕπsj·T≈£î+&Ü ø±s¡D≤\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚ùdÔ eTq #·]Á‘·qT ø=+‘·sTTHê ns¡+ú
#˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ê+.
ø√XÊ+_ eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<qä∏ T #ê˝≤ $es¡+>± $X‚w¢ +æ ∫, ˇø£ÿ ø£<>ä∏ ± ø£qã&˚
<ëìï eTÚ[ø£+>± eT÷&ÉT dü+Á|ü<ëj·÷\ ø£\sTTø£>± $&É>=&ÜÔ&TÉ . Ä eT÷&ÉT dü+Á|ü
<ëj·÷\ yÓqTø£qTqï #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷\qT C≤Á>∑‘>Ô· ± n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔ&TÉ .5
yÓTT<ä{~Ï ≈£îs¡TbÕ+&Ée⁄\ j·TT<ä+Δ Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ Äs¡´düe÷»+ ÄVü‰s¡
ñ‘·Œ‹Ôì n\yê≥T #˚dTü ø=ì es¡eí édüqú T s¡÷bı+~+#·Tø=ì dæ+<Û÷ä , >∑+>±˝Àj·T\
eT<Û´ä uÛ≤>±ìï eékÕj·T jÓ÷>∑´+#˚dæ ÄÁø£$T+#·T≈£î+~. >∑D eédüqú T #Û̊~+∫
HÓeTà~>± sê#·]ø±\T @s¡Œ&É&É+ yÓTT<ä\sTT+~. yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ sê#·]ø£+
@s¡Œs¡#T· ≈£îqï >∑D≤\˝À ≈£îs¡T>∑D+ ˇø£{.Ï Çø£ MT<ä≥ á ≈£îs¡T>∑D+ jÓTTø£ÿ sê#·
e+XÊìï ≈£îs¡T e+X¯+ nq&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºsT¡ . uÛsÑ ‘¡ T· &ç dü+‘·‹ nsTTq ≈£îs¡T
eTVü‰sêE ‘·q ‘·|dü Tü ‡ |ò*ü ‘·+>± ≈£îs¡T »+>∑˝≤ìï ≈£îs¡Tøπ Áå ‘·+>± e÷sêÃ&Éì Ä~
|üs¡«+˝À e⁄+~. n&Ée⁄\qT (»+>∑\+) eékÕj·T πøåÁ‘ê\>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ
nedüse¡ Tj˚T´ uÛÖ‹ø£ ÁX¯eTjÓTTø£ÿ n<äT“¤‘· Áu≤Vü≤àD°øè£ ‘· s¡÷|ü+ á ª‘·|dü Tü ‡μ
nqT≈£î+fÒ n~ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eTy˚T. á $<Û+ä >± @s¡Œ&çq ≈£îs¡Tsê»´+ sê»<Ûëì
nsTTq Vü≤dæHÔ ê|ü⁄s¡+ (&Û©ç )¢ j·TeTTHê q~ô|’ uÛ≤>±q e⁄+~. Äs¡T´\ düe÷»+ >∑D
eédüú s¡÷|ü+˝À e⁄qï+‘·ø±\+ sêE\÷, sê#·]ø±\÷ ˝Òe⁄. ˇø£ >∑D≤ìøÏ #Ó+~q
düC≤‘·T\ (s¡øÔ£ ã+<ÛTä e⁄\) >∑T+|ü⁄ (≈£î<äTs¡T) >±ì ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ ∫qï >∑T+|ü⁄
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ` ãT<äT&Δ TÉ 77
>±ì ˇø£ ÁbÕ+‘·|⁄ü dü+|ü<qä T ñeTà&ç>± nqTuÛ$Ñ +#˚~. nsTT‘˚ dü+|òTü ≥q\
ø£\sTTø£>± ns¡+ú #˚dTü ø=ì bÂsêDÏø£ kÕVæ≤‘·´+˝À #ê]Á‘·ø£ dü+|òTü ≥q\ Äs¡T´\T
<ëdüT\qT X¯SÁ<äT\T>± ˝§+>∑BdüT≈£îì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃ≈£îì n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T≈£îqï ‘·sê«‘· á |ü]dæú‹ e÷]+~. n+‘·es¡≈£î >∑DdüuÛÑ #˚‘·
mqTïø√ã&çq sêE\T Ç|ü⁄&ÉT ø=‘·>Ô ± <=]øÏq dü+|ü<qä T Ädüsê #˚dTü ≈£îì |ü⁄s√Væ≤‘·T\
n+&É‘√ n_Ûw≈æ î£ \ Ô sTT kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï Á|üø{ £ +Ï #·T≈£îHêïs¡T. Ç~ yêfi¯fl düC≤‘·T\˝À
(<ëj·÷<äT\T) ø=+<ä]øÏ ø£+≥–+|üsTT+~. yêfi¯ófl ‘·eT≈£î >∑÷&É sêC≤´~Ûø±s¡+˝À
yê{≤ ø±yê\ì ø√s¡&É+, ø£\Væ≤+#·Tø√e&É+, n&Ée⁄\≈£î ãVæ≤wüÿ]+#·ã&É&É+,
j·TT<äΔ+ #˚j·T&É+, n˙ï >∑÷&É düVü≤»eTsTTq $wüj·÷˝Ò. Ç+<äT˝À øös¡e⁄\T
z&çb˛sTT bÕ+&Ée⁄\T >¬ *#ês¡T. eTVü‰uÛ≤s¡‘+· øös¡e⁄\ $˝≤|ü+>± ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT
bÕ+&Ée⁄\ $»j·T^‘·+>± e÷]+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.6
nsTT‘˚ ≈£îs¡Tøπ Áå ‘· j·TT<ä+Δ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À e]í+∫q+‘·{Ï eTVü‰dü+Á>±eT+
ø±e&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä . 18 s√E\ bÕ≥T kÕ–q Ä j·TT<ä+Δ ˝À 50 \ø£\ å eT+~
Vü≤‘·T\j·÷´s¡ì, 1,30,000 s¡<ë∏ \÷, @qT>∑T\÷ n+‘·≈î£ eT÷&ÉT s¬ ≥T¢ >∑TÁsê\÷
ñ|üj÷Ó –+#·ã&Ü¶jT· ì Ä ªÇ‹Vü‰dü+μ #ÓãT‘·T+~. Ç+‘· ô|<ä› m‘·TqÔ j·TT<ä+Δ
»s¡>±\+fÒ <˚X¯ »HêuÛ≤ ø£˙dü+ 20 ø√≥T¢ ñ+&Ü\ì n+#·Hê y˚d÷ü ,Ô Á_{Ïwt ø±\+
<ëø± uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤ 20 ø√≥T¢ ø±˝Ò<ìä ø√XÊ+_ >∑Ts¡TÔ #˚kÕÔ&TÉ .7 Áø°.|üP. 600
Hê{Ï <ëø± >∑+>± j·TeTTHê ~>∑Te ˝Àj·T\˝À, ‘·÷s¡TŒ |ü&eÉ Ts¡ ø√kÕÔ\˝À, <äøÿ£ Hé
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä, ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ Ò ‘·|Œü ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ˝Ò<Tä . j·TT<ëΔ\T #˚jT· &ÜìøÏ
sêE\÷ sê»e+XÊ\÷ ˝Òe⁄. $kÕÔs+¡ >± ÇqTeTT yê&Éø+£ kÕ<Û´ä |ü&˚ <ëø± á
ÁbÕ+‘ê\˝À Ä e÷s¡TŒ sê<äT. eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<ä∏ yÓTT‘·+Ô &Û©ç ¢ ` MTs¡{Ÿ ` eT<ÛTä s¡
ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·eTsTT+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.8 ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À
Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT ÁbÕeTTU≤´ìï ô|+#·Tø√e&É+ ø√dü+ ‘·eT≈£î ‘√∫q sêE\q÷
sê»e+XÊ\q÷ nìï+{Ï˙ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝ÀøÏ #˚sêÃs¡T.
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ≈£îs¡T bÕ+&Ée⁄\ j·TT<ä+Δ ø£<ä∏ e÷Á‘·yT˚ nsTT‘˚ n+<äT˝À
ø£èwüß&í ç bÕÁ‘· ns¡+ú ø±<äT. j·TT<ä+Δ #˚dqæ s¬ +&ÉT |üø±å \˝À ˇø£ |üø±å ìøÏ kÕj·T+
#˚dqæ j·÷<äe Á|üeTTKT&ç>± e⁄+&˚yê&˚ ‘·|Œü , <˚e⁄&ÉT ø±e\dæq n>∑‘´· + ˝Ò<Tä .
ø±ã{Ïº Çø£ÿ&É yπ̊s dü+Á|ü<ëj·T+ e∫Ã #˚]+<äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . ≈£îs¡T>∑D+
ìyêdü dü\ ú + &Û©ç `¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·+ ø±>±, yêfi¯fl≈£î <äøD åÏ +>± eT<ÛTä s¡ ÁbÕ+‘·+˝À
j·T<äT>∑D+ (j·÷<äe⁄\T) ìedæ+#˚yês¡T. s¡T>π «<ä+˝Àì |ü+#·>D ∑ ≤\˝À j·÷<äe⁄\T
ˇø£sT¡ . Mfi¯ófl Äs¡T´\Tø±ø£ b˛e#·TÃqT >±ì y˚<øä ±\|ü⁄ Äs¡T´\˝≤>± Mfi¯ófl |üXó¯
b˛wü≈î£ \T. Mfi¯fl <˚e⁄&ÉsTTq ø£èwüß&í øç ° Äs¡T´\ <˚e⁄&ÉsTTq Ç+Á<äT&çø° eTT+<äT
78 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
qT+&û X¯Á‘·T‘·«y˚T. ∫e]øÏ, |üXó¯ b˛wüø£ düe÷»+ |üP]Ô>± HêX¯qeTsTT eékÕj·Tø£
düe÷»+ dæsú |¡ &ü d˚ ]ü øÏ Ç+Á<äT&ÉT ‘·q kÕúHêìï dü+|üPs¡+í >± ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. ø£èwüß&í TÉ
Á|üeTTK <˚e⁄&Éj÷· ´&ÉT. á |ü]D≤e÷ìï Á|ü‹|ò*ü +#˚~ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝Àì ø£èwüßìí
bÕÁ‘·.
Ç~ s¬ +&Ée dü+Á|ü<ëj·T+ø±>±, eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝Àì eT÷&Ée dü+Á|ü<ëj·T+
Ä≥$≈£î\~. X¯+‘·qT&çì ô|+&ç¢ #˚düT≈£îqï >∑+>∑, n+ã, ñ\÷|æ, ø£èwüßí&ÉT
düsd¡ eü ÷&çq ndü+U≤´ø£yTÓ qÆ Ád”\ Ô T neTà<˚e‘·\ Á|ü‹s¡÷bÕ\T. eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<˝ ä∏ À
Mfi¯fl˝À ø=+<ä]øÏ #ê˝≤ ø°\ø£eTsTTq bÕÁ‘· e⁄+~. á neTà<˚e‘·\T ø±ø£, eTVü‰
uÛ≤s¡‘· ø£<˝ ä∏ À #ê˝≤ Á|üeTTK+>± <äsÙ¡ q$T#˚Ã Ä≥$ø£ ∫Vü≤ï+ Hê>∑TbÕeTT. Hê>∑C≤‹ì
HêX¯q+ #˚jT· &ÜìøÏ »qy˚T»j·TT&ÉT j·T»„+ #˚dTü +Ô &É>± j·T»„ ø£sà¡ ø±+&É˝À uÛ≤>∑+>±
yÓX’ +¯ bÕj·TqT&ÉT #Ó|Œæ q ø£<ä∏ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· . n<˚ Hê>∑TbÕeTT $wüßeí ⁄ |ü&øÉ £ nsTT+~.
ã\sêeTT&ç n+X¯ nsTT+~. •e⁄&ç yÓT&ÉqT n\+ø£]+∫+~.
eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏äqT á eT÷&ÉT dü+Á|ü<ëj·÷\ ø£\sTTø£>± $&É>=&ç‘˚
n+<äT˝À Á|ü‹|ò*ü +∫q #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+ ns¡+ú ne⁄‘·T+~. ≈£îs¡T >∑D≤ìøÏ #Ó+~q
yêfi¯ófl &Û©ç `¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·|⁄ü Hê>∑]ø£ Äs¡T´\T. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô es¡eí édü,ú yêfi¯fl
kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£. yêfi¯fl≈£î <äøD åÏ +>± eT<ÛTä s¡ ÁbÕ+‘·+˝À j·T<äT
>∑D≤ìøÏ #Ó+~q |üX¯ób˛wü≈£î\THêïs¡T. #·T≥÷º (eTTK´+>± >∑+>± j·TeTTHê
˝Àj·T\˝À) <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\THêïsTT. Ä n&Ée⁄\˝À Ä≥$≈£î\THêïs¡T. á
Ä≥$≈£î\+<äs÷¡ ˇπø ˇø£ Hê>∑C≤‹ nsTT e⁄+&É&+É ndü+uÛeÑ +. Çe˙ï $&ç $&ç>±
e⁄+&çq Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\sTT e⁄+&Ü*.9 Hê>∑T\T ˝Òø£ Hê>∑C≤‹ nH˚~ Äs¡T´\T
Mfi¯fl+<ä]ø° kÕe÷q´ Á|üj÷Ó >∑+>± ñ|üj÷Ó –+∫q e÷≥. ãVüQXÊ Mfi¯fl˝À m≈£îÿe
‘Ó>\ ∑ T bÕeTTqT ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± ø£*– e⁄HêïjÓ÷ ˝Òø£ bÕeTT |üP» #˚ùdy√.
á eT÷&ÉT düe÷C≤\ eT<Ûä´ ìs¡+‘·s¡+ dü+|òüTs¡¸D kÕ– e⁄+&Ü*. Ç+Á<äT&çø°
ø£èwüßí&çø° |ü&É<äT. j·÷<äe⁄\qT n+‘·+ #˚j·÷\ì Ç+Á<äT&ÉT Á|üj·T‹ïùdÔ ø£èwüßí&ÉT
>√es¡qΔ |üs«¡ ‘êìï n&É+¶ ô|{Ïº s¡økåÏ ÕÔ&TÉ . j·÷<äe⁄\≈£L Hê>∑C≤‹ø° |ü&<É Tä . j·TeTTHê
q~øÏ b˛j˚T ‘√e≈£î n&É+¶ |ü&TÉ ≈£îqï ø±∞j·TT&çì u≤\ ø£èwüß&í TÉ ‘·q ø±* ÁøÏ+<ä
‘=øÏÿ nDÏ#k˚ ÕÔ&TÉ . (ø±ì #·+|ü&ìÉ ø√XÊ+_ >∑Ts¡T# Ô k˚ ÕÔ&TÉ ). Hê>∑sêE nsTTq ‘·ø≈å£ î£ &ÉT
Ç+Á<äT&çøÏ ùdïVæ≤‘·T&ÉT. nsTT‘˚ Ç+Á<äT&çì |üPõ+∫q Äs¡T´\ sê»sTTq »qy˚T
»j·TT&ÉT ‘·ø≈å£ î£ &ç‘√ düV‰ü Hê>∑C≤‹q+‘ê n+‘·+ #˚j÷· \ì j·T»„+ #˚kÕÔ&TÉ .
Á‹ø√D+>± kÕ–q á dü+|òTü s¡D ¸ rÁe+>±H˚ »]– e⁄+&Ü*. Ç+<äT˝À n+‹eT
$»j·T+ Äs¡T´\~ ø±ø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . |üXó¯ b˛wü≈î£ \sTTq j·÷<äe⁄\T, Ä≥$≈£î\sTTq
Hê>∑T\T, eékÕj·T≈£î\sTTq Äs¡T´\≈£î ˝Àã&Éø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . nsTT‘˚ ˝§+>∑Tu≤≥T
|ò*ü ‘·+>± j·÷<äe⁄\÷ Ä≥$≈£î\÷ |üP]Ô>± HêX¯q+ ø±˝Ò<Tä . yêfi¯ófl >∑÷&É eékÕj·T+
H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. es¡í eédüúqT ÄyÓ÷~+#ês¡T. yêfi¯fl˝À ã\V”≤qT\sTTq yêfi¯ófl
yÓTT‘·+Ô >± ˇø£ X¯SÁ<ä ø£sø¸¡ £ es¡+Z >± e÷]b˛sTT Äs¡T´\ <√|æ&øû Ï ˝Àã&Ü¶sT¡ . ø=+‘·
ã\e+‘·T\sTTq yêfi¯ófl |ü⁄s√Væ≤‘·T\T Áu≤Vü≤àDT\˝À #˚sês¡T. >∑DeTTKT´\T
sêE\j·÷´s¡T. yêfi¯fl <˚e⁄fi¯Sfl Ä#êsê\÷ yÓ~’ ø£ Ä#êsê\‘√ ø£\>∑*dæ b˛j·÷sTT.
Äs¡T´\ Ç+Á<äT&ÉT ø±ø£, j·÷<äe⁄\ ø£èwüß&í ˚ sêuÀj˚T ø±˝≤ìøÏ uÛ>Ñ e∑ +‘·T&Éj÷· ´&ÉT.
Ä≥$≈£î\ Hê>∑TbÕeTT ø£èwüßí&ç nqï (ã\sêeTT&ÉT) nsTT+~. $wüßíe⁄ |ü&Éø£
nsTT+~. uÛÑ÷$Tì ‘·q |ü&É>∑ MT<ä yÓ÷ùd Ä~X‚wüß&ÉsTT+~. ‘·s¡Tyê‘· b˛qT
b˛qT •e⁄&ç yÓT&ÉqT n\+ø£]+∫+~ dü«‘·+Á‘·+>± Ç|üŒ{Ïø° |üP»\T n+<äT
≈£î+{À+~.10
ø£èwüß&í ìç Äs¡T´\T n+‘·>± ‘·\ø¬ ‘·TøÔ √e\dæq nedüs+¡ @$T e∫Ã+<äqï
Á|üXï¯ edüT+Ô ~. ø£èwüß&í TÉ øπ e\+ ˇø£ÿ j·T<äT>∑D+ <˚e⁄&˚ nsTT‘˚ n+‘·{Ï Á|üeTTK
kÕúHêìï n+<äT≈£îH˚ yê&ÉT ø±&ÉT. ø±ì ø£èwüß&í TÉ n|üŒ{Ïøπ m+<äs√ <˚e⁄fi¯fl düyT˚ àfi¯q+
nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . j·T<äT>∑D+ »sêdü+<ÛTä &ç uÛj Ñ ÷· ìøÏ eT<ÛTä s¡qT e~*
|ü&eÉ T{ÏøÏ (<ë«s¡ø≈£ î£ ) e\dü yÓ[fl+<äqï |ü⁄sêD >±<∏≈ä î£ ø√XÊ+_ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+
ÇkÕÔ&TÉ .11 »s¡ nH˚ sêø£då æ #˚‘· dü+~Û+#·ã&É¶ á »sêdü+<ÛTä &ÉT Ä≥$≈£î&ÉT. |ü⁄sêD≤\
Á|üø±s¡+ eT>∑<äÛ bÕ\≈£î&ÉT. eT>∑<≈äÛ L£ eT<ÛTä s¡≈L£ eT<Û´ä e⁄qï <ä÷sêìï ã{Ïº #·÷ùdÔ,
>∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\T <ä≥+º >± n&Ée⁄\‘√ ì+&ç e⁄qï ÄHê&ÉT eT>∑<≈äÛ L£
eT<ÛTä s¡≈L£ j·TT<ä+Δ »]– e⁄+&˚ neø±X¯+ ˝Ò<Tä >±ì, »sêdü+<Û`ä ø£èwüß\ í yÓs’ +¡ ˇø£
ì»yÓTÆq Ä≥$ø£`j·÷<äe dü+|òüTs¡¸DqT dü÷∫düTÔ+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.
á dü+|òTü s¡D¸ ˝À j·÷<äe⁄\T <Óã“‹Hêïs¡T. eT<ÛTä s¡qT e<ä* |ü&eÉ T{ÏøÏ e\dü yÓfi≤fls¡T.
Ä $düsÔ D ¡ Áø£eT+˝À yêfi¯fl <˚e⁄&ÉsTTq ø£èwüß&í ç |üP»\T >∑÷&É $dü]Ô +#êsTT. ø£èwüß&í ç
©\\qT C≤Á>∑‘>Ô· ± $X‚w¢ ùæ dÔ n+<äT˝À nH˚ø£ dü+Á|ü<ëj·÷\ ø£\sTTø£ ø£ì|ædTü +Ô ~.
ˇø£ ø£èwüß&í TÉ neTà<˚e‘·\ X¯Á‘·Te⁄. |üP‘·qqT #ê˝≤ ne÷qTwü+>± #·+bÕ&ÉT.
eTs=ø£ ø£èwüß&í TÉ neTà <˚e‘·\≈£î #ê˝≤ Á|æjT· yÓTqÆ yê&ÉT. ndü+U≤´ø£eTsTTq
neTà <˚e‘·\‘√ düsk¡ Õ˝≤&Ü&ÉT. ˇø£ ø£èwüß&í TÉ Hê>∑C≤‹øÏ X¯Á‘·Teqï $wüjT· + ø±∞j·T
eTs¡qΔ + ø£<˝ ä∏ Àq÷ U≤+&Ée <äV≤ü q+ ø£<˝ ä∏ Àq÷ ø£qã&ÉT‘·T+~. Ç+ø=ø£ ø£èwüß&í TÉ
Äs¡T´\≈£î düìïVæ≤‘·T&ÉsTT e⁄+&Ü*. n‘·ì #Ó˝…¢\T düTuÛÑÁ<äqT ≈£îs¡T sê»
≈£îe÷s¡T&ÉsTTq ns¡T®qT&ÉT n|üVü≤]+#ê&ÉT. >√≈£î\+˝À n+<ä]˙ n\]+∫q
u≤\ø£èwüß&í øç ° ≈£îs¡Tøπ Áå ‘· j·TT<ä+Δ ˝À X¯Á‘·Te⁄\+<ä]˙ ø£|≥ ü Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê Vü≤‘·
e÷]Ãq ø£èwüß&í øç Ï ndü\T b˛*ø£˝<Ò Tä .
80 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
mH√ï |üP»\ düyT˚ àfi¯q+>± @s¡Œ&çq ø£èwüß&í TÉ s¬ +&ÉT #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷\
Á|ü‹|ò\ ü q+. ˇø£{Ï ` ≈£îs¡T <˚XÊìøÏ <äøD åÏ ≤q e⁄qï j·T<äT>∑D+ |ü&eÉ T{ÏøÏ $dü]Ô +∫q
Áø£eT+˝À Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì |üXó¯ b˛wü≈î£ \ |üP»\˙ï ø£èwüí |üP»>± düyT˚ àfi¯q+ #Ó+<ä&+É ,
Bìe\¢, Äs¡T´\T ø£èwüß&í ìç ‘·eT <˚e⁄&ç>± d”«ø£]ùdÔ #ê˝≤eT+~ |üXó¯ b˛wü≈î£ \qT
˝§+>∑BdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.12 ¬s+&Ée~, n‘·´+‘· eTTKýÓTÆq~, Ä≥$≈£î\
neTà <˚e‘·\qT ø£èwüß&í ç uÛ≤s¡´\T>± d”«ø£]+#·&+É <ë«sê Ä≥$≈£î\ Hê>∑Øø£sD ¡ ≈£î
<√Vü≤<ä+ #˚jT· &É+. ø£èwüß&í ç 16, 108 uÛ≤s¡´\ ns¡+Δ sTT<˚. eT<ÛTä ≈£î düMT|ü+˝Àì
13
ãè+<ëeq+˝À Ç|üŒ {Ïø ° ãè+<ä (>∑
T +|ü ⁄<˚
e ‘·
) nH˚ <˚e‘·≈î£ Á|ür dü+e‘·‡s¡+
ø£èwüß&í ìç ∫Ã $yêVü≤+ #˚kÕÔsT¡ . ãè+<ä≈î£ dü+øπ ‘·+ ‘·T\dæ #Ó≥Tº. yÓ~’ ø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À
‘=*Hê&ÉT m≥Te+{Ï ÁbÕeTTK´+˝Òì á ‘·T\dæ #Ó≥Tº Ç|ü&ÉT Áu≤Vü≤àD Ád”\ Ô
|üP»\˝À Á|üeTTK kÕúHêìï ø£*– e⁄+~. eT>∑yêfi¯ófl ìs¡«Væ≤+#˚ ø£sà¡ ø±+&É˝À ‘·T\dæøÏ
n+‘·>± ÁbÕeTTK´+ ñ+&É<äT. ndü\T ø£èwüßí&ÉT ãè+<ëeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·
>∑*>±&É+fÒH˚ neTà<˚e‘·\ |üP» |üX¯ó b˛wü≈£î\≈£î ˝§+–b˛sTT+<äì ns¡ú+.
‘=*Hê&ÉT Ä eq+˝ÀøÏ eT>∑yêfi¯fl Á|üyX˚ +¯ ìwæ<+Δä . bıs¡u≤≥T>± Á|üy•˚ +∫q yêfi¯flqT
neTà<˚e‘· ã*ø√s¡T≈£î+≥T+~. neTà <˚e‘·\≈£î |ü⁄s¡Twüß\ì∫Ã $yêVü≤+ #˚dæ
yÓ+≥H˚ ã* ÇkÕÔsT¡ . n+<äT≈£î dü+øπ ‘·+>± ãè+<äqT ø£èwüß&í TÉ Á|ür dü+e‘·‡s¡+
ø=‘·>Ô ± ô|[fl#˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.14
ãè+<äø±ø£ ø£èwüß&í ç uÛ≤s¡´\sTTq Ç‘·s¡ Ä≥$ø£ Ád”\ Ô T s¡TøÏàD° (uÛÀ»sêE
≈£îe÷¬s`Ô uÛÀE\T n|üŒ{Ïø+Ï ø± Ä≥$≈£î˝Ò), C≤+ãe‹ (m\T>∑Tã+{Ïì ≈£î<äTs¡T
∫Vü≤ï+>± >∑\ Ä≥$ø£ >∑D eTTKT´ì ≈£îe÷¬s)Ô , yÓTT<ä\sTTq yêfi¯ófl. Ç+‘·eT+~
Ä≥$ø£ neTà<˚e‘·\qT ø£èwüß&í TÉ ô|[fl #˚dTü ≈£îHêï&É+fÒ <ëì yÓqTø£ s¬ +&ÉT _Ûqï
düe÷C≤\ düyT˚ àfi¯q+ e⁄+~. Ä≥$≈£î\T |üXó¯ b˛wü≈î£ \ Ä~Û|‘ü ´· +˝À yêfi¯fl‘√
düy˚Tàfi¯q+ #Ó+~ ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D e÷ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚|ü≥º{≤ìøÏ dæ<äΔ+
ne⁄‘·THêïs¡T. á sTT<ä]› ø° ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì, eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤˙ï, Ä
düe÷»+ ìsêàD dü÷Á‘·yTÓ qÆ es¡eí édüqú ÷ ñ‘·sÔ +¡ qT+&ç Äs¡T´\T n+~∫Ã
‘·eT düe÷C≤ìøÏ ˝Àãs¡T#·T≈£î+{≤s¡T. nsTT‘˚ á |ü]D≤eT+ $»j·Te+‘·+>±
kÕ>±\+fÒ Äs¡T´\T ø£èwüß&í ìç ‘·eT <˚e⁄&ç>± n+^ø£]+#·&ÜìøÏ dæ<+Δä ø±yê*. ø=‘·>Ô ±
s¡÷bı+<äT‘·Tqï eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ Ç+Á<äT&ç ø£+fÒ ø£èwüß&í ˚ düss¡ TTq <˚e⁄&ÉT.
ø£èwüß&í TÉ Ç+Á<äT&ç˝≤>± |üXó¯ ã\T\T ø√s¡&TÉ . ø£èwüß&í ç ø£<\ ä∏ ˝Àì |üXó¯ e⁄\T bÕ&ç
|üX¯óe⁄˝Ò >±ì ã* |üX¯óe⁄\T ø±e⁄. ô|’>± neTà<˚e‘·\≈£î n‘·´+‘· Á|”‹
bÕÁ‘·T&ÉsTTq ø£èwüßí&ÉT Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£îì ø£\T|ü⁄ø√e&ÜìøÏ #ê˝≤
nqT≈£L\eTsTTq <˚e⁄&ÉT. Ç+Á<äT&ç‘√ Ä kÂø£s´¡ + ˝Ò<Tä . á $<Û+ä >± ø=‘·Ô <˚e⁄fi¯flq÷
ø=‘·Ô |üP»\q÷ d”«ø£]+#·{≤ìøÏ ø=‘·Ô |ü⁄sêD≤\÷ sêj·T&Üìø° Áu≤Vü≤àDT\T
m\¢|ü &É÷ dæ<yΔä T˚ . |üPC≤ø±+&É m+‘·>± $dü]Ô ùdÔ yêfi¯fl≈£î n+‘· Ä<ëj·T+. ˇø£yfi˚ ¯
bÕ‘· Áu≤Vü≤àDT\T dæ<äΔ+ ø±ø£b˛‘˚ ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\T (Ä≥$≈£î\ qT+&˚)
|ü⁄≥Tºø=#êÃs¡T. ø=‘·Ô |ü⁄sêD≤\‘√ u≤≥T ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\÷ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT.
Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\T dü|sÔü T¡ \ ¸ qT <ë{Ï ndü+U≤´ø£+>± $dü]Ô +#êsTT.
Áø°.|üP. 300 Hê{ÏøÏ á |ü]D≤eT+ #ê˝≤ es¡≈£î $»j·Te+‘·+
nsTT+<äq&ÜìøÏ n˝…>±®+&ÉsY ø±\+˝À e∫Ãq Á^≈£î\ n_ÛÁbÕj·÷\T ì<äsÙ¡ q+.
Á^≈£î\T Ç+Á<äT&çì ‘·eT &ÉjÓ÷˙k˛dt (Dionysos) ‘√q÷ ø£èwüßí&çì ôV≤sê¬ø¢dt
(Herakles) ‘√q÷ b˛\TÃ≈£îHêïs¡T. Á^≈£î\ ôV≤sê¬øH ¢ é ø£èwüß&í ˝
ç ≤>∑ q\¢{yÏ ê&ÉT.
ø±∞j·TTì e+{Ï ôV’≤Á&Ü nH˚ bÕeTTqT #·+bÕ&ÉT. ‘êeTT e#˚Ã ø±˝≤ìøÏ |ü+C≤ãT˝Àì
|ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À n+<äs¡÷ ôV≤sê¬ø¢dtH˚ Äsê~ÛdüTÔHêïs¡˙, &ÉjÓ÷˙k˛dt |üP»
ø=+&É\≈£î |ü]$T‘·eTsTT+<äì Á^≈£î\T nHêïs¡T. n+fÒ eékÕj·Tø£ düe÷»+ ã\|ü&¶É
|ü\|¢ ⁄ü ÁbÕ+‘ê\˝À Ç+Á<äT&ç kÕúHêìï ø£èwüß&í TÉ ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&É˙, Ç+ø± |üP]Ô>±
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì #˚|≥ ü øº £ |üXó¯ b˛wüD Á|ü<ëÛ q+>± e⁄+&çb˛sTTq ø=+&É #·]j·T˝À¢
e÷Á‘·yT˚ Ç+Á<äT&çøÏ Á|ü<ëÛ q <˚e⁄&ç>± >∑T]Ô+|ü⁄ ñ+<ä˙ ns¡+ú ne⁄‘·T+~. #ê˝≤
eTTKýÓTÆq Á^≈£î\ n_ÛÁbÕj·÷ìï #·]Á‘·ø±s¡T\+‘ê $düà]+#ês¡ì ø√XÊ+_
15
$eT]ÙkÕÔ & É T .
nsTT‘˚ ≈£îs¡TbÕ+&Ée j·TT<ä+Δ ø£<≈ä∏ î£ j·÷<äe⁄\ ø£èwüß&í ç ø£<\ ä∏ T #˚sÃ¡ &É+‘√
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· nsTTb˛˝Ò<Tä . Hê>∑C≤‹ nsTTq ‘·Ts¡TŒ Ä≥$≈£î\‘√ »]–q dü+|òTü s¡D ¸ ,
<ëì n+‹eT |ü]cÕÿs¡eTsTTq düyT˚ àfi¯q+, eTVü‰uÛ≤s¡‘+· MT<ä ã\+>± eTTÁ<ä
y˚kÕsTT. Ç+<äT≈£î ø£èwüß&í ìç $yêVü≤e÷&çq ndü+U≤´ø£eTsTTq neTà <˚e‘·\T
dü]b˛˝Ò<Tä . yêfi¯fl+‘ê ãVüQXÊ j·TeTTq≈£î |ü&eÉ T{Ï ~≈£îÿq e⁄qï Ä≥$≈£î\
<˚e‘·\sTT e⁄+{≤s¡T. ø±ì Äs¡T´\ eékÕj·Tø£ düe÷»+ á <äX˝ ¯ À $dü]Ô +#·
e\dæ+~ ‘·÷s¡TŒq e⁄qï <ä≥eº TsTTq >∑+>± j·TeTTHê n&Ée⁄\˝ÀìøÏ. nø£ÿ&ç
Ä≥$≈£î\T Hê>∑C≤‹. Mfi¯fl≈£î eékÕj·T+ n\yê≥T #˚j·T&É+, ø=+<ä]ì
X¯SÁ<äT\T>± ˝Àãs¡#·Tø√e&É+, ø=+<ä]˝À es¡í$uÛÑ»qqT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ ˇø£
eTTKýÓTqÆ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+. Ç+<äT≈£î Á|ü‹|ò\ ü q+>± ªHê>∑μ ∫Vü≤ï+ eTVü‰uÛ≤s¡‘+·
˝ÀìøÏ ã\+>± e∫Ã #˚]+~. ø√XÊ+_ ø£+fÒ |üPs¡«y˚T düTø±Ô+ø£sY Vü‰|æÿHé‡ e+{Ï
82 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
yês¡T eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˇø£ÿHê&ÉT s¡÷bı+~q ø£<øä∏ ±<äì, Áø°.|üP. 400 qT+&ç ø£˙dü+
Áø°.X¯. 200 (ãVüQXÊ Áø°.X¯. 400) <ëø± e÷s¡TŒ\÷ #˚sT¡ Œ\÷ »s¡T>∑T‘·÷ e#êÃj·Tì
16
ìs¡ ÷|æ+ #ês¡ T. yÓTT<ä{À¢ #ê˝≤ ∫qï~>± e⁄qï ø±yê´ìï ª»j·T+μ nHêïs¡T. ù|s¡TqT
ãfÒº n~ ≈£îs¡Tøπ Áå ‘· j·TT<ä+Δ ø£<ä∏ nì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚ ø√XÊ+_ $X‚w¢ D ü
Á|üø±s¡+ n~ øös¡e⁄\ $˝≤|ü+>± ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT bÕ+&Ée⁄\ $»j·T^‘·+>± e÷]+~.
Ä ‘·sT¡ yê‘· ô|]–q Áø£eT+˝À 25,000 |ü<ë´\ uÛ≤s¡‘+· nsTT ∫e]øÏ \ø£å |ü<ë´\
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· nsTT+~. düTø±Ô+ø£sY øπ e\+ ø±e´ $X‚w¢ D ü <ë«sê #˚dqæ á ìsêΔsD ¡ ≈£î
ø√XÊ+_ #ê]Á‘·ø£ $es¡D ÇkÕÔ&TÉ . ≈£îs¡Tøπ Áå ‘· j·TT<ä+Δ ø£<≈ä∏ î£ j·÷<äe⁄\ ø£èwüß&í ç
ø£<\ ä∏ T e∫Ã #˚sêsTT. ø±\Áø£eT+˝À ø£èwüß&í ç ø£<\ ä∏ T eT]ìï nsTT ∫e]øÏ ø£èwüß&í ˚
eTVü‰ uÛ≤s¡‘+· ˝À eTTKT´&Ü nqï+‘·>± m~>±&ÉT. nsTT‘˚ Äs¡´`j·÷<äe düyT˚ àfi¯q+
ø£+fÒ eTTKýÓTqÆ |ü]D≤eT+ >∑+>±`j·TeTTHê n&Ée⁄\ eékÕsT÷ø£sD ¡ ø±e&É+
#˚‘· nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\ ∫Vü≤ï+ nsTTq Hê>∑TbÕeTT #ê˝≤ Á|üeTTK+>± uÛ≤s¡‘·
ø£<∏ä˝ÀìøÏ Á|üy˚•+∫+~. Á|üdüTÔ‘· s¡÷|ü+˝Àì eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä≈£î πø+Á<ä+ ≈£îs¡TπøåÁ‘·
j·TT<ä+Δ ø±<ä˙, Hê>∑C≤‹ì n+‘·+ #˚kÕÔqì Á|ü‹»„ #˚dæ »qy˚T»j·TT&ÉT #˚dqæ
j·T»„+ n˙ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. Ä j·T»„+ dü+<äs“¡ +¤ ˝À yÓX’ +¯ bÕj·TqT&ÉT #Ó|Œæ q
ø£<ä∏ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· . á s¡ø+£ >± #·÷&É&yÉ T˚ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· n+‹eT+>± rdüT≈£îqï
s¡÷bÕìøÏ nqT>∑TDýÓTqÆ #·Á≥+ nì ø√XÊ+_ |ü<˚ |ü<˚ n+{≤&ÉT.17
á düy˚Tàfi¯q+ #ê˝≤ $»j·Te+‘·+>± »]–, eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏ä ãVüQfi¯
ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~. Ä ø±s¡D+#˚‘· ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT\T n|üŒ{Ï
bÕ\ø£ esêZ\≈£î nedüse¡ TsTTq uÛ≤yê\qT ñbÕU≤´Hê\ s¡÷|ü+˝Àq÷ ñ|ü<X˚ Ê\
s¡÷|ü+˝Àq÷ eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝ÀøÏ Á|üyX˚ ô¯ |&ÉT‘·÷ e#êÃs¡T. á $<Û+ä >± Áø°dTü XÔ ø¯ +£
‘=* X¯‘êu≤›\˝À (uÛ÷Ñ kÕ«eT´j·TT>∑+ Ä$s¡“$¤ k˛Ôqï ø±\+˝À) eTVü‰ uÛ≤s¡‘+· ˝ÀìøÏ
Á|üy•˚ +∫q Á|üeTTK $wüj÷· \T, uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷» <Ûsä êàìï uÀ~Û+#˚ uÛ>Ñ B∑ ‘Z ,·
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ sê»˙‹ì uÀ~Û+#˚ XÊ+‹ |üs«¡ +, yÓTT<ä{<Ï ëìï ø£èwüß&í # ç ‘˚ ,· s¬ +&Ée
<ëìï ;Ûwßü àì #˚‘· #Ó|Œæ +#ês¡T.
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝Àì Hê>∑ ‘·~‘·s¡ Ä≥$ø£ ∫Vü‰ï\qT ø√XÊ+_ $X‚w¢ +æ #˚ rs¡T
#ê˝≤ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± e⁄+≥T+~. ìC≤ìøÏ The Autochtonous element in the
Mahabharata nH˚~ ø√XÊ+_ $X‚w
¢ D
ü ≤ |ü<‹Δä ˝Àì |ü{eÏ T≈£î nqqýÓTqÆ ì<äsÙ¡ q+.
Çø£ÿ&É ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·yT˚ ÇkÕÔqT.
Vü≤dæHÔ ê|ü⁄s¡+ <ä>sZ∑ ¡ »]–q |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À s¬ +&ÉT bıs¡\˝À ≈£î+&É
ô|+≈£î\T <=]ø±sTT.18 ÁøÏ+~ bıs¡˝À #ê˝≤ yÓTTs¡≥T>± ø±*Ãq ≈£î+&É ô|+≈£î\THêïsTT.
Ç$ Ä ÁbÕ+‘·|⁄ü Ä≥$≈£î\ ÄyêkÕ\qT dü÷∫kÕÔjT· ì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . ô|’bıs¡˝À
#·øÿ£ {Ï ã÷&ç<ä s¡+>∑T ≈£î+&É ô|+≈£î\THêïsTT, yê{Ï‘√u≤≥T ÇqTeTT eTT&ç KìC≤ìï
ø£]–+∫q >∑Ts¡T\ Ô THêïsTT. Ç$ Ä ÁbÕ+‘êìï #˚sT¡ ø=ì nø£ÿ&É ÇqTeTT yê&Éø+£ ‘√
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+_Û+∫q ≈£îs¡T>∑D+ >∑Ts¡T\ Ô ì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. yêfi¯ófl ‘·eT
sê»<ÛëìøÏ Vü≤dæHÔ ê|ü⁄s¡+ (Vü≤dæÔ n+fÒ bÕeTT nì ˇø£ ns¡+ú ) nì ù|s¡T ô|≥Tºø√e&Üìï
ãfÒº n~ Hê>∑C≤‹ n≥$≈£î\ ìyêdü dü\ ú eT˙ yêfi¯flqT Äs¡T´\T ˝Àãs¡T#·T≈£îHêïs¡˙
ns¡+ú ne⁄‘·T+~. Ç≥Te+{Ï Ä≥$ø£ ∫Vü‰ï\T eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ø£<˝ ä∏ À Ä<ä´+‘·+
e⁄HêïsTT.
≈£îs¡Te+X¯+ uÛÑs¡‘·T&çì ‘·q eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ç>± #Ó|ü≈£î+~. uÛÑs¡‘·T&ÉT
<äTwü´+‘·T&çø° X¯≈î£ +‘·\≈£L |ü⁄{Ïqº yê&ÉT. X¯≈î£ +‘·\ y˚Tqø£ ≈£îe÷¬s.Ô y˚Tqø£ n|ü‡s¡d,ü
X¯≈î£ +‘·\ ≈£L&É X¯‘|· <ü ä∏ Áu≤Vü≤àD+˝À n|ü‡s¡d>ü ± #Ó|Œü ã&ç+~. ô|’>± X¯≈î£ +‘·\qT
ô|+∫q ø£DT«&çì y˚<ë\˝À sêø£då Tü &ÉHêïs¡T.
≈£îs¡T bÕ+&Ée⁄*<ä]› ø° ‘ê‘·>±s¡T ;Ûwßü à&ÉT. eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À ø£èwüß&í ç ‘·sT¡ yê‘·
eTTKT´&ÉT ;Ûwßü à&˚. nsTT‘˚ ;Ûwßü à&ç ‘·*¢ nsTTq >∑+>∑ düŒwü+º >± ˙{Ï <˚e‘˚. ÄyÓT
X¯+‘·qT&çì $yêVü≤+ Ä&ÉT‘·T+~ >±˙ Hê>∑]ø£ düe÷»|ü⁄ >∑èVæ≤DÏ ø£+fÒ neTà
<˚e‘·˝≤>∑ Á|üe]ÔdTü +Ô ~. |ü⁄{Ïqº |æ\\ ¢ +<ä]˙ ‘êH˚ dü«j·T+>± #·+|ü⁄‘·T+~. ;Ûwßü à&çøÏ
ÁbÕD≤+‘·ø+£ >± |ü]D$T+∫q n+ã (neTà) >∑÷&É neTà<˚e‘˚.
Äs¡´ \ø£D
eTs=ø£ ≈£îs¡T eTTKT´&ÉT Á<√DT&ÉT. Ç‘·ìøÏ $\T $<ä´˝À e⁄qï H˚sŒ¡ ]‘·q+
å + ø±<äT. Ä≥$ø£ \ø£D å +. Ç‘·&TÉ q\¢{yÏ ê&ÉT >∑÷&É. ô|’>± Á<√DT&ÉT
Ád”øÔ Ï |ü⁄{Ïqº yê&ÉT ø±&ÉT. ˇø£ s¡Twæ Ms¡´+ ≈£î+&É˝À |ü&>É ± n+<äT˝À+∫ |ü⁄{≤º&TÉ .
≈£î+&É neTà<˚e‘· ∫Vü≤ï+. Ç≥Te+{Ï ø£<\ ä∏ ˙ï Ä≥$ø£ eT÷˝≤ìï dü÷∫kÕÔjT· ì
>∑‘· n<Ûë´j·T+˝À #·÷XÊ+. øös¡e⁄\T >∑÷&É düV≤ü »+>± |ü⁄{Ïqº yês¡T ø±s¡T. >±+<Ûë]
ø£&TÉ |ü⁄˝Àì |æ+&Üìï e+<ä eTTø£ÿ\T #˚dæ e+<ä bÕÁ‘·\˝À ô|≥º>± yê{Ï˝À+∫
øös¡e⁄\T |ü⁄{≤ºsT¡ . bÕ+&Ée⁄\T >∑÷&É bÕ+&ÉTsêE≈£î |ü⁄≥º˝<Ò Tä , <˚e⁄fi¯fl≈£î |ü⁄{≤ºsT¡ .
bÕ+&ÉTsêE≈£î e÷Á~‘√ ndü\T ø£\e≈£L&É<ìä XÊ|ü+.19
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À Hê>∑TbÕeTT ∫Vü≤ï+ >∑÷&É #ê˝≤ ˝À‘·T>± e⁄+~. Hê>∑C≤‹øÏ
X¯Á‘·Te⁄>± ø£qã&˚ ø£èwüß&í ç nqï ã\sêeTT&ÉT dü«j·T+>± Hê>∑TbÕeTT (Ä~X‚wßü &ç)
n+X¯. n‘·ì Äj·TT<Û+ä Hê>∑*. Hê>∑*ì Äj·TT<Û+ä nq&É+˝À ns¡+Δ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
ã\sêeTT&ÉT Ä≥$ø£èékÕj·Tø£ düyT˚ àfi¯Hêìï dü÷∫kÕÔ&ìÉ ns¡+Δ #˚dTü ø√yê*.
Á<√DT&ç ≈£îe÷s¡T&ÉsTTq nX¯«‘êúeT≈£î Hê>∑TbÕeTT˝≤>∑ ‘·\˝À eTDÏ e⁄+≥T+~.
<ëìï n‘·qT rdæ ;ÛeTT&çøÏ n|üŒC…|Œü &É+ øös¡e⁄\ z≥$T˝À n+‹eT |òTü ≥º+.
84 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
n|ü&ÉT>±ì bÕ+&Ée⁄\≈£î sê»´+ dü+Áø£$T+#·<Tä . ns¡Tq® T&ç uÛ≤s¡´\˝À ˇø£‘Ó nsTTq
}\÷|æ Hê>∑ø£q´. ns¡T®qT&çì ÄyÓT ˇø£ dü+<äs¡“¤+˝À Hê>∑eTDÏ düVü‰j·T+‘√
Áã‹øÏdTü +Ô ~.
‘·q ‘·+Á&ç eTs¡D≤ìøÏ Á|ürø±s¡+>± Hê>∑C≤‹ì n+‘·+ #˚j÷· \qï |üPìø£‘√
»qy˚T»j·TT&ÉT j·T»„+ #˚kÕÔ&TÉ . mH√ï bÕeTT\T #·ìb˛‘êsTT. nsTT‘˚ Hê>∑C≤‹
düs«¡ HêX¯q+ nsTTb˛j˚T ˝À|ü\ Ädæ≈Ô î£ &ÉH˚ Áu≤Vü≤àDT&ç #=s¡e e\¢ j·T»„+ Ä–
b˛‘·T+~. nsTT‘˚ á Áu≤Vü≤àDT&ÉT Áu≤Vü≤àD ‘·+Á&çø° Hê>∑Ád”ÔøÏ |ü⁄{Ïºqyê&ÉT.
n+‘˚ø±<äT. »qy˚T»j·TT&ç |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉsTTq k˛eTÁX¯e⁄&ÉT >∑÷&É Hê>∑Ád”ÔøÏ
|ü⁄{Ïqº yê&˚.20 Hê>∑C≤‹ düs«¡ HêX¯q+ ø±≈£î+&É j·T»„+ $s¡$T+#·ã&ç+<ä+fÒ
eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìø° Ä≥$≈£î\≈£L kÕeTs¡d´ü + ≈£î~]+<äì ns¡+Δ . Ä≥$≈£î\T
eékÕj·÷˙ï es¡eí édüqú ÷ n+^ø£]+#ês¡T. ø=+<äsT¡ Áu≤Vü≤àDT\÷, ø£Áå ‹j·TT\÷
nj·÷´s¡T. n‘·´~Û≈î£ \T X¯SÁ<äT\sTT Äs¡´ düe÷C≤ìøÏ ˝§+–b˛j·÷s¡T. nsTT‘˚
yêfi¯fl <˚e⁄fi¯ófl Äs¡T´\ <˚e⁄fi¯fl‘√ ø£*dæb˛j·÷s¡T. ‘·sT¡ yê‹ ø±\|ü⁄ Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À
Hê>∑TbÕeTT |üP» #ê˝≤ s¡÷bÕ\˝À ø£qã&ÉT‘·T+~.
»q|ü<ë\T
Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ ô|’u≤Û >±q ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì
ÁbÕs¡+_Û+∫q Äs¡T´\ eékÕj·Tø£ düe÷»+ Çø£ ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿ>± Á|üj÷· DÏ+#ê\+fÒ
<ä≥eº TsTTq >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ ~>∑Te n&Ée⁄\qT eékÕj·T jÓ÷>∑´+
#˚j÷· *. nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüTø√yê*, yêfi¯fl≈£î eékÕj·T+ n\yê≥T
#˚j÷· *.
<ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\qT eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚j÷· \+fÒ ÇqTeTT $kÕÔs+¡ >±
\uÛ´Ñ +ø±yê*. ≈£îs¡T<˚X+¯ nsTTq &Û©ç `¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·+˝À ÇqTeTT n+‘· $kÕÔs+¡ >±
<=s¡ø<£ Tä . eTq <˚X+¯ ˝À ÄHê{Ïø° áHê{Ïø° ÇqTeTT $kÕÔs+¡ >± <=]πø ÁbÕ+‘·+
;Vü‰sY sêh+. n+fÒ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ ~>∑Te uÛ≤>∑+. nø£ÿ&ç ÇqT|ü
>∑qT\qT #˚sT¡ ≈£îH˚ <ëø± >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\T yÓTT‘·+Ô >± eékÕj·T jÓ÷>∑´+
ø±e⁄. n+‘·<ëø±, ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&É¶ Äs¡T´\ eékÕj·Tø£ düe÷»+ >∑{>ºÏ ± ì\<=≈£îÿ
21
ø√<ä T. es¡Z düe÷»+ @s¡Œ&ç >∑÷&É Ç|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± Äs¡T´\ düe÷»+ >∑Deédüú
s¡÷bÕìï e<äT\Tø√˝Ò<ìä #·÷kÕ+. Ç+<äT≈£î Á|üeTTK ∫Vü≤ï+, j·T»„ ã\T\ s¡÷|ü+˝À
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+#·&+É . ÇqTeTT yê&Éø+£ $dü]Ô +∫ eékÕj·T+ ã\yÓTqÆ
|ü⁄Hê~ MT<ä ì\ã&˚<ëø£ >∑Deédüú HêX¯qeTsTT sê#·]ø±\T @s¡Œ&Ée⁄. ø±ã{Ïº
ÇqT|ü >∑qT\ nH˚«wüD, ÇqT|ü |üìeTT≥¢ $düsÔ D ¡ , eékÕj·T es¡Z düe÷» yê´|æ,Ô
sê#·]ø±\ Ä$sê“¤e+, ˇø£ <ëìH=ø£{Ï ˇs¡TdüTø=ì kÕ>±sTT. yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sê»´+>±
|æ\e <ä>~Z∑ ÇqT|ü >∑qT\Tqï <äøD åÏ ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·|⁄ü eT>∑<.ä∏
á ãVüQ $<Ûeä TeTsTTq |ü]D≤eT+ yÓ~’ ø£ Ä#êsê\≈£î e´‹πsø£eTsTTq
kÕe÷õø£ kÕ+düÿè‹ø£ dü+|òTü s¡D ¸ \ s¡÷|ü+˝À kÕ–+~ ø±ã{Ïº Bìì $e]+#·&ÜìøÏ
Áu≤Vü≤àD Á>∑+<∏ë\ ø£+f… uÖ<äΔ ‘·~‘·s¡ Áu≤Vü≤àD e´‹πsø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T u≤>±
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. á e÷s¡TŒ\≈£î ` eTTK´+>± >∑D eédüú $∫Ã¤qï+ nsTT
sê#·]ø±\T @s¡Œ&çq |ü]D≤e÷ìøÏ ` ãT<äT&Δ TÉ #ê]Á‘·ø£ Á|ü‹ì~Û. ø£èwüß&í ç ˝≤>∑
øπ e\+ |ü⁄sêD |ü⁄s¡Twüß&ÉT ø±ø£ ãT<äT&Δ TÉ #ê]Á‘·ø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT ø±e&É+ e\¢, Áu≤Vü≤àD
dü+Á|ü<ëj·T+ ø£+fÒ ‘=*Hê{Ï uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ yêdü$Ô ø£ <äèø£Œ<∏+ä #ê˝≤ n~Ûø+£ >±
ñ+&É&+É e\¢, uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìï #ê]Á‘·ø+£ >± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ |ü⁄sêD≤\
$X‚w¢ Dü n+‘· ø£w+ºü >±˙ ìs¡søú¡ +£ >±˙ ø±<äT.
Äs¡T´\T ;Vü‰sY˝Àì ÇqT|ü >∑qT\qT m{≤¢ #˚s¡T≈£îHêïs¡T, ÇqTeTT
düV‰ü j·T+‘√ eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìï <ä≥eº TsTTq qB˝Àj·T n&Ée⁄\˝ÀìøÏ m{≤¢
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ , >∑D eédüqú T |üP]Ô>± e~*ô|{Ïº Hê>∑]ø£ sêC≤´\qT m{≤¢ @s¡Œs¡#T·
≈£îHêïs¡T, nH˚$ #·÷&Ü*.
Äs¡T´\T Áø°.|üP. 1000 qT+&ç >∑÷&É &Û©ç `¢ MTs¡{Ÿ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ≈£î
Á|üj÷· D+ #˚d÷ü HÔ ˚ e⁄Hêïs¡T. nsTT‘˚ Ç~ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ eT<Û´ä uÛ≤>∑+
>∑T+&Ü ø±<äT, yπ̊s s¬ +&ÉT e÷sêZ\ >∑T+&Ü ˇø£{Ï ñ‘·sÔ êq e⁄qï Væ≤e÷\j·T`H˚bÕ˝Ÿ
dü]Vü≤<äT› MT<äT>± ;Vü‰sY sêh+ ñ‘·sÔ ¡ ø=q<ëø± e∫Ã nø£ÿ&ç qT+&ç ì{≤s¡T>±
<äøÏåD≤ìøÏ sêe&É+. á e÷s¡ZeT+‘·{≤ >∑÷&É Äs¡T´\ eékÕj·Tø£ ÄyêkÕ\T
@s¡Œ&Ü¶sTT.22 s¬ +&Ée e÷s¡+Z >± >∑+>± j·TeTTHê q<äT\ MT<ä |ü&eÉ Á|üj÷· D+.
yês¡D≤dæ <ä>sZ∑ ¡ |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À Áø°.|üP. 800≈£î #Ó+~q ÄyêkÕ\T ãj·T≥
|ü&Ü¶sTT. n|üŒ{ÏøÏ qB ˝Àj·T\qT eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dæ ìyêkÕ\T
@s¡Œs¡#T· ø√e&ÜìøÏ ø±e\dæq ÇqTeTT |ü]C≤„q+ >±ì, ÇqTeTT yê&Éø+£ >±ì ˝Òe⁄
ø±ã{Ï,º q~ MT<ä &Û©ç ¢ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·+ <ëø± Á|üj÷· D+ #˚kÕs¡ì
nqTø√yê*. á $<Û+ä >± Á|üj÷· D+ #˚dqæ yêfi¯ófl es¡≈Ô î£ \T. q~ ˇ&ÉTq¶ , ;Vü‰sY
ÁbÕ+‘·+˝Àq÷, Áø°.|üP. 800≈£î #Ó+~q sê– neX‚cÕ\T <=]ø±sTT. Ç$ |üìeTT≥T¢
ø±e⁄, yê´bÕs¡dTü \ Ô ì~Û ìπøbå Õ\T. á es¡≈Ô î£ \T kÕúì≈£î\T ø±s¡H+˚ <äT≈£î s¡TEe⁄>±
á ìπøbå Õ\‘√u≤≥T <=]øÏq ≈£î+&É ô|+≈£î\T #ê˝≤ yÓTTs¡≥sTTq$. n|üŒ{ÏøÏ
Äs¡T´\T n\es¡TÃ≈£îqï ã÷&ç<ä s¡+>∑T ô|+≈£î\Tø±e⁄. n+‘· yÓTTs¡≥sTTq ≈£î+&É
ô|+≈£î\T ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îqï Ä≥$≈£î\≈£î #·øÿ£ {Ï sê– edüTeÔ ⁄\ ‘·j÷· Ø >±˙
86 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
es¡øÔ +£ >±˙ ‘Ó*dæ e⁄+&˚ neø±X¯+˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº Ç$ kÕúìø£ Ä≥$≈£î\ ìπøbå Õ\T
ø±ø£, Äs¡és¡≈Ô î£ \y˚ nsTT e⁄+&Ü*. n+fÒ, qB ˝Àj·TqT eékÕj·T jÓ÷>∑´+
#˚jT· &ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq ÇqTeTT |ü]C≤„q+ ˝Òøe£ TT+<˚, Äs¡T´\T es¡øÔ £ Ø‘ê´
>∑+>± j·TeTTHê q<äT\ ~>∑Te uÛ≤>±ìøÏ |ü&eÉ \ MT<ä $]$>± Á|üj÷· DÏ+#˚yês¡T.
á Áø£eT+˝À Ç+Á<äÁ|üd+úü qT+&ç øöXÊ+_ <ëø±, øöXÊ+_ qT+&ç yês¡D≤dæ <ëø±
qBrs¡ ÄyêkÕ\T @s¡Œ&Ü¶sTT. á Áø£eT+˝ÀH˚ yês¡D≤dæ <ä>sZ∑ ¡ >∑+>±q~ì e~*
<äøDåÏ ≤ìøÏ yÓ[‘˚ sê»>∑èVü≤+ (sêCŸ–sY) ÁbÕ+‘·|⁄ü ÇqT|ü >∑qT\qT #˚sT¡ ø√e#·TÃqì
>∑÷&É ø£qT≈£îÿHêïs¡T. ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·|ü⁄ ÇqT|ü >∑qT\T á $<Ûä+>± Äs¡T´\≈£î
\uÛ´Ñ + nj·÷´sTT.23 á >∑qT\qT #˚õøÏÿ+#·Tø√e&ÜìøÏ Äs¡T´\T ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·|⁄ü
Ä≥$≈£î\‘√ dü+|òTü ]¸+∫q ∫Vü‰ï\T |ü⁄sêedüTÔ eT÷˝≤\˝À e⁄HêïsTT. >∑+>∑≈î£
<äøD åÏ ≤q e⁄qï $Tsê®|Pü sY ø=+&É >∑TVü≤\˝À ø=‘·sÔ ê‹ j·TT>∑|⁄ü Ä≥$≈£î\T y˚dqæ
>∑TVü≤ ∫Á‘ê\T e⁄HêïsTT. yê{Ï˝À Hê\T>∑T >∑TÁsê\ s¡<+ä∏ MT<ä e⁄qï ˇø£ jÓ÷<ÛTä &ÉT
$wüßí #·Áø£+ e+{Ï Äj·TT<Û+ä ‘√ H˚\MT<ä e⁄qï Ä≥$≈£î\‘√ j·TT<ä+Δ #˚dTü HÔ êï&ÉT.
í Á· ø£+, Äs¡T´\$ ø±ã{Ïº Ä jÓ÷<ÛTä &ÉT Äs¡T´&ÉT nsTT e⁄+&Ü*.24
s¡<ë∏ \T, $wüß#
Ç|ü&ÉT s¬ +&ÉT |ü]D≤e÷\T ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. ˇø£{,Ï Væ≤e÷\j·T`H˚bÕ˝Ÿ
dü]Vü≤<äT\ › ˝À e⁄qï eékÕj·Tø£ ÄyêkÕ\qT sêCŸ–sY ÇqT|ü >∑qT\‘√ ø£\T|ü⁄‘·÷,
ì≥º ì\Te⁄>± ;Vü‰sY sêh+ q&çu§&ÉT>¶ T∑ +&Ü Á|üj÷· DÏ+#˚ e÷s¡+Z @s¡Œ&ç+~. á
e÷s¡+Z MT<äT>± sêCŸ–sY ÇqTeTT ñ‘·sÔ êìøÏ s¡yêD≤ nsTT H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT› #˚]
nø£ÿ&ç qT+&ç Væ≤e÷\j·÷\ n+#·T MT<äT>± ª≈£îs¡Tμ sê»<Ûëì nsTTq Vü≤dæHÔ ê|ü⁄s¡+
#˚], nø£ÿ&ç qT+&ç |ü+C≤ãT MT<äT>± yêj·Te´ dü]Vü≤<äTM› T<ä e⁄qï ‘·ø•å£ \qT
#˚]+~. ‘·ø•å£ \ qT+&ç Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ m>∑TeT‹ ~>∑TeT‘·T\T kÕ>±sTT. sêCŸ–sY
qT+&ç ‘·ø•å£ \ <ëø± yÓ[flq á ÁbÕNq es¡øÔ £ s¡V≤ü <ë]ì ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ nHêïs¡T.
ÁbÕNq ø±\|ü⁄ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï |ü≥ºD≤\sTTq sêCŸ–sY, bÕ≥©|ü⁄Á‘·+, yÓ’XÊ*,
æ edüT,Ô ÁXÊedæÔ á ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ MT<äH˚ e⁄HêïsTT.25 yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sêC≤´\sTTq
ø£|\
eT>∑<,äÛ ø√dü\ >∑÷&É á e÷s¡+Z MT<äH˚ s¡÷bı+<ësTT.
Çø£ ˇø£ |ü]D≤eT+ ø±>±, sêCŸ–sY qT+&ç \uÛ´Ñ eTsTTq ÇqTeTT‘√ >∑+>±
j·TeTTHê ˝Àj·T\T Áø£eT+>± ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ˝§+– sêe&É+ s¬ +&Ée |ü]D≤eT+.
$$<Ûä ‘Ó>\ ∑ T`ø=+<äsT¡ Äs¡T´\T, ø=+<äsT¡ Äπs´‘·sT¡ \T, ø=+<äsT¡ nsTT+B ø±ìB
#Ó|Œü ˝Òìyês¡T`Ç|üŒ{Ï ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ ,Ÿ ;Vü‰sY ÁbÕ+‘êìï HÓeTà~>± eékÕj·TjÓ÷>∑´+
#˚jT· kÕ>±s¡T. nsTT‘˚ yÓqTyÓ+≥H˚ dæsú ì¡ yêdü Á>±e÷\T @s¡Œ&É˝<Ò Tä . eékÕj·÷˙ï
ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ q÷ ø£*|æq dü+#ês¡ eékÕj·T düe÷C≤\T @s¡Œ&Ü¶sTT. ˇø=ÿø£ÿ
>∑D+ dü+#·]+∫q ÁbÕ+‘êìï (˝Òø£ dü+#ês¡ >∑D≤ìï) ˇø£ ª»q|ü<+ä μ nHêïs¡T.26
j·TEπs«<ä ø±\|ü⁄ Äs¡T´\˝≤>∑, Ç$ >∑÷&É dæsú ì¡ yêdü Á>±e÷\ düe÷C≤\T ø±e⁄.
ÇqTeTT yê&Éø±˙ï, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô˙ H˚sT¡ Ã≈£îqï|üŒ{Ïø° Ç+ø± >∑Deédüqú ÷ dü+#ês¡
J$‘ê˙ï e~*ô|{Ïº dæsú ¡ ìyêdü Á>±e÷\qT >±˙ sê#·]ø£ eédüqú T >±˙ kÕ~Û+#·ì
<äX¯ sTT~.
á $<Û+ä >± Áø°.X¯. 600 ‘·sT¡ yê‘· yÓTT‘·+Ô ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À >∑D eédü≈ú L£
es¡Z düe÷C≤ìø° eT<Û´ä dü+Ô >± e⁄qï düe÷C≤\T #ê˝≤ @s¡Œ&Ü¶sTT. dü÷\ ú +>± n˙ï
>∑÷&É eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃ≈£îqï düe÷C≤˝Ò. ø±ì @M >∑÷&É dü+|üPs¡+í >±
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤\T ø±e⁄. ø=ìï{Ï˝À es¡eí édüú düŒwü+º >± Á|üy•˚ +∫+~.
yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&ÉqT Äsê“¤≥+>± Ä#·]düTHÔ êïsTT. yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&É˝À n]Œ+#˚ ã\T\
s¡÷|ü+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì bÕ\ø£ esêZ\T ùdø£]+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ø=ìï{Ï˝À
á ªÄs¡´μ \ø£D å ≤\T n+‘· düŒwü+º >± ˝Òe⁄. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô#ù˚ d ø£sø¸¡ £ es¡+Z , n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+#˚ >∑D eTTKT´\ bÕ\ø£es¡+Z , nH˚ $uÛ»Ñ q e÷Á‘·yT˚ e⁄+~.
ø=ìï{Ï˝À >∑D düuÑÛ bÕÁ‘· #ê˝≤es¡≈î£ ø°D å +Ï ∫ sê#·]ø±\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. ø=ìï
Ç+ø± >∑D‘·+Á‘· |ü<‹Δä ˝À >∑DdüuÑÛ #˚‘· mqTïø√ã&É¶ sêE\ bÕ\q˝À e⁄HêïsTT. á
>∑D eédüú \ø£D å ≤\qT |üP]Ô>± <Û«ä +dü+ #˚dæ dæsú ¡ ìyêdü Á>±e÷\q÷ eékÕj·Tø£
es¡Z düe÷C≤˙ï sê#·]ø£ eédüqú ÷ @s¡Œs¡#&· +É Çø£ eTT+<äTqï ø£seÔ¡ ´+. Áø°.|üP.
600`300 ø±\+˝À á |ü]D≤eT+ kÕ–+~. BìøÏ Á|üeTTK #ê]Á‘·ø£ ∫Vü≤ï+ eT>∑<äÛ
n‘·T´qï‘· s¡÷|ü+ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+. #·se¡ T<äX¯ nXÀ≈£î&ç |ü]bÕ\q. yÓ~’ ø£eT‘·+
>∑Deédüqú T Ädüsê #˚dTü ≈£î+~ ø±ã{Ïº á e÷s¡TŒ yÓ~’ ø£ e´‹πsø£eTsTTq ‹s¡T>∑T
u≤≥¢˝À Á|ü‹|ò*ü +∫+~. Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡˝ ¢ À ãT<äT&Δ TÉ eTTKT´&ÉT.
Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ yêj·TTe´+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ<ëø± `
|ü+C≤ãT qT+&ç ;Vü‰sY <ëø± ` s¡÷|ü+ rdüT≈£îqï á »q|ü<ë\ dü+K´ 16 nì
dü+Á|ü<ëj·T+. ªÇ$ eTVü‰ »q|ü<ë\Tμ. Ç$ø±ø£ y˚sπ »q|ü<ë\T #ê˝≤H˚ e⁄+&ç
e⁄+&Ü*. M{Ïì Á|ü<ëÛ q+>± eT÷&ÉT>± $uÛõÑ +#·e#·TÃqT. ˇø£{,Ï j·TEπs«<ä ø±\|ü⁄
eékÕsT÷ø£sD ¡ |ò*ü ‘·+>± |ü+C≤ãT`&Û©ç ¢ ÁbÕ+‘·+˝À @s¡Œ&çq »q|ü<ë\T. s¬ +&ÉT,
Äs¡T´\ ‘·÷s¡TŒ $düsÔ D ¡ |ò*ü ‘·+>± Væ≤e÷\j·T ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äTM› T<ä (ñ‘·sÔ ê
|ü<+ä∏ MT<ä) @s¡Œ&É¶ »q|ü<ë\T. eT÷&ÉT, sêCŸ–sY ÁbÕ+‘·|⁄ü ÇqTeTT |ò*ü ‘·+>±
>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À @s¡Œ&çq »q|ü<ë\T. |ü⁄sêD≤\˝Àq÷ uÖ<äΔ
dü+Á|ü<ëj·T+˝Àq÷ ù|s=ÿqï »q|ü<ë\ ù|s¡T¢ ø±+uÛÀ», >±+<Ûës¡, ≈£îs¡T, bÕ+#ê\,
88 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
eTÁ<ä, eT‘·‡´, X¯Ss¡ ùdq, (|ü+C≤ãT`&Û©ç `¢ eT<ÛTä s¡ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qe$), ø±•,
≈£î•Hês¡, ne+‹, e‘·‡, yÓTT<ä\sTTq$ (>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝Àì$).27
|ü⁄sêD kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ W‘ê‡Væ≤ø£ #·]Á‘·ø±s¡T\ <˚Xu¯ øÑÛ j ÔÏ T· T‘·yTÓ qÆ }Vü‰
>±Hê\˝Àq÷ á eTVü‰ »q|ü<ë\T ˇø=ÿø£ÿ{° ˇø=ÿø£ÿ dü+|üqï sê»´+>±q÷,
yê{Ï sê»<ÛëqT\sTTq ÁXÊedæÔ, ø£|æ\edüTÔ, sê»>∑èVü≤+, njÓ÷<Ûä´, yês¡D≤dæ,
ñ»®sTTì, øöXÊ+_, Vü≤dæHÔ ê|ü⁄s¡+, ‘·ø•å£ \ yÓTT<ä\sTTq$ düø˝ £ X’… «¯ sê´\‘√ $\dæ˝¢Ò
eTVü‰q>∑sê\>±q÷ e]í+#·ã&É‘êsTT.28 Ç~ n‹X¯j÷Ó øÏÔ nì >∑T]Ô+#ê*. á ª»q
|ü<ë\Tμ Ç|üŒ{Ïø+Ï ø± sêC≤´\T ø±e⁄, ø=+‘· Hê>∑]ø£‘· kÕ~Û+∫q >∑D≤\T, ˝Òø£ n$
dü+#·]+∫q ÁbÕ+‘ê\T. n$ >∑D≤\T nq&ÜìøÏ ì<äsÙ¡ q+ ø√dü\T\T, e÷>∑<TäÛ \T
nì ãVüQe#·q+ yê&É&yÉ T˚ qì ø√XÊ+_ dü÷∫kÕÔ&TÉ .29 á »q|ü<ë\qT rùdùdÔ
$T–*q ÁbÕ+‘·eT+‘ê <ä≥eº TsTTq n&Ée⁄\‘√q÷, Ä≥$≈£î\‘√q÷ ì+&çe⁄+~.
ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ |üs¡´+‘·+ $düÔ]+∫q á »q|ü<ë\T #·T≥÷º e⁄qï
Ä≥$≈£î\‘√H˚ >±ø£ ‘·eT˝À‘êeTT >∑÷&É ø£\Væ≤+#·T≈£îHêïsTT. ÇqTeTT >∑‘+· ˝À
ø£+f… m≈£îÿe \uÛÑ´+ ne⁄‘√+~ ø±ã{Ïº >∑‘·+˝À ø£+f… j·TT<ëΔ\T m≈£îÿe>±
#˚jT· >∑*>±s¡T. me]øÏ ÇqTeTT m≈£îÿe>± n+<äTu≤{À¢ e⁄+fÒ yêfi¯ófl >¬ *#ês¡T. á
Áø£eT+˝À Ä >∑D≤\ ªsêE\Tμ ã\|ü&ç ì»yÓTqÆ sêE\T ø±>∑*>±s¡T. ãj·T≥
>¬ *∫ Ç+≥ >¬ *#ês¡T. >∑D eédü˝ ú Àì Á|ü‹ã+<Ûøä ±\qT ‘Ó+#·Tø=Hêïs¡T, kÕs¡«uÛÖeTT
\j·÷´s¡T. |ü⁄sêD >±<Ûä\T e~* #ê]Á‘·ø£ s¡TEe⁄\T \uÛÑéTj˚T´ ø±˝≤ìøÏ
ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ MT<ä (ÇqT|ü >∑qT\≈£î n+<äTu≤{À¢) e⁄qï ø√dü\, eT>∑<,äÛ *#êÃ$,
eT\¢ yÓTT<ä\sTTq >∑D≤\T $T–˝≤sTT. yê{Ï˝À ø√dü\, eT>∑<\ äÛ ~ ô|’#s˚ TT nsTT+~.
∫e]øÏ eT>∑<äÛ ø√dü\qT >∑÷&É ˝Àãs¡T#·T≈£î+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
düs«¡ dü‘êÔø£ sê»´+ nsTTq eT>∑<äÛ Áø°.|üP. 530`470 eT<Û´ä ø±\+˝À s¡÷bı+~+~.30
$T–*q »q|ü<ë\˙ï @eTj·÷´sTT? ø=ìï HêeTs¡÷bÕ\T ˝Ò≈£î+&É
b˛j·÷sTT. |ü⁄sêD≤\˝ÀH˚ ‘·|Œü @ #ê]Á‘·ø£ eT÷˝≤\˝Àq÷ yê{Ï Á|ükÕÔeq ˝Ò<Tä .
nsTT‘˚ ø=ìï e÷Á‘·+ ≈£î˝≤\ ù|s¡T>¢ ± ÁX‚DT\ ù|s¡T>¢ ± eè‹Ô Hêe÷\T>± $T–*
b˛j·÷sTT. Ä≥$ø£ >∑D≤\qT es¡í eédüú˝À ≈£î˝≤\>± (n‘·´~Ûø£+>± X¯SÁ<ä
≈£î˝≤\>±) dü+©q+ #˚düT≈£îqï eTÚ*ø£eTsTTq #ê]Á‘·ø£ Áø£e÷ìøÏ Ç$
ñ<ëVü≤s¡D\>± ø£qã&É‘êsTT. ª$<˚V≤ü μ »q|ü<+ä b˛sTT+~>±ì yÓ<’ V˚ ≤æ ≈£î\T nH˚
yê´bÕs¡dTü \ Ô ÁX‚DT\T $T–˝≤sTT. eT\¢ >∑D+b˛sTT eT\T¢\T n+fÒ ≈£îd”Ô >±˙
yê´j·÷eT+>±ì Á|ü<]ä Ù+#˚ eè‹Ôì nqTdü]+#˚yêfi¯ófl nH˚ ns¡+Δ $T–*+~. eT>∑<ä∏
>∑D≤ìøÏ #Ó+~q ªe÷>∑<TäÛ \Tμ sêE\ ø°]ìÔ >±q+ #˚ùdyêfi¯flj·÷´s¡T.31 <Ûsä à¡ XÊÁkÕÔ\˝À
Mfi¯fl+<ä]˙ es¡í kÕ+ø£s´¡ +e\¢ @s¡Œ&É¶ dü+ø£s¡ ≈£î˝≤\>± ù|s=ÿHêïs¡T.32 nsTT‘˚
>∑D+˝Àì yêfi¯fl+<äs÷¡ ˇπø ≈£î˝≤ìï>±˙ eè‹Ôì >±˙ d”«ø£]+#ês¡ì uÛ≤$+#·qø£ÿs¡˝<Ò Tä .
á »q|ü<ë\ dü+|òTü s¡D¸ jÓTTø£ÿ sê»ø°jT· kÕsê+XÊìï ø√XÊ+_ $es¡+>±H˚
ìs¡÷|æ+#·>\ ∑ T>∑T‘ê&ÉT. á dü+|òTü s¡D
¸ ˝À eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+∫q$ ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏
MT<ä e⁄qï eT>∑<,äÛ ø√dü\, *#êÃ$, eT\¢, »q|ü<ë\T. e÷>∑<TäÛ \T ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏
yÓTT<ä\j˚T´ #√≥ ÇqT|ü >∑qT\≈£î ì\j·TeTsTTq sêCŸ–sYqT sê»<Ûëì>± ø£*–
e⁄Hêïs¡T. ø√dü\T\ sê»<Ûëì ÁXÊedæÔ H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äTM› T<ä e⁄+~. á s¬ +&ÉT »q|ü<ë\
eT<Û´ä qTqï$ eT\¢, *#êÃ$ >∑D≤\T. M{Ï eT<Û´ä »]–q dü+|òTü s¡D ¸ ˝À n+‹eT+>±
$»j·÷ìï ìs¡ísTT+#˚~ ÇqT|ü >∑qT\ MT~ Ä~Û|ü‘·ý˚T. nsTT‘˚ kÕe÷õø£
ìsêàD≤ìøÏ (ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\≈£î) dü+ã+~Û+∫q n+X¯+>∑÷&É #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ ~.
>∑Deédüú ìsêàD≤ìï ‘Ó+|ü⁄ø=ì sê#·]ø±ìï @s¡Œs¡#·Tø√>∑*–q »q|ü<ë˝Ò á
dü+|òüTs¡¸D˝À ì\Te>∑\T>∑T‘êsTT. •øÏå‘· ôd’Hê´\T (Standing army) >∑\
kÕs¡«uÛÖeTT\T >¬ \TkÕÔsT¡ >±˙, >∑DÁ|üeTTKT\+‘ê Äj·TT<Ûä <ës¡T\sTTq >∑D≤\T
>¬ \ee⁄. Ç|ü&ÉT $düèÔ ‘·+>± \uÛ´Ñ + ne⁄‘·÷qï ÇqTeTTqT Äj·TT<Ûë\T>± >±˙
|üìeTT≥T¢>± >±ì düeTs¡eΔ +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\+fÒ kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À
(ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝À) e÷s¡TŒ sêyê*. >∑D düe÷» ìsêàD+ á e÷s¡TŒ≈£î
Á|ü‹ã+<Ûøä +£ >± e⁄+~. *#êÃ¤$, eT\¢ >∑D≤\T á e÷s¡TŒqT kÕ~Û+#·˝øÒ b£ ˛j·÷sTT.
n$ n|üŒ{Ïøπ u≤>± ~>∑C≤]b˛j·÷sTT. ø=‘·>Ô ± \uÛ´Ñ + nsTTq ÇqTeTT Ä<Ûës¡+‘√
>∑D Á|üeTTKT\T >∑D+˝Àì kÕe÷qT´\#˚‘· ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚sTT+∫ ô|<ä› m‘·TqÔ
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ ‘·eT Ädæ>Ô ± dü«+‘·+ #˚dTü ≈£î+≥THêïs¡T. Mfi¯fl <√|æ&øû Ï
>∑D dü+ã+<Ûë˝Ò ÁbÕ‹|ü~ø£>± e⁄HêïsTT. >∑‘· n<Ûë´j·÷\˝À $e]+∫q≥Tº,
ÄVü‰sêìï |ü+|üø+£ ø√dü+ (˝Òø£ j·T»„ ã\T\ ø√dü+) >∑D Á|üeTTKT\≈£î n]Œ+#·&+É
nH˚ >∑D Ä#ês¡+ s¡÷|ü+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ùdø£sD ¡ kÕ–+~. Bìï ‘Ó+|ü⁄ø=ì
Hê>∑]ø£ es¡Z düe÷C≤ìï @s¡Œs¡#&· +É >∑D Á|üeTTKT\ Á|üj÷Ó »HêìøÏ e´‹πsø£sTT+~.
n+<äTøπ á >∑D≤\T eT>∑<äÛ #˚‹˝À z&çb˛j·÷sTT.
kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫q e÷>∑<TäÛ \T ø√dü\T\˝À >∑÷&É
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sêE\T Ä≥$≈£î\T ø±e&É+ >∑eTì+#·<>ä Z∑ $wüjT· + nì ø√XÊ+_
uÛ≤kÕÔ&TÉ . Mfi¯ófl >∑D Á|üeTTKT\ dü+‘·‹ ø±ø£b˛e&É+ e\¢H˚ >∑D ìsêàD≤ìï #Û̊~+∫
Hê>∑]ø£ sêC≤´\q÷ •øÏ‘å · ôd’Hê´˙ï @s¡Œs¡#· >∑*>±s¡T. eT\¢, *#êÃ$, XÊø£´ >∑D≤\qT
90 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
˝§+>∑BdüTø√>∑*>±s¡T. eT>∑<äÛ sêE _+_kÕs¡T&ÉT •X¯óHê>∑ sê»e+XÊìøÏ #Ó+~q
yê&Éì |ü⁄sêD dü+Á|ü<ëj·T+. á •X¯óHê>∑ e+XÊìï Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\˝À #ê˝≤
V”≤q+>± #·÷kÕs¡T. ô|’>± ªHê>∑μ nH˚~ yÓ~’ ø£ Äs¡T´\T Ä≥$≈£î\≈£î yê&çq ù|s¡T
ø±ã{Ïº á •X¯óHê>∑T\T Ä≥$≈£î\sTT e⁄+&Ü*. ø√dü\ sêE Á|üùdqõ‘·TÔ $wüjT· +
>∑÷&É n+‘˚. n‘·qT ‘·qTï ‘êqT Çøå±«≈£î e+oj·TT&ÉT>± #Ó|ü≈£îHêï&ÉT>±ì
Ä >=|üŒ\T ÄHê&ÉT mes¡÷ n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . ‘·qø£+fÒ #ê˝≤ ã\V”≤qT\÷ ‘·q≈£î
$<Ûj ˚ T· T\÷ nsTTq XÊ≈£î´\qT+&ç n‘·qT $j·T´+ ø√]‘˚ yêfi¯ófl ‘·eT >∑D+ Ád”ìÔ
Çe«&ÜìøÏ Çwü|º &ü øÉ £ Hê>∑eTT+&Ü nH˚ Ä≥$ø£ Ád”Ô ≈£îe÷¬sìÔ #êÃs¡T. ªHê>∑μ nH˚~
Ä≥$ø£ HêeT+ ø±e&ÉyT˚ ø±ø£, ªeTT+&Üμ nH˚~ Ç|üŒ{Ïø° ;Vü‰sY ÁbÕ+‘·+˝À e⁄qï
ˇø£ Ä≥$ø£ ‘Ó>ù∑ |s¡T.33 á $<Û+ä >± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï düs«¡ dü‘êÔø£
sêC≤´\qT @s¡Œs¡∫q kÕs¡«uÛÖeTT*<äs› ÷¡ Ä≥$≈£î˝Ò.
>∑D eédü˝ ú À >∑D Á|üeTTKT\ düuÑÛ e⁄+≥T+~. á düuÑÛ ‘·q˝À ˇø£&ìç
‘ê‘êÿ*ø£+>± ªsêE>±μ ìj·T$TdüTÔ+~. y˚<äkÕVæ≤‘·´+˝À ù|s=ÿqï sêE\+‘ê
Ç≥Te+{Ï >∑D Á|üeTTKT˝Ò >±ì Hê>∑]ø£ düe÷C≤\ sêE\Tø±s¡T. á ªsêEμ >∑DdüuÑÛ
n_ÛeT‘êìï nqTdü]+∫ q&ÉT#·Tø√yê*. n+fÒ n‘·qT kÕs¡«uÛÖeTT&ÉT ø±&ÉT, n‘·ì
|ü]bÕ\q düs«¡ dü‘êÔø£ sê»´+ø±<äT. á >∑D dü+Á|ü<ëj·÷ìï #Û̊~+∫ sê#·]ø±\T
@s¡Œ&É&+É ‘√ sêE #ê˝≤ ã\e+‘·T&Ée⁄‘ê&ÉT. Ç|ü&É‘q· T >∑D eTTKT´\ düu# ÑÛ ‘˚ ·
ìj·T$T‘·T&ÉT ø±ø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T\#˚‘· n_Ûw≈æ î£ &Ô eÉ ⁄‘ê&ÉT. n‘·ì n~Ûø±sêìøÏ á $<Û+ä >±
n<äT“¤‘· \ø£D å + ÄbÕ~+#·ã&ÉT‘·T+~. n~ e+X¯ bÕs¡+|üs´¡ +>± n‘·ì |ü⁄Á‘· bÂÁ‘·
‘·<qä +‘·sT¡ \≈£î dü+Áø£$TdüT+Ô ~. >∑‘+· ˝À ˝≤>∑ n‘·ì|ü&ÉT >∑D Á|üeTTKT\+<ä]‘√
düeT+>± n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |ü+#·ø√qø£ÿs¡˝<Ò Tä . n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Ç|ü&ÉT Á|ü‘´· ø£+å >±
‘·qøπ #Ó+<äT‘·T+~. ‘·q qT+&˚ Ç‘·s¡ Á|üeTTKT\≈£î dü+Áø£$TdüT+Ô ~. >∑‘+· ˝À˝≤>∑
j·T»„ã\T\ s¡÷|ü+˝À ø±ø£ Ç|ü&ÉT |üqTï\ s¡÷|ü+˝À ùdø£]kÕÔ&TÉ . |üqTï\ ùdø£sD ¡
ø√dü+ ˇø£ n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìï s¡÷bı+~kÕÔ&TÉ . •øÏ‘å · ôd’Hê´ìï @s¡Œs¡TkÕÔ&TÉ .
|ü]bÕ\q á $<Û+ä >± düs«¡ dü‘êÔø£ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï bı+~ Hê>∑]ø£ ªsê»´+μ @s¡Œ&ÉT
‘·T+~. eékÕj·Tø£ es¡dZ eü ÷C≤ìøÏ nqT>∑TDýÓTqÆ sê»ø°jT· s¡÷|ü+ sTT~.
á e÷s¡TŒ\qT kÕ~Û+#·&É+˝À sêE\≈£î |ü⁄s√Væ≤‘·T\ n+&É ø±yê*.
n+<äT˝Àq÷ (_+_kÕs¡T&ÉT, Á|üùdqõ‘·T\ Ô ˝≤>∑) á e÷s¡TŒqT kÕ~Û+∫q yÓTT≥º
yÓTT<ä{Ï sêE\T >∑D Á|üeTTKT\ dü+‘·‹ ø±ø£ Ä≥$≈£î\sTT‘˚ eT]+‘· nedüs+¡ .
yêfi¯fl≈£î Á|ü‹cÕºøs£ e¡ TsTTq sê»e+XÊ\T ø±yê*. yêfi¯fl |üPØ«≈£î\T Çøå±«≈£î\˙
uÛsÑ ‘¡ T· \˙ |ü⁄sêD≤\T ø£*Œ+#ê*. eTq<˚X+¯ ˝À nìï eT÷\\˝Àq÷ ø£qã&˚ ªÇøå±«≈£îμ
sê»e+XÊ\qT ã{Ïº #·÷ùdÔ Áu≤Vü≤àDT\T á ø£\Œq\T #˚jT· &ÜìøÏ m\¢|ü &É÷
34
dü + dæ < ä T Δ ˝ Ò ì ns¡ Δ + ne⁄‘· T +~. n+<äT≈£î Á|ü‹|òü\+>± ÄdüTÔ\T dü+bÕ~+#·T
≈£îHêïs¡T. _+_kÕs¡T&É÷, Á|üùdqõ‘·÷Ô Ç<äs› ÷¡ >∑÷&É j·TT<ëΔ\˝À $»j·T+ ø√s¡T‘·÷
ô|<ä› ô|≥Tºq j·TC≤„\T #˚jT· &ÉyT˚ ø±ø£ Áu≤Vü≤àDT\≈£î <äøD åÏ >± yÓTT‘·+Ô Á>±e÷˝Ò
sTT#êÃs¡T.35
ø=‘·>Ô ± e∫Ãq sê#·]ø£ eédüú ìs¡«Vü≤D≈£î <√Vü≤<ä+#˚ùd ø=‘·Ô uÛ≤yê\÷
$\Te\÷ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. >∑Deédü˝ ú À, Ç‘·s¡ >∑D≤\≈£î #Ó+~q yê]‘√ j·TT<ä+Δ
#˚jT· &É+, yêfi¯flqT Vü≤‘·e÷s¡Ã&É+, <√#·Tø√e&É+, yêfi¯fl dü+|ü<qä T HêX¯q+ #˚jT· &É+,
n˙ï ≈£L&É ˙‹e+‘·eTsTTq |üqT˝Ò. ø±ì >∑D+ ˝À|ü\ e÷Á‘·+ |üsd¡ Œü s¡+ Vü‰ì
ø£*–+#·Tø√>∑÷&É<Tä . ˇø£ ≈£î<äTs¡T≈£î #Ó+~q yês¡+‘ê ªdüC≤‘·T\μ øÏ+<ä ˝…øÿ£ . yêfi¯fl≈£î
@ $<Û+ä >±q÷ Vü‰ì ø£*–+#·≈L£ &É<Tä . ø±ì es¡Z düe÷»+ ˙‹ dü÷Á‘ê\T yπ̊s. ÄdæÔ
ø√dü+, sê»´+ ø√dü+ ‘√ãT≥Tºe⁄\qT >∑÷&É #·+|üe#·TÃqT. m≥Te+{Ï ≈£î{Ï\˙‹
36
qsTTHê Á|ü j ÷
Ó –+#· e#·TÃqT. n~ sê»˙‹, ø£
Á
å ‹j· T <Û
s
ä à
¡ +. ÄdæVÔ ≤” qT\qT ÄdæÔ
|üsT¡ \T (Ç<äs› ÷¡ >∑‘+· ˝À ˇπø ≈£î<äTs¡T≈£î #Ó+~q yês¡sTTq|üŒ{Ïø)° <√#·Tø√e#·TÃqT.
<√#·Tø√ã&É&+É ÄdæVÔ ≤” qT\ <Ûsä à¡ +, <√#·Tø√e&É+ Ädæ|Ô sü T¡ \ <Ûsä à¡ +.
ø=‘·>Ô ± düe÷C≤ìøÏ nedüse¡ TsTTq á ˙‹ì $e]+#˚ XÊgø±s¡T\T |ü⁄≥Tº
ø=#êÃs¡T. ˇø£ Á>∑+<∏+ä >± eTq≈£î <=]øÏq yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sê»˙‹ Á>∑+<∏+ä øö{Ï\T´&ç
ªns¡XΔ Êg+μ á øö{Ï\T´&ÉT ∫e] eT>∑<äÛ sê»eX¯eTsTTq eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q
yê&ÉT. nsTT‘˚ ns¡úXÊÁkÕÔìï ã{Ïº, øö{Ï\T´&ÉT ˇø£ÿ&˚ ø±ø£ Áø°.|üP. 600`300
ø±\+˝À ns¡XΔ Êg dü÷≈£î\ Ô qT b˛*q ˙‹dü÷Á‘ê\T #Ó|Œæ q XÊgø±s¡T\T #ê˝≤eT+~
e⁄Hêïs¡ì ns¡+ú ne⁄‘·T+~. øö{Ï\T´&ç ˝≤π> Mfi¯fl˝À #ê˝≤eT+~ Áu≤Vü≤àDT\T.
Ä $wüj·T+ Mfi¯fl ù|s¡¢qT ã{Ïº ‘Ó\TdüTÔ+~: uÛÑs¡<ë«E&ÉT, ø±‘ê´j·TqT&ÉT,
|üsêX¯s¡T&ÉT, ãèVü≤düŒ‹ e¬>’sê. Mfi¯ófl ø±ø£ Bs¡Z#êsêj·TDT&ÉT, øÏ+»\Tÿ&ÉT,
$XÊ˝≤≈£îå &ÉT, yÓTT<ä\sTTq XÊgø±s¡T\THêïs¡T. Mfi¯ófl ø£Áå ‹j·TT\sTT e⁄+{≤s¡ì
ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ .37 n+fÒ, q÷‘·q bÕ\ø£esêZìøÏ #Ó+~q s¬ +&ÉT esêZ\ qT+&ç
q÷‘·q kÕe÷õø£ ˙‹ì uÀ~Û+#˚ XÊgø±s¡T\T |ü⁄≥Tºø=#êÃs¡T. nsTT‘˚ ˇø£ÿ
øö{Ï\T´&ÉT ‘·|Œü yπ̊s me«] s¡#q· \÷ dü«‘·+Á‘·+>± \uÛ´Ñ + ø±˝Ò<Tä . øö{Ï\T´&ÉT
‘·q dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~dü÷Ô Mfi¯fl+<ä] n_ÛÁbÕj·÷\q÷ ù|s¡Tù|s¡THê e⁄≥+øÏ+∫
yêÚ≤´ìkÕÔ&TÉ . Bìì ã{Ïº ø=‘·>Ô ± s¡÷bı+<äT‘·Tqï düs«¡ dü‘êÔø£ sê#·]ø£ n~Ûø±sêìø°
92 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
es¡Z düe÷C≤ìø° nqT>∑TDýÓTÆq uÛ≤yê\T $düÔè‘·+>± |ü⁄≥Tºø=#êÃj·Tì ns¡Δ+
ne⁄‘·T+~. á uÛ≤yê\T m≥Te+{Ï ˙‹ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ Ä#êÃ<äq >±˙ |üs√|üø±s¡+
nH˚ eTTdüT>∑T >±˙ ˝Ò≈î£ +&É ìs=à>∑e÷≥+>± n~Ûø±s¡ <ëVü‰ìï düeT]ú+∫, <ëìï
rs¡TÃø√e&ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq e÷sêZ\ìï+{Ï˙ ìX¯Ù+ø£>± $e]+#êsTT. ns¡XΔ Êg+˝À
ˇø£#√≥ øö{Ï\T´&ÉT, sêE\T sê»≈£îe÷s¡T\ ≈£îÁ≥\ |ü≥¢ nÁ|üeT‘·+Ô >± e⁄+&É&+É
m+‘· nedüsy¡ ÷Ó #Ó|Œæ , yÓqTyÓ+≥H˚ sê»≈£îe÷s¡T\T ‘·eT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ø£fió¯ fl
m˝≤ ø£bÕŒ˝À #ÓbÕÔ&TÉ .38 Ç<ä+‘ê Á|ü‘´· ø£å sê»ø°j÷· \ qT+&ç H˚sT¡ Ã≈£îqï<˚qq&ÜìøÏ
ì<äsÙ¡ q+>± eT>∑<äÛ sê»sTTq _+_kÕs¡T&çì n‘·ì ø=&ÉT≈£î nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄ U…<’ Tä #˚dæ
‹+&çøÏ e÷&çÃ #·+|ü⁄‘ê&ÉT. ns¡XΔ Êg+ j·TT<ä‘Δ +· Á‘·+˝À ª$TÁ‘·u<ÒÛ +ä μ Á|üj÷Ó >±ìï
$es¡+>± #Ó|ü⁄Ô+~. eT>∑<ÛäsêE ÄC≤‘· X¯Á‘·Te⁄ *#êÃ$ >∑D≤ìï á ‘·+Á‘·+
Á|ü j Ó ÷ >∑ + ‘√H˚ z&ç k ÕÔ & É T . eX¯ Ù ø±s¡ T &É H ˚ Áu≤Vü ≤ àDT&É T eT>∑ < Û ä qT+&ç
ãVæ≤wüÿ]+#·ã&çq≥Tº q{Ïd÷ü Ô *#êÃ$ >∑D+˝À #˚] yêfi¯fl˝À yêfi¯fl≈£î uÛ<Ò ë\T
ø£*Œ+∫ yêfi¯flH˚ z&ç+#·&+É ˝À nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘ê&ÉT.39
sê#·]ø±\ Ä$sê“¤e+ eT>∑<äÛ #·]Á‘·˝À ø£qã&ç‘˚ kÕe÷õø£ s¡+>∑+˝À e∫Ãq
e÷s¡TŒ\qT uÖ<äΔ ‘·~‘·s¡ yÓ~’ ø£ e´‹πsø£ ñ<äé÷\T #·øÿ£ >± Á|ü‹_+_kÕÔsTT.
ÇqTeTT düV‰ü j·T+‘√ n|üPs¡«eTsTTq |ü]e÷D+˝À ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd X¯øìÔÏ
düe÷»+ dü+bÕ~+#·T≈£î+~. nsTT‘˚ Ä ñ‘·Œ‹Ô˝À #ê˝≤ uÛ≤>∑+ j·T»„øs£ à¡ ø±+&É˝À
n]Œ+#˚ ã\T\ s¡÷|ü+˝À nÁ>∑esêí\ #˚‘T· \˝ÀøÏ b˛‘√+~. eTTK´+>±, |üXó¯ ã\T\T
eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ #ê˝≤ Vü‰ìø£se¡ TsTTq$. n+‘˚ ø±ø£, n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô
á $<Û+ä >± j·T»„ ø±+&É˝À eè<Ûë ø±≈£î+&É yê´bÕsêìøÏ $ìjÓ÷>∑ eTsTT‘˚ kÕe÷õø£
dü+|ü<ä ÇqTeT&çdTü +Ô ~. á <äèwæ‘º √ Áu≤Vü≤àDT\ yÓ~’ ø£ ‘·+‘·T\qT e´‹πsøÏ+#˚
eékÕj·Tø£`yê´bÕs¡ esêZ\T Ç|ü&ÉT eTT+<äTø=#êÃsTT.
ø=‘·Ô düe÷»+‘√ ø=‘·Ô>± eTT+<äTø=∫Ã bÕ‘· >∑D eédüú Ä#êsê\qT
e´‹πsøÏ+∫q á esêZ\ ìsêàD≤ìï ns¡+Δ #˚dTü ø√yê*. eékÕj·T≈£î\˝À
yê´bÕs¡dTü \ Ô ˝À n+<äs÷¡ ∫qïyês¡T ø±s¡T. Hê>∑* |ü≥Tºø=ì bı\+ <äTìïq ø£s≈¸¡ î£ ˝Ò
ø±ø£ eékÕj·T≈£î\˝À #ê˝≤ dü+|üqTï\T ø=+<äs¡THêïs¡T. eékÕj·T<ës¡T\T
Á|ü<ëÛ q+>± yÓX’ ó¯ ´\T ø±>± X¯SÁ<äT\T Mfi¯fl≈£î ≈£L*#˚kÕs¡ì >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. n{≤¢>ì∑ ,
Mfi¯flqT uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T>± >∑T]Ô+#·&+É kÕ<Û´ä +ø±<äT. n|üŒ{Ïø+Ï ø± uÛ÷Ñ $T˝À düeTwæº
j·÷»e÷qý˚T ‘·|Œü e´øÏÔ j·÷»e÷q´+ ˝Ò<Tä . eékÕj·Tø£ düC≤‘· ãè+<ë\T
(Ç+^¢w˝ t À Kinship groups - ‘·sT¡ yê‹ ø±\|ü⁄ b˛*ø£qT ã{Ïº ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤\T
nì #Ó|üø√e#·TÃqT.) ô|<ä›m‘·TÔH˚ uÛÑ÷$T˙ |üX¯ódü+|ü<äq÷ X¯SÁ<ä dü+|ü<äq÷
ñeTà&ç>± ø£*–e⁄HêïsTT. á düC≤‘· ãè+<ë\ ô|<ä\ › qT >∑èVü≤|ü‘T· \T (bÕ∞˝À
>∑V≤ü |ü‘T· \T) nHêïs¡T. y˚<øä ±\+˝À >∑èVü≤|ü‹ nH˚~ øπ e\+ ø£sà¡ ø±+&É dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ
e÷≥. >∑èVü≤ ø£sà¡ \qT Ä#·]+#˚ e´øÏìÔ >∑èVü≤|ü‹ nHêïs¡T. Ç|ü&ÉT >∑èVü≤|ü‹ n+fÒ
dü+|üqï düC≤‘·T\ ãè+<ëìøÏ ô|<ä› nH˚ ns¡+Δ e∫Ã+~. (uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷ìï
sêdæq bÕ∞ uÛ≤wü˝À >∑V≤ü |ü‹ nHêïs¡T). q÷‘·q+>± Ä$s¡“$¤ dü÷qÔ ï es¡Z eédü˝ ú À
>∑èVü≤|ü‘T· \T eTTKT´\T. Mfi¯ófl >∑D eédüj ú TÓ Tø£ÿ Ä#êsê\≈£î ˝Àã&ç Áã‘·ø&£ +É
˝Ò<Tä . düC≤‘· ãè+<ë\ ô|<ä\ › T>± ‘·eTMT<ä e⁄qï u≤<Û´ä ‘·HH’Ó ê dü«‘·+Á‘·+>± ‘·eT
dü+|ü<äqT nqTuÛÑ$+#· pdüTÔHêïs¡T.40 ãT<äTΔ&çì Ä<ä]+∫q esêZ\˝À Mfi¯ófl
Á|üeTTKT\T.
ÄVü‰s¡+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ô|<ä› m‘·TqÔ kÕ<Û´ä + ne⁄‘·Tqï<ä+fÒ <ëì‘√
u≤≥T kÕe÷õø£ ÁX¯eT $uÛ»Ñ q ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ÿ ÄVü‰s¡yT˚ ø±ø£ yπ̊s nedüsê\T
ô|s¡T>∑T‘êsTT. eTTK´+>±, bÕ\ø£ esêZ\T eékÕj·T≈£î\ qT+&ç #˚õøÏÿ+#·T≈£îqï
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôq+‘ê ÄVü‰s¡+>± uÛTÑ õ+#·sT¡ . <ëì‘√ ø±]à≈£î\qT b˛wæ+∫ $˝≤dü
edüTeÔ ⁄\qT ‘·j÷· s¡T #˚sTT+#·T≈£î+{≤s¡T. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ es¡øÔ +£ <ë«sê Çø£ÿ&É
\uÛ´Ñ +ø±ì edüTeÔ ⁄\T ‘Ó|Œæ +#·T≈£î+{≤s¡T. Bq+‘·{øÏ ° Ädüsê>± ˇø£ es¡øÔ £ es¡+Z
Ä$s¡“$¤ +∫+~. á es¡øÔ £ es¡+Z ÁbÕeTTK´‘· m+‘·{<Ï +ä fÒ ô|<ä› es¡≈Ô î£ \qT ÁX‚wæ̃
(Á|üeTTKT&ÉT) nHêïs¡T. bÕ∞ uÛ≤wü˝À XË{ºÏ nHêïs¡T. >∑V≤ü |ü‘T· \ ˝≤>∑ á ÁX‚wßü \ ˜ T
>∑÷&É n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô j·T»„ ã\T\ s¡÷|ü+˝À eè<∏ë ø±e&Üìï ìs¡d+æ ∫q yêfi¯ófl.
q÷‘·q es¡Z eédü˝ ú À eTTKT´\T. ãT<äT&Δ ç nqT#·sT¡ \˝À Á|üeTTKT\T.
bÕ∞ uÛ≤wü˝Àì uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ø=‘·>Ô ± Ä$s¡“$¤ +∫q eékÕj·T
es¡Z düe÷»|ü⁄ Á|üeTTKT\T>± á XË{`ºÏ >∑V≤ü |ü‘T· \T ø£qã&É‘ês¡T. Áu≤Vü≤àDT\ dü+düÿè‘·
kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ ns¡XΔ Êg+˝Àq÷ bÂs¡`C≤q|ü<Tä \T nH˚ esêZ\qT Á|üeTTK+>±
41
Á|ük ÕÔ
$ +#ês¡ T. bÂs¡T\T n+fÒ n|üŒ{ÏøÏ ø=‘·>Ô ± |ü⁄≥Tºø=düTqÔ ï |ü≥D
º ≤\ eTTKT´\T
` n+fÒ es¡≈Ô î£ \T, sê»düT´\T, |ü⁄s√Væ≤‘·T\T. C≤q|ü<Tä \T n+fÒ Á>±MTD eTTKT´\T.
bÕ∞ kÕ+Á|ü<ëj·T+˝Àì XË{ºÏ ` >∑V≤ü |ü‹ esêZ\qT #·÷dæHê dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+˝Àì
bÂs¡`C≤q|ü<ä esêZ\qT #·÷dæHê ˇø£ $wüjT· + düŒwüeº Te⁄‘·T+~. >∑D eédüú $∫Ã¤qïyÓTÆ
es¡Z eédüú @s¡Œ&ÉT‘√+~. <Ûìä ø£ esêZ\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. >∑D Ä#êsê\ dü+ø¬ \\T
‘Ó+#·Tø=ì ‘·eT ÇcÕºqTkÕs¡+ dü+|ü<qä T $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\ì á ø=‘·Ô esêZ\T
ñ$«fi¯Sfls¡T‘·THêïsTT. á dü+|üqTï˝Ò ø±ø£ kÕe÷q´ ø£s≈¸¡ î£ \T >∑÷&É >∑D Ä#êsê\
94 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
qT+&ç $eTTøÏìÔ ø√s¡T≈£îHêïs¡T. j·TC≤„\˝À |üXó¯ ã\T\T n]Œ+#˚ Ä#ês¡+ yêfi¯fl≈£î
Vü≤ìø£s+¡ nì #·÷XÊ+.
Ç<ä+‘ê yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&É≈î£ e´‹πsø£yTÓ qÆ ñ<äé÷\≈£î <ë]rdæ+~. ˇø£ÿ
ãT<äT&Δ ˚ ø±ø£, Áø°.|üP. Äs¡T, nsTT<äT X¯‘êu≤›\˝À #ê˝≤eT+~ Ç+<äT˝À bÕ˝§ZHêïs¡T.
eTVü‰Ms¡T&ÉT ‘Ó*dæqyê&˚. Ç‘·qTø±ø£ nõ‘·πøX¯ø£+ã*, eTKâ* >√XÊ\T&ÉT,
|üPs¡DT&ÉT, ø±‘ê´j·TqT&ÉT, #êsê«≈£î&ÉT, yÓTT<ä\sTTq yêfi¯óflHêïs¡T. Mfi¯fl+<ä]˝Àø°
ãT<äT&Δ ˚ #·]Á‘·˝À ì*∫b˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\˝À ˇø£{Ï ãT<äT&Δ TÉ @ $wüjT· +
˝Àq÷ ªn‹μøÏ b˛≈£î+&É $T‘·+ bÕ{Ï+#·&+É nì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.42 uÖ<ëΔìï
e÷<Û´ä $Tø£ e÷s¡+Z (The Middle way) nì >∑÷&É n+{≤s¡T. nsTT‘˚ n+‘·ø+£ fÒ
eTTKýÓTqÆ ø±s¡D+, ãT<äT&Δ TÉ yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&ÉqT e´‹πsøÏ+#·&+É ‘√u≤≥T q÷‘·q
eékÕj·Tø£es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TDýÓTqÆ $\Te\q÷ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë˙ï
Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. q÷‘·q eékÕj·Tø£es¡Z düe÷C≤ìøÏ uÖ<ä+Δ düeTÁ>∑yTÓ qÆ <ës¡Ùìø£
dæ<ëΔ+‘·+.
ãT<äT&Δ TÉ , eTVü‰Ms¡T&ÉT $TqVü‰ Ç‘·sT¡ \T sêdæq Á>∑+<∏ë˝ÒM eTq≈£î \uÛ´Ñ +
ø±˝Ò<Tä . Mfi¯fl≈£î e´‹πs≈£î\sTTq uÖ<ä,Δ C…q’ , Áu≤Vü≤àD <ës¡Ùìø£ Á>∑+<∏ë\˝À Mfi¯fl
n_ÛÁbÕj·÷\T>± #Ó|Œæ q$ e÷Á‘·yT˚ eTq≈£î ‘Ó\TdüTqT. yêfi¯ófl á n_ÛÁbÕj·÷\qT
|üPs¡«|üø+å£ #˚jT· &É+ ø√dü+ e⁄≥+øÏ+#ês¡T. ø±ã{Ïº n$ m+‘·es¡≈î£ $X¯«dü˙j·TyÓ÷
eTq≈£î ‘Ó©<äT. nsTT‘˚ ‘Ó*dæq+‘·es¡≈£î á ‘ê‹«≈£î\+<ä]˝Àq÷ ˇπø uÛ≤e
yê‘êes¡D+ ø£ì|ædTü +Ô ~. Mfi¯flqT yÓ~’ ø£ dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ #Ó+~q ñ|üìwü‘êÿs¡T\‘√
b˛*ùdÔ á $wüjT· + düŒwüeº Te⁄‘·T+~. ñ|üìwü‘T· \ Ô T m≈£îÿe ø±\Áø£eT+˝À ø=+‘·
eTT+<äT ø±˝≤ìï (Áø°.|üP. 800`600) #Ó+~qesTTHê #ê]Á‘·ø£+>± Ç<˚ <äX¯≈£î
#Ó+~q$. q÷‘·q eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ Ä$s¡“$¤ dü÷qÔ ï <äX≈¯ î£ #Ó+~q$.
nsTT‘˚ ñ|üìwü‘T· \ Ô T yÓ~’ ø£ eT‘·+˝À uÛ≤>∑eTsTTq$.
ñ|üìwü‘T· \ Ô ˝À ˝ÒeBdæq Á|üXï¯ ˝Ò á ‘ê‹«≈£î\÷ ˝ÒeBkÕs¡T. J$‘·+ n+fÒ
ns¡+ú @$T{Ï? #êe⁄≈£î ns¡+Δ @$T{Ï? Ä‘·à nH˚~ e⁄+fÒ <ëì dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?
yÓTT<ä\sTTq$.43 |üX¯ó dü+|ü<ä ÇeTà˙ j·TT<ëΔ\˝À $»j·T+ düeT≈£Ls¡ÃeT˙
ˇø£|ü &ÉT ì‘·´J$‘· uÛÖ‹ø£ nedüsê\T rs¡&+É ø√dü+ j·TC≤„\T #˚dqæ yêfi¯ófl Ç|ü&ÉT
ì‘·´J$‘·+‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Òì ‘ê‹«ø£ Á|üXï¯ \T y˚dTü HÔ êïs¡+fÒH˚ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô
es¡Z düe÷»+, e#êÃj·T˙ ‘·‘«· ∫+‘·q #˚ùd rs¡Tã&ç ø=+‘· eT+~øÏ ∫øÏÿ+<ä˙
ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚ á e÷s¡TŒ dü+|òTü s¡D ¸ ‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñqï<äH+˚ <äT≈£î
ì<äs¡Ùq+>± á Á|üX¯ï\≈£î ¬s+&ÉT s¡ø±\ düe÷<ÛëHê\T e#êÃsTT. yÓ’~ø£ dü+Á|ü
<ëj·T+˝Àì ñ|üìwü‘T· \ Ô ˝À Ä‘·à`|üse¡ ÷‘·à\ #·sÃ¡ eTTK´ $wüjT· + ø±>± á
ø=‘·Ô ‘ê‹«≈£î\T #ê˝≤ es¡≈î£ yêdü$Ô ø£ (uÛÖ‹ø£) <äèø£Œ<∏+ä >∑\yês¡T. ñ|üìwü‘êÿs¡T\T
yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&É e\¢ |òü\+ <ä≈£îÿ‘·T+<ë ˝Ò<ë nì #·]Ã+#·≈£î+&É <ëìï
Ä<Ûë´‹àø£+>± yêÚ≤´ì+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕs¡T. á ø=‘·Ô ‘ê‹«≈£î\T yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&É
e\¢ |ò\ ü + <ä≈î£ ÿ‘·T+<äì ˇ|üø√˝Ò<Tä . ø£sà¡ ø±+&ÉqT Ä<Ûëà‹àø£+>± yêÚ≤´ì+#·
˝Ò<Tä . j·TC≤„\qT e´‹πsøÏ+#ês¡T. j·TC≤„\ dü+<äs“¡ +¤ ˝À »]–q nbÕs¡eTsTTq
»+‘·Tã\T\ |ü≥¢ Mfi¯fl ìs¡dqü #ê˝≤ rÁeeTsTT+~. n~ nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘êìøÏ
<ë]rdæ+~. C…q’ T\T mø£ÿ&ç<ëø± yÓfi≤fls¡+fÒ dü÷ø£àå Je⁄\qT #·+|ü&+É >∑÷&É bÕ|ü+>±
uÛ≤$+#ês¡T. uÖ<ä+Δ n+‘·{Ï ªn‹μøÏ b˛˝Ò<Tä >±ì nVæ≤+düqT ªÄs¡´μ e÷s¡+Z >±
Á|ü‹bÕ~+∫+~. á #ê]Á‘·ø£ <äXq¯ T+&ç eTq≈£î $T–*b˛sTTq ã\yÓTqÆ ‘ê‹«ø£
Ä<äsÙ¡ + nVæ≤+dü.
j·TC≤„\T ìÁwüŒjÓ÷»qø£se¡ T˙ Vü‰ìø£se¡ T˙ ‹s¡dÿü ]+#·&+É n+fÒ øπ e\+
Áu≤Vü≤àDT\qT e´‹πsøÏ+#·&+É ø±<äT. á ‹s¡dÿü è‹‘√ yÓTT‘·+Ô >∑D düe÷» ÁbÕ|ü+∫ø£
<äèø£Œ<∏yä T˚ ≈£î|üŒ≈£L*b˛‘·T+~. Ç+Á<ë~ <˚e⁄fi¯ófl j·T»„ ã\T\qT n+<äT≈£î+{≤s¡˙,
n+<äT≈£î Á|ü‹|òü\+>± dü+|ü<äq÷, |üX¯óe⁄\q÷ ˙{Ï eqs¡T\q÷ |ü⁄wüÿ\+>±
n+~kÕÔs˙¡ n+‘·es¡≈î£ $X¯«dæ+#ês¡T. Ç|ü&ÉT <ëì kÕúq+˝À ø=‘·Ô ÁbÕ|ü+∫ø£
<äèø£Œ<∏+ä ø±yê*. Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›|⁄ü ‘ê‹«≈£î\˝À ø=+<äsT¡ ndü\T j·T»„|\
ø±<äT, <˚e⁄fi¯ófl ˝Òs˙¡ , eT+∫#Ó&\ ¶É T ˝Òe˙, Ä‘·à nH˚~ ˝Ò<˙ä , eTìwæ #·ìb˛sTTq
üò y˚T
‘·sT¡ yê‘· (bÕ|ü|⁄ü D≤´\‘√ Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò≈î£ +&Ü) |ü+#·u÷ÑÛ ‘ê\˝À (>±*, ˙s¡T,
uÛ÷Ñ $T, n–ï, Äø±X¯+) ø£*dæb˛‘ê&É˙ nHêïs¡T. nsTT‘˚ á Ä~eT (Primitive)
uÛÖ‹ø£ yê<ä+ ø£+fÒ Á|üã\+>± e∫Ã+~ ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘·+. y˚<ë\˝À>±˙ ñ|üìwü‘T· \ Ô ˝À
>±˙ ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘·+ ˝Ò<Tä .44 y˚<ë\˝À ªø£sà¡ \Tμ n+fÒ j·TC≤„\ dü+<äs“¡ +¤ ˝À Ä#·]+#˚
ø±s¡´Áø£eT+ nì ns¡Δ+. Ç|ü&ÉT ø=‘·Ô>± y˚πs ns¡Δ+ e∫Ã+~. ø£s¡à\T n+fÒ
>∑‘+· ˝À (ãVüQXÊ >∑‘· »qà˝À) #˚dqæ |üqT\T n˙ n$ uÛ$Ñ wü´‘Y eT+∫ #Ó&TÉ \qT
ìs¡sí TTkÕÔ j·T˙ ø=‘·Ô dæ<ëΔ+‘·+ e∫Ã+~. á dæ<ëΔ+‘·+ eékÕj·Tø£ düe÷»+˝ÀH˚
kÕ<Û´ä + nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . eTq+ H˚\˝À HêfÒ $‘·qÔ + yÓTT\¬ø‹Ô |ò˝ ü ≤ìï
sTTdüTÔ+~. á nqTuÛÑe+ qT+&˚ #˚dæq |üqT\T ª|ü]|üø£«+μ nsTT |òü*‘êìøÏ
<ë]rkÕÔjT· qï dæ<ëΔ+‘·+ |ü⁄&ÉT‘·T+~.45 (ndü\T ø£sà¡ ª|ü]|üø«£ +μ ø±e&É+, ª|ò\ ü +μ
Çe«&É+, nH˚ e÷≥\˝ÀH˚ eékÕj·T dü+ã+<ÛäyÓTÆq <Ûä«ì e⁄+~.) ÄVü‰sêìï
ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ø£ @s¡T≈£îì ‹H˚ yêfi¯fl≈£î ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘·+ düTŒ¤]+#˚ neø±X¯+ ˝Ò<Tä .
96 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+˝À eTT+<äTø=∫Ãq ø=‘·Ô Ä˝À#·q\ìï+{Ï˝Àìø° ã\+>±
ì*∫b˛sTTq$ nVæ≤+kÕ ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘ê\T. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ
ø°\ø£eTsTTq á s¬ +&ÉT uÛ≤yê\÷ Áu≤Vü≤àD e´‹πsø£ ñ<äé÷\˝À |ü⁄{≤ºsTT.
uÖ<äΔ+˝À ¬s+&É÷ #ê˝≤ eTTUýÓTÆq$. |üX¯ób˛wüD kÕúq+˝À eékÕj·Tø£ es¡Z
düe÷»+, ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ kÕúq+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, >∑D eédüú kÕúq+˝À es¡Z
eédü,ú @s¡Œ&Ü¶jT· ì s¬ +&ÉT uÛ≤yê\÷ dü÷∫kÕÔsTT. ˇø£ uÛ÷Ñ uÛ≤>±ìï |üXó¯ e⁄\qT
y˚T|ü&+É ø√dü+ $ìjÓ÷–+∫ Ä |üXó¯ e÷+dü+ ‹ì Áã‘·ø&£ +É ø£+fÒ, ny˚ |üXó¯ e⁄\
kÕj·T+‘√ Hê>∑fifl¯ q÷ ÇqT|ü |üìeTT≥¢q÷ ñ|üj÷Ó –+∫ eékÕj·T+ #˚ùdÔ |ü~
¬s≥T¢ »HêuÛ≤qT b˛wæ+#·e#·TÃqqï uÛÖ‹ø£ yêdüÔyêìï nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘·+
Á|ü‹|ò*ü +∫+~.46 ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘·+ >∑D eédüú ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä ˝À ‘Ó∫Ãq e÷s¡TŒ
>∑÷&É >∑D˙j·T eTsTTq<˚. >∑D eédü˝ ú À >∑÷&É |ü⁄qs¡q® à uÛ≤eq e⁄+≥T+~. ˇø£
e´øÏÔ #·ìb˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· ‘·q ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ïeTsTTq »+‘·Te⁄>± |ü⁄&É‘ê&ÉT.
≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ bÕeTT nsTT‘˚ bÕeTT>± |ü⁄&É‘ê&ÉT. Ç+<äT˝À eT+∫ #Ó&É¶\
Á|üdøü ˝
ÔÏ <Ò Tä , bÕ|ü |ü⁄D≤´\‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò<Tä . ˇø£ ≈£î<äTs¡T qT+&ç Ç+ø=ø£ ≈£î<äTs¡T≈£î
J$‘·+˝ÀH˚ø±<äT, eTs¡D≤q+‘·s+¡ >∑÷&É e÷s¡&+É kÕ<Û´ä +ø±<äT. ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘·+
Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±, sêuÀj˚T »qà˝À bı+<äuÀj˚T J$‘·+ á »qà˝À #˚dqæ |üqT\qT
ã{Ïº e⁄+≥T+<äì #Ó|Œæ +~. eT+∫|üqT\T #˚ùdÔ ñqï‘· »qà <ä≈î£ ÿ‘·T+~. #Ó&|¶É qü T\T
#˚ùdÔ ˙#· »qà <ä≈î£ ÿ‘·T+~. yê´bÕs¡dTü &Ô TÉ m+‘· m≈£îÿe eT÷\<Ûqä + ≈£L&Éu&… ‘ç ˚
n+‘· m≈£îÿe ˝≤uÛ+Ñ bı+~q≥Tº, ø£s≈¸¡ î£ &ÉT m+‘· C≤Á>∑‘>Ô· ± eékÕj·T+ #˚ùdÔ
n+‘· m≈£îÿe |ò\ ü + bı+~q≥Tº, sêuÀj˚T »qà˝Àì eT+∫ #Ó&TÉ \T eTq+ Ç|ü&ÉT
#˚dTü ≈£îH˚ |üqT\qT ã{Ïº e⁄+{≤sTT.47
á ¬s+&ÉT uÛ≤yê\÷ ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ m+‘·>± n‹ø±j·T+fÒ yê{Ïì
Áu≤Vü≤àDT\T >∑÷&É ø±<äq˝Òøb£ ˛j·÷s¡T. ‘·eT eTqT>∑&É ø√dü+ M{Ïì ÄyÓ÷~+#ês¡T.
Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£î+≥÷ yêfi¯fl Hê>∑T bÕeTTqT •e⁄&ç yÓT&É˝À y˚dqæ ≥Tº,
uÖ<ëΔìï <˚X+¯ qT+&ç bÕs¡Á<√\T‘·÷ uÖ<äT\ Δ nVæ≤+kÕ ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘ê\qT ‘êeTT
dü«+‘·+ #˚dTü ≈£îHêïs¡T. $kÕÔs+¡ >± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q ø£èwüí |üse¡ ÷‘·à#˚‘· á s¬ +&ÉT
dæ<ëΔ+‘ê\÷ #Ó|Œæ +∫ (n$ ‘·eT dü«+‘·+ ø±e˙ ns¡Te⁄ ‘Ó#T· Ã≈£îqïe˙ nqTe÷q+
>∑÷&É sê˙j·T≈£î+&Ü) Ä ñ|ü<X˚ Êìï uÛ>Ñ e∑ BZ‘>· ± eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝ÀìøÏ Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ .
ãT<äT&Δ TÉ ˝Òøb£ ˛‘˚ uÛ>Ñ e∑ BZ‘· kÕ<Û´ä + nj˚T´~ ø±<äT. j·T»„ø±+&É≈î£ e´‹πsø£+>±
|ü⁄{Ïqº nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘·+ á $<Û+ä >± »qy˚T»j·TT&ÉT Hê>∑C≤‹ì Væ≤+kÕ‘·àø£+>±
HêX¯q+ #˚jT· &ÜìøÏ »s¡T|ü⁄‘·Tqï j·T»„+ dü+<äs“¡ +¤ ˝À yÓX’ +¯ bÕj·TqT&ÉT #Ó|Œæ q
ø£<˝ä∏ ÀìøÏ, Væ≤+kÕø±+&É≈î£ yÓsd¡ Tü qÔ ï ns¡Tq® T&çøÏ Væ≤+dü #˚jT· &É+ ˙ <Ûsä à¡ + nì
ø£èwüßí&ÉT #˚ùd ñ|ü<˚X¯+˝À uÛ≤>∑+>±, Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç+~.48
nVæ≤+kÕ ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+#·&+É e÷Á‘·yT˚ ãT<äT&Δ ç bÕÁ‘· nsTT
e⁄Hêï eTq<˚X¯ #·]Á‘·˝À ãT<äT&Δ TÉ n‘·´+‘· Á|üeTTKT&ÉT nsTT e⁄+&˚yê&ÉT. nsTT‘˚
ãT<äT&Δ TÉ nø£ÿ&ç‘√ Ä–b˛˝Ò<Tä . |üXó¯ b˛wüD qT+&ç eékÕj·÷ìøÏ »s¡T>∑T‘·Tqï
ÄHê{Ï #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï ãT<äT&Δ TÉ nìï ø√D≤\ qT+&ç Á|ü‹|ò*ü +#ê&ÉT.
ãT<äTΔ&ÉT X¯ø£´>∑D≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. X¯ø£´>∑D+ ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<äe⁄qï
>∑D≤\˝À ˇø£{.Ï ãT<äT&Δ ìç ªsê»≈£îe÷s¡T&ÉTμnq&É+‘√ ns¡+Δ ˝Ò<Tä . XÊ≈£î´\˝À n|üŒ{ÏøÏ
sê#·]ø£+˝Ò<Tä . >∑D eTTKT´\ düuÑÛ ‘·eT˝À ˇø£&ìç ‘ê‘êÿ*ø£+>± sêE>± mqTïø√
e#·TÃqT. ø±ã{Ïº ãT<äT&Δ TÉ ˇø£ XÊø£´ eTTKT´&ç ø=&ÉT≈£î. ãT<äT&Δ ˝ ç ≤π>, C…q’ eT‘·
ÁbÕs¡+uÛ≈Ñ î£ &ÉsTTq eTVü‰Ms¡T&ÉT *#êÃ$ >∑D≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. >∑D düe÷C≤\˝À
|ü⁄{Ïqº á sTT<äs› ÷¡ ‘·eT >∑D≤\qT e~*, >∑D ã+<Ûë*ï ‘Ó+#·T≈£îì _Û≈îå£ e⁄\sTT,
q÷‘·q eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq dæ<ëΔ+‘ê\T #˚jT· &É+
>∑eTì+#·<>ä Z∑ $wüjT· + nì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . n+fÒ düeTs¡eú +‘·T\sTTq e´≈£î\ Ô ≈£î
49
kÕúq + ø£* Œ+#·> \
∑ X¯
ø ì
Ô
Ï >∑D eédü ú ø√˝ÀŒsTT+~. n~ nekÕq <äX˝ ¯ À e⁄+~.
#·]Á‘·˝À $|ü¢yê‘·àø£ |ü]D≤e÷˝…|ü&É÷ u≤<Ûä‘√q÷ dü+~>∑Δ+‘√q÷
≈£L&ÉTø=ì e⁄+{≤sTT. ô|’>± ø=‘·>Ô ± edü÷qÔ ï düe÷»+ es¡Z düe÷»+ (n+fÒ <√|æ&û
MT<ä, nD∫y˚‘· MT<ä, Ä<Ûës¡|&ü ¶É eédü)ú ø±e&É+‘√ u≤<Û≈ä L£ <äT'U≤˙øÏ ‘êe⁄
m≈£îÿe e⁄+≥T+~. ãT<äT&Δ TÉ á u≤<Û≈ä L£ ø£cÕº\≈£L düŒ+~+#ê&ÉT. yê{Ïì ìyê]+#˚
e÷s¡+Z ø√dü+ yÓ~ø±&ÉT. nsTT‘˚ q÷‘·q düe÷C≤ìï ‹s¡dÿü ]+∫ yÓqøÏÿ b˛yê\ì
nqTø√˝Ò<Tä . Ä düe÷»+ |ü]~Û˝ÀH˚ u≤<Û\ ä ≈£î ìyês¡D e÷sêZìï ø£qTø√ÿyê\ì
Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT. n+<äTe\¢H˚ q÷‘·q eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷» ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä+
#˚jT· >∑\ ø=‘·Ô Ä˝À#·q\q÷, uÛ≤yê\q÷, ‘·‘ê«˙ï Á|üyX˚ ô¯ |≥º>*∑ >±&ÉT. q÷‘·q
düe÷C≤ìï |üP]Ô>± HÓ‹ø¬Ô ‘·TøÔ =ì e⁄+fÒ ãT<äTìΔ ˝À e÷qe‘·«+ ˝À|æ+∫ e⁄+&˚~.
‹s√>±$T <äèø£Œ<∏+ä ‘√ ‹s¡dÿü ]+∫ e⁄+fÒ #·]Á‘·˝À @ ÁbÕeTTKéT÷ ˝Ò≈î£ +&Üb˛sTT
e⁄+&˚yê&ÉT. |ü⁄s√>±$T <äèø£Œ<∏+ä ‘√ ‹s¡dÿü ]+#·&+É n|üŒ{ÏøÏ ãT<äT&Δ øç Ï #ê]Á‘·ø+£ >±
kÕ<Ûä´+ø±<äT.50 ø=‘·Ô düe÷C≤ìï ˇø£ nìyês¡ýÓTÆq $wüj·T+>± ÄyÓ÷~dü÷Ô Ä
düe÷»+˝Àq÷ Ä düe÷»+ @s¡Œ&˚ |ü]D≤eT Áø£eT+˝Àq÷ e⁄qï u≤<Ûqä ÷ <äT'U≤˙ï
ñ|üX$¯ T+|üCdÒ ,æ á ªHê>∑]ø£μ düe÷C≤ìï ì»+>±H˚ M\sTTq+‘· Hê>∑]ø£+ #˚ùd+<äT≈£î
ãT<äT&Δ TÉ nH˚«wæ+#ê&ÉT.
nH˚«wæ+∫q |ü<äΔ‹ (ÄHê{Ï kÕúsTTøÏ) #ê˝≤ XÊÁd”Ôj·TeTsTTq~. nìï
düeTdü´\≈£L ø±s¡D≤ìï yÓ‘·ø£&É+, Ä ø±s¡D≤*ï nuÛ≤e+ #˚ùd e÷sêZìï ns¡Δ+
98 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
#˚düTø√e&É+, ãT<äTΔ&ç |ü<äΔ‹.51 dü+|ü<äq÷ düTU≤\q÷ ø√s¡Tø√e&É+ <äT'U≤ìø°
u≤<Û\ ä ≈£L eT÷\+. <äT'U≤ìï »sTT+#·&ÜìøÏ mì$T~ $<Ûë\ ìj·TeTã<äeΔ TsTTq
J$‘êìï >∑&bÉ Õ*. Ä dü÷Á‘ê\qT ãfÒº düe÷»+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ ‘Ó\TdüT+Ô ~.
<=+>∑‘·q+ #˚j·T≈£L&É<äT, Ç‘·s¡T\ ÄdæÔì ø±+øÏå+#·≈£L&É<äT, nÁø£eT ˝…’+–ø£
dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tºø√≈£L&É<Tä . dü+|ü<˝ ä À dü«+‘· Ädæ,Ô ìj·TeTã<äyΔ TÓ qÆ ˝…+’ –ø£
Ä#êsê\T (≈£î≥T+ã eédü)ú ˝Ò≈î£ +fÒ á ìj·Te÷\≈£î ns¡+Δ ˝Ò<Tä . >∑D eédü˝ ú À
ˇø£ >∑D≤ìøÏ #Ó+~q dü+|ü<ä n+<ä] ñeTà&ç ÄdæÔ. Ç‘·s¡ >∑D≤\ dü+|ü<äqT
ø√s¡Tø√e&É+, <=+–*+#·&+É |òTü qø±sê´\T. Ç‘·s¡ ìj·Te÷\T >∑÷&É eékÕj·Tø£
es¡Z düe÷»+ nedüsê\qT Á|ü‹_+_kÕÔsTT. nã<ëΔ\T Ä&É≈L£ &É<Tä , Væ≤+dü ≈£L&É<Tä ,
dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ e÷sêZìï nqTdü]+#ê*, düe÷C≤ìøÏ Vü‰ì ø£*–+#˚ Ø‹˝À Ä<ëj·T+
dü+bÕ~+#·≈L£ &É<Tä , e¬>s’ ê. á $<Û+ä >± ìj·TeTã<ä+Δ >± J$ùdÔ n∫s¡ø±\+˝À
ø£sà¡ |ò\
ü + |üPs¡sÔ TT dü+kÕs¡ #·Áø£+ qT+&ç $eTTøÏÔ \_ÛdTü +Ô ~. n~ ìsê«D+. ìsê«D+
n+fÒ @$T{Ï nì ãT<äT&Δ TÉ düŒwü+º >± #Ó|Œü ˝Ò<Tä . ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À ìsê«D≤ìï
y˚<ë+‘·T\T yÓ÷ø£+å ‘√ b˛{°|&ü ˚ X¯Sq´dæ‹ú >± ns¡+Δ #˚dTü ≈£îHêïs¡T>±ì, ãT<äT&Δ TÉ
<˚e⁄&çì >∑T]+N Ä‘·àqT >∑T]+N @ s¡øe£ TsTTq ªÄ<Ûë´‘·àμ $wüj÷· \qT >∑T]+N
ndü\T e÷{≤¢&˝ É <Ò ìä >∑eTì+#ê*. ãT<äT&Δ TÉ kÕe÷õø£ düeTdü´\≈£î kÕe÷õø£
Ä#·sD ¡ ˝À |ü]cÕÿs¡+ #·÷bÕ&ÉT`nsTT‘˚ Ä |ü]cÕÿs¡+ ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘·+ #·Á{≤ìøÏ
˝Àã&çe⁄+~. ø√XÊ+_ ãT<äT&Δ ç ìsê«D uÛ≤eq≈£î yπ̊s s¡ø+£ >± ns¡+Δ #ÓãT‘ê&ÉT.
ÄVü‰sêìï ùdø£]+#·&+É e÷H˚d,æ eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô#ù˚ d es¡Z düe÷C≤ìøÏ |ü]D≤eT+
#Ó+~q e÷qe⁄\T ‘·eT bÕ‘· >∑D eédüqú T ˇø£ n+<äeTsTTq C≤„|øü +£ >± $T>∑T\TÃ
≈£îHêïs¡T. ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥ sê#·]ø±ìï kÕú|+æ ∫q >∑D≤\˝À ˇø£{Ï
≈£îs¡T >∑D+ ø±>±, á ≈£îs¡T Á|ü»\˝À ˇø£ XÊK (ñ‘·sÔ ¡ ≈£îs¡T>∑D+) >∑T]+∫ ˇø£
n+<äeTsTTq |ü⁄sêD+ $T–*b˛sTT+~. Mfi¯ófl eékÕj·Tø£ yÓTÆ<ëHê\≈£î ~–
sê≈£î+&É y˚Ts¡T |üs«¡ ‘·+MT<ä Ä<äsÙ¡ e+‘·eTsTTq J$‘·+ >∑&TÉ |ü⁄‘·THêïs¡˙, nø£ÿ&É
ùd<ä´+ #˚j÷· *‡q nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&É uÛ÷Ñ $T ‘·q+‘·≥ ‘êH˚ |ü⁄wüÿ\+>± |ò\ ü +
ÇdüT+Ô <ä˙ (ÄVü‰sêìï @s¡T≈£îì ‹H˚ yê]øÏ Ç<˚ dü«s¡‘Z T· \´+), eT<ä e÷‘·‡sê´\÷
nHês√>∑´+ e⁄+&Ée˙ á |ü⁄sêD+ #ÓãT‘·T+~.52 esêZ\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç ø£wüº
kÕ<Û´ä +>± ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚d÷ü Ô J$+#˚ eékÕj·T≈£î\T, >∑D eédü˝ ú Àì
‘·s‘¡ e· T uÒ<äÛ sêVæ≤‘ê´ìï nHêj·÷düeTsTTq ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ q÷ n+<äeTsTTq
ø£\>± >∑Ts¡T+Ô #·T≈£îHêïs¡T. Ä dæ‹ú øÏ ‹]– b˛yê\qï ø√]ø£`nìï <˚XÊ\˝Àq÷ nìï
dü+düÿè‘·T\˝Àq÷`$$<Ûä s¡÷bÕ\˝À |ü<˚ |ü<˚ e´ø£+Ô ne⁄‘·T+~. >∑D eédüú
$∫Ã¤HêïìøÏ <äT'œ+∫q ãT<äT&Δ ç ìsê«D+˝Àì nuÛ<Ò ä dæ‹ú øÏ (undifferentiated state)
53
á ø√]π
ø eT÷\y˚ T yÓ
÷ qì ø√XÊ+_ n+{≤&É T.
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï ãT<äT&Δ TÉ ˇø£ yêdüeÔ +>± n+^ø£]+#ê&ÉT. nsTT‘˚
es¡eí édüqú T e´‹πsøÏ+#ê&ÉT. düe÷»+˝À es¡Z $uÛ»Ñ q |ü≥¢ ãT<äT&Δ TÉ nuÛ´Ñ +‘·s+¡
‘Ó\|ü˝<Ò Tä >±ì, mes¡T @ esêZìøÏ #Ó+<äT‘ês¡H~˚ »qàØ‘ê´ ìs¡sí TT+#˚ es¡eí édüú
|ü≥¢ nuÛ´Ñ +‘·s+¡ ‘Ó*bÕ&ÉT.54 ø√XÊ+_ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D ‘·s# ¡ T· >± ÇkÕÔ&TÉ . <˚X¯
yêj·TTe´ ÁbÕ+‘êìï Á|ükÕÔ$dü÷,Ô ªnø£ÿ&É Äs¡T´\T, <ëdüT\T nì s¬ +&˚ C≤‘·T\THêï
j·T+≥. Äs¡T´&ÉsTTqyê&ÉT <ëdüT&ÉT ø±e#·TÃq+≥. <ëdüT&ÉsTTqyê&ÉT Äs¡T´&ÉT
ø±e#·TÃq+≥, nì ãT<äT&Δ TÉ nX¯«˝≤j·TqT&ÉH˚ Áu≤Vü≤àDTì‘√ yê~+∫q≥Tº eT<Û´ä eT
ìø±j·T+ nH˚ uÖ<äÁΔ >∑+<∏+ä ˝À ˇø£ düìïy˚X+¯ e]í+#·ã&ç+~.55
ãT<äT&Δ TÉ yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&ÉqT e´‹πsøÏ+#·&+É , es¡eí édüqú T e´‹πsøÏ+#·&+É ,
ˇπø >±≥q ø£≥>º \ ∑ $ ø±e⁄. ãT<äT&Δ ìç ªÁu≤Vü≤àD e´‹πsøÏμ>± ns¡+Δ #·÷düT≈£î+fÒ
á ‘˚&Ü ø£qã&É<Tä . yÓ~’ ø£ ø£sà¡ ø±+&É |üXó¯ b˛wüø£ >∑D eédü≈ú î£ #Ó+~+~. ãT<äT&Δ ç
ø±˝≤ìøÏ n~ eékÕj·Tø£ düe÷»+ Ä$sê“¤yêìøÏ ô|<ä› Á|ü‹ã+<Ûøä e£ TsTT+~. <ëìì
ãT<äT&Δ TÉ $»j·Te+‘·+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. ø±ì es¡í eédüú n≥Te+{Ï~ø±<äT.
ãT<äT&Δ ç kÕe÷õø£ ∫+‘·q≈£î @ eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± e⁄+&ç+<√
n<˚ eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ ˇø£ ìsêàD dü÷Á‘·+>± eTT+<äTø=∫Ã+~ es¡í
eédü.ú <ëìì »sTT+#·&+É ãT<äT&Δ øç Ï n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äT. ãT<äT&Δ ç ø±˝≤ìøÏ es¡í
eédüú q÷‘·q eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ, Ç+ø± @¬ø’ø£ ìsêàD dü÷Á‘·+ ø±<äT.
düeTø±*ø£ kÕeT+‘· Á|üeTTKT\q÷ uÖ<äΔ kÕVæ≤‘·´+˝À ªXË{`ºÏ >∑V≤ü |ü‹μ esêZ\>±q÷
dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+˝À ªbÂs¡`C≤q|ü<μä esêZ\>±q÷ e]í+#êπs ‘·|Œü ≈£î\ $uÛ»Ñ q
|üs+¡ >± |æ\e˝Ò<Tä . á <äX¯ qT+&ç #ê˝≤ø±\+ <ëø± uÖ<äT\ Δ kÕe÷õø£ ∫+‘·q,
Áu≤Vü≤àDT\ es¡í eédüú eékÕj·T es¡Z düe÷» ìsêàD dü÷Á‘ê\T>± b˛{°|&ü Ü¶sTT.
eékÕj·T es¡Z düe÷C≤ìï Ä≥$≈£î\˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É ˝À b˛{°|&ü Ü¶sTT. s¬ +&É÷
á Áø£eT+˝ÀH˚ ã\|ü&Ü¶sTT. ∫e]øÏ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É&+É ‘√ es¡í
eédüú uÖ<ëΔìï z&ç+#·>*∑ –+~. á Áø£e÷ìï ‘·sT¡ yê‹ n<Ûë´j·÷\˝À #·÷<ë›+.
j·T»„ ø£sà¡ ø±+&ÉqT e<ä*ô|≥º≈î£ +&É q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\ ìsêàD+>±
es¡í eédüqú T s¡÷bı+~+∫q Áu≤Vü≤àD eT‘·+, uÖ<ä+Δ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√˝Òø£ j·T»„
ã\T\qT e~*ô|{Ïº, uÖ<äΔ+ qT+&ç q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq
100 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
\ø£D å ≤\qT d”«ø£]+∫, n+‹eT+>± uÖ<ëΔìï z&ç+∫ ≈£î\ $uÛ»Ñ H˚ eékÕj·Tø£
es¡Z düe÷C≤ìøÏ @¬øø’ £ ìsêàD dü÷Á‘·+>± ì\u…{+ºÏ ~.
ãT<äTΔ&ç <ä>∑Zs¡ ôd\e⁄ BdüTø=H˚eTT+<äT eT]ø=ìï $wüj·÷\T #·÷&Ü*.
uÖ<äΔ <Ûsä à¡ + q÷‘·q eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTsTTq kÕe÷õø£
˙‹ nì ô|’q #·÷XÊ+. nsTT‘˚ ãT<äTΔ&ÉT ‘·‘êÿ˝≤ìøÏ nedüs¡eTsTTq ˙‹ì
Á|ü‹bÕ~+#·&+É ‘√ }s¡Tø√ø£, Hê>∑]ø£ düe÷»+ Ç+ø± #ê˝≤ø±˝≤ìøÏ>±˙ kÕ~Û+#·˝ìÒ
ø=ìï $\Te\qT Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. á $\Te\T n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± düT<ä÷s¡
uÛ$Ñ wü´‘·T˝ Ô À |ò*ü +#·uÀj˚T ;C≤\T>± q÷‘·q Hê>∑]ø£ düe÷»+ >∑s“¡ +¤ ˝À e⁄HêïsTT.
yê{Ïì <Ûsä à¡ dü÷Á‘ê\T>± ø±≈£îHêï ø£˙dü+ Ä<äsêÙ\T>± #·]Á‘· eTT+<äT+#·&+É
>=|üŒ $wüjT· y˚T. Bs¡Èìø±j·T+ nH˚ uÖ<äΔ Á>∑+<∏+ä ˝Àì s¬ +&ÉT ø£<\ ä∏ qT ø√XÊ+_
Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± #ÓãT‘ê&ÉT.56 ˇø£ ø£<˝ ä∏ À ˇø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT sêE‘√
Á|ü»\T dü+|üqTï\T ø±yê\Hêï, <=+>∑‘H· ê\÷, <√|æ&\ û T »s¡>≈∑ î£ +&Ü\Hêï j·TC≤„\T
#˚ùdÔ m+‘·e÷Á‘·+ ñ|üj÷Ó >∑+ ˝Ò<˙ä , s¬ ‘’ T· \≈£î $‘·HÔ ê\T, es¡≈Ô î£ \≈£î ô|≥Tºã&ç,
|üì #˚jT· >∑\ yêfi¯fl+<ä]ø° |üì ø£*ŒùdÔ me] |üqT˝À¢ yêfi¯ófl ìeT>∑Tï\sTT e⁄+{≤s¡ì,
‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ n\¢] e⁄+&Éeì, n+<äs÷¡ |üqTï\T #Ó*k¢ ÕÔs˙¡ KC≤Hê ì+&ÉT>±
e⁄+≥T+<ä˙ n+{≤&ÉT. eTs=ø£ ø£<˝ ä∏ À H˚sê\q÷ <=+>∑‘H· ê\q÷ n]ø£≥&º ÜìøÏ
ã\Á|üj÷Ó >∑+ m+‘· ìs¡søú¡ y£ ÷Ó <ëq<Ûsä êà\T ≈£L&É n+‘˚ ìs¡søΔ¡ e£ T˙, H˚sêìøÏ
eT÷\+ ù|<ä]ø£eT˙ ãT<äTΔ&ÉT n+{≤&ÉT. ñ<√´>∑T\≈£î düÁø£eT+>± J‘ê*ùdÔ
yêfi¯ófl \+#·>=+&És¢ TT »q|ü<ë\qT |”&+ç #·≈î£ +&É ñ+{≤s¡ì ñ<√“¤~kÕÔ&TÉ .57 j·T»„
ã\T\T Ç+ø± düeTdæb˛ì ø±\+˝À Ç+‘· Hê>∑]ø£+>± Ä˝À∫+#·>∑\>∑&É+
nkÕ<Ûës¡Dy˚Tqqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+‘√ @ø°u$ÑÛ +#·ø£ ‘·|Œü <äT. ø=‘·>Ô ± Ä$s¡“$¤ +∫q
es¡Z düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\yÓTqÆ kÕe÷õø£ ˙‹ì Á|ü‹bÕ~dü÷,Ô n<˚ düeTj·T+˝À
Ä düe÷»+ Ç+ø± #ê˝≤ ø±\+ <ëø± >∑T]Ô+#·uÀì Ä<äsêÙ\qT ãT<äTΔ&ÉT
Á|üyX˚ ô¯ |{≤º&TÉ . Áu≤Vü≤àDeT‘·+ Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± es¡dZ eü ÷C≤ìøÏ m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
nedüse¡ TsTTq ìsêàD ‘ê‹«ø£|sü e¡ TsTTq e÷s¡TŒ\qT düeT≈£Ls¡Tdü÷HÔ ˚ e∫Ã+~.
>±˙ ‘·‘êÿ\ nedüsê\qT $T+∫q Ä<äsêÙ\qT mqï&É÷ Á|ü‹bÕ~+#·˝<Ò Tä . uÖ<ä+Δ ,
ÇkÕ¢+, Á¬ø’düÔe+ Ä |üì#˚kÕsTT. ôV’≤+<äe+ ‘·‘êÿ\ kÕe÷õø£ eékÕú|üs¡yÓTÆq
nedüsê\qT $T+∫ e÷{≤¢&‘ç ˚ n~ ø¬ e’ ˝≤´ìï >∑T]+#˚ ‘·|Œü kÕe÷õø£ Ä<äsêÙ\qT
mqï&É÷ Á|ü‹bÕ~+#·˝<Ò Tä . uÖ<ä+Δ , ÇkÕ¢+, Á¬ød’ eÔü +, Ä |üì#˚XÊsTT. ôV’≤+<äe+
‘·‘êÿ\ kÕe÷õø£ eékÕú|sü y¡ TÓ qÆ nedüsê\qT $T+∫ e÷{≤¢&‘ç ˚ n~ ø¬ e’ ˝≤´ìï
>∑T]+#˚ ‘·|Œü kÕe÷õø£ Ä<äsêÙ\ >∑T]+∫ ø±<äT.
$es¡D\T
1. ISIH, Page 127
2. n+<äTøπ H˚y÷Ó á uÛèÑ >∑Te⁄\T ‘·eT ÁbÕeTTU≤´ìï me«s¡÷ Á|ü•ï+#·≈î£ +&É
ñ+&É&+É ø√dü+ uÛ>Ñ e∑ BZ‘˝
· À ø£èwüß&í ç #˚‘· ªeTVü≤s¡T\
¸ ˝À H˚qT uÛèÑ >∑Te⁄qTμ
nì #Ó|Œæ +#ês¡T.
Social and Economic aspects of the Bhagavad-Gita, MR, Page 41,
bÕ<äd÷ü ∫ø£ 7
3. ISIH, Page 104
4. The Autochthonous element in the Mahabharata, HS, Page 160
5. The Autochthonous element in the Mahabharata, HS,
Pages 142-166.
Social And Economic aspects of the Bhagavadgita, MR, Pages
12-41, CCAI, Pages 91-95, 114-120. ISIH, Pages 125-132. ø√XÊ+_
eTVü‰uÛ≤s¡‘êìøÏ Ç+‘· ÁbÕeTTK´+ Ç#êÃ&ÉT >±ì Äj·Tq s¡#·q\˝À
sêe÷j·TD+ Á|ükÕÔeq mø£ÿ&Ü ø£qã&É<Tä .
6. The Autochthonous element...,HS, Page 165
7. Social and Economic aspects of the Bhagavad-Gita, MR. Page 12-13
8. CCAI, Page 95
The Autochthonous element...,HS Page 163
9. The Autochthonous element...HS, Page 156
10. The Autochthonous element...,HS, Page 156-157
11. The Autochthonous element...,HS, Page 153-154
ISIH, Page 126
13. CCAI, Page 116
14. Urvasi and Pururavas, MR, Page 57, Social and Economic aspects
of the Bhagavad-Gita. MR, Page 25
15. CCAI, Page 117
16. ISIH, Page 142, bÕ<äd÷ü ∫ø£ 8
The Autochthonous element...HS, Page 143
102 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
CCAI, Page 92-93
19. eTq <ä>∑Zs¡ ùV≤‘·Tyê<ä ñ<äéT+ |òü*‘·+>± Ç≥Te+{Ï »qà>±<∏ä\qT
n|üV‰ü dü´+ #˚jT· &É+ n\yê≥T nsTT+~. n+<äT˝À ‘·|ü ˝Ò<Tä >±ì, nuÛ÷Ñ ‘·
ø£\Œq\T á s¡÷|ü+˝ÀH˚ m+<äT≈£î+&Ü˝À $e]+#·>∑\>±*. ndüVü≤»
»qà\Tqï yêfi¯fl+‘ê ≈£î+&É\˝Àq÷ #ÓsT¡ e˝Àq÷ q<äT\˝Àq÷ m+<äT≈£î
|ü⁄&É‘ês¡T? Mfi¯fl »qàø±s¡≈î£ \T m|ü&É÷>∑÷&É <˚e⁄fi¯ófl>±˙ s¡Twüß\T >±˙
m+<äTø£e⁄‘ês¡T? ≈£î+&É˝À ˙{Ïeqs¡T\T Ç|üŒ{Ïø° >∑÷&É neTà<˚e‘·\
|üP»\˝À Á|üeTTK+>± m+<äT≈£îHêïsTT? á |üP»\T Áu≤Vü≤àDT\ yÓ~’ ø£
‘·+‘·T‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òì \ø£åD≤\qT m+<äT≈£î ø£*–e⁄HêïsTT? Ç$
Á|ü<ëÛ q+>± X¯SÁ<ä≈î£ ˝≤\ |üP»\T>± m+<äT≈£îHêïsTT? eTÚ&ÛÜ´ìï eTÚ&Û´É +>±
>∑T]ÔùdÔ #ê\<äT. n~ eTÚ&Û´É y˚T nsTTq|üŒ{Ïø° m+<äT≈£î ì*∫b˛sTT+<√
$e]+#·>\ ∑ >±*. eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ Ä≥$≈£î\qT ˝Àãs¡T#·Tø=ì
n&Ée⁄\qT eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dæ Ä≥$≈£î\qT X¯SÁ<äT\T>±q÷
|ü+#·eTT\T>±q÷ ø£\T|ü⁄≈£îqï Áø£eT+˝À ø£\>± |ü⁄\>∑+>± e∫Ã #˚]q Ä≥$ø£
dü+Á|ü<ëj·÷\T>± ‘·|Œü á nuÛ÷Ñ ‘· ø£\Œq\qT ns¡+Δ #˚dTü ø√˝ÒeTT. Ä
$<Û+ä >± $e]+#·>*∑ –q|ü&˚ Çe˙ï ì»eTì qy˚Tà yêfi¯flqT ø±<äì ˇ|æŒ+#·
>∑\T>∑T‘ê+. n|üV‰ü dü´+ #˚jT· &É+ e\¢ me«]˙ ˇ|æŒ+#·˝+Ò .
20. CCAI, Page 93
21. Áø°.|üP. 1000`600 ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\˝À ã÷&ç<ä s¡+>∑T
≈£î+&É ô|+≈£î\‘√ u≤≥T ÇqT|ü edüTeÔ ⁄\T >∑÷&É <=]ø±j·Tì #ÓbÕŒeTT.
nsTT‘˚ M{Ï˝À |üìeTT≥¢ ø£+f… Äj·TT<Ûë\T m≈£îÿe. Material culture
and Social formation in Ancient India, R.S. Sharma, Page 60.
22. CCAI, Page 90
23. CCAI. Page 89
24. ISIH, Page 263
25. ICAI, Pages 136-137 ˝Àì ∫Á‘·|≥ ü +.
26. ª|ü<+ä μ n+fÒ bÕ<ä+. ª»qμ nH˚~ ÁbÕNq dü+düÿè‘·+˝À >∑D≤ìøÏ ˝Òø£
‘Ó>≈∑ î£ yê&çq e÷≥. ø±ã{Ïº »q|ü<+ä n+fÒ dü+#ês¡ >∑D+ ˝Òø£ >∑D+
dü+#·]+∫q ÁbÕ+‘·+ nqï ns¡+ú düŒwü+º >±H˚ e⁄+~. CCAI, ù|õ 122.
27. ISIH, Page 149-153
28. $X¯«Hê<∏ä dü‘´· Hêsêj·TD sêdæq ª|ü⁄sêD yÓs’ ¡ Á>∑+<∏eä ÷\μ qT+&ç ‘Ó\T>∑T˝À
Ç|üŒ{Ï<ëø± edüTqÔ ï ª#ê]Á‘·ø£ qe\\Tμ #·<eä +&ç (z|æø£ e⁄+fÒ)
29. CCAI, Page 122
30. CCAI, Page 131
31. ISIH, Page 154, CCAI, Page 130
33. ISIH, Page 160
34. The Basis of Ancient Indian History Page 37
35. CCAI, Page 128
36. ≈£îs¡Tøπ Áå ‘· j·TT<äeΔ T|ü&ÉT ns¡Tq® T&ç dü+<˚V‰ü \÷ ø£èwüí |üse¡ ÷‘·à düe÷<ÛëHê\÷
á dü+~>±Δìï #·øÿ£ >± #·÷|ækÕÔsTT.
37. CCAI, Page 121
38. ISIH, Page 158
39. ISIH, Pages 161-162
40. CCAI, Page 101
41. ISIH, Page 153
42. CCAI, Page 105
43. CCAI, Pages 102-103
44. CCAI, Page 107
45. ISIH, Page 168
46. ISIH, Page 167
47. CCAI, Pages 107-108, ISIH Page 167
48. Social and Economic aspects of the Bhagavad Gitas,
MR. Pages 16-17. ISIH, Page 167
49. ISIH, Page 160
50. ISIH, Pages 170-171
51. ISIH, Page 171
52. ISIH, Pages 125
The Autochthonous element...,HS Page 156
104 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
53. ISIH, Page 171
54. n+<äTøπ eTq n+uÒ<ÿä sYqT uÖ<äeΔ T‘·+ Äø£]+¸ ∫+~.
55. Çø£ÿ&É ãT<äT&Δ TÉ Á^dt <˚X|¯ ⁄ü u≤ìdü eédüú >∑T]+∫ #Ó|⁄ü HÔ êï&Éì ø√XÊ+_
uÛ≤$+#ê&ÉT. ISIH, ù|J 169, On a Marxist approach to Indian
chronology, HS ù|J 85 nsTT‘˚ ‘·sT¡ yê‘· sêdæq ˇø£ yê´dü+˝À, ãVüQXÊ
uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ yêj·TTe´ ÁbÕ+‘·+˝À Á^düTqT b˛*q u≤ìdü eédüú
@s¡Œ&ç+<˚y÷Ó n+{≤&ÉT. Combined Methods in Indology, HS, Page 21.
56. ISIH, Page 170
57. CCAI, Page 113
105
6. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ ` <äøÏåD≤|ü<∏ä+
Áø°.|üP. Äs¡TèT÷&ÉT X¯‘êu≤›\ eT<Û´ä ø±\+ #·]Á‘·qT Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>±
‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.
ÇqTeTT yê&Éø+£ n\es¡TÃ≈£îqï eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ >∑+>± j·TeTTHê
˝Àj·T\˝À @ $<Ûä+>± Ä$s¡“¤$+∫ dæús¡|ü&ç+B ô|’ n<Ûë´j·T+˝À #·÷XÊeTT.
Ç‘√~Ûø+£ >± Ç|ü&ÉT kÕ<Û´ä eTsTTq ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô˝À #Ó|ü ø√<ä>Z∑ uÛ≤>∑+ ø=~›eT+~
<Ûìä ≈£î\ #˚‹˝À #˚] es¡øÔ |£ ⁄ü edüTeÔ sTT+~. á es¡øÔ +£ m≈£îÿe>± bÕ\ø£ esêZ\
$˝≤dü edüTÔe⁄\ e÷s¡ø£+. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ MT<äT>± á es¡Ôø£+ ;Vü‰sY ÁbÕ+‘êìï
‘·ø•å£ \≈£L ‘·<ë«sê |ü&eÉ T{Ï <˚XÊ\≈£L ø£*|æ+~. á yê´bÕs¡+ eT>∑<äÛ sêE\
ø±\+˝À ñqï‘· <äXq¯ T #˚], ∫e] eT>∑<äÛ sê»e+X¯+ nsTTq eTÚs¡T´\ ø±\+
qT+&ç Áø£eT+>± ø°D å +Ï ∫+~.
á ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ es¡øÔ y£ T˚ ø±ø£, ;Vü‰sY qT+&ç ª<äøD
åÏ ≤|ü<+ä∏ μ MT<äT>± <äøÿ£ Hé≈î£
es¡Ôø£|ü⁄ sêø£b˛ø£\T kÕ>±sTT. n|üŒ{Ï es¡≈£î Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘·+>± e⁄qï <äø£ÿHé
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T á es¡øÔ +£ |ò*ü ‘·+>± ÇqTeTT yê&Éø±˙ï ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô˙ n\es¡TÃ≈£î+~.
nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\˝À es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&ç eékÕj·T Hê>∑]ø£‘· ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~.
Áø°.|üP. 600 ÁbÕ+‘·+˝À >√<ëe] ˝Àj·T˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq á |ü]D≤eT+
Ä ˝Àj·T yÓ+ã&ç |ü&eÉ T≥ eTVü‰sêh≈£L ‘·÷s¡TŒq Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘êìø° $dü]Ô +∫+~.
>∑‘+· ˝À ˝≤>∑ Hê>∑]ø£ düe÷»+ nø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\≈£î eékÕj·T+ n\yê≥T#˚dæ
yêfi¯flqT ‘·q≈£î ˝Àãs¡T#·Tø=ì, yêfi¯fl Ä#êsê\q÷ |üP»\q÷ ‘·q˝À dü+©q+
#˚dTü ≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕ–+~. ø=‘·Ô <˚e⁄fi¯Sfl |üP»\÷ Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀøÏ
e∫Ã #˚sêsTT.
ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+
eT>∑<ÛäsêE nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄ ø√dü\qT »sTT+∫q ‘·s¡Tyê‘· eT>∑<Ûä ˇø£
kÕÁe÷»ýÓTÆ yêj·TTyê´q |ü+C≤ãT qT+&ç ‘·÷s¡TŒq ;Vü‰sY <ëø± e⁄qï Hê>∑]ø£
düe÷C≤\qT #ê˝≤ es¡≈î£ ˝§+>∑ BdüT≈£î+~. yêj·TTe´ dü]Vü≤<äT› MT<ä e⁄qï
>∑D≤\T e÷Á‘·yT˚ yÓTT<ä{À¢ eT>∑<≈äÛ î£ ˝§+>∑˝<Ò Tä . n˝…>±®+&ÉsY <ä+&Éj÷· Á‘· |ò*ü ‘·+>±
á >∑D≤\T ã\V”≤qeTsTTq ‘·sT¡ yê‘˚ yê{Ïì ˝§+>∑BdüTø√e&É+ kÕ<Û´ä + nsTT+~.
n~ ∫e] eT>∑<äÛ sêE\sTTq eTÚs¡T´\ ø±\+˝À »]–+~.
106 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ô|<ä› m‘·TÔq $düÔ]+∫q eT>∑<Ûä kÕÁe÷»´+˝À es¡Ôø£+ Á|üeTTK bÕÁ‘·
ìs¡«Væ≤+∫+~. bÕ\ø£ esêZ\T ùdø£]+∫q n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô yê´bÕs¡ edüTeÔ sTTq
yêfi¯fl $˝≤kÕ\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç ~. eT>∑<äÛ qT+&ç ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ MT<äT>± yêj·TTe´
~X¯˝À e⁄qï >±+<Ûës¡ sê»<Ûëì nsTTq ‘·ø•å£ \≈£î edüTeÔ ⁄\T m>∑TeT‹ nj·÷´sTT.
nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&ÉeT{Ï Ädæj·÷, j·T÷s¡|t, ÁbÕ+‘ê\ edüTÔe⁄\T ~>∑TeT‹
nj·÷´sTT. á yê´bÕsêìøÏ øπ +Á<äeTsTTq ‘·ø•å£ \ yÓTT<ä{À¢ eT>∑<äÛ kÕÁe÷»´+˝À
uÛ≤>∑+ ø±<äT. >±+<Ûës¡≈L£ eT>∑<≈äÛ L£ eT<Û´ä |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·|⁄ü >∑D≤\THêïsTT.
yê{Ïì z&ç+∫ eT>∑<˝ äÛ À ø£\T|ü⁄≈£îqï yê&ÉT #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT. eTÚs¡T´\ ø±\+
<ëø± ‘·ø•å£ \ eT>∑<äÛ qT+&ç dü«‘·+Á‘·+>±H˚ e⁄+~. ø=+‘·ø±\+ |ü]j ¸ ÷· sê»´+˝À
uÛ≤>∑+>±q÷ ø=+‘· ø±\+ dü«‘·+Á‘·+>±q÷ e⁄+~. á kÕ«‘·+Á‘·ý˚T ‘·ø£å•\≈£î
yê´bÕs¡+˝À Á|üeTTK kÕúHêìï ø£*Œ+∫+~. á kÕúHêìï $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê ø√XÊ+_
eT>∑<äÛ ø±\|ü⁄ sê»ø°jT· Ä]úø£ #·]Á‘·qT eTTK´+>± eTÚs¡T´\‘√ (Áø°.|üP. 3e X¯‘êã›+
‘=* dü+e‘·‡sê\˝À) e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT, #·øÿ£ >± $e]kÕÔ&TÉ .
á $X‚w¢ D ü ≈£î Ä<Ûës¡+ ‘·ø•å£ \˝À <=]øÏq s¬ +&ÉT ÁbÕNq ø±\|ü⁄ HêD≤\
ìπøbå Õ\T. á ìπøbå Õ\T 1924 ‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. Ç+<äT˝À n&ÉT>∑Tq
e⁄qï ìπø|å +ü Áø°.|üP. 317≈£î #Ó+~+<äì, s¬ +&Ée ìπø|å +ü Áø°.|üP 250øÏ #Ó+~+<äì,
ø√XÊ+_ ìsêΔsD ¡ .1 eTÚs¡´ sê»e+X¯+ Áø°.|üP. 312˝À n~Ûø±sêìøÏ e∫Ã+~ ø±ã{Ï,º
yÓTT<ä{Ï ìπø|å +ü ˝Àì HêD≤\T eTÚs¡T´\≈£î |üPs¡«|ü⁄ eT>∑<äÛ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q$.
s¬ +&Ée ìπø|å +ü eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q~. ø±ã{Ïº á s¬ +&ÉT ìπøbå Õ\qT XÊÁd”j Ô T· +>±
n<Û´ä j·Tq+ #˚ùdÔ eT>∑<äÛ sê»ø°j÷· ]úø£ #·]Á‘·qT ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT. ‘·ø•å£ \˝ÀH˚
ø±ø£ ø=ìï Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À \uÛ´Ñ eTsTTq HêD≤\ ìπøbå Õ\qT>∑÷&É (eTq sêh+˝Àì
neTsêe‹, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ UÒ] õ˝≤¢˝Àì ô|’˝≤, ø£sêï≥ø£˝Àì uÀ&˚ Hêj·Tø£q÷sY\˝À
<=]øÏq$) ø√XÊ+_ n<Û´ä j·Tq+#˚dæ eT>∑<äÛ ø±\|ü⁄ #·]Á‘·qT $e]kÕÔ&TÉ .
ÁbÕNq ø±\|ü⁄ HêD≤\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd XÊÁkÕÔìï Ç+^¢w˝ t À q÷´$TkÕà{Ïø‡˘
n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À |üDXÊg+ nqe#·TÃqT. HêD≤\qT >∑D≤+ø£ XÊg+ düV‰ü j·T+‘√
n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd ø=‘·|Ô <ü ‹Δä ì (>∑D≤+ø£ |üDXÊg+ ˝Òø£ kÕº{dÏ øºæ ˝ £ Ÿ q÷´$TkÕà{Ïø‡˘ )
ø√XÊ+_ Á|üyX˚ ô¯ |{≤º&TÉ . ‘·ø•å£ \ ‘·~‘·s¡ ìπøbå Õ\qT >∑D≤+ø£ |üDXÊg+ düV‰ü j·T+‘√
$X‚¢wæ+∫ #ê˝≤ düeTs¡Δ+>± #ê]Á‘·ø£ ∫Á‘êìï Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. ‘·q $X‚¢wüDqT
ÁbÕe÷DÏø+£ >± $e]+#˚ yê´dü+ The study and Metrology of silver punch-
marked coins nì ø√XÊ+_ uÛ≤$+#ê&ÉT.2 nsTT‘˚ á yê´dü+ sêdæq |ü<‹ Δä
ñ‘·Ôsê|ü<+ä∏ ` <äøD
åÏ ≤|ü<+ä∏ 107
düT\uÛ+Ñ >± ns¡eú Tj˚T´~ ø±<äT. >∑D≤+ø£ XÊg+ qT+&ç dü+düÿè‘· |ü<ë\ $X‚w¢ D ü
<ëø± n˙ï ø£\>± |ü⁄\>∑+>± ø£*dæb˛sTTq yê´dü+ sTT~. ô|’>± kÕe÷q´ bÕsƒ≈¡ î£ &çøÏ
düT\uÛ+Ñ >± n+<äTu≤{À¢ ˝Òì Ç‘·s¡ |üDXÊgy˚‘\ Ô· n_ÛÁbÕj·÷\qT $yê<ë‘·àø£+>±
(polemical >±) |üPs¡«|üø+ å£ #˚jT· &É+ á yê´dü+ jÓTTø£ÿ Á|üeTTK ñ<˚X› ´¯ + ø±e&É+
e\¢ ns¡+Δ ø±e&É+ eT]+‘· ø£w+ºü . ø√XÊ+_ ne\+_+∫q |üDXÊg n<Û´ä j·Tq
|ü<‹Δä ì düT\uÛÁÑ >±Vü≤´+>± $e]+#˚ yê´kÕ\T The chronological order of punch
marked coins - I, II, III |üDXÊg+ MT<ä ø√XÊ+_ sêdæq nìï yê´kÕ\T Indian
Numismatics nqï ù|s¡T‘√ dü+ø£\q+ #˚jT· ã&Ü¶sTT. n+<äT˝À á eT÷&ÉT
yê´kÕ\÷ 8, 9, 10 n<Ûë´j·÷\T>± e⁄HêïsTT.
eTq <˚X+¯ ˝À ÇqTeTT yê&Éø+£ , ÇqTeTT düV‰ü j·T+‘√ #˚ùd ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô
Äs¡T´\‘√ e#êÃsTT >±ì yê´bÕs¡ dü+Á|ü<ëj·T+ e÷Á‘·+ dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· ø±\+
qT+&ç n$∫Ã¤qï+>± e∫Ã+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· Á|ü<ëÛ q+>±
es¡øÔ £ Hê>∑]ø£‘.· dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘˝ · À sêE\T ˝ÒsT¡ , Äsê“¤≥eTsTTq <˚yê\j·÷\T
˝Òe⁄, ø±ì yê´bÕs¡dTü \ Ô ìπøbå Õ\T e÷Á‘·+ |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À n~Ûø£ |ü]e÷D+˝À
ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. Äj·TT<Ûë\T m+‘· yÓTTs¡≥sTTqy√ HêD≤\ ‘·÷ø±\ Á|üe÷D≤\T
n+‘· düTìï‘·eTsTTq$. dæ+<Û÷ä Hê>∑]ø£‘· HêX¯qeTsTTq ‘·sT¡ yê‘· >∑÷&É á es¡øÔ £
dü+Á|ü<ëj·T+ ì*∫+~, ø=qkÕ–+~.3 Äs¡T´\T s¡T>π «<ä+˝À ‘·eT≈£î X¯Á‘·Te⁄\T>±
#Ó|Œæ q dü+|üqTï\sTTq ª|üDT\Tμ es¡≈Ô î£ ˝Ò qqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï s¬ +&Ée
n<Ûë´j·T+˝À #·÷kÕ+. á ª|üDμÏ nqï ù|s¡T qT+&˚ dü+|ü<≈ä î£ |üD´+ n˙ HêD≤\≈£î
|üDeTT\T n˙ yê´bÕs¡dTü \ Ô ≈£î |üDøÏ ˘ n˙ ù|s¡T¢ e#êÃsTT. yÓTTôV≤+C§<ës√˝À
HêD≤˝Ò ø±ø£, HêD≤\ ÁbÕe÷DÏø‘£ q· T ø=*#˚ ‘·÷ø£|⁄ü sêfi¯ófl >∑÷&É <=]ø±sTT. ‘·ø•å£ \˝À
<=]øÏq (eT>∑<äÛ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q) HêD≤\ ìπøbå Õ\T dü>≥ ∑ Tq dü]>±Z Ç<˚ ‘·÷ø±ìøÏ
e⁄HêïsTT. yê´bÕs¡ dü+Á|ü<ëj·T+ ‘·q ‘·÷ø£|⁄ü Á|üe÷D≤\qT >∑÷&É e~* ô|≥º≈î£ +&Ü
n$∫Ã¤qï+>± ø=qkÕ–+<äì Bìì ã{Ïº ø√XÊ+_ ns¡+Δ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT. yÓTT<ä{À¢
eékÕj·T+>±˙ nqTã+<Ûeä TsTTq yê´bÕs¡+>±˙ ‘Ó*j·Tì Äs¡T´\T ÇqTeTT
düV‰ü j·T+‘√ eékÕj·T+ #˚jT· &É+ n\es¡TÃø=ì yê´bÕsêìï #˚|{ ü qºÏ |ü&ÉT bÕ‘·
(dæ+<Û÷ä ) dü+Á|ü<ëj·÷H˚ï ø=qkÕ–+#ês¡T. Äs¡T´\T ªdü«#·Ã+¤ >±μ mqï&É÷ ñ+&É˝<Ò ìä
Äπs´‘·sT¡ \qT ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ b˛j·÷s¡˙ >∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+fÒ Ç+<äT˝À ÄX¯Ãs¡´+ m+‘·
e÷Á‘·+ e⁄+&É<Tä .
es¡øÔ £ dü+Á|ü<ëj·T+ n<˚ nsTTHê, á es¡øÔ +£ _ÛqïeTsTTq kÕe÷õø£ eédü˝ ú À
kÕ>∑T‘√+~. yÓTTôV≤+C§<ës√ sêE\÷ sê#·]ø±\÷ ˝Òì düe÷»+ ø±>±, eT>∑<Ûä
108 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ø±˝≤ìøÏ es¡øÔ +£ sê#·]ø£ eédü˝ ú À uÛ≤>∑+>± kÕ>∑T‘√+~. eTÚs¡´ sê»e+X¯+ e#˚Ãdü]øÏ
á sê#·]ø£ eédüú u≤>± ã\|ü&ç <˚X¯+˝À #ê˝≤ uÛÑ÷uÛ≤>±H˚ï ø±ø£ düe÷»
eéVü‰\ìï+{Ï˙ ‘·q≈£î ˝Àãs¡T#·T≈£î+~. á eT÷&ÉT <äX\ ¯ ≈£î >∑\ ‘˚&Ü |üDXÊg
n<Ûä´j·Tq+˝À ãj·T≥ |ü&ÉT‘·T+~. yÓTTôV≤+C§<ës√ HêD≤\ MT<ä sêE\T
sê»e+XÊ\ eTTÁ<ä\T >±˙ ∫Vü‰ï\T >±˙ ˝Òe⁄. yê´bÕs¡düTÔ˝Ò ˇø£ ìj·T$T‘·
Á|üe÷D≤ìï nqTdü]+∫ HêD≤\qT ‘·j÷· s¡T#˚XÊs¡T. eT>∑<äÛ ø±˝≤ìøÏ |ü]dæ‹ú e÷]+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{>Ï ± sêE\÷ sê»e+XÊ\÷ e#êÃsTT. Ç|ü&ÉT
es¡≈Ô î£ \T ø±ø£ sêE˝Ò HêD≤\T eTTÁ<ä y˚sTT+#ês¡T. ‘·ø•å£ \˝À <=]øÏq yÓTT<ä{Ï
ìπø|å +ü ˝Àì nìï HêD≤\≈£L s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü ˝≤ eTTÁ<ä\T ñHêïsTT. eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À
e⁄qï eTTÁ<ä\T Ä HêD≤\qT eTTÁ~+∫q sêEq÷ n‘·ì e+XÊ˙ï dü÷∫kÕÔsTT.
‘·ø•å£ \≈£î á HêD≤\T es¡øÔ +£ ˝À uÛ≤>∑+>± #˚sêsTT. nø£ÿ&ç yê´bÕs¡dTü \ Ô T á HêD≤\qT
ø=ìï dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] ‘·÷ø£+ y˚dæ ‘·÷ø£+ dü]>±Z e⁄qï |üø+å£ ˝À Ä $wüj÷· ìï
dü÷∫dü÷Ô yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À eTTÁ<äyk˚ Õs¡T. á $<Û+ä >± eT>∑<äÛ ø±˝≤ìøÏ #Ó+<äì
yÓTT<ä{Ï ‘·ø•å£ \ ìπø|å +ü ˝À nìï HêD≤\≈£L eTT+<äT yÓ|’ ⁄ü q eTTÁ~+∫q sê»e+X¯+
∫Vü≤ï+ ñ+&É>±, yÓqTø£ yÓ|’ ⁄ü q ÁbÕe÷DÏø‘£ q· T dü÷∫dü÷Ô ˇø£{Ï >±˙ n+‘·ø+£ fÒ
m≈£îÿe >±˙ eTTÁ<ä\THêïsTT. ‘·ø•å£ \˝À <=]øÏq s¬ +&Ée ìπøbå ÕìøÏ e#˚Ãdü]øÏ (n+fÒ
eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ) eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì sê»e+X¯+ ∫Vü≤ï+ e⁄+~>±˙ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À
eTTÁ<ä\T ˝Òe⁄. Ç|ü&ÉT ‘·ø•å£ \ dü«‘·+Á‘· ÁbÕ+‘·+ ø±<äT. nø£ÿ&çøÏ #˚]q eT>∑<äÛ
HêD≤\T ª$<˚oμ HêD≤\T ø±e⁄. yê{Ï ÁbÕe÷DÏø£‘·≈£î kÕúìø£ es¡Ô≈£î\T >±˙
|ü]bÕ\≈£î\T >±˙ Vü‰MT Çj·T´qedüs+¡ ˝Ò<Tä . Ç|ü&ÉT ‘·ø•å£ \ (yÓTT‘·+Ô |ü+C≤ãT
ÁbÕ+‘·+‘√u≤≥T) eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À uÛ≤>∑yT˚ . sê»X¯+e+ eTTÁ<äe⁄qï HêD≤\˙ï
(‘·÷ø£+˝À ÁbÕe÷DÏø‘£ · e⁄Hêï ˝Ò≈î£ Hêï) nø£ÿ&É #·˝≤eTDÏ ne⁄‘êsTT.
‘·ø•å£ \ ìπøbå Õ\T s¬ +&ç+{Ï˙ $es¡+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚d,æ eTT+<äT uÛ≤>±q
e⁄qï sê»e+X¯+ eTTÁ<ä\q÷ yÓqTø£ yÓ’|ü⁄q e⁄qï |üPN eTTÁ<ä\q÷ $X‚¢wæ+∫,
‘·<ë«sê ø√XÊ+_ eT>∑<äÛ sê»e+XÊ\ #·]Á‘·qT ìs¡÷|æ+#·>\ ∑ T>∑T‘ê&ÉT. Áu≤Vü≤àD
|ü⁄sêD≤\˝Àq÷ uÖ<ä,Δ C…q’ ‘·~‘·s¡ Áu≤Vü≤àDÒ‘s· ¡ kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ á sê»e+XÊ\
|ü{øºÏ \ £ THêïsTT. n$ |üsd¡ Œü s¡+ nìï $wüj÷· \˝Àq÷ mø°u$ÑÛ +#·e⁄. ˇπø sêE≈£î
ˇø=ÿø£ÿ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ˇø£ ù|s¡T+≥T+~. ˇø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ù|s=ÿqï sêE\T
ø=+<äs¡T eTs=ø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À e⁄+&És¡T4. ø=+<äs¡T Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\˝À
sêE\sTT‘˚ uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À sêø£då Tü \T5. ø±ã{Ïº sê»e+XÊ\ nqTÁø£eTDÏøq£ T
åÏ ≤|ü<+ä∏ 109
ìs¡Tw› +ºü >± ‘Ó\TdüTø√e&É+ ø£wkºü Õ<Û´ä y˚T. á nqTÁø£eTDÏøq£ T ìs¡sí TT+#·&+É ø√dü+
ø√XÊ+_ HêD≤\ MT~ eTTÁ<ä\ $X‚w¢ D ü qT #ê˝≤ düè»Hê‘·àø£+>± Á|üj÷Ó –kÕÔ&TÉ 6.
Çø£ÿ&É eTTKýÓTqÆ $wüjT· + @$T≥+fÒ HêD≤\˙ï ˇπø ‘·÷ø£|⁄ü Á|üe÷D≤ìøÏ
y˚dHæ ê n$ ø±\ Áø£eT+˝À HÓeTà~>± n]–b˛‘êsTT. ˇø£ ìπø|å +ü ˝Àì HêD≤\˝À
m≈£îÿe>± n]–b˛sTTq yê{Ïì bÕ‘· HêD≤\T>± >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. HêD≤\ MT~
eTTÁ<ä\qT ã{Ïº n$ @ sêE eTTÁ~+∫qy√ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ ‘·<ë«sê sêE\, sê»
e+XÊ\, nqTÁø£eTDÏøq£ T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT. m≈£îÿe>± n]–b˛sTTq HêD≤\qT
eTTÁ~+∫q sêE\T |üPs¡T«\T, ‘·≈£îÿe>± n]–q yê{Ïì eTTÁ~+∫q yêfi¯ófl
‘·<äq+‘·s¡T\T.
á |ü<‹Δä ì Á|üj÷Ó –+#·&+É ˝À s¬ +&ÉT Çã“+<äT\THêïsTT. ˇø£{,Ï m+‘·
K∫Ã‘·eTsTTq ‘·÷ø£|⁄ü Á|üe÷D≤\qT ã{Ïº eTTÁ~+∫Hê, HêD≤\˙ï ˇπø ãs¡Te⁄
ø£*– e⁄+&Ée⁄. Ä<ÛTä ìø£ ≥+ø£XÊ\˝À eTTÁ~+∫q HêD≤\T düV≤æ ‘·+ ø£∫Ã‘·+>± ˇπø
ãs¡Te⁄ ø£*–e⁄+&Ée⁄. ø=~› ôV≤#·TÃ ‘·>∑TZ\T+{≤sTT. nsTT‘˚ HêD≤\qT n~Ûø£
dü+K´˝À rdüTø=ì dü>≥ ∑ T ãs¡Te⁄ ‘·÷ø£+ y˚ùdÔ n~ Á|üe÷D≤ìøÏ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·+>±
e⁄+≥T+~. ø±ã{Ï,º á yÓTT<ä{Ï Çã“+~ì n~Û>$∑ T+#ê\+fÒ ˇø£ sêE y˚dqæ ˇø£
HêD≤ìï $&ç>± ‘·÷#·≈î£ +&É, ˇø£ sêEy˚dqæ HêD≤\T (<=]øÏqìï) yÓTT‘·+Ô >± ‘·÷∫
dü>≥∑ T ãs¡Te⁄qT $y˚w¢ D ü ≈£î ñ|üj÷Ó –+#ê*. á s¡øe£ TsTTq dü>≥ ∑ T ãs¡Te⁄\
$X‚¢wüD #˚j·T&ÜìøÏ >∑D≤+ø£ XÊg+ düVü‰j·T+ ø±yê*. n+<äTø√düy˚T ø√XÊ+_
|üDXÊg n<Û´ä j·Tq+˝À >∑D≤+ø£ XÊÁkÕÔìï ñ|üj÷Ó –+#ê&ÉT.
¬s+&Ée~, eT<Ûä´j·TT>±\ sêE\ ˝≤>∑ ÁbÕNq ø±\|ü⁄ sêE\T ‘êeTT
eTTÁ~+∫q HêD≤\ MT<ä ‘·eT u§eTà\T>±˙ ù|s¡T>¢ ±˙ y˚sTT+#·˝<Ò Tä . ‘·ø•å£ \
ìπøåbÕ\˝Àì HêD≤\ eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À #Ó≥T¢, »+‘·Te⁄\T, ‘·~‘·s¡ ∫Vü‰ï\
eTTÁ<ä\THêïsTT. M{Ï qT+&ç Ä HêD≤\qT eTTÁ~+∫q sê»e+X¯+ @~ nsTT+B
sêE mes¡T nsTT+B ìsêΔ]+#ê*. BìøÏ >∑D≤+ø£ XÊg+ |üìøÏsê<äT. »+‘·T
‘·~‘·s¡ ∫Vü‰ï\˝À ≈£î<äTs¡T dü+πø‘ê\qT >∑T]Ô+#·&É+, dü+düÿè‘· bÕ∞ uÛ≤wü\
|ü<ë\ eT÷˝≤\qT $X‚¢wæ+#·&É+ nedüs¡+. n+<äTπø ø√XÊ+_ sêdæq |üDXÊg
dü+ã+<Ûeä TsTTq yê´kÕ\T n+‘· ø£\>± |ü⁄\>∑+>±`ø=+‘· >∑D≤+ø£ XÊg+, ø=+‘·
|ü⁄sêD #·sÃ¡ , ø=+‘· bÕ∞ dü+Á|ü<ëj·T $X‚w¢ D ü è⁄+&ç #·<eä &ÜìøÏ øÏw¢ +ºü >± e⁄+{≤sTT.
Çø£ÿ&É ø√XÊ+_ $X‚w¢ D ü kÕsê+XÊìï ≈£î|¢ +Ôü >± ÇkÕÔqT.
á $X‚w¢ Dü ≈£î yÓ+&ç HêD≤\T e÷Á‘·yT˚ |üìøÏekÕÔsTT. ã+>±s¡T HêD≤\T
e÷s¡ø+£ ø√dü+ ø±ø£ dü+|ü<qä T <ë#·Tø√e&ÜìøÏ m≈£îÿe>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ø±ã{Ïº
110 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
yê{Ï˝À ns¡T>∑T<ä\ n+‘·>± e⁄+&É<Tä . n+fÒ n$ #·]Á‘· Áø£e÷ìï dü÷∫+#·e⁄.
sê– ‘·~‘·s¡ #·eø£ HêD≤\ eTTÁ<äD˝À ÁbÕe÷DÏø‘£ · e⁄+&É<Tä .7 yÓ+&ç HêD≤\T
e÷Á‘·yT˚ ñuÛj Ñ T· Á‘ê jÓ÷>∑ýÓTqÆ $. yÓTTôV≤+CÀ<ës√ ø±\+ qT+&ç eTÚs¡T´\ ø±\+
<ëø± yÓ+&ç HêD≤\T ˇπø Á|üe÷D≤ìøÏ eTTÁ~+#ês¡T. M{Ïì ø±sê¸|D ü eTT\T nHêïs¡T.
M{Ï ÁbÕe÷DÏø£ eTsTTq ‘·÷ø£+ 3.42 Á>±eTT\T nsTTe⁄+≥T+<äì ø√XÊ+_
n+#·Hê.8
ìπøåbÕ\˝À <=]øÏq Á|ü‹ yÓ+&ç HêD≤ìøÏ eTT+<äT uÛ≤>±q nsTT<äT
eTTÁ<ä\T+{≤sTT. M{Ï˝À yÓTT<ä{~Ï (nìï+{Ï˝Àq÷) dü÷s¡T´ì u§eTà. Ç~ nìï{Ïø°
kÕe÷q´+ ø±ã{Ïº Bì qT+&ç eTq+ ‘Ó\TdüT≈£îH˚~ @MT e⁄+&É<Tä . s¬ +&Ée~
Äs¡T }#·\T (Spokes) e⁄qï #·Áø£+. ø√XÊ+_ Bìì wü&sÉ ¡ #·Áø£+ n+{≤&ÉT.
á wü&sÉ ¡ #·Áø£+ }#·\ ∫es¡ s¡øs£ ø¡ ±\ dü+øπ ‘ê\T+{≤sTT. n$ Ä HêD≤ìï eTTÁ<ä
y˚dqæ sê»e+XÊìï dü÷∫kÕÔsTT ñ<ëVü≤s¡D≈£î, s¬ +&Ée ‘·ø•å£ \ HêD≤\ ìπø|å +ü ˝Àì
nìï HêD≤\÷ ˇπø wü&sÉ ¡ #·Áø±ìï ø£*–e⁄HêïsTT. n~ eTÚs¡´ sê»e+X¯+ wü&sÉ ¡
#·Áø£+. Ä ìπø|å +ü ˝Àì nìï HêD≤\÷ ˇπø sê»e+X¯+ (eTÚs¡´ sê»e+X¯+) #˚‘·
eTTÁ~+#·ã&çq$. eT÷&Ée eTTÁ<ä >∑÷&É sê»e+XÊìï dü÷∫düT+Ô ~. á eTTÁ<ä˝À
kÕ<Ûës¡D+>± eT÷&ÉT ˝Òø£ nsTT<äT ‘√s¡D≤\T (arches) ñ+{≤sTT. yê{Ï MT<ä
ˇø£ u§eTà ñ+≥T+~. ‘√s¡D≤\T dü«sêZìï ˝Òø£ neø±XÊìï dü÷∫kÕÔsTT. ø±ã{Ïº
‘√s¡D≤\T MT~ u§eTà Ä sê»e+X¯+ <˚ì qT+&ç ª~–e∫Ã+<√μ dü÷∫düT+Ô ~.9
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü⁄sêD≤\˝À eTÚs¡T´\~ ª#·+Á<äe+X¯+μ nHêïs¡T. n+<äT≈£î ‘·>≥ Z∑ Tº>±
s¬ +&Ée ‘·ø•å£ \ ìπø|å +ü ˝Àì nìï HêD≤\˝Àq÷ eT÷&Ée eTTÁ<ä˝À eT÷&ÉT ‘√s¡D≤\÷
Ä ‘√s¡D≤\ MT<ä ns¡ú #·+Á<ëø±s¡+ e⁄HêïsTT. ø±ã{Ïº eT÷&Ée eTTÁ<ä >∑÷&É s¬ +&Ée
eTTÁ<ä˝≤π> sê»e+XÊìï dü÷∫düT+Ô ~.
Hê\T>∑e eTTÁ<ä sêE jÓTTø£ÿ dü«+‘· eTTÁ<ä <ëìøÏ n‘·ì ù|s¡T‘√ @eTsTTHê
dü+ã+<Ûä+ e⁄+<˚yÓ÷ ‘Ó*j·T<äT. nsTT<äe eTTÁ<ä e÷s¡T‘·÷ e⁄+≥T+~. n~
≥+ø£XÊ\ n~Û|ü‹~ ø±e#·TÃq˙ ˝Òø£b˛‘˚ j·TTesêE~ ø±e#·TÃq˙ ø√XÊ+_
uÛ≤$kÕÔ&TÉ . ˇø=ÿø£ÿkÕ] ˇø£ >∑T+|ü⁄ HêD≤\˝À nsTT<äe eTTÁ<ä>± e⁄qï~ ‘·sT¡ yê‹
>∑T+|ü⁄ HêD≤\˝À Hê\Ze eTTÁ<ä>± ø£qã&ÉT‘·T+~. n+fÒ ‘=\T‘· j·TTesêE>±
e⁄qï e´øÏÔ ‘·sT¡ yê‘· sê»j·÷´&Éì ns¡+ú . ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTÚs¡´ #·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ç
dü«+‘· eTTÁ<ä nsTTq Hê\T>∑e eTTÁ<ä n‘·ì ‘·+Á&ç _+<äTkÕs¡T&ç HêD≤\˝À
nsTT<äe eTTÁ<ä>± ø£qã&ÉT‘·T+~10.
åÏ ≤|ü<+ä∏ 111
á $<Û+ä >± ˇø£ HêD≤\ ìπø|å +ü ˝Àì $$<Ûä HêD≤\˝À @y˚$ ˇπø sêE
ø±\+˝À eTTÁ~+#·ã&Ü¶j÷Ó eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì nsTT<äT eTTÁ<ä\qT ã{Ïº >∑T]Ô+#·
e#·TÃqT. ˇπø sêE #˚‘· eTTÁ~+#·ã&çq HêD≤\˙ï ˇø£#√≥ #˚]Ã, m+‘·eT+~
sêE\T |ü]bÕ*+#ês√ nìï HêD≤\ ≈£î|üŒ\T #˚jT· e#·TÃqT. Ç|ü&ÉT á ≈£î|üŒ\qT
ø±\Áø£e÷qTkÕs¡+>± neTsêÃ*. <ëìøÏ ˇø£ |ü<‹Δä , yê{Ï dü>≥ ∑ T ãs¡Te⁄ ‘·÷ø£+
y˚jT· &É+. dü>≥ ∑ T ãs¡Te⁄ ‘·≈î£ ÿe>± e⁄qï ≈£î|üŒ\T |üPs¡«|ü⁄$, m≈£îÿe>± e⁄qï$
‘·<qä +‘·s¡ ø±˝≤ì$.
ø±\Áø£e÷ìï >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ y˚s=ø£ |ü<äΔ‹ >∑÷&É e⁄+~. yÓTT<ä{Ï ‘·ø£å•\
ìπø|å +ü ˝Àì HêD≤\≈£î eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì nsTT<äT eTTÁ<ä˝Ò ø±ø£ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À
ˇø£{Ï qT+&ç 20 <ëø± eTTÁ<ä\THêïsTT. á eTTÁ<ä\T u§eTà\T ø±e⁄, øπ e\+
ª#Óøμ˘ #˚dqæ ≥Tº dü÷∫+#˚ >∑Ts¡T\ Ô T e÷Á‘·yT˚ . Bì ns¡yú T˚ $T{À ô|’q #ÓbÕŒeTT. ‘=*
Hê&ÉT ‘·ø•å£ \ dü«‘·+Á‘·+>± e⁄+~. eT>∑<äÛ qT+&ç yê´bÕs¡ Ø‘ê´ ‘·ø•å£ \qT #˚]q
HêD≤\qT ‘·s¡#·T>± ‘·÷ø£+y˚dæ eTØ m≈£îÿe>± n]–b˛ì yê{Ïì e÷Á‘·y˚T
#·˝≤eTDÏøÏ ˇ|ü≈£îHêïs¡T. á ‘·÷ø±ìøÏ ∫Vü≤ï+>± yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À eTTÁ<ä\T y˚kÕs¡T.
á $<Û+ä >± 12 dü+e‘·‡sê\ ø=ø£kÕ] ‘·÷ø£+ y˚XÊs¡ì ø√XÊ+_ }Væ≤kÕÔ&TÉ .11 ˇø£
HêD…+ MT<ä yÓqTø£ uÛ≤>±q mìï eTTÁ<ä\T+fÒ n~ n+‘· bÕ‘·<äì ns¡Δ+.
á $<Û+ä >±, yÓqTø£ uÛ≤>±qe⁄qï |üPN eTTÁ<ä\ dü+K´qT ã{Ïº >∑÷&É @ ≈£î|üŒ
bÕ‘·<√ @~ ‘·sT¡ yê‹<√ ‘Ó\TdüT+Ô ~. á s¬ +&ÉT |ü<‘Δä T· \ <ë«sê #˚ùd ø±\Áø£eT
ìs¡j í T· + ˇπø ìsêΔsD¡ ≈£î <ë]rdüT+Ô <äì ø√XÊ+_ >∑D≤+ø£ XÊg|ü<‘Δä T· \ <ë«sê
ìs¡«› +<ä«+>± ìs¡÷|ækÕÔ&TÉ 12.
á s¡ø+£ >± ˇø£ ìπø|å +ü ˝À <=]øÏq HêD≤\qT ø±\Áø£e÷qT kÕs¡+>± neTs¡Ã
e#·TÃqT. Ç|ü&ÉT yê{Ï düV‰ü j·T+‘√ Ä ø±\|ü⁄ sê»ø°jT· , Ä]úø£ #·]Á‘· ‘Ó\TdüTø√
e#·TÃqT. eTT+<äT uÛ≤>∑+˝Àì Hê\T>∑e eTTÁ<ä e÷]‘˚ sêE e÷]q≥Tº. eT÷&Ée
eTTÁ<ä e÷]‘˚ sê»e+X¯+ e÷]q≥Tº. á e÷s¡TŒ XÊ+‹j·TT‘·+>± ø±ø£ Væ≤+kÕ‘·àø£+>±
»]–‘˚ n|ü&ÉT bÕ‘· eTTÁ<ä\ MT<äH˚ ã\e+‘·+>± ø=‘·Ô eTTÁ<ä\T y˚dæq≥Tº
ø£qã&ÉT‘·T+~.
á |ü<äΔ‹ì ø√XÊ+_ ‘·ø£å•\˝À <=]øÏq ¬s+&ÉT HêD≤\ ìπøåbÕ\≈£L
nq«sTTkÕÔ&TÉ . eT>∑<äÛ sê»e+XÊ\ >∑T]+∫ Áu≤Vü≤àD uÖ<äΔ C…q’ dü+Á|ü<ëj·÷\T
$uÛ~Ò kÕÔsTT. Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ eT>∑<qäÛ T |ü]bÕ*+∫q ‘=* sê»
e+X¯+ •X¯óHê>∑e+X¯+. Ç+<äT˝À #·]Á‘·≈î£ ‘Ó*dæq yÓTT<ä{Ï sêE _+_kÕs¡T&ÉT,
112 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
n‘·ì ø=&ÉT≈£î nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄. uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+ Bì‘√ $uÛÒ~düTÔ+~. uÖ<äΔ
dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ _+_kÕs¡T&ÉT nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄\ ‘·sT¡ yê‘· nsTT<äe sêEqT
•X¯óHê>∑T&ÉT nH˚ ne÷‘·T´&ÉT ˇø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T <ë«sê n~Ûø±s¡+ qT+&ç ‘=\–+∫
‘êqT sê»e⁄‘ê&ÉT. •X¯óHê>∑e+X¯+ n|üŒ{Ï qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑ+ ne⁄‘·T+~,
_+_kÕs¡T&ç‘√ ø±<äT.13 ‘·ø•å£ \˝À <=]øÏq yÓTT<ä{Ï ìπø|å +ü uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷H˚ï
düeT]údTü +Ô ~. Ä ìπø|å +ü ˝À n‘·´+‘· ÁbÕNqeTsTTq HêD≤\˝Àì eT÷&Ée eTTÁ<ä
(sê»e+X¯+ ≈£î<äTs¡TqT ˝Òø£ |üPØ«≈£î\qT dü÷∫+#˚~) ˇø£ ø=eTTà>∑\ »+‘·Te⁄.
C…q’ dü+Á|ü<ëj·T+˝À nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄qT ª≈£îD°≈î£ &ÉTμ nHêïs¡T. ≈£LD°øe£ TT n+fÒ
dü+düÿè‘·+˝À »+‘·Te⁄ ø=eTàì ns¡+ú .14 Ä ‘·sT¡ yê‹ HêD≤\˙ï Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±
e⁄HêïsTT. M{Ï˝À Ä kÕúq+˝À nsTT<äT ‘√s¡D≤\ MT<ä ˇø£ »+‘·Te⁄ |æ\¢ (ª•X¯óe⁄μ)
∫Vü≤ï+ e⁄+~. á ∫Vü≤ï+ ª•X¯óHê>∑μ e+XÊìï dü÷∫düT+Ô <äqT≈£î+fÒ, _+_kÕs¡T&ç‘√
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. y˚sπ sê»e+X¯eT˙, •X¯óHê>∑ sê»e+X¯+ eT<Û´ä ˝À e∫Ã+<ä˙
ns¡+ú ne⁄‘·T+~. ô|’>± á ª•X¯óe⁄μ ∫Vü≤ï+ e⁄qï HêD≤\T ‘·‘÷· Œs¡«|ü⁄ HêD≤\
15
MT<ä ã\e+‘· +>± eTTÁ~+#· ã &ç e⁄+&É& +
É >∑
÷ &É uÖ<ä+Δ dü+Á|ü<ëj·T+˝À #Ó|Œæ q≥T¢
‹s¡T>∑Tu≤≥T <ë«sê (Væ≤+kÕ‘·àø£+>±) sê»e+X¯+ e÷]+<äì dü÷∫düT+Ô ~.
Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+ •X¯óHê>∑ sê» e+X¯+ ∫e]yê&ÉsTTq q+~
(˝Òø£ eTVü‰q+~)ì eTVü‰|ü<àä q+<äT&ÉH˚ ‘·≈î£ ÿe ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏÔ ≈£L\<√dæ
q+<äsê» e+XÊìï kÕú|kæ ÕÔ&TÉ . n‘·ì‘√ ø£*|æ yÓTT‘·+Ô ‘=$Tà~ eT+~ q+<äT\T
(qe q+<äT\T) |ü]bÕ*kÕÔsT¡ . ‘·ø•å£ \ yÓTT<ä{Ï ìπøbå Õìï ã{Ïº #·÷ùdÔ ª•X¯óe⁄μ ∫Vü‰ïìï
eT÷&Ée eTTÁ<ä>± >∑\ HêD≤\ ‘·sT¡ yê‘·, m≥Te+{Ï ã\Á|üj÷Ó >∑ ∫Vü‰ï\÷ ˝Ò≈î£ +&É,
nsTT<äT ‘√s¡D≤\ MT<ä m<äT› (q+~) ∫Vü≤ï+ >∑\ HêD≤\T ekÕÔsTT. n+fÒ •X¯ó
Hê>∑e+X¯+ ∫e] <äX˝ ¯ À ø=+<äsT¡ sêE\T (sê»e+X¯+˝À e÷s¡TŒ˝Ò≈î£ +&É) q+~ì
‘·eT e+XÊ+≈£îs¡+>± Á|üø{ £ +Ï #·T≈£îHêïs¡ì ns¡+Δ . nsTT‘˚ á ªq+~μ e+X¯ sêE\qT
z&ç+∫q ªqeq+<äT\Tμ ‘=$Tà~ eT+~ ø±e&ÜìøÏ ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<Tä . ªq+~μ sêE
‘·s¡Tyê‘· ˇø£ÿ sêE e÷Á‘·y˚T e⁄Hêï&ÉT. n‘·ì ‘·s¡Tyê‘· eTÚs¡´#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç
HêD≤\THêïsTT. ø±ã{Ïº ªqeq+~μ n+fÒ ‘=$Tà~ eT+~ q+<äT\T nì ø±ø£
ø=‘·Ô q+<äT&ÉT nì ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. •X¯óHê>∑e+X¯+ ∫e] sêE\T ‘·eTTà‘êeTT
ªq+~μ e+X¯+ sêE\>± Á|üø{ £ +Ï #·Tø√>±, yêfi¯flqT z&ç+∫q eTVü‰|ü<àä q+<äT&ÉT
qeq+<äT&ÉT (ø=‘·Ô q+<äT&ÉT) nj·÷´&ÉT. ÄdüøøÔÏ s£ e¡ TsTTq $wüjT· + @$T≥+fÒ
C…q’ dü+Á|ü<ëj·T+˝Àq÷ qeq+<äT&ÉT n+fÒ ø=‘·Ô q+<äT&ÉH˚ ns¡+Δ .16 kÕsê+X¯+˝À,
åÏ ≤|ü<+ä∏ 113
eT>∑<äÛ sê»e+XÊ\ #·]Á‘· >∑T]+∫ Áu≤Vü≤àD |ü⁄sêD≤\ø£+fÒ uÖ<äΔ C…q’ dü+Á|ü<ëj·÷\T
$X¯«dü˙j·TeTsTTq$. eT>∑<Ûä sêE\sTTq •X¯óHê>∑T\T yÓ’~πø‘·s¡ eT‘ê\qT
17
Ä<ä ] +#ês¡ ì |ü
⁄ sêD≤\T yêfi¯
fl qT V”
≤ q+>± #· ÷XÊsTT. ø±ã{Ïº Ä sê»e+X¯+ >∑T]+∫
|ü⁄sêD≤\˝À #Ó|Œæ q $wüj÷· \T $X¯«dü˙j·T+ ø±ø£b˛e&É+˝À $+‘·˝<Ò Tä .
sê»e+XÊ\ #·]Á‘˚ø±ø£ Ä]úø£ #·]Á‘· >∑÷&É |üDXÊg n<Û´ä j·Tq+ <ë«sê
‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT. ‘·ø•å£ \ yÓTT<ä{Ï ìπø|å +ü ˝À <=]øÏq 1175 HêD≤\˝À 1059 eT>∑<äÛ
HêD≤˝Ò. ‘·ø•å£ \≈£î #Ó+~q HêD≤\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. ‘·ø•å£ \ Ä ø±\+˝À ‘·s# ¡ T· >±
|ü]j ¸ ÷· sê»´+˝À uÛ≤>∑+>± e⁄qï|üŒ{Ïø° |ü]j ¸ ÷· HêD≤\T >∑÷&É #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>±H˚
e⁄HêïsTT. n+fÒ ‘·ø•å£ \ sê»ø°jT· +>± |ü]j ¸ ÷· ˝À uÛ≤>∑eTsTTHê >∑÷&É Ä]úø+£ >±
eT>∑<äÛ Á|üu≤Û e+˝ÀH˚ e⁄+<äì ns¡eú Te⁄‘·T+~.18 ‘·ø•å£ \˝À <=]øÏq HêD≤\˝À eT>∑<≈äÛ î£
#Ó+~q$ Ç+‘· m≈£îÿe>± e⁄Hêïj·T+f… <ëì ns¡+ú , ‘·ø•å£ \ eT>∑<\ äÛ yê´bÕs¡+˝À
es¡Ôø£|ü⁄ $T>∑T\T ‘·ø£å•\ yÓ’ù| e⁄+<äì. eT>∑<Ûä≈£î m>∑TeT‹ ne⁄‘·Tqï düs¡T≈£î\≈£î
e÷s¡T>± düsT¡ ≈£î\Tø±ø£ ‘·ø•å£ \≈£î HêD≤\T ~>∑TeT‹ ne⁄‘·THêïsTT. >∑D≤+ø£XÊg
|ü<‘Δä T· \ <ë«sê á |ü]dæ‹ú ˇø£ 200 dü+e‘·‡sê\T n$∫Ã¤qï+>± kÕ–+<äì ø√XÊ+_
ìs¡÷|ækÕÔ&TÉ .19 Ç~ ‘·ø•å£ \ #·]Á‘·˝À n‘·T´qï‘· <äX.¯
‘·ø•å£ \˝À <=]øÏq s¬ +&Ée ìπø|å +ü (eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q~) yÓTT<ä{Ï
ìπø|å +ü ø£+fÒ s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± _Ûqï+>± e⁄+~. M{Ï˝Àì sê»e+X¯+ eTTÁ<ä\˝À
e÷s¡TŒ˝Ò<Tä . nìï HêD≤\˝Àì eTT+<äT yÓ|’ ⁄ü qï eTTÁ<ä\˝Àq÷ ˇπø wü&sÉ ¡ #·Áø£+
e⁄+~. eT÷&Ée kÕúq+˝À eT÷&ÉT ‘√s¡D≤\ MT<ä ns¡Δ #·+Á<ëø±s¡ ∫Vü≤ï+ (#·+Á<ä
e+XÊìï dü÷∫+#˚~) e⁄+~. nsTT‘˚ yÓqTø£ yÓ|’ ⁄ü q yÓTT<ä{Ï ìπø|å +ü HêD≤\˝≤>∑
|üPN eTTÁ<ä\T ˝Òe⁄. ˇπø ˇø£ eTTÁ<ä e⁄+~. Bì uÛ≤e+ Ç~es¡øπ $e]+#êeTT.
Ç|ü&ÉT ‘·ø•å£ \ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À uÛ≤>∑+ ø±ã{Ï,º ‘·ø•å£ \≈£î #˚]q HêD≤\
ÁbÕe÷DÏø‘£ ≈· î£ |üPN eTTÁ<ä\T y˚ùd Á|üdøü ˝ ÔÏ <Ò Tä . øπ e\+ kÕúìø£ n~Ûø±] ‘·q eTTÁ<äyd˚ æ
#·˝≤eTDÏøÏ $&ÉT<ä\ #˚kÕÔ&TÉ .
s¬ +&Ée ‘˚&Ü @$T≥+fÒ eTÚs¡´ ìπø|å +ü HêD≤\T ‘=* ìπø|å eü T+‘· dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ M
ø±e⁄, n+‘· ÁbÕe÷DÏø+£ >± n#·TÃy˚dqæ M ø±e⁄. yÓTT<ä{Ï ìπø|å +ü ø£+fÒ M{Ï˝À sê–
ø£©Ô m≈£îÿe. ô|’>± HêD≤\ ‘·÷ø£+˝À ‘˚&Ü m≈£îÿe. nC≤Á>∑‘·Ô>± ndüeTs¡Δ+>±
y˚dqæ ≥T¢HêïsTT.20 Bììã{Ï,º eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ e∫Ãq s¬ +&ÉT Ä]úø£ |ü]D≤e÷\qT
ø√XÊ+_ Á>∑V≤æ kÕÔ&TÉ . ˇø£{,Ï kÕÁe÷»´ $düsÔ D ¡ ‘√u≤≥T es¡øÔ +£ >± u≤>± $dü]Ô +∫+~.
n+‘·≈î£ eTT+<äT ñ‘·sÔ ê|ü<ë∏ ìøÏ |ü]$T‘·eTsTTq es¡øÔ +£ Ç|ü&ÉT <äøD åÏ ≤ìøÏ >∑÷&É
114 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
yê´|æ+∫+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À <=]øÏq nìï HêD≤\ ìπøbå Õ\
˝Àq÷ eTÚs¡T´\ ø±\|ü⁄ HêD≤\÷ eTÚs¡T´\ |üPs¡« HêDÒ\÷ ø£*dæ e⁄+&É>±, <äøD åÏ
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À <=]øÏq ìπøbå Õ\˝À øπ e\+ eTÚs¡T´\ø±\|ü⁄ HêD≤\T e÷Á‘·+ e⁄HêïsTT.
n+fÒ ‘·‘÷· Œs¡«+ yê´kÕs¡ dü+ã+<Ûë\T ˝Òì ø=‘·Ô ÁbÕ+‘ê\‘√ yê´bÕs¡ dü+ã+<Ûë\T
@s¡Œ&Ü¶jT· ì ns¡+ú ne⁄‘·T+~. Ç+‘·>± $dü]Ô +∫q yê´bÕsêìøÏ HêD≤\T ô|<ä›
dü+K´˝À nedüse¡ Te⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº yÓ+&ç˝À sê– ‘·~‘·s¡ ˝ÀVü‰\T ø£*|æ dü«#·Ã‘¤ ·
‘·–Z+#·ø£ ‘·|üŒ<äT.21
b˛‘˚, HêD≤\ ‘·÷ø£+˝À ÁbÕe÷DÏø£‘· ‘·–Z+<ä+fÒ n~ es¡Ôø£ esêZ\T
ã\V”≤qeTj·÷´j·Tì dü÷∫düT+Ô ~. eTÚs¡T´\≈£î |üPs¡«+ es¡øÔ £ ÁX‚DT\T #ê˝≤ ã\+>±
e⁄+&˚$. ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ MT~ yê´bÕsêìï ùd«#·Ã>¤ ± ìs¡«Væ≤+#˚$. BìøÏ dü÷#·q>±
HêD≤\ eTTÁ<äD˝À ÁbÕe÷DÏø‘£ · ôV≤#·TÃ>± e⁄+&˚~. eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìøÏ es¡øÔ +£
#ê˝≤ $dü]Ô +∫q~>±˙ es¡øÔ £ ÁX‚DT\T <Óã“‹HêïsTT. Á|üuTÑÛ ‘·«+ es¡øÔ +£ ˝À CÀø£´+
#˚dTü ø√e&É+ m≈£îÿesTT+~. øö{Ï\T´&ç ns¡Xú ÊÁkÕÔìï ã{Ïº #·÷ùdÔ sêE\T es¡≈Ô î£ \
MT<ä s¡ø£s¡ø±\ Ä+ø£å\T ô|{Ïº ‘·eT≈£î nBÛqT\T>± e⁄+#·T≈£îHêïs¡T. es¡Ôø£ ÁX‚DT\
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø°D å +Ï ∫+~. q\T~X¯˝≤ yê´bÕs¡+ ô|]π>ø=B› ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ MT<ä
>∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· + dü+bÕ~+#·T≈£îqï es¡øÔ £ ÁX‚DT\T <Óã“‹q&É+ düV≤ü »y˚T. Bì‘√u≤≥T
HêD≤\ eTTÁ<äD˝Àì ÁbÕe÷DÏø‘£ · >∑÷&É <Óã“‹ì+~22.
es¡øÔ £ ÁX‚DT˝Ò ø±<äT, Áø£eT+>± ‘·ø•å£ \ >∑÷&É ‘·q Á|üeTTK kÕúHêìï ø√˝ÀŒsTT+~.
ˇø£|ü &ÉT s¬ +&ÉT sêC≤´\ (|ü]j ¸ ÷· , eT>∑<)äÛ eT<Û´ä e÷s¡ø|£ ⁄ü øπ +Á<ä+>± e⁄+&çq
‘·ø£å•\ Ç|ü&ÉT eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À ˇø£ e÷s¡TeT÷\ |ü≥ºD+ nsTT+~.
‘·‘·Œ¤*‘·+>± ‘·ø£å•\ Ä]úø£+>± <Óã“‹ì+~. ‘·q ‘·+Á&ç nsTTq _+_kÕs¡T&ÉT
sê»´+ #˚düTÔqï ø±\+˝À ‘·ø£å•\ n~Ûø±]>± e⁄qï j·TTesêE nXÀ≈£î&ÉT ˇø£
‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD∫y˚dqæ ≥Tº>± uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ˇø£ ø£<ä∏ e⁄+~. ø°D å +Ï ∫q
‘·ø•å£ \ dæ‹ú ì Ç~ dü÷∫düT+Ô <äì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ 23.
Áu≤Vü≤àD+ ` uÖ<ä+Δ
Áø°. |üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç <äøD åÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À (yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï <äøÿ£ Hé
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä) >∑÷&É ÇqTeTT yê&Éø+£ , ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´j·Tì
ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. Ç$ s¬ +&É÷ ñ‘·sÔ +¡ qT+&ç e#êÃsTT. yê{Ï‘√u≤≥T Áu≤Vü≤àD
uÖ<äΔ eT‘ê\T >∑÷&É <äøD åÏ ≤ìøÏ e#êÃsTT.
åÏ ≤|ü<+ä∏ 115
<äøD
åÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï HÓd’ ]ü øZ +£ >± s¬ +&ÉT>± $uÛõÑ +#·e#·TÃqT. ˇø£{,Ï m‘·sÔ TTq
<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T, ¬s+&ÉT düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘·+. düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘·+ ¬s+&ÉT
s¡T‘·T|üeHê\ ‘êøÏ&øç Ï uÛ≤Ø esê¸ìï bı+<äT‘·T+~. ÁbÕNq ø±\+˝À Ç~ yÓTT‘·+Ô
<ä≥ºeTsTTq n&É$ nsTT e⁄+&Ü*. Áø°düTÔX¯ø£+ <ëø± Çø£ÿ&É ÄVü‰s√‘·Œ‹Ô>±ì
Hê>∑]ø£ düe÷»+ >±ì ˝Òeì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. ‘·÷s¡TŒ <˚XÊ\ qT+&ç (ãVüQXÊ
eT\j·÷ qT+&ç) ø=ã“] |ü+≥qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É ‘√ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À (eTTK´+>±
24
|ü & É e T{Ï ø√kÕÔ ˝ À) ÄVü ‰ s¡ ñ‘· Œ ‹Ô ÁbÕs¡ + uÛ Ñ e TsTT+<ä ì ø√XÊ+_ uÛ ≤ $kÕÔ & É T .
|ü&eÉ T{Ï ø√kÕÔ˝À Çyê«fi¯ ø=ã“]‘√≥\T #ê˝≤ Á|üeTTKeTsTTq$ ø±>±, Áø°dTü |Ô Pü s¡«+
eTq<˚XÊìøÏ yê´bÕs¡ Ø‘êé∫Ã Çø£ÿ&ç $wüj÷· \qT >∑T]+∫ sêdæq Á^≈£î ‘·~‘·s¡
s¡#s· TT‘· ˝…e«s¡÷ ø=ã“]#Ó≥¢ >∑T]+∫ sêj·T˝Ò<Tä .25 nsTT‘˚ á $X‚w¢ D ü qT ø√XÊ+_
eTT+<äT≈£î rdüT≈£îb˛˝Ò<Tä . Äj·Tq m≈£îÿe>± n<Û´ä j·Tq+ #˚d+æ ~ <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T
ÁbÕ+‘êH˚ï.
<äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä n&É$ kÕù|øÏøå +£ >± |ü\Ã>± e⁄+≥T+~ >±ì H˚\
#ê˝≤ >∑{~ºÏ . <ëìì eékÕj·TjÓ÷>∑´+ #˚jT· &ÜìøÏ $kÕÔs+¡ >± ÇqTeTT yê&Éø+£
nedüs+¡ . ãs¡TesTTq Hê>∑fió¯ fl nedüs+¡ (Ç|üŒ{Ïø° eTq sêh+˝À Ä~˝≤u≤<é˝À
yê&çq+‘· ãs¡TesTTq Hê>∑fió¯ fl ø£ècÕí õ˝≤¢˝À yê&ÉsT¡ ). Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ s¬ +&Ée
uÛ≤>∑+˝À ÇqTeTT yê&Éø+£ , eékÕj·T+, s¬ +&É÷ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ qT+&ç <äøÿ£ Hé
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T #˚sT¡ ≈£îHêïj·Tì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+26.
ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \ Ô ˝À á e÷s¡TŒ sêyê\+fÒ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\˝À (kÕe÷õø£
ìsêàD+˝À) e÷s¡TŒ nedüse¡ TsTT+~. >∑D eédüú kÕúq+˝À es¡eZ édüú sêyê*.
ø=‘·Ô kÕe÷õø£ ìsêàD+, <Ûsä à¡ dü÷≈£î\ Ô ÷, ˙‹ dü÷Á‘ê\÷ ø±yê*. BìøÏ uÖ<ä+Δ
Áu≤Vü≤àD+ s¬ +&ÉT ø£èwæ#k˚ ÕsTT. Ç~ s¬ +&É÷ øπ e\+ eT‘ê\T (n_ÛÁbÕj·÷\T)
ø±e˙, kÕe÷õø£ ìsêàD dü÷Á‘ê\q÷ ˙‹ ìj·Te÷\q÷ ‘·eT˝À ìøÏ|å +Ôü #˚dTü ≈£îqï
ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\˙ >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. eékÕj·T düe÷» yê´|æÔ á s¬ +&ÉT eT‘ê\
yê´|æ>Ô ± n+<äTøπ ø£qã&ÉT‘·T+~. á yê´|æÔ |ò*ü ‘·+>± ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü eékÕj·Tø£
es¡Z düe÷»+ Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\qT ‘·q≈£î ˝Àãs¡#T· ø=ì yêfi¯flqT eékÕj·T≈£î\qT
#˚dæ+~. es¡Z $uÛÑ»q, es¡íeédüú, Áu≤Vü≤àD uÖ<äΔ eT‘ê\T, ø£s¡àø±+&É, ˙‹
ìj·Te÷\T, Çø£ÿ&É Á|üyX˚ ô¯ |≥ºã&Ü¶sTT. n<˚ düeTj·T+˝À kÕe÷õø£ düyT˚ àfi¯q+
|ò*ü ‘·+>± Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\ |üP»\÷, ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï\÷, <˚e‘·\÷, Ä#êsê\÷
Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +#êsTT.
eT>∑<Ûä ÁbÕ+‘·|ü⁄ ÇqTeTT \uÛÑ´+ ø±e&É+ yÓTT<ä˝…’q Hê{Ï qT+&ç
ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ MT<ä ô|<äm› ‘·TqÔ yê´bÕs¡+ kÕ–+<äì #·÷XÊ+. ñ‘·sÔ ê|ü<+ä∏ sêCŸ–sY
116 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
qT+&ç ãj·T\T<˚] ñ‘·Ôs¡~X¯>± ø£|æ\edüTÔ, ÁXÊedæÔ |ü≥ºD≤\ MT<äT>± ‘·ø£å•\
#˚sT¡ ≈£î+~. n<˚ ø±\+˝À ÁXÊedæÔ qT+&ç <äøD åÏ ≤ìøÏ ˇø£ e÷s¡+Z @s¡Œ&ç+~. á
ª<äøDåÏ ≤|ü<+ä∏ μ ÁXÊedæÔ qT+&ç ì\Te⁄>± <äøD
åÏ ≤ìøÏ yÓ[fl >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝Àì
njÓ÷<Û´ä , øöXÊ+_ |ü≥D º ≤\qT#˚], nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&eÉ T{Ï ~≈£îÿ>± Á|üj÷· DÏ+∫
$+<Û´ä |üs«¡ ‘ê\qT ÄqTø=ìe⁄qï ñ»®sTTìì #˚sT¡ ø=ì, ñ»®sTTì qT+&ç <äøD åÏ ≤ìøÏ
Á|üj÷· DÏ+∫ qs¡à<ë, ‘·|rü q<äT\qT <ë{Ï >√<ëeØ rsêq (Á|üdTü ‘Ô · eTVü‰sêh˝À)
e⁄qï ô|’sêƒ Hé #˚]+~.27 ñ‘·sÔ ê |ü<ë∏ ìø° <äøD åÏ ≤ |ü<ë∏ ìø° »+ø£Hå >é ± e⁄qï ÁXÊedæÔ
ø√dü\T\ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sê»<Ûëì. n~ H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äTM› T<ä e⁄+~. >∑+>±, j·TeTTHê
˝Àj·T\qT ÇqTeTT düV‰ü j·T+‘√ eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘˚ ø√dü\T\T
‘·eT sê»<Ûëìì ÁXÊedæÔ qT+&ç <äøD åÏ ≤ìøÏ, qBrsêq e⁄qï njÓ÷<Û´ä ≈£î e÷sêÃs¡T.
eT>∑<Ûä sê»<Ûëì >∑÷&É n<˚$<Ûä+>± sêCŸ–sY qT+&ç qBrs¡ |ü≥ºDeTsTTq
bÕ≥©|ü⁄Á‘êìøÏ (bÕ{≤ï≈£î) ‘·s*¡ +~.
>∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\T eékÕj·T jÓ÷>∑´+ nsTTq|üŒ{ÏqT+&û nø£ÿ&É
Áu≤Vü≤àD uÖ<äΔ eT‘ê\T |üsd¡ Œü s¡ $s√<Ûä uÛ≤e+‘√ düV≤ü Jeq+ #˚dTü HÔ êïsTT. uÖ<ä+Δ
dü«uÛ≤yêìï >∑T]+∫ >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À ø=+‘· #·÷kÕeTT. Áu≤Vü≤àD+ dü+>∑‹ #·÷&Ü*.
á Áu≤Vü≤àD+ y˚<øä ±\|ü⁄ yÓ~’ ø£ eT‘·+ø±<äT. j·TC≤„\T Ç+ø± ìs¡«Væ≤dü÷HÔ ˚ e⁄Hêïs¡T
>±ì düe÷»+˝À yê{ÏøÏ ÄyÓ÷<ä+ ‘·–bZ ˛‘√+~. nsTT‘˚ q÷‘·q eékÕj·T es¡Z
düe÷C≤ìøÏ ìsêàD dü÷Á‘·+>± Áu≤Vü≤àD eT‘·+ eTT+<äT≈£î ‘Ó∫Ãq es¡í eédüú
Ç|ü&ÉT ã\|ü&TÉ ‘√+~. <ëì‘√u≤≥T Ç‘·s¡ $\Te\˝Àq÷, n\yê≥¢˝Àq÷ q÷‘·q
düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\eTj·Tq Ä˝À#·q\T |ü⁄≥Tºø=düTHÔ êïsTT. eT<ä´bÕq+ |ü≥¢
e÷+kÕVü‰s¡+|ü≥,¢ e´‹πsø£u≤Û e+ n+≈£î]k˛Ô+~. ≈£î≥T+ã eédüú >∑÷&É ã\|ü&ç
Ád”Ô ùd«#êÃ¤j·TT‘· Á|ües¡Ôq|ü≥¢ e´‹πsø£‘· |ü⁄&ÉT‘√+~. á e÷s¡TŒ\T m≈£îÿe>±
‘·÷s¡TŒq >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À sê>±, |ü&eÉ T{Ï (|ü+C≤ãT) Äs¡T´\T Ç+ø±
y˚<øä ±\+Hê{Ï n\yê≥¢qT |üP]Ô>± e<äT\Tø√˝Ò<Tä . m&Ü] dü<èä X¯yTÓ qÆ |ü+C≤ãT,
j·TTEπs«<ä ø±\|ü⁄ |ü]D≤e÷\qT <ë{Ï ô|<ä>› ± eTT+<äT≈£î b˛˝Ò<Tä . ÇqTeTT
yê&Éø+£ ‘Ó*j·÷˝Ò>±ì, >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj˚T eékÕj·÷ìøÏ ì»+>± jÓ÷>∑ýÓTqÆ
ÁbÕ+‘·+. eékÕj·Tø£ düe÷»+ düeTÁ>∑+>± nø£ÿ&˚ n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. Çø£ÿ&ç
Áu≤Vü≤àDT\T y˚<eä T+Á‘ê\q÷ dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ dü+düÿè‘ê˙ï H˚sT¡ Ãø=q&ÜìøÏ |ü&eÉ T{ÏøÏ
b˛sTT edü÷ÔH˚ e⁄Hêïs¡T. nsTT‘˚ |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·|ü⁄ Äs¡T´\ J$‘·+ Mfi¯fl≈£î
ªnHês¡´+μ>± ø£qã&É&+É yÓTT<ä\sTT+~. á $eTs¡Ù eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À ø£sT¡ &í ç #˚‘·
åÏ ≤|ü<+ä∏ 117
#Ó|Œæ +#ês¡T.28 eTÁ<ä`>±+<Ûës¡`ø±+uÛÀ» sêC≤´\˝À es¡eí édüqú T bÕ{Ï+#·&+É ˝Ò<Tä .
ˇø£&TÉ bÂs√Væ≤‘·´+ #˚ùdÔ yê&ç ‘·eTTà&ÉT eékÕj·T+ #˚kÕÔ&TÉ . eTs=ø£&TÉ ôd’ì≈£î&ÉT
ø±e#·TÃ. eT+>∑* ø±e#·TÃ. Ç<ä+‘ê á ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\≈£î $&É÷s¶ +¡ >±q÷ <Ûsä à¡ +
jÓTTø£ÿ n‹Áø£eTD >±q÷ ø£qã&ç+~.29 ô|’>± |ü&eÉ T{Ï Ád”\ Ô T #ê˝≤ $#·Ã\$&ç>±
Á|üe]ÔkÕÔs¡≥, eT>∑yêfi¯fl‘√ düeT+>± eT<ä´+ ‘ê>∑T‘ês¡T, e÷+dü+ ‹+{≤s¡T,
ãVæ≤s¡+>∑+>± Hê≥´+ #˚kÕÔsT¡ . yêfi¯fl ˝…+’ –ø£ dü+ã+<Ûë\˝À >∑÷&É Ä≥$ø£ \ø£D å ≤\T
#ê˝≤ ñHêïsTT. eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À ns¡Tq® T&ÉT düTuÛÁÑ <äqT n|üV≤ü ]+∫ ô|[fl#˚dTü
≈£îHêï&ÉT. bÕ+&ÉTsêE ø√dü+ ;Ûwßü à&ÉT ø=qTø=ÿ#êÃ&ÉT. á ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\T M{Ïì
nHês¡éTsTTq >∑+<Ûsä «¡ ndüTs¡ $yêVü≤ |ü<‘Δä T· \T>± uÛ≤$+#ês¡T.30
Mfi¯fl≈£î j·T»„j·÷>±\ø£+f… es¡íeédüú eTTK´+. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì
n\es¡TÃ≈£î+≥Tqï ‘=*<äX˝ ¯ À (n+fÒ j·TEπs«<ä ø±\+˝À) n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
bÕ\ø£ esêZ\T #˚õøÏÿ+#·Tø=q&ÜìøÏ j·T»„ã\T\T ˇø£ kÕ<Ûqä +>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü Ü¶sTT.
nsTT‘˚ á ã\T\ |ü≥¢ eékÕj·Tø£`yê´bÕs¡ esêZ\˝À rÁe ìs¡dqü sêe&É+‘√ Ä
kÕ<Ûäq+ kÕe÷õø£ ÄyÓ÷<ëìï ø√˝ÀŒsTT+~. q÷‘·q eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=q&ÜìøÏ es¡íeédüú n+‘·ø£+fÒ düeTs¡ΔeTsTTq
kÕ<Ûqä +>± |üì #˚d+æ ~. yÓX’ ó¯ ´\÷ X¯SÁ<äT\÷ ÁX¯eT#˚dæ Áu≤Vü≤àD ø£Áå ‹j·T esêí\≈£î
ùde #˚j÷· \˙, n~ yêfi¯fl ª<Ûsä à¡ +μ n˙ es¡<í säÛ à¡ + Á|ü‹bÕ~+∫+~. BìøÏ kÕe÷õø£
ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä&+É eTT+<äTqï ø£seÔ¡ ´+. nsTT‘˚ Ç<˚ düeTj·T+˝À uÖ<ä+Δ >∑÷&É
ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TDýÓTÆq ˙‹ì Á|ü‹bÕ~dü÷Ô eTT+<äTø=∫Ã+~. j·T»„
ã\T\qT ìs¡dæ+∫+~ ø±ã{Ïº yÓTT<ä{À¢ eékÕj·Tø£`yêDÏ»´ esêZ\ eT<ä›‘·T
uÖ<ëΔìøÏ u≤>±H˚ \_Û+∫+~. nsTT‘˚ n<˚ @¬øø’ £ kÕe÷õø£ eT‘·+ ø±˝Ò<Tä . eT>∑<äÛ
ø±\+˝À s¬ +&ÉT eT‘ê\≈£L yÓTT‘·+Ô MT<ä düe÷qeTsTTq Ä<äsD ¡ \_Û+∫+~.
nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄qT uÖ<äΔ C…’q Á>∑+<∏ë˝Ò ø±ø£ ñ|üìwü‘·TÔ\T >∑÷&É >=|üŒyê&Éì
31
bı–&ÜsTT. nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\˝À uÖ<ëΔ ÁX¯eTDT\≈£L Áu≤Vü≤àDT\≈£L düe÷q
>ös¡e+ #·÷bÕ&ÉT.32
Çø£ eTT+<äT á s¬ +&ÉT eT‘ê\˝À @~ ì\TdüT+Ô <äH~˚ n$ ìs¡«Væ≤+#·>\ ∑
eT÷&ÉT ø£syÔ¡ ê´\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+≥T+~. ˇø£{,Ï sê»e+XÊ\ eT<ä‘› T· bı+<ä&+É .
s¬ +&ÉT, Ç+ø± n~Ûø£ dü+K´˝À $T–* e⁄qï Ä≥$≈£î\qT Hê>∑]ø£ düe÷C≤ìøÏ
˝Àãs¡∫ yêfi¯flqT eékÕj·T≈£î\qT #˚ùd Áø£e÷ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚jT· &É+. eT÷&ÉT,
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\es¡TÃ≈£îqï á ø=‘·Ô düe÷C≤ìï eTs=ø£ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£î
118 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
rdüT≈£îb˛sTT dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±MTD eédüqú ÷ n+‹eT+>± uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüqú ÷
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É . Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT $wüj÷· \˝À Áu≤Vü≤àD+ uÖ<ä+Δ düeT+>±H˚
b˛{°|&ü Ü¶sTT. eT÷&Ée ø£seÔ¡ ´+˝À Áu≤Vü≤àDT\T es¡eí édüú (<ëì |ü]D‘· s¡÷|ü+
nsTTq ≈£î\ eédü)ú n+‹eT+>± uÖ<ä+Δ MT<ä $»j·÷ìï kÕ~Û+∫+~.
Ä≥$≈£î\qT Hê>∑Øø£]+#·&+É ˝À á s¬ +&ÉT eT‘ê\÷ <√Vü≤<ä+ #˚dqæ rs¡TqT
á n<Ûë´j·T+˝À #·÷<ë›+.
Áu≤Vü≤àDT\T >∑‘+· ˝À ˝≤π> ‘êeTT H˚sT¡ Ã≈£îqï eT+Á‘· ‘·+Á‘ê\‘√ Ä≥$≈£î\
<ä>]Z∑ øÏ #˚sês¡T. <Ûsä à¡ XÊÁkÕÔ\T m+‘· e<ä+› ≥THêï $q≈£î+&É Ä≥$≈£î\ |üP»\T
ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. ˇø=ÿø£ÿ#√≥ yêfi¯fl |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î ˇø£ >√Á‘·+ Ç∫Ã ‘·eT eT+Á‘ê\T
H˚]Œ ‘·eT˝À ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. Áu≤Vü≤àD >√Á‘ê\T á $<Û+ä >± n|ü]$T‘·+>± ô|]–
b˛j·÷sTT. y˚<øä ±\+˝À q\¢{Ï e´øÏÔ Äs¡T´&ÉsTT e⁄+&É&ÜìøÏ M\T˝Ò<ìä uÛ≤$+#·>±,
ñ|üìwü‘T· \ Ô ˝À Áu≤Vü≤àDT\sTTq uÛ≤sê´ uÛsÑ \ Ô¡ T q\¢{Ï ø=&ÉT≈£î ø±yê\+fÒ @
ø£s¡à\T Ä#·]+#ê*, ‘Ó\¢{Ï ø=&ÉT≈£î ø±yê\+fÒ @ ø£s¡à\T Ä#·]+#ê*. nì
$e]+#ês¡T.33
Ä≥$ø£ |ü⁄s√Væ≤‘·T\qT Áu≤Vü≤àDT\T>± d”«ø£]+#·&yÉ T˚ ø±ø£, Ä≥$ø£ >∑D
eTTKT´\T >∑qTø£ ã\e+‘·T\sTT‘˚ yêfi¯flqT ø£Áå ‹j·TT\T>± d”«ø£]+∫ dü÷s¡é+X¯y÷Ó
#·+Á<äe+X¯y÷Ó ø£*Œ+∫ nedüse¡ TsTT‘˚ n+<äTø√dü+ ˇø£ |ü⁄sêD+ >∑÷&É sêXÊs¡T.
yêfi¯fl qT+&ç j·T<Û√∫‘·+>± Á|ü‹|òü\+ bı+<ës¡T.34 Ä≥$ø£ >∑DeTTKT´\T
ã\e+‘·T\T ø±ø£b˛‘˚ yêfi¯flqT yÓTT‘·Ô+ ˇø£ X¯SÁ<ä ˝Òø£ |ü+#·eT ≈£î\+>±
˝Àãs¡#T· ø=ì ‘·eT eékÕj·T düe÷»+˝À ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T. á $<Û+ä >± Ä≥$ø£
düe÷C≤\˝ÀøÏ eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷» ìsêàD dü÷Á‘·eTsTTq es¡í eédüqú T
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. n+fÒ q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT
ø£*Œ+#ês¡T. yêfi¯ófl ÇqTeTT yê&Éø+£ , eékÕj·T+, H˚sT¡ Ãø=ì eékÕj·T≈£î\j·÷´s¡T.
yêfi¯fl |üPC≤ edüTÔe⁄\T (#Ó≥T¢>±ì, |ü≈£åî\T>±ì, »+‘·Te⁄\T>±ì) Áu≤Vü≤àD
eT‘·+˝ÀìøÏ |ü$Á‘· ∫Vü‰ï\T>± e∫Ã #˚sêsTT.
Ç<ä+‘ê Áu≤Vü≤àDT\T ñ<˚X› ´¯ |üPs¡«ø£+>± (Hê>∑]ø£‘· yê´|æÔ ø√dü+) #˚XÊs¡ì
uÛ≤$+#·qø£ÿs¡˝<Ò Tä . ø=~›>± ªm+≥sYÁô|’CμŸ e⁄qï j·TTe≈£î&Óe&ÉsTTHê eTÁ<ä <˚XÊìø√,
>±+<Ûës¡ø√ b˛sTT Hê\T>∑T y˚<ä eT+Á‘ê\T H˚s¡TÃø=ì e∫Ã Ä bÕ+&ç‘·´+‘√
Ä≥$≈£î\qT eTuÛ´Ñ ô|{Ïº ‘·q Jeq+ ÄHêj·÷dü+>± kÕ–+#·Tø√e#·TÃqT. yÓ~’ ø£
Ä#êsê\T m+‘·>± $düÔ]ùdÔ Áu≤Vü≤àDT\≈£î Jeq+ n+‘·>± <=s¡T≈£î‘·T+~.
35
á Áø£e T+˝ÀH˚ yêfi¯ó fl ‘·e Tπ
ø ‘Ó
* j·T≈£
î +&Ü Hê>∑ ]ø£
‘ · yê´|æ
ø
Ô Ï ‘√&É
Œ &Ü¶
s T
¡ .
åÏ ≤|ü<+ä∏ 119
eékÕj·T düe÷» $düsÔ D ¡ ø√dü+ es¡í eédüqú T yê´|æ+|üCj
Ò T· &ÉyT˚ ø±ø£,
<ëìøÏ düeT+>± eTTKýÓTqÆ eTs=ø£ |üì >∑÷&É Áu≤Vü≤àDT\T #˚kÕs¡T. n~ Ä≥$≈£î\≈£î
36
ø±\e÷Hêìï n+<ä C Ò j · T &É + , s¡T‘·T|üeHê\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&É¶ eékÕj·÷ìøÏ
ø±\e÷q+ nedüs+¡ . ÄVü‰sêìï @s¡Tø=ì ‹H˚ yêfi¯fl≈£î nedüs+¡ ˝Ò<Tä . Áu≤Vü≤àDT\
|ü+#ê+>∑+ Ä nedüsêìï r]Ã+~. Çø£ÿ&É |ü+#ê>∑+ n+fÒ X¯≈î£ Hê\÷ sêVüQø±\+
#·÷düT≈£îH˚ |ü⁄düøÔ +£ nì ø±ø£, ªø±´˝…+&ÉsμY nì ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. ø±´˝…+&És>Y ±
<ëìø£+‘· ÁbÕeTTK´+ ñ+&ÉãfÒº ‘·eT ñ<äs¡ b˛wüD≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ eT÷&ÛÉ
qeTàø±\qT Áu≤Vü≤àDT\T |ü+#ê+>∑+˝ÀøÏ Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . ˝Òøb£ ˛‘˚ |æ*¢ X¯≈î£ Hê\÷
ã*¢ X¯≈î£ Hê\÷ |ü+#ê+>∑+˝À sêj·÷*‡q n>∑‘´· + m+‘· e÷Á‘·+ ˝Ò<Tä .
s√E\qT (‹<∏Tä \qT) #·+Á<äT&çì ã{Ïº ˝…øÿ£ ô|≥º&+É düT\uÛ+Ñ . #·+Á<ä_+ã+
|ü⁄qï$T qT+&ç ne÷yêdü´≈£L ne÷yêdü´ qT+&û |ü⁄qï$Tø° ˇø£ Áø£eT |ü<‹Δä ˝À
‘·>T∑ ‘Z ÷· ôV≤#·TÃ‘·÷ e⁄+≥T+~. á ø±\e÷Hêìï #·+Á<äe÷q+ n+{≤s¡T. ÄVü‰sêìï
@s¡T≈£îì J$+#˚ Ä≥$≈£î\≈£î á ø±\e÷q+ dü]b˛‘·T+~. nsTT‘˚ #·+Á<äe÷q+
s¡T‘·Te⁄\qT dü]>±Z dü÷∫+#·<Tä , ø±ã{Ïº n~ eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ dü]b˛<äT.
s¡T‘·Te⁄\T dü÷s¡é÷Hêìï nqTdü]kÕÔsTT. dü÷s¡T´&çøÏ #·+Á<äT&ç ˝≤>∑ ªø£fi¯\Tμ
ñ+&Ée⁄. ø±ã{Ïº dü÷s¡é÷q+ Á|üø±s¡+ ˝…øÿÏ +#·&+É ø£w+ºü . BìøÏ ø=+‘· ì|ü⁄D‘·
ø±yê*. dü÷s¡T´&ÉT uÛ÷Ñ $T #·T≥÷º ‘·÷s¡TŒ qT+&ç |ü&eÉ Ts¡≈î£ ‹]π> (‹]–q≥Tº
ø£ì|æ+#˚) |ü<+ä∏ m\¢|ü &É÷ dü]>± q&çH‹Ó qÔ e⁄+&É<Tä . »qe] 14 Hê&ÉT q&çH‹Ó øÔ Ï
<äøD åÏ +>± n‘·´+‘· <ä÷s¡+ e⁄+≥T+~. nø£ÿ&ç qT+&ç Áø£eT+>± ñ‘·sÔ êìøÏ »]–
Äs¡T HÓ\\ ‘·sT¡ yê‘· q&ç HÓ‹øÔ Ï ñ‘·sÔ +¡ >± n‘·´+‘· <ä÷s¡+ e⁄+≥T+~. á Äs¡T
HÓ\\qT ñ‘·sÔ êj·TD+ n+{≤s¡T. nø£ÿ&ç qT+&ç eTs=ø£ Äs¡T HÓ\\T (<äøD åÏ ≤j·Tq+)
yÓqøÏÿ Á|üj÷· DÏ+∫ yÓTT<ä{Ï kÕúHêìï #˚sT¡ ≈£î+≥T+~. á Á|üj÷· D+ Áø£eTã<ä+Δ >±
»s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ïº dü÷s¡T´&ç |ü<+ä∏ dü]>±Z mø£ÿ&ÉT+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ @ s¡T‘·Te⁄
nsTT+B #Ó|Œü e#·TÃqT. Ç+<äTø√dü+ dü÷s¡T´&ç |ü<+ä∏ Á|üj÷· DÏ+#˚ yÓTT‘·+Ô ì&ç$ì
(<äøD åÏ + ∫e] qT+&ç ñ‘·sÔ +¡ ∫e] <ëø±) ø=ìï uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +∫, dü÷s¡T´&ç
|ü<∏ä+ @ $uÛ≤>∑+˝À m+‘√ ø±\+ e⁄+&˚B ˝…ø£ÿ>∑&É‘ês¡T. dü÷s¡T´&ç |ü<∏ä+ @
$uÛ≤>∑+˝À e⁄+<äqï <ëìï ã{Ïº @ s¡T‘·TesTT+B ‘Ó\TdüT+Ô ~. á $uÛ»Ñ q≈£î eTq
<˚X+¯ ˝À s¬ +&ÉT dü+Á|ü<ëj·÷\THêïsTT. 12 uÛ≤>±\T>± (sêX¯ó\T) $uÛõÑ +#·&+É ˇø£
|ü<‹Δä nsTT‘˚ 27 uÛ≤>±\T>± (qø£Áå ‘ê\T) $uÛõÑ +#·&+É s¬ +&Ée |ü<‹Δä . Ç+<äT˝À
s¬ +&Ée~ eTq <˚X+¯ ˝À |ü⁄{Ï+º <ä˙, yÓTT<ä{~Ï Á^≈£î\ Á|üu≤Û e+e\¢ n\e&ç+<ä˙
120 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
#ê˝≤ eT+~˝≤π> ø√XÊ+_ >∑÷&É uÛ≤$kÕÔ&ÉT.37 m{≤¢>∑sTT‘˚H˚+. á ‹<∏äT\÷
sêX¯ó\÷ qø£Áå ‘ê\ |ü]C≤„q+ eékÕj·T $düsÔ D ¡ ≈£î #ê˝≤ nedüs+¡ . Ä |ü]C≤„Hêìï
Ä≥$≈£î\≈£î n+<äCj Ò T· &É+ >∑÷&É Áu≤Vü≤àDT\T #˚dqæ eTTKéTsTTq |üqT\˝À
ˇø£{Ï.38
<äøÏåD≤|ü<∏ä+
Çø£ uÖ<äT\ Δ dü+>∑‹. ìC≤ìøÏ <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ eékÕj·T
düe÷»+ $dü]Ô +#·&+É ˝À Áu≤Vü≤àDT\ ø£+f… uÖ<äT\ Δ T m≈£îÿe bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡ì
ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ .39 uÖ<ä+Δ Á|ü#êsê‘·àø£eTsTTq eT‘·+ (missionery religion)
»+‘·T ã\T\qT nqTdü]+#˚ Ä{$≈£î\≈£î nVæ≤+düqT, e÷<Û´ä $Tø£ e÷sêZ˙ï,
uÀ~Û+#·&+É uÖ<äT\ Δ Á|ü<ëÛ q ø£seÔ¡ ´+. Bìø√dü+, »+‘·T ã\T*#˚Ã Ä≥$≈£î\T
J$+#˚ ÁbÕ+‘ê\qT uÖ<äΔ _Û≈îå£ e⁄\T yÓ‘T· ø=ÿì eTØ yÓfifl‚ yês¡T. uÖ<ëΔìï es¡≈Ô î£ \T
Ä<ä]+#ês¡T. ø±ã{Ïº á _Û≈îå£ e⁄\T es¡øÔ £ e÷sêZ\qT nqTdü]+∫, es¡øÔ £ ãè+<ë\≈£î
‘√&ÉT>±, Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\≈£î yÓfi≤fls¡T. á es¡≈Ô î£ \T uÖ<äΔ Äsêe÷\T ø£{+ºÏ #ês¡T.
_Û≈£åîe⁄\T Á|ü#ês¡+ #˚düTø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± yêfi¯fl J$‘·+ >∑&É|ü&ÜìøÏ
nedüse¡ TsTTq eT÷\<ÛHä êìï ø£*Œ+#ês¡T. á $<Û+ä >± <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT~
n&É$ ÁbÕ+‘ê\˝À dü+|üqïeTsTTq uÖ<äΔ Äsêe÷\T, es¡øÔ £ ≈£L&É\T\÷ @s¡Œ&Ü¶sTT.
á es¡Ôø£+ Á|üuÛ≤e+>± Çø£ÿ&ç Ä≥$ø£ ‘Ó>∑\˝À es¡Z $uÛÑ»q @s¡Œ&ç+~. >∑D
eTTKT´\T dü+|üqTï\j·÷´s¡T. eékÕj·÷˙ï ÇqTeTT yê&Éø±˙ï _Û≈îå£ e⁄\ qT+&û
es¡≈Ô î£ \ qT+&û H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nedüse¡ TsTTq kÕe÷õø£ ˙‹ì
>∑÷&É _Û≈îå£ e⁄\ qT+&ç H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T.
á Áø£e÷ìï ì•‘·+>± $X‚w¢ +æ ∫q yê´kÕ\qT |ü]o*<ë›+.40 ÁXÊedæÔ qT+&ç
<äøD åÏ ≤q ô|’sêƒ Hé <ëø± kÕ–q <äøD åÏ ≤ |ü<ë∏ ìï ô|’q e]í+#êeTT. á <äøD åÏ ≤|ü<+ä∏ MT<ä
Áø°.|üP. 600 qT+&ç es¡øÔ +£ q&ç∫+~. ø√dü\, eT>∑<äÛ ÁbÕ+‘·|⁄ü es¡≈Ô î£ \T düsT¡ ≈£î\qT
>√<ëe] ˝Àj·T≈£î rdüTø=∫Ã Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\≈£î $Áø£sTT+∫ yê] qT+&ç (yêfi¯ófl
ùdø£]+∫q) edüTeÔ ⁄\qT ø=qTø=ÿì yÓfi≤fls¡T. á Áø£eT+˝À Ä Ä≥$≈£î\˝À ø=+<äsT¡
<Ûqä e+‘·T\sTT, yêfi¯fl˝À es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&ç, yêfi¯ófl >∑÷&É eékÕj·T+, es¡øÔ +£
H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. ÇqTeTT <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä u≤>±H˚ <=s¡T≈£î‘·T+~ >±ì, ÇqTeTT
yê&Éø+£ ñ‘·sÔ ê~ qT+&˚ H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.
á dü+<äs“¡ +¤ ˝À C≤‘·ø£ ø£<\ ä∏ qT+&ç ˇø£ ñ<ä+‘êìï ø√XÊ+_ ‘·s# ¡ T· >±
Á|ükÕÔ$kÕÔ&ÉT.41 u≤e] nH˚ ø√dü\ Áu≤Vü≤àDT&ÉT <äøD åÏ ≤|ü<+ä∏ MT<äT>± ªnX¯«ø£μ >∑D+
åÏ ≤|ü<+ä∏ 121
ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘·+ nsTTq ô|’sêƒ Hé≈î£ e#êÃ&É≥. nø£ÿ&É n‘·q÷ n‘·ì •wüß´\÷
ø£+<äeT÷˝≤\T ùdø£]+∫ ‹+≥÷ J$+#ês¡T. Áø£eT+>± nø£ÿ&É eékÕj·T+
yÓTT<ä\sTT ˇø£ ô|<ä› Á>±eT+ @s¡Œ&ç+~. á Á>±eT+ qT+&ç ùdø£]+∫q dü+|ü<‘ä √
u≤e] ˇø£ eTVü‰j·T»„+ >∑÷&É ìs¡«Væ≤+#ê&É+≥. nsTT‘˚ y˚<ä eT+Á‘ê\ |ü]C≤„q+‘√
dü+‘·è|æÔ #Ó+<äø£ ‘·q •wüß´\qT ãT<äTΔ&ç <ä>∑Z]øÏ |ü+|æ ø=ìï ‘ê‹«ø£ Á|üX¯ï\T
n&ÉT>∑eTHêï&ÉT. ãT<äT&Δ TÉ Ç∫Ãq düe÷<Ûëq+‘√ u≤e] m+‘·>± dü+‘·è|æÔ #Ó+<ë&É+fÒ
n‘·qT uÖ<äeΔ T‘êìï d”«ø£]+∫ _Û≈îå£ e⁄ nj·÷´&ÉT. XÊ‘·yêVü≤qT\ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+
>∑TÁs¡+ ø±e&É+e\¢42 á ªnX¯«≈£î\Tμ XÊ‘·yêVü≤qT\T |üPØ«≈£î\sTTq >∑D Je⁄\˙,
á C≤‘·ø£ ø£<˝ ä∏ À #Ó|Œæ q $<Û+ä >± Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ ∫e] uÛ≤>∑+˝À ñ‘·sÔ ê~
qT+&ç e∫Ãq Áu≤Vü≤àDT\ qT+&û uÖ<äTΔ\ qT+&û eékÕj·÷ìï H˚s¡TÃø=ì
Hê>∑]≈£î\j·÷´s¡˙, Áø£eT+>± Mfi‚fl <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT~ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sê#·]ø±ìï
kÕú|+æ #ês¡˙ ø√XÊ+_ yêÚ≤´ìkÕÔ&TÉ .
eTVü‰sêh˝Àì uÖ<äΔ $Vü‰sê\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ <ë«sê ø√XÊ+_
á $wüj÷· ìï #·øÿ£ >± s¡TEe⁄ #˚kÕÔ&TÉ . |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\˝Àì >∑TVü≤\˝À uÖ<äΔ
$Vü‰sê\T #ê˝≤ e⁄HêïsTT. EHêïsY, ø±¬s¢, Hêdæø˘, n»+‘ê yÓTT<ä\sTTq$
Á|üU≤´‘·eTsTTq$. Ç$ø±ø£ eT]ø=ìï uÛ≤C≤, uÒ&Ü, ø£sê&é, ø=+&ÜD…, sƒD ¡ ≤fiË, ø£skY Õ+u…,¢
ø£HΩ˚ ], yÓTT<ä\sTTq$.43 á >∑TVü≤\Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À ÁbÕNq ø±\|ü⁄ ø±*u≤≥\T,
Ä ø±*u≤≥\ <ä>∑Zs¡ ∫qï sê‹ |üìeTT≥T¢ neX‚cÕ\T (microlith deposits)
e⁄HêïsTT. |üìeTT≥¢qT ã{Ïº n$ Ä≥$≈£î\eì ‘Ó\TdüTÔ+~. |üX¯óe⁄\ ‘√\T
rj·T{≤ìøÏ, ‘√\T‘√ eÁkÕÔ\T ≈£î≥º&ÜìøÏ, nedüse¡ TsTTq sê‹ |üìeTT≥T¢HêïsTT.
Ç|üŒ{Ïø° Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ <ÛHä >é ±sY nH˚ >=Á¬s\ ø±|üsT¡ ¢ n≥Te+{Ï |üìeTT≥¢H˚
yê&É‘ês¡T. Bììã{Ï,º uÖ<äΔ $Vü‰sê\T sêø£|Pü s¡«+ nø£ÿ&ç |ü]dæ‹ú ì }Væ≤+#·e#·TÃqT.
ø=+&É ~>∑Te ÁbÕ+‘·+ <ä≥eº TsTTq n&É$ nsTTe⁄+≥T+~. ø=+&É #·]j·T\ MT<ä
>=Á¬s\T ‘·~‘·s¡ »+‘·Te⁄\ eT+<ä\qT ø±dü÷Ô Áã‹πø |üX¯ób˛wü≈£î\T ñ+&Ü*.
Ç≥Te+{Ï ‘Ó>\ ∑ T dü+#ês¡ J$‘·+ >∑&TÉ |ü⁄‘·÷ n|ü&É|ü &É÷ |üsd¡ Œü s¡+ ÄVü‰s¡+
e÷]Œ&ç #˚dTü ø√e&É+ ø√dü+ ø£\TdüTø=H˚yês¡T. Ç˝≤ ø£\TdüT≈£îH˚ Á|ü<X˚ +¯ s¬ +&ÉT
ø±*u≤≥\ ≈£L&É*>± ø£qã&ÉT‘·T+~. ÄVü‰s¡ e÷]Œ&ç yê´bÕs¡+>± ø±ø£ ø£sà¡ ø±+&É
j·TT‘·+>± kÕ>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº á ≈£L&É\T\ <ä>sZ∑ ¡ ≈£L&É* <˚e‘·\sTTq neTà
<˚e‘·\ |üPC≤ dü˝ ú ≤\T+{≤sTT. ÄVü‰s¡ e÷]Œ&ç »]π> dü+<äs“¡ +¤ ˝À á neTà
<˚e‘·\≈£î ô|<äm› ‘·TqÔ ã\T*e«&É+, ã* |üXó¯ e⁄\ s¡ø±Ôìï |üP»sêsTTøÏ |üPj·T&É+,
122 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
»s¡T>∑T‘·T+~. |ü&eÉ T{Ï <äøÿ£ Hé˝Àì Á|üeTTK neTà<˚e‘·\ |üPC≤dü˝ ú ≤\T Ç≥Te+{Ï
ø±*u≤≥\ ≈£L&É\T\ <ä>sπZ∑ e⁄qï≥Tº ø√XÊ+_ >∑eTìkÕÔ&TÉ . >∑eTHês¡ΩeTsTTq $wüjT· +
@$T≥+fÒ uÖ<äΔ $Vü‰sê\T >∑÷&É m≈£îÿe>± Ç≥Te+{Ï ≈£L&É\T\ <ä>sπZ∑ e⁄HêïsTT.
BìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï uÖ<äeΔ T‘·+ dü«uÛ≤e+ qT+&ç ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃqT.
Væ≤+kÕ‘·àø£eTsTTq »+‘·T ã\T\T Ç#˚Ã Ä≥$≈£î\qT dü+düÿ]+∫ yêfi¯fl≈£î
Hê>∑]ø£eTsTTq e÷<Û´ä $Tø£ e÷sêZìï H˚]Œ+#·&+É uÖ<äΔ _Û≈îå£ e⁄\ Á|ü<ëÛ q ø£seÔ¡ ´+.
n‘·´+‘· ÁbÕNq uÖ<äΔ Á>∑+<∏äeTsTTq düT‘·ÔìbÕ‘·+˝À ãT<äTΔ&ÉT, _Û≈£åîe⁄\T
sêÁ‹|üP≥ Á>±e÷\˝À>±ì |ü≥ºD≤\˝À>±ì ìedæ+#·≈£L&É<ä˙ ø=+&ÉMT<ä,
X¯àXÊq+ e<ä,› >∑TVü≤\˝À, ìs¡“j ¤ T· +>± ìedæ+#ê\˙ nHêï&ÉT. dü]>±Z Çy˚ Ä≥$≈£î\
|üPC≤düú˝≤\ì ø√XÊ+_ >∑Ts¡TÔ#˚kÕÔ&ÉT. ô|’>± ªª$∫Á‘·yÓTÆq |üP»\qT >±ì
uÛjÑ T· +ø£se¡ TsTTq ø£sà¡ ø±+&ÉqT >±ì #·÷dæ _Û≈îå£ e⁄ uÛj Ñ T· |ü&≈É L£ &É<Tä μμ nHêï&ÉT
ãT<äT&Δ TÉ . á $∫Á‘·eTsTTq |üP»\T nqTdü]+#˚ yêfi¯flqT dü+düÿ]+#·&+É _Û≈îå£ e⁄\
ø£seÔ¡ ´+. ãT<äT&Δ TÉ dü«j·T+>± Ä |üì #˚XÊ&ÉT.44
á düe÷#êsêqï+‘ê düMTøÏåùdÔ eékÕj·T $düÔs¡D˝À uÖ<äΔeT‘·+ bÕÁ‘·
ns¡Δ+ ne⁄‘·T+~. Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ |ü&ÉeT{Ï <äø£ÿHé ø=+&É #·]j·T\ MT<ä
Ä≥$≈£î\T ìedædTü HÔ êïs¡T. á >∑D≤\T ùdø£]+∫q ÄVü‰sêìï ø£sà¡ ø±+&É j·TT‘·+>±
e÷s¡ø+£ #˚dTü ø=ìq ≈£L&É\T\T Á|üeTTKyÓTqÆ neTà<˚e‘·\ |üPC≤ dü˝ ú ≤\j·÷´sTT.
s¡ø£Ôã\T\≈£L Ä≥$ø£ ø£s¡àø±+&É≈£L πø+Á<ë\j·÷´sTT. eT>∑<Ûä, ø√dü\ ‘·~‘·s¡
ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç <äøD åÏ ≤|ü<+ä∏ MT<äT>± e∫Ãq es¡≈Ô î£ \T >∑÷&É ‘·eT düsT¡ ≈£î\qT
neTà&É+ ø√dü+ Ä≥$≈£î\ ø±* u≤≥\qT nqTdü]+∫ á ≈£L&É\T\ <ä>]Z∑ øπ
e∫Ã e⁄+&Ü*. á ø±*u≤≥˝Ò ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À es¡øÔ £ e÷sêZ\j·÷´sTT. ≈£L&É\T\T
ªn+>∑μfi¯flj·÷´sTT. es¡≈Ô î£ \‘√ u≤≥T e∫Ãq _Û≈îå£ e⁄\≈£î düV≤æ ‘·+ ‘·eT <Ûsä à¡ Á|ü#êsêìï
Ç≥Te+{Ï s¡øãÔ£ \T\ øπ +Á<ë\˝ÀH˚ #˚j÷· \ì ãT<äTìΔ Ä<˚X+¯ . á ø±s¡D+>±
uÖ<äΔ $Vü‰sê\T >∑÷&É neTà<˚e‘·\ |üPC≤dü˝ ú ≤\˝≤>∑ á ø±*u≤≥\ ≈£L&É\T\
<ä>∑Zπs @s¡Œ&Ü¶sTT.
Ç<ä+‘ê ø=ìï $∫Á‘·eTsTTq |ü]D≤e÷\ s¡÷|ü+˝À ì*∫b˛sTT+~. uÖ<ä+Δ
ˇø£ eT‘·+>± eTq <˚X+¯ ˝À q•+∫b˛sTT+~. ø±ì eTVü‰sêh˝Àì uÖ<äΔ >∑TVü≤\T
$T–˝≤sTT. @ neTà<˚e‘·\ |üP»\qsTT‘˚ e÷ìŒ+#ê\ì uÖ<ä+Δ Á|üjT· ‹ï+∫+<√
dü«j·T+>± uÖ<ä>Δ T∑ Vü≤\˝ÀH˚ n$ ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. neTà<˚e‘·\qT uÖ<äΔ >∑TVü≤\˝À
Äsê~Û+#˚ »HêìøÏ Ç$ uÖ<äΔ $Vü‰sê\qï düŒèVü≤ >∑÷&É ˝Òøb£ ˛e#·TÃqT. EHêïsY˝Àì
åÏ ≤|ü<+ä∏ 123
ˇø£ >∑TVü≤˝À ‘·Tfi¯C≤<˚$ì eTs=ø£ >∑TVü≤˝À e÷qyÓ÷&çì Äsê~ÛkÕÔsT¡ 45 HêH√*
>∑TVü≤˝À |òsæ +¡ >± u≤sTTì Äsê~ÛkÕÔsT¡ .46 nsTT‘˚ ˇø£|Œü {Ï uÖ<äΔ Á|ü#êsêìøÏ C≤„|øü +£ >±
EHêïsY˝Àì <˚e‘·*<äs› ÷¡ s¡øãÔ£ \T\qT ˇ\¢sT¡ . ã* Çe«<ä\TÃ≈£î+fÒ <ä÷s¡+>±
Çyê«*, >±ì >∑TVü≤˝À Çe«≈£L&É<Tä . n<˚ $<Û+ä >± j·Te÷sTT nH˚ <˚e‘·qT uÒ&Ü‡
$Vü‰s¡+˝Àq÷ ø±πs¢ >∑TVü≤˝Àq÷ Äsê~ÛkÕÔsT¡ . ø±πs˝ ¢ À ÄyÓT |üP»sêsTT @B ˝Ò<Tä
ø±ã{Ï,º uÖ<äΔ dü÷bú ÕH˚ï j·Te÷sTT $Á>∑V≤ü +>± uÛ≤$+∫ <ëìπø yÓTT≈£îÿ≈£î+{≤s¡T.
<ëì#·T≥÷º Á|ü<øä D åÏ \T #˚kÕÔsT¡ !47
ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ qT+&ç e∫Ãq es¡øÔ +£ <äøÿ£ Hé˝Àì Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï @ $<Û+ä >± Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º B dü÷∫+#êsTT. Ä es¡≈Ô î£ \T
‘·eT düsT¡ ≈£î\qT Çø£ÿ&ç Ä≥$≈£î\T ùdø£]+∫q ˝ÀVü‰\T yÓTT<ä\sTTq edüTeÔ ⁄\‘√
e÷s¡ø+£ #˚kÕs¡T. Bì |ò*ü ‘·+>± Ä≥$ø£ >∑D eTTKT´\T dü+|üqTï˝…’ >∑Deédü˝ ú À
es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&ç+~. Çø£ n<˚ es¡≈Ô î£ \ qT+&ç ÇqTeTT yê&Éø±˙ï eékÕj·÷˙ï
H˚sT¡ Ãø√e&ÉyT˚ ‘·sT¡ yêsTT.
es¡Ôø£ ÁX‚DT\‘√ u≤≥T <Ûäs¡à Á|ü#êsêì¬ø’ Çø£ÿ&çøÏ e∫Ãq _Û≈£åîe⁄\T á
q÷‘·q eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕe÷õø£ ˙‹ì uÀ~Û+#ês¡T.
n+‘˚ø±ø£, uÖ<äΔ $Vü‰sê\T Ä≥$≈£î\ Hê>∑Øø£sD ¡ ˝À Ç+ø± Á|ü‘´· ø£yå TÓ qÆ Ä]úø£
bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#êsTT. es¡≈Ô î£ \T |ü⁄D´+ dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ ø√dü+ _Û≈îå£ e⁄\≈£î
$Vü‰sê\T ø£{+ºÏ ∫, yêfi¯ófl düTK+>± <Ûsä à¡ Á|ü#ês¡+ #˚dTü ø√>∑\+<äT≈£î eT÷\<ÛHä êìï
ø£*Œ+#ês¡T. ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± $Vü‰sê\T #ê˝≤ dü+|üqïeTsTTq yê´bÕs¡ øπ +Á<ë\j·÷´sTT.
es¡øÔ £ ãè+<ë\≈£î düsT¡ ≈£î\T düs|¡ süò ê #˚dqæ >√<ëeTT\j·÷´sTT. u≤´+≈£î\T>±
|üì#˚kÕsTT. uÖ<äΔ $Vü‰sê\T ìs¡«Væ≤+∫q á Ä]úø£ bÕÁ‘·qT #ÓH’ ê #·]Á‘· qT+&ç
ns¡+Δ #˚dTü ø√e#·TÃqT. #ÓH’ ê $Vü‰sê\T uÖ<ä+Δ ˝Àì eTVü‰ kÕ+|òTæ ø£ XÊK≈£î #Ó+~q$
(Ç~ eTVü‰j·÷q uÖ<ëΔìøÏ |üPs¡«s¡÷|ü+). |ü&ÉeT{Ï eTVü‰kÕ+|òæT≈£î\T ‘êeTT
uÛ≤s¡rj·T dü+Á|ü<ëj·÷ìï nqTdü]düTqÔ ï≥Tº #Ó|ü ≈£îHêïs¡T. <ëìì ã{Ïº #ÓH’ ê #·]Á‘·˝À
$Vü‰sê\T @ Ä]úø£ bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#êjÓ÷ |ü&eÉ T{Ï <äøÿ£ Hé˝Àì $Vü‰sê\T >∑÷&É
n<˚ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#êj·Tì uÛ≤$+#·e#·TÃqT.48
$Vü‰sê\ á dü+|ü<ä #·T≥÷ºe⁄qï Ä≥$≈£î\˝À es¡Z düe÷C≤˙ï eékÕj·T
es¡øÔ ±\q÷ Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~.49 $Vü‰sê\≈£î düsT¡ ≈£î\T düs|¡ süò ê #˚dqæ Ä≥$ø£ >∑D
eTTKT´\T dü+|üqTï\sTT sêE\T>± e÷sês¡T.50 ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nedüse¡ TsTTq
kÕe÷õø£ ˙‹ì >∑÷&É uÖ<äΔ _Û≈îå£ e⁄\T uÀ~Û+#ês¡T. ÇqTeTT yê&Éø±˙ï eékÕj·÷˙ï
n≥$≈£î\≈£î n\yê≥T #˚kÕs¡T.
124 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
<ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡øÔ +£ ‘√ uÖ<ëΔìøÏ ñqï á n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûyä T˚ $HêX¯
ùV≤‘·TesTT+~. eékÕj·Tø£ düe÷»+ @s¡Œ&ÉT‘·÷qï ø=‘·˝ Ô À eékÕj·T $düsÔ D ¡ ≈£î
(ô|’q $e]+∫q $<Û+ä >±) <ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡øÔ +£ #ê˝≤ ‘√&ÉŒ&ç+~. nsTT‘˚ á <äX¯
<ë{Ï ‘·sT¡ yê‹ <äX˝ ¯ À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD eédüú @s¡Œ&É&+É yÓTT<ä\T ø±>±H˚
<ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡øÔ +£ <Óã“‹ì+~. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T ‘·eT nedüsê\qT ‘êy˚T
rs¡TÃø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºsTT. <ëì‘√ es¡øÔ y£ T˚ ø±ø£, es¡øÔ +£ ‘√ eTT&ç|&ü eç ⁄qï uÖ<äΔ
$Vü‰sê\T >∑÷&É ø°åDÏ+#êsTT. uÖ<äΔeT‘êìøÏ >∑\ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ b˛sTT+~.
n+<äT≈£î _Ûqï+>± Áu≤Vü≤àDT\ ≈£î\ eédüú dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\≈£î dü]>±Z
n‹øÏ+~ ø±ã{Ïº n~ ã\+ |ü⁄+E≈£î+~. ˇø£ yÓsTT´ dü+e‘·‡sê\ |òTü s¡D ¸ nq+‘·s+¡
uÖ<ä+Δ b˛sTT Áu≤Vü≤àDy˚T ì*∫+~. Ç~ ‘·sT¡ yê‹ n<Ûë´j·÷\ ø£<.ä∏
<äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä eékÕj·Tø£ düe÷»+ Ä$sê“¤yêìøÏ uÖ<ä+Δ ˝≤>±H˚
Áu≤Vü≤àDeT‘·+ >∑÷&É <√Vü≤<ä+ #˚d+æ ~. <√Vü≤<ä+ #˚dqæ |ü<‹Δä ì yÓTT<ä{À¢ #·÷XÊeTT.
Ä<Ûësê\T Ç|ü&ÉT #·÷&Ü*. Á|ü<ëÛ qeTsTTq Ä<Ûësê\T |ü&eÉ T{Ï <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘·+˝À
neTà<˚e‘·\ |üP»\˝À e∫Ãq |ü]D≤e÷\T. neTà<˚e‘·\ Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ , yêfi¯fl
|üPC≤dü˝ ú ≤\ kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+, eékÕj·Tø£ düe÷»+ Ä$s¡“$¤ +∫q rs¡TqT #·øÿ£ >±
#·÷|ækÕÔsTT. á $X‚w¢ D ü #˚dqæ s¬ +&ÉT yê´kÕ\T51 ø√XÊ+_ nqTdü]+#˚ n<Û´ä j·Tq
|ü<‹Δä øÏ #·øÿ£ {Ï ì<äsÙ¡ Hê\T.
<äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä, |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\˝À |ü⁄{Ïº ‘·÷s¡TŒ≈£î Á|üeVæ≤+#˚
q<äT\THêïsTT ` >√<ëe], ;ÛeT yÓTT<ä\sTTq$. á qB˝Àj·T\T ÁbÕNq ø±\+˝À
<ä≥eº TsTTq n&É$‘√ ì+&çe⁄+&Ü*. nø£ÿ&É ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ‘·|Œü yπ̊s ÄHê{ÏøÏ
kÕ<Û´ä + ø±<äT. Çø£ÿ&É Ä≥$ø£ >∑D≤\T ìedæ+∫ e⁄+&Ü*. ø=+&É#]· j·T\ MT<ä
e÷Á‘·+ n&É$ |ü\Ã>± e⁄+&ç |ü∫Ãø£ ãj·Tfi¯ófl+&Éã{Ïº >=Á¬s\T ‘·~‘·s¡ »+‘·Te⁄\
b˛wüD kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. Áø°.|üP. 600 Hê{ÏøÏ á m‘·sÔ TTq ø=+&É#]· j·T\ MT<ä
|üXó¯ b˛wü≈î£ \THêïs¡T.
ÄVü‰sêìï ùdø£]+#˚ n≥$≈£î\ <˚e‘·\T neTà<˚e‘·\T. Mfi¯fl+<ä] ù|s¡T¢
ªnsTTμ nìï X¯ã+Δ ‘√ n+‘·eTe⁄‘êsTT. : ‘·Tø±ÄsTT, j·Te÷sTT, |òsæ +¡ >±sTT,
uÀ˝≤ΩsTT, dü≥yêsTT, e¬>s’ ê. ø=+&É #·]j·T\˝À >=Á¬s\q÷, |üXó¯ e⁄\q÷ b˛wæ+∫q
|ü]b˛wü≈£î\ <˚e⁄fi¯ófl eT>∑yêfi¯ófl ` yêfi¯fl ù|s¡T¢ $sƒ√u≤, K+&√u≤, eTVü≤k˛u≤,
Ms√u≤, u≤|üPJu≤u≤, y˚‘ê˝Ÿ yÓTT<ä\sTTq$. Ç|üŒ{ÏøÏ Mfi¯flqT Äsê~Û+#˚ yêfi¯ófl
<ÛHä >é ±sY\T nH˚ >=Á¬s\ ø±|üsT¡ \T Mfi¯fl Ä\j·÷\T mø£ÿ&ÉTHêï ªn$<ÛHä >é ±sY\‘√
åÏ ≤|ü<+ä∏ 125
e#êÃsTTμ nì kÕúìø£+>± n+{≤s¡T. neTà<˚e‘·\T |ü⁄s¡Twü <˚«wüß\sTT‘˚ Mfi¯ófl Ád”Ô
<˚«wüß\T. neTà<˚e‘·\ |üPC≤dü˝ ú ≤\ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ |ü⁄s¡Twüß\T b˛‘˚ ÁbÕD≤bÕj·T+. n˝≤π>
á y˚‘êfi¯ó&ÉT ‘·~‘·s¡ <˚e⁄fi¯ófl ÁãVü≤à#ês¡T\T ø±e&ÉyT˚ ø±ø£, yêfi¯flqT ñbÕdæ+#˚
uÛÑ≈£îÔ\T Ád”Ô\qT #·÷&É≈£L&É<äT, ñbÕdæ+#˚≥|ü&ÉT >±E\ X¯ã›+ düVæ≤‘·+
$q≈£L&É<äT.
á |üXó¯ b˛wü≈î£ \≈£L ˝Àj·T\˝Àì n≥$≈£î\≈£L dü+|üsÿ¡ + @s¡Œ&É&+É ‘√
yÓTT<ä≥ dü+|òTü s¡D¸ n+‹eT+>± düyT˚ àfi¯q+ »s¡T>∑T‘êsTT. eT>∑<e˚ ⁄fi¯Sfl neTà
52
<˚e ‘· \ ÷ »+≥\e⁄‘ês¡ T. nsTT‘˚ á kÕeTs¡d´ü + düT\uÛ+Ñ >± ≈£î<äs˝ ¡ <Ò qä &ÜìøÏ
>∑Ts¡T>Ô ± á »+≥\ ø£<\ ä∏ T #ê˝≤ $∫Á‘·+>± e⁄+{≤sTT. ∫e]øÏ Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+
‘·sT¡ yê‘· ñ‘·sÔ ê~ qT+&ç ÇqTeTT yê&Éø+£ , eékÕj·T+ sêe&É+‘√ Áu≤Vü≤àD
eT‘·+ >∑÷&É Á|üy•˚ +∫, á »+≥\T Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ #Ó+<äT‘ês¡T. ªÄsTTμ\+‘ê
n‘·´~Ûø£+>± <äTs¡Z ˝Òø£ \øÏåà n+XÊ\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<äT‘ês¡T. eT>∑<˚e⁄fi¯fl˝À
$sƒ√u≤ $sƒ¡\T&ÉsTT $wüßíe⁄ Á|ü‹s¡÷|ü+ nsTT‘˚ Ms√u≤ Ms¡uÛÑÁ<äT&Ée⁄‘ê&ÉT.
nsTT‘˚ eékÕj·Tø£ düe÷»+ yÓ|’ ⁄ü »]–q á |ü]D≤eT+˝À Ä≥$≈£î\sTTHê
|üXó¯ b˛wü≈î£ \sTTHê |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈î£ b˛˝Ò<Tä . q÷‘·q düe÷»+˝À ˇø£ X¯SÁ<ä
≈£î\+>± #˚sês¡T. n+<äT≈£î ∫Vü≤ï+>± Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ #Ó+~q nq+‘·s+¡ >∑÷&É
yêfi¯fl <˚e⁄fi¯fl ù|s¡T¢>±˙ bÕ‘· s¡÷bÕ\T>±˙ bÕ‘· |üP»\T >±˙ b˛˝Ò<äT. eTØ
nHê>∑]ø£eTsTTq \ø£åD≤\qT e<äT\Tø=ì $T–*q yê{Ïì ` @s¡ø£yÓTÆq HÓ’‹ø£
ÁbÕe÷DÏø‘£ ê ˝Ò≈î£ Hêï ` Áu≤Vü≤àD eT‘·+˝ÀøÏ ‘·eT‘√ rdüTø=#êÃs¡T.53 ø±*u≤≥\
≈£L&É\T\ <ä>sZ∑ ¡ neTà<˚e‘·\≈£î ã\T\T sTT#˚Ã Ä≥$ø£ dü+Á|ü<ëj·T+ Áu≤Vü≤àD
eT‘·+˝À ˇø£ nyÓ~’ ø£ Ä#êsêìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. Áu≤Vü≤àD eT‘·+ |æ‘è· kÕ«$Tø£+
ø±ã{Ïº yÓ~’ ø£ Ä#ês¡+˝À |æ‘s· T¡ \≈£î e÷Á‘·yT˚ ª|æ+&É+μ ô|&É‘ês¡T. nsTT‘˚ ÁbÕNq
kÕVæ≤‘·´+˝À ˇø=ÿø£ÿ dü+<äs“¡ +¤ ˝À e÷‘·\≈£î >∑÷&É |æ+&É+ ô|≥º&+É nH˚ Ä#ês¡+
Á|ükÕÔeq e⁄+~. ô|’>± Bìì ªã*μ nHêïs¡T. |æ‘s· T¡ \≈£î |æ+&É+ Ç+{Ï <ä>sπZ∑ ô|≥º>±,
e÷‘·\≈£î e÷Á‘·+ ªã\T\Tμ }] ãj·T≥ ≈£L&É\T\ <ä>sZ∑ ¡ ô|{≤ºsT¡ . X¯SÁ<ä≈î£ &ç
ªeTè#·Ãø£{øÏ +£ μ qT+&ç, u≤DT&ç ªVü≤s¡# ¸ ]· ‘·+μ qT+&ç á e÷‘·èã\T\ Á|ükÕÔeqqT
e⁄≥+øÏ+∫ $∫Á‘·eTsTTq á nyÓ~’ ø£ Ä#êsêìøÏ eT÷\+ @eTsTTe⁄+≥T+<ë
nqï MTe÷+dü‘√H˚ ø√XÊ+_ ‘·q #·sÃ¡ qT ÁbÕs¡+_ÛkÕÔ&TÉ .54
$wüj÷· ìï Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>±, |ü⁄sêedüTÔ neπøbå Õ\ Ä<Ûës¡+>±, |ü]o*<ë›+.
eTVü‰sêh˝À ø£ècÕíq~ rs¡+˝À |ü+&És|Y Pü sY nH˚ |ü$Á‘· dü\ ú + e⁄+~. nø£ÿ&É $sƒ\ ¡ T&ÉT
nH˚ <˚e⁄&çì $wüßíe⁄ Á|ü‹s¡÷|ü+>± Äsê~ÛkÕÔs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ á |ü+&ÉsY|üPsY≈£î
126 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
dü+e‘·‡s¡+˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ rs¡j ú ÷· Á‘·\≈£î yÓfi≤ÔsT¡ . ˇø£kÕ] p˝…’ HÓ\˝À, s¬ +&ÉekÕ]
nø√ºãsY HÓ\˝À eékÕj·T≈£î\≈£î dü]>±Z á p˝…`’ nø√ºãsY HÓ\˝ÀH˚ |üì m≈£îÿe
ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº á Ä#ês¡+ eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À |ü⁄{Ïº+~ ø±e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Tä . ‘·‘÷· Œs¡«|ü⁄ Ä≥$ø£ dü+Á|ü<ëj·T+ nsTT e⁄+&Ü*. á rs¡j ú ÷· Á‘·≈î£
|ü&eÉ T{Ï ÁbÕ+‘·+yês¡T nqTdü]+#˚ u≤≥qT C≤Á>∑‘>Ô· ± $X‚w¢ +æ ∫ ø√XÊ+_ Bì uÛ≤yêìï
$e]kÕÔ&ÉT.
Ä≥$≈£î\≈£î dæsú ¡ ìyêdü+ ñ+&É<Tä . dü+#ês¡ Jeq+ #˚kÕÔsT¡ . ‹+&ç, ˙s¡T,
|üXó¯ e⁄\≈£î y˚T‘·, yÓ‘T· ≈£îÿ+≥÷ HÓd’ ]ü øZ £ |ü]dæ‘ú T· \T nqT≈£L\+>± e⁄qï ÁbÕ+‘ê\≈£î
b˛‘ês¡T. |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\˝À es¡b¸ Õ‘·+ #ê˝≤ ô|<ä› m‘·TqÔ e⁄+≥T+~. ‘·÷s¡TŒq
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+≥T+~. esê¸ø±\+˝À |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\ <ä>sZ∑ ¡
ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ ø£w+ºü . ìyêkÕ\T @s¡Œs¡#T· ø√e&É+ ø£w+ºü . |üXó¯ e⁄\qT y˚T|ü⁄ø√e&É+
ø£w+ºü . n+<äT#˚‘· p˝…’ HÓ\˝À |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\qT e~* ‘·÷s¡TŒq e⁄qï qB
˝Àj·T\≈£î e\dü yÓfi≤ÔsT¡ . á e\dü yÓ[flq u≤≥ n+‘·{≤ Ç|ü&ÉT ô|<ä› |ü]D≤eT+˝À
|ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\T ñHêïsTT. ìC≤ìøÏ á neX‚cÕ\qT ãfÒº u≤≥qT >∑Ts¡T|Ô ≥ ü º
e#·TÃqT. á neX‚cÕ\T Á|ü<ëÛ q+>± ∫qï sê‹|üìeTT≥T¢. neX‚cÕ\˝À ÇqTeTT
˝Òøb£ ˛e&ÉyT˚ ø±ø£ ≈£î+&É ô|+≈£î\T >∑÷&É˝eÒ ⁄. n+fÒ ÄVü‰sêìï ì\Te #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
55
‘√\T dü
+ #· T\T yê&É T≈£îHêïs¡
ì uÛ ≤$+#ê*. ‘√\T dü+#·T\T ≈£î≥º&ÜìøÏ ø±e\dæq
düTìï‘·eTsTTq sê‹ |ü]ø£sê\T neX‚cÕ\˝À e⁄HêïsTT. á u≤≥ n+‘·{≤
neTà <˚e‘·\ |üPC≤ dü˝ ú ≤\THêïsTT. Ç|üŒ{Ïø° |ü+&És|Y Pü sY yÓfifl‚ j·÷Á‹≈£î\T ‘√e˝À
Ä– neTà <˚e‘·\≈£î |üP»\T #˚dbæ ˛‘ês¡T. |üPC≤ dü˝ ú ≤\ <ä>sZ∑ ¡ sê‹ |üìeTT≥¢
neX‚cÕ\T ô|<ä› m‘·TqÔ e⁄+&É&Üìï ã{Ïº |üPC≤ dü˝ ú ≤\T á dü+e‘·‡]ø£ e\dü˝À
(Ç+^¢wßü ˝À Bìì booly ˝Òø£ trans humance n+{≤s¡T.) eTõ©\ì ns¡+ú
ne⁄‘·T+~.
|ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\˝Àì |üPHê ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq ø£ècÕíq~ ˝Àj·T˝Àì
|ü+&És|Y Pü sY <ëø± á u≤≥qT ø√XÊ+_ $es¡+>± |ü]o*+#ê&ÉT. p˝…’ HÓ\˝À
|ü+&És|Y Pü sY≈î£ ãj·T\T<˚]q á e\dü, esê¸ø±\+ nsTTb˛>±H˚ ‹]– nø√ºãsY
HÓ\˝À |ü+&És|Y Pü sY qT+&ç |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\≈£î yÓ[fl+~. yÓTT‘·+Ô 400 yÓTfiÆ fl¯ á
e\dü ˇø£ ô|<ä› |üs´¡ ≥q Ä≥$≈£î\ J$‘·+˝À ˇø£ Á|ü<ëÛ q |òTü ≥º+. á e\dü≈î£
∫e] eTõ© nsTTq |ü+&És|Y Pü sY |ü$Á‘· dü\ ú + ø±e&É+ düV≤ü »y˚T. ‘·sT¡ yê‹ <äX˝ ¯ À
n~ $sƒ√u≤ <˚yê\j·TeTsTT ‘·<qä +‘·s+¡ Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ #Ó+~ yÓw’ eíü rs¡+ú nsTT+~.
ˇø£|ü &ÉT |ü+&És|Y Pü sY≈î£ yÓfifl¯ &É+, |ü+&És|Y Pü sY qT+&ç ‹]– sêe&É+ nH˚ s¬ +&ÉT
åÏ ≤|ü<+ä∏ 127
Á|üj·÷D≤\T Ç|ü&ÉT |ü+&ÉsY|üPsY≈£î Hê\T>∑T HÓ\˝À¢ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ yÓfi‚fl rs¡ú
j·÷Á‘·\T>± e÷]+~.56
ø=+&É#·]j·T\ ô|’ uÛ≤>∑+˝À, n&É$ |ü\Ã>± e⁄qï#√≥, eT>∑<˚e⁄fi¯flqT
|üPõ+∫q |üXó¯ b˛wü≈î£ \THêïs¡ì #·÷kÕeTT. Ç|üŒ{Ï <ÛHä >é ±sY >=Á¬s\ ø±|üsT¡ \qT
ø√XÊ+_ yêfi¯fl yês¡dTü \T>± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤&Éì >∑÷&É #·÷kÕeTT. Mfi¯fl <˚e⁄fi¯ófl
eT>∑<e˚ ⁄fi‚fl >±ì Ä≥$ø£ dü«uÛ≤e+ >∑\yêfi¯ófl. á |üXó¯ b˛wü≈î£ \≈£L øÏ+~ ÁbÕ+‘·|⁄ü
Ä≥$≈£î\≈£L eT<Û´ä »]–q |òTü s¡D ¸ |üP»\ eT<Û´ä dü+|òTü s¡D
¸ >± ø£qã&ÉT‘·T+~.
á |òüTs¡¸D n+‹eT+>± kÕeTs¡dü´|üP]‘·eTsTTq ◊ø£´‘·>± e÷]+<äì >∑÷&É
|üP»\˝Àì |ü]D≤e÷\qT ã{Ïº ‘Ó\TdüTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, |üX¯ób˛wü≈£î\
eT>∑<˚e⁄&ÉsTTq eTVü≤k˛u≤ eTVæ≤cÕdüTs¡T&ÉsTT neTà<˚e‘·\sTTq CÀ>∑Tu≤sTT
‘·Tø±sTT\ #˚‘· #·+|üã&É‘ê&ÉT. á <˚e‘·*<ä›s¡÷ <äTs¡Z Á|ü‹s¡÷bÕ\T. nsTT‘˚
eTVæ≤cÕdüTs¡ eTs¡ΔHêìï dü÷∫+#˚ sê‹ u§eTà\ düMT|ü+˝ÀH˚ eTVü≤k˛u≤ n<˚
CÀ>∑Tu≤sTTøÏ uÛsÑ >Ô¡ ± ‘·Tø±sTTøÏ nqT#·sT¡ &ç>± ø£qã&É‘ê&ÉT. eT∞fl düMT|ü Á>±e÷\˝À
eTVü≤k˛u≤≈£î ndü\T uÛ≤sπ ´ ˝Ò<+ä {≤s¡T. eTVü≤k˛u≤ á $<Û+ä >± @ø£ düeTj·T+˝À
eTVæ≤cÕdüTs¡T&ÉT, •e⁄&ÉT, nj·÷´&ÉT ! ìC≤ìøÏ á eTVü≤k˛u≤ (˝Òø£ eTVü≤‘√u≤)~
#ê˝≤ $+‘· ø£<.ä∏ Ç‘·qT yêø±&é nH˚ Á>±eT+˝À CÀ>∑Tu≤sTTøÏ uÛsÑ .Ô¡ nsTT‘˚ nø£ÿ&çøÏ
sêø£|Pü s¡«+ #êdtøe£ ÷Hé nH˚ #√{Ï qT+&ç @&ÉT>∑Ts¡T ø£q´\qT n|üV≤ü ]+∫ ˙{Ï˝À
eTT+∫ #·+ù|kÕ&É+≥. neTà<˚e‘·\‘√ Ç‘·ìøÏ ñ+&˚ yÓs’ êìï Ç~ dü÷∫düT+Ô ~.
nsTT‘˚ Ç‘·ìï |üPõ+∫q |üXó¯ ø±|üsT¡ \T neTà<˚e‘·\qT |üPõ+∫q Ä≥$≈£î\qT
|üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|fÒj º T· ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº ∫e]øÏ kÕeTs¡d´ü |üP]‘·+>± yêø±&é <ä>sZ∑ ¡
Ç‘·ìï CÀ>∑Tu≤sTTøÏ Ç∫Ã ô|[fl #˚kÕs¡T. ô|’>± Ä≥$≈£î\ ø√|ü|Pü ]‘·yTÓ qÆ C≤„|øü ±\≈£î
∫Vü≤ï+>± n<˚ CÀ>∑Tu≤sTT <äTs¡Z s¡÷|ü+˝À, eTVæ≤cÕdüTs¡T&ç>± uÛ≤$+#·ã&çq
eTVü≤k˛u≤qT #·+|ü⁄‘·T+~.57
á dü+|òTü s¡D ¸ , kÕeTs¡d´ü +, Ç‘·s¡ |üPC≤ dü˝ ú ≤\˝À >∑÷&É ø£qã&É‘êsTT.
|ü+&És|Y Pü sY˝Àì bÕ+&ÉTs¡+>∑ $sƒ\ ¡ T&ÉT ˝Òø£ $sƒ√u≤ nì |æ\eã&˚ $wüßeí ⁄ uÛ≤s¡´,
s¡KTe÷sTT nì |æ\eã&˚ \øÏàå . áyÓT≈£î y˚sπ ù|s¡T ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£, |ü+&És|Y Pü sY˝À
$sƒ\ ¡ T&ç <˚yê\j·T+˝À e⁄+&Éø,£ y˚sπ ‘·q dü«+‘· <˚yê\j·T+˝À e⁄+&ç dü«‘·+Á‘·+>±
|üP»\T n+<äT≈£î+≥T+~. (yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡T&ç |ü<ëàe‹ ˝≤>∑). |ü+&És|Y Pü sY˝À $sƒ\ ¡ T&ç
<˚yê\j·Ty˚T yÓTT<ä{Ï~ nsTTe⁄+fÒ \øÏåàøÏ y˚πs ù|s¡T>±ì y˚πs |üP»\T >±ì
y˚sπ <˚yê\j·T+>±ì ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ndü\T Ä≥$≈£î\ neTà<˚e‘·
nsTTq s¡KTe÷sTT Çø£ÿ&ç yÓTT<ä{Ï <˚e‘· nsTTe⁄+&Ü*. $sƒ√u≤qT |üPõ+∫q
128 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
|üXó¯ b˛wü≈î£ \T á Ä≥$≈£î\qT ˝§+>∑BdüT≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· M[fl<ä]› ø° ô|[fl#˚kÕs¡T.58
nsTT‘˚ Ä≥$≈£î\T ˝§+–b˛sTTHê |üP]Ô>± HêX¯q+ ø±˝Ò<Tä ø±ã{Ï,º s¡KTe÷sTT
dü«‘·+Á‘·+>±H˚ |üP»\T n+<äT≈£î+~. ‘·s¡Tyê‹ <äX¯˝À eékÕj·T+, ÇqTeTT
yê&Éø+£ , e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· á s¬ +&ÉT |üP»\÷ Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ #Ó+~ $sƒ√u≤ $wüßeí sTT
s¡KTe÷sTT \øÏàå nsTT+~. nsTT‘˚ eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìï rdüTø=∫Ãq ªÄs¡T´\Tμ
Çø£ÿ&ç Á|ü»\qT X¯SÁ<äT\T>± ˝§+>∑BdüT≈£îHêïπs ‘·|Œü HêX¯q+ #˚jT· ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
á <˚e⁄fi¯fl bÕ‘·ù|s¡÷¢ bÕ‘·|üP»\÷ $T–*b˛j·÷sTT.59 neTà<˚e‘·\+‘ê
á $<Û+ä >± \øÏàå >±H√ ˝Òø£ (n‘·´~Ûø+£ >±) eTVæ≤cÕdüTs¡ eT]Δì nsTTq <äTs¡>Z ±H√
e÷]b˛>± eT>∑<e˚ ⁄fi¯fl˝À yêô|òTu≤ yê´Áù|òTX¯«s¡T&Ée⁄‘ê&ÉT. ô|’sêƒ Hé˝Àì K+&√u≤
•e⁄&Ée⁄‘ê&ÉT. eTVü‰k˛u≤ @ø£ düeTj·T+˝À eTVæ≤cÕdüTs¡T&É÷ •e⁄&É÷ >∑÷&É
ne⁄‘ê&ÉT.
eékÕj·T düe÷»+ Ä$sê“¤e+ |üP»\ |ü]D≤e÷\˝ÀH˚ ø±ø£, |üPC≤ dü˝ ú ≤\
kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+˝À >∑÷&É ø£qã&ÉT‘·T+~. Çyê«fi¯ Á>±e÷\T m≈£îÿe>± ˙{Ïeqs¡T\
<ä>sZ∑ ,¡ qB rsê\˝À e⁄+{≤sTT. ø±ì ‘=*Hê&ÉT qB˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\T <ä≥eº TsTTq
n&Ée⁄\T>± e⁄+&ç dü+#ês¡ Ä≥$ø£ J$‘êìøÏ njÓ÷>∑´+>± e⁄+&ç e⁄+&Ü*. ‘=*
Hê{Ï Ä≥$ø£ ÄyêkÕ\T yÓT≥ºÁbÕ+‘·+˝ÀH˚ e⁄+&É>\ ∑ e⁄ ÇqTeTT yê&Éø+£ ‘Ó*dæq
‘·s¡Tyê‘˚ øÏ+~øÏ ~– qBrs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À eékÕj·T Á>±e÷\T @s¡Œs¡#·Tø√
>∑\T>∑T‘ês¡T. BìøÏ >∑Ts¡T>Ô ±, ‘=*Hê{Ï |üP»sêfi¯ófl Ç|üŒ{Ï Á>±e÷\˝Àø±ø£, Á>±e÷ìøÏ
ø=+‘· <ä÷s¡+>± m‘·ÔsTTq#√≥ ø£qã&É‘êj·Tì ø√XÊ+_ >∑eTìkÕÔ&ÉT. n<˚
neTà<˚e‘·≈î£ Á>±eT+˝À|ü\ ø=+#Ó+ Hê>∑]ø£eTsTTq >∑T&ç ñ+≥T+~. <äTs¡>Z ±H√
\øÏàå >±H√ >∑T]Ô+#· ã&ÉT‘·T+~. ô|’>± <˚e‘· Á>±eT+ ãj·T{Ï qT+&ç Á>±eT+˝ÀøÏ
e∫Ã+<äì (#ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìøÏ >∑Ts¡TÔ>±) #Ó|ü≈£î+{≤s¡T >∑÷&É. eT>∑<˚e⁄fi¯fl
$wüjT· + >∑÷&É n+‘˚. ø√XÊ+_ #ê˝≤ e⁄<ëVü≤s¡D*kÕÔ&TÉ . ‘·Tø±sTT nH˚ neTà
<˚e‘·≈î£ Á|üeTTK |üPC≤ dü\ ú + ø=+&ÉH|é Pü sY nH˚ Á>±eT+. nsTT‘˚ ‘·Tø±sTT ‘=*Hê{Ï
|üP»sêsTT ø=+&ÉH|é Pü sY≈î£ nsTT<äT yÓTfiÆ fl¯ <ä÷s¡+˝À m‘·sÔ TTq >∑T≥ºMT<ä e⁄qï
‘·{≤ø£+ <ä>sZ∑ ¡ e⁄+~. nø£ÿ&ç qT+&ç ÄyÓTqT V”≤sêu≤sTT nH˚ Ád”Ô Á>±eT+˝ÀøÏ
rdüTø=∫Ã+<äì #Ó|ü ≈£î+{≤s¡T. bÕ‘·ø±\|ü⁄ Ä#êsêìøÏ neX‚w+ü >± á ‘·Tø±sTTøÏ
|üP»\T ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .60 á Ä#ês¡+ #ê˝≤ ‘Ó>\
∑ ˝À e⁄+~ ` n~ |æ‘è· kÕ«$Tø£
düe÷»+˝À e÷‘·èkÕ«eT´+ neX‚cÕìï dü÷∫düT+Ô ~. á $<Û+ä >± |üPC≤ dü˝ ú ≤\T
yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç qB rs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q nH˚ø£ ñ<ëVü≤s¡D\T
ø√XÊ+_ ÇkÕÔ&TÉ .61
åÏ ≤|ü<+ä∏ 129
<äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T eékÕsT÷ø£s¡D #·]Á‘·qT eTT–+#˚ eTT+<äT, eTq
(Ä+Á<ÛäT\) #·]Á‘·qT >∑T]+∫ ¬s+&ÉT e÷≥\T #Ó|üø√yê*. ÇqTeTT yê&Éø£+
eékÕj·T+ Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç <äøD åÏ ≤|ü<+ä∏ MT<äT>± >√<ëe] rsêìï
#˚]+<äqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï #·÷kÕeTT. nø£ÿ&ç qT+&ç |ü&eÉ T{ÏøÏ $dü]Ô +∫
eTVü‰sêh ÁbÕ+‘·+˝À Ä≥$≈£î\≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì n\e]Ãq rs¡TqT >∑÷&É
#·÷kÕeTT. n<˚ düeTj·T+˝À á ø=‘·Ô düe÷»+ ‘·÷s¡TŒ≈£î ≈£L&É $dü]Ô +∫+~.
ãT<äT&Δ ç düeTø±*≈£î\sTTq ô|’sêƒ Hé ÁbÕ+‘·|⁄ü nX¯Ù≈£î\T (nX¯«≈£î\T) nqã&˚ >∑TÁs¡+
≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± >∑\ >∑DJe⁄\T ÇqTeTT yê&Éø±˙ï eékÕj·÷˙ï n\es¡TÃ
≈£îHêïs¡T. yêfi¯fl >∑D eTTKT´\T XÊ‘·yêVü≤qT\sTT ‘·÷s¡TŒ <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘·|⁄ü ‘=*
sêC≤´ìï kÕú|+æ #ês¡T. <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $TøÏ eékÕj·T es¡Z düe÷» yê´|æ˝
Ô À uÛ≤>∑+>±
e∫Ãq Áu≤Vü≤àD, uÖ<äΔ eT‘ê\qT s¬ +&ç+{Ï˙ düeT+>±H˚ Ä<ä]+#ês¡T.62
ø±ã{Ïº eTq ªÄ+Á<ÛTä \ #·]Á‘·μ \˙ï XÊ‘·yêVü≤qT\‘√ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±e&É+
düV≤ü »y˚T. nsTT‘˚ ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ »]–q @ $|üy¢ ê‘·àø£yTÓ qÆ
|ü]D≤eTeTsTT‘˚ XÊ‘·yêVü≤qT\ sêC≤´ìøÏ ø±s¡D+ nsTT+<√ Ä |ü]D≤eT+ jÓTTø£ÿ
n<Û´ä j·THêìï ø=qkÕ–+#·≈î£ +&É, #·]Á‘· n+‘ê >∑÷&É XÊ‘·yêVü≤qT\T Çøå±«≈£î\T`
#√&ÉT\T`|ü\e¢ ⁄\T`n+≥÷ sê»e+XÊ\ nqTÁø£eTDÏø>£ ± eTq |ü⁄düøÔ ±\˝À sêkÕÔsT¡ .
ø√XÊ+_ dü÷∫+∫q |ü<‹Δä ì nqTdü]+#˚≥≥ºsTT‘˚ |üP]Ô>± y˚sπ #·]Á‘· sêj·÷*‡
e⁄+≥T+~. ø√XÊ+_ n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ |ü&eÉ T{Ï <äøÿ£ Hé˝≤>∑ ‘·÷s¡TŒ <äøÿ£ Hé≈î£
#Ó+~q ‘Ó\+>±D≤ >∑÷&É neTà<˚e‘·\ |üP»\≈£î Á|üeTTK øπ +Á<ä+. ‘Ó\+>±D˝Àì
#ÓsT¡ e⁄\ ø£≥\º T ø±ø£rj·TT\#˚‘>· ±ì ‘·<qä +‘·s¡ ø±\+˝À>±ì ì]à+∫q$ ø±e#·TÃ.
ø±ì ˙{Ï eqs¡T\T>± n$ #ê˝≤ ÁbÕNqeTsTTq$. á #Ós¡Te⁄\˙ï Ç|üŒ{Ïø°
Á|üeTTKyÓTqÆ neTà<˚e‘· |üPC≤ øπ +Á<ë\T. ‘Ó\+>±D˝À »]π> uÀHê\ |ü+&É>‘∑ √
b˛\Ã<ä>Z∑ neTà<˚e‘·\ |ü+&É>\ ∑ T <˚X+¯ ˝À #ê˝≤ ø=~› dü+K´˝ÀH˚ e⁄+{≤sTT.
ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì VüQùd‡HékÕ>∑sY Ç≥Te+{Ï neTà<˚e‘·\ |üP»\≈£î Á|üeTTK
øπ +Á<ë\sTT e⁄+&Ü*. Ç|üŒ{ÏøÏ VüQùd‡HékÕ>∑sY #·T≥÷º neTà<˚e‘·\ |üPC≤eT+~sê\T
ndü+U≤´ø£+>± e⁄HêïsTT. #ÓsT¡ e⁄ ø£≥≈º î£ |ü&eÉ T{Ï ~≈£îÿq, u§+u≤sTT s¬ \ ’ T e÷s¡+Z
ne‘·\, ˇø£ÿ |òsü ê¢+>∑T ì&ç$˝À U…s’ ‘¡ êu≤<é yÓTsTTHés√&É¢ MT<äH˚ Ç<äe› Tà, ô|<äe› Tà,
>∑&É¶\eTà, ˙fi¯flb˛#·eTà, }s¡b˛#·eTà yÓTT<ä\sTTq ù|s¡T¢>∑\ neTà<˚e‘·\
|üPC≤eT+~sê\T ø£˙dü+ ˇø£ÿ &É»qT e⁄HêïsTT. Ç+‘·eT+~ <˚e‘·\÷ ˇπø
ÁbÕ+‘·+˝À Äsê~Û+#·ã&ç e⁄+&É&ÜìøÏ M˝Ò ˝Ò<Tä . eékÕj·Tø£ düe÷»+ $dü]Ô +∫q
130 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Áø£eT+˝À Mfi¯fl |üP»\‘√ u≤≥T |üPC≤dü˝ ú ≤\T >∑÷&É kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~ e⁄+&Ü*.
Mfi¯fl |üP»\˝Àì e÷s¡TŒ\qT, |üPC≤ dü˝ ú ≤˝Àì e÷s¡TŒ\q÷, uÀHê\ |ü+&ÉT>∑˝À
e∫Ãq |ü]D≤e÷\q÷, |ü⁄sêedüTÔ neX‚cÕ\‘√q÷ ø±*u≤≥\ e÷sêZ\‘√q÷
CÀ&ç+∫ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ nedüs+¡ . ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ
»]–q e÷s¡TŒqT Ç$ dü÷∫kÕÔsTT. ÄVü‰sêìï ùdø£]+#·&+É e÷ì ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+
yÓTT<ä\T ô|≥º&É+‘√ #·]Á‘· |üPs¡«<äX¯ (Pre-history) n+‘·eTsTT #·]Á‘·
yÓTT<ä\e⁄‘·T+<äqT≈£î+fÒ ªÄ+Á<ÛTä \ #·]Á‘·μ Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç ‘Ó\+>±D˝À
yÓTT<ä\sTT+~. ø=ìï X¯‘êu≤›\ ‘·sT¡ yê‘· >±ì ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝Àì &Ó˝≤º n&Ée⁄\qT
eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚ùdkÕúsTTøÏ n~ m<ä>˝ ∑ <Ò Tä . 19e X¯‘êãΔ+˝À ø£èwüí >√<ëe]
q<äT\ MT<ä Á_{Ïwt yêfi¯ófl u≤´πsõ\T ø£f<ºÒ ëø± &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+˝À n&Ée⁄\T $T–˝Ò
e⁄HêïsTT. Çø£ ÁbÕNq ø±\+ dü+>∑‹ #Ó|Œü qedüs+¡ ˝Ò<Tä .
á #·]Á‘·qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ n<Ûä´j·Tq+ ÁbÕs¡+_Û+#ê*‡+~
XÊ‘·yêVü≤qT\ XÊdüHê\‘√ ø±<äT, b˛#·eTà |üP»\‘√q÷ uÀHê\ |ü+&ÉT>∑‘√q÷.
nø£ÿ&˚ eTq #·]Á‘· eT÷\+ <=s¡T≈£î‘·T+~. Ç|üŒ{Ï<ëø± sêdæq ªÄ+Á<ÛTä \ #·]Á‘·μ
|ü⁄düÔø±\˝À @≥T≈£L] ã\sêeTeT÷]Ô ø£+uÛÑ+bÕ{Ï dü‘·´Hêsêj·TD\ e+{Ï
e÷]ÿ‡düT\ º |ü⁄düøÔ ±\‘√ düV‰ü `á düŒèVü≤ Äe–+»+‘·sTTHê ˝Ò<Tä . ø√XÊ+_ qT+&ç
ñ‘˚»Ô + bı+~q≥Tº ø£ì|æ+#˚ ø£+uÛ+Ñ bÕ{Ï dü‘´· Hêsêj·TD >±]øÏ ndü\T ø√XÊ+_
n<Û´ä j·Tq |ü<‘Δä ˚ ns¡+ú ø±˝Ò<Tä .
$es¡D\T
1. Scientific Numismatics, IN, Pages 152, 154
2. ISIH, Page 184, bÕ<äd÷ü ∫ø£ 4
3. The origin and development of silver coinage in India, IN Page 91
4. Scientific Numismatics, IN, Page 153
The study and metrology of silver punch-marked coins, IN, Pages
69-70
5. The Study and metrology of Silver punch-marked coins, IN page 24
6. ø√XÊ+_ |ü<‹Δä ì $es¡D≤‘·àø£+>± ‘Ó*ù| yê´dü+ :
The Chronological order of punch-marked coins-I : A re-examination
of the older Taxila hoard, IN, Pages 107-122
131
8. The chronological order of punch-marked coins-I, IN. Page 121
9. The study and metrology of silver punch-marked coins-I IN,
Page 67
10. The chronological order of punch-marked coins-I IN, Page 115
11. The study and metrology of silver punch-marked coins, IN, Page 52
12. The study nd metrology of silver punch-marked coins, IN,
Pages 46-47
13. ISIH, Page 176
14. The chronological order of punch-marked coins-I, IN, Page 121
15. The study and metrology of silver punch-marked coins, IN Page 71
ISIH, Page 176
16. The chronological order of punch-marked coins-I, IN, Page 119
17. |ü⁄sêD≤\T #·~y˚ z|æø£ ˝Ò≈î£ +fÒ $X¯«Hê<∏ä dü‘´· Hêsêj·TD>±] |ü⁄sêD yÓs’ ¡
Á>∑+<∏eä ÷\ #·~$‘˚ á $wüjT· + ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.
18. The origin and development of silver coinage, in India, IN,
Pages 49-93
20. The origin and development of silver coinage in India, IN, Page 91
22. ISIH, Page 183
24. CCAI, Page 189
Pilgrim's progress : A contribution to the pre-history of the Western
Deccan Plateau, MR, Page 130
25. Dhenukakata, HS, Page 198
26. Pilgrim's progress......,MR, Page 114
27. CCAI, Pages 136-137 \˝Àì ∫Á‘·|≥ ü + #·÷&É+&ç.
28. á $eTs¡Ù dü÷‘· |ü⁄Á‘·T&ÉsTTq ø£sT¡ ìí #˚‘· #˚sTT+#·&+É $+‘˚qì ø√XÊ+_
n+{≤&ÉT. Combined methods is indology, HS, Page 21
132 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
29. CCAI, Page 119
31. Social and Economic aspects of the Bhagavad Gita, MR, Page 19
32. ISIH, Page 192
33. ISIH, Pages 134-135
34. What constitutes Indian History? HS, Page 70
35. ISIH, Page 134
37. The Study and metrology of silver Punch-Marked coins IN, Page 19
Ç|üŒ{Ïø° sêX¯ó\qT nqTdü]+∫ #Óù|Œ CÀ´‹cÕ´ìï bÕXÊÃ‘·´ CÀ´‹wü´+
n˙ qø£Áå ‘ê\qT nqTdü]+#˚ <ëìï uÛ≤s¡rj·T |ü<‹Δä n˙ n+{≤s¡T.
38. CÀ´‹cÕ´ìï >∑T]+∫ Çø£ÿ&˚ ¬s+&ÉT e÷≥\T #Ó|ü≈£î+fÒ dü]b˛‘·T+~.
‘=*Hê{Ï eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À s¡T‘·TÁø£e÷ìï ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
sêX¯ó\ qø£Áå ‘ê\ |ü]C≤„q+ n‘·édüeTsTT+~. nsTT‘˚ á ÁbÕeTTK´+
‘·«s¡˝ÀH˚ ‘·\øÏ+<äT\sTT sêX¯ó\÷ qø£Áå ‘ê\÷ J$‘êìï XÊdæ+#˚ X¯≈î£ \ Ô T>±
uÛ≤$+#·ã&Ü¶sTT. Ä~eT ø±\+˝À ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ düŒwü‘º ·
˝Òì <äX˝ ¯ À ˇø£ dü÷∫ø£>±H˚ dü+øπ ‘·+>±H√ e⁄qï~. ùV≤‘·Te⁄>±, ø±s¡D+>±
ÁuÛ$Ñ T+#·ã&ÉT‘·T+~. s¡T‘·TÁø£e÷ìï dü÷∫+#˚ qø£Áå ‘ê\T J$‘êìï XÊdæ+#˚$
nj·÷´sTT. á qeTàø£+ Áu≤Vü≤àDT\≈£î ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+ ø±e&É+e\¢ ô|+∫
b˛wæ+#·ã&ç+~. CÀ´‹wü´+ ‘·|Œü ì Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>± ªs¡TEe⁄μ #˚j÷· *‡q
nedüs+¡ ˝Ò<Tä . n~ #·]Á‘·˝À m+<äT≈£î |ü⁄{Ï+º <√ ns¡+ú #˚dTü ø√>∑*–‘˚ #ê\T
<ëì MT<äTqï $XÊ«kÕìøÏ |ü⁄Hê~ b˛‘·T+~. Ç~ ˇø£ÿ CÀ´‹cÕ´ìπø ø±<äT
@ eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕìø£sTTHê e]ÔdTü +Ô ~.
39. Pilgrim's Progress...MR, Page 114.
40. Pilgrim's Progress : A contribution to the pre-history of the Western
Deccan Plateau, MR, Pages 110-152
At the cross-roads : A study of mother goddess cult sites, MR,
Pages 82-109.
41. Pilgrim's Progress...MR, Page 111;
CCAI, Pages 111-112.
42. Combined methods in Indology, HS, Pages 17-18
åÏ ≤|ü<+ä∏ 133
43. The Buddhist Caves of Western India,
Times of India Annual numse, 1961
44. At the cross-roads...MR, Page 100
46. Pilgrim's Progress...MR, Page 116
47. At the cross-roads...MR, Pages 96-97
48. CCAI, Pages 184-185
49. ISIH, Pages 268
50. The Buddhist Caves of Western India, Times of India Annual
number, 1986
51. ISIH, >∑÷&É #·÷&Ée#·TÃ.
54. At the cross-roads...MR, Pages 82-83
57. Pilgrim's Progress...MR, Pages 122-123
59. ø£˙dü+ |ü+&És|Y Pü sY˝Àì $sƒ\
¡ <˚yê\j·÷˙ï, \øÏàå <˚yê\j·÷˙ï ø£*|æ ˇπø
<˚yê\j·T+ #˚dæ e⁄+&Ée#·TÃqT. ø±ì mìï >∑Tfi¯fl+fÒ Áu≤Vü≤àDT\≈£î n+‘·
˝≤uÛ+Ñ ø±ã{Ïº yêfi¯ófl Ä |üì >∑÷&É #˚jT· ˝Ò<Tä .
60. Pilgrim's Progress...MR, Pages 115
61. Pilgrim's Progress MR, Pages 114-125
62. ISIH, Page 244
63. Ä+Á<ÛTä \ dü+düÿè‹`#·]Á‘· (¬s+&ÉT dü+|ü⁄{≤\T)
134 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
7. eékÕj·T $düÔsD ¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T
ÄVü‰s¡ ùdø£sD¡ qT+&ç ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ »]–q |ü]D≤eT+ Áø°.|üP. 300
Hê{ÏøÏ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À ˇø£ ø=*øÏÿ e∫Ã+~. ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+ sê#·]ø£+ @s¡Œ&Ü¶sTT. n+‘˚ø±ø£ Ç|ü&ÉT j·TEπs«<ä
ø±\+˝À ˝≤>∑ yêHêø±\+ eékÕj·T+`y˚d$ü ø±\+ dü+#ês¡+ nH˚ |ü<‹Δä b˛sTT,
#ê˝≤ es¡≈î£ dæsú ¡ eékÕj·T+ @s¡Œ&ç+~. n+fÒ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|Œæ q
eT÷&ÉT |ü]D≤e÷\˝À s¬ +&Ée~ >∑÷&É s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. ªÁ>±eT+μ nH˚ e÷≥≈£î
Ç|ü&ÉT dü+#ês¡ düC≤‘·T\ ãè+<ä+ nH˚ ns¡+Δ b˛sTT eékÕj·T Á|ü<ëÛ qeTsTTq
dæsú ¡ Äyêdü+ nH˚ Ä<ÛTä ìø£ ns¡+ú e∫Ã+~. j·T»„ã\T\ s¡÷|ü+˝À ø±ø£ ø£s≈¸¡ î£ \
qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |üqTï\ s¡÷|ü+˝À rdüT≈£î+≥THêïs¡T. (nsTT‘˚ bÕ‘·
Ä#êsêìøÏ neX‚w+ü >± |üqTï\˝À ªã*μ nH˚~ ˇø£{Ï ì*∫b˛sTT+~). |ü≥D º ≤\˝À
dü+|üqTï˝…’q sêE\T, ÁX‚wüß˜\÷ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T e⁄Hêïs¡T. Á>±e÷\˝À uÛÑ÷$Tì
|üXó¯ dü+|ü<\
ä qT ñeTà&ç>± ø£*–q düC≤‘· eékÕj·Tø£ ãè+<ë\THêïsTT.
Ç<ä+‘ê Hê>∑]ø£‘· $dü]Ô +∫q ÁbÕ+‘ê\˝À nsTT‘˚ Ç+ø± #ê˝≤ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À
Ä≥$≈£î\THêïs¡T. n&Ée⁄\THêïsTT. á n&Ée⁄\˝À ÇqTeTT yê&Éø±˙ï eékÕj·Tø£
es¡dZ eü ÷C≤˙ï Á|üyX˚ ô¯ |fÒº ø£seÔ¡ ´+ Ç+ø± $T–˝Òe⁄+~. Ç~ø±ø£, dæsú ¡ eékÕj·T
Á>±e÷\T eTs=ø£ÿ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£îb˛sTT dü«j·T+b˛wüø+£ ø±e\dæe⁄+~. Ç~
yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|Œæ q eT÷&Ée |ü]D≤eT+. eékÕj·÷ìøÏ nqTã+<Ûeä TsTTq
eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô n|ü&ÉT n~Ûø+£ >± Á>±eT+˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. ÇqTeTT,
ñ|ü e+{Ï$ ø=ìï ‘·|üŒ $T–*q ì‘·´J$‘· nedüsê\˙ï Á>±eT+˝ÀH˚
‘·j÷· s¡e⁄‘êsTT. BìøÏ ø±e\dæq kÕe÷õø£ ìsêàD+ s¡÷bı+<ë*‡ e⁄+~.
eékÕj·T $düsÔ D ¡ ˝À uÖ<ä,Δ Áu≤Vü≤àD eT‘ê\T >∑‘+· ˝À ˝≤π> |üì#˚kÕsTT.
ø±ì dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sê“¤e+˝À e÷Á‘·+ Áu≤Vü≤àD eT‘êìπø ô|’#s˚ TT
nsTT+~. Áu≤Vü≤àDT\ es¡í eédüú eT]+‘· |ü]D‘·+ #Ó+~ ≈£î\ eédüú nsTT
dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ ìsêàD dü÷Á‘·+ nsTT+~. uÖ<ä+Δ á |üì
#˚jT· ˝Òøb£ ˛>±, Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø‘£ «· + e\¢ <Óã“‹qï <ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡øÔ +£ ‘√
u≤≥T ‘êqT >∑÷&É <Óã“‹ì ‘·q |ü⁄Hê~ ø√˝ÀŒsTT+~. uÖ<äT\ Δ kÕe÷õø£ ˙‹
eékÕj·T $düÔsD
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 135
>∑÷&É eT>∑<äÛ düe÷C≤ìøÏ ‘·–q+‘·>±, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD J$‘êìøÏ <ëìMT<ä
Ä<Ûës¡|&ü ¶É uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú L£ ‘·–+~ ø±<äT. Áu≤Vü≤àDT\T uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú î£
dü]>±Z n‹πø uÛøÑ ÔÏ uÛ≤yêìï ø£*Œ+∫, uÛ>Ñ e∑ BZ‘˝ · À ø£èwüß&í #
ç ‘˚ · #Ó|Œæ +∫ eTVü‰uÛ≤s¡‘+·
˝ÀìøÏ Ç]øÏ+#ês¡T. uÖ<äeΔ T‘·+ HêX¯q+ ø±e&ÜìøÏ X¯+ø£sê#ês¡T´&ç ‘ê]ÿø£ X¯øÔÏ
ø±s¡D+ ø±<äT. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD eédüú Ä$sê“¤e+ uÖ<ëΔìøÏ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~
˝Ò≈î£ +&É#d˚ æ Áu≤Vü≤àD eT‘êìï ø±bÕ&ç+~. nsTT‘˚ <äøÿ£ Hé˝À e÷s¡TeT÷\\≈£î
eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷C≤ìï $düÔ]+|ü#˚ùd |ü]D≤eTÁø£eT+ Ç+ø± #ê˝≤ø±\+
kÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄+~ ø±ã{Ïº Ä $düsÔ D ¡ ˝À ‘·q ø£syÔ¡ ê´ìï >∑‘+· ˝À˝≤>∑ ìs¡«Væ≤dü÷Ô
e∫Ãq uÖ<ä+Δ #ê˝≤ ø±\+ ì*∫+~.
øö{Ï\T´&ÉT ` nXÀ≈£î&ÉT
eT>∑<äÛ sê»´+, <ëì ∫e]<äX¯ nsTTq eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´\ >∑T]+∫ Ç~es¡øπ
#ê˝≤kÕs¡T¢ Á|ükÕÔ$+#êeTT. Áø°.X¯. 312˝À kÕú|+æ #·ã&çq eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ uÛ≤s¡‘·
ñ|üK+&É+˝À #ê˝≤ y˚Ts¡≈î£ $dü]Ô +∫+~. yêj·Te´ ~X¯˝À >±+<Ûës¡ qT+&ç ‘·÷s¡TŒq
ø£[+>∑ <ëø£, <äøD åÏ ≤q yÓTdÆ ÷ü s¡T <ëø± eTÚs¡T´\ n~Ûø±s¡+ #·˝≤eTDÏ nsTT+~.
ÁbÕNq ‘·$Tfi¯ kÕVæ≤‘·´+˝À ªyÓTT]j·÷sYμ ôd’q´+ eT<ÛTä s¡ <ëø£ e∫Ã ‹]– yÓ[fl+<äqï
ndüŒwüyº TÓ qÆ Á|ükÕÔeq1 eTÚs¡T´\ >∑T]+#˚ nsTT‘˚ yÓTdÆ ÷ü s¡T qT+&ç Ç+ø± <äøD
åÏ ≤ìøÏ
>∑÷&É eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ $dü]Ô +∫+<äì ns¡+ú #˚dTü ø√yê*.
nsTT‘˚ ñ|üK+&É yê´|üeÔ TsTTq ªkÕÁe÷»´+μ n+≥THêïeT+fÒ Ä uÛ÷Ñ uÛ≤>±ìï
Ä<ÛTä ìø£ qeT÷Hê˝À }Væ≤+#·Tø√>∑÷&É<Tä . n~ dæsú ¡ eékÕj·T Á>±e÷\‘√ ì+&ç
e⁄+<äì uÛ≤$+#·≈L£ &É<Tä . n|üŒ{ÏøÏ Ä ªkÕÁe÷»´+μ˝À eT÷&ÉT s¡ø±\ uÛ≤>±\THêïsTT.
ø=ìï dæsú ¡ ìyêdü Á>±e÷\THêïsTT. ø=ìï eékÕj·Tø£ dü+#ês¡ ãè+<ë\THêïsTT.
#ê˝≤ uÛ≤>∑+ Ç+ø± ÇqTeTT yê&Éø+£ eékÕj·T+ ‘Ó©ì n&É$ ÁbÕ+‘ê\÷ |üXó¯
b˛wüø£ >∑D≤\T e⁄HêïsTT.2 eTÚs¡T´\T <äøÿ£ Héq÷ ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘· <˚XÊìï ª»sTT+#ês¡Tμ
n+≥THêïeT+fÒ Çø£ÿ&É eékÕj·Tø£ düe÷C≤\÷ sêC≤´\÷ ñHêïj·T˙ Ä sêE\qT
eTÚs¡T´\T z&ç+#ês¡˙ ø±<äT. eTÚs¡T´\ düeTø±*≈£î\˝À ‘·÷s¡TŒ <äøD åÏ uÛ≤s¡‘·
<˚XÊìøÏ #Ó+~q sêE˝…e«s¡÷ ˝ÒsT¡ . sêC≤´\T ˝Òe⁄. $$<Ûä <äX\ ¯ ≈£î |ü]D‹ #Ó+~q
>∑D≤\T e÷Á‘·yT˚ ñHêïsTT. nXÀ≈£î&çøÏ nVæ≤+dü yÓ|’ ⁄ü ãT~Δ eT[fl+∫q ø£[+>∑
j·TT<ä+Δ dü+>∑‹ n+<ä]ø° ‘Ó*dæ+<˚. Ä j·TT<ëΔìï >∑T]+∫ nXÀ≈£î&ÉT ˇø£ XÊdüq+˝À
#ÓbÕŒ&ÉT >±˙ ‘êqT z&ç+∫q sêE me«s√ #Ó|Œü ˝Ò<Tä . Ä j·TT<ä+Δ ˝À \ø£eå T+~ì
#·+|æ \øå± j·÷uÛy’… \ ˚ eT+~ì #Ós|¡ { ü ºÏ ‘Ó#êÃqì #ÓbÕÔ&TÉ >±ì yêfi¯fl sêE |ò˝ ü ≤q
136 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
nq˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº #Ó|ü ø√<ä>Z∑ »HêuÛ≤qT b˛wæ+#·>\ ∑ dæ‹ú øÏ n|üŒ{ÏøÏ ø£[+>∑ ÁbÕ+‘·|⁄ü
>∑D≤\T m~>±sTT >±˙ Ç+ø± sêC≤´\÷ sê#·]ø±\÷ @s¡Œ&É˝<Ò Tä .3 <äøÏåD uÛ≤s¡‘·
<˚X+¯ >∑÷&É n+‘˚. ˇø£ XÊdüq+˝À nXÀ≈£î&ÉT ‘·q sê»´+ |ü]düsê\˝À e⁄qï <˚XÊ\qT
Á|ükÕÔ$dü÷Ô ª#√&ÉT\T, bÕ+&ÉT´\T, dü‹j·T|ü⁄‘·T\T, πøs¡fi¯|ü⁄‘·T\T, j·TeqsêE
n+‹j·T≈£î&ÉT (Antiochus), n‘·ì Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T sêE\Tμ n+{≤&ÉT.
yêj·TTyê´ìï >∑T]+∫ #Óù|Œ≥|ü&ÉT sêE\ Á|ükÕÔeq ‘Ó∫Ã, <äøD åÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ
e#˚Ã≥|üŒ{ÏøÏ e÷Á‘·+ ª#√&ÉT\T, bÕ+&ÉT´\Tμ n+≥THêï&É+fÒ n$ sêC≤´\T ø±e⁄.
>∑D≤\ì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.4 yÓTT‘·+Ô nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\˝À Ä+{Ïj÷Ó ø£d,t e÷>∑d,t
{≤˝…$Tj·÷Hé, n˝…>±®+Á&Üdt nH˚ Á^≈£î sêE\ ù|s¡TH¢ êïsTT ø±˙ ˇø£ÿ uÛ≤s¡rj·T
sêE ù|s¡÷ ˝Ò<Tä .5
>∑D≤\T Ç+‘· n~Ûø£ dü+K´˝À ñ+&É&Éy˚Tø±ø£, eékÕj·T+ n\e&çq
ÁbÕ+‘ê\˝À düV≤æ ‘·+ n|üŒ{Ïø+Ï ø± dæsú ¡ eékÕj·T+ düs«¡ Á‘ê˝Ò<Tä . |üXó¯ b˛wüD≈£î
nqTã+<Ûeä TsTTq eékÕj·T+ $T–* e⁄+~. dæsú ¡ eékÕj·T+ n_Ûeè~Δ #Ó+~q
#√≥ >∑÷&É Á>±MTD ÁX¯eT $uÛ»Ñ q Ç+ø± n|ü]D‘·+>± e⁄+~. eTÚs¡T´\ ∫e]
s√E\ <ëø± Á>±e÷\ eékÕj˚T‘·s¡ nedüsê\T (|üìeTT≥T¢, eÁkÕÔ\T, e¬>s’ ê)
Á>±e÷\˝ÀH˚ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ dü«j·T+b˛wüø£ eédüú Ä$s¡“$¤ +#·˝<Ò Tä . n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø±
ø£s≈¸¡ î£ \ eékÕj˚T‘·se¡ TsTTq nedüsê\qT |ü≥D º ÁbÕ+‘· eè‹Ô ÁX‚DT\T, es¡øÔ £
ÁX‚DT\T, rs¡TdüTHÔ êïsTT. á ÁX‚DT\ eT>∑<äÛ sê»´+ Ä$s¡“$¤ +∫q Hê{Ï qT+&ç
|ü≥D º ≤\˝À ã\yÓTqÆ esêZ\T>± e⁄HêïsTT. eTÚs¡T´\ ø±\+˝À eTq<˚XÊìøÏ e∫Ãq
yÓT>∑d˙Ôü dt eTq<˚X+¯ ˝À 7 e÷sêZ\qT >∑T]Ô+#ê&ÉT. yê{Ï˝À Á>±MTD ø£s≈¸¡ î£ \T ˇø£{Ï
ø±>±, eè‹Ô |üìyêfi¯flq÷ yê´bÕs¡dTü \ Ô q÷ ø£*|æ ˇø£ |ü≥D º ÁbÕ+‘· es¡+Z >± #ÓbÕŒ&ÉT.6
n<˚ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sê“¤e+ ‘·sT¡ yê‘· nsTTe⁄fÒ eè‹Ô |üì yêfi¯flq÷
s¬ ‘’ T· \q÷ ˇø£{>Ï ± (ˇø£ Á>±MTD es¡+Z >±) #Ó|Œæ , es¡≈Ô î£ \qT y˚sπ >± #Ó|Œæ e⁄+&˚yê&ÉT.
Ç≥Te+{Ï kÕÁe÷»´+˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ dü«\Œ+>±, ª|ü\Ã>±μ,
e⁄+≥T+~. <ëìì #Ó|ü ø√<ä>Z∑ yÓTT‘·+Ô ˝À ùdø£]+#ê\+fÒ |ü]bÕ\q øπ +ÁBø£è‘·+>±
e⁄+&Ü*. •düTùÔ dø£sD ¡ ø£sÿ¡ X¯+>± e⁄+&Ü*. M\sTTq y˚Ts¡≈î£ eékÕj˚T‘·s¡ düsT¡ ≈£î\
ñ‘·Œ‹Ô es¡øÔ +£ >∑÷&É øπ +ÁBø£è‘·+>±H˚ kÕ>±*. Á|ü|+ü #·+˝Àì nìï <˚XÊ\q÷ á
<äX˝ ¯ À`n+fÒ ÇqTeTT j·TT>±ìøÏ #Ó+~q eékÕj·T es¡Z düe÷»+ dæsú |¡ &ü qç ‘=*
s√E\˝À ` ô|<ä› ô|<ä› ªkÕÁe÷C≤´\Tμ e#êÃsTT. s√eTHé kÕÁe÷»´+ qT+&ç eTÚs¡´
kÕÁe÷»´+ <ëø± á ø√e≈£î #Ó+~qy˚. Ç$ ù|s¡T≈£î e÷Á‘·yT˚ kÕÁe÷C≤´\T, M{Ï
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 137
|ü⁄Hê~ nsTTq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ |ü\ÃqsTTq~. nsTT‘˚ <ëìï yÓTT‘·+Ô øπ +ÁB
ø£è‘·+>±q÷ Á≈£Ls¡+>±q÷ ùdø£]+∫ $ìjÓ÷–+#·&+É e\¢ #ê˝≤ Äsê“¤≥eTsTTq
sê#·]ø±\÷, q\T~X¯˝≤ $dü]Ô +#˚ yê´bÕsê\÷ kÕ>∑T‘êsTT. kÕe÷õø£ n_Ûeè~Δ
Ç+ø=+#Ó+ |ü⁄s√>∑$T+#·&+É ‘√ á kÕÁe÷C≤´\÷ ≈£L*b˛‘êsTT. ø£s≈¸¡ î£ \ nedüsê\T
düeTs¡eú +‘·+>± rsê\+fÒ ÁX¯eT $uÛ»Ñ q ô|s¡>±*. eTq<˚X+¯ ˝À qsTT‘˚ eékÕj˚T‘·s¡
Á>±MTD nedüsê\ ñ‘·Œ‹Ô>÷∑ &É Á>±eT+˝ÀH˚ »s¡>&∑ +É yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. eÁ&É+–,
ø£eTà], ≈£îeTà], XÊ* Á>±e÷\˝ÀH˚ dæsú |¡ &ü ‘É ês¡T. eè‹Ô ÁX‚DT\÷ es¡øÔ |£ ⁄ü ÁX‚DT\÷,
‘·eT ñìøÏì ø√˝ÀŒ‘êsTT. ô|’>± n|ü&ÉT ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ïº n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ô ùdø£s¡D (•düTÔ edü÷\÷) πø+ÁBø£è‘·+>± kÕ>∑qø£ÿs¡˝Ò<äT. $πø+ÁBø£s¡D
#Ó+<ä&+É n|ü&ÉT kÕ<Û´ä +. Á>±eT+ kÕúsTT˝À uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T, Äô|’q kÕeT+‘·T\T,
Äô|’q sêE\T, eTVü‰sêE\T, #·Áø£es¡TÔ\T, ` bÕ\ø£es¡Z+ ˇø£ <=+‘·s¡>±
@s¡Œ&É>\ ∑ <äT. øπ +ÁBø£è‘· bÕ\q Ç|ü&ÉT b˛sTT øÏ+~yê&ÉT ô|’ yê&çøÏ •düTÔ #Ó*+¢ ∫,
yê&çøÏ nedüse¡ TsTTq|ü&ÉT ‘·q ôd’Hê´ìï |ü+|æ+#˚ ˇ|üŒ+<ä+ MT<ä ô|’yê&ÉT øÏ+~
yê&ç |ü]bÕ\Hê dü«j·T+Á|ü‹|ü‹ìÔ >∑T]ÔkÕÔ&TÉ . Ç~ (dü÷\ ú +>±) uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú
\ø£D å +. >∑+>±, j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À eTÚs¡T´\ |ü‘q· +‘√ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T
@s¡Œ&ç, yê{Ïì ÁbÕ‹|ü~ø£>± uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú Ä ‘·s¡Tyê‹ X¯‘êu≤›\˝À
s¡÷bı+~+~. j·T÷s¡|˝ t À s√eTHé kÕÁe÷»´+ |ü‘q· +‘√ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú ÁbÕs¡+uÛÑ
eTsTT+~. sêC≤´\÷ es¡øÔ £ yêDÏC≤´\÷ m+‘· Äsê“¤≥+>± e⁄+fÒ n+‘· >=|üŒ nì
uÛ≤$+#˚ ã÷s¡Ty® ê #·]Á‘·ø±s¡T\T á <äXq¯ T ªNø£{j Ï T· T>∑+μ nq&É+ ø£<Tä .› nsTT‘˚
ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd s¬ ‘’ T· qT n&ç–‘˚ ‘·q Áã‘·T≈£î eTTqT|ü{Ï ø£+fÒ Ç|ü&˚ qj·T+ n+{≤s¡T.
‘·q≈£î ø±e\dæq |üìeTT≥÷¢, >∑T&É\ ¶ ÷ Á>±eT+˝ÀH˚ <=s¡T≈£î‘êsTT. nedüse¡ TsTT‘˚
Ä |üìeTT≥¢‘√ ‘êqT >∑÷&É Äj·TT<Ûë\T ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e#·TÃqT. ‘·qqT <√#·T≈£îH˚
yê&ÉT mø£ÿ&√ bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À e⁄+&˚ sêE ø±ø£, Á|ü‘´· ø£+å >± ø£qã&˚ ª<=s¡μ ne⁄‘ê&ÉT.
eTq <˚X+¯ ˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï eékÕsTTø£ sê»´+ nsTTq eT>∑<äÛ Ä$sê“¤yê˙ï
n_Ûeè~Δ˙ |üDXÊg n<Û´ä j·Tq+ düV‰ü j·T+‘√ ø√XÊ+_ $e]+∫q rs¡TqT øÏ+<ä{Ï
n<Ûë´j·T+˝À #·÷XÊeTT. ªq+<äsêE\μ ø±˝≤ìøÏ e#˚Ãdü]øÏ eT>∑<äÛ ô|<ä› sê»´+
nsTT+~. eTÚs¡T´\‘√ Ç+ø± $dü]Ô +∫+~. nXÀ≈£îì ø±˝≤ìøÏ n‘·T´qï‘· <äXq¯ T
#˚sT¡ ≈£îì Áø£eT+>± ø°D å +Ï ∫+~. á |ü]D≤e÷ìï q&ç|qæ Ä]úø£ yÓs’ T¡ <Ûë´\qT ø√XÊ+_
XÊdüq kÕVæ≤‘·´ eT÷˝≤\ Ä<Ûës¡+>± $X‚w¢ kæ ÕÔ&TÉ . øπ +ÁBø£è‘· sê»´+ Ä$s¡“$¤ +∫
ø£sÿ¡ X¯+>± n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ùdø£]+∫ <ëìì øπ +ÁBø£è‘·+>± es¡øÔ ±ìøÏ $ìjÓ÷–+∫q
138 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
<äXq¯ T øö{Ï\T´&ç ns¡XΔ Êg+ Ä<Ûës¡+>±q÷, á øπ +ÁBø£è‘· sê»´+ ‘·q n+‘·s‘Z¡ ·
yÓs’ T¡ <Ûë´\qT |ü]wüÿ]+#·T≈£îH˚+<äT≈£î $|ò\ ü Á|üjT· ‘·ï+ #˚dæ HêX¯qeTsTTq dü«j·T+
b˛wüø£ Á>±MTD eédü≈ú î£ <ë] $&ç∫q <äXq¯ T nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\ Ä<Ûës¡+>±q÷
$e]kÕÔ&ÉT.
øö{Ï\T´&ÉT m|ü&ÉT |ü⁄{≤º&TÉ m|ü&ÉT #·ìb˛j·÷&ÉT nH˚~ n+‘· eTTK´+
ø±<äT. ns¡XΔ Êg+˝À $e]+∫q düe÷»+ @ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~+~ nH˚~ eTTK´+.
ns¡ΔXÊg+ ‘=* eTÚs¡T´\ ø±˝≤ìø° ‘·‘·÷Œs¡T«\sTTq ªq+<äsêE\μ ø±˝≤ìø°
#Ó+~+<ä˙, ÄHê{Ï sê»˙‹øÏ n~ Á|ü‘·´ø£å yê´K´ nì ø√XÊ+_ $es¡+>±
ìsêΔ]kÕÔ&TÉ .7 øö{Ï\T´&ÉT yÓTT<ä{Ï eTÚs¡´sê»sTTq #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô ç ne÷‘·T´&Éqï
dü+Á|ü<ëj·T+ >∑÷&É Ç+<äT≈£î dü]b˛‘·T+~.
|ü\Ã>± $dü]Ô +∫q eékÕj·Tø£ düe÷»+ qT+&ç n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ø£sÿ¡ X¯+>±
ùdø£]+#·&+É , Ä n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì sêC≤´+>∑jT· +Á‘·+ |üs´¡ y˚øD å£ ÁøÏ+<ä eékÕj˚T‘·s¡
düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ôø,° es¡øÔ ±ìø° $ìjÓ÷–+#·&+É , Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\˝ÀìøÏ eékÕj·÷ìï
$düÔ]+|üCÒj·T&É+ nH˚ eT÷&ÉT ø£s¡Ôyê´\qT ns¡ΔXÊg+ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìøÏ
Á|üuÀ~ÛdTü +Ô ~. @ s¡øe£ TsTTq n\+ø±]ø£eTsTTq Äø£sD ¸¡ >±˙ |ü<ë&É+ãs¡+>±˙
˙‹ dü+ã+<ÛäeTsTTq Ä#êÃ¤<äq >±˙ ˝Ò≈£î+&É #˚dæq s¡#·q ns¡úXÊg+. |üPs¡«
Ä#ês¡T´\ n_ÛÁbÕj·÷\qT Áø√&ûø]£ +∫ ªªá Á|ü|+ü #êìï ˝Àãs¡#T· ≈£îì |ü]bÕ*+#˚
|ü<äΔ‘·T\qTμμ ‘·q Á>∑+<∏ä+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+<äì Ä~˝À s¡#·sTT‘˚ nHêï&ÉT.8 <Ûäs¡à+,
ns¡+Δ ø±eT+ nH˚ eT÷&ç+{Ï˝Àìø° ns¡yΔ T˚ eTTK´+. m+<äTø£+fÒ ‘·øÿÏ q s¬ +&ç+{Ïø°
n<˚ eT÷\+ nì >∑÷&É ìs=à>∑e÷≥+>± nHêï&ÉT. dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+˝À
ás¡øe£ TsTTq s¡#q· nkÕ<Ûës¡DeTsTTq~. ‘·sT¡ yê‹ ø±\|ü⁄ Áu≤Vü≤àDT\≈£î á
ìs¡»¢ ® düT\uÛ+Ñ >± $T+>∑T&ÉT |ü&˝ É <Ò Tä . n+<äTøπ s¡#s· TT‘· ndü\T ù|s¡T øö{Ï\T´&ÉT
ø±>± n‘·ìì ≈£î{Ï\T&ç>± uÛ≤$+∫q ‘·<qä +‘·sT¡ \T Ä ù|s¡TqT øö{Ï\T´&ç>±
9
e÷sêÃs¡ ì ø√XÊ+_ n+{≤&É T.
á düe÷»+ Ä]úø£ dü«s¡÷|ü+ á $<Ûä+>± e⁄+~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\
Á|üeTTKT\T C≤q|ü<Tä \T. Mfi¯flqT uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T nq&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä . uÛ÷Ñ $T˝À
dü«+‘· ÄdæÔ Ç|üŒ{Ïø+Ï ø± ˝Ò<Tä . Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ÷Ñ $T˙ |üXó¯ e⁄\q÷ düeTwæ>º ±
ø£*– e⁄qï düC≤‘· ãè+<ë\THêïsTT. yê{Ï ô|<ä\ › T á C≤q|ü<Tä \T. ns¡XΔ Êg+˝À
ÄdæÔ yês¡d‘ü ê«ìï #·]Ã+∫q #√≥ uÛ÷Ñ $T Á|ükÕÔeq ˝Òøb£ ˛e&Üìï ã{Ïº Ç~ Ç+ø±
ñeTà&ç ÄùdÔ ‘·|Œü dü«+‘· ÄdæÔ ø±<äì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.10 á C≤q|ü<Tä \T #ê˝≤
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 139
eTTKT´\T. |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\ Á|üeTTKT\sTTq bÂs¡T\ ø£+fÒ C≤q|ü<Tä \ >∑T]+#˚
sêE m≈£îÿe ÁX¯<Δä rdüTø√yê\ì øö{Ï\T´&ÉT nHêï&ÉT.11
C≤q|ü<Tä \ uÛ÷Ñ eTT\˝À ≈£L*#˚dqæ X¯SÁ<äT\T ªns¡dΔ ‘” ≈· î£ \Tμ. Mfi¯fl bı\+˝À
ÁX¯eT#˚d,æ |ü+&ç+∫q |ü+≥˝À dü>+∑ C≤q|ü<Tä \≈£î n|üŒC…bÕŒs¡T. X¯SÁ<äT\ qT+&ç
|ü+≥˝À dü>+∑ rdüT≈£îqï C≤q|ü<Tä \T sêE≈£î •düT>Ô ± Äs¡ee+‘·T #Ó*+¢ #ês¡T.
$T–*+~ ‘·eT dü«+‘·+12 nsTT‘˚ Ç+<äT˝À+∫ eT∞fl ∫\¢s¡ |üqTï\T, ø±qTø£\T,
ãVüQe÷Hê\T, sêE\≈£î #Ó*+¢ #˚yês¡T. Mfi¯fl uÛ÷Ñ eTT\T ø±ø£ ªd”‘êμ uÛ÷Ñ eTT\ì
yπ̊s ñ+&˚$. Ç$ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä<Û«ä s¡´+˝À eékÕj·TjÓ÷>∑´+ #˚jT· ã&çq ;&ÉT
uÛ÷Ñ eTT\T, á ;&ÉT uÛ÷Ñ eTT\qT me«s¡÷ ÄÁø£$T+#·Tø√≈£î+&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T X¯SÁ<ä
≈£L©\qT Á|üj÷Ó –+∫ eékÕj·T+ #˚sTT+#ê\qï~ ns¡XΔ Êg+˝Àì eTTKýÓTqÆ
dü÷#·q\˝À ˇø£{.Ï X¯SÁ<äT˝Ò m+<äTø£+fÒ, ªªyêfi¯flsTT‘˚H˚ nìï s¡ø±\ <√|æ&û kÕ<Û´ä +
ne⁄‘·T+~ ø±ã{Ïμº μ n+{≤&ÉT øö{Ï\T´&ÉT13 100 qT+&ç 500 <ëø± X¯SÁ<ä ø£s≈¸¡ î£ \qT
á d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\˝ÀìøÏ |ü+|æ+#ê*. <ëìì yêfi¯ófl eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚j÷· *.
nsTT‘˚ á X¯SÁ<ä ø£s≈¸¡ î£ \T u≤ìdü\T ø±s¡T, •düTÔ #Ó*+¢ #˚ s¬ ‘’ T· \T. yêfi¯fl ùd«#·Ã¤
MT<ä e÷Á‘·+ s¡ø£s¡ø±\ |ü]$T‘·T\THêïsTT. ˇø£ ≈£î≥T+ã+ Hê>∑* øÏ+~øÏ
‘Ó∫Ãq uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ yêfi¯fl J$‘· |üs´¡ +‘·+ (e÷Á‘·yT˚ ) yêfi¯fl~ ne⁄‘·T+~. <ëìì
neTà&ÜìøÏ>±ì ≈£î<äeô|≥º&ÜìøÏ>±ì M\T˝Ò<Tä . »q|ü<ë\˝À |üqTï\T Äs¡e
e+‘·Tø±>± d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\˝À Hê\Zee+‘·T. d”‘ê Á>±e÷\ eéVü‰sê\qT Á|üuTÑÛ ‘·«
ñ<√´>∑T\÷ yÓ<’ Tä ´\÷ |üXó¯ yÓ<’ Tä ´\÷ #·÷düT≈£î+{≤s¡T.
á d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\ eékÕj·÷ìøÏ øö{Ï\T´&ÉT #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ ÇkÕÔ&TÉ .
BìøÏ ø±s¡D+ Ä]Δø£ |üs+¡ >± ìs=à>∑e÷≥+>± $e]kÕÔ&TÉ . »q|ü<ë\ qT+&ç edü÷\T
#˚dTü ≈£îH˚ Äs¡e e+‘·T |üqTïMT<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ã‘·ø˝ £ <Ò ìä #Ó|Pü Ô s¬ yÓq÷´ nedüsê\
ø√dü+ Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T eékÕsT÷ø£sD ¡ #˚|{ ü ≤º\+{≤&ÉT. Ç‘·s¡ sêC≤´\ MT<ä j·TT<ä+Δ
#˚jT· &É+ >∑÷&É n+<äTø√düyT˚ . Ä <˚XÊ\qT \÷{° #˚jT· &É+, ˝Àãs¡#T· ø√e&É+
yÓTT<ä\sTTq \øå±´\ ø£+f… eTTKéTsTTq~, Ä sê»´+˝Àì ;&ÉT uÛ÷Ñ eTT\˝ÀìøÏ
X¯SÁ<äT\qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº yê{Ïì d”‘u· ÷ÑÛ eTT\T>± e÷s¡Ã&É+. j·TT<ëΔ\T Ç+<äTø√düyT˚
#˚j÷· \Hêï&ÉT.14 ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ ˝À nXÀ≈£î&ç ôd’Hê´\≈£î ˝§+–b˛sTTq \øå±j·÷uÛ’…
y˚\eT+~ì nXÀ≈£î&ÉT d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\ ô|’q ø£s≈¸¡ î£ \T>± ìj·T$T+#ê&ÉT.15 á $<Û+ä >±
eékÕj·T $düsÔ D ¡ qT ˇø£ |ü_ø¢ ˘ ôdø£sº Y |ü]ÁX¯eT>± ìs¡«Væ≤+#˚ <äèø£Œ<∏+ä øö{Ï\T´&ÉT
m+‘· dü+|üPs¡+í >± Á|ü<]ä Ù+#ê&É+fÒ, d”‘ê Á>±e÷\˝À m≥Te+{Ï ndü+‘·è|æÔ >±˙
n\»&ç >±˙ #Ó\sπ >∑≈î£ +&É nìï ø£≥Tº~{≤º\÷ #˚XÊ&ÉT. ndü+‘·è|æøÔ Ï kÕ<ÛHä ê\T
140 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ø±>∑\e˙ï nø£ÿ&É ìwæ<ëΔ\T. d”‘ê Á>±eT yêdüT\sTTq X¯SÁ<äT\T Äj·TT<Ûë\T
<Û]ä +#·&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä .16 @ s¡øe£ TsTTq Ä≥>±fi¯ófl >±˙ bÕ≥>±fi¯ófl >±˙ b˛e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Tä . uÖ<äΔ ÁX¯eTD\T >±˙ _Û≈îå£ e⁄\T >±˙ b˛e&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä . |ü⁄s√Væ≤‘·T\≈£î
e÷Á‘·+ ø=+‘· uÛ÷Ñ $Tì •düTÔ $TqVü‰sTT+|ü⁄‘√ sTT∫Ã á Á>±e÷\˝À yêfi¯fl ìyêkÕ\T
@s¡Œs¡#ês¡T.17 ªªÁ>±MTDT\T ndüV‰ü j·TT\sTT‘˚H˚ |üìMT<ä <äèwæº øπ +ÁBø£]kÕÔsT¡ .
•düT,Ô ÁX¯eT, dü+|ü<,ä <Ûëq´+, ‘·<ë«sê ô|s¡T>∑T‘êsTT.μμ nì øö{Ï\T´&ÉT nHêï&ÉT.18
yÓTT‘·+Ô sê»´+˝Àì eékÕj·Tø£ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+ Á|üuTÑÛ ‘·«
ìs¡«Vü≤D˝À X¯SÁ<ä øö\T s¬ ‘’ T· \T ùd<ä´+ #˚dqæ á d”‘ê uÛ÷Ñ eTT˝Òqì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+.19 á uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ $düèÔ ‹ m+‘·{<Ï +ä fÒ <˚X+¯ ˝Àì uÛ÷Ñ $T n+‘ê sêEπø
#Ó+<äT‘·T+<äì düeTø±*ø£ Á^≈£î |ü]o\≈£î\T uÛ≤$+#ês¡T.20 Çø£ÿ&É >∑eTì+#·e\dæq
eTTK´ $wüjT· + @$T≥+fÒ eTÚs¡T´\ ø±\+<ëø± ndü+ø£*Œ‘·+>± kÕ–q eékÕj·T
$düsÔ D¡ Ç|ü&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·« s¬ yÓq÷´ nedüsêìï rs¡Ã&É+ø√dü+ dü+ø£\Œ |üPs¡«ø£+>± `
ˇø£ |ü]ÁX¯eT>± ` kÕ–+~. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ |ü\Ã>± e⁄qï á <äX¯˝À
ás¡øe£ TsTTq ª|ü_ø¢ ˘ ô|òH’ êHé‡μ nìyês¡éTsTT+~. Bì |üs´¡ ekÕHê\qT ‘·sT¡ yê‘·
#·÷<ë›+.
C≤q|ü<Tä \ qT+&ç d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\ qT+&ç •düTqÔ T ùdø£]+#ê*. <ëìì bÕ\ø£
esêZ\≈£î nedüs¡eTsTTq $˝≤dü edüTÔe⁄\T>± e÷sêÃ*. •düTÔqT ùdø£]+#˚
ñ<√´>∑T\≈£î ø=ìï Á>±e÷\qT e÷q´+>±H√ C≤^s¡T>±H√ Ç∫Ã Ä Á>±e÷\ •düTqÔ T
yêfi¯ófl ñ+#·T≈£îH˚ @sêŒ≥T (eTq <˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú î£ ø°\ø£eTsTTq
@sêŒ≥T) n|üŒ{Ïø+Ï ø± kÕ<Û´ä +ø±<äT. ñ‘êŒ<äø‘£ · Ç+ø± #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± e⁄+~.
ô|’>± C≤q|ü<ë\q÷ d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\q÷ $TqVü‰sTTùdÔ Ç+ø± eékÕj·÷ìøÏ ˝§+>∑ì
n&Ée⁄\T #ê˝≤ e⁄HêïsTT. ø±ã{Ïº n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô #ê˝≤ |ü\Ã>± e⁄+~.
ás¡ø£eTsTTq |ü+|üø±\≈£î Ç|ü&ç|ü&˚ ‘êe⁄˝Ò<äT. á <äX¯˝À •düTÔ n+‘ê
øπ +ÁBø£è‘·eTsTT Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ n+<ë*. ùdø£]+∫q ñ<√´>∑T\≈£î J‘·+ e÷Á‘·yT˚
<ä≈£îÿ‘·T+~.
eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ôø° yê´bÕsêìø° >∑÷&É Ç<˚ >∑‹ |ü{Ïº+~. n<äq|ü⁄
ñ‘·Œ‹Ô yê´bÕs¡dTü \ Ô #˚‘T· \˝ÀøÏ m≈£îÿe>± b˛≈£L&É<+ä fÒ yê´bÕsêìï ø£≥Tº~≥º+
#˚j÷· *. ns¡XΔ Êg+˝À yê´bÕs¡dTü \ Ô >∑T]+N eè‹Ô|ìü yê] >∑T]+N #ê˝≤ ˙#·eTsTTq
e÷≥\T nHêïs¡T. es¡≈Ô î£ &çì ªø£+≥ø£+μ (eTT\T¢) nHêïs¡T. es¡≈Ô î£ &ÉT, eè‹Ô |üìyê&ÉT,
_Ûø>å£ ±&ÉT, ø£qTø£≥Tºyê&ÉT, q≥T&ÉT, ªªMfi¯fl+‘ê <=+>∑\T nì |æ\eã&Éì <=+>∑\Tμμ
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 141
nì øö{Ï\T´&ÉT nHêï&ÉT. ˇø£ »q|ü<+ä qT+&ç eTs=ø£ »q|ü<ëìøÏ düsT¡ ≈£î\T
rdüT≈£îìb˛‘˚ ãj·T\T<˚]q #√{≤ rdüT≈£îb˛sTTq #√{≤ >∑÷&É |üqTï\T edü÷\T
#˚XÊs¡T. @ edüTeÔ ⁄q÷ ø=qï#√fÒ neTà&ÜìøÏ M\T˝Ò<Hä êïs¡T. <˚oj·T düsT¡ ≈£î\sTT‘˚
5 XÊ‘·+, $<˚o düsT¡ ≈£î\sTT‘˚ 10 XÊ‘·+ ø£qï m≈£îÿe ˝≤uÛ+Ñ es¡≈Ô î£ \T bı+<ä&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Hä êï&ÉT.21 es¡≈Ô î£ \T á $<Û+ä >± ‘·eT kÕe÷õø£ kÕúHêìï ø√˝ÀŒsTT |ò*ü ‘·+>±
eTÚs¡´ø±\|ü⁄ ø±sê¸|D ü ≤\T ÁbÕe÷DÏø‘£ · ø√˝ÀŒj·÷j·Tì >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À #·÷kÕeTT.
es¡≈Ô î£ \ MT<ä á Ä+ø£\ å T ô|≥º&yÉ T˚ ø±ø£ #ê˝≤ yê´bÕsê\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+
‘êH˚ dü«j·T+>± #˚|{ ü +ºÏ ~. ø=‘·>Ô ± Ä$s¡“$¤ +∫q |ü≥D º Hê>∑]ø£‘≈· î£ ∫Vü‰ï\sTTq
eT÷&ÉT e´düHê\T`p<ä+, e´_Û#ês¡+, eT<ä´bÕq+ ` Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä~Û|‘ü ´· +˝À
q&ç#$˚ . n+‘·ø+£ f… #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ ~, >∑qT\ MT<ä, KìC≤\MT<ä, Á|üuTÑÛ ‘·«
>∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· +. eékÕj·T Hê>∑]ø£‘≈· î£ ÇqTeTT ‘·~‘·s¡ ˝ÀVü‰\ ø°\ø£eTsTTq
ÁbÕeTTK´‘·qT øö{Ï\T´&ÉT >∑T]Ô+#ê&ÉT. ªªKC≤Hê≈£î >∑qT\T eT÷\+, ôd’Hê´ìøÏ
KC≤Hê eT÷\+μμ ø±ã{Ïº Á|ü|ü+#ê~Û|ü‘·´+ dü+bÕ~+#ê\+fÒ >∑qT\ MT<ä
22
n»e÷sTTw” ø±yê*. Ç‘·s¡ <˚XÊ\MT<ä j·TT<äΔ+ #˚j·T&É+˝À >∑÷&É ;&ÉT
uÛ÷Ñ eTT\qT #˚õøÏÿ+#·Tø√e&É+ ˇø£ eTTK´ Áb˛<ä“\+ nsTT‘˚ nø£ÿ&ç >∑qT\qT
#˚õøÏÿ+#·Tø√e&É+ s¬ +&Ée Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+.
Ç‘·s¡ |ü]ÁX¯eT\qT >∑÷&É ø=ìï Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T q&çù|~. •düTqÔ T s¬ ‘’ T· \ qT+&ç
edüTÔ s¡÷|ü+˝À (<Ûëq´+, q÷HÓ–+»\T, e¬>s’ ê) edü÷\T #˚ùdyês¡T. <ÛëHê´ìï bı≥Tº
rj·T&É+, |æ+&ç #˚jT· &É+, –+»\ qT+&ç q÷HÓ rj·T&É+, yÓTT<ä\sTTq |ü]ÁX¯eT
\˙ï Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T ìs¡«Væ≤+#˚~. ns¡XΔ Êg+˝À M{Ï $esê\T m+‘· ≈£îå Dí+>± #·]Ã+#·
ã&Ü¶jT· +fÒ n~ sê»˙‹ Á>∑+<∏+ä ø±<äT. bòÕ´ø£Øº e÷qTé˝Ÿ nì|ædTü +Ô <äì ø√XÊ+_
n+{≤&ÉT.23
á $<Û+ä >± Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+ |üqTï\T ìwüÿs¡>¸ ± edü÷\T #˚jT· &ÉyT˚ >±ø£
nìï eéVü‰sê˝Àìø°, $dü]Ô +#ê\+fÒ |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ #ê˝≤ uÛ≤Ø>±
e⁄+&Ü*. s¡yêD≤ kÂø£sê´\÷ Á|ükÕs¡ kÂø£sê´\÷ #ê˝≤ n|ü]D‘·+>± e⁄qï
Ä s√E\˝À á ãs¡Te⁄qT Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ÷j·T&É+ ø£wüºkÕ<Ûä´+. es¡Ô≈£î\˝Àq÷
C≤q|ü<Tä \˝Àq÷ Á|üuTÑÛ ‘·« n~Ûø±s¡˝ ¢ Àq÷ n$˙‹ n]ø£≥&º +É , •düT\ Ô T mes¡÷
m>∑y˚j·T≈£î+&Ü #·÷&É&É+, düT\uÛÑeTsTTq $wüj·÷\T ø±e⁄. ns¡ΔXÊg+˝Àì
≈£î{Ï\‘ê«ìøÏ á yÓs’ T¡ <Û´ä y˚T eT÷\+. Á|üuTÑÛ ‘·«+ yÓTT‘·+Ô >∑÷&Û#É ês¡T\‘√ q&Éyê*.
>∑÷&Û#É ês¡T\ MT<ä >∑÷&Û# É ês¡T\T, yêfi¯flMT<ä >∑÷&Û#
É ês¡T\T e⁄+&Ü*. •düTÔ m>∑y‘˚ ≈· î£
142 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
•ø£å ø£]qƒ +>± e⁄+&Ü*. nsTTq<ëìø° ø±ì<ëìø° EsêàHê\T edü÷\T #˚j÷· *.
Ç‘·s¡ sêE\q÷ >∑D≤\q÷ ˝§+>∑BdüTø√e&ÜìøÏ ìcÕÿs¡DeTsTTq ã\Á|üj÷Ó >∑+
qT+&ç |ü∫Ã yÓ÷dü+ <ëø± @ |ü<‹Δä qsTTHê Á|üj÷Ó –+#·e#·TÃqT. ùdïVü≤+ ã+<ÛTä ‘·«+
nH˚ uÛ≤yê\≈£î bÕ\≈£î\˝À ‘êe⁄˝Ò<Tä . Á|ü»\qT m+‘·>± yÓ÷dü+ #˚dæ nsTTHê
&ÉãT“ dü+bÕ~+#· e#·TÃqT. nkÕ<Ûës¡DeTsTTq düT+ø±\T nø£kÕà‘·TÔ>±
$~Û+#·e#·TÃqT. dü«#·Ã+¤ <ä+>± $sêfi≤\T ÇeTàì ÄVü‰«ì+∫, >∑÷&Û# É ês¡T\˝À ˇø£&TÉ
ô|<ä› m‘·TqÔ $sêfi≤\T Ç∫Ãq≥Tº q{Ï+∫ ‘·<ë«sê Á|ü»\#˚‘· >∑÷&É ô|<äm› ‘·TqÔ
Ç|æŒ+#·e#·TÃqT. Á|üuÛÑT‘·«+ ‘êqT Á|ü<ëq+#˚ùd _s¡T<äT\q÷ |ü‘·ø±\q÷
neTàe#·TÃqT. <˚yê\j·T ÄdüT\ Ô qT uÛÁÑ <ä|]ü #˚ $TwüMT<ä m‘·TøÔ =ì b˛e#·TÃqT.
>∑÷&Û# É ês¡T\T ø=‘·Ô |üPC≤dü˝
ú ≤\qT düèwæ+º ∫ Á|ü»\qT eTuÛ´Ñ ô|{Ïº >∑Tfi¯ófl ø£{kºÏ ÕÔeTì
$sêfi≤\T ùdø£]+#·e#·TÃqT. á |üì ns¡XΔ Êg+ ]ø£yTÓ +&é #˚jT· &ÉyT˚ ø±<äT, eTÚs¡T´\T
ì»+>± #˚XÊs¡ì bÕDÏì yê´ø£sD ¡ ≤ìøÏ uÛ≤wü´+ sêdæq |ü‘+· »* nHêï&ÉT.24
ns¡XΔ Êg+˝À $e]+∫q |ü<‹Δä ˝À |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ ì»+>± q&ç
∫+<ë nH˚ #·sÃ¡ ø£+fÒ eTTK´+, á ne÷qTwüeTsTTq dæ<ëΔ+‘ê\ yÓqTø£ ˇø£
ì»yÓTqÆ yÓs’ T¡ <Û´ä + e⁄+<äì >∑T]Ô+#·&+É .
eékÕj·T+ $dü]Ô +∫ dæsú ¡ eékÕj·T Á>±e÷\T eT]ìï @s¡Œ&˚ ø=B› á
yÓs’ T¡ <Û´ä + eT]+‘· rÁe‘·s+¡ nsTT+~. |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ MT<ä uÛ≤s¡+ #ê˝≤
ô|]–+~. Ç+ø± m≈£îÿe Á>±e÷\ qT+&ç m≈£îÿe <ä÷s¡+ qT+&ç •düTÔ edü÷\T
#˚j÷· *‡ e∫Ã+~. m≈£îÿeeT+~ MT<ä |üs´¡ y˚øD å£ ô|{≤º*‡ e∫Ã+~. dæsú ¡ eékÕj·T
Á>±e÷\T ô|]π>ø=B› Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D˝Àì es¡Ôø£+ yê{ÏøÏ nedüs¡eTsTTq
eékÕj˚T‘·s¡ düsT¡ ≈£î\qT düs|¡ süò ê #˚jT· &É+˝À eT]ìï Çã“+<äT\qT m<äTs¡Tÿ+~.
‘·q s¬ yÓq÷´ nedüsê\ø√dü+ ns¡XΔ Êg Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T d”‘ê Á>±e÷\ <ë«sê n‘·´~Ûø£
uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À eékÕj·T $düÔs¡DqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~ ø±ã{Ïº ‘·q uÛ≤sêìï ‘êH˚
yÓ÷ô|&ÉT #˚düT≈£î+~. eékÕj·T+ $düÔ]+#˚ø=B› ˝ÀVü‰\ düs¡|òüsê\≈£î eT>∑<Ûä
ÁbÕ+‘·|⁄ü >∑qT\T dü]b˛˝Ò<Tä . <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘·|⁄ü >∑qT\ qT+&ç >∑÷&É ˝ÀVü‰\T ñ‘·Œ‹Ô
#˚j·÷*‡ e∫Ã+~. n+fÒ >∑qT\ πø+ÁBø£è‘· ìs¡«Vü≤D ø£wüºeTsTTb˛sTT+~.25
|ü]e÷D≤‘·àø£ eTsTTq e÷s¡TŒ >∑TD≤‘·àø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ>± |ü]D$T+#·&+É nH˚
>∑‹‘ê]ÿø£ dü÷Á‘êìøÏ eT>∑<äÛ sê»´|ü⁄ á dü+øå√uÛ+Ñ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D nì ø√XÊ+_
n+{≤&ÉT.26 Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø‘£ «· y˚T (ø£eTà], eÁ&É+– eè‹Ô |üìyêfi¯fl ÁX‚DT\qT
e~*ô|{Ïº Á>±e÷\˝À ≈£î˝≤\>± dæús¡|ü&É&Éy˚T) á yÓ’s¡T<Ûë´ìï n+‹eT+>±
27
|ü] wü ÿ ]+#· > \
∑ <ä
T .
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 143
nXÀ≈£î&ÉT sê»j˚T´Hê{ÏøÏ yÓ’s¡T<Ûë´\ uÛ≤s¡+ sê»´+MT<ä ã\+>±
|ü&+ç ~. dæsú ¡ eékÕj·T+ $dü]Ô k˛Ô+~. Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\T eékÕj·÷ìï n\es¡TÃ
≈£î+≥THêïsTT. ≈£î{Ï\eTsTTq ã\Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê øπ +ÁBø£è‘·+>± |ü]bÕ*+#·&+É
nkÕ<Û´ä + ne⁄‘√+~. á yÓs’ T¡ <Ûë´ìï |üP]Ô>± |ü]wüÿ]+#·&+É nXÀ≈£î&ç #˚‘T· \˝À
˝Ò<Tä . n+‹eT+>± eédüú dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ ìsêàD≤ìøÏ |ü]D≤eT+ #Ó+~q|ü&˚
n~ |ü]cÕÿs¡+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚ |üP]Ô>± ndü+>∑‘+· >±q÷ ne÷qTwü+>±q÷
‘·j÷· s¡sTTq eTÚs¡´ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï |ü]bÕ\Hê ˙‹ì ø=+‘· e÷qMj·T+>±
e÷πsÃ Á|üjT· ‘·ï+ nXÀ≈£î&ÉT #˚kÕ&ÉT. Á|üU≤´‘·eTsTTq nXÀ≈£î&ç eTq'|ü]es¡qÔ ˇø£
e´øÏÔ ‘·q eT‘·+ e÷s¡TÃø√e&É+ ø±<äT. eTq<˚X+¯ ˝À m+‘√eT+~ sêE\T Áu≤Vü≤àD
uÖ<äΔ C…q’ eT‘ê\˝À ˇø£<ëì qT+&ç ˇø£<ëìøÏ e÷sês¡T. Ä |ü]es¡qÔ ˝ÒM Á|üU≤´‘·+
ø±ì~ nXÀ≈£î&ÉT ªuÖ<äeΔ T‘·+μ d”«ø£]+#·&+É ˇø£ #·]Á‘ê‘·àø£ dü+|òTü ≥q nsTT+<ä+fÒ
n+<äT≈£î ø±s¡D+ n~ ˇø£ e´øÏÔ eT‘·+ e÷]Œ&ç ø±ø£, kÕe÷õø£ ìsêàD+˝À
yÓTT‘·Ô+>± e∫Ãq e÷s¡TŒ ø±e&Éy˚T.28 Ä e÷s¡TŒ Á|ü<Ûëq \ø£åD+ @$T≥+fÒ
|ü]bÕ\q˝À ã\Á|üj÷Ó >∑+ kÕúq+˝À ª<Ûsä à¡ +μ nH˚ uÛ≤eqq÷ eT‘ê˙ï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É .
á <Ûsä à¡ + Áu≤Vü≤àDT\ es¡<í säÛ à¡ + ø±<äT. n<Ó{≤¢>÷∑ (#Ó\T¢u≤≥T e⁄qï y˚Ts¡≈î£ ) es¡Z
düe÷C≤ìï ì\u…≥&º +É ˝À ‘·q ø£syÔ¡ ê´ìï ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. nXÀ≈£î&ç <Ûsä à¡ + uÖ<äT\ Δ
<Ûsä êàìï b˛*q kÕe÷õø£ ˙‹. n+<äTøπ ãVüQXÊ nXÀ≈£î&ÉT uÖ<ëΔìøÏ Äø£]‘¸ T· &ÉsTT
uÖ<äT&› j É ÷· ´&ÉT. nsTT‘˚ Çø£ÿ&É eT‘·+ e÷]Œ&çøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ bıs¡u≤≥T.
uÖ<äTΔ&Ó’q ‘·s¡Tyê‘· >∑÷&É nXÀ≈£î&ÉT nìï eT‘ê\q÷ düeT+>± Ä<ä]+#ê&ÉT.
Çø£ÿ&É ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«e\dæ+~ sê»˙‹˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ≈£î, <ëìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£>±
ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+˝À edü÷qÔ ï e÷s¡TŒ≈£î, á e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD´+>± nXÀ≈£î&ç
ª<Ûsä à¡ +μ nH˚ uÛ≤eq |ü⁄{Ï+º ~. n~ \ø£D å ≤\˝À uÖ<ëΔìï b˛*+<˚ nsTTHê n+<äT˝À
Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ªuÖ<ä+Δ μ nq<ä>Z∑ dü«uÛ≤e+ @MT˝Ò<Tä .29 ªªnXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À
Á|ü#ês¡+ #˚d+æ ~ uÖ<äeΔ T‘·+ø±<äT. kÕ<Ûës¡D ˙‹dü÷≈£î\ Ô ÷ ø±e⁄. ã\Á|üj÷Ó >∑+
ø£+f… <Ûsä à¡ +, kÕe÷õø£˙‹, ñqï‘·eTsTTqeì Á|ü#ês¡+ #˚kÕ&ÉT.μμ nì ø√XÊ+_
n+{≤&ÉT.30
øö{Ï\T´&ÉT nìï+{Ï˙ s¬ yÓq÷´ <äèwæ‘º √ #·÷dæqfÒ¢ eT‘êìï >∑÷&É #·÷kÕ&ÉT.
sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìøÏ Á|ü<ëÛ q Ä]úø£ Ä<Ûës¡+ nsTTq ªd”‘êμ Á>±e÷\˝Àì _Û≈îå£ e⁄\T
b˛e&ÜìøÏ M\T ˝Ò<Hä êï&ÉT. n+fÒ sê»´+˝Àì n‘·´~Ûø£ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ qT+&ç _Û≈îå£ e⁄\qT
ãVæ≤wüÿ]+#ê&ÉT. Á|ü»˝…e«s¡÷ eTTdü*‘·q+ e#˚Ã<ëø± düq´dæ+#·&ÜìøÏ M\T
144 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
˝Ò<äHêï&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT n+<äT≈£î _Ûqï+>±, @ eT‘·+ yês¡sTTHê sê»´+˝À
mø£ÿ&ÉsTTHê ìedæ+#·e#·TÃqHêï&ÉT. øö{Ï\T´&ÉT _Û≈îå£ e⁄\qT >∑÷&Û# É s· ´¡ + ø√dü+
yê&ÉTø√yê\ì dü÷∫+#ê&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT n+<äT≈£î _Ûqï+>± ªÁu≤Vü≤àDT\q÷
ÁX¯eTDT\q÷ >ös¡$+#ê*μ nì ‘·q XÊdüq+˝À #ÓbÕŒ&ÉT. kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·qT
øπ +ÁBø£è‘·eTsTTq ã\Á|üj÷Ó >∑+ <ë«sê ø±ø£ eT‘· Á|ü#ês¡≈î£ \T #˚ùd <Ûsä à¡ uÀ<Ûä
<ë«sê ì\u…{≤º\ì nXÀ≈£î&ç Á|üjT· ‘·ï+.
á #ê]Á‘êø£ nedüsêìï kÕ~Û+#˚ Áø£eT+˝À nXÀ≈£î&ÉT <ëìì $T+∫ #ê˝≤
<ä÷s¡+ b˛j·÷&ÉT. n|üŒ{ÏøÏ ø±<äT, Ç+ø± #ê˝≤ X¯‘êu≤›\ <ëø± Á|üuÛÑT‘ê«\T
ÄyÓ÷~+#·uÀì Ä<äsêÙ\qT Á|üø{ £ +Ï #ê&ÉT. ndü\T <Ûsä à¡ Á|ü#êsêìøÏ XÊdüHê\qT
yê&ÉTø√e&É+ nH˚<˚ #·]Á‘·˝À ø=‘·Ô $wüjT· +. nXÀ≈£î&ç düeTø±*≈£î\sTTq bÕXÊÃ‘·´
sêE\T ‘·eT >=|üŒ\T #ê≥Tø√e&ÜìøÏ XÊdüHê\T Á|üø{ £ +Ï #ês¡T. nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\qT
|ü]j ¸ ÷· #·Áø£e]Ô nsTTq &Ü]j·THé XÊdüHê\‘√ ø√XÊ+_ b˛\TkÕÔ&TÉ . &Ü]j·THé
‘·qTï‘êqT ªªÁ^≈£î\sêE, sêC≤~ÛsêE, düø\ £ <˚XÊ\≈£î sêE, düT<ä÷s¡ uÛ÷Ñ eT+&É
˝≤ìøÏ sêE...μμ nì e]í+#·Tø=ì, ‘·q≈£î sê#·]ø£+ <˚e⁄&ç#êÃ&É˙, <˚e⁄&ç ø√]ø£qT
nqTdü]+∫ ‘êqT Á|ü|+ü #êìï #·øÿ£ u…{≤ºq˙ n+{≤&ÉT.31 nXÀ≈£î&ÉT n+<äT≈£î _Ûqï+>±
‘·qTï‘êqT ªÁ|æjT· <ä]Ùμ nì ª<˚yêq+|æjT· μ (<˚e⁄fi¯fl≈£î Á|æjT· yÓTqÆ yê&ÉT) nì e÷Á‘·+
e]í+#·T≈£îHêï&ÉT. sêE>± ‘·q ø£s¡Ôyê´ìï XÊdüHê\˝À #ê˝≤ Ä<äs¡Ùe+‘·+>±
Á|üø{ £ +Ï #ê&ÉT. ªÁ|ü»\+‘ê Hê _&É\ ¶ T...μ nì ªÁ|ü»\|ü≥¢ Hê u≤<Û´ä ‘· HÓsy¡ s˚ Ã¡ &É+˝À
n~Ûø±s¡T\T düV≤ü ø£]+#·>\ ∑ +<äT≈£î>±qT á Ä<˚XÊ\T C≤Ø#˚dTü HÔ êïqT.μ n˙ nHêï&ÉT.
<˚X¯+˝À|ü\ bÕ∞ (e÷>∑~Û) uÛ≤wü˝Àq÷ yêj·TTe´ dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘·+˝À Á^≈£î
ns¡e÷sTTø˘ uÛ≤wü˝Àq÷ XÊdüHê\T Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. eT>∑<Ûä kÕÁe÷»´+ $düÔs¡D
|ò*ü ‘·+>± e÷>∑~Û uÛ≤wü≈L£ Áu≤Væ≤à *|æø° <˚Xy¯ ê´|üeÔ TsTTq $düsÔ D ¡ \_Û+∫+~.
nsTT‘˚ Á|ü»\+<äs÷¡ Ç<˚ uÛ≤wü e÷{≤¢&TÉ ‘·THêïs¡ì ns¡+ú ø±<äT. es¡øÔ ±ìø° |ü]bÕHê
eéVü‰sê\≈£L á uÛ≤wü e÷<Û´ä eT+ nsTT+~. ìC≤ìøÏ Á|ü»\T Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À
ndü+U≤´ø£eTsTTq uÛ≤wü\T e÷{≤¢&TÉ ‘·THêïs¡T ø±ãfÒº XÊdüHê\ìï+{Ï˙ e÷>∑~˝ Û À
Á|üø{ £ +Ï #·&+É »]–+~. Á|üuTÑÛ ‘·« n~Ûø±s¡T\T Ä XÊdüHê\qT dü+e‘·‡sêìøÏ eT÷&ÉT
kÕs¡T¢ Á|ü»\≈£î >∑{>ºÏ ± #·~$ $ì|æ+#ê*. yê{Ï˝Àì Ä<˚XÊ\qT nqTdü]+∫
32
|ü] bÕ\q kÕ–+#ê*.
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 145
nXÀ≈£îì XÊdüHê\˝Àì eTTK´ $wüj÷· \T :
sê»´+˝À »+‘·Te⁄\qT #·+|ü≈£L&É<äT, JeVæ≤+dü #˚j·T≈£L&É<äT. j·T»„
ã\T\T, Ç‘·s¡ (Ä≥$ø£) ã\T\T, ìwæ<ëΔ\T. j·TEπs«<ä ø±\+ qT+&ç j·T»„
ã\T\≈£L >√e÷+dü uÛøÑ D å£ ≈£L e´‹πsø£+>± kÕ–q n\»&ç Ç|ü&ÉT yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
kÕ]>± sê»XÊdüq+˝À ÄyÓ÷<ëìï bı+~+~. |üXó¯ b˛wüø£ düe÷»+ MT<ä eékÕj·Tø£
düe÷»+ ‘·q Ä~Û|‘ü ê´ìï HÓ\ø=*Œ+~.33
ã+<ÛäTe⁄\q÷ Áu≤Vü≤àDT\q÷ (uÖ<äΔ) ÁX¯eTDT\q÷ >ös¡$+#ê*. ‘·*¢
<ä+Á&ÉT\q÷ ô|<ä›\q÷ Ä<ä]+#ê*. ùdïVæ≤‘·T\|ü≥¢ ñ<ës¡+>± e⁄+&Ü*.
dü+bÕ<äq˝Àq÷ Ks¡TÃ˝Àq÷ $T‘êìï bÕ{Ï+#ê*. n~Ûø±s¡T\T eTqTwüß\≈£L |üXó¯
e⁄\≈£L yÓ<’ ´ä kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#ê*. u≤e⁄\T ‘·$«+#ê*, ˙&Éø√dü+ #Ó≥T¢ Hê{Ï+#ê*.
H˚s¡ $#ês¡D Hê´j·T+>± e⁄+&Ü*, •ø£å ìcÕŒøÏøå +£ >± e⁄+&Ü*. eTs¡D •ø£å $~Û+#·ã&É¶
yêfi¯fl≈£î eT÷&ÉT s√E\T >∑&TÉ e⁄ Çyê«*. Ä eT÷&ÉT s√E\˝À yêfi¯fl ã+<ÛTä $TÁ‘·T\T
kÕúìø£ n~Ûø±s¡¢ qT+&ç ø£åe÷_Ûø£å ø√s¡e#·TÃqT. n≥Te+{Ï ã+<ÛäT$TÁ‘·T˝…e«s¡÷
˝Ò≈£î+fÒ H˚s¡düTÔ&ÉT ø£˙dü+ ‘·q eTs¡D≤q+‘·s¡ kÂK´+ ø√dü+ ÁbÕs¡Δq\T
#˚dTü ø√e#·TÃqT.34 C…fi’ fl¯ ˝À e⁄qï U…B’ \≈£î |æ\\ ¢ T+fÒ n~Ûø±s¡T\T yêfi¯fl≈£î <Ûqä
düV‰ü j·T+ #˚j÷· *. U…B’ \≈£î eT‹dæ$ú T‘·+ ˝Òøb£ ˛‘˚ dü+ø¬ \\T rdæyj ˚ ÷· *. eTTdü*
yêfi¯flsTT‘˚ $&ÉT<ä\ #˚j÷· *. nìï $wüj÷· \˝Àq÷ Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
ìy˚~ø£\T ‘·j÷· s¡T#˚dæ sêE≈£î ` n~ sêÁ‘·sTTHê |ü>\ ∑ sTTHê ` ‘Ó*j·TCÒj÷· *.
á <Ûsä êàìï düÁø£eT+>± ìs¡«]Ô+#˚+<äT≈£î nXÀ≈£î&ÉT <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T\qT
ìj·T$T+#ê&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\T, uÖ<äT\ Δ T, C…q’ T\T, nJe≈£î\T ˇø=ÿø£ÿ eT‘·+
eéVü‰sê\qT #·øÿ£ u…≥&º ÜìøÏ ˇø=ÿø£ÿ <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T&çì ìj·T$T+#ê&ÉT.35
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T #Óù|Œ ˙‘·T\˙ï Ä#·]+#·e⁄. ô|’>±, sê#·]ø£+ nH˚~ ˇø£{Ï
e⁄+&É>± sêE ªÁ|ü»\+‘ê Hê _&É\ ¶ Tμ nq&É+ ndü+>∑‘e· TsTTq $wüjT· + nsTT‘˚
nXÀ≈£î&ç <Ûsä à¡ |üHêï\T m+‘·es¡≈î£ ÄHê&ÉT neT\j·÷´sTT nì #·]Ã+#·&+É ø£+f…
ˇø£ ø=‘·Ô Ä<äs¡Ù+ #·]Á‘·˝ÀøÏ e∫Ã+<äì >∑T]Ô+#·&É+ eTTK´+. |ü]bÕ\q≈£î
ã\Á|üj÷Ó >∑+ ø±ø£ kÕe÷õø£ ˙‹ ÁbÕ‹|ü~ø£ ø±yê\qï~ ñqï‘·eTsTTq Ä<äsÙ¡ +.
es¡Z düe÷»+˝À á Ä<äsÙ¡ + Ä#·sD ¡ kÕ<Û´ä +ø±<äT. Áu≤Vü≤àD eT‘·+ #˚‘T· \˝À
á ª<Ûsä à¡ +μ ≈£î\ <Ûsä à¡ +>±q÷ eT‘· eTÚ&Û´É +>±q÷ |ü]D≤eT+#Ó+~ ã\Á|üj÷Ó >±ìøÏ
˙‹ ø±ø£ eT‘·+ Á|ü‘êé÷ïj·TeTsTT+~.36 nsTT‘˚ Ä#·sD ¡ kÕ<Û´ä +ø±ì Ä<äsêÙ\˙ï
ìs¡T|üjÓ÷>∑+ ø±e⁄. @ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\T Ä Ä<äsêÙ\qT Ä#·s¡D kÕ<Ûä´+
#˚jT· >∑\y√ Ä |ü]dæ‘ú T· \qT n$ ÄVü‰«ìkÕÔsTT. nqT≈£L\eTsTTq uÛÖ‹ø£ |ü]dæ‘ú T· \T
146 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
@s¡Œ&É>\ ∑ ø±˝≤ìøÏ s¬ +&ÉT düV≤ü ÁkÕu≤›\T eTT+<˚ Ä Ä<äsêÙ\qT Á|üø{ £ +Ï #·>\
∑ >∑&+É
>=|üŒ‘·q+ nqT≈£î+fÒ nXÀ≈£î&ÉT (ãT~Δ&ç ˝≤>±) >=|üŒyê&˚.
nXÀ≈£î&ç eTs¡D≤q+‘·s+¡ 60 dü+e‘·‡sê\≈£î yêj·TTe´ ~X¯qT+&ç <˚X+¯
MT~øÏ <ä+&Éj÷· Á‘·\T ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. j·TeqT\÷, X¯≈î£ \÷, ≈£îcÕqT\÷
ˇø£] ‘·sT¡ yê‘· ˇø£sT¡ <ä+&Ó‹Ô e#êÃs¡T. Mfi¯fl˝À ≈£îcÕqT\T e÷Á‘·yT˚ ˇø£ sêC≤´ìï
kÕú|+æ #ês¡T. n+<äs÷¡ ô|<ä› m‘·TqÔ dü+|ü<qä T ø=\¢>={≤ºsT¡ . n+‘·≈î£ |üPs¡«+ eT>∑<äÛ
sê»e+XÊ\ bÕ\q˝À <Ûäì≈£î\ #˚‹˝À b˛>∑sTTq n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Mfi¯fl bÕ\
|ü&ç+~.
n+‘·ø+£ f… eTTKýÓTqÆ |ü]D≤eT+ |ü⁄Hê~˝À kÕ>∑T‘√+~. øπ +ÁBø£è‘· sê»´+
HêX¯qeTsTT >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±MTD eédüú Ä$s¡“¤
$k˛Ô+~. Bìì Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì ∫qï ∫qï sêC≤´\÷ sê»e+XÊ\÷ #ê˝≤ e#êÃsTT.
dü«j·T+b˛wüøe£ TsTT ñ‘·Œ‹Ô˙ dü+|ü<qä ÷ Ç‘√~Ûø+£ >± ô|+∫q q÷‘·q Á>±MTD
eédüú Ç|ü&ÉT >∑‘+· ˝À˝≤>∑ ˇø£ÿ øπ +ÁBø£è‘· sêC≤´ìï e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ #ê˝≤eT+~
∫\¢s¡ sêE\q÷ sêC≤´\q÷ b˛wæ+#·>*∑ –+~. j·TT<ëΔ\q÷ <ë&ÉT\q÷ uÛ]Ñ +#·
>∑*–+~.37 n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô Ç|ü&ÉT Ç~es¡ø≥ £ +‘· ª|ü\Ãμ>± ˝Ò<Tä . ù|s¡q¢ Tã{Ïº
#·÷ùdÔ á ø=‘·Ô sêC≤´\T Ä≥$≈£î\ Hê>∑Øø£sD ¡ |ò*ü ‘·+>± @s¡Œ&çqeì ns¡+ú
ne⁄‘·T+~. eTÚs¡T´\≈£L >∑T|ü⁄\ Ô ≈£L eT<Û´ä bÕ*+∫q sêE\˝À ªHê>∑μ nH˚ ù|s¡T
>∑\ sêE\THêïs¡ì |ü⁄sêD≤\qT ã{Ïº ‘Ó\TdüT+Ô ~. düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄&Ô ç #˚‹˝À z&çb˛sTTq
eTT>∑TsZ T¡ sêE\T ù|s¡T¢ Hê>∑<‘ä T· &Ô TÉ , >∑D|ü‹Hê>∑T&ÉT, Hê>∑ùdqT&ÉT.38 |ü⁄sêD≤\˝Àq÷
Áø°.X¯. s¬ +&Ée X¯‘êã›|⁄ü XÊdüHê\˝Àq÷ ù|s=ÿqï eTs=ø£ sê»e+X¯+ Ä;ÛsT¡ \T.39
Mfi¯ófl Çyê«[º nV”≤<é nH˚ |üX¯ób˛wüø£ ≈£î\+ |üPØ«≈£î\T ` n+fÒ |üX¯ób˛wüø£
>∑D Je⁄\T>± e⁄+&ç eékÕj·T Hê>∑]ø£‘q· T n\es¡TÃø√>± Mfi¯fl˝À es¡$Z uÛ»Ñ q
@s¡Œ&ç ø=+<äs¡T n<˚ >∑D+ ù|s¡T‘√ sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡ì ns¡ú+ #˚düTø√yê*.
>∑s_ú¡ \T\T nH˚ sê»e+X¯+˝À @&ÉT>∑Ts¡T sêE\Tqï≥T¢ |ü⁄sêD≤\T #ÓbÕÔsTT. ª_Û\T¢\Tμ
Ç|üŒ{Ïø° e⁄qï Ä≥$ø£ >∑D+. Bìï ã{Ïº >∑s_ú¡ \ Û T\T >∑÷&É Ä≥$ø£ <äX¯ qT+&ç
eékÕj·Tø£ <äX¯≈£î |ü]D≤eT+ #Ó+~ ˇø£ ∫qï sêC≤´ìï kÕú|æ+∫q yêfi¯flsTT
e⁄+&Ü*.40
kÕsê+X¯+˝À, eTÚs¡T´\ nq+‘·s+¡ ` Áø°.|üP. 2e X¯‘êã›+ qT+&ç ` ñ‘·sÔ ¡
uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD eédüú @s¡Œ&É&+É ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. #ê˝≤
|ü\Ã>± e⁄qï n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì ø£]qƒ eTsTTq |ü<‘Δä T· \ <ë«sê ùdø£]+∫ øπ +ÁBø£è‘·+>±
es¡øÔ ±ìøÏ $ìjÓ÷–+∫q kÕÁe÷»´+ ‘·q n+‘·s‘Z¡ · yÓs’ T¡ <Ûë´\ e\¢ HêX¯qeTsTT,
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 147
$πø+ÁBø£è‘·eTsTTq ñ‘·Œ‹Ô˙ Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø£ eédüqú ÷ #˚|{ ü +ºÏ ~. m≈£îÿe
dü+K´˝À <√|æ&û esêZ\q÷ sêC≤´\q÷ $<˚o <ë&ÉT\q÷ uÛ]Ñ +#·>*∑ –+~. >∑+>±
j·TeTTHê ˝Àj·T\ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|æŒq eT÷&Ée <äX¯qT
n+<äT≈£î+~.
<äøÿ£ Hé˝À eékÕj·T $düÔsD ¡ :
>∑‘+· ˝À˝≤π> Ç|ü&ÉT ≈£L&É <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\
ø£+fÒ s¬ +&ÉT eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\T yÓqTø£ã&ç e⁄+~. Áø°.|üP. 600 qT+&ç yÓTT<ä\sTTq
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+ >±ì <äø£ÿHé˝À dæús¡ eékÕj·T Á>±MTD
düe÷C≤ìï (n+fÒ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À #Ó|Œæ q eT÷&ÉT <äX\ ¯ ˝À s¬ +&Ée <äXq¯ T)
n+<äTø√˝Ò<Tä . >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\T düs«¡ Á‘ê #ê˝≤ kÕs¡e+‘·eTsTTq$ ø±>±
<äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T nø£ÿ&Éøÿ£ &É e÷Á‘·yT˚ kÕs¡e+‘·eTsTTq~ ø±e&É+ á #ê]Á‘·ø£
n\dü‘ê«ìøÏ eT÷\+. eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡ ø±\+˝À ˇø£ ø=*øÏÿ #˚sT¡ ≈£îqï q÷‘·q
eékÕj·Tø£ düe÷»+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± XÊ‘·yêVü≤qT\ sê»´+ @s¡Œ&ç+~. á
XÊ‘·yêVü≤qT\T ªÄ+Á<Ûμä >∑D≤ìøÏ #Ó+~qyês¡˙ Mfi¯flqT bÕ∞ kÕVæ≤‘·´+˝À nX¯«≈£î\T
(nX¯«≈£î\T) nq&Üìï ã{Ïº Mfi¯fl~ >∑TÁs¡+ ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ nsTTe⁄+≥T+<ä˙ Ç~
es¡≈î£ #Ó|ü ≈£îHêïeTT. ÁbÕø£è‘·+˝À XÊ‘·yêVü≤q, dü+düÿè‘·+˝À X¯|øÔæ ]£ ,í ª>∑TÁs¡+ qT+&ç
Ä$s¡“$¤ +∫qμ nH˚ nsêúìï ÇkÕÔjT· ì ø√XÊ+_ ˇø£ yê´dü+˝À $es¡D≤‘·àø£eTsTTq
|ü<ä $X‚w¢ Dü <ë«sê ìs¡÷|ækÕÔ&TÉ .41 Äs¡T´\ <ë«sê eTq<˚XÊìøÏ e∫Ãq >∑TÁsê\
eT∫Ãø£ >√<ëe] rs¡+˝À ø=+<ä]øÏ n\e&ç e⁄+≥T+<äì, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± yêfi¯ófl y˚≥
˝Àq÷ j·TT<ä+Δ ˝Àq÷ Ç‘·sT¡ \ ø£+f… düeTs¡T\ ú sTT, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq
‘·sT¡ yê‘· Ç‘·s¡ >∑D≤\qT ˝§+>∑BdüTø=ì yÓTT<ä{Ï sêC≤´ìï @s¡Œs¡∫ e⁄+{≤s¡˙
ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ . XÊ‘·yêVü≤qT\ ø£+f… Ç+ø=+#Ó+ Ä\dü´+>± ‘·$Tfi¯ ÁbÕ+‘·+˝À
>∑÷&É ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·TeTsTTq |ü]D≤e÷ìï n+<äTø=ì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï
‘·$Tfi¯ sêC≤´\T (Áø°.X¯. 1e X¯‘êã›+˝À) bÕ+&É´#√fi¯ #˚s¡ >∑D≤\˝À @s¡Œ&Ü¶sTT.
nXÀ≈£î&ç ø±˝≤ìøÏ Ç$ sêC≤´\T ø±e⁄. >∑D≤\ì #·÷kÕ+.
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ÉT‘·÷qï >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À uÖ<äΔ
eT‘·+ ‘·q #ê]Á‘·ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT Áø£eT+>± ø√˝ÀŒ‘·T+~. ø±ì <äøÿ£ Hé˝À Ç+ø±
Ä≥$≈£î\ eékÕsT÷ø£sD ¡ kÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄+~ ø±ã{Ïº uÖ<äΔ $Vü‰sê\T ‘·eT bÕÁ‘·qT
ìs¡«Væ≤dü÷HÔ ˚ e⁄HêïsTT. Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»|ü⁄
Ä$sê“¤e+˝À <ä÷s¡ÁbÕ+‘· es¡øÔ +£ ìs¡«Væ≤+∫q ø°\ø£eTsTTq bÕÁ‘·qT Ç~es¡øπ
148 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
#·÷kÕeTT. >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\ qT+&ç es¡≈Ô î£ \T düsT¡ ≈£î\qT <äøÿ£ Hé˝Àì
Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\≈£î rdüTø=#êÃs¡T. Ä≥$≈£î\≈£î düs¡T≈£î\$Tà yêfi¯fl qT+&ç
yêfi¯ófl ùdø£]+∫q edüTÔe⁄\T ø=Hêïs¡T. n+‘˚ø±ø£, $<˚XÊ\‘√ »]–q düeTTÁ<ä
yê´bÕs¡+ |ü&eÉ T{Ï rs¡+>∑T+&Ü kÕ–+~. ø±ã{Ïº Ä m>∑TeT‹ düsT¡ ≈£î\T >∑÷&É
<äøÿ£ Hé˝Àì Ä≥$ø£ ÁbÕ+‘ê\qT <ë{Ï |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\ ˝Àj·T\ >∑T+&Ü rsêìï
#˚sê*. ‘√e˝À es¡≈Ô î£ \ <Óq’ +~q nedüsê\ ø√dü+ >∑÷&É Ä≥$≈£î\‘√ e÷]Œ&ç
»]–+~. á Áø£eT+˝À Ä≥$≈£î\˝À es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&ç yêfi¯fl≈£î eékÕj·T+
n\e&ç+~. á |ü]D≤eT+˝À uÖ<ä+Δ ìs¡«Væ≤+∫q bÕÁ‘·q÷, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± uÖ<äΔ
|ü⁄sêedüTÔ neπøbå Õ\˝À ìøÏ|å eÔü TsTT ø£ì|æ+#˚ á #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+ ∫Vü‰ï\q÷
Ç~es¡øπ ø=+‘· #·÷kÕeTT. uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î es¡øÔ £ ÁX‚DT\T, eè‹Ô |üìyê] ÁX‚DT\T,
ô|<ä› m‘·TqÔ $sêfi≤\T Ç#êÃsTT. á $sêfi≤\≈£î ª|ü⁄D´+μ ˇø£ Áb˛<ä“\+ nsTT‘˚
<=+>∑\ qT+&ç sêE\ qT+&ç es¡≈Ô î£ \T ‘·eT ô|≥Tºã&çì ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ n<=ø£
e÷s¡+Z .42 $sêfi≤\T u≤´+≈£î &çbÕõ≥¢˝≤>∑ $Vü‰sê\˝À e⁄+&˚$. yê{Ïì _Û≈îå£ e⁄\T
e&ûø¶ Ï sTT∫Ã Ä ˝≤uÛ+Ñ ‘√ ‘·eT nedüsê\T rs¡TÃ≈£îH˚yês¡T. es¡≈Ô î£ \≈£î e÷s¡Z eT<Û´ä +˝À
Ç≥Te+{Ï u≤´+≈£î\T nedüs+¡ . $Vü‰sê\T ÄVü‰s¡+ ‘·~‘·s¡ nedüsê\ ø√dü+
#˚dæq Ks¡TÃ #·T≥Tº|üø£ÿ\ e⁄qï Ä≥$≈£î\˝À ÁX¯eT$uÛÑ»qq÷ es¡Z$uÛÑ»qq÷
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsTT. <Ûqä + ø=+‘· dü+bÕ~+#·T≈£îqï Ä≥$ø£ >∑DeTTKT´\T ÇqTeTT
yê&Éø±ìï, eékÕj·÷ìï, Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ‘êyÓTTø£ bÕ\ø£es¡+Z >± dæsú |¡ &ü Ü¶sT¡ . q÷‘·q
eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ nedüse¡ TsTTq kÕe÷õø£ ˙‹ì uÖ<äΔ _Û≈îå£ e⁄\T Á|ü#ês¡+
#˚XÊs¡T. Áø°.|üP. 600 qT+&ç kÕ>∑T‘·Tqï á |ü]D≤eT+ Ç|ü&ÉT eT]+‘· ñqï‘·
kÕúsTT˝À kÕ–+~. XÊ‘·yêVü≤q sê»´+ Ä]úø£ n_Ûeè~Δ˝À uÖ<äΔ $Vü‰sê\T
43
Á|ü e TTKyÓ T q
Æ bÕÁ‘· eVæ
≤ +#êj· Tì ø√XÊ+_ uÛ
≤ $kÕÔ
& T
É . |ü&eÉ T{Ï <äøÿ£ Hé˝Àì
uÖ<ä$Δ Vü‰sY >∑TVü≤\˙ï>∑÷&É <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T qT+&ç |ü&eÉ T{Ï rsêìøÏ <ë]rùd
ø£qTeT\ ˝Àì es¡øÔ £ e÷sêZ\ yÓ+ã&ç e⁄Hêïj·Tì ø√XÊ+_ $es¡+>± ìs¡÷|ækÕÔ&TÉ .44
Á^düT ‘·~‘·s¡ <˚XÊ\‘√ »]–q düeTTÁ<ä yê´bÕs¡+ á e÷sêZ\MT<äT>±H˚ kÕ–+~.
<Ûq˚ Tø±ø£≥+ nH˚ |ü&eÉ T{Ï rs¡+˝Àì Á^≈£î Äyêdü+˝Àì es¡≈Ô î£ \T Á|üeTTKeTsTTq
ø±¬s¢ >∑TVü≤˝Àì #Ó‘’ ´· ìsêàD≤ìøÏ $sêfi≤*#êÃs¡ì Ä >∑TVü≤ >√&É\MT~ sê‘·\qT
ã{Ïº ‘Ó\TdüT+Ô ~.
<äøÿ£ Hé˝À n|üŒ{ÏøÏ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T ˝Òeq&ÜìøÏ ∫Vü≤ï+>± eè‹Ô |üì
yêfi¯fl ÁX‚DT\T >∑÷&É es¡≈Ô î£ \˝≤π> uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î ô|<ä› m‘·TqÔ $sêfi≤*#êÃsTT.
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sê“¤e+‘√ eè‹Ô ÁX‚DT\T q•+∫ ≈£î˝≤\˝≤>± e÷]
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 149
Á>±e÷\≈£î ‘·s˝ ¡ ≤sTT. Äô|’q eè‹Ô|ìü yêfi¯ófl $sêfi≤*#˚Ã Á|üdøü ˝ ÔÏ <Ò Tä . Ä <äX˝
¯ À
e÷Á‘·+ sêE\T, sêC≤~Ûø±s¡T\T, ÁX‚wüß˜\T, >∑Vü≤|ü‘·T\‘√ u≤≥T ø£eTàs¡T\T,
eÁ&É+>∑T\T, e÷©\T, >∑+~Û≈î£ \T, yÓ<Tä s¡T|üì #˚ùdyêfi¯ófl, ˝ÒK≈£î\T >∑÷&É ‘·eT
ÁX‚DT\ <ë«sê $sêfi≤*#êÃs¡T nqï $wüjT· + Hêdæø˘ ø±¬s¢ ø£yΩ˚ ] >∑TVü≤\qT ã{Ïº
‘Ó\TdüTÔ+~.45
XÊ‘·yêVü≤qT\ Hê{Ï HêD≤\ ÁbÕX¯d´Ôü + n|üŒ{Ï yê´bÕs¡+ $düèÔ ‹ì ‘Ó\T|ü⁄
‘·T+~. ˇπø ˇø£ÿ ìπø|å +ü ˝À 20 y˚\ yÓ+&ç HêD≤\T <=]ø±sTT.46 á es¡øÔ ±ìøÏ
nqTã+<Û+ä >± e⁄qï uÖ<äΔ $Vü‰sê\T >∑÷&É #ê˝≤ dü+|üqïeTj·÷´sTT. ãT<äTìΔ
Ä<˚X+¯ Á|üø±s¡+ _Û≈îå£ e⁄≈£î _Ûøbå£ ÕÁ‘·, ˇ+{ÏMT<ä >∑T&É‘¶ |· Œü yπ̊s ÄdæÔ e⁄+&É≈L£ &É<Tä .
uÛÀ»q+ n&ÉT≈£îÿì ‹Hê˝Ò ‘·|Œü ø=qTø√ÿ≈£L&É<Tä . nsTT‘˚ Äj·Tq nqT#·sT¡ \T
á dü]øÏ es¡≈Ô î£ \ $sêfi≤\qT ô|≥Tºã&ç>± #˚dTü ø=ì Äsê“¤≥eTsTTq $Vü‰sê\˝À
J$düTHÔ êïs¡T. ‘·eT nedüsê\˙ï ø=qT≈£îÿ+≥THêïs¡T. yêfi¯fl $Vü‰sê\ >√&É\MT<ä
e⁄qï n+<äeTsTTq X¯è+>±s¡ ∫Á‘ê\T uÖ<äΔ ÁX¯eTDT\ eT‘êìï ø±ø£ $sêfi≤*∫Ãq
es¡≈Ô î£ \ dü+|ü<qä ÷ dü+düÿè‹˙ Á|ü‹_+_düTHÔ êïsTT. nsTT‘˚ á <äX˝ ¯ À Ç+ø± es¡øÔ £
$düsÔ D ¡ <ë«sê eékÕj·Tø£ Hê>∑]ø£‘· yê´|æÔ »s¡T>∑T‘√+~. ø±ã{Ïº uÖ<äeΔ T‘·+ ‘·q
kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ì |üP]Ô>± ø√˝ÀŒ˝Ò<Tä . eékÕj·T $düsÔ D ¡ eT]ø=+‘· eTT+<äT≈£î
b˛sTT dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&˚d]ü øÏ uÖ<äΔ $Vü‰sê\T ‘·eT kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT
ø√˝ÀŒe&ÉyT˚ ø±ø£ düe÷C≤ìøÏ Ä]Δø£ uÛ≤s¡+>± ‘·j÷· s¡j÷· ´sTT. <ëì‘√ uÖ<äeΔ T‘·+
47
HêX¯ q + ø±ø£ ‘·| Œ
ü ˝Ò
< T
ä .
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T
eTÚs¡T´\ |ü‘q· + nq+‘·s+¡ >∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À dü«j·T+b˛wüø£
Á>±e÷\T @s¡Œ&É&+É yÓTT<ä\sTT+<äì nHêïeTT. $dü]Ô düTqÔ ï eékÕj·T Hê>∑]ø£‘·
øπ +ÁBø£è‘· eT>∑<äÛ kÕÁe÷C≤´ìï dü+øå√uÛ+Ñ ˝À |ü&j ˚ T· >±, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T Ä
dü+øå√uÛ≤ìøÏ |ü]cÕÿs¡eTj·÷´j·Tì >∑÷&É #·÷kÕeTT. eTq<˚X¯+˝À uÛÑ÷kÕ«eT´
eédü≈ú î£ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T |ü⁄Hê~sêfi¯fl e+{Ï$.
eT>∑<äÛ ø±\|ü⁄ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àq÷ XÊ‘·yêVü≤qT\ <äøÿ£ Hé˝Àq÷ es¡øÔ £
ÁX‚DT˝Ò ø±ø£ eè‹Ô ÁX‚DT\T >∑÷&É ã\+>± e⁄Hêïj·THêïeTT. eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô
eè‹Ô ÁX‚DT\#˚‘· #˚jT· ã&ç, es¡øÔ £ ÁX‚DT\ <ë«sê <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\πø ø±ø£ >∑+>±
j·TeTTHê ˝Àj·T\ Á>±e÷\≈£î >∑÷&É #π̊s~. nsTT‘˚, s¡yêD≤ Á|ükÕs¡ kÂø£sê´\T
#ê˝≤ n|ü]D‘·+>± e⁄qï Ä s√E\˝À á eédü≈ú î£ #ê˝≤ |ü]$T‘·T\T+{≤sTT.
150 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô |ü\Ã>± e⁄qï+‘·es¡øπ Ç~ kÕ<Û´ä +. dæsú ¡ eékÕj·T Á>±e÷\T $dü]Ô +#˚
ø=B› ás¡øy£ TÓ qÆ ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ì\Te<äT. ô|’>±, ÁX‚DT\ es¡øÔ y£ T˚ eékÕj·T
$düsÔ D¡ ≈£î <√Vü≤<ä+ #˚d+æ ~ ø±ã{Ïº eédüú ‘·q HêX¯Hêìï ‘·q >∑s“¡ +¤ ˝ÀH˚ ø£*–
e⁄+~. es¡øÔ +£ ‘√ dü+|üsÿ¡ + @s¡Œ&É¶ Ä≥$ø£ ‘Ó>\ ∑ T ø=ìï+{Ï˝À es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&ç
n$ >∑÷&É eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À #˚sêsTT. eT]ø=ìï ‘Ó>\ ∑ T ‘êeTT ˇø£ eè‹Ô
˝Òø£ es¡Ôø£ ÁX‚DÏ>± e÷sêsTT. Ä≥$≈£î\T ‘Ó>∑\ qT+&ç ≈£î˝≤\T>± e÷]q
eTÚ*ø£eTsTTq #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï Ç|üŒ{ÏøÏ #ê˝≤kÕs¡T¢ Á|ükÕÔ$+#êeTT. á
|ü]D≤eT+˝À eT<Û´ä <äX>¯ ± ÁX‚DT\T ø£ì|ækÕÔsTT. ˇø£sø¡ e£ TsTTq edüTeÔ ⁄qT ùdø£]+#˚
Ä≥$≈£î\T es¡øÔ +£ dü+|üsÿ¡ +‘√ Ä edüTeÔ ⁄qT ùdø£]+∫ ny˚Tà ÁX‚D>Ï ± e÷] Ä
‘·sT¡ yê‘· n<˚ edüTeÔ ⁄qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ≈£î\+>± e÷sês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î n+ãdüT\ ú T
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝À ˇø£ >∑D+, eTqTdüàè‹˝À ˇø£#√≥ yÓ<’ Tä ´\ ÁX‚D,Ï eTs=ø£#√≥
Áu≤Vü≤àDT&çø° yÓ’X¯´ Ád”ÔøÏ |ü⁄{Ïºq dü+ø£s¡ ≈£î\+. Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*dæq
Ä≥$≈£î\˝À es¡Z$uÛÑ»q @s¡Œ&ç n$ eékÕj·Tø£ düe÷C≤\T>± e÷]b˛>±,
Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*j·Tì >∑D≤\T ÁX‚DT\T>± e÷sêsTTì ø√XÊ+_ á
dü+<äs“¡ +¤ ˝À dü÷Árø£]kÕÔ&TÉ .48
yÓTT‘·+Ô MT<ä, ÁX‚DT\ <ë«sê Á>±MTDT\ eékÕj˚T‘·s¡ nedüsê\qT r]Ãq
düe÷»+ ‘·q ñìøÏì ‘êH˚ <Óã“rdüT≈£î+~. dæsú ¡ eékÕj·T Á>±e÷\ kÕ+Á<ä‘·
ô|]π>ø=B› n~ ì\e˝Òø£b˛sTT+~. Áø£eT+>± eè‘·TÔ\T Á>±e÷\≈£î ‘·s¡\&É+
yÓTT<ä\sTT+~. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ç øπ +ÁBø£è‘· sêC≤´ìøÏ #ê]Á‘·ø+£ >±
nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü #˚kÕsTT. Ç|ü&ÉT kÕe÷õø£ dü+|ü<ä >∑÷&É á $düsÔ D ¡ |ò*ü ‘·+>±
ô|]–+~ ø±ã{Ïº ∫qï ∫qï sêE\q÷, $<˚o <ë&ÉT\q÷ düe÷»+ ªuÛÑ]+#·μ
>∑*–+~.
á q÷‘·q Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ q÷‘·q ìsêàD+ ø±yê*. |üPs¡«<äX≈¯ î£
‘·–q kÕe÷õø£ ˙‹˙ ìsêàD≤˙ï n+~∫Ãq uÖ<äΔeT‘·+ BìøÏ ‘·>∑<äT. Ç+ø±
Ä≥$ø£ >∑D≤\˝ÀøÏ es¡Ôø£+ <ë«sê eékÕj·T+ $düÔ]dü÷Ôqï ÁbÕ+‘ê\˝À
(ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä) e÷Á‘·yT˚ uÖ<ëΔìøÏ kÕe÷õø£ bÕÁ‘· Ç+ø±
$T–*e⁄+~. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÖ<äΔ $Vü‰sê\T düe÷»+MT<ä uÛ≤s¡+>±
‘·j÷· s¡j÷· ´sTT. es¡≈Ô î£ \ $sêfi≤\‘√ n$ #ê˝≤ dü+|üqïeTsTTHêsTT. sêE\T
eT]ìï $sêfi≤*∫Ã b˛wædTü HÔ êïs¡T. <äøÿ£ Hé˝Àì uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î $sêfi≤*∫Ãq yêfi¯fl˝À
eè‹Ô |üìyêfi¯ófl >∑÷&É #ê˝≤eT+~ ñ+&É>± ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ≈£îcÕqT\
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 151
sê»´+˝À uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î Ç∫Ãq $sêfi≤\T n˙ï sêE\M, <Ûìä ø£ es¡≈Ô î£ \M
e÷Á‘·yT˚ . kÕ+N dü÷bú ÕìøÏ $sêfi≤*∫Ãq 407 eT+~˝À ˇø£ÿ &É»qT eT+~ >∑÷&É
49
eè‹Ô |ì
ü yêfi¯ ófl ø±s¡
ì ø√XÊ+_ ˝… ø ÿ
£ >∑&‘
É ê&É
T . Áø°.X¯. 2e X¯‘êã›+˝À <äøÿ£ Hé˝Àì
uÖ<ä$Δ Vü‰sê\≈£î ø£eTàs¡T\÷, u…d\ Ôü ÷ $sêfi≤*#êÃs¡T>±ì düeTø±*ø£ ñ‘·sÔ ¡
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n≥Te+{Ï~ }Væ≤+#·&É+ >∑÷&É kÕ<Ûä´+ø±<äì eTs=ø£#√≥
n+{≤&ÉT.50
kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~˝À e∫Ãq á e÷s¡TŒ≈£î Á|ü‹|ò\ ü q+>± uÖ<äeΔ T‘·+˝À N*ø£
e∫Ã+~. ≈£îcÕqT\ ø±\+˝À uÖ<ä+Δ eTVü‰j·÷q`V”≤qj·÷Hê\T>± N*b˛sTT+~.
eTVü‰j·÷q+ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì dü+|üqï $Vü‰sê\ eT‘·+ nsTT+~. ‘·q
uÛ≤wüqT bÕ∞ qT+&ç dü+düÿè‘êìøÏ e÷s¡TÃ≈£î+~. Äsê“¤≥eTsTTq |üPC≤ $<ÛëHê˙ï,
‘·‘«· ∫+‘·qq÷ n\es¡TÃ≈£î+~. <äøÿ£ Hé˝À Ç+ø± eékÕj·T düe÷»+ Ä$sê“¤e+˝À
‘·q bÕÁ‘·qT ø√˝ÀŒì uÖ<äeΔ T‘·+ V”≤qj·÷q+ nsTT+~. n~ Ç+ø± ø=+‘·yT˚ s¡≈î£
ãT<äT&Δ TÉ Á|ü#ês¡+ #˚dqæ ìsê&É+ãs¡ J$‘êìï nqTdü]k˛Ô+~. nsTT‘˚ á ñ‘·sÔ ¡ `
<äøD åÏ $uÛ»Ñ q m≈£îÿeø±\+ ì\Te˝Ò<Tä . XÊ‘·yêVü≤qT\ nq+‘·s+¡ <äøÿ£ Hé˝À >∑÷&É
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T Ä$s¡“¤$+#·&É+‘√ Çø£ÿ&É>∑÷&É uÖ<äΔ+ ‘·q bÕÁ‘·qT
ø√˝ÀŒsTT+~. eTVü‰j·÷q+ <äøÏåD≤ìøÏ >∑÷&É $düÔ]+∫+~. Á|üU≤´‘·T&ÉsTTq
eTVü‰j·÷q ‘ê‹«≈£î&ÉT Hê>±s¡Tq® T&ÉT Áø°.X¯. s¬ +&Ée X¯‘êã›+˝À ø£ècÕíq~ ˇ&ÉTq¶
J$+#ê&ÉT.51
uÖ<ä+Δ á $<Û+ä >± ‘·q |ü⁄Hê~ì ø√˝ÀŒsTT+~. >±ì, Áu≤Vü≤àDeT‘·+ e÷Á‘·+
q÷‘·q Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TDýÓTqÆ e÷s¡TŒ\qT kÕ~Û+∫ ‘êqT ã\|ü&+ç ~.
Áu≤Vü≤àD eT‘·+ nìï #ê]Á‘·ø£ <äX\ ¯ ˝Àq÷ Ç<˚ |üì #˚d+æ ~. Væ≤+<äTe⁄\ Ä#êsê\
qìï+{Ï˙ ªnHê~μ>± edüTÔqïeì uÛ≤$+#·&É+ e\¢ Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ ñqï
á Á|üeTTK \ø£D å + $düà]+#·ã&ÉT‘√+~. j·T»„ã\T\qT øπ +Á<ä n+X¯+>± ø£*–e⁄qï
yÓ~’ ø£ eT‘·+ <ëì ‘=*Hê{Ï s¡÷|ü+. n~ |üXó¯ b˛wüø£ Ä~eT düe÷C≤ìøÏ ‘·–+~.
ÄVü‰s¡ ñ‘·ŒrÔ <ëìô|’q Ä<Ûës¡|&ü ¶É ÁX¯eT<√|æ&û e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· es¡eí édüú Ä$s¡“¤
$+∫+~. j·T»„ã\T\T ‘·eT ÁbÕeTTU≤´ìï ø√˝ÀŒj·÷sTT. es¡<í säÛ êàìï Ä<Ûës¡+
#˚dTü ≈£îqï ÁX¯eT <√|æ&û øπ +Á<ä kÕúHêìï bı+~+~. ø£Áå ‹j·TT\T j·TT<ëΔ\T #˚kÕÔsT¡ ,
|ü]bÕ\q kÕ–kÕÔsT¡ , j·TC≤„\T #˚kÕÔsT¡ . Áu≤Vü≤àDT\T j·T»„ ø£sà¡ ø±+&É ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
yÓX’ ó¯ ´\T eékÕj·÷˙ï, yê´bÕsê˙ï ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . ã\T\ s¡÷|ü+˝À |üqTï\ s¡÷|ü+˝À
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì s¬ +&ÉT nÁ>∑esêí\≈£î n|üŒC…|ü ‘ês¡T. X¯SÁ<äT\T Äj·TT<Ûë\T
<Û]ä +#˚ Vü≤≈£îÿ>±ì, uÛ÷Ñ $Tì ø£*–e⁄+&˚ Vü≤≈£îÿ>±ì ˝Ò≈î£ +&Ü ô|’ eT÷&ÉT esêí\≈£î
152 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
düeTwæº uÛèÑ ‘·T´\T>± (helots) >± |üì#˚kÕÔsT¡ . ‘=*Hê{Ï eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìøÏ
á ìsêàD+ dü]b˛sTT+~. ÁX¯eT $uÛ»Ñ q n|ü]D‘·+>± e⁄+&É&+É e\¢ Hê\T>∑T
esêí\T dü]b˛j·÷sTT. nsTT‘˚ dæsú ¡ eékÕj·T Á>±e÷\ dü+K´ ô|]π>ø=B› dü+|ü<ä
ô|s¡>&∑ +É , m≈£îÿe nedüsê\T rs¡&+É »]–+~. á nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ es¡øÔ £
ÁX‚DT\÷ eè‹Ô ÁX‚DT\÷ e#êÃsTT. Ä≥$ø£ ‘Ó>\ ∑ Hê>∑Øø£sD ¡ |ò*ü ‘·+>± >∑D≤\T
eè‹Ô ÁX‚DT\T>± e÷sêj·Tì #·÷kÕeTT. á es¡≈Ô î£ \q÷ eè‹Ô |üìyê]˙ yÓX’ ó¯ ´\T
˝Òø£ X¯SÁ<äT\T nqe#·TÃqT>±ì ìC≤ìøÏ á ÁX‚DT\T #ê‘·Ts¡«s¡+í |ü]~Û˝À |üP]Ô>±
ÇeT&Ée⁄. á dü+~Û <äX˝ ¯ À #·‘T· s¡«s¡í eédü≈ú î£ düs«¡ Á‘ê ÄyÓ÷<ä+ ˝Ò<Tä . düe÷»+˝À
#ê˝≤ Á|üã\+>± e⁄qï uÖ<äΔeT‘·+ <ëìï e´‹πsøÏ+∫+~. eT>∑<Ûä≈£î #Ó+~q
ns¡XΔ Êg+ Áu≤Vü≤àD Á>∑+<∏yä T˚ nsTTHê n+<äT˝À kÕe÷õø£ ìsêàD+ esêí\ |üs+¡ >±
$e]+#·ã&É˝<Ò Tä . bÕ\ø£ esêZ\qT bÂs¡`C≤q|ü<Tä \T nHêïs¡T.52 á e÷≥\≈£î
ns¡+ú Ç~es¡øπ #·÷XÊeTT. n<˚ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï >∑T]+∫ sêdæq yÓT>∑ôdÔ˙dt≈î£
>∑÷&É Hê\T>∑T esêí\T ø±ø£ @&ÉT esêZ\T ø£ì|æ+#êsTT. eTq Ä#êsê\˙ï ªnHê~μ>±
edüTHÔ êïj·Tì uÛ≤$+#·&+É e\¢ yÓT>∑ôdÔHdÓ t s¡#q· qT nuÛ÷Ñ ‘·ø\ £ Œq>± ø={Ïyº j ˚ T· &É+
»]–+~>±ì ìC≤ìøÏ n|üŒ{ÏøÏ Hê\T>∑T esêí\ eédüú kÕs¡«Á‹ø£ ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä˝<Ò ìä
ns¡+Δ #˚dTü ø√yê*.53 XÊ‘·yêVü≤qT\ <äøÿ£ Hé˝À ≈£L&Ü Ç<˚ |ü]dæ‹ú ø£ì|ædTü +Ô ~. uÖ<äΔ
C≤‘·ø£ ø£<\ ä∏ ˝Àì >±<Û\ ä T ãT<äT&Δ ç ø±\+ qT+&ç edüTqÔ ï dü+Á|ü<ëj·T+ ø±e#·TÃ>±˙
Ä ø£<\ ä∏ ˝Àì yê‘êes¡D+ e÷Á‘·+ XÊ‘·yêVü≤qT\ <äøÿ£ Hé≈î£ #Ó+~+<äì ø√XÊ+_
54
n_Û ÁbÕj· T +. Ä ø£<\
ä∏ ˝Àq÷ Ä ø±\|ü⁄ XÊdüHê\˝Àq÷ >∑÷&É es¡eí édüú kÕs¡«Á‹ø£
yê|æÔ bı+<ä˝<Ò qä ï $wüjT· + ø£q|ü&TÉ ‘·T+~. C≤‘·ø£ ø£<\ ä∏ ˝À dü+|üqï esêZìï XË{`ºÏ
>∑V≤ü |ü‘T· \T nHêïs¡T. ô|<ä› m‘·TqÔ neTàø£|⁄ü düsT¡ ≈£î\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ eè‹Ô|ìü
yêfi¯fl ÁX‚DT\THêïsTT. ø=ìï Á>±e÷\≈£î Á>±e÷˝Ò á ÁX‚DT\‘√ ì+&çe⁄HêïsTT.
>∑V≤ü |ü‘T· \T es¡+í Ø‘ê´ dü+|üqTï\sTTq yÓX’ ó¯ ´˝Ò>±ì yêfi¯ófl yêDÏ»´+ qT+&ç
eékÕj·T+ eÁ&É+>∑+ <ëø± n˙ï ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ˇø£ C≤‘·ø£ ø£<˝ ä∏ À ‘·*¢ <ä+Á&ÉT\T
‘·eT ø=&ÉT≈£î @ eè‹Ô #˚|{ ü ≤º˝≤ nì #·]Ã+∫q ñ<ä+‘êìï Á|ükÕÔ$+∫, es¡eí éùdÔ
ì»+>± e⁄+&ç e⁄+fÒ á #·sÃ¡ ≈£î ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<ìä ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.
>∑+>± j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É&+É
yÓTT<ä\j·÷´ø£H˚ Áu≤Vü≤àD <Ûsä à¡ + düs«¡ yê´|ü+Ô ø±e&É+ yÓTT<ä\sTT+~. nsTT‘˚
Hê\T>∑T esêí\ es¡í eédüú Ç|ü&ÉT dü]b˛<äT. ‘=*Hê{Ï eékÕj·Tø£ düe÷»+
Ç|ü&ÉT #ê˝≤ |ü]D‹ #Ó+~ #ê˝≤ s¡ø±\ edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚k˛Ô+~.
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 153
á ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡T\+<ä]˙ {À≈£îq ªX¯SÁ<äT\Tμ nH˚ Hê\T>∑e es¡+í ˝ÀøÏ #π̊sÃj·T&É+
dæ<ëΔ+‘·Ø‘ê´ kÕ<Û´ä y˚T (Ä |üì #˚XÊs¡T >∑÷&É) ø±ì #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À n+<äs÷¡
ˇπøkÕ] e∫Ã dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\˝ÀìøÏ #˚s˝ ¡ <Ò Tä ø±ã{Ïº yêdüeÔ +˝À n~ kÕ<Û´ä +
ø±<äT. »]–+<˚$T≥+fÒ ˇø=ÿø£ÿ eè‹Ô ÁX‚DÏ q•+∫ ø±]à≈£î\T Á>±e÷\˝À dæsú |¡ &ü Ü¶sT¡ .
ˇø=ÿø£ÿ{ÏøÏ ˇø=ÿø£ÿ ª≈£î\+μ nsTT+~. Çø£MT<ä≥ Hê>∑]ø£ düe÷»+˝ÀøÏ e∫Ã #˚]q
>∑D≤\T >∑÷&É ÁX‚DT\T>± ø±ø£ H˚sT¡ >± ≈£î˝≤\>±H˚ e∫Ã#˚sêsTT.
á q÷‘·q Á>±MTD eédüú Ä$sê“¤e+˝À dü+|üqïeTsTTq uÖ<äΔ $Vü‰sê\T
m≥Te+{Ï bÕÁ‘·q÷ ìs¡«Væ≤+#·˝øÒ b£ ˛j·÷j·Tì #·÷kÕ+. Áu≤Vü≤àDT\T n+<äT≈£î
_Ûqï+>± Á>±e÷\˝ÀH˚ e∫Ã dæsú |¡ &ü Ü¶sT¡ . ≈£î\ eédüqú T ô|+bı+~+#ês¡T. ≈£î˝≤\T>±
e÷]q Ä≥$≈£î\ ˝Òø£ ÁX‚DT\ <˚e‘·\q÷ <˚e⁄fi¯flq÷ Áu≤Vü≤àD°ø£]+∫ >∑Tfi¯ófl
ø£{≤ºsT¡ . Ä >∑Tfi¯fl˝À |üP»\T ìs¡«Væ≤+∫ ‘·eT bı≥ºb˛düTø√e&ÉyT˚ ø±ø£, ≈£î\eédüqú T
ø£≥Tº ~≥º+ #˚kÕs¡T. ø£sà¡ ø±+&Éq÷ |üP»\q÷ ÄyÓ÷~+#·ì uÖ<äeΔ T‘·+ á |üqT\T
#˚jT· ˝Òøb£ ˛sTT+~. uÖ<ä+Δ yÓ|’ ˝ üò ≤´ìøÏ Ç<=ø£ eTTK´ ø±s¡D+.
Ä≥$ø£ >∑D≤\qT dü«j·T+b˛wüø£ Á>±eT düe÷»+˝À ø£\T|ü⁄ø=H˚ Áø£eT+˝À
≈£î˝≤\T @s¡Œ&Ü¶sTT ø±ã{Ï,º ≈£î˝≤\qT >∑D≤\ \ø£D å ≤\T n+≥T≈£îHêïsTT. ≈£î\
eédü≈ú î£ >∑\ s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ q \ø£D å ≤\÷ >∑D eédüú qT+&ç e∫Ãqy˚qì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+.55 ˇø£{,Ï ≈£î˝≤\≈£î ‘·eT dü«+‘· Ä#êsê\T dü«+‘· <˚e‘·\÷ |üP»\÷
|ü$Á‘· ~Hê\T ñ+&É&+É . >∑D≤\ |üPs¡« Ä#êsê\T Çø£ÿ&É ≈£î\ Ä#êsê\T>±
e÷sêsTT. nsTT‘˚ n$ Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ #Ó+~ ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ˝À uÛ≤>∑+ nj·÷´sTT.
yê{Ïì Áu≤Vü≤àD°ø]£ +#·&+É <ë«sê Ä≥$≈£î\qT ã\Á|üj÷Ó >∑+ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&É
eékÕj·Tø£ düe÷»+˝ÀìøÏ ø£\T|ü⁄≈£î sêe&É+ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ìs¡«Væ≤+∫q
Á|üeTTKyÓTÆq bÕÁ‘· nqï ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·÷ìï #ê˝≤kÕs¡T¢ Á|ükÕÔ$+#êeTT.
eékÕj·T düe÷» $düÔs¡D≈£î á $<Ûä+>± <√Vü≤<ä+ #˚dæq á \ø£åDy˚T
ndü+U≤´ø£yTÓ qÆ |üP»\≈£L Ä#êsê\≈£L qeTàø±\≈£L ‘ê$∫Ã uÛ$Ñ wü´‘·T˝ Ô À Ä]úø£
Á|ü>‹∑ øÏ ‘·<ë«sê kÕ+düÿè‹ø£ |ü⁄s√>∑eTHêìø° Ä≥+ø£eTsTT+~.56
≈£î\ eédü≈ú î£ +&˚ s¬ +&Ée Á|üeTTK \ø£D
å + |üsd¡ Œü s¡+ dü+|üsÿ¡ + ô|’q ìùw<Û+ä .
Ç~ >∑÷&É >∑Deédüú qT+&ç e∫Ã+<˚. >∑D≤\ eT<Û´ä düV≤ü |ü+øÏÔ uÛÀ»q+>±ì $yêVü≤
dü+ã+<Û+ä >±ì ìwæ<+Δä . ªu≤Vü≤´ ìùw<Û+ä μ >∑D düe÷» Ä#êsê\˝À eTTKýÓTqÆ ~.
n~ ≈£î\eédü≈ú î£ >∑÷&É dü+Áø£$T+∫+~. ˇø£ ≈£î\+ yêfi¯ófl eTs=ø£ ≈£î\+‘√ ø£*dæ
uÛÀ»q+ #˚jT· s¡T. $yêVü≤ dü+ã+<Û+ä ô|≥Tºø√s¡T. nsTT‘˚ >∑D≤\ eT<Û´ä ôV≤#·TÃ
154 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
‘·>T∑ <Z \
ä Á|üdøü ÔÏ ˝Òøb£ ˛>±, ≈£î˝≤\T es¡Z düe÷»+˝À uÛ≤>∑+ ø±e&É+e\¢ yê{Ï eT<Û´ä
ôV≤#·TÃ ‘·>T∑ \Z $eø£å (dü÷\ ú +>± Ä]úø£ kÕúsTTì ã{Ï)º @s¡Œ&ç+~. n+fÒ >∑D≤\
eT<Û´ä u≤Vü≤´ ìùw<Û+ä Çs¡T|üø±å \≈£L düeTyÓTqÆ ~ ø±>±, ≈£î˝≤\ eT<Û´ä dü+|üsÿ¡
ìùw<Û+ä ndüe÷qeTsTTq~. ÁøÏ+~ ≈£î\+‘√ dü+|üsÿ¡ +ô|’ ≈£î˝≤ìøÏ ìùw<Û+ä . ÁøÏ+~
yêfi¯ófl Ä ìùw<Ûëìï ô|’yêfi¯fl MT~ ª>ös¡e+μø=B› bÕ{ÏkÕÔsπ ‘·|Œü yêfi¯fl≈£î Ä ìùw<Û+ä
ñ+&É<äT.
>∑D≤\T eékÕj·Tø£ düe÷»+˝À s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± #˚sêj·Tqï ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·÷ìï Ç~es¡≈£î #·÷kÕeTT. Äj·TT<Ûë\ yê&Éø£+ ‘Ó*dæq ã\eTsTTq
>∑D≤\˝À es¡$Z uÛ»Ñ q @s¡Œ&ç Äj·TT<Ûë\T ø£*–q >∑DeTTKT´\T bÕ\ø£es¡+Z >±
@sêŒ&Ü¶sT¡ . Ç‘·sT¡ \T ˇø£ ÁXÊ$Tø£ ≈£î\+>± e÷sês¡T. Äj·TT<Ûë\ yê&Éø+£ ‘Ó*j·Tì
ã\V”≤qeTsTTq >∑D≤\T ˇø£ ÁX‚D>Ï ±H√ X¯SÁ<ä ≈£î\+>±H√ e÷] ÁX¯eT<√|æ&øû Ï ˝§+–
b˛j·÷sTT. yÓTT<ä{sÏ ø¡ +£ >∑D≤\˝À es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&Ü\+fÒ >∑D≤\ ñeTà&ç‘‘· «· +
q•+#ê*. eékÕj·T $düsÔ D ¡ qT ˇø£ |ü_ø¢ ˘ ôdø£sº Y |ü]ÁX¯eT>± uÛ≤$+∫q øö{Ï\T´&ÉT
á $wüj·÷ìï düŒwüº+>± >∑T]Ô+#ê&ÉT. Ä≥$≈£î\qT sêE @ $<Ûä+>± ˝§+>∑
BdüTø√yê˝À #·]Ãdü÷Ô ˇø£ m‘·T>Ô &∑ É #ÓbÕŒ&ÉT. ªª>∑÷&Û# É ês¡T\T >∑D+˝ÀìøÏ Á|üy•˚ +∫
>∑D+˝À $uÛ<Ò ë\q÷ <˚«cÕ˙ï @ $<Û+ä >± Á|üyX˚ ô¯ |{≤º˝À ‘Ó\TdüTø√yê*. >∑D+
eTTKT´\T kÕe÷q´ >∑D düuTÑÛ ´\‘√ düV≤ü |ü+øÏÔ uÛÀ»q+ #˚jT· ≈£L&É<˙ä $yêVü≤
dü+ã+<Û+ä ô|≥Tºø√>∑÷&É<˙ä s¬ #·Ã>={≤º*.μμ n+{≤&ÉT.57 >∑D≤\ dü$Twæº J$‘êìï
HêX¯q+ #˚dæ yêfi¯flqT kÕe÷õø£+>± ˝§+>∑BdüTø√yê\+fÒ n+≥sêì‘·Hêìï Á|üyX˚ ¯
ô|{≤º\qï ≈£îj·TTøÏìÔ Ç+‘· düŒwü+º >± #ÓbÕŒ&ÉT. e÷≥\˝À Ç+‘· ìs=à>∑e÷≥+>±
#Ó|Œæ +~ ˇø£ÿ øö{Ï\T´&˚ nsTTHê ôV’≤+<äeeT‘·+ á ≈£î{Ï\ ˙‹ì ÄHê{Ï qT+&ç
áHê{Ï <ëø± Ä#·]dü÷HÔ ˚ e⁄+~.
Çø£ÿ&É >∑eTì+#·e\dæq eTTKýÓTqÆ $wüjT· + @$T≥+fÒ á ≈£î\eédü≈ú L£
j·TEπs«<äø±\|ü⁄ es¡eí édü≈ú L£ >∑\ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê<äT\T |üP]Ô>± _ÛqïeTsTTq$.
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø=‘·>Ô ± n\e&É¶ <äX˝ ¯ À, Äs¡T´\≈£î ˝§+–b˛sTTq Äπs´‘·sT¡ \ #˚‘·
ÁX¯eT #˚sTT+∫ ÄVü‰s¡+ ñ‘·Œ‹Ô #˚sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ ˇø£ ªX¯SÁ<ä es¡+í μ dü]b˛sTT+~.
Äs¡T´\ ˝À|ü* kÕe÷q´ »Hêìï bÕ\ø£esêZ˙ï y˚sT¡ #˚jT· &ÜìøÏ yÓX’ ó¯ ´\T, Áu≤Vü≤àD
ø£Áå ‹j·TT\T nH˚ $uÛ»Ñ q dü]b˛sTT+~. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\≈£î á #ê‘·Ts¡«s¡´í +
m+‘·e÷Á‘·+ #ê\<äT. eékÕj·T $düsÔ D ¡ Áø£eT+˝À q÷‘·q Á>±MTD düe÷»+
@s¡Œ&É¶ Áø£eT+˝ÀH˚ es¡eí édü‘ú √ Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò≈î£ +&É nH˚ø£ ªX¯SÁ<äμ≈£î˝≤\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 155
#·]Á‘· XÊgø±s¡T\ nqTeT‹‘√ q&Ée<äT. Çø£MT<ä≥ ì»eTsTTq eékÕj·T<ës¡T\T,
eè‹Ô|ìü yês¡T X¯SÁ<äT˝Ò. yÓX’ ó¯ ´\T es¡øÔ ±ìøÏ |ü]$T‘·eTe⁄‘ês¡T. X¯SÁ<äT\ dü+K´
58
n|ü ] $T‘· +>± ô|]–b˛>±, yÓ X
’ ó
¯ ´\T n\Œ dü
+ U≤´≈£î\e⁄‘ês¡ T.
á ø=‘·Ô |ü]D≤eT+ Áu≤Vü≤àDT\qT #ê˝≤ Çã“+~ ô|{Ï+º ~. #·‘T· s¡«s¡í
eédüú #·Á≥+˝ÀìøÏ á q÷‘·q düe÷C≤ìï m{≤¢ Ç]øÏ+#ê˝À yêfi¯fl≈£î ns¡+Δ ø±˝Ò<Tä .
>∑‘êìï m+‘·e÷Á‘·+ e<äT\Tø√e&É+ Çwü˝ º ìÒ yêfi¯ófl ø±ø£b˛‘˚ á <äX˝ ¯ À es¡eí édüqú T
ø±<äì ø=‘·Ô XÊÁkÕÔ\T sêùdyês¡T. ø±ì j·T»„ã\T\qT e~*ô|{Ïº 2500 dü+e‘·‡sê\T
<ë{ÏHê Ç|üŒ{Ïø° y˚<eä T+Á‘ê\ |üsH¡ƒ êìï e<ä\qfÒ,º es¡eí édü≈ú î£ ø±\+ #Ó*b¢ ˛sTT
≈£î\ eédüú @s¡Œ&çq|üŒ{Ïø° ø=‘·Ô eédüqú T bÕ‘· dü÷Á‘ê\ #·Á≥+˝ÀH˚ ìs¡«∫+#˚
Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕs¡T. Hê\T>∑T esêí\ $uÛ»Ñ qqT e~*ô|≥º≈î£ +&É ndü+U≤´ø£eTsTTq
≈£î˝≤\≈£î ns¡+Δ #ÓbÕŒs¡T.59 nkÕ<Û´ä + nì|æ+#˚ á ø±sê´ìï nyÓ÷|òTü eTsTTq
≈£î‘·sÿ¡ +‘√ kÕ~Û+∫qyê&ÉT eTqTe⁄. Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q esêí\ eT<Û´ä es¡dZ +ü ø£s+¡
»]–q |ò*ü ‘·+>± ≈£î˝≤\˙ï @s¡Œ&Ü¶jT· ì eTqTe⁄ ˇø£ ø£\Œq #˚XÊ&ÉT. ‘·sT¡ yê‹
XÊgø±s¡T\T Bìì ø=qkÕ–+#ês¡T.
eTqT <Ûsä à¡ XÊg+ á q÷‘·q Á>±MTD düe÷C≤ìï $e]+#˚ Á|ü<ëÛ q kÕVæ≤‘·´
eT÷\+. eTqTdüàè‹ì ns¡XΔ Êg+‘√ b˛*ùdÔ á ø=‘·Ô düe÷»+ \ø£D å ≤\T ns¡+ú
ne⁄‘êsTT. ns¡ΔXÊg+ düe÷C≤ìï πø+ÁBø£è‘·+>± |ü]bÕ*+#ê\ì uÀ~Û+∫+~.
Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑T\T nìï $wüj÷· \˝Àq÷ CÀø£´+ #˚dTü ø=ì |ü]bÕ\q ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
eTqTe⁄ n+<äT≈£î _Ûqï+>±, sêE Äj·÷≈£î˝≤\ ÁX‚DT\ Ä#êsê\qT <äèwæ˝ º À
e⁄+#·Tø=ì ìs¡íj·÷\T #˚j·÷\+{≤&ÉT. $$<Ûä ≈£î˝≤\ ˝Òø£ ÁX‚DT\ n+‘·s¡Z‘·
eéVü‰sê\qT yêfi¯flπø e~˝Òdæ ¬s+&ÉT ≈£î˝≤\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\qT e÷Á‘·y˚T
sêE ìj·T+Á‹kÕÔ&TÉ .60 ø=‘·Ô >∑D≤\qT ≈£î˝≤\>± ø£\T|ü⁄ø=H˚ Áø£eT+˝À á $πø+ÁBø£sD ¡
nìyês¡éTsTT+~. ns¡XΔ Êg+˝Àì sê»´+ düs«¡ dü‘êÔø£ sê»´+. eTqTdüàè‹˝Àì sê»´+
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± >∑\ ∫qï sê»´+. Á|üuTÑÛ ‘·« ìs¡«Vü≤D˝Àì
d”‘· uÛ÷Ñ eTT\ Á|ükÕÔeq>±ì >∑qT\ô|’q Á|üuTÑÛ ‘·« >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· +>±ì ˝Òe⁄. Ä]úø£
s¡+>∑+ ns¡XΔ ÊgeT+‘· Äsê“¤≥+>± ˝Ò<Tä . dü+|üqTï˝…q’ bÂs¡ C≤q|ü<ä esêZ\ Á|ükÕÔeq
˝Ò<Tä . yÓ+&ç HêD≤\T b˛sTT sê–HêD≤\T e#êÃsTT. yÓ+&ç HêD≤\qT ª|ü⁄sêD+μ
nHêïs¡T ` n+fÒ n$ ndü\T $ìjÓ÷>∑+˝À ˝Òeì ns¡eΔ Te⁄‘·T+~.61 á <äX¯ qT+&ç
ø±s¡|¸ Dü eTT\T n+fÒH˚ sê– HêD≤\T nH˚ ns¡+Δ e∫Ã+~.62 |üqTï\T >∑÷&É Ç|ü&ÉT
‘·≈î£ ÿe>±H˚ e⁄HêïsTT. ns¡XΔ Êg+˝À |üqTï\T |ü+≥˝À Hê\>∑ee+‘·T qT+&ç Äs¡e
156 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
e+‘·Tø±>±, eTqTdüàè‹˝À Äs¡e e+‘·T qT+&ç |üHïÓ +&Ée e+‘·T e÷Á‘·yT˚ . Á|üuTÑÛ ‘·«
ñ<√´>∑T\øÏ#Ã˚ J‘·+ >∑÷&É ‘·≈î£ ÿy˚. ìC≤ìøÏ ~>∑Te kÕúsTTøÏ #Ó+~q ñ<√´>∑T\≈£î
e÷Á‘·y˚T q>∑<äT J‘ê*∫Ãq≥Tº+~. ô|’kÕúsTT n~Ûø±s¡¢≈£î ø=ìï Á>±e÷\ qT+&ç
ùdø£]+∫q |üqTï>±ì, ø=+‘· uÛ÷Ñ $T>±ì J‘·+>± Ç#êÃs¡T.63 eTq <˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ kÕ«eT´
eédü≈ú î£ Ç~ Á|ü<ëÛ qeTsTTq \ø£D å +. Bì ;C≤\T eTÚs¡T´\ |ü‘q· + nq+‘·s+¡
@s¡Œ&çq dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD düe÷»|ü⁄ ‘=*s√E\˝ÀH˚ n+≈£î]+∫q≥Tº eTqT
<Ûsä à¡ XÊg+ <ë«sê ‘Ó\TdüT+Ô ~.
≈£î\ eédü‘ú √u≤≥T ≈£î\‘·‘«· + nìï s¡+>±\˝ÀìøÏ $dü]Ô +∫+~. H˚sêìøÏ
•ø£å ≈£î˝≤ìï ã{Ïº e⁄+≥T+~. n|ü≈£î e&û¶ ≈£î˝≤ìï ã{Ïº e⁄+≥T+~. Áu≤Vü≤àDT\
qT+&ç 24 XÊ‘·+, ø£Áå ‹j·TT\ ñ+&ç 36 XÊ‘·+, yÓX’ ó¯ ´\ qT+&ç 48 XÊ‘·+, X¯SÁ<äT\
qT+&ç 60 XÊ‘·+ e&û¶ rdüTø√e#·TÃqT. s¡TDÁ>∑dTü &Ô TÉ n|ü rs¡Ã˝Òì |üø+å£ ˝À n‘·ì~
‘·≈î£ ÿe ≈£î\+ nsTT‘˚ #êøÏ] #˚dæ rsêÃ*. ø±ì m≈£îÿe ≈£î\+ nsTT‘˚ #êøÏØ
#˚sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä . n‘·qT dü+bÕ~+∫q|ü&˚ n|ü rs¡TkÕÔ&TÉ . dü«j·T+
b˛wüø£ Á>±MTD düe÷»+ Ä$s¡“$¤ +#˚<ëø£ ≈£î\eédüú ˝Ò<ìä , ‘·‘÷· Œs¡´« s¡÷|üeTsTTq
es¡í eédü≈ú î£ kÕs¡«Á‹ø£yTÓ qÆ ÄyÓ÷<ä+ ˝Ò<˙ä nHêï+. n+<äT≈£î eTs=ø£ ì<äsÙ¡ q+>±
ns¡XΔ Êg+ >∑÷&É Áu≤Vü≤àD Á>∑+<∏yä T˚ nsTTq|üŒ{Ïø° n+<äT˝À Ç≥Te+{Ï ≈£î\ $eø£å
˝Ò<äT.64
eTÚs¡T´\ ø±\+ es¡≈î£ >∑÷&É eékÕj·T s¡+>±ìøÏ #Ó+~q <Ûìä ≈£î\qT
ªuÛ÷Ñ kÕ«eTT\T nq&ÜìøÏ M\T˝Ò<ìä #·÷kÕ+. >∑V≤ü |ü‘T· \T, C≤q|ü<Tä \T, nì
|æ\Teã&É¶ yêfi¯ófl düC≤‘· eékÕj·T ãè+<ë\ eTTKT´\T. uÛ÷Ñ $T á ãè+<ë\
ñeTà&ç ÄdæÔ ø±>±, Á|üuTÑÛ ‘·« ìs¡«Vü≤D˝À ã+»s¡T uÛ÷Ñ eTT\qT eékÕj·T jÓ÷>∑´+
#˚dqæ ªd”‘êμ Á>±e÷\ X¯SÁ<ä ø£s≈¸¡ î£ \≈£î ‘·eT J$‘ê+‘·+ e÷Á‘·yT˚ uÛ÷Ñ $TMT<ä
Vü≤≈£îÿ e⁄+~. á q÷‘·q (dü«j·T+b˛wüø)£ Á>±MTD düe÷»+ dü+>∑‹ @$T{Ï?
eTq <˚X¯+˝À eékÕj·T düe÷»+ Ä$s¡“¤$+∫q rs¡Te\¢ uÛÑ÷$T˝À
ñeTà&ç j·÷»e÷q´+ #ê˝≤ ø±\+ ì*∫b˛sTT+~. >∑D≤\T ‘êeTT eékÕj·T
jÓ÷>∑´+ #˚dæ Hê>∑* øÏ+~øÏ ‘Ó∫Ãq uÛ÷Ñ $Tì ‘·eT düeTwæº ÄdæÔ >±H˚ ø£*–e⁄HêïsTT.
ø±ã{Ïº Á>±e÷\˝Àì Á|ü<ëÛ q eékÕj·T øπ Áå ‘ê\T düeTwæº ÄdæÔ >±H˚ ø=qkÕ>±sTT.
nsTT‘˚ Á>±eT •yês¡˝ ¢ Àì ã+»s¡q¢ T e÷Á‘·+ me]øÏyês¡T ‘·eT dü«+‘· ÁX¯eT‘√
Hê>∑* øÏ+~øÏ ‘Ó#êÃs¡T. Ä uÛ÷Ñ $T yêfi¯fl dü«+‘· ÄdæÔ ø±e&É+ á <äX˝
¯ À yÓTT<ä\sTT+~.
ª<äT|æŒì me&ÉT yÓTT<ä≥ø=&ç‘˚ yê&ç<˚ nsTTq≥Tº uÛÑ÷$Tì me&ÉT eTT+<äs¡
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 157
eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚ùdÔ n~ yê&ç‘˚ ne⁄‘·T+~μ nì eTqTe⁄ nHêï&ÉT. düeTø±*ø£
uÖ<äΔ kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ n<˚ n_ÛÁbÕj·T+ e⁄+~. Á>±eT+˝Àì Á|ü<ëÛ q eékÕj·T
øπ Áå ‘êìï >∑÷&É, düC≤‘· ãè+<ä+˝Àì n+<äs÷¡ n+^ø£]ùdÔ $uÛõÑ +#·e#·TÃqì eTqTdüàè‹
qT+&ç |üs√ø£+å >± ìsêú]+#·e#·TÃH˚y÷Ó qì ø√XÊ+_ uÛ≤$kÕÔ&TÉ .65
ns¡XΔ ÊÁkÕÔìø° eTqT <Ûsä à¡ XÊÁkÕÔìø° mìï ‘˚&Ü\THêï ˇø£ÿ $wüjT· +˝À e÷Á‘·+
@ø°u≤Û e+ e⁄+~. s¬ +&É÷ >∑÷&É ‘·eT <Ûsä à¡ |üHêï\ es¡Z dü«uÛ≤yêìï sêC≤´ì≈£î+&˚
nD∫y˚‘· dü«uÛ≤yê˙ï ìs=à>∑e÷≥+>± #ÓbÕŒsTT. ªªsêE ã\ Á|üj÷Ó >∑+‘√ X¯SÁ<äT\
#˚‘,· yÓX’ ó¯ ´\#˚‘· yêfi¯fl $<ÛTä \T #˚sTT+#ê*. á s¬ +&É esêí\T ‘·eT $<ÛTä \T
ìs¡«Væ≤+#·øb£ ˛‘˚ Á|ü|+ü #·+ yÓTT‘·+Ô ndüeÔ ´dü+Ô nsTTb˛‘·T+~μμ n+{≤&ÉT eTqTe⁄.66
ªªÁ|üuTÑÛ ‘·«eT÷ |ü⁄s√Væ≤‘·T&É÷ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ç#‘˚ · ‘·q $~Û ìs¡«Væ≤+|ü#j ˚ T· &É+˝À
◊ø£éTe⁄‘ês¡T. n<˚ »s¡>∑≈£î+fÒ yêfi¯fl≈£î |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô
ñ+&É<Tä μμ nì ø√XÊ+_ yêÚ≤´ìkÕÔ&TÉ .
eTq+ ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ>± Çyê«fi¯ >∑T]Ô+#˚ Ä#êsê\˙ï Ä <äXq¯ T+&ç s¡÷|ü+
rdüT≈£îHêïsTT. ‘·‘÷· Œs¡«´ø±\|ü⁄ Áu≤Vü≤àD eT‘êìï ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ nì Çyê[º
ns¡+Δ ˝À |æ\e˝ÒeTT. n~ øπ e\+ neπøbå Õ\ s¡÷|ü+˝À ø=‘·Ô Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À
$T–*+~. Væ≤+<ä÷eT‘·+ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\˝À |ü⁄{Ïº+~. nø£ÿ&ç qT+&ç
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ Áø£eT+˝À <ëìøÏ nqT≈£L\+>± ‘êq÷ e÷s¡T‘·÷
b˛sTT+~. eTq Ä#êsê\˙ï nHê~>± edüTHÔ êïj·Tì ÁuÛ$Ñ T+#·&+É e\¢ ôV’≤+<äe+˝Àì
#ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷\T eTs¡T>∑Tq |ü&TÉ ‘·THêïj·Tì ø√XÊ+_ n_ÛX+¯ dækÕÔ&TÉ . Áu≤Vü≤àD
|üP»\˝Àq÷ ø£s¡àø±+&É˝Àq÷ Çyê«fi¯ ø=ã“]ø±j·T\≈£î ñqï ÁbÕeTTU≤´ìï
Á|ükÕÔ$dü÷Ô Ç$ Áø°dTü Ô X¯ø+£ ˝À ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq Ä#ês¡yT˚ ‘·|Œü n+‘·≈î£ |üPs¡«+
˝Ò<+ä {≤&ÉT. n+‘·≈î£ |üPs¡«+ Áu≤Vü≤àDT\≈£î <äøD åÏ Ç#˚Ã≥|ü&ÉT _fi¯«|ò\ü + Ç#˚Ã
yês¡T. Áø°.X¯. yÓTT<ä{Ï X¯‘êu≤›\˝À |ü&eÉ T{Ï ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝ÀìøÏ ø=ã“] |ü+≥qT
Á|üy˚X¯ô|≥º&É+‘√ nø£ÿ&É eékÕj·Tø£ düe÷»+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. n‘·´+‘·
eTTK´ yÓTqÆ |ü]D≤e÷ìøÏ >∑Ts¡T>Ô ± ø=ã“]ø±j·T Væ≤+<ä÷ Ä#êsê\˝À Á|üeTTKkÕúHêìï
bı+~+~.67
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sê“¤e+‘√ s¡÷bı+~q Væ≤+<ä÷eT‘êìøÏ Ä
kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ qT+&ç e∫Ãq |ü]$T‘·T\˙ï e⁄HêïsTT. Á>±MTD J$‘êìøÏ s¡T‘·Te⁄\
‘√H˚ ‘·|Œü dü+e‘·‡sê\‘√ |üì˝Ò<Tä . Ä Á>±e÷\˝À dæsú |¡ &ü ¶É Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ
>∑÷&É Ç<˚ yÓK ’ ] n\e&ç+~. sêeTT&ÉT \+ø£qT »sTT+∫q s√E (‹~∏)Û @<äì
158 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
Áu≤Vü≤àDT\T nq+‘·+>± yê~+#·T≈£î+{≤s¡T >±ì @ dü+e‘·‡s¡+˝À »sTT+#ê&Éì
mqï&É÷ #·]Ã+#·˝<Ò +ä {≤&ÉT ø√XÊ+_. C…q’ T\T e÷Á‘·yT˚ (yêfi¯fl˝À es¡≈Ô î£ \T #ê\
68
eT+~ e⁄Hêïs¡ T ø±ã{Ï º ) ‹<∏ ä T ˝Ò ø±ø£ dü + e‘· ‡ s¡ e TT\T >∑ ÷ &É ˝… ø £ ÿ u… { ≤º s ¡ T .
Áu≤Vü≤àDT\T á yÓ’K] #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏ëìï HêX¯q+ #˚dæ+~. dü«j·T+b˛wüø£
Á>±e÷\T eTq düe÷»+ MT<ä kÕ~Û+∫q $»j·T+ $<˚o <ë&ÉT\ø£+fÒ >∑÷&É
Á|üe÷<äøs£ e¡ TsTTq<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.69 ø±˝≤ìï s¡T‘·Te⁄\‘√ ˝…øÿÏ +#·&+É e\¢
n~ ªø±\#·Áø£+μ nsTT+~. á ø±\#·Áø±ìï Hê\T>∑T j·TT>±\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä
$uÛõÑ +#ês¡T. ø£è‘· Á‘˚‘ê <ë«|üs¡ ø£*j·TT>±\˝À ø±\+ ñqï‘· <äXq¯ T+&ç V”≤q<äX≈¯ î£
e÷s¡T‘·T+~. ‹]– Á|üfij ¯ T· + e∫Ã eT∞fl ø£è‘·jT· T>∑+ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. á
ø±\#·Áø±ìøÏ s¡T‘·T#·Áø±ìøÏ ø√XÊ+_ b˛*ø£ #ÓbÕÔ&TÉ . esê¸\T sê>±H˚ eékÕj·T+
yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. ÄVü‰s¡+ |ü⁄wüÿ\+>± <=s¡T≈£î‘·T+~. esê¸ø±\+ ‘·sT¡ yê‘· H˚\
Áø£eT+>± m+&çb˛e&É+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. y˚d$ü e#˚Ãdü]øÏ J$‘·+ <äTs¡“s¤ e¡ Te⁄‘·T+~.
eT∞fl ˇø£ÿkÕ]>± esê¸\T sêe&É+‘√ Á>±MTD |ü]düsê\T Á|üfij ¯ T· + e∫Ãq≥Tº ˙{Ï‘√
ì+&çb˛‘êsTT. eT∞fl ø=‘·Ô #·Áø£+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ne⁄‘·T+~. á J$‘· nqTuÛeÑ + qT+&˚
Hê\T>∑T j·TT>±\ ø±\$uÛ»Ñ q e∫Ã+<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.70
á q÷‘·q Á>±MTD J$‘êìøÏ dæ<ëΔ+‘·øs£ Ô¡ nsTTq Áu≤Vü≤àDT&ÉT Á>±eT
J$. Áu≤Vü≤àDT\T |ü≥ºD≤\˝À dæús¡ ìyêdü+ @s¡Œs¡#·Tø√e&ÜìøÏ M\T˝Ò<äì
uÖ<Ûëj·Tq <Ûsä à¡ dü÷Á‘·+ n≥T+~.71 Á>±eT+˝À ìedæ+∫ ≈£î\eédüqú T |ü{wÏ +ºü
#˚dæ ‘·<ë«sê dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\qT ã\|üs# ¡ &· +É á <äX˝ ¯ À Áu≤Vü≤àDT\ ø£seÔ¡ ´+.
á Áø£eT+˝À, ≈£î˝≤\>± ø£\T|ü⁄≈£îqï >∑D≤\ <˚e⁄fi¯Sfl |üP»\÷ Ä#êsê\÷ e∫Ã
Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À ø£*kÕsTT. ø£<\ ä∏ ÷ |ü⁄sêD≤\÷ ø£*Œ+#·ã&Ü¶sTT. Ç+‘· _ÛqïeTsTTq
dü+Á|ü<ëj·÷\qT ø£\T|ü⁄ø√>∑\>±\+fÒ ‘ê]ÿø£‘q· ÷, $y˚#q· q÷, yêdü$Ô ø£‘q· ÷
e~* ô|{≤º*. Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À M{ÏøÏ ‘êe⁄˝Ò<Tä . @B ndü+>∑‘+· ø±<äT, ndü+ã<ä+Δ
ø±<äT. qeTàX¯ø´£ + ø±ì<˚B ˝Ò<Tä . sê»˙‹, <Ûsä à¡ +, XÊg+, XÊdüq+, kÕVæ≤‘·´+,
n˙ï |ü⁄sêD≤\‘√q÷ eT÷&Û$É XÊ«kÕ\‘√q÷ ø£\>∑\dæb˛j·÷sTT. dü+≈£î∫‘·eTsTTq
eTÚ&Û´É + düe÷C≤ìï Äe]+∫+~.
uÛÖ‹ø£ yêdüyÔ ê\|ü≥¢ Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ ñqï ìs¡ø¢ ´å£ +e\¢ #·]Á‘·øπ ø±<äT,
eTq dü+düÿè‹øÏ >∑÷&É #ê˝≤ qwü+º »]–+~.72 dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&ç ˇπø
qeT÷Hê˝À <˚XÊqï+‘ê r]Ã~<ä›ø£eTT+<äT eTq düe÷»+˝À #ê˝≤ yÓ’$<Ûä´+
e⁄+&ç+~. mH√ï >∑D≤\÷ ‘Ó>∑\÷ eékÕj·Tø£ düe÷C≤\÷ ñ+&˚$. yê{ÏøÏ
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 159
_ÛqïeTsTTq dü+Á|ü<ëj·÷\T+&˚$. *#êÃ$, eT\¢ ‘·~‘·s¡ eT>∑<øäÛ ±\|ü⁄ >∑D≤\
Á|üC≤‘·+Á‘· dü+Á|ü<ëj·T+ Á^≈£î dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ m+‘·e÷Á‘·+ rdæb˛sTT+~ ø±<äT.
nsTT‘˚ Á>±MTD düe÷»+˝À ≈£î˝≤\T>± <˚X¯ Á|ü»\q+‘ê ◊ø£´+ #˚dqæ Áu≤Vü≤àD
eT‘·+ á yÓ$’ <Û´ä + qT+&ç øπ e\+ |üP»\q÷ Ä#êsê\q÷ e÷Á‘·+ d”«ø£]+∫+~.
$T–*q $wüj÷· \ìï+{Ï˙ $düà]+∫+~. n$ ø£˙dü+ ]ø±s¡T¶ >∑÷&É ø±≈£î+&Ü
b˛j·÷sTT. Áu≤Vü≤àDT\˝À ˇø£ n]kÕº{˝ Ï Ÿ >±˙ ôV≤s=&√≥dt ø±ì |ü⁄≥º˝<Ò Tä . ‹$Tàì
ã$Tà #˚jT· >∑\ X¯+ø£sê#ês¡T´&ç ‘·sÿ¡ + e÷Á‘·yT˚ |ü⁄{Ï+º ~. ‘·‘«· ∫+‘·q˝À >∑÷&É
Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+˝À m+‘√ yÓ$’ <Û´ä + e⁄+&ç+~. <ëìq+‘ê ≈£î‘·sÿ¡ +‘√ ª◊ø£´μ
|üs∫¡ q uÛ>Ñ e∑ BZ‘· Ä yÓ$’ <Ûë´ìï HêX¯q+ #˚d+æ ~. ‘ê]ÿø£ yÓs’ T¡ <Ûë´\qT ìs¡u´ÑÛ +‘·s+¡ >±
~>∑$T+>∑>\ ∑ HÓ»’ + ôV’≤+<äe düe÷»+ MT<ä áHê{Ï <ëø± ì*∫b˛sTTq eTTÁ<ä
y˚d+æ ~.
uÛÖ‹ø£ $C≤„HêìøÏ >∑÷&É Ç<˚ >∑‹ |ü{+ºÏ ~. ˇø£|ü &ÉT uÛ≤s¡rj·T yÓ<’ ´ä XÊg+
(Äj·TTπs«<ä+) mH√ï eT+<äT\q÷ eT÷*ø£\q÷ ‘Ó\TdüTø√>∑*–+~. Áø£eT+>± Ä
$C≤„q+ >∑÷&É eTÚ&Û´É + yê‘·|&ü ,ç Çyê«*º Äj·TTπs«<ä yÓ<’ Tä ´\T @ eT÷*ø£ @<√
>∑÷&É #Ó|Œü ˝Òì dæ‹ú ˝À e⁄Hêïs¡T. ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q dü˝ ú ≤\
>∑T]+∫, $wüj÷· \ >∑Ts¡+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ {≤˝…MT e+{Ï Á^≈£î uÛ÷Ñ >√fi¯ XÊgE„\
MT<ä, ns¡ãT“ es¡Ô≈£î\ MT<ä, #Ó’˙j·T j·÷Á‹≈£î\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&Ü*.73 eTq
kÕVæ≤‘·´+˝À bÂsêDÏø£ >±<Û\ ä T ‘·|Œü yπ̊s @MT <=s¡øe£ ⁄. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\
Áu≤Vü≤àD eT‘êìøÏ s¡T‘·TÁø£eT+‘√H˚ ‘·|Œü ø±\ Á|üyêVü≤+‘√ Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
n~ eTq≈£î #·]Á‘· ˝Ò≈î£ +&É #˚d+æ ~. ø±\+ düV≤æ ‘·+ ªø±\#·Áø£+μ nsTT+~. >∑T+Á&É+>±
‹]π> á #·Áø£+˝À <˚ìø° yÓTT<ä\T ˝Ò<Tä . n˙ï ªnHê~μ nsTT b˛j·÷sTT.74
$es¡D\T
1. ISIH, Page 187
2. CCAI, Page 143
3. ISIH, Page 205
4. ISIH, Page 199
6. ISIH, Page 193
8. ISIH, Page 215
160 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
9. ISIH, Page 215
10. ISIH, Page 226
11. ISIH, Page 223
12. ISIH, Page 223
13. ISIH, Page 232
14. ISIH, Pages 228-229
15. ISIH, Page 230
16. ISIH, Page 229
17. ISIH, Page 229
18. CCAI, Pages 150-151
20. CCAI, Page 149
21. ISIH/S/216-218
22. ISIH, Page 218
23. CCAI, Page 154
24. ISIH, Page 222
25. CCAI, Page 163
26. CCAI, Page 163
27. ISIH, Page 233
28. ISIH, Page 236
29. ISIH, Page 201
30. ISIH, Page 203
31. ISIH, Page 198
ISIH, Pages 207-208
33. ISIH, Page 199
34. JeVæ≤+düqT ìùw~Û+∫q á e÷qe‘êeT÷]Ô s¬ +&ÉT ø±fi¯fl |üXó¯ e⁄≈£î eTs¡D
•ø£qå T e÷Á‘·+ s¡<Tä #
› j
˚ T· ˝Ò<ìä ø√XÊ+_ ˇø£ $düTs¡T $düs≈¡ î£ +&É ñ+&É˝&Ò TÉ .
ISIH, Page 207.
35. ISIH, Pages 198-209
¡ ` dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T 161
36. CCAI, Page 165
37. ISIH, Page 248
40. The Basis of Ancient Indian History HS, Page 35
41. Combined methods in Indology, HS, Pages, 16-19
ªÄ+Á<Ûμä nH˚ X¯u≤›ìøÏ ‘Ó\T>∑T nH˚ ns¡+Δ sTT∫Ã XÊ‘·yêVü≤qT\qT Ä+Á<Ûä
sêE\T nq&É+ ns¡sΔ V¡ ≤æ ‘·+. #·]Á‘·qT eT‘· <äèø£Œ<∏+ä ‘√, ≈£î\ <äèø£Œ<∏+ä ‘√
#·÷&É&É+ m+‘· ‘·b˛Œ 20e X¯‘êã›|ü⁄ ‘Ó\T>∑T C≤rj·Tyê<ëìï yÓqøÏÿ
Á|üd]ü +|üCdÒ æ Ä <äèwæ‘º √ #·]Á‘·qT #·÷&É&+É n+‘˚ ‘·|ü . uÛÖ‹ø£ HÓd’ ]ü øZ £
düŒèVü≤‘√ #·]Á‘·≈£î ns¡Δ+ #Ó|ü≈£î+fÒ XÊ‘·yêVü≤qT\T ª<äø£ÿHé sêE\Tμ.
yêfi¯ófl <äø£ÿHéqT n+‘ê |ü]bÕ*+#êsê nH˚~ eTTK´+ø±<äT, <äø£ÿHé
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T MT<ä ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq ‘·sT¡ yê‘· ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>±
@s¡Œ&É¶ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï sê»´+ yêfi¯fl~.
42. Dhenukakata, HS, Pages 208-209
43. Dhenukakata, HS, Page 201
44. Dhenukakata, HS, Pages 199-200
47. ISIH, Page 270
49. ISIH, Pages 271-272
50. CCAI, Page 190
51. ISIH, Page 261
52. ISIH, Page 223
53. ISIH, Page 193
54. ISIH, Pages 267-277
55. CCAI, Page 170
56. CCAI, Pages 172-173
57. ISIH, Page 213
162 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
58. The Basis of Ancient Indian History, HS, 50
60. ISIH, Page 256
The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 43
61. On the study and metrology of silver punch-marked coins, IN,
Page 36
62. CCAI, Page 154
63. ISIH, Page 255
64. ISIH, Page 254
65. ISIH, Page 257
67. ISIH, Pages 273-274
68. ISIH, Page 258
On a Marxist approach to Indian Chronology, HS, Page 80
69. ISIH, Page 258
70. CCAI, Page 22
71. ISIH, Page 258
72. CCAI, Pages 173-174
73. CCAI, Pages 174-175
74. The Basis of Ancient Indian History, HS, Page 28.
163
8. kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+
ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTÚs¡T´\ nq+‘·s¡+, <äø£ÿHé˝À XÊ‘·yêVü≤qT\
nq+‘·s¡+, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&Ü¶j·Tì #·÷kÕ+. M{Ï dü+|ü<äqT
<√#·T≈£îqï sêC≤´\T e#êÃsTT. $<˚XÊ\ qT+&ç <ë&ÉT\T »]–, n+<äT˝À ≈£îcÕqT\T
e+{Ï ˇø£]<äs› T¡ sêC≤´\T @s¡Œs¡#ês¡T. Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+ e#˚Ãdü]øÏ á sêE\˝À
ˇø£ss¡ TTq >∑T|ü⁄\Ô T eT∞fl ˇø£ ô|<ä› sêC≤´ìï @s¡Œs¡#>· *∑ >±s¡T. dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\
MT<ä Ç+‘· ô|<ä› sê»´+ @s¡Œs¡#&· ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D+, XÊ‘·yêVü≤q ø±\|ü⁄ es¡øÔ +£ e\¢
<äøÿ£ Hé˝À b˛>∑T|ü&qç dü+|ü<qä T >∑T|ü⁄\Ô T ‘·eT <ä+&Éj÷· Á‘·\˝À <√#·Tø√>∑\>∑&yÉ T˚ .1
>∑T|üsÔ êE\ |ü‘q· +‘√ eTq<˚X+¯ ˝À uÛ÷Ñ kÕ«eT´ j·TT>∑+ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+<äì
ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. uÛ÷Ñ kÕ«eT´ j·TT>∑+˝À ø√XÊ+_ s¬ +&ÉT <äX\ ¯ qT >∑T]ÔkÕÔ&TÉ .
yÓTT<ä{Ï <äXq¯ T ªMT~ qT+&ç uÛ÷Ñ kÕ«eT´ (Feudalism from above) n˙ s¬ +&Ée
<äXq¯ T ÁøÏ+~ qT+&ç uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ (Feudalism from below) n˙ n+{≤&ÉT. >∑D≤\qT
ã{Ïº yÓTT<ä{Ï <äXq¯ T kÕeT+‘· kÕ«eT´+ n˙ s¬ +&Ée <äXq¯ T Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+
n˙ nqe#·TÃqT. yÓTT<ä{Ï <äX˝ ¯ À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±eT+ ‘·q dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ
ø£*π> e⁄+~. Á>±eT+˝Àì eékÕj·T≈£î\ düuÛÑ nìï Á>±eT eéVü‰sê\qT
ìs¡sí TTdüT+Ô ~. sêE\≈£î |üqTï\T e÷Á‘·+ #Ó*k¢ ÕÔsT¡ . á sêE\T ˇø£ <=+‘·s>¡ ±
@s¡Œ&É‘ês¡T. ÁøÏ+~yê&ÉT ô|’yê&çøÏ kÕeT+‘·T&ÉT. ô|’yê&çøÏ ø£|Œü + #Ó*+¢ #˚ ÁbÕ‹|ü~ø£
MT<ä ‘·q |ü]bÕ\Hê dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ ø£*– e⁄+{≤&ÉT. Ç~ kÕeT+‘· kÕ«eT´+
ú dü«s¡÷|ü+.2 Ç~ Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT >∑T|ü⁄Ô\ |ü‘·q+‘√
dü÷\
düeTÁ>∑ s¡÷|ü+ rdüT≈£î+<äì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.
‘·sT¡ yê‹ <äX˝ ¯ À (Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+μ˝À) Á>±e÷\ |ü]bÕ\Hê dü«j·T+
Á|ü‹|ü‹Ô <Óã“ ‹+≥T+~. Á>±eT+ qT+&ç •düTÔ edü÷\T #˚dæ n+<äT˝À ø=+‘· uÛ≤>±ìï
‘êeTT ñ+#·T≈£îH˚ kÕj·TT<ÛTä \sTTq uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ es¡+Z ˇø£{Ï |ü⁄&ÉT‘·T+~. Mfi¯fl≈£î
•düTÔ edü÷\T#˚ùd n~Ûø±s¡yT˚ ø±ø£ $$<Ûä Á>±e÷\˝À uÛ÷Ñ eTT\T >∑÷&É e⁄+{≤sTT.
Á>±eT düu≈ÑÛ î£ Mfi¯ófl u≤<ÛTä ´\T ø±s¡T. |ü]bÕ\Hê~Ûø±sê\T ø£*– e⁄+{≤s¡T.3 á <äX¯
eTTdæ+¢ bÕ\≈£î\ ø±\+˝À (eTTdæ+¢ sêC≤´\ yÓ\T|ü\>∑÷&É) $dü]Ô +∫+~ >±ì,
n+‘·≈î£ |üPs¡«y˚T (Áø°.X¯. 9e X¯‘êã›+ qT+&ç) ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+<äì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.4
164 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
uÛÑ÷<ëHê\T
Áø£eT+>± dü«j·T+b˛wüø£ eTe⁄‘·÷qï q÷‘·q Á>±MTD eédüqú T ÁbÕ‹|ü~ø£>±
>∑\ ∫qï ∫qï sêC≤´\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïj·T˙, yêj·TTe´ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç <ë&ç#d˚ qæ
j·TeqT\÷ X¯≈î£ \÷ ≈£îcÕqT\˝À ø=+<äsT¡ Çø£ÿ&É dæsú |¡ &ü ç sêC≤´\T @s¡Œs¡#ês¡ì
#·÷kÕeTT. á $<˚oj·TT\qT $TqVü‰sTTùdÔ $T–*q sêE\+<äs¡÷ mes¡qï~
#·÷&Ü*. nXÀ≈£î&ç düeTø±*≈£î\˝À sêE˝…«s¡÷ ˝ÒsT¡ . n<˚ düeTTÁ<ä>T∑ |ü⁄&Ô ç ø±˝≤ìøÏ
e#˚Ãdü]øÏ (Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+) n‘·ì #˚‘· z&ç+#·ã&É¶ sêE\ C≤_‘ê #ê˝≤ ô|<ä~› .
n‘·qT Äsêés¡Ôq+˝À 9 eT+~ sêE\q÷ <äø£ÿHé˝À 12 eT+~ sêE\q÷
z&ç+#ê&ÉT.5
á sêC≤´\T, Ä≥$ø£ >∑D≤\˝ÀìøÏ eékÕj·T es¡Z düe÷»+ $dü]Ô +∫q
|ò*ü ‘·+>± @s¡Œ&É$¶ . >∑D eTTKT´\T ˇø£ sê#·]ø£ es¡+Z >± @s¡Œ&Ü¶sT¡ . Ç‘·sT¡ \T
X¯SÁ<ä ø£s¡¸≈£î\j·÷´s¡T. á @sêŒ≥T≈£î kÕe÷õø£ ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä&ÜìøÏ >∑D
eTTKT´\≈£î Áu≤Vü≤àDT\ n+&É ø±e\dæ e∫Ã+~. ÁøÏ+~ kÕúsTT˝À ≈£î\eédüú
Ä$sê“¤e+ ˝≤>∑ ô|’kÕúsTT˝À á nedüs¡+ Áu≤Vü≤àD eT‘êìï ã\|üs¡∫+~.
Áu≤Vü≤àDT\T Mfi¯fl≈£î ø£Áå ‹j·TT\T>± >∑T]Ô+|ü⁄ Ç#êÃs¡T. <ëìø√dü+ Væ≤s¡D´>∑s“¡ +¤
nH˚ dü+kÕÿsêìï >∑÷&É düèwæ+º #ês¡T. sêE ø±<ä\TÃ≈£îqï >∑D eTTKT´&ÉT ˇø£ ã+>±s¡T
bÕÁ‘·˝ÀìøÏ Á|üy•˚ kÕÔ&TÉ . |æ+&É+˝≤>∑ eTT&ÉT#·Tø=ì ≈£Ls¡TÃ+{≤&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\T
n|ü&ÉT »q dü+kÕÿsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£sà¡ ø±+&É ìs¡«Væ≤kÕÔ&TÉ . >∑D eTTKT´&ÉT
á $<Û+ä >± ø£Áå ‹j·TT&ç>± |ü⁄qs¡q® à bı+~ ãj·T{ÏøÏ ekÕÔ&TÉ . ªÄs¡T´μ&ÉsTTq+<äT≈£î
ˇø£ >√Á‘·+ ø±yê* ø±ã{Ïº ø£sà¡ ø±+&ÉqT »]|æ+∫q Áu≤Vü≤àDT&ç >√Á‘êH˚ï ns¡Te⁄
rdüT≈£î+{≤&ÉT. Áu≤Vü≤àDT&çøÏ Á|ü‹|ò\ ü +>± ã+>±s¡T bÕÁ‘· Çe«ã&ÉT‘·T+~.6 ø=‘·>Ô ±
ø£Áå ‹j·TT&ÉsTTq >∑D eTTKT´&çøÏ Ç|ü&ÉT ˇø£ ÁbÕNq ø£Áå ‹j·T e+X¯+‘√ dü+ã+<Û+ä
ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·T+~. á <äX˝ ¯ À |ü]bÕ*+∫q Çøå±«≈£î, bÕ+&ÉTe+•, q\ yÓTT<ä˝q’…
sê»e+XÊ\T á ø√e≈£î #Ó+~qy˚ ‘·|Œü yê{ÏøÏ ì»+>± Ç‹Vü‰kÕ\˝Àì Çøå±«≈£î\‘√
bÕ+&Ée⁄\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚ neø±X¯+˝Ò<äT.7 >∑T|ü⁄ÔsêE\ ø±˝≤ìøÏ Á|ü<Ûëq
>∑D≤\˙ï (n+fÒ ÇqTeTT yê&Éø±˙ï eékÕj·÷˙ï H˚sT¡ Ã≈£îqï >∑D≤\˙ï) sê#·]ø±\T
@s¡Œs¡#T· ø√>∑*>±j·Tì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.8 ÇqTeTT yê&Éø+£ , eékÕj·T+ ‘Ó*j·Tì
Ä≥$ø£ ‘Ó>\ ∑ T e÷Á‘·+ $T–*b˛j·÷sTT`Ç+ø± mH√ï $T–˝Ò e⁄HêïsTT.
Áu≤Vü≤àDT\ düV‰ü j·T+‘√ ‘·eT‘√{Ï >∑D düuTÑÛ ´\qT X¯SÁ<äøs£ ≈¸¡ î£ \T>± e÷]Ã
‘êeTT sêE\sTTq >∑D eTTKT´\T Áu≤Vü≤àD eT‘ê˙ï es¡í<Ûäsêà˙ï |òüTq+>±
kÕeT+‘·kÕ«eT´+ ` Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ 165
Ä<ä]+#ês¡T. nX¯«ø£ >∑D+˝À |ü⁄{Ïºq >ö‘·MT |ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í m+‘·{Ï Áu≤Vü≤àD
uÛ≈Ñ î£ &Ô jÉ ÷· ´&É+fÒ ‘·qTï ‘êqT ø£Áå ‹j·TT&ç>± >∑÷&É ø±ø£ Áu≤Vü≤àDT&ç>±H˚ #Ó|ü ≈£îHêï&ÉT.
‘êqT ø£Áå ‹j·TT\ bı>∑sT¡ nD∫ es¡í kÕ+ø£sê´ìï ìyê]+#êqì ˇø£ XÊdüq+˝À
Á|üø{ £ +Ï #·T≈£îHêï&ÉT. (nsTTq|üŒ{Ïø° ‘·q ø=&ÉT≈£îqT $<˚oj·TT\sTTq X¯≈î£ \ sê»
≈£îe÷¬sÔøÏ∫Ã ô|+&ç¢ #˚kÕ&ÉT). Ç|üŒ{Ï qT+&ç á ø=‘·Ô sêE\T ‘·eTqT ‘êeTT
ªesêíÁX¯eT <Ûsä à¡ eékÕú|qü Á|üeè‘·T\ Ô Tμ nì ªesêíÁX¯eT <Ûsä à¡ kÕú|qü ìs¡‘T· \Tμ nì
ªn‘·´+‘· <˚e Áu≤Vü≤àD uÛ≈Ñ î£ \ Ô Tμ nì e]í+#·T≈£îHêïs¡T.9 $<˚XÊ\ qT+&ç e∫Ã
Çø£ÿ&É sêC≤´\T kÕú|+æ ∫q X¯≈î£ \÷ ≈£îcÕqT\÷ yÓTT<ä˝q’… yêfi¯ófl >∑÷&É dü+düÿè‘·+
ù|s¡T¢ d”«ø£]+∫ (ñ<ëVü≤s¡D≈£î yêdüT<˚e⁄&ÉT, s¡TÁ<ëeTT&ÉT) es¡<í säÛ êàìï ø±bÕ&ÉT
‘·THêïeTì #ê≥Tø=ì dü+düÿè‘·+˝À XÊdüHê\T Á|üø{ £ +Ï #ês¡T. eTq<˚X+¯ ˝Àì yÓTT≥º
yÓTT<ä{Ï dü+düÿè‘· XÊdüq+ s¡TÁ<ä <ëeTT&ç~.10 Mfi¯ófl nX¯«y˚T<∏ä+ yÓTT<ä\sTTq
j·÷>±\qT Äsê“¤≥+>± ìs¡«Væ≤+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ >∑÷&É #˚XÊs¡T. á $<Û+ä >± Á>±MTD
≈£î\ eédüú Ä$sê“¤e+ <ë«sêH˚ ø±ø£ ø=‘·Ô sê»e+XÊ\ @sêŒ≥T <ë«sê >∑÷&É
Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ã\|ü&+ç ~.
Ä≥$≈£î\ eékÕsT÷ø£s¡D˝À Çø£ÿ&É ¬s+&ÉT Áø£e÷\T |üì#˚kÕj·Tì
ø√XÊ+_ dü÷Árø£]kÕÔ&TÉ .11 ˇø£{,Ï >∑DeTTKT´\T Áu≤Vü≤àDT\qT ÄVü‰«ì+∫ yêfi¯fl
düVü‰j·T+‘√ ø£åÁ‹j·TT\sTT >∑D≤\˝À es¡Z$uÛÑ»qqT Á|üy˚X¯ô|&É‘ês¡T. ‘êeTT
>∑Dã+<Ûë\qT ‘Ó+#·Tø=ì sêE\e⁄‘ês¡T. eTÚs¡T´\ nq+‘·s+¡ eT>∑<äÛ ÁbÕ+‘·+˝À
X¯ó+>∑T\T sê»´+ #˚kÕs¡T. X¯ó+>∑ nH˚~ Áu≤Vü≤àD >√Á‘·+ ø±ã{Ïº Mfi¯fl~ Áu≤Vü≤àD
sê»e+X¯+>± ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\T #Ó|⁄ü HÔ êïs¡T. >±ì, Mfi¯ófl ø£Áå ‹j·TT\T>± e÷]q
Ä≥$≈£î\sTT e⁄+&Ü\˙, n+<äT≈£î kÕj·T+#˚dqæ Áu≤Vü≤àDT\ >√Á‘êìï d”«ø£]+∫
e⁄+{≤s¡˙ ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT. á #˚j·T÷‘·≈£î ø£è‘·»„‘ê ∫Vü≤ï+>± |ü⁄wü´$TÁ‘·
X¯ó+>∑T&ÉT nX¯«y˚T<∏j ä ÷· >±ìï |ü⁄qs¡T<ä]Δ +#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕ&ÉT.12
s¬ +&Ée~, Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT ñ<äs¡ b˛wüD ø√dü+ ÁX‚DT\˝ÀìøÏ >∑D≤\
˝Àìø° Á|üy•˚ +#·&+É . yêfi¯fl |üP»\÷ ø£sà¡ ø±+&É ‘êeTT ìs¡«Væ≤+#·&yÉ T˚ ø±ø£ yê{ÏøÏ
yÓ~’ ø£ Á|ü‹wü̃ ø£èÁ‹eT+>± ø£*Œ+#·&+É . ˇø=ÿø£ÿkÕ] yêfi¯fl Ád”ìÔ $yêVü≤+ #˚dTü ø=ì
yêfi¯fl˝À ˇø£ Áu≤Vü≤àD ≈£î˝≤ìï ø£*Œ+#·&+É . Ç~ #ê˝≤ $]$>± »]–+<äq&ÜìøÏ
ì<äsÙ¡ q+ XÊgø±s¡T\˝À Bìe\¢ ø£*–q Ä<äTsê›. Ä≥$≈£î\ |üP»\÷ ø£sà¡ ø±+&É
ìs¡«Væ≤+#˚ Áu≤Vü≤àDT\qT ‘·~H› ê\≈£î |æ\e≈£L&É<ìä eTqTe⁄ ìj·TeT+ ô|{≤º&TÉ .13
á ìùw<Û+ä nedüse¡ TsTT+<ä+fÒH˚ Ä |üì Áu≤Vü≤àDT\T ‘·s# ¡ T· >± #˚dTü HÔ êïs¡ì
166 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ns¡+Δ . nsTT‘˚ XÊgø±s¡T\T ˇ|ü≈£îHêï ˇ|üø√ø£b˛sTTHê »]π>$ »s¡T>∑T‘·÷H˚
e⁄+{≤sTT ø±ã{Ï,º á es¡í kÕ+ø£s´¡ + |ò*ü ‘·+>± ø=‘·>Ô ± |ü⁄≥Tºø=dü÷qÔ ï Áu≤Vü≤àDT\qT
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ n<˚ eTqTe⁄ ˇø£ dü÷Á‘·+ düèwæ+º #ê&ÉT. @&ÉT ‘·sê\T ø£*dæb˛‘˚
X¯SÁ<äT\T Áu≤Vü≤àDT\e⁄‘ês¡T. Áu≤Vü≤àDT\T X¯SÁ<äT\e⁄‘ês¡T nHêï&ÉT.14
s¬ +&Ée Áø£e÷ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>±, á #ê]Á‘·ø£ <äX˝ ¯ À eékÕj·÷ìøÏ ˝§+–q
u…+>±˝Ÿ ÁbÕ+‘·|⁄ü sêE ˝Àø£Hê<ÛTä &ÉT ‘êqT Áu≤Vü≤àD ‘·+Á&çø° X¯SÁ<ä ‘·*ø¢ ° |ü⁄{Ïqº
yê&çqì >∑s«¡ +>± #Ó|ü ≈£îHêï&ÉT. ‘·÷s¡TŒ Ädæj÷· ˝Àì ø£+uÀ&çj÷· ˝À ôV’≤+<äe
sê»´+ (#·+bÕ) á $<Û+ä >±H˚ @s¡Œ&ç+~. øö+&çqT´&ÉT nH˚ ôV’≤+<äe⁄&ÉT nø£ÿ&ç
ªHê>∑μ sê»≈£îe÷¬sÔ k˛eTqT $yêVü≤+ #˚dTü ø=ì sêC≤´ìï kÕú|+æ #ê&ÉT. nìï{Ïø+£ f…
düŒwüyº TÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D øπ s¡fi˝ ¯ Àì q+ã÷~]`Hêj·TsY ≈£î˝≤\ dü+ã+<Û+ä . Hêj·TsY\~
e÷‘·èkÕ«$Tø£ dü+Á|ü<ëj·T+ nì Ç|üŒ{Ïø° n+{≤s¡T. q+ã÷~] Áu≤Vü≤àDT\˝À
ô|<äø› =&ÉT≈£î e÷Á‘·yT˚ ‘·eT ≈£î\+˝À $yêVü≤+ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT. $T–*q yêfi¯fl+‘ê
Hêj·TsY Ád”\ Ô ‘√ dü+ã+<Û+ä ô|≥Tº≈î£ +{≤s¡T. á dü+ã+<Û+ä |ò*ü ‘·+>± |ü⁄{Ïqº |æ\\ ¢ T
Hêj·TsY\>± >∑T]Ô+#·ã‘ês¡T. #ê˝≤ ø±\+bÕ≥T eT\u≤sY ÁbÕ+‘êìï Hêj·TsY˝Ò
|ü]bÕ*+#ês¡T. ‘·eTqT ‘êeTT ø£Áå ‹j·TT\T>± >∑÷&É #Ó|ü ≈£î+{≤s¡T. q+ã÷~Ø\T
Ä sêE\ <ä>sZ∑ ¡ bÂs√Væ≤‘·´+, >∑Tfi¯fl˝À |üP»\T, ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .15
XÊ‘·yêVü≤qT\ nq+‘·s+¡ <äøÿ£ HéqT |ü]bÕ*+∫q nH˚ø£ ∫\¢s¡ sê»e+XÊ\˝À
>√yê ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q ø£<+ä ãT\T ˇø£sT¡ . Áø°.X¯. 4`5 X¯‘êu≤›\≈£î #Ó+~q á
16
ø£< +
ä ãT\ #·
] Á‘· qT+&ç ø√XÊ+_ ‘·
q $X‚w
¢ D
ü qT #·
ø ÿ
£ >± ìs¡÷ |æ
k ÕÔ
& T
É . ø£<+ä ã
eèø£å+ Ç|üŒ{Ïø° ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À |ü$Á‘·+>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº n~
≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+ nsTTe⁄+&Ü*. á ø£<+ä ãT\ |üPØ«≈£î\T ø£<+ä ã eèøå±ìï
ùd$+#ês¡˙, <ëì‘√ yêfi¯ófl ªkÕ<Ûsä à¡ ´+μ >∑\yêfi¯fl˙, ø£<+ä ãsêE eTj·T÷s¡ es¡à
‘·+Á&ç •e⁄&ç qT<äT{Ï qT+&ç ø£<ä+ã eèø£å+ ÁøÏ+<ä|ü&çq ùd«<ä_+<äTe⁄ qT+&ç
|ü⁄{≤º&˙É nHêïs¡T. ø±ã{Ïº ø£<+ä ãT\T Ä eèøå±ìï ≈£î<äTs¡T ∫Vü≤ï+>± >∑\ Ä≥$≈£î\ì
ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. düÿ+<ä|ü⁄sêD+ Á|üø±s¡+ á ø£<ä+ãT\T ñ‘·Ôsê~ qT+&ç
Áu≤Vü≤àDT\qT s¡|Œæ +∫ yêfi¯fl≈£î >√yê ÁbÕ+‘·+˝À uÛ÷Ñ eTT*#êÃs¡T. á uÛ÷Ñ eTT\T
|üP]Ô>± n&É$ uÛ÷Ñ eTT\T. M{Ïì ùd<ä´+ #˚jT· &É+ ø√dü+ >±e&É ‘Ó>≈∑ î£ #Ó+~q
Ä≥$≈£î\qT sêE ìj·T$T+#ê&ÉT. |ü+≥qT Áu≤Vü≤àDT\÷ Ä≥$≈£î\÷ |ü+#·T
≈£îHêïs¡T. Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT eT‘êìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº á es¡í eédüqú T ì\u…{≤ºsT¡ . á
$<Ûä+>± Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛÑ÷eTT*∫Ã yêfi¯fl düVü‰j·T+‘√ sê»sTTq ø£<ä+ã
>∑DeTTKT´&ÉT yÓTT<ä≥ eTj·T÷s¡ X¯sà¡ nH˚ Áu≤Vü≤àD ù|s¡T ô|≥Tº≈î£ Hêï&ÉT. ‘·sT¡ yê‘·
<ëìì eTj·T÷s¡es¡à nH˚ ø£Áå ‹j·T ù|s¡T>± e÷s¡TÃ≈£îHêï&ÉT.
ô|’ ø£<˝ ä∏ À Áu≤Vü≤àDT\≈£î eTj·T÷s¡ es¡à Ç∫Ãq uÛ÷Ñ <ëq+ >∑eTHês¡Ω eTsTTq~.
á #ê]Á‘·ø£ <äX¯ n+‘·{≤ >∑÷&É Áu≤Vü≤àDT\≈£î sêE\T uÛ÷Ñ <ëHê\T Ç#êÃs¡T.
n+‘·≈î£ |üPs¡«+ uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£î sêE\÷ es¡≈Ô î£ \÷ b˛wüD≤s¡+Δ uÛ÷Ñ eTT\÷
Á>±e÷\÷ <ëq+ Ç#˚Ãyês¡T. nsTT‘˚ á s¡øe£ TsTTq uÛ÷Ñ <ëHê\≈£L Á|üdTü ‘Ô · #ê]Á‘·ø£
<äX˝ ¯ À Ç∫Ãq uÛ÷Ñ <ëHê\≈£L ‘˚&Ü #·÷&Ü\qT≈£î+{≤&ÉT ø√XÊ+_.17 á uÛ÷Ñ <ëHê\T
uÖ<äΔ $Vü‰sê\≈£L Áu≤Vü≤àD <˚yê\j·÷\≈£L b˛wüD≤s¡ú+ sTT∫Ãq$ ø±e⁄.
n‘·´~Ûø+£ >±, @ <˚yê\j·÷\≈£L #Ó+<äì Áu≤Vü≤àDT\≈£î e´≈£î\ Ô T>± sTT∫Ãq$.18
uÛ÷Ñ <ëHê\ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü&ÉT uÛ÷Ñ $T˝À dü«+‘· ÄdæÔ e⁄+<ë ˝Ò<ë
nqï düeTdü´ eT∞fl edüT+Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìï, #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ë∏ ´˙ï,
uÛÖ‹ø£ HÓd’ ]ü øZ £ |ü]dæ‘ú T· \q÷ <äèwæ˝
º À ô|≥Tºø√≈£î+&É j·÷+Á‹ø£+>± ns¡+Δ #˚dTü ø=H˚
Á|üjT· ‘·ï+ #˚dqæ yêfi¯flqT ø√XÊ+_ rÁe+>± n_ÛX+¯ dæ+#ê&ÉT.19 düC≤‘· eékÕj·Tø£
ãè+<ë\T X¯SÁ<äT\qT ˝Àãs¡#T· ø=ì dæsú ¡ ÄyêkÕ\T @s¡Œs¡#T· ø√e&É+ <ë«sê eTq
<˚X+¯ ˝À eékÕj·Tø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&Ü¶sTT ø±ã{Ï,º Á>±e÷\˝Àì Á|ü<ëÛ q eékÕj·T
πøåÁ‘ê\T á Á>±MTDT\ ñeTà&ç ÄdæÔ>±H˚ e⁄HêïsTT. Mfi¯flqT á <äX¯ qT+&ç
ª≈£î{Ï+_qT\Tμ nHêïs¡T.20 Mfi¯ófl ‘·eT Á>±eT düuÑÛ <ë«sê Á|ür dü+e‘·‡s¡+ uÛ÷Ñ $Tì
‘·eT˝À ‘êeTT eékÕj·÷s¡+Δ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T. Ç~ Á|ü<ëÛ q eékÕj·T øπ Áå ‘·+
dü+>∑‹. Ç~ø±ø£ Á>±eT+˝À eékÕj·T jÓ÷>∑éTsTTq ã+»s¡T¢ >∑÷&É e⁄+{≤sTT.
yê{Ï MT<ä n»e÷sTTw” >∑÷&É Á>±eTdüu<ÑÛ ˚ á ã+»s¡T¢ >∑÷&É e⁄+{≤sTT. yê{Ï
MT<ä n»e÷sTTw” >∑÷&É Á>±eTdüu<ÑÛ ˚ á ã+»s¡q¢ T eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚ùd
ì$T‘·+Ô Á>±eTdüuÑÛ yê{Ïì ‘·eT˝À ø=+<ä]øÏ >±ì X¯SÁ<äT\≈£î>±ì |ü+∫ Çj·T´
e#·TÃqT. n+‘·ø+£ fÒ Á|ü<ëÛ q+>± á uÛ÷Ñ $Tì Áu≤Vü≤àDT\≈£î Çe«&É+ »]–+~.
á <ëq+ Á>±eTdüuÑÛ #˚jT· e#·TÃ. ˝Òø£ Á>±eTdüuÑÛ nqTeT‹‘√ sêE\T>±ì es¡≈Ô î£ \T
>±ì #˚jT· e#·TÃ. Áu≤Vü≤àDT\T á uÛ÷Ñ eTT\˝À X¯SÁ<ä ˝Òø£ Ä≥$ø£ ø£s≈¸¡ î£ \qT
ìj·T$T+∫ ùd<ä´+ #˚sTTkÕÔsT¡ . á uÛ÷Ñ eTT\qT nÁ>∑V‰ü sê\T ˝Òø£ Áu≤Vü≤à<˚j÷· \T
nHêïs¡T. M{ÏøÏ ˇø=ÿø£ÿkÕ] •düTÔ $TqVü‰sTT+|ü⁄ >∑÷&É e⁄+≥T+~.21
á s¡øe£ TsTTq uÛ÷Ñ <ëHê\T »s¡T>∑T‘·THêïj·T+fÒH˚ q÷‘·q Á>±MTD eédü˝ ú À
Áu≤Vü≤àDT\ ÁbÕã\´+ m+‘·>± ô|]–+B ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. ns¡XΔ Êg+˝À øö{Ï\T´&ÉT
eékÕj·T jÓ÷>∑éTsTTq uÛ÷Ñ $Tì me«]ø° <ëq+ Çe«≈£L&É<ìä Ä+ø£å ô|{≤º&TÉ .
168 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
<ëì˝À Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T X¯SÁ<äT\qT ìj·T$T+∫ ªd”‘êμ uÛ÷Ñ eTT\T>± ùd<ä´+ #˚sTT+#ê*.
eékÕj·÷ìøÏ m+‘·e÷Á‘·+ ‘·>ì∑ uÛ÷Ñ $Tì e÷Á‘·+ (Bìì uÛ÷Ñ $T∫ÛÁ<ä+ nHêï&ÉT)
>∑Ts¡T≈£î˝≤\T @sêŒ≥T≈£î Áu≤Vü≤àDT\≈£î Çj·Té#·TÃqì nHêï&ÉT. dü«j·T+b˛wüø£
Á>±e÷\T, $πø+ÁBø£è‘· bÕ\q, Áu≤Vü≤àD Ä~Ûø´£ ‘·, ô|]π>ø=B› ù|s¡T˝À e÷s¡TŒ
˝Ò≈î£ +&É n\yê≥T e÷]+~. ªuÛ÷Ñ $T`∫ÛÁ<äμ Hê´j·T+ Á|üø±s¡yT˚ eékÕj·÷ìøÏ
njÓ÷>∑éTsTTq uÛÑ÷$Tì ø±ø£ eékÕj·T jÓ÷>∑éTsTTq uÛÑ÷eTT\qT
Áu≤Vü≤àDT\≈£î Çe«&É+ yÓTT<ä\T ô|{≤ºsT¡ . uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú eTT~]qø=B› á
n\yê≥T >∑÷&É eTT~], >∑T|üsÔ êE ø±\+ qT+&ç ã+»s¡q¢ T ø±ø£ eékÕj·Tø£
Á>±e÷\H˚ <ëq+ Çe«&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. nsTT‘˚ ù|s¡T≈£î e÷Á‘·+ Bìì
uÛ÷Ñ $T`∫ÛÁ<ä Hê´j·T+ nH˚ n+≥THêïs¡T.22 kÕsê+X¯+ e÷]b˛sTTHê s¡÷|ü+ e÷Á‘·+
|ü~\+>± $T>∑T\TÃ≈£îH˚ Áu≤Vü≤àD \ø£D å + Çø£ÿ&É eT∞fl ø£qã&ÉT‘·T+~.
á <äX˝¯ À »]–q uÛ÷Ñ <ëHê\T Á>±eT düu\ ÑÛ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ <Óã“rj·T
˝Ò<Tä . Á>±eT <ëHê\T bı+~q Áu≤Vü≤àDT\≈£î ø=‘·Ô |üqTï\T $~Û+#˚ Vü≤≈£îÿ>±ì
Äj·TT<Ûë\T <Û]ä +#˚ Vü≤≈£îÿ>±ì ˝Ò<Tä . n+‘·es¡≈î£ sêE≈£î #Ó*+¢ ∫q |üqTï Çø£
MT<ä≥ <ëq+ Á>∑V≤” ‘·≈î£ #Ó*k¢ ÕÔsT¡ `n+‘·e÷Á‘·yT˚ .23 Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛ÷Ñ $T <ëHê*#˚Ã
n\yê≥T u≤>± eTT~] Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑T\≈£L ôd’ìø£ n~Ûø±s¡≈¢ î£ >∑÷&É Ç≥Te+{Ï
<ëHê\T Çe«&É+ yÓTT<ä\T ô|{Ïqº ‘·sT¡ yê‘· Á>±eTdüuÑÛ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô q•+∫
ˇø£ Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z @s¡Œ&ç+~. <ëì‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ‘·q
s¬ +&Ée <äXq¯ T #˚sT¡ ≈£î+~. n~ Áø°.X¯. 9e X¯‘êã›+˝À »]–+~. Á|üdTü ‘Ô · <äX˝ ¯ À
Á>±eT+MT<ä ô|‘·qÔ + #˚ùd uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z ˝Ò<Tä . ñeTà&ç>± uÛ÷Ñ $T ø£*–e⁄+&ç
X¯SÁ<ä »q+#˚‘· ≈£L* #˚sTT+#·T≈£îì ñ‘·Œ‹Ô ø=qkÕ–+∫q ª≈£î≥T+_qT\Tμ e÷Á‘·yT˚
e⁄Hêïs¡T.
Á>±MTD dü«j·T+b˛wüø‘£ ê«ìøÏ |ò*ü ‘·+>± ÁX¯eT $uÛ»Ñ q u≤>± ô|]– nH˚ø£
eè‘·TÔ\T |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. dü+düÿè‘· ì|òüT+≥TesTTq neTs¡ø√X¯+ düVü‰j·T+‘√
eè‘·T\Ô qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT. neTs¡ø√X¯+ á #ê]Á‘·ø£ <äX≈¯ î£ #Ó+~+<äì ø√XÊ+_
n_ÛÁbÕj·T+. Áø°.X¯. 2`5 X¯‘êu≤›\ eT<Û´ä ø±˝≤ì<äì uÛ≤$kÕÔ&TÉ .24 eTqTe⁄˝≤π>
neTs¡dæ+VüQ&ÉT>∑÷&É á ø=‘·Ô ≈£î˝≤\T #·‘·Ts¡«sêí\ kÕ+ø£s¡´+ |òü*‘·+>±
@s¡Œ&çqeì dæ<ëΔ+rø£]+#ê&ÉT.25 neTs¡ø√X¯+˝À #Ó|Œæ q eè‘·T\ Ô T : e÷˝≤ø±s¡T&ÉT
(|üP\<ä+&É\T #˚ùdyê&ÉT), ≈£îeTà], düT‘ê], XÊ*, <äØ,® ø£‘T· \ Ô T kÕqu…fyºÒ ê&ÉT,
Çfi¯fl≈£î s¡+>∑T\T y˚ùdyê&ÉT, #Ó|ü\T ≈£îfÒºyê&ÉT, ø£eTà], ø£+kÕ*, >±E\T
‘·j÷· s¡T #˚ùd yê&ÉT, e+Á&É+–, s¡<øä∏ ±s¡T&ÉT, e¬>s’ ê Çe˙ï Á>±e÷\˝À e⁄qï eè‘·T\ Ô T.
Ç$ø±ø£ |ü≥D º ≤\˝À Ç+ø± eè‹Ô ÁX‚DT\T ‘·eT ÁbÕeTTK´‘·qT ø√˝ÀŒsTTq|üŒ{Ïø° `
ñ+&ÉH˚ e⁄HêïsTT.
Á>±eT+˝À dæús¡|ü&çq eè‹Ô |üìyêfi¯ófl ª≈£î{Ï+_qT\μ eékÕj˚T‘·s¡
nedüsê\qT rs¡TkÕÔs¡T. <ëìøÏ Á|ü‹|òü\+>± Mfi¯fl≈£î eékÕj·T |òü˝≤ìï ø=+‘·
sTTe«&Éy˚T ø±ø£, eékÕj·T jÓ÷>∑ýÓTÆq Á>±eT ã+»s¡¢ qT+&ç ø=+‘· uÛÑ÷$T
sTT∫Ãq≥T¢ >∑÷&É >∑T|üÔ sêE\ ø±\|ü⁄ XÊdüHê\qT ã{Ïº ‘Ó\TdüT+Ô ~.26 Bìì eTq
<ä>sZ∑ ¡ Äj·T>±s¡¢ eédüú n˙, eTVü‰sêh˝À n\÷fÒ<ësY`ã\÷fÒ<ësY eédüú n˙
nHêïs¡T. dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\qT |ü{wÏ +ºü #˚dqæ á @sêŒ≥T >∑T|üsÔ êE\ ø±\+
qT+&ç yÓTT<ä˝’… uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú î£ >∑{ºÏ |ü⁄Hê~ nsTT+~. Á>±e÷ìï Áu≤Vü≤àDT\≈£î
<ëq+ Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT >∑÷&É á eè‹Ô |üìyêfi¯fl uÛ÷Ñ eTT\T e÷Á‘·+ $TqVü‰sTT+#·
ã&Ü¶sTT.
eTs=ø£ eTTKéTsTTq |ü]D≤e÷ìøÏ ∫Vü≤ï+ >∑÷&É neTs¡ø√X¯+˝À e⁄+~.
‘=*Hê{Ï es¡íeédüú Á|üø±s¡+ eékÕj·T<ës¡T\T yÓ’X¯ó´\T. X¯SÁ<äT\T ≈£L*
e÷Á‘·+ #˚j÷· *. ø±ì eékÕj·Tø£ düe÷»+ $dü]Ô +#˚ Áø£eT+˝À Ä≥$ø£ >∑D≤\T
eékÕj·T≈£î\T>± e÷] X¯SÁ<äT\T>± e∫Ã ôV’≤+<äe düe÷»+˝À #˚sês¡T. ô|’>±,
eT>∑<äÛ ø±\+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T ã+»s¡T uÛ÷Ñ $T˝À X¯SÁ<äT\qT $ìjÓ÷–+∫ yê{Ïì
eékÕj·TjÓ÷>∑´+ #˚d+æ ~. n+fÒ #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À X¯SÁ<äT\T #ê\eT+~ eé
kÕj·T<ës¡T\j·÷´s¡T. >∑T|üsÔ êE\ ø±˝≤ìøÏ #ê˝≤ Á>±e÷\˝À ª≈£î{Ï+_qT\Tμ
X¯SÁ<äT\T nsTTe⁄+&Ée#·TÃqT. Ç|ü&ÉT X¯SÁ<äT\ ø£+f… ìeTï kÕúq+˝À e⁄qï
ÁXÊ$T≈£î\T e#êÃs¡T. neTs¡ø√X¯+˝À X¯SÁ<äT\ ‘·sT¡ yê‘· Mfi¯fl C≤_‘ê e⁄+~. Mfi¯flqT
uÛèÑ ‘·≈î£ \T, ø£sà¡ ø±s¡T\T, bÕeTs¡T\T, ˙#·T\T, C≤\Tà\T, yÓTT<ä\sTTq ù|s¡‘¢ √
|æ*#ês¡T. ªªbı\+˝À Hê≥¢|ü &É÷ ø√‘·\|ü&É÷ Mfi¯ófl ≈£L©\T>± |üì#˚deæ ⁄+{≤s¡μμì
ø√XÊ+_ n+{≤s¡T.27 Mfi¯ófl n+≥sêìyêfi¯ófl, |ü+#·eTT\T. Çyê«[º ªVü≤]»qT\μ
|üPØ«≈£î\T. Çø£MT<ä≥ eékÕj·T düe÷C≤ìøÏ ˝§+–b˛sTTq Ä≥$≈£î\‘√ eTØ
ã\V”≤qT\sTTq yêfi¯fl X¯SÁ<äT\T>± >∑÷&É ø±ø£ |ü+#·eTT\T>± e∫Ã #˚sês¡T. Mfi¯flø£+fÒ
Ç+ø± V”≤qeTsTTq yês¡T #·+&Ü\Ts¡T. ìcÕ<äT\T e¬>s’ ê. neTs¡ dæ+VüQ&ç C≤_‘ê˝À
Mfi¯fl$ ÄK] ù|s¡T.¢
á Á>±MTD ìsêàD≤ìï Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì sêC≤´\T @s¡Œ&Ü¶sTT. sêE\T
n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì |üqTï\ s¡÷|ü+˝À ùdø£]+#ês¡T. á sêE\T ‘·s# ¡ T· >± ø£\Væ≤+#·T
≈£îHêïs¡T. á j·TT<ëΔ\ |üs´¡ ekÕq+>± Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+˝À yêfi¯fl˝À ˇø£ss¡ TTq
170 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
>∑T|ü⁄\
Ô T ô|<ä› sêC≤´ìï kÕú|+æ #ês¡T. Ä ø±\+ Hê{Ï sêE\+<ä]˝≤π> >∑T|ü⁄\ Ô ~
>∑÷&É ô|<ä› Á|ü‹cÕºø£s¡eTsTTq |ü⁄≥Tºø£ ø±<äT. Á|ü‹wüº ø√dü+ bÕ≈£î˝≤&ç, mqï&√
nD>±]b˛sTTq *#êÃ$ ø£Áå ‹j·TT\ sê»≈£îe÷¬sÔ ≈£îe÷s¡<$˚ ì yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ
ô|[fl#˚düT≈£îHêï&ÉT.28 HêD≤\T Ç<ä›] ù|s¡TMT<ë y˚kÕ&ÉT. Mfi¯flø=&ÉT≈£î nsTTq
düeTTÁ<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ‘·q ‘·*¢ ù|s¡T>∑÷&É >=|üŒ>± #Ó|ü ≈£îHêï&ÉT. nsTTHê á düeTTÁ<ä
>∑T|ü⁄&Ô ç ø=&ÉTø£sTTq s¬ +&Ée #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ≈£îuÒsH¡ ê>∑ nH˚ ªHê>∑μ sê»≈£îe÷¬sqÔ T
ô|[fl #˚dTü ≈£îHêï&ÉT. yêfi¯fl ≈£îe÷¬sÔ Á|üu≤Û e‹ì Ä≥$ø£ sêE\sTTq yêø±≥T\≈£î
29
Ç∫Ã ô|[fl #˚ X Ês¡
T . Áu≤Vü ≤àD |ü⁄sêD≤\˝À >∑T|ü⁄\
Ô qT ªy˚
T #
¢ Ã
· Á
¤ bÕj·TT\Tμ nHêïs¡T .
ø±ã{Ï,º Ç|üŒ{Ï eTq C≤rj·T #·]Á‘·ø±s¡T\T ‘·eT |ü⁄qs¡T<äsΔ D ¡ yê<ä+˝À
uÛ≤>∑+>± >∑T|üsÔ êE\qT ªC≤‹ì |ü⁄qs¡T<ä]Δ +∫qμ sêE\T>± bı–&çHê, >∑T|üsÔ êE\
dü«s¡j
í T· T>±ìï düT‹Ô +∫Hê. á >∑T|ü⁄\ Ô T n+<äsT¡ düeTø±*ø£ sêE\˝≤>∑ nHês¡´
C≤‘·T\ qT+&ç e∫Ãqyês¡ì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. Mfi¯fl >∑T]+∫ #·]Á‘·ø±s¡T\T >=|üŒ>±
#Óù|Œ $wüj·÷\˙ï ‘·eT XÊdüHê\˝À yêfi¯ófl dü«j·T+>± Á|üø£{Ï+#·T≈£îqïy˚.30
ª>∑T|üsÔ êE\ dü«s¡j í T· T>±ìøÏμ #Ó+~q dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+˝À >∑T|ü⁄\ Ô >∑T]+∫ ˇø£
e÷{≤˝Ò<Tä .31 ªdü«s¡j í T· T>∑+μ e÷≥ø=ùdÔ >∑T|ü⁄\
Ô ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q ã+>±s¡T HêD≤\T
#ê˝≤ <=]øÏq e÷≥ yêdüeÔ y˚Tqì ø√XÊ+_ y˚fi≤ø√fi¯+>± n+{≤&ÉT. nsTT‘˚ Ç~
m+‘·{Ï ªdü«s¡í j·TT>∑+μ n+fÒ >∑T|üÔ sê»e+X¯+ |ü‘q· + nj˚T´Hê{ÏøÏ yêfi¯fl sê»<Ûëì
nsTTq bÕ≥© |ü⁄Á‘·+ ≈£îÁ>±eT+ nsTT+~.32 eTq<˚XÊìøÏ #·]Á‘·˝<Ò qä ï Á_{Ïwt
kÕÁe÷»ýê<äT\ ùV≤fi¯q≈£î ‘·≥Tºø√˝Òì eTq C≤rj·T yê<äT\≈£î düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄&Ô ç
XÊdüHê\T <=s¡ø>£ ±H˚ eTq≈£î >∑÷&É #·]Á‘· e⁄+<äì >=|üŒ\T #Ó|ü ≈£îH˚ neø±X¯+
<=]øÏ+~. ªª>∑T|ü⁄Ô\T C≤‹ì |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·˝Ò<äT. C≤rjÓ÷<äéT+ >∑T|ü⁄Ô\qT
|ü⁄qs¡T<ä]Δ +∫+~μμ n+{≤&ÉT ø√XÊ+_.
eT>∑<äÛ sêC≤´ìø° >∑T|ü⁄\ Ô sêC≤´ìø° eTÚ*ø£+>± ‘˚&Üe⁄+~. eT>∑<äÛ ø=‘·>Ô ±
@s¡Œ&çq eékÕj·Tø£ düe÷»+. neTàø£|⁄ü düsT¡ ≈£î\ ñ‘·ŒrÔ es¡øÔ +£ ô|<ä› m‘·TqÔ
ìs¡«Væ≤+∫q sê»´+. eT>∑<äÛ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q yÓ+&ç HêD≤\ ìπøbå Õ\T á $wüj÷· ìï
s¡TEe⁄ #˚kÕÔsTT. >∑T|ü⁄\ Ô sêC≤´ìøÏ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ ÁbÕ‹|ü~ø£ XÊ‘·yêVü≤qT\
ø±\+˝À <äøÿ£ Hé˝À b˛>∑sTTq dü+|ü<qä T \÷{°#j ˚ T· &É+ <ë«sê >∑T|üsÔ ê»´+ @s¡Œ&ç+<˚
>±˙ ˝Ò≈î£ +fÒ á Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ n+‘· ô|<ä› sê»ý˚T nedüs+¡ ˝Ò<Tä . >∑T|ü⁄\ Ô T
y˚dqæ ã+>±s¡T HêD≤\T #ê˝≤ Á|üXd¯ eÔü TsTTqy˚>±ì yÓ+&ç HêD≤\T dü+K´˝Àq÷
yêdæ˝Àq÷ #ê˝≤ n\ŒeTsTTq$. n+fÒ es¡øÔ +£ øπ e\+ KØ<äsTTq edüTeÔ ⁄\≈£î
|ü]$T‘·+ nsTT+<äì ns¡+Δ . >∑T|ü⁄\ Ô ‘·sy¡ ê‘· e∫Ãq Vü≤s¡T&¸ ç e÷≥ø=ùdÔ n‘·ì
ù|s¡T MT<ä y˚dqæ ˇø£ÿ HêD…+ >∑÷&É Ç|üŒ{Ï<ëø± <=s¡ø˝ £ <Ò Tä .34 >∑T|ü⁄\
Ô ø±\+˝À
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ e∫Ãq bòÕVæ≤j·÷Hé ø£<qä∏ + Á|üø±s¡+ n|üŒ{ÏøÏ ÁXÊedæ,Ô ø£|\ æ edüT,Ô
sê»>∑èVü≤+, >∑jT· |ü≥D º ≤\T Á>±e÷\T>± e÷]b˛j·÷sTT. bÕ≥©|ü⁄Á‘êìø° ‘·«s¡˝À
n<˚ >∑‹ |ü{+ºÏ ~. u≤DT&ÉT sêdæq Vü≤s¡¸ #·]‘êìï ã{Ïº #·÷ùdÔ Vü≤s¡T&¸ øç Ï dæsú e¡ TsTTq
sê»<Ûëì >∑÷&É ˝Ò<Tä .35 á <äX¯ qT+&ç sêE\T |ü]yês¡ düyT˚ ‘·+>± dü+#·]dü÷,Ô
mø£ÿ&É eTõ©#˚ùdÔ n<˚ sê»<Ûëì nsTT+~. sê»XÊdüHê\T n~Ûø+£ >± á eTõ©\
qT+&˚ Á|üø{ £ +Ï #ês¡T.36
á <äX˝ ¯ À eTTKýÓTqÆ |ü]D≤eT+ ªkÕeT+‘·kÕ«eT´+μ Ä$sê“¤e+. á e÷s¡TŒ
Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq Áø°.X¯. 6e X¯‘êã›+˝À >∑T|ü⁄Ô\ |ü‘·q+‘√
eéd”øú è£ ‘·eTsTT+~. á eédü˝ ú À Á>±e÷\ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø=qkÕ–+~. sêE\T
<=+‘·s>¡ ± @s¡Œ&ç ô|’yê&çøÏ ÁøÏ+~yê&ÉT ø£|Œü + #Ó*+¢ #˚ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä ‘·q sê»´+˝À
‘·q |ü]bÕ\Hê dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ ì\T|ü⁄ø=H˚ @sêŒ≥T e∫Ã+~. ø£|Œü + #Ó*+¢ #˚
ÁøÏ+~ sêEqT ªkÕeT+‘·T&ÉTμ nHêïs¡T. kÕeT+‘·T&ÉT nH˚ e÷≥≈£î >∑\ ns¡+Δ ˝À
nø£kÕà‘·T>Ô ± e∫Ãq e÷s¡TŒ≈£î ø√XÊ+_ #ê˝≤ ÁbÕeTTU≤´ìï ÇkÕÔ&TÉ . Áø°.X¯. 5e
X¯‘êã›+ n+‘·+<ëø± ªkÕeT+‘·T&ÉTμ nfÒ øπ e\+ bıs¡T>∑T sêE nì ns¡+Δ . ns¡XΔ Êg+
qT+&ç eTqTdüàè‹, neTs¡ ø√wü+, C≤‘·ø£ ø£<\ ä∏ T, >∑T|ü⁄\
Ô T ‘=*Hê{Ï XÊdüHê\<ëø±
Ç<˚ ns¡+Δ .37 nsTT‘˚ Áø°.X¯. 592˝À Á|üø{ £ +Ï ∫q $wüßùí dqT&ç XÊdüq+˝À ªkÕeT+‘·T&ÉTμ
n+fÒ bıs¡T>∑T sêE nì ø±ø£ ø£|Œü + #Ó*+¢ #˚ $<Û̊jT· T&ÉT nì ns¡+Δ e∫Ã+~. Ä
‘·sT¡ yê‘· Vü≤s¡T&¸ ç XÊdüHê\˝Àq÷ VüA´j·THé ‘ê‡+>¥ e+{Ï #Ó˙’ j·T j·÷Á‹≈£î\
s¡#q· \˝Àq÷ á ns¡yΔ T˚ ø=qkÕ–+~.
>∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ m+<äT≈£î |ü‘q· eTsTT+~ nH˚ Á|üXï¯ edüT+Ô ~. eTÚs¡T´\‘√
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq eékÕj·T $düsÔ D ¡ >∑T|ü⁄\Ô ‘√ #ê˝≤ es¡≈î£ dü+|üPs¡eí TsTT+~.
Ç+ø± n&Ée⁄\÷, Ä≥$≈£î\÷ ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä . ø±ì á Ä≥$≈£î\T ìsêj·TT<ÛTä ˝…q’
Ä~eT Je⁄\T, ø=+‘· Hê>∑]ø£‘· e⁄qï >∑D≤\˙ï >∑T|ü⁄\ Ô ø±\+˝À eékÕsT÷ø£sD ¡
#Ó+<ësTT.38 ªdüø\ £ Ä≥$ø£ sêE\q÷μ ‘êqT ˝§+>∑BdüT≈£îqï≥Tº düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄&Ô TÉ
#ÓbÕÔ&ÉT.39 Çø£ $T–*+~ Äj·TT<Ûë\T ˝Òì #ê˝≤ Ä~eT Je⁄\sTTq Ä≥$≈£î\T
e÷Á‘·y˚T.
nsTT‘˚ eTÚs¡T´\≈£L >∑T|ü⁄\ Ô ≈£L >∑\ ‘˚&Ü @$T{À >∑÷&É #·÷XÊeTT. eTÚs¡T´\
ø±\+˝À d”‘ê uÛ÷Ñ eTT\ eékÕj·T $düsÔ D ¡ Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑ |ü]ÁX¯eT>± kÕ–+~.
>∑T|ü⁄\Ô ø±\+˝À Ä≥$ø£ ªsêE\qTμ ˝§+>∑BdüTø√e&É+ <ë«sê, uÛ÷Ñ <ëHê\ <ë«sê,
172 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
eékÕj·T $düsÔ D ¡ kÕ–+~. yÓTT<ä{Ï |ü<‹Δä ˝À es¡øÔ +£ Á|üã\+>± e⁄+≥T+~. s¬ +&Ée
<ëì˝À e⁄+&É<Tä . n+<äTøπ eTÚs¡T´\ ø±\|ü⁄ yÓ+&ç ø±s¡|¸ D ü ≤\T ô|<ä› dü+K´˝À
<=s¡Tø£>±, >∑T|ü⁄\Ô ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q$ $˝≤dü edüTeÔ ⁄\ e÷s¡ø±ìï dü÷∫+#˚ ã+>±s¡T
HêD≤\T e÷Á‘·y˚T. e÷eT÷\T edüTÔe⁄\T ≈£î+&É e÷]Œ&ç |ü<äΔ‹˝À e÷s¡ø£+
ne⁄‘·THêïj·Tì #ÓH’ ê qT+&ç e∫Ãq j·÷Á‹≈£î\ e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.40
ô|<ä› m‘·TqÔ <˚X+¯ q\TeT÷\\≈£L $dü]Ô +∫q eékÕj·T düe÷»+ >∑T|ü⁄\ Ô
dü+|ü<≈ä î£ eT÷\+. nsTT‘˚ á $düsÔ D ¡ Ò >∑T|ü⁄Ô kÕÁe÷»´+ |ü⁄Hê~ì ‘=*#˚d+æ ~.
á $düsÔ D ¡ |ò*ü ‘·+>± @s¡Œ&çq ÄyêkÕ\T dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T. yê{Ï qT+&ç
|üqTï edü÷\T #˚jT· &ÉyT˚ ô|<ä› düeTdü´. |üqTï edü÷\T ø√dü+ Á>±e÷\˝À ª>∑T\à+μ
˝Òø£ ª|ü{μºÏ nH˚ kÕj·TT<Ûãä \>±ìï HÓ\ø=*Œq≥Tº XÊdüHê\ <ë«sê ‘Ó\TdüT+Ô ~.41
<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î eékÕj·T+ $dü]Ô +#˚ø=~› ùdø£]+∫q |üqTï á kÕj·TT<Ûä ã\>±\
b˛wüDøπ dü]b˛‘·T+~.
n+‘·ø+£ fÒ eTTK´+>±, dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\e\¢ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T‘·T+~,
ø±ì n~ düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô ø±<äT. n+fÒ n~ neTàø£+ »s¡><∑ Tä . Á>±eT+˝ÀH˚
e÷s¡ø£+ ne⁄‘·T+~. ‘·\dü] düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô (düs¡T≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ+Á<ä‘·)
|ü&çb˛e&É+ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ Á|üuÛ≤e+. nsTT‘˚ ‘·>∑Tsê•˝À düs¡T≈£î\
ñ‘·Œ‹Ô ˝Òì<˚ øπ +ÁBø£è‘· sê»´+ q&Ée<äT. á ø±s¡D+>±, düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ+Á<ä‘·
|ü&bç ˛>±H˚ øπ +ÁBø£è‘· sê»´+ HêX¯qeTe⁄‘·T+~. eTÚs¡T´\ ∫e]s√E\˝À >∑+>±
j·TeTTHê ˝Àj·T\˝À Ç~ »s¡>&∑ +É eTÚs¡T´\ |ü‘H· êìøÏ ˇø£ ø±s¡D+. nsTT‘˚
nq+‘·s+¡ XÊ‘·yêVü≤qT\ øÏ+<ä <äøÿ£ Hé˝À ô|<ä› m‘·TqÔ düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô, es¡øÔ +£ ,
kÕ>±sTT. M{Ïì Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì >∑T|ü⁄sÔ ê»´+ @s¡Œ&ç+~. eT∞fl >∑T|üÔ sêE\
bÕ\q˝À dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\ eékÕj·T düe÷»+ $dü]Ô +∫ düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô
kÕ+Á<ä‘· |ü&bç ˛e&É+‘√ >∑T|üsÔ ê»´+ HêX¯q+ ø±ø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä .42 <ëì‘√ uÛ≤s¡rj·T
uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìøÏ yÓTT<ä{<Ï Xä ¯ nsTTq kÕeT+‘· kÕ«eT´+ Ä$s¡“$¤ +∫+~.
kÕVæ≤‘·´+, eT‘·+
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T, <ëìMT<ä Ä<Ûës¡|&ü ¶É uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»+ Ä$s¡“¤
$düTqÔ ï á <äX˝ ¯ À dü+düÿè‘· uÛ≤wü˝À kÕVæ≤‘·´+ e∫Ã+~. dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘ê´ìï
>∑T]+∫ ø√XÊ+_ #˚dqæ n<Û´ä j·Tq+ yÓTT‘·+Ô ‘Ó\TdüTø√e\dæq nedüs+¡ á |ü⁄düøÔ +£
|ü]~Û˝À ˝Ò<Tä >±ì, dü÷\ ú +>± ø=ìï $wüj÷· \T ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ .
y˚<øä ±\|ü⁄ Äs¡T´\T ÁbÕNq dü+düÿè‘·+ e÷{≤¢&Üs¡T. y˚<ë\T, Áu≤Vü≤àD≤\T,
‘· ~ ‘· s ¡ j· T »„ dü + ã+<Û ä e TsTTq kÕVæ ≤ ‘· ´ + Ä uÛ ≤ wü ˝ À e⁄+~. nsTT‘˚
eékÕsT÷ø£s¡D Áø£eT+˝À n\Œdü+U≤´≈£î\sTTq Äs¡T´\T Äπs´‘·s¡T\qT
ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ b˛j·÷s¡T ø±ã{Ïº dü+düÿè‘· uÛ≤wü @¬øø’ £ uÛ≤wü>± ì\e˝Ò<Tä . ô|’>± es¡Z
düe÷»+ @s¡Œ&çq ø=‘·˝ Ô À yÓ~’ ø£ eT‘·+ |ü≥¢ e´‹πsø£‘· Á|üã*+~ ø±ã{Ïº yÓ~’ ø£
dü+düÿè‘·+ >∑÷&É bÕ\ø£esêZ\ Ä<äsD ¡ ø√˝ÀŒsTT+~. eT>∑<äÛ ø±˝≤ìøÏ bÕ∞ |ü]bÕ\Hê
e÷<Û´ä eT+ nsTT+~. n~ eT>∑<äÛ ÁbÕ+‘·+˝À kÕe÷q´ »q+ e÷{≤¢&qç uÛ≤wü.
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T $_Ûqï Ä≥$ø£ ‘Ó>\ ∑ qT+&ç e∫Ãqyês¡T ø±ã{Ïº $_Ûqï
uÛ≤wü\qT e÷{≤¢&ç e⁄+&Ü*.
<äøÿ£ Hé˝À XÊ‘·yêVü≤qT\T |ü]bÕ*+∫q ø±\+˝À >∑÷&É bÕ∞j˚T |ü]bÕ\Hê
e÷<Û´ä eT+>± e⁄+&ç+~. eTq<˚X+¯ ˝Àì yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï ˝ÖøÏø£ kÕVæ≤‘·´+ XÊ‘·yêVü≤qT\
sêE Vü‰\T&ÉT dü+ø£\q+ #˚dæ >±<Ûëdü|XÔü ‹¯ . n<˚ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q >∑TD≤&ÛTÉ ´&ÉT
ªô|’kÕ∫ø£μ uÛ≤wü˝À sêXÊ&ÉHêïs¡T. n+fÒ bÕ∞ ø£+f… >∑÷&É Ç+ø± Á|ü»\≈£î düìïVæ≤‘·
eTsTTq uÛ≤wü ø±e#·TÃ. nsTT‘˚ s¡#q· dü+düÿè‘·+ nqTyê<ä+ s¡÷|ü+˝À (ø£<ë∏
dü]‘ê‡>∑s+¡ ) e÷Á‘·yT˚ ˝uÛ´Ñ + nsTT+~.43
dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\÷ uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ @s¡Œ&É&+É ‘√ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ã\+
|ü⁄+E≈£î+<äì #·÷kÕ+. <ëì‘√u≤≥T dü+düÿè‘· uÛ≤wü |ü⁄qs¡TJ®eq+ bı+~+~.
dü+düÿè‘· uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ñqï‘· <äX¯ >∑T|üÔ sêE\ ø±\+. n|üŒ{ÏøÏ dü+düÿè‘·+
Á|ü»\ yê&ÉTø£ uÛ≤wü ø±≈£î+&Ü b˛sTT #ê˝≤ø±\+ nsTT+~. s¡T>π «<ä ø±\|ü⁄ Äs¡T´\T
dü+düÿè‘·+ e÷{≤¢&ç ñ+&Ée#·TÃqT. Ä ‘·sT¡ yê‘· eTq #·]Á‘· n+‘ê >∑÷&Ü Äπs´
‘·sT¡ \ ˝ÀøÏ eékÕj·T+ $dü]Ô +∫q #·]Á‘˚ ø±ã{Ïº dü+düÿè‘·+ kÕe÷q´ Á|ü»\
uÛ≤wü>± ì*#˚ Á|üdüπøÔ ˝Ò<äT. y˚<ä ø£s¡àø±+&É≈£î Ä<äs¡D ‘·>∑Z&É+‘√ n~ bÕ\ø£ uÛ≤wü
>∑÷&É ø±≈£î+&Éb˛sTT+~. Á|ü»\ e÷≥ø=ùdÔ, eékÕsT÷ø£sD ¡ Áø£eT+˝À yêfi¯fl uÛ≤wü\T
s¡÷bı+<äT‘·THêïsTT. Äs¡´>∑D≤\ uÛÖ‹ø£ $düsÔ D ¡ |ò*ü ‘·+>± eékÕj·Tø£ es¡Z düe÷»+
@s¡Œ&çq ÁbÕ+‘ê\˝À (n+fÒ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À) á uÛ≤wü\T dü+düÿè‘êìøÏ
düìïVæ≤‘·eTsTTq ªÄs¡´μ uÛ≤wü\j·÷´sTT. M{Ïì yÓTT<ä{À¢ ÁbÕø£è‘ê\T nHêïs¡T.
Äs¡T´\ uÛÖ‹ø£ $düsÔ D ¡ |ò*ü ‘·+>± ø±≈£î+&É, >∑D+˝À ø=+<äsT¡ ÇqTeTT yê&Éø+£ ,
eékÕj·T+ H˚sT¡ Ãø=ì kÕ+düÿè‹ø£+>± Áu≤Vü≤àD°øs£ D ¡ #Ó+~q |ò*ü ‘·+>± eékÕj·T+
n\e&çq ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü»\T uÛ≤wü\T ‘·eT kÕúìø£ (ªÁ<ä$&Éμ) eT÷˝≤ìï ì\T|ü⁄
≈£îHêïsTT.44
Á|ü»\ uÛ≤wü ø±ø£b˛e&ÉyT˚ ø±ø£, á <äX˝ ¯ À dü+düÿè‘·+ bÕ\ø£esêZ\ ì‘·´
J$‘· eéVü‰s¡ uÛ≤wü >∑÷&É ø±<äT. m+<äTø£+fÒ á <äX˝ ¯ Àì bÕ\ø£es¡+Z Ä≥$≈£î\˝À
174 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&çq ø±s¡D+>± |ü⁄≥Tºø=∫Ãq ø=‘·Ô ø£Áå ‹j·TT\T, ø=‘·Ô Áu≤Vü≤àDT\T.
Mfi¯ófl Á|ü‹wüºø√dü+, Áu≤Vü≤àDT\qT eT+∫ #˚düTø√e&É+ ø√dü+ dü+düÿè‘êìï
Ä<ä]+#ês¡T. uÛ≤s¡rj·TT\sTTq eT>∑<,äÛ XÊ‘·yêVü≤q, sêE\T ‘·eT XÊdüHê\qT
bÕ∞˝À Á|üø{ £ +Ï #·>±, yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï dü+düÿè‘· XÊdüq+ Áø°.X¯. 2e X¯‘êu≤›ìøÏ #Ó+~q
$<˚oj·TT&ÉT s¡TÁ<ä<ëeTT&ç~. Ç‘·qT es¡í <Ûäsêàìï ø±bÕ&É‘êqì dü+düÿè‘·+˝À
Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. dü+düÿè‘·uÛ≤wü |ü⁄qs¡T<äΔs¡D≈£î eT÷\+ Çø£ÿ&˚ e⁄+~. Ç~ ø=‘·Ô
Äs¡T´\qT ª◊ø£´μ|üs∫ ¡ q kÕ<Ûqä + nsTT+~. >∑D ã+<Ûë\qT ‘Ó+#·Tø=ì Ç‘·s¡ >∑D
düuTÑÛ ´\qT ÁX¯eT <√|æ&øû Ï ˝Àãs¡T≈£îH˚ Áø£eT+˝À >∑D Á|üeTTKT\+‘ê ˇø£{Ï ø±e&ÜìøÏ
dü+düÿè‘·+ ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç ~. ø=‘·Ô bÕ\ø£esêZìøÏ n‘·´+‘· ÁbÕNqeTsTTq uÛ≤wü
nedüs¡+ nsTT+~. á $<Ûä+>± dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+ dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»+ Ä$sê“¤e+‘√ eTT&ç|&ü ç e⁄+~.45
dü+düÿè‘· uÛ≤wüqT b˛wæ+∫ ø±bÕ&ç+~ Áu≤Vü≤àDT\T ø±e&É+e\¢ Ä uÛ≤wüøπ
bÂs√Væ≤‘·´ \ø£D å ≤\THêïj·T+{≤&ÉT ø√XÊ+_. Áu≤Vü≤àDT\≈£î ñ‘·Œ‹Ô‘√ >±˙ es¡øÔ +£ ‘√
>±˙ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº á eè‘·T\ Ô ≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü >É \
∑ kÕVæ≤‘·´+ dü+düÿè‘·
uÛ≤wü˝À ˝Ò<Tä . yêdüTXÔ Êg+ $wüjT· +˝À >∑÷&É, >∑T|üsÔ êE\ ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À sêdæq
yêdüTÔ XÊg Á>∑+<∏ë\˝Àì ìj·Te÷\≈£L düeTø±*ø£ ø£≥&º Ü\≈£L b˛*ø£ ˝Ò<+ä {≤&ÉT.
XÊg+ bÕ{ÏøÏ XÊgy˚T, ìsêàD+ bÕ{ÏøÏ ìsêàDy˚T.46 ndü\T eT‘·, |ü⁄sêD, s¡#q· ˝Ò
‘·|Œü kÕ+πø‹ø£ s¡#q· \T #˚jT· &ÜìøÏ |üìøÏsê≈£î+&Ü ‘·j÷· s¡sTT+~. dü+düÿè‘·+.
s¡#q· \qT ø£+sƒd¡ +Ôü #˚jT· &ÜìøÏ nqT≈£L\+>± #ê˝≤ ≈£î|¢ eÔü TsTTq dü÷Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À
sêj·T&É+, <ëìì eT∞fl uÛ≤wü´+ <ë«sê yêÚ≤´ì+#·&+É , s¡#H· ê ìj·TeT+ nsTT+~.
uÛ≤wü´+ ˝Ò≈î£ +&É dü+düÿè‘· s¡#q· \T ns¡+Δ ø±e⁄. uÛ≤cÕ´\˝À ÁbÕe÷DÏø‘£ · e⁄+&É<Tä .
<ä«+<ë«sêú\÷ düTBs¡ÈeTsTTq düe÷kÕ\÷ ˇπø e÷≥≈£î nH˚ø£ |üsê´j·T|ü<ë\÷
yê&É&+É n\yê≥sTT+~. >∑D‘Ï · K>√fi¯XÊÁkÕÔ\MT<ä dü+düÿè‘·+˝À #˚dqæ s¡#q· \T
ø£+sƒd¡ +Ôü #˚jT· &É+ düT\uÛyÑ T˚ >±ì ns¡+Δ #˚dTü ø√e&É+ #ê˝≤ ø£w+ºü n+{≤&ÉT ø√XÊ+_.
Ç<ä+‘ê ≈£L&É Ä uÛ≤wüqT $C≤„q XÊÁkÕÔìøÏ |üìøÏ sê≈£î+&É #˚d+æ ~.47
dü+düÿè‘· ø±yê´\T >∑÷&É ‘·eT es¡Z dü«uÛ≤yêìï düŒwü+º >±H˚ Á|ü<]ä ÙkÕÔsTT.
Ç~ |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ es¡Z dü«uÛ≤e+ nq&ÜìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± Hê≥ø±\˝À nÁ>∑esêí\≈£î
#Ó+~q |ü⁄s¡Twüß\T e÷Á‘·yT˚ dü+düÿè‘·+ e÷{≤¢&‘É ês¡T. Ád”\ Ô ÷ ùde≈£î\÷ ÁbÕø£è‘·+
e÷{≤¢&É‘ês¡T. nsTT‘˚ ‘=*Hê{Ï ‘·s¡Tyê‘· á ÁbÕø£è‘·+>∑÷&É dü+düÿè‘·eT+‘·
ø£èÁ‹eT+ nsTTq<˚ ` Á|ü»\T e÷{≤¢&+ç ~ ø±<äT.48
dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+˝À X¯è+>±s¡+ bÕ\T #ê˝≤ m≈£îÿe. X¯è+>±s¡+ n+‘·
m≈£îÿe>± ñ+<ä+fÒH˚ Ä uÛ≤wüqT ns¡+Δ #˚dTü ø√>∑\yêfi¯ófl n\Œdü+U≤´≈£î\ì ns¡+Δ .
yê‘ê‡´j·TqT&ç ø±eT dü÷Á‘·+ Ä ø±\+˝À nø£så êdüT´\+<äs÷¡ #·~$+~ ø±<äT.
ˇø£ |ü]$T‘·eTsTTq bÕ\ø£esêZìøÏ e÷Á‘·yT˚ n~ n+<äTu≤{À¢ e⁄+~. Çø£ÿ&É
ø√XÊ+_ Á^≈£î kÕVæ≤‘·´+‘√ b˛*ø£ #ÓbÕÔ&TÉ . Á^düT <˚X+¯ ˝À Á^≈£î uÛ≤wü Á|ü»\+<ä]
uÛ≤wü. Ä kÕVæ≤‘·´+ n+<ä]ø° ns¡+Δ ne⁄‘·T+~. n+<äTøπ Á^düT≈£î #Ó+~q ÁbÕNq
kÕVæ≤‘·´+˝À X¯è+>±s¡+ #ê˝≤ $T‘·+>± e⁄+≥T+~. nsTT‘˚, n˝…>±®+&ÉsY <ä+&É
j·÷Á‘·\ |òü*‘·+>± áõ|ü⁄º˝À n˝…>±®+Á&çj·÷ |ü≥ºD+ πø+Á<ä+>± @s¡Œ&É¶ Á^≈£î
sê»´+˝À Á^≈£î øπ e\+ bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤wü ø±e&É+ e\¢, nø£ÿ&ç Á^≈£î kÕVæ≤‘·´+˝À
X¯è+>±s¡+ #ê˝≤ n~Ûø+£ >± e⁄+≥T+~.49
kÕVæ≤‘·ý˚T ø±ø£ eT‘·+>∑÷&É ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ nqT≈£L\+>± e÷]+~. Çyê«fi¯
eTq+ ªVæ≤+<ä÷eT‘·+μ nì |æ\T#·T≈£îH˚~ á <äX˝ ¯ ÀH˚ s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +~. Áø°.|üP.
6e X¯‘êã›+˝À ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq uÛ≤s¡‘· ø£<ä∏ á <äX˝ ¯ À ‘·q ∫e] s¡÷|ü+ (Ç|üŒ{Ï
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ) rdüT≈£î+~. eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<˝ ä∏ ÀøÏ ∫e]>± #˚sÃ¡ ã&É¶ Á|üeTTK $wüj÷· \T
s¬ +&ÉT : ˇø£{,Ï XÊ+‹ |üs«¡ +˝À ;Ûwßü à&ç #˚‘· #Ó|Œæ +#˚ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ j·TT>∑|⁄ü <Ûsä à¡ uÀ<Û,ä
¬s+&Ée~ esêíÁX¯eT <Ûäsêà˙ï, ªuÛÑøÏÔμ uÛ≤yê˙ï uÀ~Û+#˚ uÛÑ>∑eBZ‘·. uÛÑ>∑eBZ‘·
Áø°.X¯. 150`350 eT<Û´ä ø±\+˝À eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝ÀøÏ #˚sÃ¡ ã&ç+~ì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.50
á <äX˝ ¯ À Áu≤Vü≤àD eT‘·+ eT∞fl ã\+ |ü⁄+Eø√e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï
eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡T# Ô j
˚ ÷· *. eTÚs¡T´\ nq+‘·s+¡ <˚X+¯ q\TeT÷\\≈£L $dü]Ô +∫q
eékÕj·Tø£ es¡dZ eü ÷C≤ìï ˇø£ÿ kÕe÷õø£ ìsêàD+ ÁøÏ+~øÏ rdüTø=∫Ã+~ á q÷‘·q
Áu≤Vü≤àD eT‘·+, $$<Ûä C≤‘·T\ >∑D≤\ ÁX‚DT\ dü+Á|ü<ëj·÷ìï ◊ø£´|üs¡∫
≈£î\eédüú es¡<í säÛ êà\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä Væ≤+<ä÷ eT‘êìï s¡÷bı+~+∫+~. uÛ>Ñ e∑ BZ‘·
á ø£syÔ¡ ê´ìï ‘ê‹«ø£ kÕúsTT˝À |üP]Ô#d˚ +æ ~. es¡<í säÛ êàìï dü«j·T+>± uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ç#‘˚ ·
#Ó|Œæ +∫+~. Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç $_Ûqï ‘ê‹«ø£ <Û√s¡DT\>± eTT+<äTø=∫Ãq
n_ÛÁbÕj·÷\ìï+{Ï˙ nkÕ<Ûës¡DeTsTTq ≈£î‘·s¡ÿ+‘√ ◊ø£´|üs¡∫+~. nìï
n_Û ÁbÕj·÷\÷ yÓ÷øå±ìøÏ $$<Ûä e÷sêZ\T e÷Á‘·y˚Tqì dæ<ëΔ+rø£]+∫+~.
eT÷&Ée~, ªuÛøÑ μÔÏ uÛ≤yêìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. uÛ>Ñ e∑ BZ‘· >∑T]+∫ ø√XÊ+_ #ê˝≤ $es¡+>±
#˚dqæ $X‚w¢ D ü ˝À á eT÷&ÉT $wüj÷· \qT ≈£î|¢ +Ôü >± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
|üXó¯ b˛wüD kÕúq+˝À ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±>±H˚ yÓ~’ ø£ j·T»„ã\T\
|ü≥¢ e∫Ãq e´‹πsø£‘‘· √ Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ø=+‘· <Óã“‹ì+~. Ä yÓ~’ ø£ dæ<ëΔ+‘ê\÷
176 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
<äsÙ¡ Hê\÷ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. y˚<ë\qT ‹s¡dÿü ]+#·ì yêfi¯ófl >∑÷&É q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ
düŒ+~+∫ ø=‘·Ô Á|üXï¯ \T ˝ÒeBdæ düe÷<ÛëHê\T #ÓbÕŒs¡T. á ø=‘·Ô uÛ≤yê\˝À uÖ<ä+Δ
e+{Ï$ $düÔè‘·+>± Ä<äs¡D bı+<ësTT. nsTT‘˚ ‹]– dü«j·T+b˛wüø£ Á>±MTD
eédüú @s¡Œ&çq ‘·sT¡ yê‘· Áu≤Vü≤àD eT‘·+ ã\+ |ü⁄+E≈£î+~. es¡í <Ûsä à¡ + ≈£î\
eédü\ ú ÁøÏ+<ä eékÕj·Tø£ düe÷»+ ◊ø£éTsTT+~. Ç|ü&ÉT eT‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ
◊ø£´‘· >∑÷&É kÕ~Û+#ê*. <ëì‘√u≤≥T es¡í<Ûäsêàìï Áu≤Vü≤àD Ä~Ûø±´˙ï >∑÷&É
|ü{wÏ +ºü #˚j÷· *.
á |üqT\˙ï $düèÔ ‘·+>± »Hê<äsD ¡ bı+~q <˚e⁄&ç <ë«sê #˚sTT+#ê*.
ø£èwüßí&ÉT Ç+<äT≈£î |üìø=#êÃ&ÉT. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq Hê{Ï qT+&ç
Ç+Á<äT&ç kÕúHêìï ø£èwüß&í TÉ #˚õøÏÿ+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤º&ìÉ #·÷kÕ+. eTÚs¡T´\
|ü‘q· + nq+‘·s+¡ <ä+&Ó‹eÔ ∫Ãq $<˚oj·TT\qT es¡eí édü˝ ú ÀøÏ ø£\T|ü⁄ø=#˚Ã Áø£eT+˝À
ø£èwüß&í TÉ ($wüßeí ⁄, Hêsêj·TDT&ÉT) eT]+‘· ã\|ü&Ü¶&TÉ .51 á $<˚o sêE\T m≈£îÿe>±
‘·eTqT ‘êeTT $wüßí uÛ≈Ñ î£ \ Ô T>± #Ó|ü ≈£îHêïs¡T. ãT<äT&Δ ç ù|s¡sTTq |ü⁄s¡Tc˛‘·eÔ TT&ÉT,
uÛ>Ñ e∑ ‘Y nH˚ _s¡T<äT, $wüßeí ⁄≈£î á $<˚oj·TT\T n+≥>∑{≤ºsT¡ .52 Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+
Hê{ÏøÏ ø£èwüßí&ÉT <˚e⁄&ç>± n~«rj·TT&Éj·÷´&ÉT. Ç|ü&ÉT Áu≤Vü≤àDT\T ‘êeTT
#Ó|Œü <ä\TÃ≈£îqï eT÷&ÉT eTTK´ $wüj÷· \qT ø£èwüß&í #ç ‘˚ · #Ó|Œæ +∫ uÛ>Ñ e∑ BZ‘· s¡÷|ü+˝À
<ëìì eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝ÀìøÏ Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ .
sê»´+ø√dü+ ã+<ÛTä e⁄\qT #·+|ü&+É ø=‘·Ô $wüjT· + ø±<äT ø±ã{Ïº (ø£èwüß&í TÉ
dü«j·T+>± ‘·q y˚Tqe÷y˚T ø±ø£ sêE >∑÷&É nsTTq ø£+düT&çì #·+bÕ&ÉT) ns¡Tq® T&ç
#˚‘· j·TT<ä+Δ #˚sTT+#·&ÜìøÏ uÛ>Ñ e∑ BZ‘· m+‘·e÷Á‘·+ nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ˇø£yfi˚ ¯ nsTT
e⁄Hêï n+<äTø√dü+ n+‘· Bs¡ÈeTsTTq Ä<Ûë´‹àø£ #·s¡Ã, <Ûäs¡àuÀ<Ûä, #˚j·÷*‡q
nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ô|’>± ≈£îs¡T bÕ+&Ée⁄\ ‘·>e∑ ⁄˝À nìï <äX\ ¯ ˝Àq÷ ≈£î{Ï\˙‹ì
Á|ü<]ä Ù+∫q ø£èwüß&í øç Ï <Ûsä à¡ uÀ<Ûä #˚ùd ns¡Ω‘·˝<Ò Tä . n<˚ eTTKéTsTT‘˚ ø£èwüß&í øç H£ êï
;Ûwßü à&ÉT ‘·–qyê&ÉT.53 M{Ïì ãfÒº uÛ>Ñ e∑ BZ‘· ô|’øÏ ø£ì|æ+#˚~ ø±<äì ns¡+Δ ne⁄‘·T+~.
ns¡T®qT&ÉT ‘·q ã+<ÛäTe⁄\qT düVæ≤‘·+ #·+|ü&ÜìøÏ m+<äT≈£î yÓqTø±&É
≈£L&É<ä+fÒ ªj·TT<äΔ+ #˚j·T&É+ ø£åÁ‹j·TT&ç>± ˙ <Ûäs¡à+ ø±ã{Ïºμ nì ø£èwüßí&ÉT
düe÷<Ûëq+ #ÓbÕÔ&TÉ . me] es¡<í säÛ êàìï yêfi¯ófl Ä#·]+#ê*. ª#·‘T· s¡«s¡í eédüqú T
H˚H˚ düèwæ+º #êqTμ n+{≤&ÉT ø£èwüß&í TÉ . ≈£î\ eédüqú T düeT]ú+#·&+É uÛ>Ñ e∑ BZ‘· eTTK´
ñ<˚X› Ê´\˝À ˇø£{.Ï nsTT‘˚ n<=ø£ÿfÒ nsTT‘˚ n~ ø£˙dü+ ndü+>∑‘+· >± e⁄+&˚~
ø±<äT. ø±ì uÛ>Ñ e∑ BZ‘≈· î£ yπ̊s s¬ +&ÉT \øå±´\THêïj·Tì #·÷kÕeTT. ˇø£{,Ï n|üŒ{ÏøÏ
Á|ü#ês¡+˝À e⁄qï düø\ £ ‘ê‹«ø£ n_ÛÁbÕj·÷\q÷ düyTÓ øÆ ´£ |üs∫ ¡ n˙ï ˇø£fÒ nì
Á|üø{ £ +Ï #·&+É . BìøÏ ø£èwüß&í TÉ yê<√|üyê<ë\T >±˙ Á|ü‘´· ]ú n_ÛÁbÕj·÷\qT |üPs¡«|üø+å£
#˚j·T&É+ >±˙ #˚j·T&ÉT. ˇø£<ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï nìï <äs¡ÙHê\q÷ @ø£s¡Te⁄
ô|&ÉT‘·÷b˛‘ê&ÉT. kÕ+K´, MTe÷+dü, y˚<ë+‘·, uÖ<äΔ dü+Á|ü<ëj·÷\qT Ç$ |ò˝ ü ≤Hê
nì #Ó|Œü ≈£î+&É n˙ï ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\T>± #ÓbÕÔ&TÉ . yê{Ï eT<Û´ä yÓs’ T¡ <Ûë´\qT
|ü{+ºÏ #·Tø√&ÉT. n˙ï >∑÷&É ˇπø dü‘ê´ìøÏ $_Ûqï s¡÷bÕ\T.54 |ò*ü ‘·+>± uÛ>Ñ e∑ BZ‘·
n+‘·{Ï ndü+>∑‘y· TÓ qÆ s¡#q· Á|ü|+ü #· kÕVæ≤‘·´+˝ÀH˚ ˝Ò<Tä . ˇπø#√≥ ãT<äTìΔ qT+&ç
ns¡Te⁄‘Ó#T· Ã≈£îqï nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘êìï uÀ~Ûd÷ü Ô n<˚ düeTj·T+˝À j·TT<ä+Δ #˚jT· &É+
˙ <Ûäs¡à+μ n+{≤&ÉT. X¯Øs¡+ nì‘·éT˙ Ä‘·à ˇø£fÒ ì‘·éT˙ n+≥÷ n<˚
düeTj·T+˝À me] ø£sà¡ \T yêfi¯ófl Ä#·]+#ê\+{≤&ÉT. ás¡øe£ TsTTq neø±X¯yê<ä+
^‘· Á|üeTTK \ø£åD+ n+≥÷, ^‘· n_Ûe÷qT\˝À n<˚ \ø£åD+ Á|üeTTK+>±
e⁄+&É&+É ˝À ÄX¯Ãs¡´+˝Ò<ìä ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.55
nsTT‘˚ á ndü+>∑‘‘· «· + qT+&˚ uÛ>Ñ e∑ BZ‘≈· î£ +&˚ eTTK´ Á|üj÷Ó »q+ >∑÷&É
|ü⁄{Ï+º ~. uÛ>Ñ e∑ BZ‘˝ · À ˝Òì<˚B ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº ‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDeT‘êìï
Çã“+~ ô|≥º≈£î+&É bÕ\ø£esêZ\˝À ˇø£ esêZìøÏ e´‹πsø£+>± @<äsTTHê
#Ó|Œü <ä\TÃ ≈£îqï yêfi¯ófl uÛ>Ñ e∑ BZ‘q· T ÄÁX¯sTT+#ês¡T.56 n|ü]$T‘·+>± yêÚ≤´Hê\≈£î
‘ê$#˚Ã uÛ>Ñ e∑ BZ‘q· T ‘·eT≈£î nqT≈£L\+>± yêÚ≤´ì+#·T≈£îHêïs¡T. n+<äTøπ n<Ó«’ ‘êìï
uÀ~Û+∫q X¯+ø£sT¡ &ÉT, $•cÕº<«’Ó ‘êìï uÀ~Û+∫q sêe÷qTE&ÉT, <Ó«’ ‘êìï uÀ~Û+∫q
eT<Ûë«#ês¡T´&ÉT, n+<äs¡ uÛ>Ñ e∑ BZ‘H· ˚ ÄÁX¯sTT+#ês¡T. C≤rjÓ÷<ä´+˝À ªrÁeyê~μ
nsTTq ‹\ø˘, nVæ≤+kÕyê~ nsTTq >±+BÛ, C≤rjÓ÷<äé÷H˚ï e<ä*ô|{Ïºq
ns¡$+<é|òüTÀwt, n+<äs¡÷ uÛÑ>∑eBZ‘· qT+&˚ ñ‘˚Ô»+ bı+<ës¡T. n~ m+‘·
ndü+>∑‘·yÓTÆq Á>∑+<∏ä+ ø±ø£b˛‘˚ Ç~ kÕ<Ûä´+ nj˚T´~ ! nsTT‘˚ Mfi¯fl+‘ê
bÕ\ø£esêZ\˝À uÛ≤>∑+>± e⁄+&ç ˇø£ esêZìøÏ e´‹πsø£+>± e÷s¡TŒqT kÕ~Û+#ê\ì
Á|üjT· ‹ï+∫qyêfi¯ófl. Á|ü»\ yÓ|’ ⁄ü qT+&ç eédüqú T $eT]Ù+∫q ‘ê‹«≈£î˝…es¡÷
uÛ>Ñ e∑ BZ‘q· T ÄÁX¯sTT+#·˝<Ò Tä . ø£;sY>±ì, Hê+<˚y>é ±ì, ‘·Tø±s¡+>±ì, #Ó‘’ q· T´&ÉT
>±ì57 (eTq y˚eTH˚ >±ì).
uÛ>Ñ e∑ BZ‘· #˚dqæ eT÷&Ée |üì, ø=‘·>Ô ± ªuÛøÑ μÔÏ uÛ≤yêìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É uÛ÷Ñ kÕ«eT´
düe÷C≤ìøÏ dü]>±Z n‹πø uÛ≤eC≤\+ ªuÛøÑ μÔÏ . Hê MT<ä uÛøÑ ÔÏ e⁄+∫, Á|ü‹|ò˝ ü ≤ù|ø£å ˝Ò≈î£ +&É
˙ <Ûsä à¡ + qTe⁄« Ä#·]+#·T≈£î+≥÷ bıeTàH˚~ uÛ>Ñ e∑ BZ‘˝ · À ø£èwüß&í TÉ Á|ü<ëÛ q+>±
#Óù|Œ $wüjT· +. ‘·q MT<ä uÛøÑ ÔÏ e⁄+fÒ yêfi¯ófl m+‘·{Ï bÕ|ü|⁄ü »qà m‹Ôqyês¡sTTHê
178 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
(ªÁd”\Ô sTTHê yÓX’ ó¯ ´\sTTHê X¯SÁ<äT\sTTHêμ) yêfi¯fl≈£î yÓ÷ø£+å <=s¡T≈£î‘·T+<ä+{≤&ÉT
ø£èwüß&í TÉ . |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ es¡Z düe÷»+˝À nD∫y˚‘≈· î£ >∑Ts¡jT˚ ´ esêZ\≈£î uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ç
ø£è|üqT ñ|üXe¯ Tq+>± #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. uÛ÷Ñ kÕ«eT´ uÛ≤eC≤\+˝À ªuÛøÑ μÔÏ #ê˝≤ Á|ü<ëÛ q
eTsTTq~.
Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+
Áø°.X¯. 9e X¯‘êã›+ qT+&ç kÕeT+‘· kÕ«eT´+ >∑s“¡ +¤ ˝À qT+&˚ ªÁ>±MTD
uÛÑ÷kÕ«eT´+μ nH˚ ¬s+&Ée <äX¯ |ü⁄≥Tºø=∫Ã+~. Ç|ü&ÉT ô|’qTqï sêE\≈£L
kÕeT+‘·T\≈£L, ÁøÏ+<äqTqï Á>±MTD ≈£î≥T+_qT\≈£L eT<Û´ä ˇø£ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z
@s¡Œ&ç+~. Áu≤Vü≤àDT\≈£î sTT∫Ãq uÛ÷Ñ <ëHê\˝ÀH˚ á Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z
Ä$sê“¤yêìøÏ Hê+~e⁄+~. nsTT‘˚ Áu≤Vü≤àDT\˝≤>∑ ø±ø£ á ø=‘·Ô uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T
Äj·TT<Ûä <Ûës¡T\T. sêE≈£î #Ó+<˚ |üqTïqT ‘êeTT #˚õøÏÿ+#·Tø√e&ÉyT˚ ø±ø£, XÊ+‹
uÛÁÑ <ä‘\· dü+s¡øD å£ , •düTeÔ dü÷\T, neTàø£|⁄ü düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô, #ÓsT¡ e⁄\T ‘·~‘·s¡
˙{Ïeqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, Mfi¯fl u≤<Ûä´‘·\j·÷´sTT. Á>±eTdüuÛÑ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô
q•+∫+~. eTTdæ+¢ sêE\ |ü]bÕ\q˝À |üqTï edü÷\T ø√dü+ á uÛ÷Ñ kÕeT´ esêZìï
Á|ü<Ûëq+>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. Mfi¯ófl edü÷\T#˚dæq |üqTï\˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+
‘êeTT+#·Tø=ì, sêE≈£î nedüs¡eTsTTq|ü&ÉT j·TT<ëΔìøÏ yÓfi‚fl ôd’ì≈£î\qT
b˛wæ+#ês¡T. n|üŒ{Ï qT+&ç Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ã\|ü&+ç ~. nsTT‘˚ á <äX¯
Ä$sê“¤yêìøÏ eTTdæ+¢ \T ø±s¡≈î£ \T ø±s¡T.58
Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ m+<äTø√dü+ nedüs+¡ nsTT+~ nH˚ Á|üXï¯ ø√XÊ+_
$es¡+>± #·]ÃkÕÔ&TÉ . Ç+<äT≈£î >∑\ $$<Ûä ø±s¡D≤\˝À ˇø£ <ëìì Á|ü<ëÛ q+>±
uÛ≤$kÕÔ&TÉ . <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T $dü]Ô düTHÔ êïsTT. M{Ïì ªdü«j·T+
b˛wüø£+μ n+≥THêïeT+fÒ |üP]Ô>± dü«‘·+Á‘·+>± e⁄Hêïj·Tì ø±<äT. eékÕj·T
<ës¡T\≈£î nedüse¡ TsTTq eékÕj˚T‘·s¡ yê&Éø|£ ⁄ü edüTeÔ ⁄\qT |ü≥D º ≤\˝Àì eè‹Ô
ÁX‚DT\T ø±ø£, Á>±e÷\˝Àì ≈£î\eè‘·T\ Ô yêfi¯ófl ‘·j÷· s¡T #˚dTü HÔ êïs¡T. dü«j·T+b˛wüø£
Á>±e÷\T nq&É+˝À ns¡+Δ Ç+‘· e÷Á‘·yT˚ . nsTT‘˚ s¬ +&ÉT Á|ü<ëÛ qeTsTTq nedüsê\T
e÷Á‘·+ nìï Á>±e÷\˝Àq÷ rs¡e⁄. n$ ˝ÀVü‰\T, ñ|ü. Ç$ ãj·T{Ï qT+&ç
sêe\dæ+<˚. M{Ïì ø=qTø=ÿq&ÜìøÏ ø£s≈¸¡ î£ \T ø=+‘· e÷s¡ø+£ #˚j÷· *. ñ‘êŒ<äø‘£ ·
dü«\Œ+>± e⁄qï <äX˝ ¯ À Á|ür ø£s≈¸¡ î£ &É÷ dü«‘·+Á‘·+>± e÷s¡ø+£ #˚jT· ˝Ò&TÉ . Á>±eT+˝À
e÷s¡ø+£ »]π> ñ‘·Œ‹Ô n+‘ê ˇø£] #˚‹˝À øπ +ÁBø£è‘·+ ø±yê*.59 n+fÒ ˇø£ Á>±MTD
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z nedüs+¡ .
n+‘˚ø±ø£, ø=ìï Á|ü<ÛëqeTsTTq yê´bÕs¡ |ü+≥\˝À >∑÷&É á <äX¯˝À
<˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± e÷s¡ø+£ »]–+~. n$ ø=ã“], |ü‹,Ô ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« yÓTT<ä\sTTq$.
M{Ï ñ‘·Œ‹Ô˙ e÷s¡ø±˙ï ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î >∑÷&É ˇø£ Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z
nedüss¡ TT+~. Á>±eT+˝Àì Á|ü<ëÛ q eékÕj·T øπ Áå ‘ê\T ≈£î{Ï+_qT\ ñeTà&ç
Ädæ>Ô ± e⁄HêïsTT. nsTT‘˚ •yês¡T uÛ÷Ñ eTT\˝À uÛ÷Ñ <ëHê\T bı+~q uÛ÷Ñ kÕ«eT´
es¡+Z Ä uÛ÷Ñ $Tì ø=ã“], |ü‹Ô e+{Ï |ü+≥\T |ü+&ç+∫ e÷s¡ø+£ #˚jT· &ÜìøÏ
$ìjÓ÷–+∫+~.60 Ä <äX˝ ¯ À >∑eTì+#·<>ä Z∑ $wüjT· + @$T≥+fÒ <˚X+¯ ˝À u≤ìdü\
dü+K´ ô|]–+~. uÛ≤s¡rj·T uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìøÏ ñ+&˚ $∫Á‘·eTsTTq \ø£D å ≤\˝À
ˇø£{.Ï ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&É¶ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z uÛ÷Ñ $T˝À ≈£L* #˚jT· &ÜìøÏ eékÕj˚T‘·s¡
Ô T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ u≤ìdü\qT yê&ÉT≈£î+~.61
ñ‘·Œ‘·T\
Á>±e÷\ qT+&ç yê´bÕs¡ ñ‘·Œ‘·T\ Ô qT düs|¡ süò ê #˚ùd nedüsy¡ T˚ Á>±MTD
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z Ä$sê“¤yêìøÏ eT÷\+ nì ø√XÊ+_ ã\+>± dü÷Árø£]kÕÔ&TÉ .
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ #˚‹˝À ã\Á|üj÷Ó >∑ kÕ<ÛHä ê\T+&É&+É e\¢ ø£s≈¸¡ î£ \ qT+&ç n<äq|ü⁄
62
ñ‘· Œ‹Ô ì neTàø£| ⁄
ü ñ‘· Œ‘· T \
Ô s¡÷|ü+˝À ùdø£] +∫ e÷s¡ ø +
£ #˚
j T
· &É
+ dü
T \TesTT+~.
dü«j·T+ b˛wüø£ Á>±e÷\ Ä$sê“¤e+‘√ eè‹Ô ÁX‚DT\T <Óã“‹HêïsTT. ø±ì
es¡Ôø£+ |üP]Ô>± <Óã“‹q˝Ò<äT. eékÕj·T $düÔs¡D |ü⁄s√>∑$T+∫ <˚X¯eT+‘·{≤
eékÕj·Tø£ Á>±e÷\T @s¡Œ&É&+É ‘√ düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ+Á<ä‘· (‘·\dü] düsT¡ ≈£î\
ñ‘·Œ‹Ô) ‘·≈î£ ÿe nsTTHê yÓTT‘·+Ô düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+~. es¡≈Ô î£ \T
Á>±e÷\≈£î ñ|ü, ˝ÀVü‰\T ‘·~‘·s¡ düsT¡ ≈£î\T düs|¡ süò ê #˚jT· &ÉyT˚ ø±ø£ sπ e⁄ |ü≥Dº ≤\
qT+&ç $<˚XÊ\‘√ yê´bÕs¡+ >∑÷&É kÕ–+#ês¡T. Áø°.X¯. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç es¡+Z
ã\|ü&TÉ ‘√+~.63 yêfi¯fl≈£î $$<Ûä kÂø£sê´\T ø£*Œdü÷Ô sêE\T XÊdüHê\T C≤Ø #˚kÕs¡T.
Mfi¯fl ÄyêkÕ\qT ªeDÏø˘ Á>±eTeTT\Tμ (<äø£ÿHé˝À eTDÏÁ>±eTeTT\T) n˙,
ªq>∑se¡ TT\Tμ n˙ nHêïs¡T. á es¡øÔ £ es¡+Z #˚‹˝ÀìøÏ Á>±MTD n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì
#˚sy¡ d˚ qæ es¡+Z ø=‘·>Ô ± |ü⁄{Ïqº Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z . á s¬ +&ÉT esêZ\÷ |üsd¡ Œü s¡
nÁ•‘ê\sTT n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT.64 sêE\T düV≤æ ‘·+ Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z
ñ|üj÷Ó >±ìï >∑T]Ô+∫ uÛ÷Ñ <ëHê\ <ë«sê <ëìï $dü]Ô +|üCkÒ Õs¡T. á esêZìï sêh
≈£L≥T\T, sêD≈£î\T, sƒê≈£Ls¡T\T, Hêj·T≈£î\T, yÓTT<ä\sTTq ù|s¡‘¢ √ |æ*#ês¡T.
Mfi¯fl˝À ø=+<äsT¡ |ü⁄s√Væ≤‘·T\T ø±e#·TÃ. ø=+<äsT¡ Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T, ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T
ø±e#·TÃ. á sTT<ä]› ˙ J‘·+ ã<äT\T uÛ÷Ñ <ëHê\T Ç#˚Ã n\yê≥T eTTdæ+¢ sê»
e+XÊ\‘√ (eTTK´+>± |òsæ √CŸ ‘·T>∑ø¢ ‘˘ √) ô|]–+~. Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìï ì»+>±
180 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
ø£≥Tº ~≥º+ #˚dqæ yê&ÉT |òsæ √CŸ ‘·T>∑ø¢ ˘ nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+.65 ø±\+ >∑&∫ ç á
eédüú eTT~πsø=B› Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T ndü+U≤´ø£+>± ô|]>±s¡T. á esêZìï
Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À s¡øs£ ø¡ ±\ ù|s¡‘¢ √ |æ*#ês¡T. yÓTT>∑˝Ÿ bÕ\q ‘·sT¡ yê‘· ª»$T+<ëØμ
nH˚ ù|s¡T nìï{Ï ø£+f… ã\+>± ì*∫+~.
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ j·TT>∑+ yÓTT<ä{Ï <äX‘¯ √ dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq≥Tº,
Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ <äX‘¯ √ ªÁbÕ+rj·Tμ uÛ≤wü\˝À kÕVæ≤‘·´+ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~.
‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, eTsêØƒ yÓTT<ä\sTTq uÛ≤wü\˝À *œ‘· kÕVæ≤‘·´+ Ä <äX¯˝À
yÓTT<ä\sTT+~. dü+düÿè‘· kÕVæ≤‘·´+ >∑÷&É ø=ìï#√≥¢ s¬ +&Ée »qà bı+~+~.66
Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú Ä$sê“¤yêìï ø±oàs¡T #·]Á‘· Ä<Ûës¡+>± ø√XÊ+_
$e]kÕÔ&TÉ . Áu≤Vü≤àD kÕVæ≤‘·´+˝Àì @¬øø’ £ #·]Á‘· Á>∑+<∏+ä ø±oàs¡T≈£î #Ó+~q ø£\ΩDT&ç
ªsê»‘·s+¡ –DÏμ ø±oàs¡T˝À Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ Ä$s¡“$¤ +∫q <äX˝ ¯ Àì kÕe÷õø£
¸ qT á ø±e´+ <ë«sê ø=+‘· ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.67 ø±oàs¡T˝À eékÕj·T
dü+|òTü s¡D
jÓ÷>∑ýÓTqÆ uÛ÷Ñ $T ñeTà&ç Ädæ>Ô ± e⁄+&ç+~. ãj·T{Ï qT+&ç ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£îqï
düsT¡ ≈£î\≈£î e÷s¡T>± m>∑TeT‹ #˚dqæ es¡øÔ |£ ⁄ü |ü+≥ e÷Á‘·+ dü«+‘· uÛ÷Ñ eTT\˝À
kÕ–+~. Ä |ü+≥ ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« (kÕÁ|òHü )é .
≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« |ü+&ç+∫ es¡øÔ +£ #˚dqæ Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T &ÜeTs¡T\T.
ø±oàs¡T <äTs¡yZ TÓ qÆ ø=+&É ÁbÕ+‘·+ ø±e&É+ e\¢ Mfi¯ófl ∫qï ∫qï ôd’Hê´\T ô|≥Tºø=ì
sêC≤»„qT ~Ûø£ÿ]+#ês¡T. sêC≤´ìøÏ Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ e∫Ãq|ü&É˝≤¢ sêE\≈£L
kÕeT+‘·T\≈£L á &ÜeTs¡T\≈£L dü+|òTü s¡D ¸ »]π>~. Ä dü+|òTü s¡D ¸ ˝À n+‹eT+>±
&ÜeTs¡T\<˚ ô|’#s˚ TT nsTT Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ã\|ü&+ç ~.68
Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ Ä$s¡“$¤ +∫q <äX˝ ¯ À <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± »]–q eTs=ø£
dü+|òüTs¡¸D XË’e`yÓ’wüíe ø£\Vü≤+. X¯+ø£sê#ês¡T´&ç n<Ó’«‘êìøÏ sêe÷qTE&ç
$•cÕº<«’Ó ‘êìøÏ >∑\ ndüŒwüeº TsTTq ‘˚&Ü >∑T]+∫ »q+ ‘·\\T |ü>\ ∑ >=≥Tº≈î£ qïs¡+fÒ
qeTà&É+ ø£wyºü T˚ . Ç~ ìC≤ìøÏ kÕeT+‘·kÕ«e÷´ìø° Á>±MTD uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìø° eT<Û´ä
|òüTs¡¸D nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. kÕeT+‘·T\T XË’yêìï Ä<ä]+#·>± Á>±MTD
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T yÓw’ yíü êìï Ä<ä]+#ês¡+{≤&ÉT.69
eTT–+|ü⁄
Áø°.X¯. 1000 ‘·s¡Tyê‘· Á>±MTD uÛÑ÷kÕ«eT´+ $düÔ]+#·&É+‘√ ¬s+&ÉTy˚\
dü+e‘·‡sê\ #·]Á‘· eTT–+|ü⁄ ø=düT+Ô ~. Áø°.|üP. 1000 ÁbÕ+‘·+˝À ÄVü‰s¡ ùdø£sD ¡
|üXó¯ b˛wüD\ kÕúq+˝À ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, dæsú ¡ eékÕj·÷˙ï dü«j·T+
b˛wüø£ Á>±MTD düe÷C≤˙ï s¡÷bı+~+∫, uÛ÷Ñ kÕ«eT´ <äXq¯ T #˚sT¡ ≈£î+~. á 2000
dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À dü+düÿè‹˝À, eT‘·+˝À, kÕVæ≤‘·´+˝À, Ä#êsê\˝À e∫Ãq
nìï e÷s¡TŒ\≈£L á |ü]D≤eT Áø£eT+ ÁbÕ‹|ü~ø£. Ä ‘·sT¡ yê‹ #·]Á‘· n+‘ê
(Á_{Ïwt yêfi¯ófl e#˚Ã<ëø±) uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ã\|ü&&É +É , <ëìMT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç sêE\÷
sê»e+XÊ\÷ ø£\Væ≤+#·Tø√e&É+, dü+Vü≤]+#·Tø√e&É+. me&ÉT bÕ*+∫Hê ÁøÏ+<äqTqï
Á>±e÷ìøÏ ˇø£f.Ò sê»´+˝À XÊ+‹ e⁄+fÒ J$‘êìøÏ ø=+‘· uÛÁÑ <ä‘· e⁄+≥T+~. <√|æ&û
Áø£eTã<ä+Δ >± e⁄+≥T+~. sê»´+˝À XÊ+‹ ˝Òøb£ ˛‘˚ n$ eTè>∑´+ ne⁄‘êsTT. Ç+‘·
es¡øπ sêE\‘√ sêC≤´\‘√ á Á>±e÷\≈£î Á|üyT˚ j·T+.
nsTT‘˚ á uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú j·T÷s¡|˝ t À ˝≤>∑ ‘·q n+‘·s‘Z¡ · yÓs’ T¡ <Ûë´\
|ò*ü ‘·+>± ô|≥Tºã&ç<ëØ eédü≈ú î£ m+<äT≈£î <ëØrj·T˝Ò<Tä nqï Á|üXï¯ edüT+Ô ~.
uÛ≤s¡rj·T uÛÑ÷kÕ«e÷´ìøÏ Ç‘·s¡ <˚XÊ\ uÛÑ÷kÕ«e÷´ìø° >∑\ ‘˚&Ü\qT Çø£ÿ&É
>∑eTì+#ê*.
neTàø£|⁄ü düsT¡ ≈£î\ ‘·\dü] ñ‘·Œ‹Ô ø°D å +Ï #·&+É uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìøÏ
>∑\ Á|üeTTK \ø£D å + nì ø√XÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. BìH˚ eTs=ø£ s¡ø+£ >± #ÓbÕŒ\+fÒ
dü«j·T+b˛wüø£ Á>±e÷\T uÛ≤s¡rj·T uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìøÏ >∑\ Á|üeTTK \ø£D å +. BìøÏ
eT÷\+ eè‹Ô ÁX‚DT\T ø°D å +Ï ∫ Á>±e÷\˝À ≈£î\eè‘·T\ Ô T>± dæsú |¡ &ü &É +É . j·T÷s¡|˝ t À
n{≤¢ø±≈£î+&Ü uÛ÷Ñ kÕ«eT´ <äX˝ ¯ À >∑÷&É eè‹Ô ÁX‚DT\T |ü≥D º ≤\˝À ø=qkÕ>±sTT.
j·T÷s¡|˝ t Àì uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú á ø±s¡D+>± ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô |ü<‘Δä T· \qT Ä$wüÿ]+#·
>∑*–+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑eTq+ dü+Ô _Û+∫+~.70
eè‹Ô ÁX‚DT\T q•+#·&+É ‘√ es¡øÔ £ ÁX‚DT\T >∑÷&É ã\V”≤qeTj·÷´sTT.71
Ç$ s¬ +&É÷ ø£*ùdÔH˚ ã\+>± e⁄+{≤sTT. <˚X+¯ ˝Àì eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô m≈£îÿe>±
72
Á>±e÷\˝ÀH˚ »s¡ >&
∑ +
É e\¢ es¡
≈
Ô î
£ \T s
π e⁄ |ü
≥ D
º ≤\˝À ø
π +ÁBø£ è ‘· e Tj· ÷ ´s¡
T . ˇø£
<˚Xy¯ ê´|üeÔ TsTTq es¡+Z ø±˝Òøb£ ˛j·÷s¡T. j·T÷s¡|˝ t À eè‹ÔÁX‚DT\÷ es¡øÔ £ ÁX‚DT\÷
|ü≥D º ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø£ ã\yÓTqÆ es¡+Z >± e⁄+&ç ô|≥Tºã&çì düMTø£]+#·Tø=ì
ô|≥Tºã&ç<ë] $|üe¢ + kÕ~Û+#·>*∑ >±s¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À eè‹Ô ÁX‚DT\T uÛ÷Ñ kÕ«eT´
<äX˝ ¯ À q•+∫b˛e&É+e\¢ es¡≈Ô î£ \T ã\V”≤qeTsTTq es¡+Z >± e⁄Hêïs¡T. düsT¡ ≈£î\T
e÷s¡ø+£ #˚ùd≥|ü&ÉT Á>±e÷\ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·T≈£îqï uÛ÷Ñ kÕ«eTT\
<ëøÏD å ´+ ô|’q á es¡≈Ô î£ \T Ä<Ûës¡|&ü øÉ £ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . á ø±s¡D≤\ e\¢ es¡≈Ô î£ \T
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüqú T ≈£L\<√j·T>∑\ ã\eTsTTq es¡+Z >± s¡÷bı+<ä˝<Ò Tä .73
≈£î\eédü≈ú î£ >∑\ bÕÁ‘·qT >∑÷&É ø√XÊ+_ dü÷∫kÕÔ&TÉ . eè‹Ô|ìü yêfi¯fl+‘ê
kÕe÷õø£+>± ìeTï ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~qyêfi¯ófl. yêfi¯flq÷ yêfi¯fl |üìì ≈£î\<Ûsä à¡ +
182 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
˙#· + >± #· ÷ dæ + ~. yêfi¯ ó fl kÕ+π ø ‹ø£ n_Û e è~Δ ì kÕ~Û + #˚ dæ ú ‹ ˝À˝Ò s ¡ T .
$<ëé+‘·T\sTTq Áu≤Vü≤àDT\≈£î ñ‘·Œ‹Ô‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº yêfi¯ófl >∑÷&É
kÕ+πø‹ø£ n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#˚ dæ‹ú ˝À ˝ÒsT¡ . es¡≈Ô î£ \ $wüjT· + >∑÷&É n+‘˚. #ÓH’ ê
‘·~‘·s¡ <˚XÊ\˝À es¡Ô≈£î\≈£î sêC≤kÕúHê\˝À ã+<ÛäTe⁄\T+&˚yês¡T. sê#·]ø£
dü+ã+<Ûë\T+&˚$. uÛ≤s¡rj·T ≈£î\ eédü˝ ú À Ç~ ns¡T<äT. n+fÒ es¡øÔ £ esêZìøÏ
bÕ\ø£ es¡+Z ˝À $düèÔ ‘· eTsTTq |ü⁄Hê~ ˝Ò<Tä .74 ô|≥Tºã&ç<ë] eédüú n$sê“¤yêìøÏ
Ç~ >∑÷&É Ä≥+ø£ eTsTT+~.
$es¡D\T
2. ISIH, Page 295
4. On the development of Feudalism in India, HS, Page 100
7. What Constitutes Indian History, HS, Page 70
10. ISIH, Page 285
12. ISIH, Page 245
14. ISIH, Page 243
16. The village community in the 'Old conquests' of Goa: History vs
Skandapurana, MR, Pages 165-168
ISIH, Pages 324-328
The Basis of Ancient Indian History, HS, Pages 37-38
17. ISIH, Page 313
19. k˛$j·T{ŸŸ s¡#s · TTÁ‹ ø¬ .@. Ä+{ÀH√yê sêdæq yê´kÕìï rÁe+>± $eT]Ù+∫
sêdæq düMTø£å : On the Development of Feudalism in India, HS,
eTTK´+>± ù|J 98
20. On the Development of feudalism in India, HS, Pages 99-100
21. ISIH, Pages 323-324
22. The Basis of Ancient Indian History, HS 49.
23. On the Development of Feudalism in India, HS, 96
24. The Working class in Amarakosa HS, Pages 185-186
25. The Working class in Amarakosa, HS, Page 188
29. ISIH, Page 311
30. ISIH, Page 299
31. ISIH, Page 311
32. ISIH, Page 304
33. ISIH, Page 313
34. ISIH, Page 310
35. ISIH, Page 310
36. The Basis of Ancient Indian History, HS, Pages 61-62
38. Combined methods in Indology, HS ,
41. ISIH, Pages 297-298
42. The Basis of Ancient Indian History, HS Pages 47-48
43. ISIH, Page 280
44. The Basis of Ancient Indian History HS, Page 40
45. ISIH, Page 280. ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À |ü]j ¸ T· Hé uÛ≤wü, Ä<ÛTä ìø£ ø±\+˝À
Ç+^¢wt uÛ≤wü, Ç<˚ kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#êj·Tì ø√XÊ+_ n+{≤&ÉT.
46. ISIH, Page 284
184 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·
47. ISIH, Pages 283-284
48. ISIH, Pages 287-288
49. ISIH, Page 281
50. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita MR, Page 16
51. ISIH, Page 259
52. ISIH, Page 259-260
53. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita MR, Pages
18-19
54. Social and Economic aspects of the Bhagavadgira, MR, Page 16
55. Social and Economic aspects of the Bhafavadgita, MR, Page 17
56. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita, MR. Page 15
57. Social and Economic aspects of the Bhagavadgita MR, Pages
13-14
58. On the Development of Feudalism in India, HS, Pages 99-102
59. Indian Feudal Trade charters, HS, Page 106
61. On the Development of Feudalism in India, HS, Page 102
62. On the Origin of Feudalism in Kashmir, HS, Page 126
63. India Feudal Trade charters HS, Page 104
64. Indian Feudal Trade charters, HS, 106
66. ISIH, Page 369
67. On the Origin of Feudalism in Kashmir, HS, Pages 115-126
68. ISIH, Page 365
69. ISIH, Page 373
70. ISIH, Page 355
71. ISIH, Page 395
72. Indian Feudal Trade Charters, HS, Page 113
73. Indian Feudal Trade Charters, HS Page 113
74. Indian Feudal Trade Charters, HS, Pages 112-113.

ప్రాచీన భారతదేశ చరిత్ర PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ప్రాచీన భారతదేశ చరిత్ర PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

https://t.

You might also like