ΜΑΡΤΥΡΙΑ

ΕΝΟΡΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΟΡΟΥ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2019 ΤΕΥΧΟΣ 26

ΕΟΡΤΗ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Η περίοδος από τα Χριστούγεννα έως τα Θεοφάνεια

χαρακτηρίζεται ως "Δωδεκαήμερο". Στο διάστημα αυτό
λαμβάνουν χώρα σημαντικές εορτές του Χριστιανισμού, οι
οποίες υπενθυμίζουν κύριες πτυχές του μυστηρίου της Θείας
Οικονομίας (Ενανθρώπησης του Κυρίου) και νοηματοδοτούν
την πνευματική πορεία του χριστιανού. Οι εορτές αυτές,
άλλοτε αφορούν στη μνήμη κάποιου αγίου, π.χ. του
πρωτομάρτυρα Στεφάνου, του Μεγάλου Βασιλείου και άλλοτε
συνδέονται με το λεγόμενο κύκλο των "ακίνητων εορτών" οι
οποίες έχουν σταθερή ημερομηνία τέλεσης, μεταβάλλεται όμως
η ημέρα. Ακίνητες είναι, μεταξύ άλλων, οι Δεσποτικές και
Θεομητορικές εορτές, όπως είναι και η εορτή των Θεοφανείων.
Τα Θεοφάνεια είναι η αρχαιότερη, μετά το Πάσχα, μεγάλη
Δεσποτική εορτή. Συνδεδεμένη με το γεγονός της βαπτίσεως
του Κυρίου –κατ’ επέκτασιν και με τη σχετική εορτή- είναι και
η «επιφάνεια» ή θεοφάνεια του Τριαδικού Θεού στον κόσμο:
«Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε, η της Τριάδος
εφανερώθη προσκύνησις…», όπως σημειώνεται και στο
απολυτίκιο της εορτής.
Πριν ασχοληθούμε με όσα σχετίζονται με τη γένεση, την
εξέλιξη και την καθιέρωση της εορτής της Βαπτίσεως του
Κυρίου, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε πρωτίστως στους
όρους που χρησιμοποιούμε όταν μιλάμε γι' αυτήν.
Ο όρος «Θεοφάνεια» ήταν γνωστός στον ειδωλολατρικό
κόσμο. Ήταν συνδεδεμένος αφενός με τα δελφικά μυστήρια
και με τις τελετές προς τιμήν του Διόνυσου και του
Ασκληπιού. Στο χριστιανικό κόσμο του 4ου αιώνα σχετιζόταν
με τις πράξεις των μαρτύρων και συνδεόταν αρχικά με το
γεγονός της πρώτης εμφάνισης του Χριστού στον κόσμο,
δηλαδή τη γέννησή Του, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε
και από τον πανηγυρικό λόγο του Ευσεβίου Καισαρείας προς
τον αυτοκράτορα Μ. Κωνσταντίνο (335 μ.Χ.). Στη
προσφώνησή του αυτή ο Ευσέβιος χαρακτηρίζει το σπήλαιο
της Γεννήσεως ως «σπήλαιο της πρώτης θεοφάνειας», ενώ ο
Μ. Βασίλειος αναφερόμενος στην εορτή της Γεννήσεως, την
ονομάζει «Θεοφάνεια». Μονάχα κατά τα τέλη του 4ου, αρχές
του 5ου αιώνα, ο εν λόγω όρος συνδέεται αποκλειστικά και
μόνο με την εορτή της Βαπτίσεως του Κυρίου (6 Ιανουαρίου).
Ο όρος «Φώτα» συνδέεται με την εορτή των Θεοφανείων
ήδη από τον 4ο αιώνα, όπως ενδεικτικά διαπιστώνουμε σε
σχετική διατύπωση του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού.
Ο χαρακτηρισμός της εορτής των Θεοφανείων ως
«Επιφάνεια», σημειώνεται από τον ιερό Χρυσόστομο (386
μ.Χ.), μολονότι ήταν οικείος και στον ειδωλολατρικό κόσμο,
αφού ήταν συνδεδεμένος με τον όρο «θεοφάνεια».
Για την ιστορία της διαμόρφωση της εορτής των
Θεοφανείων θα μπορούσαμε να πούμε ότι τη συναντούμε για
πρώτη φορά στο περιβάλλον του Βασιλείδη, στην Αλεξάνδρεια,
στο γνωστό «Κορείον», όπως μας πληροφορεί ο Κλήμης ο
Αλεξανδρέας (†215).
Ήδη από το πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα φαίνεται ότι
καθιερώνεται η Βάπτιση του Κυρίου (συνεορταζόμενη με τα
Χριστούγεννα) στις 6 Ιανουαρίου, στις κατά τόπους Εκκλησίες
της Ανατολής. Δύο μαρτυρίες φαίνεται ότι συνηγορούν προς
την κατεύθυνση αυτή. Η πρώτη διασώζεται από τον άγιο
Γρηγόριο το Θεολόγο ο οποίος σημειώνει ότι ο αρειανός
αυτοκράτορας Ουάλης (364-378 μ.Χ.) συμμετείχε το 372 στην
εορτή των Θεοφανείων σε ναό των Αρειανών, στην Καισάρεια
της Καππαδοκίας. Η δεύτερη συνδέεται με το πρόσωπο του
αυτοκράτορα Ιουλιανού του Παραβάτη ο οποίος, κατά τη
μαρτυρία του Μαρκελλίνου Αμιένης, παραβρέθηκε το 381 μ.Χ.
σε χριστιανικό ναό όπου εορταζόταν τα Θεοφάνεια.
Μετά την καθιέρωση της 25ης Δεκεμβρίου ως εορτής της
Γεννήσεως του Χριστού, η 6η Ιανουαρίου παρέμεινε για την
Ανατολή ως η εορτή της Βαπτίσεως του Χριστού, ενώ για τη
Δύση η ημερομηνία αυτή συνδέθηκε κυρίως με την προσκύνηση
των Μάγων.
 Ποιοί όμως λόγοι ώθησαν την Εκκλησία να διαχωρίσει τις
εορτές της Γεννήσεως και Βαπτίσεως του Κυρίου οι οποίες
ήταν αρχικά συνδεδεμένες μεταξύ τους;
Δογματικοί λόγοι με ποιμαντικές προεκτάσεις, φαίνεται
ότι συντέλεσαν βαθμιαία στο διαχωρισμό των εορτών αυτών.
Ο κίνδυνος που εγκυμονούσε η αιρετική παρέκκλιση σύμφωνα
με την οποία ο Ιησούς «θεώθηκε» κατά τη βάπτισή Του, όπως
ισχυρίζονταν οι Δυναμικοί Μοναρχιανοί, σε συνάρτηση με την
επιθυμία της Εκκλησίας να υπογραμμίσει και να εξάρει, για
λόγους δογματικούς, τη Γέννηση σε σχέση με τη Βάπτιση του
Κυρίου, ώστε να προφυλάξει το ποίμνιο, φαίνεται ότι
συντέλεσαν στο διαχωρισμό των δύο αυτών Δεσποτικών
εορτών. Δεν πρέπει να λησμονούμε επίσης τη σχετική φράση
από την ευχή του Μεγάλου Αγιασμού των Θεοφανείων, ποίημα
Σωφρονίου Πατριάρχου Ιεροσολύμων, στην οποία
σημειώνεται: "… εν γαρ τη προλαβούση εορτή (της Γεννήσεως)
νήπιόν σε είδομεν, εν δε τη παρούση (των Θεοφανείων), τέλειον
σε ορώμεν, τον εκ τελείου τέλειον επιφανέντα Θεόν ημών."
Για τα τελετουργικά δρώμενα των Θεοφανείων η
προσκυνήτρια Αιθερία μας πληροφορεί στο Οδοιπορικό της ότι
στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων ο εορτασμός της Δεσποτικής
αυτής εορτής (δεύτερο μισό του 4ου αιώνα μ.Χ.) διαρκούσε
ολόκληρη την εβδομάδα, με καθημερινή τέλεση της θείας
Λειτουργίας, σε διαφορετικό ναό, από τον επίσκοπο.
Ως προς το Μεγάλο Αγιασμό που τελείται την ημέρα των
Θεοφανείων, αξίζει να σημειωθεί ότι πιθανότατα προέρχεται
από τη συνήθεια που είχαν οι χριστιανοί να αντλούν από το
αγιασμένο νερό του βαπτίσματος (πριν από την κατάδυση σε
αυτό των προς το «φώτισμα» προσερχόμενων), και να το
διατηρούν στο σπίτι τους, για ένα χρόνο, προς αγιασμό των
οικημάτων, σύμφωνα με τη μαρτυρία των Χρυσοστόμου
Κωνσταντινουπόλεως και Νικηφόρου Κάλλιστου
Ξανθόπουλου (Κωνσταντινουπόλεως).
Η τελετή του Αγιασμού, η οποία γινόταν αρχικά κατά τα
μεσάνυκτα της παραμονής των Θεοφανείων, μεταφέρθηκε
αργότερα το πρωί. Επιπροσθέτως, επί Πατριάρχου Αντιοχείας
Πέτρου του Κναφέως (471-478 μ.Χ.) ορίστηκε να γίνεται ο
καθαγιασμός του νερού και κατά την παραμονή της εορτής
(διπλή τέλεση του Μεγάλου Αγιασμού: ανήμερα και την
παραμονή, όπως γίνεται σήμερα).
Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, η τελετή του καθαγιασμού
των υδάτων φέρεται να έχει ειδωλολατρικό υπόβαθρο.
Συνδέεται με προχριστιανικές ειδωλολατρικές και αργότερα
χριστιανικές τελετές καθαγιασμού του ποταμού Νείλου,
εξαιτίας των συνεχών πλημμυρών. Αυτές, σύμφωνα με το
ρωμαϊκό ημερολόγιο, λάμβαναν χώρα στο διάστημα από 25
Δεκεμβρίου μέχρι 25 Ιανουαρίου, όπως διαπιστώνεται μεταξύ
2ου και 3ου αιώνα. Το νερό αυτό το χρησιμοποιούσαν
χριστιανοί και ειδωλολάτρες για καθαρμούς.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι με αυτοκρατορικά
διατάγματα, κατά τον 4ο με 5ο αιώνα, η εορτή των Θεοφανείων
χαρακτηρίστηκε ως ημέρα αργίας, με απαγόρευση ακόμη και
των αγ ώνων, των θεαμάτων, στις 6 Ιανουαρίου.
Τα προεόρτια των Θεοφανείων ξεκινούν στις 2
Ιανουαρίου και η απόδοση της εορτής τοποθετείται στις 14
του μήνα. Συνδεδεμένη επίσης με τα Θεοφάνεια είναι η
Κυριακή προ των Φώτων καθώς και την Κυριακή μετά τα
Φώτα. Καταληκτικά επισημαίνουμε ότι την επομένη ημέρα της
εορτής των Θεοφανείων τελείται η σύναξη του Ιωάννη του
Προδρόμου, πρόσωπο το οποίο συνδέεται άμεσα με τη
βάπτιση του Κυρίου.
Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκης
Επίκουρος Καθηγητής ΠΑΕΑΚ