Srpski despoti u Južnoj Ugarskoj

EVROPSKI KONTEKST NACIONALNIH KULTURA

Snežana Krnjatin, januar 2016.

Istorija Vojvodine je specifična, jer je njen istorijski razvoj stvorio multietničko,
multikonfesionalno društvo. To je čini složenom, ali i bogatom sredinom. Naziv
Vojvodine i njene granice rezultat su istorijskog razvoja. Kroz istoriju, različite teritorije
nazivane su vojvodinom (u Poljskoj se i danas tako naziva jedan nivo teritorijalne
organizacije). U istoriji Srba Vojvodina predstavlja simbol za težnju Srba da postignu
nezavisnost unutar Madjarske, odnosno Ugarske. Ugarska i Madjarska su sinonimi za
iste teritorije. Na latinskom jeziku se Madjarska nazivala Hungaria, dok se u madjarskom
jeziku, koji se, po pravilu, nije koristio u službenoj upotrebi, ustalio naziv Magyarorszg.
Tradicionalni nazivi za Madjare i Madjarsku razvili su se i ustalili na različitim jezicima
iz latinskog izraza Hungaria, te je naziv za Madjarsku u srpskom jeziku Ugarska, a za
njen narod Ugri. Mada je naziv Ugri prestao da se upotrebljava, korišćenje pojma
Ugarska ustalilo se zbog naglašavanja promena koje su se desile posle Prvog svetskog
rata.

Arsenije III Čarnojević bio je vodja Srba i još tada je ideja o stvaranju Vojvodine
predstavljena Crkvenom-narodnom saboru u Baji, 1694. godine. Vojvodina se, u obliku
drugačijem od današnjeg, ostvarila prvi put u XIX veku. Tada formirano Vojvodstvo
Srbija i Tamiški Banat bilo je srpsko samo kada je reč o nazivu. Naime, u njemu je živelo
najviše Rumuna, zvanični jezik bio je nemački, a sedište vojvodstva bilo je u
Temišvaru.‚

Arsenije III Čarnojević rođen je 1633. godine na Cetinju. Monaškom životu pristupio je
veoma rano, da bi već sa dvadeset dve godine postao iguman pećkog manastira, a u
svojoj trideset šestoj godini biva postavljen na mesto patrijarhovog pomoćnika
,“koađutora“. Nakon toga, 1669. godine postaje hvostanski mitropolit. Kao
novoposvećeni mitropolit boravio je u manastiru Dečani, da bi na Spasovdan iste godine
bio hirotonisan u episkopa. Za pećkog patrijarha Arsenije je izabran krajem 1672.
godine. Bio je veoma aktivan u obilascima pećke patrijaršije, a posetio je i Jerusalim,
gde je boravio kao gost patrijarha jerusalimskog Dositeja Notara (1669-1707). U Srbiju
se patrijarh vratio 1863. godine. Zatekao ga je Austrijsko-turski rat, kao i situacija koju
je kao patrijarh i duhovni vođa svoga naroda morao da razreši. Tužan je bio zbog Srba,
kolona bez kraja koju je na putu ka slobodi i preživljavanju predvodio. Osim
novoizbeglih svojih sunarodnika i sapatnika, Arsenije III je budnim okom patrijarha
motrio i bdio nad Srbima u Lici, Sremu, Slavoniji, Dalmaciji, gde su oni bili na meti
katoličkog unijaćenja. Činilo se to u ime Katoličke crkve vrlo surovo, „milom ili silom“,
pa je Arsenije III stupio u otvorenu borbu protiv prisilnog unijaćenja svoga naroda. Bila
je to iscrpna i dugotrajna borba koja je trajala šesnaest godina.
Hrabrost i neustrašivost patrijarha Arsenija gotovo da nije imala granica. Pošto je
velikim naporima preuredio Srpsku pravoslavnu crkvu, na Vidovdan 1694. godine
upućuje predstavku caru Leopoldu I u kojoj traži da ovaj potvrdi sedam eparhijskih

STRANICA 1
arhijereja.
Svi ovi napori velikog duhovnika utvrdili su umnogome temelje Srpske pravoslavne
crkve, koja se, zahvaljujući njemu, početkom osamnaestog veka razvila u Karlovačku
mitropoliju.

Iako su Srbi na teritoriji Vojvodine bili deo starosedelačkog slovenskog stanovništva

(posebno u Sremu), veći broj Srba počinje da se naseljava na ovo područje počevši od
četrnaestog veka. Neposredno pred tursko osvajanje ovih prostora, Srbi su činili gotovo
polovinu stanovništva današnje Vojvodine. U prvoj polovini petnaestog veka, neki
gradovi i mesta na teritoriji današnje Vojvodine bili su u posedu srpskih despota: Stefana
Lazarevića i Đurđa Brankovića.
Posle turskog osvajanja Srbije (1459. godine), srpski despoti su nastavili da vladaju na
teritoriji Vojvodine kao vazali mađarskih kraljeva. Rezidencija srpskih despota nalazila
se u gradu Kupiniku, u Sremu, a ovo su imena tih despota: Vuk Grgurević(1471-
1485), Đorđe Branković (1486-1496), Jovan Branković (1496-1502), Ivaniš
Berislavić (1504-1514) i Stevan Berislavić (1520-1535). Poslednji despoti Srbije, Radič
Božić (1527-1528), Pavle Bakić (1537) i Stefan Štiljanović (1537-1540), nisu vladali na
teritoriji Vojvodine, već su imali posede na teritoriji
današnje Rumunije, Mađarske i Hrvatske. Činjenica da su despoti Srbije vladali na
teritoriji Vojvodine, kao i prisustvo brojnog srpskog stanovništva na ovom području,
razlog su što se u mnogim istorijskim izvorima i mapama nastalim između petnaestog i
osamnaestog veka teritorija današnje Vojvodine pominje pod imenom
Rascija (Raška, Srbija) i Mala Raška (Mala Srbija).

Stefan Lazarević
"Despot Stefan Lazarević (1377—1427). Sin srpskog kneza Lazara i knjeginje Milice.
Knez 1389—1402. godine, a srpski despot 1402—1427 godine. Despotsku titulu dobio
od vizantijskog cara Manojla Drugog Paleologa u Carigradu posle bitke kod Angore
1402. godine.
Imao 12 godina u vreme bitke na Kosovu. Kao Bajazitov vazal učestvovao u borbama
protiv hrišćanskih vojski u bitkama na Rovinama (1395), kod Nikopolja (1396) i u bici
protiv mongolskog vladara Tamerlana 1402. kod Angore. Sa turskom vojskom pustošio
Banat 1396. Oženjen od 1402. Jelenom, ćerkom gospodara Lezbosa Frančeska Drugog
Gatiluzija.

STRANICA 2
Od 1403. do 1404. godine vazal ugarskog kralja Sigismunda. Često boravio u Budimu
na dvoru ugarskog vladara. Beograd je izgradio u svoju prestonicu. Ratovao protiv
rođenog brata Vuka i porodice Branković. Učestvovao u unutrašnjim ratovima koji su
potresali Tursku posle smrti Bajazita.
Imao znatne posede u Ugarskoj. Godine 1411. dobio Srebrenicu u Bosni, a 1421.
nasledio Zetu posle smrti svog sestrića Balše Trećeg Balšića.
Izdao 1412. Rudarski zakonik kojim je regulisao rudarsku proizvodnju u Despotovini.
U vremenu 1407—1418. godine gradio svoju zadužbinu Manasiju u Resavi. Manasija i
Beograd bili su glavna kulturna središta Balkana tog vremena u kojima su delovali
intelektualci kao Konstantin Filosof (Bugarin) i Grigorije Camblak (Grk). Pomagao
rumunske manastire Tismenu i Vodicu. Sam je bio književnik. Njegova dela su Natpis
na stubu kosovskom i pesnička poslanica Slovo ljubve.
Umro u mestu Glavica u Srbiji 1427. godine."

Na početku svoje vladavine (1393. godine), Stefan je nosio titulu kneza. Tek što je
napunio 16 godine, majka mu je predala državu na upravljanje i povukla se u svoju
zadužbinu, Ljubostinju. Srpski Despot je postao 1402. godine. Priznavši vrhovnu vlast
sultana Bajazita I, knez Stefan Lazarević učestvuje u bitkama: na Rovinama (1395.
godine), kod Nikopolja (1396. godine), u bosanskom pohodu (1399. godine), i u bici kod
Angore (1402. godine). Po povratku iz Carigrada, na Kosovu kod Tripolja ga sačekuje i
napada sestrić Đurađ Branković. Porodični sukobi će trajati sve do 1412. kada je Đurđa
Brankovića i despota Stefana Lazarevića uspela da izmiri Marija Branković, starija
sestra despota Stefana Lazarevića i majka Đurađa Brankovića. Stefan Lazarević je 1403.
godine proglasio Beograd svojim glavnim gradom i uveo ga u red važnih evropskih
književnih centara, bio je ugarski vazal i član evropskog viteškog reda. Kada je ugarski
kralj, Žigmund Luksemburški, obnovio Red Zmaja (1408. godine), Stefan Lazarević je
bio, posle Sigismunda, prvi među osnivačima, dvadeset dvojicom uglednih evropskih
vitezova.
Osim toga, kralj Sigismund je despotu darovao mnogobrojna dobra po Ugarskoj: u
Sremu mu je darovao gradove Kupinik (Kupinovo), Zemun, Mitrovicu (Sremska
Mitrovica) i Slankamen, a u torontalskoj županiji u Banatu bečejski (Novi Bečej) i
bečkerečki (Zrenjanin) spahiluk, a despot je takođe postao i veliki župan torontalske
županije (1404. godine).

Najbolje od najboljeg i najlepše od najlepšeg sabira u sebi Stefan Visoki, kako su ga, s
pravom, takođe nazivali: veliki državnik, vešt u političkim igrama, sjajan diplomata,
hrabar i uspešan vojskovođa, izuzetno i svestrano obrazovan, veliki pesnik, naposletku
i veoma lep i snažan čovek, a sasvim sažeto — srpski vitez u pravom smislu te reči.

STRANICA 3
Djuradj Branković

Despot Srba, Đurađ Branković, dozvoljava plemenitom čelniku moje zemlje, Radiću, da
preda poklon monasima manstira Svetog Pavla. Poklon se sastoji od prebacivanja sela
Gornja Peštanica u okrug braničevski, što je deo despotskog naslednog imanja i
Branković ga lično predaje Radiću. Despot sada dozvoljava da se selo da monasima
Svetog Pavla sa svom teritorijom i pravima. Sve dok Despot i deca njegova žive, ovaj
poklon se neće moći otuđiti, i niko neće imati pravo da ga povuče.
Opis povelje:

Despotska naredba je ispisana u 33 reda kaligrafskog teksta u rukopisu resavske škole.

Ukrasno prvo crveno slovo (inicijal) dolazi nakon krsta. Unutar teksta se može naići na
još crvenih inicijala. U donjem delu teksta postoji potpis: "Božjom milošću, gospodar
Srba, despot Đurađ" uz crvenu traku i pečat prečnika 8 cm koji ima u sebi utisnut grb
Brankovića i natpis "U Gospodara Hrista, verni i hristoljubivi gospodar Srba i
poddunavskih teritorija, Đurađ". Dokument nije datiran, ali se datum može otprilike
odrediti na osnovu događaja opisanih u povelji.

Bibliografija: Stojanović 1890, s. 5. Novaković 1912, strane 531—2Za tumačenje pečata

pogledati Sindika 1978, s. 196.

Posle Stefanove smrti (19. jula 1427.), Đurađ je postao srpski despot. Izgubivši Beograd,
on je podigao na Dunavu novi grad -Smederevo (zbog toga je nazvan Đurađ
Smederevac), između 1427. i 1430. Golubački vojvoda Jeremija nije hteo predati svoj
grad Mađarima, nego ga je dao Turcima. Mađarski kralj je despotu Đurđu poklonio
posede u tadašnjoj Mađarskoj, u kojima su se nalazila sledeća
mesta: Zemun, Slankamen, Kupinik (Kupinovo) i Mitrovica (Sremska Mitrovica)
u Sremu, Stari Bečej (Bečej), Kulpin, Čurug, Sveti Petar, Perlek, Peser i Petrovo
Selo (Bačko Petrovo Selo) u Bačkoj, Bečej (Novi Bečej), Arač, Veliki
Bečkerek(Zrenjanin) i Vršac u Banatu. Kao i njegov prethodnik, Stefan Lazarević, i
despot Đurađ je na svoje posede u Mađarskoj naseljavao Srbe. Pored pomenutih poseda
na području današnje Vojvodine, despot je dobio još mnoga mesta u drugim delovima
tadašnje Ugarske. Zabeleženo je da je u Araču živeo despotov činovnik Brajan, a
u Apatinu Nikola Peretić.

STRANICA 4
Nateran od strane Turaka, Đurađ je priznao, pored mađarske, i tursku vrhovnu vlast, i
plaćao im je godišnje 50.000 dukata kao danak. Dugo je vodio politiku odanosti i prema
Turcima i prema Mađarima. Turci su pripremili veliki napad protiv Srbije i Mađarske.
Gotovo cela Srbija, osim Novog Brda, je bila osvojena.Smederevo je zauzeto, 18
avgusta 1439 godine. Novo Brdo se održalo sve do 27. jula 1441. godine, zahvaljujući
turskom rasporedu snaga prema Beogradu. Osmanlije ne napadaju Zetu, mada je bila
deo srpske despotovine, dajući mogućnost sultanovom vazalu Stefanu Vukčiću Kosači
– da umjesto njih obavi posao i prisajedini Zetu svom vojvodstvu. Odmah posle pada
Smedereva i velikog dela despotovine pod Turke, zapretila je opasnost i despotovim
posedima u Mađarskoj. Kada je na mađarski presto došao kralj Vladislav Posmrče,
oduzeo je od despota mnoga imanja i poklonio ih svojim pristalicama jer je despot
podržavao svog rođaka Ulriha Celjskog. Mađari su brzo narušili ugovor sa Turcima, dok
je Đurađ ostao veran sklopivši separativni mir.
Da bi sprečio stvaranje nove lige, sultan je ponudio Đurđu mir (1456. godine), ustupajući
mu delove Srbije severno od Kruševca. Međutim, Turci su iste godine preko Srbije sa
velikom vojskom krenuli na Mađare. Despot je prešao u Bečkerek (Zrenjanin), a
njegova vojska je junački odbila sultana kod Smedereva. I turska opsada Beograda se
završila neuspehom. Te zime (24.12. 1456.), završio je despot svoj život; sahranjen je
u Krivoj Reci ispod Rudnika. O Đurđu nije stvoren kult, pa prema tome nema biografije
ni crkvenih pesama njemu posvećenih. U staroj srpskoj književnosti sačuvana su dva
spisa o tome kako je Đurađ 1453. godine preneo mošti apostola Luke u Smederevo. Pisci
su savremenici toga očajničkog pokušaja despota — davljenika da spase sebe i svoju
despotovinu, a mošti su slamka za koju se on hvata. Nad mrtvim telom despotovim
nepoznati smederevski besednik držao je krajem decembra 1456. godine posmrtni
govor, koji dolazi među najlepše i najpotresnije stare srpske tekstove.
Imao je nesumnjivo najburniji život od svih srpskih vladara i postao je jedna od
najtragičnijih ličnosti srpske istorije. Lik despota Đurđa postoji na njegovoj povelji
svetogorskom manastiru Esfigmenu iz 1429. godine. Prikazana je cela porodica despota
Đurđa. Lik despota Đurđa nalazi se i na novcu.

Vuk Grgurević-Branković

Kada je 1465. godine u Beograd stiglo jedno tursko poslanstvo da ponudi mir, bio je
među njima i Vuk. Tu je on prešao u službu mađarskog kralja Matije i postao zapovednik
srpskih četa u Sremu i okolini. Veoma hrabar i požrtvovan, Vuk je stekao veliki ugled,
koji najbolje pokazuje njegovo, u narodu poznato ime, Zmaj Ognjeni Vuk. Junak je
mnogih narodnih pesama, bugarštica i deseteračkih.

STRANICA 5
Ratovao je sa Mađarima protiv Čeha, Poljaka i Austrijanaca, a naročito protiv Turaka.
Imenovan je za despota Srbije 1471. godine i dobio je velike posede na području
današnje Vojvodine, koji su nekad bili svojina despota
Đurđa: Kupinik (Kupinovo),Slankamen, Berkasovo, Bečkerek (Zrenjanin), Bijelu
Stijenu i druge.Po legendi, osnovao je fruškogorski manastir Grgeteg i crkvu Sv. Nikole
u Slankamenu.Vuk je bio oženjen Barbarom Frankopan. Kao despot, Vuk se osobito
proslavio 1476. godine, provalivši u Srebrenicu i boreći se
ispod Šapca i Smedereva.Godine 1479. zapoveda srpskom konjicom u Boju kod
Kenjermeza. Hrabrim napadom na turski centar mađarska i srpska konjica su razbile
tursku vojsku i naterale je na povlačenje. Ova bitka suzbila je turske napade na Mađarsku
za nekoliko narednih godina. Naročito je čuven njegov smeo pohod 1480 na Sarajevo.
Ratovao je sa uspehom protiv Turaka po Srbiji i 1481. godine doveo odatle, iz
okoline Kruševca, oko 50.000 ljudi, koji su naseljeni oko Temišvara. U stalnoj borbi s
Turcima, despot je umro 16. aprila 1485. godine.

Jovan Branković

Jovan Branković, srpski despot (1496—1502) je bio rođeni brat despota Đorđa
Brankovića, od koga je primio despotsku titulu. Od1493. godine je delio despotsku titulu
sa bratom Đorđem, a 1496. godine, kada se Đorđe zakaluđerio, titula ostaje Jovanu.
Despot Jovan je imao sasvim drugačije poglede na svet nego njegov brat Đorđe. On je
shvatio kao zadatak svoga života ne da postom i molitvom steče sebi nebesko carstvo,
već da svojom vojskom pobedi Turke i da ih istera iz nekadašnje despotovine, pa da se
popne na presto svojih predaka.
Proslavio se u borbama sa Turcima, svojim vojničkim prodorima u Bosni, a naročito
kod Zvornika (Zvonika). Pripremao je veoma opsežne planove da uz pomoć Mletačke
republike nastavi borbu sa Turcima do potpunog oslobođenja svoga naroda od njih, ali
ga je smrt sprečila u tome 1502. godine.
Despot Jovan je i poslednji srpski despot iz vladarske dinastije Brankovića, koji su se
osećali kao legitimni naslednici „svetorodnihNemanjića“ i prihvatili su se
ktitorstva Hilandara i drugih svetinja čuvajući svoj narod i veru.
Bio je oženjen Jelenom iz porodice Jakšića i imali su pet ćerki, ali ne i sinova. Posle
njegove smrti Jelena se preudala za Ivaniša Berislavića kome je 1504. ugarski kralj
dodelio titulu despota Srbije. Jelena i Ivaniš su imali sina Stevana Berislavića koji je
nasledio titulu srpskog despota.
Manastir Mesić je verovatno njegova zadužbina, a Manastir Središte sigurno.

STRANICA 6
Ivaniš Berislavić

Posle smrti despota Jovana Brankovića (1502), Ivaniš se oženio njegovom suprugom
Jelenom, te je od ugarskog kralja dobio titulu despota Srbije (1504). Despot Ivaniš je
postao zaštitnik pravoslavne crkve u Ugarskoj, a u poveljama se potpisivao po „milosti
Božijeju despot srpski“. Njegov sin, Stefan Berislavić je nosio titulu srpskog despota sve
do svoje pogibije u borbi sa Turcima 1535. godine.
Despot Ivaniš je od mađarskog kralja dobio nekadašnje posede despota Jovana, koje
je ugarska vlada posle Jovanove smrti konfiskovala. Rezidencija despota Ivaniša je bio
gradKupinik u Sremu. Pored despotske titule, Ivaniš je postao i ban Jajačke banovine
(1511), sa obavezom da čuva južne granice Ugarske i povereni mu narod. Pored
Kupinika, despot je imao sedište i u gradu Brodu na Savi, iz koga je nadgledao despotske
gradove po Sremu i Slavoniji, kao i Jajačku banovinu.
Pošto je služba na dve strane bila naporna, despot je početkom 1513. godine molio
mađarskog kralja da ga razreši dužnosti jajačkog bana, što je kralj i učinio. Despot Ivaniš
je umro 1514. godine, a posle toga se njegova supruga, despotica Jelena, pominje kao
gospodarica despotskih četa.
Godine 1521, turska vojska je krenula da osvoji Šabac. Pošto se Kupinik, rezidencija
despotice Jelene, nalazio u blizini Šapca, despotica pošalje jednog čoveka Turcima, da
javi kako će se pokoriti sultanu. Sultan pristane da joj poštedi zemlju. Radi tačnijeg
sporazuma, pošalje sultan u Kupinik jednog tumača, ali se despotica, međutim,
predomisli, pa pokupi svoje stvari i pobegne iz Kupinika u Ugarsku, a tumača pošalje
kao roba ugarskom kralju.
Kad sultan sazna za ovo, naloži Bali-begu da zauzme Kupinik, a Mustafa paši da zauzme
ostale gradove u Sremu. Posle zauzimanja Šapca, krenuo je sultan na Zemun i Beograd,
a usput je svratio u Kupinik, da razgleda napuštene despotske dvorove. Bali-beg je u
toku septembra 1521. razorio i spalio mnoga mesta u Sremu, kao Slankamen, Karlovce,
Petrovaradin, Kamenicu, Čerević i Mitrovicu. Narod se u strahu spasavao bekstvom
preko Dunava ispred turskih četa. Despotica Jelena se sklonila na slavonske posede
familije Berislava.
Kao srpskog despota nasledio ga je sin Stevan Berislavić.

Stevan Berislavić
Kad mu je umro otac, Stevan je imao manje od deset godina, tako da mu je
titula despota priznata tek 1520. (i nosio ju je do 1526). Posle

STRANICA 7
poraza Ugara na Mohaču 1526, u Ugarskoj su postojale dve struje; jednu je predvodio
kralj Ferdinand Habzburški na čiju stranu je stao i srpski despot Stevan Berislavić, pa
mu je erdeljski vojvoda Jovan Zapolja, koji je bio vođa druge struje, oduzeo ovo veliko
dostojanstvo. Stevan je umro 1535. godine.

Literatura:

1. Vojvodina u borbi - zbirka članaka iz narodnooslobodilačke borbe, Novi Sad,

1951.
2. Šviker, Ј. H. (1998). Politička istorija Srba u Ugarskoj. Novi Sad
3. Mira Radojević (1994). „Srpsko hrvatski spor oko Vojvodine 1918–1941”.
istorijа 20. veka 1
4. Дејан Николић, Сви владари Србије, Лапово, 2003
5. Andrija Veselinović, „Država srpskih despota“ , Beograd, 2006.
6. Željko Fajfrić, Sveta loza Brankovića, Šid, 1999

STRANICA 8