ARHITEKTURA RENESANSE

• U NOVIJE DOBA, NAROČITO OD XIX VEKA, SVE

ČEŠĆE JE POTREBNO DA ARHITEKTA,
ODNOSNO GRADITELJ, SVOJU IDEJU
OBRAZLOŽI I KROZ PISANI PROGRAM,
MANIFEST ILI SLIČNO, KAKO BI OBJASNIO ŠTA
JE SVOJOM REALIZACIJOM ŽELEO DA ISKAŽE.
• PRVI U NIZU STILSKIH PRAVACA KOJIM POČINJE
EPOHA NOVOG DOBA NOSI NAZIV RENESANSA,
ŠTO ZNAČI OBNOVA ILI PONOVNO RAĐANJE.
POD TIM POJMOM PODRAZUMEVA SE PERIOD U
ARHITEKTURI, ODNOSNO U SVIM GRANAMA
UMETNOSTI, KOJI POČINJE U XV VEKU I KOJI
KORISTI REPERTOAR FORMI NASTALIH U
KLASIČNO DOBA ANTIKE.
• ZNAČENJE OVE ARHITEKTURE MOŽE SE TUMAČITI NA
VIŠE NAČINA, ALI NAJJEDNOSTAVNIJE SE MOŽE
DEFINISATI KAO ZNAČAJAN ISTORIJSKI PERIOD U
ARHITEKTURI TOKOM KOJEG SU PRIHVAĆENE I
PRIMENJENE JEDINSTVENE FORME POTEKLE IZ
PROŠLOSTI, A KOJE SU SE SMATRALE KONSTANTOM U
ARHITEKTONSKOM STVARALAŠTVU TOGA DOBA. ZA
OVU POJAVU BILA SU SE STEKLA DVA PREDUSLOVA I
DELOVALA SU KOMBINOVANO:
• IZBOR KLASIČNOG (ANTIČKOG) REPERTOARA
ARHITEKTONSKIH ELEMENATA, DELOVA I CELINA
• ISTORIJSKI OKVIR ARHITEKTURE, ODNOSNO NOVI
KULTURNI SISTEM U KOJEM JE ONA RAZVIJANA
• IZ PRETHODNIH IZLAGANJA O ARHITEKTURI
STAROG DOBA, ODNOSNO O ARHITEKTURI
ANTIČKE GRČKE I RIMA POZNATO JE ŠTA SVE
OBUHVATA KLASIČAN REPERTOAR
ARHITEKTONSKOG IZRAZA.
• VEĆINA ISTRAŽIVAČA SLAŽE SE DA SE
RENESANSA KAO STILSKI OBLIK FORMIRALA U
FIRENCI, SREDIŠNJEM GRADU TOSKANE NA
APENINSKOM POLUOSTRVU. U TOM GRADU BIO
SE, KRAJEM XIV I POČETKOM XV VEKA, STEKAO
NIZ POVOLJNIH OKOLNOSTI KOJE SU
OMOGUĆILE RAZUMEVANJE NOVIH
ARHITEKTONSKIH IDEJA KAO I NOVOG
ARHITEKTONSKOG REČNIKA.
• FIRENCA, GRAD-DRŽAVA, IMALA JE UPRAVU
KOJU SU ČINILI PREDSTAVNICI MOĆNIH
TRGOVAČKIH PORODICA KAO ŠTO SU MEDIČI,
PITI, RUČELAJ, STROCI I DRUGI, KOJI SU PRE
SVIH DRUGIH U ITALIJI SHVATILI ZNAČAJ
NOVINA U RAZNIM OBLASTIMA ŽIVOTA. NIJE,
MEDJUTIM, BOGATSTVO I DRUŠTVENI OKVIR
BILO JEDINO ŠTO JE OMOGUĆAVALO
RADJANJE RENESANSE. U EVROPI JE TADA
POSTOJAO JOŠ ČITAV NIZ BOGATIJIH
GRADOVA, SA DOMINANTNIM GRADJANSKIM
STALEŽOM, KAO ŠTO SU TO BILI GRADOVI U
FLANDRIJI ILI LONDON U ENGLESKOJ. ALI U
NJIMA JE POČETKOM XV VEKA JOŠ UVEK
VLADALA CVETNA GOTIKA.
• NIKOLAUS PEVSNER POJAVU RENESANSE
OBJAŠNJAVA OVAKO: “...POŠTO JE KLIMA BILA
ČISTA, OŠTRA I ZDRAVA I POŠTO JE LJUDSKA
MISAO BILA JASNA, OŠTROUMNA I PONOSITA,
OVDE JE MOGAO PONOVO DA SE OTKRIJE
JASAN, PONOSAN I SVETOVNI DUH ANTIKE, PRI
ČEMU HRIŠĆANSTVO NIJE OMETALO OVAJ
PRAVAC U KOJEM SE ISKAZUJE FIZIČKA
LJUBAV U LEPIM UMETNOSTIMA I LEPOTA
PROPORCIJA U ARHITEKTURI I U KOJEM
RIMSKA VELIČANSTVENOST I HUMANOST MOŽE
BITI RAZUMLJIVA”.
• RIMSKA PROŠLOST, ELEMENTI UMETNOSTI I
FRAGMENTI LITERARNIH DELA NISU NIKADA
BILI ZABORAVLJENI NA OVOM TLU, ALI NJIHOV
KULT JE POČEO DA SE IZRAZITO NEGUJE TEK
TOKOM XIV VEKA.
• U TOSKANI SE BILA UOBLIČILA NOVA
KONCEPCIJA UMETNIKA I POŠTOVANJA PREMA
NJIMA. TIME JE OBELEŽEN I NOVI PERIOD U
ISTORIJI ARHITEKTURE ŠTO SE TIČE
DRUŠTVENOG STATUSA AUTORA. JEDNA OD
BITNIH KARAKTERISTIKA RENESANSE POSTALA
JE UNIVERZALNOST LIČNOSTI KOJE STVARAJU
ARHITEKTURU. KOZIMO MEDIČI JE BIO PRVI
KOJI JE PISMENO, U TEKSTU, NAZVAO JEDNOG
UMETNIKA, MIKELANDJELA, BOŽANSKIM,
MISLEĆI PRI TOME NA NJEGOV UM. TO JE BIO
ATRIBUT KOJI SE I DANAS PRIPISUJE
MIKELANDJELU, ALI TADA JE I ON SAM BIO
POMALO UBEDJEN U ONO ŠTO MU SE
PRIPISUJE.
• MIKELANDJELO JE, KAO ŠTO JE POZNATO, BIO
SKULPTOR, SLIKAR, ARHITEKTA, PISAC,
MUZIČAR, UOPŠTENO “UOMO UNIVERSALE”,
KAKO SU SE NAZIVALE LIČNOSTI ŠIROKOG
OBRAZOVANJA I RASKOŠNOG TALENTA.
VEĆINA UMETNIKA TOGA DOBA TEŽILA JE DA
ZASLUŽI TAKVO PRIZNANJE.
• OPŠTE ODUŠEVLJENJE ANTIKOM IMALO JE
ESTETSKI I DRUŠTVENI ASPEKT:
1. ESTETSKI ZATO ŠTO SU SE RIMSKA
ARHITEKTURA, A NAROČITO NJENI UKRASI
SILNO DOPADALI UMETNICIMA I NARUČIOCIMA.
2. DRUŠTVENI ASPEKT ODNOSI SE NA ČINJENICU
DA JE ISTRAŽIVANJE RIMSKE PROŠLOSTI BILO
OMOGUĆENO SAMO VISOKOOBRAZOVANOM
DELU STANOVNIŠTVA. VIŠE SE NIJE UČIO
ZANAT KOD PORODICA ZIDARA, VEĆ SU SE
ISTRAŽIVALA, SLIKALA, OPISIVALA ANTIČKA
ZDANJA ILI NJIHOVI OSTACI.
• OVAJ SNAŽNI PORIV ZA ANTIKOM VEOMA JE
IMPRESIONIRAO NAUČNIKE U KASNIJIM
EPOHAMA TAKO DA SU ONI CEO OVAJ PERIOD
NAZVALI OBNOVA, RINASCITA, RINASCIMENTO,
RENAISSANCE.
• OVAJ NAZIV JE, NAROČITO TOKOM XIX VEKA,
OZNAČAVAO ARHITEKTURU KOJA SE
ZASNIVALA NA IMITACIJI RIMSKIH FORMI I
MOTIVA.
• DANTE (+ 1321), PETRARKA (+1374), DJOTO (+
1337) I MNOGI DRUGI VEĆ SU TOKOM XIII I XIV
STOLEĆA POKRENULI NEKA SUŠTINSKA
PITANJA I PROBLEME, DOK SU SE U RENESANSI
TE POSTAVKE RAZREŠAVALE I TOKOM NJENOG
TRAJANJA TA REŠENJA SU SE UČVRSTILA I
UNAPREDILA.
• MISAO SE, ZA RAZLIKU OD SREDNJOVEKOVNE,
KOJE JE BILA PREPUNA MISTIKE I SIMBOLIKE,
USMERILA KA PRIRODI I TU JE PRONADJENA
NJENA BLISKOST SA ANTIČKIM IDEJAMA. ZA
RAZLIKU OD SREDNJEG VEKA, KOJI NIJE
DOVOLJNO VREDNOVAO ANTIKU, RENESANSA
JE U ŽIŽU SVOG INTERESOVANJA POSTAVILA
ČOVEKA, NE SAMO U DUHOVNOM VEĆ I U
FIZIČKOM SMISLU. KONCEPCIJA RENESANSE JE
BILA LIŠENA SHOLASTIČKOG MIŠLJENJA I BILA
JE POISTOVEĆENA SA ANTIČKIM STAVOVIMA PO
KOJIMA JE ČOVEK MERA SVIH STVARI.
 HRONOLOGIJA
• U LITERATURI SE NAJČEŠĆE SREĆU DVE
VREMENSKE PODELE. PRVA PODELA DELI
RENESANSU NA PERIOD KADA SE ONA
RAZVIJALA SAMO U ITALIJI, ODNOSNO OD
POČETKA XV STOLEĆA DO 1550. GODINE I NA
DRUGI PERIOD KADA SE RENESANSNI DUH U
ARHITEKTONSKOM STVARALAŠTVU PROŠIRIO
PO CELOJ EVROPI, OD 1550. DO 1700. GODINE.
• DRUGA PODELA NE PRAVI TERITORIJALNU
PODELU, VEĆ GRADITELJSKO STVARALAŠTVO
DELI NA RANU RENESANSU, OD 1420. - 1500.
GODINE, VISOKU ILI ZRELU RENESANSU, OD
1500. DO 1550. GODINE I PRELAZNI PERIOD KA
BAROKU, KASNU RENESANSU, U SKLOPU KOJE
SE IZDVAJA MANIERIZAM, DO 1600. GODINE.
• UOBIČAJENI NAZIVI U ITALIJANSKOJ I
DRUGOJ, STARIJOJ LITERATURI SU:
• TRECENTO ZA XIV VEK, KOJI SE SMATRA
PERIODOM OBNOVE ANTIČKE
UMETNOSTI,
• QUATTROCENTO ZA XV VEK, KOJI SE
SMATRA PERIODOM RAZVOJA I
PRIPREME ZA VRHUNAC STVARALAŠTVA
• CINQUECENTO ZA XVI VEK, TOKOM
KOJEG JE DOSTIGNUTO NAJUZVIŠENIJE
SAVRŠENSTVO U UMETNOSTI.
 OPŠTE KARAKTERISTIKE RENESANSE ARHITEKTURE

• RENESANSNA ARHITEKTURA MOŽE SE PROUČAVATI

PREMA DVA SISTEMA, KRITIČKOM I ISTORIJSKOM.
NAJBOLJE REZULTATE DAJE POVEZIVANJE OVA DVA
SISTEMA. KRITIČKI SISTEM, ZANEMARUJUĆI U IZVESNOJ
MERI HRONOLOGIJU, POJEDINAČNE AUTORE I
MONOGRAFSKE OPISE, ARHITEKTONSKE SPOMENIKE
ANALIZIRA NA OSNOVU ČETIRI KATEGORIJE:
1. PROSTORNA KOMPOZICIJA
2. PRIMENA, ODNOSNO UPOTREBA POVRŠINA I ZIDOVA
3. PRIMENA SVETLOSTI, BOJE I DRUGIH OPTIČKIH
EFEKATA
4. ODNOS OBJEKTA PREMA DRUŠTVENIM FUNKCIJAMA.
• OVA PODELA JE PREVASHODNO
ZASNOVANA NA TRI KATEGORIJE KOJE SU
BILE NEGOVANE I U RIMSKOJ
ARHITEKTURI, A O KOJIMA JE PISAO JOŠ
VITRUVIJE. TO SU:
A.COMMODITAS, ATIS - PRIKLADNOST,
PRAVA MERA; PODRAZUMEVA
PRILAGOĐAVANJE PROJEKTA FUNKCIJI,
B.FIRMITAS, ATIS ILI FIRMITUDO (INIS) -
TVRDOĆA, ČVRSTOĆA, JAKOST,
TRAJNOST; PODRAZUMEVA
ODGOVARAJUĆU UPOTREBU MATERIJALA
I KONSTRUKCIJA
C.VENUSTAS, ATIS - DRAŽEST, LEPOTA;
PODRAZUMEVA ESTETIKU I SIMBOLIČKO
ZNAČENJE PROJEKTA.
• ORGANIZACIJA ELEMENATA, ODNOSNO
KONCEPT PROSTORA I ODNOS SPOLJA -
UNUTRA ZASNIVAO SE NA NEKOLIKO
ELEMENTARNIH PRINCIPA, KOJI SU SLEDILI TRI
GLAVNE ODLIKE STARE RIMSKE ARHITEKTURE.
TO SU BILI:
- ORDINATIO, ONIS - U ZNAČENJU UREĐENOSTI,
SREĐENOSTI
- EYRITHMIA - U ZNAČENJU POVEZANOSTI I
HARMONIČNOSTI RITMA
- SYMETRIA - U ZNAČENJU RAVNOPRAVNOSTI
DELOVA S OBE STRANE NEKE OSOVINE.
• VEROVATNO NAJZNAČAJNIJI PRINCIP BILA
JE SIMETRIČNOST OBJEKTA. OTUDA
IZVESNA KOMPOZICIONA STROGOST U
POSTAVLJANJU URBANIH AMBIJENATA I
SAMIH GRADJEVINA.
• ODMAH NAKON SIMETRČNOSTI OBJEKATA,
UOČAVA SE TEŽNJA KA CENTRALIZACIJI
PROSTORA OKO JEDNOG STOŽERA, OKO
KOJEG SE OBLIKUJE BILO URBANI BILO
GRADJEVINSKI KORPUS.
• VEROVATNO
NAJZNAČAJNIJI
PRINCIP BILA JE
SIMETRIČNOST
OBJEKTA. OTUDA
IZVESNA
KOMPOZICIONA
STROGOST U
POSTAVLJANJU
URBANIH AMBIJENATA
I SAMIH GRADJEVINA.
• ODMAH NAKON
SIMETRIČNOSTI
OBJEKATA, UOČAVA
SE TEŽNJA KA
CENTRALIZACIJI
PROSTORA OKO
JEDNOG STOŽERA,
OKO KOJEG SE
OBLIKUJE BILO
URBANI, BILO
GRADJEVINSKI
KORPUS.
• PROBLEM PROPORCIJA I SKLOPOVA PONOVO
JE, NAKON SREDNJOVEKOVNE PAUZE, BIO
REŠAVAN NA BAZI MERENJA KOJA SU
PROIZLAZILA IZ ANTROPOMORFNE TEMATIKE.
TEŽNJA KA ZLATNOM PRESEKU JE BILA
OČIGLEDNA. JOŠ JE VITRUVIJE PISAO, A
RENESANSNI GRADITELJI SU SVESRDNO
PRIHVATILI: “SIMETRIJA NASTAJE IZ
PROPORCIJE KOJA SE NA GRČKOM ZOVE
ANALOGIJA”, A OZNAČAVA PODUDARANJE
DELOVA GRADJEVINE SA CELINOM.
• SVOJIM PROPORCIJAMA GRADJEVINE
SUGERIRAJU ANTROPOMORFNOST,
ODNOSNO IMITIRAJU LJUDSKE
PROPORCIJE. GLAVNI ELEMENT
RENESANSNE ARHITEKTURE BILI SU
STILSKI REDOVI. ONI SU BILI PRESUDNI
UČESNICI U STRUKTURISANJU FASADNOG
SISTEMA, A PRENOSNO SU OZNAČAVALI
PRISUSTVO ČOVEKA. STUBOVI, JOŠ U
VITRUVIJEVOM TEKSTU, IMAJU
ODREDJENU SIMBOLIKU I ANALOGNI SU
LJUDSKIM FIGURAMA (DORSKI - MUŠKI
RED; KORINTSKI - ŽENSKI RED I JONSKI -
IZMEDJU OVA DVA REDA).
• GEOMETRIZACIJA ELEMENATA U
RENESANSI ISKAZALA SE KROZ
KONCEPCIJU SVODJENJA OBJEKATA NA
OSNOVNE GEOMETRIJSKE FIGURE.
POSTOJALA JE VEOMA IZRAŽENA
HIJERARHIJA ELEMENATA I ODNOSA
DELOVA NA GRADJEVINAMA.
ARHITEKTURA GRADJEVINE I NJEN
PROSTOR BILI SU SHVAĆENI VRLO
ZATVORENO U ORGANIZACIONOM I
FUNKCIONALNOM SMISLU, ŠTO SE
MANIFESTOVALO STROGOM
ORGANIZACIJOM DELOVA.
• PLASTIČNOST
GRADJEVINA I
ARHITEKTONSKIH
DELOVA I ELEMENATA U
RENESANSI JE BILA
POVEĆANA U ODNOSU
NA PRETHODNE EPOHE. S
OBZIROM DA SU SE
STUBOVI INTENZIVNO
KORISTILI,
SKULPTURALNOST
OBJEKATA JE BILA
ZNAČAJNO NAGLAŠENA,
ALI SE NIKADA NIJE
PRELAZILO PREKO MERE
DOBROG UKUSA.
• PROBLEM PERSPEKTIVE PREDSTAVLJA
POSEBNO POLJE ISTRAŽIVANJA SKORO SVIH
STVARALACA U RENESANSI. TO JE BILO
GLEDANJE SVETA IZ NOVOG POLOŽAJA,
ODNOSNO POZICIJE. VEĆ U XIII VEKU MAJSTOR
VITELO SA SEVERA DOŠAO JE DO RADOVA
JEDNOG ENCIKLOPEDISTE, ARAPINA AL-
HASENA, KOJI JE ŽIVEO OKO 1.OOO GODINE I
KOJI JE PREVEO GRČKA DELA O PERSPEKTIVI.
VITELO IH JE ZATIM OBJAVIO UZ BOGAT
KOMENTAR I NAKON TOGA JE NASTALA PRAVA
EKSPLOZIJA PROUČAVANJA VEZANIH ZA
OPTIKU.
• RENESANSA JE JEDAN OD ONIH STILSKIH
PRAVACA KOD KOJIH JE UOBIČAJEN DVOJNI
ARHITEKTONSKI JEZIK. JEDAN NAČIN
IZRAŽAVANJA JE KONSTRUKTIVNO-
STRUKTURALAN, A DRUGI JE PLASTIČAN. TO
ZNAČI DA TEHNIČKA STRUKTURA ZGRADE NE
MORA ODGOVARATI ARHITEKTONSKOJ
ARTIKULACIJI. TO JE BILA REVOLUCIONARNA
IDEJA U ARHITEKTURI, JER JE DEKORACIJA,
ODNOSNO UKRAŠAVANJE ZGRADE, BILA
ODVOJENA OD KONSTRUKCIJE I NIJE JOJ
MORALA U POTPUNOSTI ODGOVARATI.
• TOKOM RENESANSE POSTOJALI SU
AUTORI KOJI NISU UOPŠTE ZALAZILI U
REŠAVANJE PROSTORNE FUNKCIJE, VEĆ
JE INVESTITOR DAVAO SKICU KAKO ŽELI
DA MU UNUTRAŠNJOST ZGRADE BUDE
ORGANIZOVANA. JEDAN OD VRHUNSKIH
STVARALACA I TEORETIČARA U DOBA
RENESANSE, ALBERTI, UBRAJA SE U ONE
AUTORE KOJI SU VIŠE DALI U PLASTIČNOJ
OBRADI, ZATO ŠTO JE NAJČEŠĆE RADIO
OBRADU SPOLJAŠNJIH OBLIKA VEĆ
POSTOJEĆIH GRADJEVINA.
• RENESANSNI JEZIK - KOD, BIO JE ZNATNO
PROŠIREN. POSTAO JE KOMPLEKSAN, ZNATNO
JE BIO POVEĆAN BROJ ELEMENATA POMOĆU
KOJIH ARHITEKTURA KOMUNICIRA S LJUDIMA.
SISTEM KOMUNIKACIJA INAČE JE SLOŽEN I
SASTOJI SE IZ UNUTRAŠNJEG ODNOSA I
ELEMENATA KOJI ČINE ODREDJENI SISTEM, A
TAJ SISTEM PREDSTAVLJA SISTEM
ARHITEKTONSKIH ASOCIJACIJA.
• KULTNI ILI APSOLUTNI ZNAK KOJIM SE U
ARHITEKTURI KOMUNICIRA JE STUB, KOJI
IMA VIŠESTRUKU SLIKU U ARHITEKTURI.
NJEGOV POLOŽAJ MNOGO UTIČE NA
ARHITEKTONSKO OBLIKOVANJE NE SAMO
UNUTRAŠNJOSTI VEĆ I FASADE. FASADA
MOŽE BITI POTPUNO PLASTIČNA, UKOLIKO
JE STUB POSTAVLJEN UZ NJU KAO
POTPUNO NEZAVISAN I SAMOSTALAN.
PLASTIČNOST OPADA KAKO SE STUB
PRIBLIŽAVA RAVNI ZIDA, A KADA SE VEĆIM
DELOM UVUČE U ZID POSTAJE USPOMENA
NA STUB, NJEGOVA METAFORA I NAZIVA
SE PILASTAR.
• OBRADA ZIDA MOŽE,
TAKODJE, BITI RAZLIČITO
PLASTIČNA.
• GRUBA OBRADA KAMENE
FASADE PREDSTAVLJA
METAFORU PRIRODE
KOJA OKRUŽUJE LJUDE I
U ARHITEKTURI SE
NAZIVA OPERA DI
NATURA ILI RUSTIKA.
• FINA OBRADA ZIDA
UKAZUJE NA TO DA JE
LJUDSKA SVEST
PRERADILA I PROFINILA
GRUBU OBRADU I TAKVA
OBRADA NAZIVA SE U
ARHITEKTURI OPERA DI
MANO.
• FANTASTIČAN JE
POTENCIJAL
DEKORATIVNIH
ELEMENATA KOJI SU SE
U RENESANSNOJ
ARHITEKTURI
PRIMENJIVALI. TO SU, NA
PRIMER, VENCI, SOKLE,
TIMPANONI, TERASE,
BALKONI, GIRLANDE,
AKROTERIJE, FESTONI,
VOLOVSKA OKA, GRBOVI,
POPRSJA, CELE FIGURE I
SVE TO ZAJEDNO
DOVODILO SE U VEZU SA
TEKTONIKOM OBJEKTA.
• UPOTREBA BOJE BILA JE
SPECIFIČNA I
PROISTEKLA JE IZ
SREDNJOVEKOVNE
TRADICIJE U ITALIJI,
NAROČITO U NJENIM
SEVERNIM KRAJEVIMA.
POTENCIRANJE ODNOSA
SVETLO-TAMNO (CHIARO-
OSCURRO) I PRIMENA
KONDENZOVANE
SVETLOSTI, KOJA DAJE
DRAMATIKU I AKCENTUJE
POJEDINE ELEMENTE ILI
DELOVE OBJEKTA.
PLASTIČNOST
GRADJEVINA ISTICANA
JE TAMNIM KAMENOM -
PIETRA SERENA, KOJI JE
ELEMENTE NAGLAŠAVAO
KAO CRTEŽ.