Communities in Greece - GR

Center for Democracy and Reconciliation
in Southeast Europe
Μελετώντας Πτυχές
της Αλβανικής Μετανάστευσης
στην Ελλάδα
Μελετώντας Πτυχές
ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΟΣ, ΔΩΡΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

Υπεύθυνος Έκδοσης
Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (CDRSEE)
Ερευνητική Ομάδα
Ιωάννης Μάνος
Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών & Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
Δώρα Παπαδοπούλου
Διδάκτoρας Κοινωνιολογίας, Κοινωνική Ερευνήτρια
Βασιλική Μακρυγιάννη
Ερευνήτρια, Υποψήφια Διδάκτορας Αρχιτεκτονικής Α.Π.Θ.
Κωνσταντίνος Κολοβός
Κοινωνικός Ερευνητής, Ανθρωπολόγος
Γραφιστικός Σχεδιασμός
Γιάννης Βογιατζόπουλος
Διευθύνουσα Σύμβουλος CDRSEE

Zvezdana Kovac
Ομάδα CDRSEE
Aντώνης Χατζηγιαννάκης, Τζένη Δημητρίου, Ruth Sutton,
Sasa Kulenovic, Μιχαέλα Ζερβίδου, Έλενα Φαρίνη
Supported by a grant from the

Foundation Open Society Institute in cooperation
with the OSIFE of the Open Society Foundations
Δήλωση
Οι χαρακτηρισμοί οι οποίοι χρησιμοποιούνται σ’αυτό το βιβλίο, καθώς και τα υλικά τα οποία παρουσιάζονται εδώ, δε ση-
μαίνουν κατά κανέναν τρόπο την έκφραση οποιωνδήποτε απόψεων εκ μέρους του εκδότη (Κέντρο για τη Δημοκρατία και
τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη), ούτε των χορηγών του τελευταίου (Open Society Foundations). Οι απόψεις
οι οποίες περιέχονται στο βιβλίο αυτό εκφράζουν αποκλειστικά τους συγγραφείς του ως άτομα και δεν αντανακλούν απα-
ραιτήτως τις απόψεις του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη ή των χορηγών του.
Copyright © 2017
Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη
Κρίσπου 9, Άνω Πόλη, 546 34, Θεσσαλονίκη
Τηλ: +30 2310 960820-1 Fax: +30 2310 960822, e-mail: info@cdsee.org
www.cdrsee.org
Εισαγωγή
Το πρόγραμμα «Communities in Greece» του
Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη
έχει ως στόχο να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της κοινωνικής
ενσωμάτωσης των πληθυσμών των μεταναστών στην Ελλάδα. Δεδομένης της
σημαντικότατης παρουσίας της αλβανικής κοινότητας στην ελληνική κοινωνία - στην
απογραφή του 2001 η αλβανική κοινότητα ανήλθε στο 56% του συνολικού πληθυσμού
μεταναστών - και ελλείψει πρόσφατων ερευνών για την πορεία ενσωμάτωσής της,
το CDRSEE διεξήγαγε μία έρευνα με τίτλο «Μελετώντας πτυχές της
αλβανικής μετανάστευσης» σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.
Από τις πρώτες κιόλας συνεντεύξεις με αλβανούς μετανάστες πρώτης και δεύτερης
γενιάς αλλά και με γηγενείς διαφάνηκε η ανάγκη να μην περιοριστούμε στην
επιφανειακή καταγραφή στατιστικών δεδομένων και αριθμών αλλά να
προχωρήσουμε σε βάθος και να μελετήσουμε την πραγματική σχέση των δύο
πλευρών (αλβανών και ελλήνων) και την προσέγγισή τους. Έτσι, διερευνήθηκαν εκτός
των άλλων πτυχές όπως η προσβασιμότητα των μεταναστών σε δομές υγείας, στην
ασφάλιση αλλά και στην εκπαίδευση. Η ερευνητική ομάδα πήρε συνεντεύξεις από
εκπροσώπους Συλλόγων Μεταναστών και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων αλλά και
από πολίτες, ώστε να σχηματιστεί μια πιο σφαιρική εικόνα της πραγματικότητας των
μεταναστών από το 1990 και έπειτα, όταν το πρώτο μαζικό κύμα μεταναστών έφτασε
στην Ελλάδα. Στην προσπάθειά μας να συμβάλουμε ουσιαστικά και γόνιμα στον
διάλογο για την ενσωμάτωση των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία,
προχωρήσαμε, τέλος και σε προτάσεις για την ουσιαστική
βελτίωση των μεταναστευτικών πολιτικών αλλά και των συνθηκών
διαβίωσης των μεταναστών σε τοπικό επίπεδο.
Ευελπιστούμε ότι η παρούσα έρευνα θα ανοίξει τον δρόμο και για νέες έρευνες με
στόχο την ουσιαστική κατανόηση του σύνθετου φαινομένου της ενσωμάτωσηςτων
μεταναστών στην ελληνική κοινωνία.
Θα ήθελα από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω θερμά

τα μέλη της ερευνητικής μας ομάδας τους Ιωάννη Μάνο,
Δώρα Παπαδοπούλου, Βασιλική Μακρυγιάννη, και Κωνσταντίνο Κολοβό.
Zvezdana Kovac
Διευθύνουσα Σύμβουλος CDRSEE
ΚΟΙΝOΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛAΔΑ
Communities in Greece
Συνοπτική περιγραφή 9
κεφάλαιο πρώτο 11
Το Μεταναστευτικό Φαινόμενο ως Αντικείμενο Μελέτης - Μελετώντας Πτυχές της Αλβανικής Μετανάστευσης στην Ελλάδα
1.1 Πτυχές μελέτης του μεταναστευτικού φαινομένου 13
1.2 Η έννοια της ενσωμάτωσης 15
1.3 Οι Αλβανοί μετανάστες στην Ελλάδα - Η συμβολή της παρούσας έρευνας 17
κεφάλαιο δεύτερο 21
Η Μεθοδολογική Προσέγγιση
2.1 Η επιλογή της μεθοδολογίας και τα ερευνητικά ερωτήματα 23

2.2 Πεδία έρευνας, πληροφορητές, δειγματοληψία 24
2.3 Τα στάδια διεκπεραίωσης της έρευνας 25
κεφάλαιο τρίτο 27
Δημογραφικά, Γεωγραφικά και Κοινωνικά Χαρακτηριστικά των Αλβανών Μεταναστών στην Ελλάδα
3.1 Γενικά χαρακτηριστικά 29
3.2 Απελάσεις Αλβανών μεταναστών 32
3.3 Γεωγραφική κατανομή των Αλβανών Μεταναστών 34
3.4 Επιστροφή των Αλβανών μεταναστών στην Αλβανία ως επίπτωση της οικονομικής κρίσης 37
κεφάλαιο τέταρτο 39
Θεσμοί, Όργανα και Δομές για την Άσκηση και Εφαρμογή Μεταναστευτικής Πολιτικής στην Ελλάδα
4.1 Κρατικοί θεσμοί και άσκηση μεταναστευτικής πολιτικής 41
4.2 Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών 43
4.3 Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης υπηκόων τρίτων χωρών 44
4.4 Απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας με πολιτογράφηση υπηκόων τρίτων χωρών 45
4.5 Πολιτογράφηση ομογενών κατόχων ΕΔΤΟ 45
4.6 Κώδικας μετανάστευσης και κοινωνικής ένταξης 46
4.6 Νόμος «Δεύτερης Γενιάς» 46
κεφάλαιο πέμπτο 47
Ζητήματα Ταυτότητας και Ένταξης
5.1 Η έννοια της «Ταυτότητας» 49
6
περιεχόμενα
Μελετώντας Πτυχές της Αλβανικής Μετανάστευσης στην Ελλάδα
5.2 Διαγενεακές αντιλήψεις και βιώματα ταύτισης 50

5.3 Η έμφυλη διάσταση της συγκρότησης της ταυτότητας 52
5.4 Γλώσσα, ταυτότητα και ένταξη 53
5.5 Ταυτότητες και γεωγραφίες της μετανάστευσης 54
5.6 Πολιτικές και αναπαραστάσεις των Αλβανών μεταναστών στον κυρίαρχο λόγο 55
5.7 Η ταυτότητα ετεροπροσδιορισμένη: Ρατσισμός και εθνικισμός 56
5.8 Ένταξη και ενσωμάτωση των μεταναστών 58
κεφάλαιο έκτο 59
Το Σχολείο και η Εκμάθηση της Ελληνικής Γλώσσας ως Πλαίσια και Μέσα Ένταξης
6.1 Εκπαίδευση και Μετανάστευση: Αλβανοί μετανάστες και ελληνικό σχολείο 61
6.2 Ένταξη στη σχολική τάξη: Εμπειρίες από τη σχολική διαδικασία 61
6.3 Αντιλήψεις για την επιτυχία στο σχολείο 65
6.4 Η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας 66
6.5 Η εκμάθηση της αλβανικής γλώσσας 68
6.6 Ο θεσμός των διαπολιτισμικών σχολείων και οι ΜΚΟ 70
κεφάλαιο έβδομο 73
Η Μεταναστευτική Εμπειρία στον Κόσμο της Εργασίας
7.1 Οι Αλβανοί μετανάστες στην ελληνική αγορά εργασίας 75
7.2 Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στους Αλβανούς μετανάστες 75
7.3 Κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά της εργασίας των Αλβανών 76
7.4 Εμπειρίες Αλβανών μεταναστών στην ελληνική αγορά εργασίας 80
7.5 Που απευθύνονται οι Αλβανοί μετανάστες για εργασιακά θέματα; 83
κεφάλαιο όγδοο 85
Η Έυρεση Κατοικίας: Στρατηγικές, Συμβολισμοί και το Αίσθημα της Μονιμότητας
8.1 Η επιλογής της κατοικίας 87

8.2 Ενοικίαση σπιτιού και προβλήματα 90
8.3 Απόκτηση σπιτιού σε Ελλάδα και Αλβανία 91
7
κεφάλαιο ένατο 93
Ζητήματα Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας
9.1 Πρόσβαση των Αλβανών στο Εθνικό Σύστημα Υγείας 95
9.2 Η κατάσταση της υγείας Αλβανών μεταναστών 98
9.3 Εμπειρίες των Αλβανών στο Εθνικό Σύστημα Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας 98
9.4 Που απευθύνονται οι Αλβανοί για συμβουλές, πληροφορίες και υποστήριξη σχετικά με θέματα υγείας 100
κεφάλαιο δέκατο 101

Ιθαγένεια και Πολιτογράφηση: Συμμετοχή σε Όργανα Λήψης Αποφάσεων και Μορφές Συλλογικής Οργάνωσης
10.1 Συμμετοχή Αλβανών «στα κοινά», στην πολιτική και στα κέντρα λήψης αποφάσεων 103
10.2 Συμμετοχή και εκπροσώπηση των Αλβανών σε συμβούλια ένταξης μεταναστών 104
10.3 Εμπειρίες Αλβανών σχετικά με τη κτήση ελληνικής ιθαγένειας 105
10.4 Συμμετοχή Αλβανών σε συλλόγους και πολιτικά κόμματα 107
10.5 Σύλλογοι Αλβανών 109
10.6 Που απευθύνονται οι Αλβανοί μετανάστες για θέματα ιθαγένειας; 110
κεφάλαιο ενδέκατο 113
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Αναπαραστάσεις των Αλβανών Μεταναστών
11.1 ΜΜΕ και Αλβανοί μετανάστες 115
11.2 Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και μετανάστευση 119
κεφάλαιο δωδέκατο 121
12.1 Τα ερευνητικά ευρήματα - Σύνοψη και παρατηρήσεις 123
12.2 Διαπιστώσεις - Προτάσεις 127
παράρτημα ένα 131
Βιβλιογραφία
Α.1 Ελληνόγλωση Βιβλιογραφία 133
Α.2 Ξενόγλωση Βιβλιογραφία 137
8
Συνοπτική Περιγραφή
Το παρόν κείμενο συμπυκνώνει τα ευρήματα του ερευνητικού προγράμματος το
οποίο είχε τον τίτλο προγράμματος «Communities in Greece» και χρηματοδοτήθη-
κε από το «Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική
Ευρώπη» (εφεξής CDRSEE) με την υποστήριξη του «Open Society Initiative in
Europe». Πρόκειται για ερευνητική εργασία που πραγματοποιήθηκε από ομάδα
τεσσάρων (4) ερευνητών με τη χρήση τεχνικών συλλογής στοιχείων της ποιοτικής
κοινωνικής έρευνας.
Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα αποτέλεσε το ζήτημα της ένταξης και ενσωμάτωσης

των Αλβανών μεταναστών που ζουν στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του
1990. Το ερευνητικό πρόγραμμα διερεύνησε πτυχές της μεταναστευτικής εμπειρίας,
όπως αυτές αποτυπώνονται στα ζητήματα ταυτότητας και ένταξης, εκπαίδευσης, ερ-
γασίας, στέγασης, υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, συμμετοχής στην κοινωνική και
πολιτική ζωή, της απόκτησης ιθαγένειας και της αναφοράς και αναπαράστασης των
Αλβανών μεταναστών από τα ΜΜΕ.
Η έρευνα βασίζεται στην καταγραφή και ανάλυση των εμπειρικών δεδομένων που
προέρχονται από αφηγήσεις των ίδιων των μεταναστών αλλά και Ελλήνων πολιτών,
καθώς και από συνεντεύξεις με άτομα που υπηρετούν στη δημόσια διοίκηση, σε
κρατικούς και τοπικούς θεσμούς και υπηρεσίες (Υπουργεία, Δήμοι) και ιδιωτικούς
φορείς (ΜΚΟ, Εταιρείες Μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα, πολιτιστικά σωματεία ιδρυ-
μένα από Αλβανούς μετανάστες), οι οποίοι διαχειρίζονται ζητήματα μεταναστευτικής
πολιτικής, ένταξης και ενσωμάτωσης μεταναστών και οργανώνουν αντίστοιχες δρά-
σεις. Ως πεδία έρευνας ορίστηκαν οι πόλεις της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας.
Η εξέταση του ερευνητικού υλικού ανέδειξε σημαντικά στοιχεία προόδου σε ό,τι

αφορά στην ενσωμάτωση και κοινωνική ένταξη των Αλβανών μεταναστών στην ελ-
ληνική κοινωνία, αλλά και ζητήματα στα οποία, η όποια λήψη μέριμνας θα μπορούσε
να επιφέρει βελτιώσεις τόσο στη ζωή των ίδιων των μεταναστών, όσο και στην ίδια
την ελληνική κοινωνία. Η παραμονή για πάνω από δύο δεκαετίες, όσων ήλθαν ως
ενήλικες στην Ελλάδα, η μακρόχρονη επαγγελματική τους δραστηριοποίηση, η ρύθ-
μιση των διαδικασιών με τις οποίες πιστοποιείται η νόμιμη παρουσία τους (άδεια
παραμονής, άδεια εργασίας, απόκτηση ελληνικής ιθαγένειας), η δημιουργία οικο-
γένειας και απογόνων, οι οποίοι φοιτούν/έχουν φοιτήσει σε όλες τις βαθμίδες του
ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος χαρακτηρίστηκαν, τόσο από τους ίδιους τους
μετανάστες, όσο και από τους ανθρώπους που εργάζονται στους σχετικούς θεσμούς
ως δείγματα ένταξης και ενσωμάτωσης. Την ίδια στιγμή, οι συνομιλητές μας ανέδει-
ξαν και θέματα/προβλήματα η διαχείριση των οποίων θα μπορούσε να βελτιώσει την
παρουσία τους και τις συνθήκες ζωής τους στην Ελλάδα.
κεφάλαιο πρώτο
Το Μεταναστευτικό Φαινόμενο
ως Αντικείμενο Μελέτης
- Μελετώντας Πτυχές
1 κεφάλαιο πρώτο
1.1 Πτυχές μελέτης του μεταναστευτικού φαινομένου

Η διερεύνηση του μεταναστευτικού φαινομένου στη διάρκεια του 20ου αιώνα και, ιδιαίτερα, από το
2ο μισό και έπειτα, απασχολεί τους κοινωνικούς επιστήμονες τόσο λόγω της γνωστικής σημασίας
του, όσο και εξαιτίας των σημαντικών επιπτώσεων που επιφέρει σε όλες τις εκφάνσεις των κοινω-
νιών στις οποίες παρατηρείται. Οι κοινότητες των μεταναστών μελετώνται ως ειδικές πληθυσμιακές
κατηγορίες, οι οποίες, συχνά, δεν έχουν την ιδιότητα του πολίτη στις χώρες στις οποίες ζουν και
εργάζονται, ενώ, τις περισσότερες φορές, προέρχονται από χώρες, όπου η εθνική/εθνοτική ομάδα
στην οποία ανήκουν, αποτελεί την πλειονότητα.
Συνοπτικά, η μελέτη του μεταναστευτικού ρεύματος έχει επικεντρωθεί σε ζητήματα όπως οι εμπει-
ρίες των υποκειμένων που βιώνουν τη μετακίνηση (η «από τα κάτω» προσέγγιση), οι σχέσεις πλει-
οψηφίας και μειοψηφίας (μεταναστών) στην κοινωνία υποδοχής, οι στρατηγικές επιβίωσης και δια-
τήρησης της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας των μεταναστών, οι εμπειρίες τους από την επαφή
με τον κρατικό μηχανισμό της κοινωνίας υποδοχής, οι πολιτικές (σε οικονομικό, νομικό, εργασιακό,
ασφαλιστικό και εκπαιδευτικό επίπεδο) για την αντιμετώπιση και διαχείριση του φαινομένου της
μετανάστευσης, οι οποίες εφαρμόζονται τόσο από τα κράτη υποδοχής, όσο και από διεθνείς και υπε-
ρεθνικούς οργανισμούς (η «από τα πάνω» προσέγγιση), η σχέση ανάμεσα στην κοινωνία καταγωγής
των μεταναστών και το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον της κοινωνίας υποδοχής, και οι πολιτικές/
οικονομικές, πολιτισμικές συμφωνίες και σχέσεις ανάμεσα στις κοινωνίες καταγωγής και υποδοχής
(Brettell, Hollifield 2008, Iosifides 2011, Arnold 2012, King 2002, 2012, King, Skeldon 2010, Rath,
Martiniello 2012, Triandafyllidou, Gropas, 2014).
Η οικονομική διάσταση των αιτιών και των επιπτώσεων της μετανάστευσης προκάλεσε, αρχικά, το
ενδιαφέρον της οικονομικής επιστήμης. Οι οικονομικές προσεγγίσεις προσέλαβαν τη μετανάστευση
ως το αποτέλεσμα των δομικών διαφορών στα επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης που καταγράφηκαν
ανάμεσα στις χώρες καταγωγής και αυτές της υποδοχής, καθώς και στις συνεπακόλουθες ευκαιρίες
για οικονομική ανέλιξη και ευημερία που παρείχαν οι δεύτερες (Έμκε-Πουλοπούλου 2007). Πρό-
σφατες θεωρητικές οπτικές, οι οποίες έχουν εστιάσει στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης έχουν
συνδέσει τη σύγχρονη μετανάστευση με τη διαδικασία απελευθέρωσης αγαθών και κεφαλαίου και
την από αυτή απορρέουσα ανεξέλεγκτη ροή ανθρώπινου δυναμικού (Zlotnik 1998).
Οι οικονομικές προσεγγίσεις δημιούργησαν το πλαίσιο των κοινωνιολογικών μελετών που ακολού-

θησαν και οι οποίες συμπεριέλαβαν στα υπό διερεύνηση ζητήματα πολιτικές, κοινωνικές, δημογρα-
φικές και πολιτισμικές πτυχές του φαινομένου. Οι μελέτες αυτές εστίασαν στο ευρύτερο κοινωνικο-
πολιτικό περιβάλλον και εισήγαγαν τις έννοιες του κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου (δεσμοί
συγγένειας, φιλίας, κοινής καταγωγής ανάμεσα σε μετανάστες) και την έμφαση στις αντίστοιχες
συνθήκες που δημιουργούν τις αιτίες και τις προϋποθέσεις της μετανάστευσης. Παράλληλα ανέδει-
ξαν τη σημασία της παγκόσμιας αγοράς, η οποία υπερκεράζει τα δεδομένα των εθνικών οικονομιών
και δημιουργεί αγορές εργασίας σε υπερεθνικό επίπεδο (Castles, de Haas, Miller, 2013).
13
Κάποιες από τις βασικές διαπιστώσεις των μελετών για τη μετανάστευση, σε ό,τι αφορά στα ζητήμα-
τα διαβίωσης των μεταναστών στην κοινωνία υποδοχής, συγκλίνουν στην άποψη ότι οι μετανάστες
αναπτύσσουν πολλαπλές ταυτότητες στην προσπάθειά τους να προσαρμοστούν σε νέους και διαφο-
ρετικούς πολιτισμικούς κώδικες και κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά περιβάλλοντα συνδυάζοντας,
παράλληλα, τα αντίστοιχα στοιχεία που έχουν εκμάθει στις κοινωνίες καταγωγής. Η έκβασή του
φαινομένου βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τις πολιτικές, με τις οποίες τα έθνη-κράτη ορίζουν,
οργανώνουν και διαχειρίζονται τη σχέση τους με τις μεταναστευτικές κοινότητες που βρίσκονται
στην επικράτειά τους. Η οικονομική ανάπτυξη της χώρας υποδοχής αποτελεί έναν καθοριστικό λόγο
για την επιλογή παραμονής και την απόφαση για ένταξη (Crul, Schneider, Lelie, 2012).
Επιπρόσθετα, οι σύγχρονες μελέτες έχουν δείξει ότι για να εισδύσει κανείς βαθύτερα στις εκφάνσεις
του φαινομένου και να παρατηρήσει τον τρόπο που αυτό αποτυπώνεται σε διαγενεακό επίπεδο θα
πρέπει να συμπεριλάβει στην ανάλυση το ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον, καθώς και
τις ευρύτερες διεργασίες στο τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η πρώτη μεταναστευτική γενιά,
συνήθως, διατηρεί τους δεσμούς της με τη χώρα καταγωγής ενώ η επόμενη εντάσσεται χωρίς ιδι-
αίτερα προβλήματα στο κοινωνικό περιβάλλον της χώρας υποδοχής και η επόμενη μεταναστευτική
γενιά καταγράφεται να προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει τη σχέση της με την κοινωνία καταγωγής
των προγόνων της (Portes, Roumbaut 2001, Simon 2003).
1.2 Η έννοια της ενσωμάτωσης

Η ενσωμάτωση μεταναστευτικών, εθνικών, εθνοτικών, μειονοτικών και άλλων κοινωνικών ομάδων
στο εθνικό και το παγκόσμιο πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό σύστημα, σε συνδυασμό με τη
σημασία που αποδίδουν, τα τελευταία χρόνια, οι διεθνείς και υπερεθνικοί οργανισμοί στο σεβασμό
και την ανοχή στην πολιτισμική διαφορετικότητα, έχουν αναγάγει το ζήτημα των δικαιωμάτων (με-
ταναστών, μειονοτήτων κτλ.) σε θέμα πρωταρχικής σημασίας στις σχέσεις ανάμεσα σε πληθυσμούς,
κρατικούς οργανισμούς και άλλους πολιτικούς και γραφειοκρατικούς φορείς.
Η έμφαση στην προσπάθεια εξασφάλισης των δικαιωμάτων αυτών έχει καταλάβει κεντρική θέση
στο σχεδιασμό της πολιτικής και τις συζητήσεις για το φαινόμενο της μετανάστευσης. Αποτελεί
επιδίωξη των πολιτικών που σχεδιάζουν και εφαρμόζουν τα διάφορα εθνικά κράτη, είτε σε εθνικό
επίπεδο, είτε και με τη συνδρομή, ή και προτροπή, διεθνών οργανισμών. Οι διαδικασίες αυτές
προσδιορίζουν το πλαίσιο, στο οποίο συγκροτούνται σχέσεις δικαιωμάτων και υποχρεώσεων
ανάμεσα στην πλειοψηφία και τη μειοψηφία.
Συχνά, το ζήτημα των δικαιωμάτων, στην περίπτωσή μας των μεταναστών, προσεγγίζεται επιστη-
μονικά αλλά και πολιτικά μέσα από το εννοιολογικό σχήμα ενός διπόλου, στα δύο άκρα του οποίου
άκρα βρίσκονται, από τη μία, οι αρχές της καθολικότητας (Taylor 1992), και, από την άλλη, αυτές του
σχετικισμού (Dowrkin 1977). Σύμφωνα με την πρώτη, τα μεταναστευτικά δικαιώματα αποτελούν ένα
14
καθολικό αγαθό που πρέπει να παρέχεται από το κοινωνικό περιβάλλον (Μπάγκαβος Παπαδο-
την κάθε δημοκρατική κοινωνία. Σύμφωνα με πούλου 2006, Schnapper 2008).
τη δεύτερη, τα μεταναστευτικά δικαιώματα συν-
δέονται με τις ιδιαιτερότητες των εθνών κρα- Η διαδικασία της αφομοίωσης, αν, μάλιστα, εί-
τών και τους τρόπους με τους οποίους έχουν ναι μεγάλης κλίμακας, μπορεί να οδηγήσει στην
διαμορφώσει τους ηγεμονικούς τους λόγους απορρόφηση της μεταναστευτικής κοινότητας
για την ομοιότητα και τη διαφορά. Αν, μάλιστα, από την πλειονότητα. Η αφομοίωση μπορεί
η έμφαση στην ιδέα της εθνικής ομοιογένειας να επιλεγεί, ή και να επιβληθεί (Brown, Bean
έχει ιδιαίτερη ιδεολογική και πολιτική σημασία, 2006). Στη μεταπολεμική περίοδο (2ο μισό του
τότε η αποδοχή και ανάδειξη του διαφορετικού 20ου αιώνα) η αφομοίωση ως έννοια και πολιτι-
πολιτισμικού υποβάθρου των μεταναστών γίνε- κό πρόγραμμα, συνδέθηκε με την αντιμετώπιση
ται μία σύνθετη και ‘προβληματική’ διαδικασία, των μεταναστευτικών ροών από την Ευρώπη
η οποία έχει επιπτώσεις τόσο στους μετανάστες, προς τις ΗΠΑ. Η υιοθέτηση από την πλευρά των
όσο και στα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας υπο- μεταναστών των στοιχείων της κοινωνίας υπο-
δοχής. Ο μετανάστης προσλαμβάνεται ως «Άλ- δοχής αποδόθηκε, εκτός από τον όρο αφομοίω-
λος» και πρέπει να γίνει ίδιος με τους πολλούς ση, και με τον όρο «επιπολιτισμός» (Schnapper
(Chryssochoou 2004, Παπαταξιάρχης 2006). 2006). Το ζητούμενο των διεργασιών αυτών
ήταν να αποκτήσουν οι μετανάστες τα πολιτισμι-
Οι έννοιες της «αφομοίωσης» και της «ενσωμά- κά χαρακτηριστικά που, σύμφωνα με τους κυρί-
τωσης» συμπυκνώνουν το ιδεολογικό υπόβαθρο αρχους λόγους, είχαν οι γηγενείς (Gans 2007).
των πολιτικών που σχεδιάζονται και με τις οποί- Oι περισσότεροι μετανάστες, μετά από την πα-
ες διαμορφώνονται οι σχέσεις κράτους, πολιτών ρέλευση δύο μεταναστευτικών γενιών, έμαθαν
και μεταναστευτικών κοινοτήτων. Οι κοινωνι- να μιλούν ως μητρική τους γλώσσα αυτή της
ολογικές καταβολές των όρων ανάγονται στον κοινωνίας υποδοχής και διατήρησαν κάποια
Emile Durkheim και συνοψίζουν το θεμελιώδες συμβολική, ή άλλη αίσθηση για την κοινωνία/
ζήτημα της κοινωνικής θεωρίας που αφορά στη χώρα καταγωγής τους.
σχέση ανάμεσα στην κοινωνία και το άτομο. Η
αφομοίωση αναφέρεται στους τρόπους με τους Η στρατηγική της ενσωμάτωσης προϋποθέτει τη
οποίους οι κοινωνίες συνίστανται σε ένα ενιαίο νόμιμη παραμονή των μεταναστών και επιδιώ-
όλο, το οποίο αποτελεί ένα λειτουργικό σύνολο κει τη συμμετοχή τους σε τομείς της δημόσιας
κοινωνικών θεσμών μέσω των οποίων διατηρεί ζωής (π.χ. εργασία) και, παράλληλα, τη δημό-
την ισορροπία του και την ύπαρξή του. Η ενσω- σια έκφραση των πολιτισμικών τους αξιών και
μάτωση, από την άλλη, αναφέρεται στην αλλη-
πρακτικών με στόχο να αποτελέσουν ισότιμα
λεπίδραση του ατόμου με την κοινωνία και τους
μέλη του κράτους υποδοχής. Γίνεται κατανοη-
τρόπους με τους οποίους τα ατομικά υποκείμενα
τή ως διαδικασία, της οποίας τα αποτελέσματα
λειτουργούν ως κοινωνικά αποδεκτά μέλη του
κοινωνικού συνόλου. Η έννοια της ένταξης, που διαφαίνονται στη διάρκεια περισσοτέρων από
χρησιμοποιείται, συχνά, εναλλακτικά με τον όρο μία μεταναστευτικών γενιών. Η διαδικασία της
ενσωμάτωση, εμπεριέχει το στοιχείο της κοινω- ενσωμάτωσης αποτελεί την πρακτική κατά την
νικοποίησης των υποκειμένων με τρόπους οι οποία η κοινωνία υποδοχής «κοινωνικοποιεί»
οποίοι νομιμοποιούνται και επικυρώνονται από τα μέλη των μεταναστευτικών κοινοτήτων με τη
15
συμμετοχή τους σε κοινούς κοινωνικούς θεσμούς και πολιτικές διεργασίες σε συνδυασμό με τη

διατήρηση της συλλογικής-πολιτισμικής τους ταυτότητας και της όποιας πολιτισμικής ιδιαιτερότητάς
τους (Ψημμένος 2004, Castles, de Haas, Miller, 2013).
Παρά τα διαφορετικά πρότυπα διαδικασιών αφομοίωσης και ενσωμάτωσης που καταγράφονται στη
βιβλιογραφία (αφομοιωτικό, πολυπολιτισμικό, διαπολιτισμικό), η κεντρική διαπίστωση είναι ότι δεν
υπάρχει ένα κυρίαρχο μοντέλο-πρότυπο ένταξης αλλά ένας συνδυασμός πολιτικών, οι οποίες προ-
σαρμόζονται στις ιδιαίτερες συνθήκες και τα πολιτικά, οικονομικά κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια
του κάθε κράτους (Heckmann, Schnapper, 2003). Η δημόσια χρήση του όρου ενσωμάτωση προσδίδει
σε αυτόν συγκεκριμένο περιεχόμενο κατά ιστορική περίοδο και κοινωνικό πλαίσιο. Όπως κάθε έννοια
που αποτελεί εννοιολογικό εργαλείο του επιστημονικού λόγου και εισέρχεται στη δημόσια συζήτηση,
το νόημά της αποκτά πολιτική διάσταση. Από αναλυτικός όρος, που χρησιμοποιείται για να περιγράψει
μία σειρά από κοινωνικά φαινόμενα και διεργασίες, μετατρέπεται σε πολιτικό πρόταγμα και μέσο επιδί-
ωξης κοινωνικών διεκδικήσεων, του οποίου το περιεχόμενο καθορίζεται από συγκεκριμένα ιστορικά
και κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα.
Η έννοια της ενσωμάτωσης αποτελεί την κεντρική αναλυτική έννοια και το βασικό ερευνητικό ζη-
τούμενο στην παρούσα έρευνα. Η έννοια γίνεται κατανοητή μέσα στο πλαίσιο των απόψεων της
κοινωνικής θεωρίας που συνδέονται με τις ιδέες της διαδικασίας και της δράσης, στις οποίες τα
εμπλεκόμενα ατομικά και συλλογικά υποκείμενα αξιοποιούν ένσκοπα και εργαλειακά στρατηγικές,
μηχανισμούς και σύμβολα. Η έννοια της ενσωμάτωσης γίνεται κατανοητή ως μέσο και πλαίσιο εντός
του οποίου συντελούνται οι παραπάνω κοινωνικές διεργασίες. Η μελέτη της δεν αφορά, ούτε επικε-
ντρώνεται μόνο στις κοινότητες των μεταναστών, αλλά συμπεριλαμβάνει τόσο τους μετανάστες όσο
και τα μέλη της κοινωνίας υποδοχής.
Πρόκειται για μία διεργασία δυναμική, συνεχή, η οποία σε πολιτικό επίπεδο έχει ως στόχο να κα-
ταστήσει το μετανάστη πλήρες μέλος της κοινωνίας υποδοχής. Υπό αυτή την έννοια, αφορά τον
τρόπο συγκρότησης και αναπαράστασης του ατομικού και του συλλογικού εαυτού. Έχει υλική και
συμβολική διάσταση και, παράλληλα, προσδιορίζεται από ένα σύνολο διαδικασιών και παραμέτρων
και, συνεπακόλουθα, καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων. Έχει διαφορετική επίδραση σε διαφορετικά
υποκείμενα, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και τονίζει τη σημασία και το ρόλο που παίζουν οι
εσώτερες διαφοροποιήσεις ‘γηγενών’ και μεταναστών.
Το ζήτημα της εξουσίας, πολιτικής και κάθε άλλου είδους, η οποία διέπει τη σχέση ανάμεσα στους πο-
λίτες και τους μηχανισμούς του κράτους υποδοχής και τους μετανάστες αποτελεί μία ακόμα κρίσιμη
παράμετρο για την κατανόηση του φαινομένου της μετανάστευσης και των παραπάνω διαδικασιών
(Paoletti 2011). Η πλειονότητα έχει στη διάθεσή της την ισχύ και σημαντικά οικονομικά, νομικά και
πολιτικά μέσα και επιβάλλει τους κυρίαρχους ηγεμονικούς της λόγους. Αυτή καθορίζει και το πλαίσιο
εντός του οποίου οργανώνεται η διαβίωση των μεταναστευτικών ομάδων και η ανέλιξη των μελών
τους, γεγονός το οποίο της προσδίδει μεγαλύτερο συμβολικό κεφάλαιο από εκείνο των μεταναστών
16
(Bonifazi et. al. 2008). Η μελέτη της διαδικασίας Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα οι μετεγκα-
ενσωμάτωσης στο πλαίσιο της μετανάστευσης ταστάσεις των πληθυσμών που προκαλούνται ως
αποτελεί ένα πεδίο κατανόησης της ομοιότητας αποτέλεσμα των πολεμικών συγκρούσεων και
και της ετερότητας, της πολυπολιτισμικής συνύ- των διαδικασιών εθνικής ολοκλήρωσης στη ΝΑ
παρξης, της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, κα- Ευρώπη αποτελούν αντικείμενο μελέτης, η οποία
θώς και της κοινωνικής αλλαγής. εξετάζει τις επιπτώσεις της προσφυγικής πληθυ-
σμιακής κινητικότητας, κυρίως, μετά τη Μικρα-
σιατική καταστροφή (Αγγελόπουλος 2007:3). Σε
1.3 Οι Αλβανοί μετανάστες στην επίπεδο πολιτικής πρακτικής ο πρώτος νόμος
που αφορούσε στην παρουσία αλλοδαπών στην
Ελλάδα - Η συμβολή της Ελλάδα (ο νόμος 3275 «περί εγκαταστάσεως και
παρούσας έρευνας κινήσεως αλλοδαπών εν Ελλάδι») ψηφίζεται το
1925 και έχει ισχύ για δύο χρόνια (1927-1929).
Το 1929 αντικαθίσταται από το νόμο 4310/1929
Η ελληνική κοινωνία προσπαθεί να ισορροπή-
(“περί εγκαταστάσεως και κινήσεως αλλοδαπών
σει ανάμεσα στην προσαρμογή στις νέες κοι-
εν Ελλάδι, αστυνομικού ελέγχου, διαβατηρίων,
νωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες που απελάσεων και εκτοπίσεων”), ο οποίος ίσχυσε
διαμορφώθηκαν από τη δεκαετία του 1990 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 (Καψάλης
την κατανόηση και ενδοσκοπική αναζήτηση των και Κατσορίδας 2004:10).
προβλημάτων που βιώνει εντός της λεγόμε-
νης οικονομικής κρίσης. Στην καταγραφή τους Η μελέτη των επιπτώσεων της ανταλλαγής των
ισχύοντος κοινωνικοπολιτισμικού και πολιτικού πληθυσμών του 1922 γίνεται με εννοιολογικά
πλαισίου, πρέπει να συνυπολογιστούν παράγο- και μεθοδολογικά εργαλεία που προέρχονται
ντες όπως η τρέχουσα έξαρση του προσφυγι- από τα επιστημονικά πεδία της ιστορίας, της γε-
κού φαινομένου και οι ευρύτερες γεωπολιτικές ωγραφίας, των οικονομικών και εντάσσεται σε
αλλαγές που συμβαίνουν στην Ευρώπη και τις έναν γενικότερο προβληματισμό για τις συνθή-
συνορεύουσες με αυτή περιοχές της βόρειας κες και προϋποθέσεις του εκσυγχρονισμού της
Αφρικής και της Μ. Ανατολής. ελληνικής κοινωνίας, της οικονομίας και του
πολιτικού συστήματος (Αγγελόπουλος 2007:3).
Η μετανάστευση, όπως γίνεται κατανοητή στο
πλαίσιο της νεωτερικότητας και των εθνικών Η μετανάστευση θα απασχολήσει τις κοινωνικές
κρατών, από και προς τις περιοχές του σύγ- επιστήμες, κατά τη δεκαετία του 1960, με την
χρονου ελληνικού κράτους καταγράφεται ως παραγωγή μιας ολοκληρωμένης βιβλιογρα-
φαινόμενο από τις πρώτες δεκαετίες της συ- φικής παραγωγής από Έλληνες ερευνητές στο
γκρότησής του (Kasimis and Kassimi 2004). Η χώρο των κοινωνικών και οικονομικών επι-
παρουσία ετερόχθονων πληθυσμών και οι με- στημών (Αγγελόπουλος 2007:3). Πρόκειται για
τακινήσεις τους αλλά και η κινητικότητα πληθυ- μελέτες που εστιάζουν στη μετανάστευση από
σμών από αγροτικές περιοχές εντός και εκτός την Ελλάδα στο εξωτερικό και στην εσωτερική
ελληνικού κράτους αποτελούν αντικείμενο με- μετανάστευση από την επαρχία και τον αγροτικό
λετών κατά το 19ο αιώνα, και, ιδιαίτερα, προς τα χώρο στα αστικά κέντρα και, κυρίως, στην Αθή-
τέλη του (Αγγελόπουλος 2007:3). να (Μουσούρου 1991).
17
Την ίδια περίοδο μελετάται συστηματικά η μεταπολεμική μετανάστευση από την Ελλάδα στο εξωτερικό
και η μετά το 1974 παλιννόστηση, τόσο των οικονομικών μεταναστών όσο και των πολιτικών προσφύ-
γων. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και με δεδομένες τις πρώτες εισροές ξένων (π.χ. μετανάστες
από την Ασία και την Αφρική), που τότε αρχίζουν να γίνονται αντιληπτές στην Ελλαδική κοινωνία, οι κοι-
νωνικές επιστήμες εστιάζουν σταδιακά στη μελέτη του φαινομένου της μετανάστευσης (Αγγελόπουλος
2003:1-4). Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 οι μελέτες για τη μετανάστευση στην Ελλάδα παύουν
σταδιακά να εξετάζουν την εξωτερική μετανάστευση ή/και την παλιννόστηση και εντοπίζουν την προ-
σοχή τους στην παρουσία μεταναστών στην ελληνική κοινωνία (Αγγελόπουλος 2007:1, Λαμπριανίδης,
Λυμπεράκη 2005, Μαρβάκης, Παρσάνογλου, Παύλου 2001, Ναξάκης, Χλέτσος, 2001, Παπαταξιάρχης
2006, Παύλου, Χριστόπουλος, 2004, Πετρονώτη, Τριανταφυλλίδου 2003).
Σύμφωνα με τον Αγγελόπουλο (2007) το χαρακτηριστικό της πλειοψηφίας των μελετών περί μετανά-
στευσης στην Ελλάδα, που παράγονται μέχρι, περίπου, την 1η δεκαετία του 21ου αιώνα, κυρίως από
κοινωνιολόγους και οικονομολόγους, είναι η εστίαση σε ζητήματα σχετικά με την εξεύρεση εργασίας
και τις επιπτώσεις στον οικονομικό τομέα (εισοδήματα, εισφορές, εργασιακό καθεστώς και σχέσεις). Η
νέα εκπαιδευτική πραγματικότητα και ο θεσμός των διαπολιτισμικών σχολείων με τις συνέπειες που
αυτή επιφέρει στην εκπαιδευτική διαδικασία καθώς και τα ζητήματα της ασφάλειας, της αστυνόμευσης
και της παραβατικότητας, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας είναι μερικά ακόμα πεδία που αναλύονται
στις μελέτες αυτές.
Το φαινόμενο της μετανάστευσης γίνεται κατανοητό ως «πρόβλημα» για τις δομές εξουσίας, οι οποί-
ες είναι ιδεολογικά οργανωμένες σε δόγματα εθνικής ομοιογένειας. Η νέα πραγματικότητα μετά την
έλευση των μεταναστών ερμηνεύεται μέσα από τα «τα οφέλη και τις ζημιές για το έθνος και την εθνι-
κή οικονομία, τις συνέπειες στο εθνικό εισόδημα, την απειλή για την πολιτισμική ομοιογένεια, την
άρνηση για την ένταξη και την αφομοίωση, την επιβουλή της εθνικής υπόστασης» (Αγγελόπουλος
2007:5-6). Ως αποτέλεσμα η πρόσληψη αυτή διαμορφώνει τους ερευνητικούς στόχους της μέσα από
τη μελέτη «στάσεων» και «αντιλήψεων» και χρησιμοποιεί μεθοδολογικά και εννοιολογικά εργαλεία
βασισμένα πάνω στα προαναφερθέντα ιδεολογικά σχήματα και τις συνεπακόλουθες θεωρητικές
παραδοχές (Triandafyllidou, Veikou, 2002, Παπαταξιάρχης 2006:44-50).
Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να φωτίσει ορισμένες, σχετικά αθέατες, πτυχές της μετανάστευσης όπως
ο λόγος των ίδιων των μεταναστών, και η εμπειρία της ενήλικης, πλέον, δεύτερης μεταναστευτικής
γενιάς, καθώς και η βίωση της τρέχουσας οικονομικής κατάστασης στην Ελλάδα. Η προσέγγισή μας
έχει στον πυρήνα της την αναζήτηση της εμπειρίας, του βιώματος και του λόγου των υποκειμένων, με
στόχο να αναδείξει τους ιδεολογικούς και πολιτικούς όρους στο πλαίσιο των οποίων γίνεται κατανοητή
η παρουσία τους και σχεδιάζονται και εφαρμόζονται οι σχετικές πολιτικές.
Αντλώντας τα ευρήματά της από τα ερευνητικά ‘πεδία’ των αστικών χώρων της Θεσσαλονίκης
και της Αθήνας, και επικεντρώνοντας στο λόγο των μεταναστών αναδεικνύει τα ζητήματα από την
οπτική των ίδιων των ανθρώπων. Η εστίαση στο τοπικό επίπεδο έχει σα στόχο να συσχετίσει τις
18
διεργασίες της μετανάστευσης που βιώνουν τα επίπεδο στις μεταναστευτικές κοινότητες και
ίδια τα υποκείμενα με αυτές που καταγράφονται ε) στην κατανόηση του τρόπου που η ελληνική
στο μακρο-επίπεδο. Η έλευση των Αλβανών κοινωνία (κράτος, θεσμοί, πολίτες) προσλαμβά-
μεταναστών στην Ελλάδα στη διάρκεια της δε- νουν τη συμβίωση με πληθυσμούς που γίνονται
καετίας του 1990, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια κατανοητοί ως πολιτισμικά «Άλλοι».
της, χαρακτηρίστηκε από την παράνομη είσοδο
και παρουσία μεγάλου αριθμού Αλβανών πολι- Η έρευνα αποσκοπεί στο να μετατεθεί η συζήτη-
τών, οι οποίοι παρέμειναν σε μία «παράνομη» ση από τα θεωρούμενα ως «προβλήματα» που
- «ημιπαράνομη» κατάσταση για αρκετό χρονι- παράγονται από τη μετανάστευση στις συνθήκες
κό διάστημα, μέχρι να οργανωθούν οι πρώτες που τα παράγουν. Η ανάλυση του φαινομένου
απόπειρες καταγραφής τους μέσω της κατοχύ- και η κατανόησή της στην Ελλάδα είναι ελλιπής
ρωσης άδειας παραμονής και άδειας εργασίας. αν δεν λαμβάνει υπόψη της τις συνέπειες των
μεταναστευτικών ροών στις συλλογικές και
Όπως καταδεικνύει το εμπειρικό μας υλικό, ατομικές ταυτότητες και στη συγκρότηση του
μετά από ένα αρχικό στάδιο έντονης ένδει- έθνους – κράτους.
ξης συμπάθειας και υποδοχής, ακολούθησε η
φάση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού για να Η αναδιαπραγμάτευση του ορίου ανάμεσα στο
φτάσουμε μέσα από τις πολιτικές του ελληνι- «Εμείς» και οι «Άλλοι» αφορά όχι μόνο τους
κού κράτους και της ΕΕ, τις δράσεις φορέων μετανάστες αλλά όλους τους Έλληνες πολίτες.
που εντάσσονται στην Κοινωνία των Πολιτών Το εθνογραφικό μας υλικό καταδεικνύει ποικί-
και την πολύχρονη συμβίωση να μιλάμε για λους τρόπους ταύτισης και άρνησης, καθώς και
μία κατάσταση που είναι προϊόν του συνδυα- οριοθέτησης της ομοιότητας και της διαφοράς
σμού των διαδικασιών της ενσωμάτωσης και και διαφωτίζει πτυχές της συγκρότησης της
της ένταξης. Στόχος μας είναι να επισημάνου- ελληνικής κοινωνίας, οι οποίες συσκοτίζονται
με τη συνθετότητα του ζητήματος και το αδι- μέσα από έναν καταγγελτικό δημόσιο λόγο για
έξοδο στο οποίο οδηγούν, τόσο σε επίπεδο τα «προβλήματα» που επιφέρει το φαινόμενο
κατανόησης, όσο και αποτελεσματικότητας, οι της μετανάστευσης. Η έρευνά μας αναδεικνύει
απλουστευτικές προσεγγίσεις. ακόμα την εσωτερική ανομοιογένεια των κατη-
γοριών γηγενείς-μετανάστες, δικοί μας-ξένοι
Η μελέτη αυτή φιλοδοξεί να συμβάλλει γόνιμα καθώς πρόκειται για γενικευτικές κατηγοριο-
και ποιοτικά α) στην κατανόηση του φαινομένου ποιήσεις που έχουν τις δικές τους πολλαπλών
της μετανάστευσης και της διαδικασίας έντα- κριτηρίων ενδοδιαφοροποιήσεις.
ξης/ενσωμάτωσης β) στη μελέτη της αποτελε-
σματικότητας των πολιτικών που εφαρμόστηκαν
και εφαρμόζονται, γ) στη μελέτη της κοινωνικής
αλλαγής που έχει επέλθει στις κοινότητες των
Αλβανών μεταναστών από την αρχική τους
έλευση μέχρι σήμερα, δ) στις επιπτώσεις της
τρέχουσας οικονομικής πραγματικότητας σε
κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό
19
κεφάλαιο δεύτερο
Η Μεθοδολογική
Προσέγγιση
2 κεφάλαιο δεύτερο
2.1 Η επιλογή της μεθοδολογίας και τα ερευνητικά ερωτήματα

Η μεθοδολογική προσέγγιση που επιλέχθηκε και ακολουθήθηκε βασίστηκε στις αρχές της ποιοτικής
κοινωνικής έρευνας (Berg 2001, Bernard 2006, Ιωσηφίδης 2008, Robson 2007, Yin 2011). Κρίθηκε
κατάλληλη για το είδος των ερευνητικών ερωτημάτων που τέθηκαν και τα οποία επικεντρώθη-
καν α) στην καταγραφή και κατανόηση της διαβίωσης των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα και
της διαδικασίας ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία καθώς και β) στην αναζήτηση, βελτίωση και
εφαρμογή πολιτικών για την περαιτέρω ενσωμάτωσή τους.
Πρόκειται για μία επιστημολογική και μεθοδολογική προσέγγιση, η οποία ενδιαφέρεται για τις κοι-
νωνικές σχέσεις από τη σκοπιά των υποκειμένων. Στόχος της είναι η μελέτη της βιωμένης εμπειρίας
και η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους τα κοινωνικά υποκείμενα ερμηνεύουν τον κόσμο
στον οποίο ζουν, διαμορφώνουν αντιλήψεις και συμπεριφορές σχετικές με διαδικασίες ένταξης και
αποκλεισμού και περιγράφουν την κοινωνική πραγματικότητα την οποία βιώνουν (Okely 2013).
Σε αυτό το πλαίσιο εστιάσαμε σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις και στις σχέσεις που διαμορφώ-
νονται ανάμεσα στα ατομικά και τα συλλογικά δρώντα υποκείμενα. Ζητούμενό μας ήταν να κατα-
γράψουμε τους τρόπους με τους οποίους, τόσο οι περιστάσεις, όσο και οι σχέσεις, προσδιορίζουν
τις προσλήψεις, επιλογές και μορφές δράσης που υιοθετούν τα άτομα και οι ομάδες στη ροή της
κοινωνική τους ζωής και στην εκπλήρωση των κοινωνικών τους θέσεων και ρόλων.
Ως προτεραιότητά μας θέσαμε την ανάδειξη των διαφορετικών τρόπων θέασης των πραγμάτων μέσα
από τις δικές τους προσλήψεις, νοηματοδοτήσεις και αναπαραστάσεις και την αποκάλυψη των νοημά-
των, αξιών, συμβάσεων και κανόνων που εμπεριέχονται στα λόγια και τις πράξεις τους. Αναζητήσαμε
τις διαφορετικές ερμηνείες της πραγματικότητας σε διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια,
καθώς και το πως επιδρούν και ποιες επιπτώσεις έχουν αυτές στην κοινωνική δράση, και πως συνδέ-
ονται με ευρύτερες κοινωνικές διαδικασίες και δομικούς παράγοντες (π.χ. τη γραφειοκρατία).
Οι επιστημολογικές παραδοχές που καθόρισαν τις παραπάνω επιλογές βασίζονται στη θεώρηση
της κοινωνικής πραγματικότητας κατά την οποία α) τα κοινωνικά φαινόμενα προκύπτουν από τις
πράξεις, τα νοήματα και τις επιλογές των ατόμων μέσα στους περιορισμούς που επιβάλλει το εκά-
στοτε κοινωνικό πλαίσιο, β) η διαδικασία αυτή είναι δι-υποκειμενική, και γ) συγκροτείται μέσα από
την κοινωνική δράση και αλληλεπίδραση (Hollis 2005). Η απάντηση στα ερευνητικά μας ερωτήμα-
τα κατέστησε αναγκαία την πρόσβαση στη βιωμένη εμπειρία των υποκειμένων. Αυτό το είδος της
έρευνας οδηγεί τον/την ερευνητή/τρια στην άμεση επαφή με τους ανθρώπους που μελετά με στόχο
να κατανοήσει τον τρόπο ζωής τους μέσα από τη δική τους σκοπιά και να τον περιγράψει.
Τα άτομα και οι ομάδες που συμμετέχουν στην ερευνητική διαδικασία προσεγγίζονται ως συνομι-
λητές με τους οποίους επιδιώξαμε να δημιουργήσουμε κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια επικοινω-
23
communities in greece
νίας δίνοντας έμφαση στη λεπτομέρεια, τις πολλαπλές οπτικές και την πολυεπίπεδη προσέγγιση.
Αναζητήσαμε και καταγράψαμε τις απόψεις, προσλήψεις, ιδέες, πεποιθήσεις, εμπειρίες και τα συ-
ναισθήματα των κοινωνικών υποκειμένων από τα μέσα χωρίς να απογυμνώσουμε τη δράση από
το κοινωνικό της πλαίσιο (Quinn 2005). Υιοθετώντας αυτή τη μεθοδολογική οπτική οι μετρήσιμες
διαστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας δεν αποτέλεσαν ερευνητικό μας στόχο.
2.2 Πεδία έρευνας, πληροφορητές, δειγματοληψία

Ως πεδία έρευνας ορίσαμε τις πόλεις της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Τα δύο μεγάλα αστικά κέ-
ντρα θεωρήθηκαν κατάλληλες μελέτες περίπτωσης με το σκεπτικό ότι σε αυτές κατοικεί μεγάλος
αριθμός Αλβανών μεταναστών και δραστηριοποιούνται κρατικοί, δημοτικοί και ιδιωτικοί φορείς που
εφαρμόζουν πολιτικές ένταξης και ενσωμάτωσης. Η επιλογή πληροφορητών καθορίστηκε με βάση
την πρόσβαση σε κοινωνικά δίκτυα μεταναστών, σε φορείς που δραστηριοποιούνται στα σχετικά θέ-
ματα, και σε προσωπικές επαφές. Οι συνομιλητές που συμμετείχαν κατηγοριοποιήθηκαν ως κατάλ-
ληλοι για τη συλλογή πληροφοριών με βάση τις θεματικές ενότητες που αποφασίσαμε να εξετάσου-
με. Αυτές αφορούσαν ζητήματα ταυτότητας και ανήκειν, στον τρόπο που οι μετανάστες αφηγούνται
τη μεταναστευτική εμπειρία, και σε θέματα εκπαίδευσης, στέγασης, εργασίας, κατοικίας, υγείας και
κοινωνικής πρόνοιας, συμμετοχής στα κοινά, απόκτησης ιθαγένειας και πολιτειότητας και τρόπων
αναπαράστασης των Αλβανών μεταναστών από τα ΜΜΕ (Iosifides 2011).
Ειδικότερα σε ό,τι αφορά την εύρεση πληροφορητών ακολουθήσαμε τη δειγματοληψία της χιονο-
στιβάδας (οι ίδιοι οι ερευνώμενοι μας οδήγησαν σε άλλους συμμετέχοντες στην έρευνα μέσα από τα
κοινωνικά δίκτυα και τις σχέσεις τους). Επιδιώξαμε να συμπεριλάβουμε άτομα διαφορετικού φύλου,
ηλικίας, μεταναστευτικής εμπειρίας και επαγγελματικής ιδιότητας. Συμπληρωματικά ακολουθήσα-
με τη σκόπιμη δειγματοληψία επιλέγοντας συμμετέχοντες οι οποίοι συνδέονταν με συγκεκριμέ-
να ερευνητικά ερωτήματα (Emmel 2013). Θέλοντας να μελετήσουμε το είδος και τη δυναμική των
θεσμικών σχέσεων που αναπτύσσονται στη διαδικασία επαφής των μεταναστών με τους θεσμούς
και τις υπηρεσίες της ελληνικής κρατικής διοίκησης (π.χ. διαδικασίες έκδοσης άδειας παραμονής,
άδειας εργασίας, πολιτογράφησης) αναζητήσαμε εκπροσώπους των φορέων αυτών αλλά και εφαρ-
μόσαμε τη μέθοδο των ομάδων εστίασης για να δούμε και την οπτική των ίδιων των μεταναστών.
Η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθήσαμε και το είδος των ερωτημάτων μας έδωσαν τη δυ-
νατότητα για τη χρήση της θεωρητικής δειγματοληψίας. Στη διάρκεια της έρευνας και κατά την επε-
ξεργασία των δεδομένων κατευθυνόμασταν στην επιλογή πρόσθετων πληροφορητών προκειμένου
να καλύψουμε πτυχές των ερευνητικών ερωτημάτων μας ή να εμπλουτίσουμε τα δεδομένα μας και
να ενδυναμώσουμε τις ερμηνευτικές τους δυνατότητες (Emmel 2013). Σχετικά με ζητήματα ηθικής
και δεοντολογίας, στην προσπάθεια να προστατεύσουμε την εμπιστευτικότητα και την ανωνυμία των
πληροφορητών, δε χρησιμοποιούμε ονόματα παρά μόνο όσων δήλωσαν ότι δε θα είχαν πρόβλημα
με την αναφορά τους
24
2 κεφάλαιο δεύτερο
2.3 Τα στάδια διεκπεραίωσης Ετοιμάστηκαν α) ένα σύντομο ενημερωτικό

κείμενο για την πληροφόρηση όσων θα συμ-
της έρευνας μετείχαν στην έρευνα, β) ένας οδηγός συνέ-
ντευξης με θέματα προς συζήτηση και γ) μία
Η έρευνα διεκπεραιώθηκε σε τρία (3) στάδια: φόρμα συναίνεσης που αφορούσε ζητήματα
δεοντολογίας της έρευνας και χρήσης των
προσωπικών δεδομένων και των πληροφο-
Α) Βιβλιογραφική Αναζήτηση Δημοσιευμέ-
ριών των συνεντεύξεων. Πραγματοποιήθηκαν
νων Πηγών: Στόχος υπήρξε η συλλογή υπαρ-
συνεντεύξεις στη Θεσσαλονίκη και στην Αθή-
χουσών πληροφοριών που αφορούν σε ζητή-
να. Η φάση αυτή διήρκεσε από τον Ιούλιο ως
ματα μετανάστευσης με έμφαση στην αλβανική
τον Οκτώβριο του 2016.
μεταναστευτική κινητικότητα εντός της Ελλάδας.
Συγκεντρώθηκε μεγάλος όγκος υλικού, ο οποί-
ος καλύπτει χρονικά την περίοδο από τις αρχές Γ) Ανάλυση και Ερμηνεία των Δεδομένων
του 1990 έως και την πρώτη δεκαετία του 2000. - Συγγραφή της Τελικής Μελέτης: η τελική
Το υλικό αυτό είχε σα στόχο να παρέχει μία ει- φάση του ερευνητικού προγράμματος περι-
κόνα για τα θέματα που απασχόλησαν την έρευ- λάμβανε την οργάνωση των δεδομένων, τη
να για την αλβανική μετανάστευση στο πλαίσιο μελέτη και ερμηνεία τους και την ετοιμασία
της ελληνικής περίπτωσης. Η φάση αυτή διήρ- της τελικής έκθεσης. Η ανάλυση καθοδηγή-
κεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο του 2016. θηκε από την επιστημολογική αντίληψη ότι οι
ερμηνείες που προέκυψαν πρέπει είναι όσο το
δυνατόν πιο κοντά στις εννοιολογικές κατηγο-
Β) Έρευνα Πεδίου και Συλλογή Δεδομέ-
ρίες που χρησιμοποιούν οι δρώντες για τα κοι-
νων: ως ερευνητικό ζητούμενο ορίστηκε η
νωνικά φαινόμενα (Bernard 2006, Ιωσηφίδης
καταγραφή της εμπειρίας των Αλβανών μετα-
2008). Για το λόγο αυτό επιλέξαμε να δώσουμε
ναστών, Ελλήνων πολιτών και στελεχών των
έμφαση στα ίδια τα λόγια των υποκειμένων και
υπηρεσιών που διαχειρίζονται ζητήματα με-
να εντάξουμε τις «φωνές» τους στο κείμενο με
ταναστευτικής πολιτικής. Παράλληλα, αναζη-
στόχο ο/η κάθε ενδιαφερόμενος/η να κατα-
τήθηκαν ποσοτικά δεδομένα για την παρουσία
νοήσει τον κόσμο μέσα από τα μάτια και την
των μεταναστών στην Ελλάδα, το σχετικό νομι-
αντίληψη των ίδιων των πληροφορητών χωρίς
κό πλαίσιο, αλλά και εμπειρία της εφαρμογής
να επιβληθούν a priori κρίσεις.
του, τόσο από τους εργαζόμενους στις υπηρε-
σίες όσο και από τα ίδια τα μέλη της Αλβανικής
κοινότητας. Η τεχνική της συνέντευξης με το Κατά τη διαδικασία αυτή εστιάσαμε στα λόγια
μορφή αδόμητων και ημιδομημένων συνε- και τις πράξεις των υποκειμένων και τους τρό-
ντεύξεων καθώς και οι ομάδες εστίασης απο- πους που περιέγραψαν τη βιωμένη τους εμπει-
τέλεσαν το κύριο εργαλείο συλλογής υλικού. ρία με στόχο αυτή να γίνει κατανοητή μέσα στο
Παράλληλα χρησιμοποιήθηκαν εθνογραφικές κοινωνικό πλαίσιο από το οποίο προέρχεται.
σημειώσεις και έρευνα σε αρχεία, το διαδίκτυο Συμπληρωματικά εντάξαμε ποσοτικές και άλλες
και σε σχετικά δημοσιεύματα του Τύπου. πληροφορίες ώστε ο αναγνώστης να γνωρίζει
στοιχεία του γενικότερου κοινωνικού, οικονο-
μικού, πολιτικού, πολιτισμικού και ιστορικού
25
πλαισίου μέσα στο οποίο παράγονται οι απόψεις των υποκειμένων και διαμορφώνονται οι απαντή-
σεις μας στα ερευνητικά ερωτήματα (Silverman 2005).
Στόχος μας ήταν η όσο το δυνατόν εντατική και σε βάθος καταγραφή και διερεύνηση των φαινο-
μένων και των τρόπων σκέψης και δράσης των υποκειμένων στο χρόνο, βέβαια, που διήρκεσε η
έρευνα. Με τον τρόπο αυτό επιδιώξαμε να προσδώσουμε τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια της ανα-
παράστασης των απόψεων και των θέσεων των πληροφορητών και να αναδείξουμε τη δυνατότητα
εφαρμογής των ευρημάτων της έρευνας στην ερμηνεία και μελέτη παρόμοιων φαινομένων, τόσο
στο πλαίσιο της ελληνικής πραγματικότητας όσο και στη μελέτη παρόμοιων ζητημάτων σε διαφο-
ρετικά πεδία. Υπό αυτή την έννοια δεν αποτέλεσε ερευνητικό ζητούμενο η στατιστική γενίκευση
ποσοτικοποιημένων στοιχείων.
26
κεφάλαιο τρίτο
Δημογραφικά, Γεωγραφικά
και Κοινωνικά Χαρακτηριστικά
των Αλβανών Μεταναστών στην Ελλάδα
3 κεφάλαιο τρίτο
3.1 Γενικά χαρακτηριστικά

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Ελλάδα μετατρέπεται, σταδιακά, από χώρα εκροής σε χώρα
εισροής μεταναστών. Όπως προκύπτει από την τελευταία απογραφή του 2011, οι μη έχοντες ελ-
ληνική υπηκοότητα κάτοικοί της αποτελούν, περίπου, το 10%του συνολικού πληθυσμού, ο οποίος
αριθμεί 10.858.018 άτομα (ανανεωμένα στοιχεία από το 2015). Ενώ στην καταγραφή του 1981 οι
αλλοδαποί αποτελούσαν λιγότερο από το 2% του συνολικού πληθυσμού (180.000 άτομα, εκ των
οποίων 63% από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες), το 1991 ο πληθυσμός τους δεν μεταβάλλεται
σημαντικά (αν και οι προερχόμενοι από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες αποτελούν λιγότερο από το
50% του συνόλου).
Στην απογραφή του 2001, ωστόσο, ο αριθμός τους αυξάνεται κατακόρυφα, καθώς καταγράφονται
762.000 άτομα με διαφορετική από την ελληνική υπηκοότητα (7% του πληθυσμού της χώρας), ενώ
στην τελευταία απογραφή του 2011, ο πληθυσμός των μη Ελλήνων υπηκόων ανέρχεται, πλέον, στις
912.000, όντας αυξημένος κατά 150 χιλιάδες άτομα σε σχέση με το 2001 (βλ. Πίνακα 1). Χαρακτη-
ριστικά, η αύξηση του πληθυσμού της χώρας ανάμεσα στο 1991 και το 2011 αποδίδεται, σχεδόν
αποκλειστικά, στην αύξηση του αριθμού των αλλοδαπών. Όπως σημειώνουν οι Κοτζαμάνης και
Καρκούλη (2016), η μαζική είσοδος νέων, κυρίως, ατόμων με στόχο την αναζήτηση εργασίας συνέ-
βαλε, εκτός των άλλων, στην επιβράδυνση της γήρανσης του πληθυσμού της Ελλάδας, στην αύξηση
της γεννητικότητας και στην τόνωση της δημογραφικής δυναμικότητάς της.
Σύμφωνα με τα δεδομένα της τελευταίας απογραφής του 2011 στην Ελλάδα καταγράφηκαν 480.804
Αλβανοί μετανάστες. Τις τελευταίες δεκαετίες οι Αλβανοί αποτελούν, σταθερά, τη μεγαλύτερη πλη-
θυσμιακή ομάδα μεταναστών στην ελληνική επικράτεια. Μέχρι σήμερα η μετανάστευση των Αλβα-
νών έχει παρουσιάσει δύο σημαντικές περιόδους αιχμής, κυρίως, ως αποτέλεσμα μεγάλων πολιτι-
κών αλλαγών και/ή οξυμένων κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών αναταραχών στη γείτονα χώρα
(Μπαλαμπανίδης, 2016). Η πρώτη περίοδος μαζικής έλευσης καταγράφεται μετά την κατάρρευση
του κομμουνιστικού καθεστώτος, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν μεγάλος αριθμός Αλβα-
νών (που αντιστοιχούσε συνολικά περίπου στο 1/5 του συνολικού πληθυσμού) μετανάστευσε στην
Ελλάδα, την Ιταλία, τη Γερμανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Η δεύτερη περίοδος εξόδου από τη χώρα πραγματοποιείται μετά την κατάρρευση των οικονομικών
πυραμίδων το 1997. Κατά παρόμοιο τρόπο και στο πλαίσιο των παραπάνω γεγονότων, ένας μεγάλος
αριθμός Αλβανών μετακινείται σε διάφορες χώρες των Βαλκανίων. Παράλληλα, παρατηρείται εισ-
ροή Ελλήνων ομογενών από την Αλβανία, οι οποίοι καταχωρίζονται ως «Βορειοηπειρώτες». Πρό-
κειται για Αλβανούς πολίτες, οι περισσότεροι από τους οποίους εντάσσονται στα μέλη της ελληνικής
εθνικής μειονότητας της νότιας Αλβανίας και οι οποίοι θεωρούνται ότι είναι ελληνικής εθνικότητας
και αλβανικής υπηκοότητας. Από την πλευρά του ελληνικού κράτους αναγνωρίζονται ως ομογενείς
και φέρουν Ειδικό Δελτίο Ταυτότητας Ομογενούς (ΕΔΤΟ). Υπολογίζονται, περίπου, στους 189.000.
29
1981 1981 1991 1991 2001 2001 2011 2011

ΥΠΗΚΟΌΤΗΤΑ ΣΎΝΟΛΟ (%) ΣΎΝΟΛΟ (%) ΣΎΝΟΛΟ (%) ΣΎΝΟΛΟ (%)
Σύνολο 9.739,6 100 10.259,9 100 10.934,1 100 10.816,3 100
Ελληνική* 9.559,0 98,2** 10.092,6 98,4** 10.171,9 93,0** 9.904,3 91,6**
Μη ελληνική 180,6 1,9** 167,3 1,6** 762,2 7,0** 912,0 8,4**
Ξένη 176,1 1,8** 166,0 1,6** 761,8 7,0** 905,3 8,4
Αδιευκρίνιστη/Χωρίς υπηκοότητα 4,5 0,1** 1,2 0,0** 0,4 0,0** 6,7 0,1
Πλέον αναπτυγμένες χώρες
Σύνολο χωρών μελών της
115,4 65,5*** 76,3 45,9*** 99,6 13,1*** 90,7 7,8***
Ε.Ε. (15), Κύπρος, Αυστραλία,
Αμερικανική (Η.Π.Α), Καναδική
Βαλκάνια 5,8 3,3*** 26,2 15,2*** 500,2 65,7*** 609,0 67,3***
Αλβανική 3,6 61,2 20,6 78,4 438,0 87,6 480,9 79,0
Βουλγαρική 0,8 13,9 2,4 9,2 35,1 7,0 75,9 12,5
Ρουμανική 0,6 10,4 1,9 7,3 22,0 4,4 46,5 7,6
Γιουγκοσλαβική το 2001
0,8 14,5 1,3 5,1 3,8 0,8 3,7 0,6
(Σερβία και Μαυροβούνιο)
ΠΓΔΜ – – – – 0,7 0,2 1,5 0,3
Κροατία – – – – 0,2 0,0 0,2 0,0
Βοσνία-Ερζεγοβίνη – – – – 0,3 0,1 0,3 0,1
Πρώην ανατολικές χώρες
3,6 2,1*** 25,0 15,1*** 51,6 6,8*** 58,6 6,5 ***
εκτός Βαλκανίων
Λοιπές χώρες
51,2 29,1*** 39,8*** 23,9 110,3 14,5*** 166,8 18,4***
(λιγότερο αναπτυγμένες)
Ασία 42,0 81,9 28,812 72,5 91,1 82,6 138,3 82,9
Αφρική 6,7 13,0 8,726 22,0 15,7 14,2 25,9 15,5
Αμερική 2,2 4,3 2,022 5,1 3,2 2,9 2,6 1,5
Ωκεανία 0,4 0,8 193 0,5 0,3 0,3 0,1 0,1
ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Ελλάδα, συνολικός πληθυσμός & πληθυσμός ατόμων με ελληνική και ξένη υπηκοότητα
στις απογραφές 1981,1991, 2001, 2011. Πηγή: Κοτζαμάνης και Καρκούλη 2016 και ιδία επεξεργασία.
Σχετικά με τις περιοχές προέλευσης των Αλβανών μεταναστών δεν υπάρχουν στοιχεία από την ελ-
ληνική πλευρά. Στην πλειοψηφία τους, πάντως, οι Αλβανοί που ζουν στην Ελλάδα είναι οικονομικοί
μετανάστες. Ωστόσο, σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Στατιστικής της Αλβανίας (INSTAT), όσοι
Αλβανοί μετανάστες επιστρέφουν από την Ελλάδα εγκαθίστανται, συνήθως, στους τόπους της προ-
ηγούμενης διαμονής τους, αλλά και σε μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, κυρίως, στα Τίρανα, στον
Αυλώνα, το Ελμπασάν, το Φιέρι και την Κορυτσά. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που προέκυψαν από
30
ΑΛΒΑΝΙΑ 31,9%
ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 15,1% ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 13,1%
Η.Π.Α. 0,9%
ΣΥΡΙΑ 1%
ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΣ 1,1%
ΠΟΛΩΝΙΑ 1,1%
ΡΩΣΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ 1,4% ΡΟΥΜΑΝΙΑ 7,6%
ΙΝΔΙΑ 1,6%
ΑΙΓΥΠΤΟΣ 1,6%
ΠΑΚΙΣΤΑΝ 7,5%
ΓΕΡΜΑΝΙΑ 1,7%
ΜΠΑΓΚΛΑΝΤΕΣ 2,5%
ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ 2,6% ΓΕΩΡΓΙΑ 3,5%
ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ 2,7% ΚΥΠΡΟΣ 3,1%
ΑΛΒΑΝΙΑ 64,087 ΓΕΩΡΓΙΑ 7,119 ΜΠΑΓΚΛΑΝΤΕΣ 5,011 ΡΩΣΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ 2,751 Η.Π.Α. 1,910
ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 26,321 ΚΥΠΡΟΣ 6,260 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 3,436 ΠΟΛΩΝΙΑ 2,250 ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 30,364
ΡΟΥΜΑΝΙΑ 15,288 ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ 5,393 ΑΙΓΥΠΤΟΣ 3,253 ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΣ 2,128
ΠΑΚΙΣΤΑΝ 15,086 ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ 5,308 ΙΝΔΙΑ 3,164 ΣΥΡΙΑ 1,993
ΠΙΝΑΚΑΣ 2. Χώρες προέλευσης εγκατασταθέντων με ξένη υπηκοότητα 2005-2010. Πηγή :ΕΛΣΤΑΤ
την έρευνα και πλήθος μελετών, ο μεγαλύτερος ανεργία να εκτινάσσεται σε εξαιρετικά υψηλά
αριθμός των Αλβανών μεταναστών επέλεξε την επίπεδα, τους μισθούς να μειώνονται και τις
Ελλάδα ως μεταναστευτικό προορισμό λόγω ανάγκες σε εργατικό δυναμικό να μηδενίζονται,
της γεωγραφικής εγγύτητας και της αντίληψης οι εισροή μεταναστών συνεχίστηκε. Ενδεικτικά,
περί ανεπτυγμένης χώρας-μέλους της ΕΕ. μέχρι το 2011, ο αριθμός των από την Αλβανία
προερχομένων ανέρχονταν σε 50-70.000 ετη-
Σχετικά με το ζήτημα του φύλου, όπως θα φανεί σίως (Μπαλαμπανίδης 2016).
και παρακάτω (βλ. Πίνακα 6) υπάρχει μια σχε-
τική ισορροπία στην αναλογία. Μέχρι το ξέσπα- Στο σημείο αυτό χρειάζεται να επισημανθεί ότι,
σμα της κοινωνικής και οικονομικής κρίσης δεν τα τελευταία χρόνια, ένα σημαντικό κομμάτι Αλ-
είχαν σκοπό να μετακινηθούν σε κάποια άλλη βανών υπηκόων από αυτούς που είναι καταγε-
χώρα της ΕΕ, καθώς, μέχρι και τα μέσα-τέλη της γραμμένοι στην Ελλάδα, ταξιδεύει (παράτυπα)
δεκαετίας του 2000, η ελληνική οικονομία χαρα- σε ευρωπαϊκές χώρες για εύρεση εργασίας. Η
κτηριζόταν από υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. μετακίνηση αυτή δεν καταγράφεται, και, κατά
Παρότι η κατάσταση αλλάζει άρδην τα τελευταία συνέπεια, δε μπορεί να υπολογιστεί εύκολα το
χρόνια της δεκαετίας του 2000 με την Ελλάδα ποσοτικό μέγεθος εξαιτίας της ισχύος της Συν-
να εισέρχεται σε φάση οικονομικής ύφεσης, την θήκης του Σένγκεν και του μειωμένου ελέγχου
31
στα σύνορα της ΕΕ. Ακόμη, όπως προκύπτει από την έρευνα πεδίου, μεγάλος αριθμός γυναικών δεν
καταγράφεται καθώς έρχονται στη χώρα χωρίς τα απαραίτητα έγγραφα, ακολουθώντας τους ήδη
νομίμως διαμένοντες συζύγους τους.
3.2 Απελάσεις Αλβανών μεταναστών

Την δεκαετία 2006-2015 με βάση στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών απελάθηκαν περίπου 175.000
άνθρωποι, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν αλβανική υπηκοότητα. Στο μέσο της δεκαετίας η κα-
τανομή των εισερχομένων διαφοροποιείται σημαντικά. Μέχρι το 2011 οι Αλβανοί αποτελούν περίπου
το 50% σχεδόν των παρατύπως εισερχομένων, ενώ από το 2012 ως το 2015 οι υπήκοοι τριών χωρών
(Συρίας, Ιράκ και Αφγανιστάν) αποτελούν σχεδόν το 80% του συνόλου. Ωστόσο τα ελληνοαλβανικά
σύνορα εξακολουθούν να είναι μια υπολογίσιμη πύλη για την ΕΕ (βλ. Πίνακα 3). Όπως προκύπτει από
υπάρχοντα στοιχεία (βλ. Πίνακα 4), εν μέσω της μεταναστευτικής και προσφυγικής κρίσης μέχρι και
τον Ιούλιο του 2016, η πλειοψηφία των απελάσεων αφορούσε σε Αλβανούς, ενώ οι συλλήψεις για
παράνομη είσοδο στη χώρα, στην περιοχή των ελληνοαλβανικών συνόρων, σταδιακά μειώθηκαν και
αυξήθηκαν στα δυτικά σύνορα της χώρας. Χαρακτηριστικά από 42.897 συλλήψεις στα ελληνοαλβανικά
σύνορα το 2007, το 2014 έγιναν 4957 (www.astynomia.gr). Παράλληλα, ενώ το 2009 καταγράφηκαν
από την ελληνική αστυνομία 63.563 συλλήψεις Αλβανών, το 2014 σημειώθηκαν 9.485 συλλήψεις.
ΠΙΝΑΚΑΣ 3. Πέρασμα συνόρων μεταναστών χωρίς τα απαιτούμενα έγγραφα. Πηγή: Frontex, ESPON, 2015.
32
ΓΕΩΡΓΙΑ 810 ΠΑΚΙΣΤΑΝ 1,543
ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 317
ΑΛΒΑΝΙΑ 9,628
ΣΥΡΙΑ 310
(οικειωθελώς σε τρίτες χώρες)
ΜΠΑΓΚΛΑΝΤΕΣ 271
ΑΠΕΛΑΘΕΝΤΕΣ
ΙΡΑΚ 241
ΑΛΛΟΔΑΠΟΙ
ΑΝΑ ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ
ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ 210 2015
ΕΠΑΝΑΠΡΟΩΘΗΘΕΝΤΕΣ
ΑΛΒΑΝΟΙ 5,934
ΛΟΙΠΟΙ 1,604
ΕΠΑΝΑΠΡΟΩΘΗΘΕΝΤΕΣ
ΑΛΒΑΝΟΙ 2,623
ΑΛΒΑΝΙΑ 3,446
ΛΟΙΠΟΙ 830
ΜΠΑΓΚΛΑΝΤΕΣ 185
ΑΛΓΕΡΙΑ 211
ΑΠΕΛΑΘΕΝΤΕΣ
ΑΛΛΟΔΑΠΟΙ ΑΝΑ ΓΕΩΡΓΙΑ 344
ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ
ΕΠΤΑΜΗΝΟ 2016
ΙΡΑΝ 427
ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ 504
ΜΑΡΟΚΟ 1,227
ΙΡΑΚ 670
ΠΑΚΙΣΤΑΝ 791
ΠΙΝΑΚΑΣ 4. Απελάσεις ξένων υπηκόων 2015-2016.Πηγή: Ελληνική αστυνομία, 2016
33
3.3 Γεωγραφική κατανομή των Αλβανών Μεταναστών

Οι Αλβανοί μετανάστες δεν εγκαταστάθηκαν σε όλες τις περιοχές της χώρας. Με βάση τα στοιχεία της
απογραφής του 2011, ο μισός, περίπου, μεταναστευτικός πληθυσμός συγκεντρώνεται στον νομό Αττικής
(193.521) (βλ. Πίνακα 5). Στη πλειοψηφία, οι Αλβανοί συγκεντρώθηκαν σε αστικές περιοχές και, κυρίως,
στα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας, στην περιφερειακή ενότητα της Αθήνας (60.497 στο Δήμο
Αθηναίων) και στην περιφερειακή ενότητα της Θεσσαλονίκης (12.893 στο δήμο Θεσσαλονίκης).
250.000
193.521
200.000
150.000
100.000
48.903 55.008
39.115
50.000 32.421 27.578
29.810 25.357
14.357 14.734
0
ΒΟΡΕΙΑ ΝΟΜΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΕΡΕΑ ΙΟΝΙΟΙ ΠΕΛΛΟΠΟΝΗΟΣ ΝΟΜΟΣ ΝΗΣΟΙ ΚΡΗΤΗ
ΕΛΛΑΔΑ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑ ΝΗΣΟΙ ΑΤΤΙΚΗΣ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΠΙΝΑΚΑΣ 5. Γεωγραφική κατανομή των Αλβανών μεταναστών στην ελληνική επικράτεια

βάσει της απογραφής του 2011. Πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2016. Ιδία επεξεργασία.
25.000
21.991
20.000
15.000 14.485
11.800 13.067
10.315
10.000
7.624
5.360
4.952
5.612
5.000 3.155 3.691
1.799 1.180 740
641 459
0
0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70+
ΕΛΛΑΔΑ ΘΗΛΕΙΣ
ΠΙΝΑΚΑΣ 6. Πληθυσμός Aλβανών μεταναστών εγκατεστημένος την περίοδο 2006-2011,

κατανομή κατά ηλικία και φύλο. Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ. Ιδία επεξεργασία.
34
10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000

ΔΗΜΟΣ ΑΘΗΝΑΙΩΝ
ΔΗΜΟΣ ΒΥΡΩΝΟΣ
ΔΗΜΟΣ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΔΑΦΝΗΣ ΥΜΗΤΤΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ
ΔΗΜΟΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΑΜΑΡΟΥΣΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΒΡΙΛΗΣΣΙΩΝ
ΔΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΚΗΦΙΣΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΛΥΚΟΒΡΥΣΗΣ-ΠΕΥΚΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ
ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΙΩΝΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΠΑΠΑΓΟΥ-ΧΟΛΑΡΓΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΠΕΝΤΕΛΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ-ΨΥΧΙΚΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΧΑΛΑΝΔΡΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΑΣ ΒΑΡΒΑΡΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ
ΔΗΜΟΣ ΑΙΓΑΛΕΩ
ΔΗΜΟΣ ΙΛΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΕΩΣ
ΔΗΜΟΣ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΑΛΙΜΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΓΛΥΦΑΔΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΜΟΣΧΑΤΟΥ-ΤΑΥΡΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΣ ΣΜΥΡΝΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΠΑΛΑΙΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΑΧΑΡΝΩΝ
ΔΗΜΟΣ ΒΑΡΗΣ-ΒΟΥΛΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΚΡΩΠΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΜΑΡΑΘΩΝΟΣ
ΔΗΜΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΠΑΙΑΝΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΠΑΛΛΗΝΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΡΑΦΗΝΑΣ-ΠΙΚΕΡΜΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΣΠΑΤΩΝ-ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ
ΔΗΜΟΣ ΩΡΩΠΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΜΑΝΔΡΑΣ-ΕΙΔΥΛΛΙΑΣ
ΔΗΜΟΣ ΜΕΓΑΡΕΩΝ
ΔΗΜΟΣ ΦΥΛΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ
ΔΗΜΟΣ ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ
ΔΗΜΟΣ ΝΙΚΑΙΑΣ-ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ
ΔΗΜΟΣ ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ
ΠΙΝΑΚΑΣ 7. Γεωγραφική κατανομή Αλβανών μεταναστών στην Αττική.

Πηγή: απογραφή 2011, ΕΛΣΤΑΤ, ίδια επεξεργασία.
35
Συνολικά, ο μεταναστευτικός πληθυσμός των Αλβανών στον Δήμο Αθηναίων είναι, σχεδόν εξίσου, μοι-
ρασμένος ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Στον Δήμο Αθηναίων, οι Αλβανοί είναι η πρώτη σε πληθυσμό
μεταναστευτική ομάδα με ποσοστό 51,12%, ενώ οι υπόλοιπες ομάδες ακολουθούν σε πολύ μεγάλη από-
σταση (Μπαλαμπανίδης 2016). Ενδεικτικά, μελετώντας τις ηλικίες αλλά και τα φύλα όσων εγκαταστάθη-
καν στη χώρα την περίοδο 2006-2011, προκύπτει πως η πλειοψηφία είναι νέοι καθώς η πολυπληθέστε-
ρη ηλικιακή ομάδα είναι αυτή μεταξύ 20-29 ετών, ενώ οι άνθρωποι άνω των 60 χρόνων μειοψηφούν. Οι
γυναίκες φαίνεται να υπερτερούν ελαφρώς έναντι των αντρών σε όλο το ηλικιακό φάσμα (βλ. Πίνακα 6).
Εστιάζοντας στα αστικά κέντρα παρατηρούμε ότι στην Αττική εκτός από τον δήμο Αθηναίων υπάρχει μια
μεγαλύτερη συγκέντρωση στην περιφερειακή ενότητα Πειραιά (Δήμος Πειραιώς, Νίκαιας, Κερατσινίου)
και στην περιφερειακή ενότητα δυτικού τομέα (Δήμος Περιστερίου, Αγίων Αναργύρων, Ίλιου).
ΔΗΜΟΣ ΠΥΛΑΙΑΣ - ΧΟΡΤΙΑΤΗ 3% ΔΗΜΟΣ ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ 4%

ΔΗΜΟΣ ΩΡΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ 1%
ΔΗΜΟΣ ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ 8%

ΔΗΜΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 33%
ΔΗΜΟΣ ΝΕΑΠΟΛΗΣ-ΣΥΚΕΩΝ 10%
ΔΗΜΟΣ ΛΑΓΑΔΑ 3%
ΔΗΜΟΣ ΚΟΡΔΕΛΙΟΥ-ΕΥΟΣΜΟΥ 9%
ΔΗΜΟΣ ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΩΝ -
ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ 3% ΜΕΝΕΜΕΝΗΣ 6%
ΔΗΜΟΣ ΘΕΡΜΗΣ 4%
ΔΗΜΟΣ ΒΟΛΒΗΣ 2%
ΔΗΜΟΣ ΘΕΡΜΑΪΚΟΥ 7% ΔΗΜΟΣ ΔΕΛΤΑ 7%
ΠΙΝΑΚΑΣ 8. Γεωγραφική κατανομή Αλβανών μεταναστών στην Θεσσαλονίκη.

Πηγή: απογραφή 2011,ΕΛΣΤΑΤ, ίδια επεξεργασία.
Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 8 η κατανομή στο αστικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης έχει ως
σημαντικό κέντρο βάρους τον ομώνυμο Δήμο, όπου είναι συγκεντρωμένο, περίπου, το 1/3 του αλ-
βανικού πληθυσμού. Ακολουθεί ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών με ποσοστό 10%. Το υπόλοιπο κομμάτι
του μεταναστευτικού πληθυσμού είναι κατά βάση εγκατεστημένο στις δυτικές συνοικίες (Δήμος Ευ-
όσμου - Κορδελιού, Παύλου Μελά), όπου τα ενοίκια και το κόστος ζωής είναι χαμηλότερο. Συνολικά,
ωστόσο, παρατηρείται μια διάχυση στον αστικό ιστό στα περισσότερα αστικά κέντρα, γεγονός που
αποτελεί ένδειξη υψηλού βαθμού ενσωμάτωσης αυτής της μεταναστευτικής ομάδας.
36
3.4 Επιστροφή των Αλβανών νομική ανάπτυξη. Η έρευνα πεδίου έδειξε ότι
τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της τρέχουσας
μεταναστών στην Αλβανία ως οικονομικής κατάστασης, αρκετοί δοκίμασαν να
επιστρέψουν στην χώρα καταγωγής τους. Άλλοι
επίπτωση της οικονομικής επέλεξαν να αναβάλουν, τελικά, την επιστροφή
κρίσης τους λόγω του βαθμού ένταξης στην ελληνική
κοινωνία αλλά και της οικονομικής ύφεσης στην
Αλβανία. Τα ευρήματα της έρευνάς μας αναδει-
Τα τελευταία χρόνια, εν μέσω της τρέχουσας κνύουν την ανάγκη περαιτέρω διερεύνησης
κοινωνικής και οικονομικής κρίσης, παρατη- αναφορικά με τις δημογραφικές εξελίξεις των
ρήθηκε αυξημένη κινητικότητα του αλβανικού Αλβανών μεταναστών και την πορεία τους από
πληθυσμού με ένα σημαντικό κομμάτι του να και προς τη χώρα προέλευσης. Συμπερασμα-
δοκιμάζει την επιστροφή στην χώρα καταγω- τικά, είναι σημαντικό να επισημάνουμε πως οι
γής. Όπως σημειώνεται σε έρευνα του Ινστι- Αλβανοί μετανάστες δεν συγκροτούν ένα κοινό
τούτου Στατιστικής της Αλβανίας (INSTAT), η και ενιαίο μεταναστευτικό σώμα. Αντίθετα απο-
επιστροφή Αλβανών υπηκόων παρουσίασε τελούν ένα τμήμα του πληθυσμού με πολλές και
αύξηση από το 2009 και αποτελεί συνέπεια της έντονες εσωτερικές διαφοροποιήσεις, ανάλογα
οικονομικής κρίσης. Συνολικά καταγράφηκαν με τον τόπο προέλευσης, το φύλο, την ηλικία, τη
133.544 Αλβανοί (98.414 άντρες και 35.130 γυ- στιγμή, τον τρόπο και τους λόγους εισόδου και
ναίκες) το διάστημα 2009 - 2013. Από αυτούς παραμονής στη Ελλάδα.
οι επιστρέψαντες από την Ελλάδα αποτελούν το
61%, ενώ αυτοί που επέστρεψαν από Ιταλία το
32,7%. Η επιστροφή περιγράφεται, στη συντρι-
πτική της πλειοψηφία, ως εθελούσια.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω οι περισσό-

τεροι επιστρέφουν στον πρότερο τόπο διαμονής
ενώ οι επιστρέψαντες από Ελλάδα παρουσι-
άζουν μία κινητικότητα προς την εσωτερική
μετανάστευση. Σύμφωνα ωστόσο με το ΙΝSΤΑΤ
και με ελληνικές μελέτες (Μαρούκης και Γκέμη
2013) αλλά και την έρευνα πεδίου που πραγ-
ματοποιήσαμε, για αρκετούς και αρκετές η επι-
στροφή έχει προσωρινό χαρακτήρα. Συνεπώς
τα στοιχεία περισσότερο απεικονίζουν ένα στιγ-
μιότυπο μιας διαρκούς κυκλικής μεταναστευτι-
κής πορείας παρά μια παγιωμένη συνθήκη.
Όπως φάνηκε τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας

του 1990 η μετανάστευση των Αλβανών στην
Ελλάδα ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την οικο-
37
κεφάλαιο τέταρτο
Θεσμοί, Όργανα και Δομές για
την Άσκηση και Εφαρμογή
Μεταναστευτικής Πολιτικής
4 κεφάλαιο τέταρτο
4.1 Κρατικοί θεσμοί και άσκηση μεταναστευτικής πολιτικής

Η μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα ασκείται από τη διοικητική δομή που εκτείνεται σε ευρω-
παϊκό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Η Γενική Γραμματεία Μεταναστευτικής Πολιτικής,
υπάγεται στο Υπουργείο Εσωτερικών και αποτελείται από τη Γενική Διεύθυνση Ιθαγένειας και Μετα-
ναστευτικής Πολιτικής, η οποία αντίστοιχα χωρίζεται στη Διεύθυνση Ιθαγένειας και στη Διεύθυνση
Μεταναστευτικής Πολιτικής, όπως φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα.
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
Η Αποκεντρωμένη Διοίκηση, αντίστοιχα, χωρίζεται στις Διευθύνσεις Αστικής Κατάστασης και Κοινω-
νικών Υποθέσεων και Διευθύνσεις Αλλοδαπών και Μετανάστευσης ανά περιφέρεια. Το Τμήμα Κοι-
νωνικών Υποθέσεων της Διεύθυνσης Αστικής Κατάστασης και Κοινωνικών Υποθέσεων Κεντρικής
Μακεδονίας της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας – Θράκης, σύμφωνα με το ΠΔ 142/2010,
έχει ως αρμοδιότητα την εξειδίκευση και την υλοποίηση προγραμμάτων για την κοινωνική ένταξη
υπηκόων τρίτων χωρών, προσφύγων και ατόμων που τελούν υπό καθεστώς διεθνούς προστασίας
και την παρακολούθηση της υλοποίησης του σε συνεργασία με τις συναρμόδιες υπηρεσίες. Επίσης,
σύμφωνα με το υπ. αρ. 974/2012 από τις 12/1/2012 έγγραφο του Υπουργείου Εσωτερικών, στις
αρμοδιότητες του Τμήματος περιλαμβάνονται:
Η συλλογή και επεξεργασία στοιχείων – πληροφοριών που αφορούν σε θέματα κοινωνικής ένταξης
ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων με ιδιαίτερα γλωσσοπολιτιστικά χαρακτηριστικά (μετανάστες,
Ρομά, ομογενείς, μειονοτικοί πληθυσμοί Θράκης κ.α.) χωρικής τους αρμοδιότητας.
Η καταγραφή σχετικών αναγκών και χαρτογράφηση συναφών υφιστάμενων δομών και δράσεων.
Η κατάρτιση Περιφερειακών Σχεδίων Δράσης (Π.Σ.Δ.) για την ένταξη των μεταναστών ανά Ενι-
αία Αποκεντρωμένη Διοίκηση.
Η εξειδίκευση και υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης μεταναστών
41
Η παρακολούθηση όλων των δράσεων ένταξης μεταναστών που υλοποιούνται στη χωρική
τους αρμοδιότητα και σύνταξη Έκθεσης / Αναφοράς καλής εκτέλεσης.
Η συνεργασία με τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών (Σ.Ε.Μ.) χωρικής τους αρμοδιότητας, η

παρακολούθηση και υποστήριξη του έργου και η προώθηση της δικτύωσής τους.
Στο παρακάτω διάγραμμα απεικονίζεται ένα μέρος της διοικητικής δομής της Αποκεντρωμένης Δι-
οίκησης Μακεδονίας – Θράκης, η οποία επιμερίζεται στις διευθύνσεις της Θεσσαλονίκης, της Κε-
ντρικής Μακεδονίας και της Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης. Αντίστοιχα υφίστανται οι Διευθύν-
σεις Αλλοδαπών και Μετανάστευσης Κεντρικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης.
ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΜΕΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - ΘΡΑΚΗΣ
ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
Διεύθυνση Αστικής Διεύθυνση Αστικής Διεύθυνση Αστικής Διεύθυνση Αλλοδαπών

Κατάστασης Κατάστασης & Κατάστασης & & Μετανάστευσης
Θεσσαλονίκης Κοινωνικών Υποθέσεων Κοινωνικών Υποθέσεων Θεσσαλονίκης
Κεντρικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας
& Θράκης
Τμήμα Ιθαγένειας Τμήμα Ιθαγένειας Τμήμα Ιθαγένειας Τμήμα Αδειών Διαμονής Α’
Τμήμα Πολιτογράφησης Τμήμα Πολιτογράφησης Τμήμα Πολιτογράφησης Τμήμα Αδειών Διαμονής Β’
Τμήμα Γραμματείας Τμήμα Κοινωνικών Τμήμα Κοινωνικών Τμήμα Ελέγχου

Υποθέσεων Υποθέσεων
Τμήμα Υγείας & Πρόνοιας Τμήμα Υγείας & Πρόνοιας Τμήμα Γραμματείας
Τμήμα Γραμματείας Τμήμα Γραμματείας
Τμήματα Αστικής Τμήματα Αστικής

Κατάστασης & Κοινωνικής Κατάστασης & Κοινωνικής
Ένταξης των Νομών Ένταξης των Νομών
42
4.2 Συμβούλια Ένταξης ών με την 323/2006 απόφαση του Δημοτικού

Συμβουλίου. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ίδρυση
Μεταναστών και λειτουργία του ήταν πανομοιότυπη με αυτή
περιγράφεται στο άρθρο 78 του Ν. 3852/2010,
Κατά τις διατάξεις του άρθρ. 78 του Ν. ο οποίος ψηφίστηκε τέσσερα χρόνια αργότερα
3852/2010, συγκροτούνται τα Συμβούλια Έντα- από την έναρξη λειτουργίας του ΣΕΜ Συκεών.
ξης Μεταναστών (ΣΕΜ) ως συμβουλευτικό όρ- Τον Ιούνιο του 2011 ιδρύθηκε το νέο ΣΕΜ στο
γανο των Δήμων για την ενίσχυση της ένταξης Δήμο Νεάπολης – Συκεών. Όσον αφορά το Δήμο
των μεταναστών στην τοπική κοινωνία. Τα ΣΕΜ Αθηναίων, το Συμβούλιο Ένταξης Μεταναστών
απαρτίζονται από πέντε έως ένδεκα μέλη, τα εγκρίθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο και συ-
οποία ορίζονται από το οικείο δημοτικό συμ- γκροτήθηκε σε σώμα στις 18 Απριλίου 2011.
βούλιο. Ως μέλη ορίζονται δημοτικοί σύμβου-
λοι, εκπρόσωποι φορέων μεταναστών, καθώς Ωστόσο, η ανάπτυξη και υλοποίηση δράσεων
και εκπρόσωποι κοινωνικών φορέων οι οποίοι κοινωνικής ένταξης των αλλοδαπών κατοίκων
αναπτύσσουν εντός της διοικητικής περιφέρει- από τους Δήμους μόνιμης κατοικίας τους επα-
ας του Δήμου δράση σχετική με τα προβλήματα φίεται στην περιστασιακή ευαισθητοποίηση και
των μεταναστών. Η συμμετοχή όλων των με- δραστηριοποίηση των επιμέρους Δημοτικών
λών είναι τιμητική και άμισθη. Το έργο των ΣΕΜ Ενοτήτων. Σε κάποιους Δήμους έχουν συσταθεί
περιλαμβάνει: συμβουλευτικές υπηρεσίες, στα πλαίσια των
οποίων προσφέρονται υπηρεσίες ψυχοκοινω-
Την καταγραφή και διερεύνηση προβλη- νικής υποστήριξης, επαγγελματικού προσανα-
μάτων που απασχολούν τους μόνιμους τολισμού και διδασκαλίας ελληνικής γλώσσας
μετανάστες του Δήμου όσον αφορά: α) στους αλλοδαπούς και μόνιμα διαμένοντες
στην ένταξή τους στην τοπική κοινωνία, Δημότες. Ενδεικτικά, αναφέρονται οι παρακάτω
και β) στην επαφή τους με δημόσιες ή δη- καλές πρακτικές που έχουν αναπτυχθεί σε κά-
μοτικές αρχές. ποιους Δήμους:
Την υποβολή εισηγήσεων στο Δημοτικό «Σχολείο Εκμάθησης Ελληνικής Γλώσσας

Συμβούλιο για: α) την ανάπτυξη τοπικών για Μετανάστες», «Κέντρα Συμβουλευτι-
δράσεων που προωθούν την ομαλή κοι- κών Σταθμών», «Γιορτή Μετανάστη» και
νωνική ένταξη των μεταναστών, β) τη έκδοση φυλλαδίου με τίτλο «Δεν είμαι
διοργάνωση, σε συνεργασία με το Δήμο, ξένος, είμαι άνθρωπος» στο Δήμο Νεάπο-
εκδηλώσεων ευαισθητοποίησης και ενί- λης – Συκεών.
σχυσης της κοινωνικής συνοχής του το-
πικού πληθυσμού και γ) την οργάνωση «Κέντρο Εξυπηρέτησης Αλλοδαπών», «Η
συμβουλευτικών υπηρεσιών από τις Δη- Μαμά Μαθαίνει Ελληνικά» και «Συμμετοχή
μοτικές Υπηρεσίες (Λιναρδής, 2011). σε Δίκτυα» στο Δήμο Αθηναίων.
Το πρώτο Συμβούλιο Μεταναστών που λειτούρ- «Η Δημιουργία Μητρώου Μεταναστών»

γησε στην Ελλάδα ιδρύθηκε στο Δήμο Συκε- στο Δήμο Κορυδαλλού.
43
«Μαθήματα Γλώσσας από συνταξιούχους εθελοντές» και «Διαδημοτικό Δίκτυο Υγείας &
Κοινωνικής Αλληλεγγύης Ο.Τ.Α.» στο Δήμο Αμαρουσίου.
«Σχολείο Εκμάθησης της Ελληνικής Γλώσσας» και «Γραφείο για Μετανάστες» στο Δήμο
Παύλου Μελά
4.3 Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης υπηκόων τρίτων χωρών

Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης υπηκόων τρίτων χωρών συστάθηκε για την περίοδο 2007-2013, συγ-
χρηματοδοτούμενο κατά 75% από την Ευρωπαϊκή Ένωση και 25% από εθνικούς πόρους. Υπεύθυνη
Αρχή του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ένταξης Υπηκόων Τρίτων Χωρών στην Ελλάδα είναι το Τμήμα Κοι-
νωνικής Ένταξης στη Διεύθυνση Μεταναστευτικής Πολιτικής του Υπουργείου Εσωτερικών. Τα έργα
αποσκοπούν στην ενίσχυση των πολιτικών για την ένταξη των υπηκόων τρίτων χωρών στην ελληνική
κοινωνία και στη βελτίωση της πρόσβασής τους σε δημόσια και ιδιωτικά αγαθά και υπηρεσίες. Το
ταμείο προάγει τους παρακάτω άξονες και τις σχετικές δράσεις:
Το διαπολιτισμικό διάλογο.
Δράσεις που οδηγούν στην ανταλλαγή καλών πρακτικών μεταξύ των κρατών – μελών.
Δράσεις για την ενίσχυση των διαπολιτισμικών δεξιοτήτων των μεταναστών (π.χ. μαθήματα
γλώσσας και ιστορίας)
Δράσεις ευαισθητοποίησης της κοινωνίας και ιδιαίτερα των ατόμων που έρχονται σε άμεση επα-
φή με το μεταναστευτικό πληθυσμό (π.χ. εκστρατείες ενημέρωσης, σεμινάρια) (Λιναρδής, 2011).
Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στα πλαίσια του έργου 1.3.γ/13 του Ετησίου Προγράμματος 2013 του
Ευρωπαϊκού Ταμείου Ένταξης ολοκληρώθηκε η «συγγραφή βιβλίου και δημιουργία εκπαιδευτικής
ηλεκτρονικής εφαρμογής με στόχο την προετοιμασία των πολιτών τρίτων χωρών που αιτούνται την
ελληνική ιθαγένεια με πολιτογράφηση». Προτάσεις για τα ανωτέρω έργα μπορούν να υποβάλουν
όλοι οι εν δυνάμει εμπλεκόμενοι στη διαδικασία της ένταξης φορείς, όπως: μη κερδοσκοπικοί φο-
ρείς, διεθνείς οργανώσεις, εκπαιδευτικά ή ερευνητικά ιδρύματα, οργανισμοί κατάρτισης, κοινωνικοί
εταίροι, υπηρεσίες και φορείς της ελληνικής διοίκησης (π.χ. Υπουργεία, Αποκεντρωμένες Διοική-
σεις, Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης α’ και β’ βαθμού), λοιπά νομικά πρόσωπα δημοσίου και
ιδιωτικού δικαίου, καθώς και κοινοπραξίες και ενώσεις.
44
4.4 Απόκτηση της ελληνικής ηση επί αποδείξει στον αλλοδαπό. Οι αλλοδαποί
υπήκοοι τρίτων χωρών έχουν δικαίωμα υποβο-
ιθαγένειας με πολιτογράφηση λής της αίτησης πολιτογράφησης εφόσον έχουν
συμπληρώσει μια επταετία νόμιμης και μόνιμης
υπηκόων τρίτων χωρών διαμονής στην Ελλάδα, ενώ για τους συζύγους
Έλληνα πολίτη με τέκνο η περίοδος διαμονής
Η απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας με πολι- μειώνεται στα τρία χρόνια βάσει νόμου.
τογράφηση υπηκόων τρίτων χωρών που έχουν
υπαχθεί σε καθεστώς του επί μακρόν διαμένο-
ντος αφορά υπηκόους τρίτων χωρών, οι οποίοι 4.5 Πολιτογράφηση
είναι κάτοχοι άδειας διαμονής, πενταετούς δι-
άρκειας, σύμφωνα με τα οριζόμενα στις διατά-
ομογενών κατόχων ΕΔΤΟ
ξεις του Π.Δ. 150/2006. Η διαδικασία πολιτο-
γράφησης αλλοδαπού ξεκινάει με την υποβολή Αλλοδαπός/ή κάτοχος Ειδικού Δελτίου Ταυτό-
δήλωσης πολιτογράφησης στο Δήμο της μόνι- τητας Ομογενούς που θέλει να πολιτογραφηθεί
μης διαμονής του και ακολουθεί η υποβολή της ως Έλληνας υποβάλει αίτηση πολιτογράφη-
αίτησης πολιτογράφησης στην αποκεντρωμένη σης στην οικεία αποκεντρωμένη διοίκηση, την
διοίκηση. Εάν πληρούνται οι τυπικές προϋπο- οποία απευθύνει στον Γενικό Γραμματέα της
θέσεις, προωθείται ο φάκελος του αλλογενούς Αποκεντρωμένης Διοίκησης μαζί με τα απαι-
στην επιτροπή πολιτογράφησης, η οποία εξε- τούμενα από το νόμο δικαιολογητικά. Κατόπιν
τάζει τις ουσιαστικές προϋποθέσεις και καλεί του τυπικού ελέγχου πληρότητας του φακέλου
τον αιτούντα σε συνέντευξη εντός 6 μηνών. Οι και ελέγχου συνδρομής τυπικών προϋποθέσε-
φάκελοι των ομογενών, μη κατόχων Ειδικού ων πολιτογράφησης, η υπηρεσία προχωρά στην
Δελτίου Ταυτότητας Ομογενούς (ΕΔΤΟ), εφόσον έκδοση της απόφασης του Γενικού Γραμματέα
πληρούν τις τυπικές προϋποθέσεις, διαβιβάζο- της Αποκεντρωμένης Διοίκησης και στην δη-
νται στο Υπουργείο Εσωτερικών. Εάν η εισήγη- μοσίευση της απόφασης στο ΦΕΚ. Η απόκτηση
ση της επιτροπής πολιτογράφησης είναι θετική, της ελληνικής ιθαγένειας ολοκληρώνεται με την
εκδίδεται Υπουργική Απόφαση και δημοσιεύεται ορκωμοσία του αλλοδαπού εντός ενός έτους
στο ΦΕΚ. Ακολουθεί ανακοίνωση της απόφασης από τη δημοσίευση της απόφασης στο ΦΕΚ.
στην Αποκεντρωμένη Διοίκηση και εντολή ορ- Εάν δεν πληρούνται οι τυπικές προϋποθέσεις,
κωμοσίας του αλλοδαπού. τότε ο Γενικός Γραμματέας της Αποκεντρωμένης
Διοίκησης εκδίδει απόφαση απόρριψης της αί-
τησης, ενώ διατηρεί το δικαίωμα να προσκαλέ-
Η απόκτηση της ιθαγένειας ολοκληρώνεται
σει τον αλλοδαπό σε συνέντευξη εάν υπάρχουν
με την ορκωμοσία του αλλοδαπού εντός ενός
αμφιβολίες ως προς τη συνδρομή των τυπικών
έτους από τη δημοσίευση της απόφασης στο
προϋποθέσεων.
ΦΕΚ. Σε περίπτωση αρνητικής εισήγησης ο
αλλοδαπός έχει δικαίωμα να υποβάλει αντιρρή-
σεις ενώπιον του Συμβουλίου Ιθαγένειας και αν
η διαδικασία αυτή δεν ευδοκιμήσει, εκδίδεται
απορριπτική υπουργική απόφαση και κοινοποί-
45
4.6 Κώδικας μετανάστευσης και κοινωνικής ένταξης

Με το νέο Κώδικα Μετανάστευσης και Κοινωνικής Ένταξης (νόμος 4251/2014) γίνεται προσπάθεια
αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της κοινωνικοοικονομικής κρίσης και της αύξησης των
προβλημάτων που σχετίζονται με την πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Εντάσσονται ρυθμίσεις που
αποσκοπούν κυρίως στον περιορισμό της απώλειας της νόμιμης διαμονής των πολιτών τρίτων χω-
ρών, που έχουν μακροχρόνια νόμιμη διαμονή στη χώρα. Βασικές ρυθμίσεις αποτελούν η μείωση
του εισοδηματικού κριτηρίου στα μέλη οικογενείας, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ανανέωση
της άδειας διαμονής, η μείωση του ποσού των απαιτούμενων παράβολων αλλά και προστίμων (άρ-
θρο 132 και άρθρο 23 του νόμου 4251/2014), καθώς και ανανέωση των αδειών διαμονής για τρία
(3) έτη με απαραίτητη ωστόσο την προσκόμιση του θεωρημένου βιβλιαρίου υγείας (Χαχαριδάκης).
4.7 Νόμος «Δεύτερης Γενιάς»

Βάσει του νόμου 4332/2015, τέκνο αλλοδαπών που γεννιέται στην Ελλάδα θεμελιώνει δικαίωμα
κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας με δήλωση και αίτηση, λόγω γέννησης και φοίτησης σε σχολείο
στην Ελλάδα. Το σχέδιο νόμου εισάγει το δικαίωμα κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας από παιδιά
αλλοδαπών που γεννήθηκαν στην Ελλάδα με την προϋπόθεση της εγγραφής τους στην Α› τάξη
Δημοτικού και της συνέχισης παρακολούθησης του σχολείου κατά το χρόνο υποβολής της δήλωσης,
και σε συνδυασμό με τη συνεχή νόμιμη διαμονή του ενός από τους γονείς του για πέντε χρόνια πριν
από τη γέννησή του. Περιέχει, επίσης, διατάξεις που αφορούν την κτήση της ιθαγένειας, όχι μόνο
από τα παιδιά των μεταναστών που γεννήθηκαν εδώ, αλλά και για όσα έχουν απολυτήριο ελληνι-
κού Λυκείου και είναι απόφοιτοι ΤΕΙ ή ΑΕΙ, καθώς και για τα παιδιά που έχουν πάει εννιά χρόνια
σε ελληνικό σχολείο. Η αίτηση, καθώς και τα σχετικά δικαιολογητικά, υποβάλλονται από τον ίδιο
τον αλλοδαπό στην αρμόδια υπηρεσία της Αποκεντρωμένης Διοίκησης στη χωρική αρμοδιότητα της
οποίας υπάγεται ο Δήμος της διαμονής των αιτούντων.
46
κεφάλαιο πέμπτο
Ζητήματα Ταυτότητας
και Ένταξης
5 κεφάλαιο πέμπτο
5.1 Η έννοια της «Ταυτότητας»

Η έννοια της ταυτότητας αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους άτομα και ομάδες διαφοροποι-
ούνται από άλλα άτομα και ομάδες στα πλαίσια της ροής της κοινωνικής ζωής και της οργάνωσης
των κοινωνικών σχέσεων. Ο όρος συνδέεται με εκείνες τις κοινωνικές περιστάσεις, στις οποίες
νοηματοδοτούνται και τεκμηριώνονται σχέσεις ομοιότητας και διαφοράς ανάμεσα σε άτομα, σε ομά-
δες και σε άτομα και ομάδες. Τόσο το άτομο όσο και η ομάδα κατασκευάζουν την ταυτότητά τους
μέσα από τη σχέση του «εαυτού» με τον «άλλο». Στη σύγχρονη μελέτη των ταυτοτήτων, η έννοια της
ταυτότητας αποτελεί υποχρεωτική διάσταση κάθε μορφής κοινωνικής δράσης
Η έννοια της ταυτότητας μελετάται ως ένας τρόπος κατανόησης της ατομικής και συλλογικής δρά-
σης, των σχέσεων εξουσίας που τη διαμορφώνουν και του θεσμικού πλαισίου στο οποίο αυτή ανα-
πτύσσεται. Παράλληλα μας βοηθά να κατανοήσουμε τη σχέση του ατομικού με το συλλογικό και
τονρόλο της ομοιότητας και της διαφοράς. Διάφοροι μελετητές την κατανοούν όχι ως ένα κλειστό
οριοθετημένο και σταθερό σχηματισμό αλλά ως μια ανοιχτή διαδικασία, διαρκώς υπό διαμόρφωση,
όπου σχέσεις και χαρακτηριστικά με βάση τη φυλή, την εθνικότητα, το φύλο, την τάξη, την ηλικία και
πολλά άλλα τη διαμορφώνουν εντός δεδομένων κοινωνικών πολιτικών και οικονομικών πλαισίων.
Ο Taylor κάνει λόγο για έναν «διαλογικό χαρακτήρα» (dialogical character) μέσα από τον οποίο
οι άνθρωποι μπορούν να καταλάβουν τους εαυτούς τους και συνεπώς να ορίσουν την ταυτότητα
τους. Στην ίδια γραμμή σκέψης η Γκέφου-Μαδιανού τονίζει την ιστορικότητα ως παράγοντα δια-
μόρφωσης των ταυτοτήτων και των πολλών και διαφορετικών προσλήψεων που αυτές μπορεί να
έχουν, τόσο στο εκάστοτε κοινωνικοιστορικό τους πλαίσιο, όσο και στον τρόπο που γίνονται κατα-
νοητές από τα μέλη των ομάδων στις οποίες αναφέρονται (2003). Με άλλα λόγια οι ταυτότητες δε
θεωρούνται σταθερές και αναλλοίωτες αλλά πολύπλευρες, εναλλασσόμενες και συγκροτούμενες
σε διαφορετικούς λόγους, πρακτικές και κοινωνικές θέσεις. Βρίσκονται πάντοτε σε εξάρτηση με
το ιστορικό γίγνεσθαι και βρίσκονται μόνιμα σε διαδικασία συνεχούς αλλαγής.
Στο πλαίσιο της μελέτης και της κατανόησης της κοινωνικής ομάδας των Αλβανών μεταναστών και
μεταναστριών στην Ελλάδα είναι σημαντικό να εξετάσουμε τους τρόπους, τις περιστάσεις και τα
κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά στη βάση των οποίων συγκροτείται το περιεχόμενο της
ταυτότητας του «Αλβανού μετανάστη». Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα
τη σχέση ανάμεσα στο μεταναστευτικό πληθυσμό και την κυρίαρχη ιδεολογία περί της ύπαρξης
«Άλλων», των μεταναστών στην περίπτωσή μας, καθώς και να αναγνωρίσουμε τα όρια και τις δυ-
νατότητες της ένταξής του στην ελληνική κοινωνία.
Σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρητικές παρατηρήσεις αλλά και μέσα από τα στοιχεία που προκύ-
πτουν από την εμπειρική έρευνα η ταυτότητα του «Αλβανού» μετανάστη διαμορφώνεται μέσα από
μία σχεσιακή διαδικασία στο πλαίσιο της δράσης των υποκειμένων, στην οποία καθοριστικό ρόλο
παίζει το ευρύτερο θεσμικό πλαίσιο και οι κυρίαρχες ιδέες σχετικά με την ετερότητα και τον πολιτι-
49
σμικά «Άλλο». Μέσα από αυτή την οπτική δεν αποτελεί παράδοξο να νιώθει κανείς ταύτιση τόσο με
την Ελλάδα όσο και με την Αλβανία, ή να θεωρεί ότι «έχει δύο πατρίδες». Ή να αισθάνεται «ξένος
στην Ελλάδα και ξένος και στην Αλβανία». Στην παρούσα συγκυρία θα πρέπει να προστεθούν ως
καθοριστικοί παράγοντες τόσο η κοινωνική και οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τελευ-
ταία χρόνια, όσο και η έλευση πλήθους προσφύγων και νέων μεταναστών που συνολικά άλλαξαν το
τοπίο της μετανάστευσης στη χώρα.
5.2 Διαγενεακές αντιλήψεις και βιώματα ταύτισης

Η διαδικασία συγκρότησης της ταυτότητας των Αλβανών διαφοροποιείται με βάση τα βιώματά τους
και τις ηλικίες. Από την επιτόπια έρευνα προκύπτει ότι οι Αλβανοί δεύτερης και, πλέον, και τρίτης
γενιάς βρίσκονται σε μια ενδιάμεση συνθήκη. Όπως αναφέρει ο Δώρης Κυριαζής:
«Η δεύτερη και η τρίτη γενιά παραμένουν Αλβανοί αλλά τρόπον τινά Αλβανοί, αρχίζουν και εν-
σωματώνουν στοιχεία ελληνικότητας, δηλαδή συνδυάζουν πια, είναι κάτι που βρίσκεται στο ενδι-
άμεσο, πιστεύω πως μάλλον αγαπάνε περισσότερο την Ελλάδα ως τη χώρα που μεγάλωσαν και
ζούμε και εντάξει έχουν και από ακούσματα από επαφές από ταξίδια και ένα είδος σχέσης ξανά
πνευματικής με την άλλη χώρα την Αλβανία. Θα πρέπει να γίνουν έρευνες για να επαληθευτούν, αυτή
η κατηγορία των ανθρώπων με διπλή ταυτότητα και αν μου επιτραπεί ο όρος και τη διπλή πατρίδα»
Ένας ακόμη πληροφορητής εστιάζει στη σύγχυση που πολλές φορές προκύπτει στα παιδιά μικρό-
τερης ηλικίας και η οποία μεταφέρεται αρκετά έντονα και στους γονείς τους, καθώς η αποδοχή
ή μη των παιδιών καθορίζει τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους. Χαρακτηριστικά
αναφέρει ένας πληροφορητής:
«Λέει το παιδί μου εγώ πατέρα έρχομαι στην Αλβανία μαζί σου και με λένε το ελληνάκι. Είμαι
στην Ελλάδα στο σχολείο και με λένε το αλβανάκι. Με ρωτάει το παιδί μου, πατέρα εγώ τι είμαι.’
Εγώ σαν πατέρας δεν ξέρω τι να του απαντήσω, εσείς ξέρετε να του απαντήσετε;»
Το πρόβλημα της αποσαφήνισης του ανήκειν σε ό,τι αφορά στην εθνική ταυτότητα παρουσιάζεται και
στις μεγαλύτερες ηλικίες, όπου η ‘σύγχυση’ είναι παρόμοια. Όπως αναφέρει ένας πληροφορητής
μας που βρίσκεται σε μετεφηβική ηλικία:
«Αυτή είναι η κατάρα του μετανάστη νομίζω δεν έχεις δικό σου τόπο, όταν γυρνάς πίσω σε
λένε Έλληνα όταν είσαι εδώ είσαι Αλβανός οπότε είναι λίγο αστεία τα πράγματα».
Στην πρώιμη παιδική ηλικία τόσο η εκμάθηση της γλώσσας όσο κι η σχολική ζωή παίζουν καθο-
ριστικό ρόλο στην κατασκευή της ταυτότητας. Όπως επισημαίνεται και στο επόμενο κεφάλαιο, η
50
εκμάθηση της μητρικής (αλβανικής) γλώσσας Η εμπειρική έρευνας αναδεικνύει μία διαφορο-
από τα παιδιά τους δεν αποτέλεσε προτεραιό- ποίηση ανάμεσα στην πρώτη και τις επόμενες
τητα των Αλβανών μεταναστών. Αυτό συνέβα- γενιές ως προς τη σύνδεση γύρω από μια εθνι-
λε σε μία διαδικασία απο-οικειοποίησης από κή ταυτότητα. Ενώ η πρώτη γενιά ήταν αυτή που
τα (συνήθως πολιτισμικά) χαρακτηριστικά που, δημιούργησε τους όποιους συλλόγους, προ-
σύμφωνα με τους κυρίαρχους λόγους, συνθέ- κύπτει πως η δεύτερη γενιά δεν έχει οργανική
τουν τα στοιχεία της εθνικής ταυτότητας. Η μη σχέση με αυτές τις διαδικασίες συγκρότησης
γνώση της αλβανικής γλώσσας έχει ως συνέ- συλλογικής ταυτότητας. Μάλιστα μεγάλο μέρος
πεια την αποστασιοποίηση από την αντίστοιχη της φαίνεται να θέλει να απεμπολήσει κάθε δε-
εθνική-πολιτισμική ταυτότητα. Αυτό γίνεται σμό με αυτή την κοινότητα και τα πολιτισμικά της
εμφανές τα τελευταία χρόνια σε περιπτώσεις χαρακτηριστικά. Η δημιουργία συλλόγων είναι
επιστροφής μεταναστών στην Αλβανία εξαιτίας κάτι που δεν αφορά τους νέους, καθώς θεω-
της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Σε τέτοιες ρούν ότι πρόκειται για μια κίνηση συσπείρωσης
περιπτώσεις, όπου τα παιδιά δεν είναι σε θέση σε μια ταυτότητα εθνική που δεν γνώρισαν ποτέ
να γνωρίζουν καλά την αλβανική γλώσσα, αντι- ή που θα ήθελαν να ξεχάσουν.
μετωπίζουν εξαιρετικές δυσκολίες στην ένταξη
τους στην αλβανική κοινωνία. Τέτοιες δυσκο- Όπως διατυπώθηκε από πληροφορητή μας στη
λίες παρατηρούνται ιδιαίτερα συχνά και έχουν διάρκεια της έρευνας:
ως αποτέλεσμα πολλές οικογένειες να επιστρέ-
φουν στην Ελλάδα (INSTAT 2013). «Η δεύτερη γενιά η κόρη μου, δεν θέλουν
ούτε να ακούσουν για αυτούς τους συλλό-
Ακόμη όμως και σε πιο σύντομες επισκέψεις γους. Τα παιδιά δεν μπορούσαν να έχουν
στην χώρα καταγωγής, οι οποίες δεν συνδέο- άμεση επαφή με όλους τους μαθητές από την
νται με κάποιου είδους μόνιμη εγκατάσταση, τα αρχή ήταν πολύ δύσκολα μετά όμως άλλαξαν
παιδιά που έχουν μεγαλώσει στην Ελλάδα δεν τα πράγματα και αυτό το στάτους που κερδί-
φαίνεται να βρίσκουν κάποιο κοινό στοιχείο. σανε δεν ήθελαν να ακούσουν για σχέσεις με
Όπως αναφέρει ένας πληροφορητής μας: Αλβανία με συλλόγους με τα άλλα πράγματα.
Τους έλεγα ελάτε να πάμε μία μέρα την εβδο-
«Δηλαδή τα παιδιά και όταν πηγαίνουμε μάδα την Κυριακή να μάθετε στη γλώσσα και
στους παππούδες πηγαίνουν μία φορά το έλεγαν όχι. Τάχα δεν έχω χρόνο και αυτά αλλά
χρόνο δυο-τρεις μέρες και αυτά όταν ήταν ήξερα εγώ ότι δεν θέλανε. Δηλαδή τους άρε-
μικρά, τώρα όσο μεγαλώνουν δεν πηγαί- σε πιο πολύ η ένταξη σε αυτή την κοινωνία
νουν καν, οι περισσότεροι παππούδες έχουν παρά οι σχέσεις με μία άλλη κοινωνία την
πεθάνει οι σχέσεις πλέον με τη χώρα αυτή οποία δεν την γνώριζαν κιόλας».
είναι σχεδόν μηδενικές οπότε πιστεύω αυτή
η γενιά έχει ενταχθεί πλήρως στην ελληνική Σε μεγαλύτερες ηλικίες, στους μετανάστες δη-
κοινωνία είναι μόνο μία ανάμνηση η Αλβα- λαδή που αποτελούν την πρώτη γενιά, η «ταυ-
νία για αυτούς» τότητα του Αλβανού» είναι περισσότερο σχημα-
τοποιημένη χωρίς όμως να είμαστε σε θέση να
αναφερθούμε σε επιτελέσεις στιβαρών εθνικών
51
ταυτοτήτων στο δημόσιο χώρο. Αυτή η γενιά έχει σχηματίσει και κάποιους πολιτιστικούς συλλόγους
σε μια προσπάθεια να διατηρήσει και να αναπαραγάγει πολιτισμικά χαρακτηριστικά από την χώρα
καταγωγής (εκμάθηση γλώσσας, παραδοσιακών χωρών κ.ά.). Με βάση το εμπειρικό υλικό μας είναι
όμως χαρακτηριστικό πως η συμμετοχή των Αλβανών είναι ιδιαίτερα μικρή, ενώ η συμμετοχή των
νεότερων ηλικιών (δεύτερης και τρίτης γενιάς) είναι σχεδόν μηδαμινή.
Τέλος οι μεγαλύτερες ηλικίες, οι οποίες εμφανίζονται ως μειοψηφία στον πληθυσμό των Αλβα-
νών φαίνεται να έχουν έναν χαμηλότερο βαθμό ένταξης. Αρκετοί έρχονται από την Αλβανία για να
βοηθήσουν στην ανατροφή των εγγονιών τους, ωστόσο αρκετοί από αυτούς (όπως προκύπτει και
από τα στατιστικά της εθνικής απογραφής του 2011) δεν παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Όπως αναφέρει ένας πληροφορητής μας:
«Είχαμε και παππούδες μέχρι τη δευτέρα γυμνασίου. Είχα έρθει για κάποια χρόνια εδώ, γιατί
είχανε τα παιδιά τους και η αδερφή του πατέρα μου... Τους φέραμε και αυτούς εδώ για καλύτερη
ποιότητα ζωής... Μετά από λίγο όμως δεν άντεξαν και γύρισαν πίσω. Τι να κάνουν εδώ πέρα
καθόμαστε και βγαίνουμε βόλτες γύρω γύρω από το σπίτι.» Μια ακόμη πληροφορήτρια αναφέρει
«Ευτυχώς μπορούν να ρθούνε οι γονείς μου σε μένα αλλά και αυτοί είναι 73 χρονών και βλέπουν
την κατάσταση και σε μας, στενοχωριούνται ...Αν βλέπουμε ότι την παλεύει από το πρωί μέχρι το
βράδυ και ζορίζεται... Ο μπαμπάς μου θέλει να είναι με τους φίλους του, αλλά δεν μπορεί εδώ δεν
ξέρει τίποτα δεν ξέρει τη γλώσσα…».
5.3 Η έμφυλη διάσταση της συγκρότησης της ταυτότητας

Ο παράγοντας του φύλου έχει ιδιαίτερη σημασία στη συγκρότηση της ταυτότητας των υποκειμένων.
Οι αντιλήψεις για το φύλο μετακινούνται μαζί με τους ανθρώπους, ενσωματώνονται στους θεσμούς
και επηρεάζονται από τις οικονομικές συνθήκες κάθε τόπου. Οι Βαίου και Στρατηγάκη σημειώνουν
πως το φύλο όχι μόνο συγκροτείται και βρίσκεται υπό συνεχή διαπραγμάτευση στη διαδικασία της
μετανάστευσης αλλά και αποτελεί καθοριστικό παράγοντας στη διαμόρφωση μεταναστευτικών σχε-
δίων, ατομικών η/και συλλογικών οικογενειακών διαδρομών και επιλογών εγκατάστασης (Βαίου,
Στρατηγάκη 2009). Στην περίπτωση των Αλβανών μεταναστών και μεταναστριών φαίνεται πως προ-
κύπτουν διαφοροποιήσεις ως προς τη συμμετοχή στα κοινά, στην καθημερινή ζωή, στις εργασιακές
συνθήκες αλλά και στην κατάσταση παραμονής στη χώρα.
Όπως σημειώνουν αρκετοί πληροφορητές η αλβανική κοινωνία φέρει έντονα τα χαρακτηριστικά της
πατριαρχικής συνθήκης (συγκεκριμένα περιγράφεται από τους πληροφορητές με τον όρο «οπισθο-
δρομική») σε σχέση με την ελληνική. Τα χαρακτηριστικά αυτά μεταφέρονται και κατά τη μετανάστευ-
ση των υποκειμένων σε άλλες χώρες. Όπως αναφέρει πληροφορητής που ερωτάται σχετικά με την
συμμετοχή γυναικών στα κοινά και ιδιαίτερα σε συλλόγους Αλβανών μεταναστών:
52
«Στην αρχή ήταν περισσότεροι άντρες

γιατί ξέρεις οι γυναίκες είναι λίγο μαζεμένες
5.4 Γλώσσα, ταυτότητα
λόγω ίσως φοβίας σε μία ξένη χώρα… Οι
γυναίκες που είχαν λίγο πιο ανοιχτό μυαλό
και ένταξη
που δεν ήταν παντρεμένος αυτές... Στις αρ- Ο βαθμός ένταξης στην τοπική κοινωνία συναρ-
χές... Κοίταξε να πούμε την αλήθεια είναι τάται με την εκμάθηση της γλώσσας. Για το λόγο
Βαλκάνια, παρόλο που έχει εξελιχθεί πολύ αυτό και καθώς η επιθυμία ένταξης των γονιών
αυτή είναι η κοινωνία και πάλι η γυναίκα στα ήταν μεγάλη τα παιδιά συχνά δεν μάθαιναν τη
Βαλκάνια είναι πιο συμμαζεμένη αυτό είναι μητρική τους αλλά εστίαζαν στην εκμάθηση
αλήθεια δεν πρέπει αλλά είναι πραγματι- της ελληνικής. Ακόμη όπως αναφέρθηκε από
κότητα για τα σημερινά δεδομένα... Πολλές πολλούς πληροφορητές τα ονόματα τους ήταν
γυναίκες όσο είναι ελεύθερες κάνουν ότι ένα ισχυρό πεδίο διαπραγμάτευσης. Αρκετοί
θέλουν κάνουν αυτό που νομίζουν ότι είναι έδωσαν στα παιδιά τους ελληνικά ονόματα ενώ
σωστό αλλά όταν παντρεύονται συμμαζεύο- άλλοι άλλαξαν τα αλβανικά τους ονόματα σε ελ-
νται λίγο. Αυτό ισχύει και για μας...». ληνικά σε μια προσπάθεια ένταξης. Όπως μας
εξηγεί ένας πληροφορητής:
Ωστόσο προκύπτει από την επιτόπια έρευνα αλλά
και από στοιχεία με βάση την εργασία (όπως ανα- «Aν σου έλεγα στη συνάντησή μας ότι
φέρεται σε επόμενο κεφάλαιο) πως με την πάρο-
εμένα με λένε Δημήτρη δεν θα πήγαινε στο
δο των χρόνων αποσταθεροποιούνται οι δομη-
μένες ταυτότητες φύλου που θέλουν την γυναίκα μυαλό σου ότι είμαι Αλβανός θα έπρεπε να
εντός της οικιακής σφαίρας. Η μετατόπιση αυτή ακούσεις κάτι να με ρωτήσεις εσύ οπότε
γίνεται περισσότερο έντονη τα χρόνια της κρί- ήταν λίγο μία ασφάλεια γιατί όχι ότι δεν θα
σης όπου η γυναίκα αναδεικνύεται ως στυλοβά- το έλεγες αλλά δεν θα χρειαζόταν να σου
της της οικογένειας και από οικονομική σκοπιά. πω ότι είμαι Αλβανός Δημήτρης… Αυτό το
Όπως ανέφεραν αρκετοί, οι γυναίκες ήρθαν στο Λέντι κατεβάζει διαφορά αναπόφευκτα. Όσο
προσκήνιο λόγω της μεγαλύτερης συμμετοχής και να το έχεις παλέψει μέσα σου και να μην
τους στην οικονομία του νοικοκυριού. είσαι ρατσιστής κατευθείαν μόλις το ακούς
Αλβανός θα χτιστεί κάτι μέσα σου είναι μία
«Η θέση της γυναίκας παραδείγματος πρώτη εικόνα για πρώτη εντύπωση, αυτό το
χάρη, εγώ δεν μπορώ να καταλάβω λόγω γλιτώνεις για παράδειγμα την αλλαγή ονό-
της κρίσης της οικονομικής η γυναίκα πήρε ματος, για αυτό έγινε η αλλαγή ονόματος για
πάρα πολύ έγινε πρωταγωνίστρια στις οικο- πάρα πολλούς ανθρώπους…».
γένειες στις αλβανικές οικογένειες γιατί οι
Αλβανοί στην οικοδομή οπότε αυτοί έμειναν Ο Δώρης Κυριαζής αναφέρει πως:
χωρίς δουλειά, ενώ η γυναίκα σε αντίθεση
βγήκε στο προσκήνιο γιατί δούλευε, έφερνε «Φτάσαμε στο σημείο οι ίδιοι οι γονείς
αυτή τα χρήματα στο σπίτι οπότε είχαν αντι- των μαθητών αλβανικής καταγωγής να μην
στραφεί οι ρόλοι, ήταν πλέον η γυναίκα που θέλουν για τα παιδιά τους να μάθουν την
φέρνει τα χρήματα και ο άντρας ο οποίος αλβανική γλώσσα γιατί αυτό θα ήταν μία
έμενε και μαγείρευε…». πτυχή/πλευρά της προσωπικότητάς τους η
53
οποία θα τους δημιουργούσε πρόβλημα στη συνέχεια στην ένταξή τους στην ελληνική κοι-
νωνία... Θα ήταν σεσημασμένοι.. καλό είναι αυτή τη γλώσσα να την ξεχάσουν διότι πρακτικά
σκεπτόμενοι σου λέει τι να την κάνεις αφού στην Ελλάδα θα μείνουν, άλλο τελικά τι έγινε, ας
μάθουν καλά τα ελληνικά τους και ας αφήσουν έξω αυτά που σε τίποτα δεν τους εξυπηρετούν
παρά μόνο προβλήματα...».
Αλλά και από την πλευρά των ελλήνων η αποδοχή συχνά συναρτάται με την ελληνοποίηση των
ονομάτων. Όπως αναφέρει μια πληροφορήτρια:
«Δεν κατάφερα ποτέ να πιστέψω, δεν ένιωσα την ανάγκη να βαπτιστώ, αλλά είχα τρελή πί-
εση.. Τρομερή πίεση μιλάμε [εδώ στην Ελλάδα] από συνεργάτες μου σε βιοτεχνίες, από γείτονες
[Έλληνες] ‘να σε βαπτίσουμε, πως δεν είσαι βαπτισμένη;’, ή αυτή η μανία να μου αλλάξουν το
όνομα, κάθε φορά με ρωτούσαν ‘πώς σε λένε;’, Βαλμπόνα, Βαλμπόνα ‘όχι θα σε φωνάζουμε
Βούλα’. Με φωνάζανε Βούλα, έτσι χωρίς ντροπή και μου λέγανε ‘δεν ακούς;’, και έλεγα ‘μα δεν
με λένε Βούλα, με λένε Βαλμπόνα’. Είχα τρελή πίεση να βαπτίσω τη κόρη μου, από γείτονες».
Ένας ακόμη πληροφορητής αναφέρει πως ενώ οι γονείς του έδωσαν αλβανικό όνομα στο χώρο
εργασίας του οι συνάδελφοι του άλλαξαν το όνομα.
«Αυτό ναι, δεν το έκαναν οι γονείς μου.. Αλλά εμένα με φώναζαν Λάμπρο στο εστιατόριο
που δούλευα... Έλεγα ποιος είναι ο Λάμπρος ήταν τα φαγητά έτοιμα και δεν τα πήγαινα ποτέ.
Έψαχνα και εγώ το Λάμπρο». Ενώ ακόμη ένας αναφέρει «Είμαι o Arian, το κανονικό μου όνο-
μα, δεν έχω θρησκευτικό όνομα αλλά με φωνάζουν Γιάννη λόγω του ότι το όνομά μου προφέ-
ρεται μοιάζει με Γιάννης-Arjan- Γιάννης, αλλά δεν έχει καμία σχέση με θρησκευτικό γιατί εγώ
δεν έχω μεγαλώσει... πιστεύω στο Θεό αλλά δεν διαχωρίζω δεν πιστεύω σε καμία θρησκεία,
είμαι άθρησκος αλλά όχι άθεος...».
5.5 Ταυτότητες και γεωγραφίες της μετανάστευσης

Η χωρική κατανομή των Αλβανών μεταναστών στον αστικό ιστό αλλά και η πρόσβαση τους στην
ιδιοκτησία είναι μια παράμετρος που μας βοηθά να αντιληφθούμε ζητήματα ένταξης στην τοπική
κοινωνία. Όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες όλων των συνεντευξιαζόμενων αλλά και από τα δη-
μογραφικά στοιχεία (όπως φαίνεται στο κεφ. 3) οι Αλβανοί μετανάστες δεν συγκεντρώνονται χωρικά
σε συγκεκριμένα σημεία των πόλεων:
«…Είναι σκορπισμένοι, δεν υπάρχουν, αυτό που λέμε η ένταξη είναι ότι δεν μπορείς να ξε-
χωρίσεις, κάθε γειτονιά κάθε οικοδομή μπορείς να βρεις μία οικογένεια.. Μπορεί και παραπάνω,
γιατί αν πας τα σχολεία εγώ πάω το παιδί μου σχολείο υπάρχουν τάξεις που είναι η μισή τάξη είναι
αλβανικής προέλευσης παιδιά. Αλλά δεν ξέρω που μένουν μπορεί να είναι σκορπισμένα παντού».
54
Μια μεγαλύτερη συγκέντρωση που παρατηρεί- «Επειδή το κλίμα είναι ίδιο και στην
ται στα κέντρα των πόλεων και στις πιο υπο- πόλη μου δεν χιονίζει πότε, Το Δυρράχιο έχει
βαθμισμένες συνοικίες γίνεται, σύμφωνα με τα περισσότερη ζέστη από τη Θεσσαλονίκη έχει
λεγόμενα των πληροφορητών και τα ευρήματα περίπου ίδιο κλίμα με τη Λάρισα Λαμία προς
της έρευνας, για λόγους οικονομικούς. Οι ίδιοι, τα εκεί… Αλλά αυτό που μου αρέσει εδώ
εκκινούμενοι από την επιθυμία ενσωμάτωσης, μου αρέσει το κλίμα που έμεινα. Ότι δεν αλ-
δεν επιθυμούν, ούτε επιδιώκουν τη γειτνίαση με λάζει πολύ με την Αλβανία».
ομοεθνείς. Όταν ερωτάται πληροφορήτρια σχε-
τικά με την επιλογή της γειτονιάς για ενοικίαση
κατοικίας από τους γονείς της απαντά: 5.6 Πολιτικές και αναπαραστά-
«Δεν είχε πάρα πολλούς Αλβανούς νομί-
σεις των αλβανών μεταναστών
ζω για αυτό. Νομίζω με βάση αυτό το κριτήριο
διάλεξε ο πατέρας μου δεν ήθελε ένα μέρος
στον κυρίαρχο λόγο
που να έχει πάρα πολλούς μετανάστες». Η αναπαράσταση των Αλβανών από τα Μέσα
Μαζικής Ενημέρωσης (βλ. περισσότερα στο
Παράλληλα, παρατηρείται πως η πρόσβαση στην σχετικό κεφάλαιο) της ελληνικής κοινωνίας
ιδιοκτησία αποτελεί ένα ακόμη κριτήριο ένταξης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της
στην ελληνική κοινωνία. Καθώς η ελληνική κοι- ταυτότητας του Αλβανού μετανάστη. Η ταύτιση
νωνία χαρακτηρίζεται από υψηλά ποσοστά ιδιο- των Αλβανών με το έγκλημα και την παραβατι-
κατοίκησης (κάτι που φαίνεται να αλλάζει βέβαια κότητα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990
τα τελευταία χρόνια της κρίσης), η προσδοκία και μετέτρεψε τη λέξη «Αλβανός» σε συνώνυμο
απόκτησης ιδιόκτητης κατοικίας συναρτάται με του επικίνδυνου εγκληματία. Όπως σημειώνει η
την ενσωμάτωση στο κοινωνικό σύνολο. Χαρα- Γκέφου-Μαδιανού οι κυρίαρχες ομάδες που δι-
κτηριστικά αναφέρεται: αμορφώνουν τον ηγεμονικό λόγο και παράγουν
μία στερεοτυπική αναπαράσταση διαφόρων
«Θα ήθελα να αγοράσω έστω και ένα δω- ομάδων έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν
μάτιο για το παιδί μου. Για να νιώθει ότι πραγ- αυτή την ανισομέρεια στη δύναμη και να περι-
ματικά είναι δεύτερη πατρίδα του. Μετά από θωριοποιήσουν τις ομάδες αυτές που τις θεω-
τον πατέρα που είμαι, εγώ να περηφανεύεται ρούν υποδεέστερες (2003). Όπως μας ανέφερε
ότι είναι ένα παιδί που έχει πατρίδα. Να μην ο δημοσιογράφος Αλεξ Μάρκου:
νιώθει σαν και μένα που δεν έχω πατρίδα και
δεν ξέρει που είναι πού βρίσκεται». «Τα ρεπορτάζ της Ελλάδας δεν είχαν
μία κακή εικόνα όσον αφορά τους Αλβα-
Ακόμη, η γεωγραφική εγγύτητα με την Αλβανία νούς στην αρχή… μιλάμε για το 1990-1991.
φαίνεται να βοηθά στην γρήγορη οικειοποίηση Αμέσως όμως μετά όταν ήρθαν και στοι-
του χώρου της καθημερινής ζωής και στην εν- χεία του κόσμου του εγκλήματος άλλαξε η
σωμάτωση στις τοπικές κοινωνίες. Όπως ση- εικόνα στα ελληνικά media και ιδιαίτερα
μειώνει ένας συνεντευξιαζόμενος: στα ιδιωτικά τα οποία τότε άρχισαν να λει-
τουργούν στην Ελλάδα, Αντ1, MEGA κλπ. με
55
αποτέλεσμα ο Έλληνας θεατής να δει σε κάθε Αλβανό έναν εγκληματία».
Αν και την τελευταία δεκαετία η εικόνα στα μέσα έχει αλλάξει υπάρχει ακόμη ορατό το στίγμα του
«κακοποιού στοιχείου». Παρότι αυτή η αναπαράσταση έχει τροποποιηθεί σημαντικά καθώς οι μνή-
μες για την αναπαράσταση της ταυτότητας από την ελληνική ηγεμονική κυρίαρχη γνώμη που εκ-
φράστηκε μέσα από τα ΜΜΕ είναι ακόμη ζωντανές. και φαίνεται να παραμένει ένα τραύμα ανοιχτό
αναφορικά με εκείνη την ισχυρή εικόνα ακόμη και σήμερα 25 χρόνια μετά το πρώτο μαζικό κύμα
έλευσης Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα.
Σε συνδυασμό με τις αναπαραστάσεις στο δημόσιο λόγο οι κρατικές πολιτικές δεν βοήθησαν ιδι-
αίτερα στην ένταξη των μεταναστών στις τοπικές κοινωνίες. Όπως παρατηρούν η Triandafyllidou
και Veikou (2002) , η απροθυμία του ελληνικού κράτους να διαχειριστεί την μετανάστευση ως ένα
μακροπρόθεσμο φαινόμενο αρχικά, καθώς και η έλλειψη ενός πλαισίου πολιτικών συμπερίληψης
ακόμη και 10 χρόνια μετά από το πρώτο μεγάλο κύμα δείχνουν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ αυτής της
απροθυμίας και του εθνικοπολιτισμικού ορισμού της ελληνικής ταυτότητας και πολιτειότητας.
Οι ίδιοι οι μετανάστες, αναφερόμενοι στο ελλιπές, κατά τη γνώμη της πλαίσιο ένταξης, θεωρούν
τους εαυτούς τους υποδεέστερους πολίτες. Όπως σημειώνουν αρκετοί ενώ έχουν ίδιες οικονομικές
υποχρεώσεις (φορολογία, δημοτικά τέλη κλπ) με τους Έλληνες πολίτες και μάλιστα πληρώνουν και
την άδεια παραμονής τους δεν έχουν πρόσβαση σε παροχές του κράτους (επιδόματα, ΕΣΠΑ κλπ),
κάτι που τους καθιστά πολίτες δεύτερης κατηγορίας.
5.7 Η ταυτότητα ετεροπροσδιορισμένη: Ρατσισμός και εθνικισμός

Τα κρούσματα ρατσιστικών συμπεριφορών απέναντι σους Αλβανούς μετανάστες έχουν μειωθεί
αλλά δεν έχουν εκλείψει. Ειδικότερα τα παιδιά δεύτερης και τρίτης γενιάς συναντάμε αρκετές πε-
ριπτώσεις σχολικού εκφοβισμού που βασίζεται από την διαφορετική τους καταγωγή. Στην επιτόπια
έρευνα έχουν καταγραφεί αρκετά τέτοια πρόσφατα περιστατικά:
«Στην τρίτη γυμνασίου που είχα βιώσει πάρα πολύ ρατσισμό εκείνη τη χρονιά μαζικά και όλες
είχε τύχη... Έτυχε ρε παιδί μου δεν είναι ότι το έζησα ξανά αλλά εκείνο το χρόνο στην τρίτη γυμνα-
σίου και στο γυμνάσιο γενικότερα έτυχε να είμαι στο σχολείο όπου πολλά παιδιά ήταν ρατσιστές..
Πήγαινε πήγαινε κλιμακωνόταν και στην τρίτη γυμνασίου έσκασε..»
«Μου έχει τύχει περιστατικό στο δημοτικό να έρχεται φίλη μου και να λέω θα παίξουμε; Και
να μου λέει ότι δεν παίζω μαζί σου γιατί είσαι από την Αλβανία»
«Συνεχίζει, θα είναι πάντοτε αυτό το πράγμα πάντα, με χτυπούσαν πάρα πολύ είχα κάνει
χειρουργείο και ερχόντουσαν και με χτυπούσαν πάνω στο χειρουργείο ξέρουν που είναι και ερ-
χόντουσαν και χτυπούσαν εκεί πάνω και με ρίχναν από τις σκάλες, Πολύ άσχημα πράγματα…
56
τώρα έπαθα σοκ τις προάλλες γιατί μου λέει Παράλληλα η μη αποδοχή από την τοπική κοι-
η θεία μου ότι κάλεσε η μικρή μου ξαδέρφη νωνία και η ρατσιστική λεκτική και σωματική
που είναι 7 χρόνων κάλεσε τις φίλες της και βία σε περιπτώσεις έχει ως αποτέλεσμα την
από τις τρεις φίλες της ήρθαν οι δύο και η οχύρωση πίσω από την αλβανική εθνική ταυτό-
μία δεν ήρθε και την πήρε τηλέφωνο και τη τητα. Πληροφορητής αναφερόμενος στον σχο-
λέει ‘γιατί δεν ήρθες;’ και λέει ‘η μαμά μου λικό εκφοβισμό αναφέρει
δεν με αφήνει να πάω στο σπίτι Αλβανών’
και έκλαιγε η γλυκούλα και έλεγε.. ‘Μα τι «Θυμάμαι εκείνον τον καιρό κιόλας τα
είμαστε εμείς οι Αλβανοί είμαστε λύκοι; Τι πρώτα χρόνια μετά τη δευτέρα λυκείου
είμαστε, γιατί θα τους φάμε;». αγαπούσα πιο πολύ την Αλβανία.. Αυτό μου
είχε δημιουργήσει λίγο μου έχει προκαλέσει
«Στο Λιβάδι όταν έμεινα και ήταν μικρός μία αντίδραση αυτό της αναζωπύρωσης την
ο γιος μου 6 χρόνων τον βάζουν στην απο- αγάπη μου για την Αλβανία γιατί για να σε
θήκη του σπιτιού τους έλεγαν, τον έδεσαν σε χαρακτηρίζουν σε αυτή την ταυτότητα έψα-
μία καρέκλα δύο αδέρφια και έλεγαν θα τον χνες να βρεις τα στοιχεία αυτής της ταυτότη-
κάψουμε τον παλιοαλβανό (…) Είχε τύχη το τας…όλη αυτή η στάση που είχα δεχθεί στο
παιδί μου γιατί άκουσε μία γειτόνισσα μία για- γυμνάσιο με έκανε λίγο να αναζωπυρώσω
γιά να κλαίει το παιδί και βγήκε και χτύπησε το αίσθημα του αλβανού, τραγούδια ιστορί-
την πόρτα, γιατί ήταν επικίνδυνο για βενζίνες ες, το ένα, το άλλο αγώνες της Αλβανίας, κα-
και διάφορα μπορεί να κάνω κακό στο παιδί» τάλαβες; Όχι μόνο δεν το… αλλά υπάρχουν
άτομα τα οποία τους οδηγεί σε φανατισμό...
Οι ρατσιστικές συμπεριφορές, βέβαια, δεν πε- Αυτός ο ρατσισμός που έχουν δεχθεί μπο-
ριορίζονται στην ελληνική κοινωνία, καθώς, ρεί να τους κάνει πιο φανατικούς εθνικιστές
όπως αναφέρουν οι πληροφορητές, αντίστοιχη ίσως πολλές φορές…».
αντιμετώπιση υπάρχει και κατά την επιστροφή
των παιδιών στην Αλβανία. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια της κρίσης με
και ενώ παρατηρείται όξυνση του εθνικιστικού
«Άσε που κι από κι από την άλλη πλευρά και ρατσιστικού λόγου στη δημόσια σφαίρα
υπήρχε μία αντίδραση του τύπου... ξένους που ακολουθείται με την άνοδο του κόμμα-
τους αποκαλούσαν…. Όταν κατέβηκαν στην τος της Χρυσής Αυγής και της εισόδου της στο
Ελλάδα τους αποκαλούσαν κωλοαλβανούς, ελληνικό κοινοβούλιο τα περιστατικά βίας ενά-
και όταν γύρισαν πίσω οι συμμαθητές τους, ντια σε Αλβανούς δεν λείπουν. Όπως αναφέρει
τα παιδιά της συνοικίας όπου ζουν τους απο- πληροφορήτρια περιγράφοντας διένεξη που
καλούσαν κωλοέλληνες... Σκεφτείτε τώρα είχε με ελληνίδα γειτόνισσα της το 2012:
ένα παιδάκι που έρχεται και στην Ελλάδα και
ακούει κάποιον να το χαρακτηρίζει κωλοαλ- «Και στο τέλος το πιο τραγικό ήταν μας
βανό, να γυρνάει πίσω και ο εκεί περίγυρος έφερε πέντε άτομα από τη χρυσή αυγή και
της πρώτης πατρίδας εκεί που υποτίθεται ότι με πιάνουν στο δρόμο, δεν σταμάτησα, αυτή
η αληθινή του πατρίδα η πραγματική πατρίδα τους είπε αυτή είναι πιάστε την, φώναζαν
να ακούει τέτοιου είδους…». τσίριζαν στη γειτονιά ,”θα φύγετε από το
57
σπίτι θα σας κάψουμε ζωντανούς” μέρα μεσημέρι στη νέα Ραιδεστό. Το είπε και η τηλεόραση
αλλά δεν έδωσαν ονόματα εγώ φοβόμουν. Με βοήθησε πολύ ο σύλλογος γονέων και κηδεμό-
νων. Πολλά άτομα μας βοήθησαν αλλά δεν παύει να είναι... Φοβόμουν και σήμερα φοβάμαι...
Αυτά τα άτομα είναι... Φοβόμουν και σήμερα... Αναγνώρισα έναν... Βέβαια ήταν σεσημασμένος
καταδικάστηκαν με τρία χρόνια.(...) Τότε ήταν που ξεκίνησε η Χρυσή Αυγή που δέρναν».
5.8 Ένταξη και ενσωμάτωση των μεταναστών

Συνολικά η αξιολόγηση του βαθμού ενσωμάτωσης λαμβάνει υπ’ όψιν πολιτικές διακυβέρνησης,
την κοινή γνώμη, την αποδοχή από την κοινωνία των πολιτών και τα κοινωνικά δίκτυα μεταξύ των
μελών της μεταναστευτικής κοινότητας (Portes 1995). Ο Hatziprokopiou (2004) γράφοντας σχετικά
με τον αλβανικό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης παρατηρεί πως οι μετανάστες έχουν γίνει οργανικό
στοιχείο της τοπικής κοινωνίας και η ενσωμάτωση τους προκύπτει από τις ίδιες διαδικασίες που
ορίζουν τις ζωές των ντόπιων. Καθώς οι Αλβανοί μετανάστες έχουν ενταχθεί σε μεγάλο βαθμό στις
τοπικές κοινωνίες θα ήταν ίσως άκαιρο να συζητάμε για αλβανική κοινότητα στην Ελλάδα, καθώς οι
περισσότεροι εμφανίζονται διασκορπισμένοι στον αστικό και περιαστικό ιστό χωρίς ιδιαίτερα κοινω-
νικά δίκτυα ενεργοποιημένα μεταξύ τους.
Δεν προβάλλουν ιδιαίτερα την εθνική ταυτότητα, όπως ήδη αναφέρθηκε, η οποία δεν φαίνεται να
είναι ένας ισχυρός συνδετικός κρίκος που να τους συσπειρώνει στην καθημερινή τους ζωή. Οι Αλ-
βανοί στη μεγάλη πλειοψηφία τους προσαρμόζονται, αποφασίζουν να ζήσουν εδώ, μαθαίνουν τη
γλώσσα και εντάσσονται.
«Πλέον δεν θεωρώ ότι η Ελλάδα για μένα είναι η δεύτερη πατρίδα, για μένα προσωπικά
και πιστεύω για όλους τους αλβανούς... Γιατί από τη στιγμή που εγώ λείπω από τη χώρα μου
20 χρόνια και πάω μία φορά το χρόνο και μπορεί…. Εγώ έχω δύο χρόνια να πάω τώρα και ο
λόγος που με συνδέει κι ο μόνος είναι η αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας και οι γονείς
μου ζουν ακόμα εκεί αλλά και για μένα η Ελλάδα δεν είναι πλέον δεύτερη πατρίδα είναι πρώτη
μην πω παραπάνω πατρίδα».
Όπως αναφέρει μια πληροφορήτρια στην ερώτηση αν σκοπεύει να φύγει από την Ελλάδα λόγω της κρίσης:
«Είμαστε 100 βήματα μπροστά και άλλα διακόσια πίσω. Πάμε 100 βήματα για να φύγουμε
και άλλα διακόσια γυρνάμε πίσω με τις σκέψεις. Θέλουμε τόσο πολύ να φύγουμε αλλά και τόσο
πολύ να μείνουμε εδώ. Γιατί εκεί είσαι ξένος πια. Εδώ είσαι ξένος αλλά εκεί είσαι πιο ξένος.
Στην Αλβανία είσαι πιο ξένος. Εμείς έχουμε μία ζωή εδώ. Εντάξει εγώ μιλάω για την περί-
πτωση μου. Ο άντρας μου δούλευε στο χωριό τέσσερις μήνες και ζούσαμε με αυτά τα λεφτά.
Καταλαβαίνεις. Είναι πολλά για να μιλάς για τη ζωή που ζήσαμε εδώ και αυτά που βιώσαμε
θέλει πάρα πολύ δεν φτάνει. Έχω δεχτεί τόσο αγάπη από τους Έλληνες και, συγχρόνως, έχω
δεχτεί τόσο ρατσισμό».
58
κεφάλαιο έκτο
Το Σχολείο και η Εκμάθηση της
Ελληνικής Γλώσσας ως Πλαίσια
και Μέσα Ένταξης
6 κεφάλαιο έκτο
Η εκπαίδευση αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους θεσμούς κάθε κράτους. Μέσω αυτής ανα-
πτύσσονται οι γλωσσικές ικανότητες των πολιτών του, καλλιεργούνται συλλογικές πολιτισμικές αξί-
ες και συγκροτείται η εθνική-πολιτισμική ταυτότητα των μαθητών. Το σχολείο είναι ο θεσμός μέσω
του οποίου εφαρμόζονται οι παραπάνω πολιτικές. Είναι ο βασικός μηχανισμός κοινωνικοποίησης
των παιδιών και το πλαίσιο επαφής αυτών και των οικογενειών τους με την ευρύτερη κοινωνία
(Φραγκουδάκη 1985, Γεωργίου 2000, Γερμανός 2002).
6.1 Εκπαίδευση και Μετανάστευση:

Αλβανοί μετανάστες και ελληνικό σχολείο
Το δικαίωμα στην υποχρεωτική, στοιχειώδη και δωρεάν εκπαίδευση είναι κατοχυρωμένο για όλους
τους ανθρώπους (Τσιτσελίκης 2017). Η νέα κοινωνική πραγματικότητα που διαμορφώθηκε στην
Ελλάδα μετά το 1990, μετασχημάτισε ριζικά το σχολικό περιβάλλον και αναδιαμόρφωσε τη σύνθεση
του μαθητικού πληθυσμού προσδίδοντας στο σχολικό περιβάλλον τα χαρακτηριστικά μιας πολυ-πο-
λιτισμικής συνύπαρξης (Παλαιολόγου, Ευαγγέλου 2013). Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία υπολο-
γίζεται ότι το ποσοστό των μαθητών με αλβανική καταγωγή/υπηκοότητα που φοιτούν στα ελληνικά
σχολεία φτάνει στο 71,5% του συνόλου των αλλοδαπών μαθητών (Παυλόπουλος κ.ά 2009:403).
Σύμφωνα με το Ελληνικό Φόρουμ Μεταναστών, 100.000 Αλβανοί μετανάστες έχουν τελειώσει τη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση, 20.000 είναι απόφοιτοι ανώτατης εκπαίδευσης και αρκετοί από αυτούς
είναι είτε έχουν μάθει εμπειρικά την ελληνική γλώσσα, είτε έχουν παρακολουθήσει προγράμματα
κατάρτισης για την εκμάθησή της.
6.2 Ένταξη στη σχολική τάξη: Εμπειρίες από τη σχολική διαδικασία

Ειδικότερα, σε σχέση με τους μαθητές με αλβανική με αλβανική καταγωγή/υπηκοότητα, οι πρώτοι
από αυτούς που έφτασαν στην Ελλάδα εντάχθηκαν σε μικρότερες τάξεις από αυτές που θα άρμο-
ζαν στην ηλικία τους μη μιλώντας καθόλου την ελληνική γλώσσα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να
βιώσουν έναν διπλό αποκλεισμό, από τη μια μεριά, τον γλωσσικό και, από την άλλη, την κοινω-
νική απομόνωση, αφού η ηλικιακή διαφορά εμπόδιζε την σύναψη φιλικών σχέσεων μεταξύ των
συμμαθητριών/των και ενέτεινε την κοινωνικής μορφής περιθωριοποίησή τους (Gogonas, Michail
2014). Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τους πληροφορητές μας, το γεγονός ότι δεν μιλούσαν καθόλου
ελληνικά τους δυσκόλεψε πάρα πολύ στην εκμάθηση της σύνταξης και της ορθογραφίας. Πολλοί
από αυτούς υποστήριξαν ότι, μολονότι έχουν τελειώσει τριτοβάθμια εκπαίδευση, εξακολουθούν να
αντιμετωπίζουν εκφραστικά και συντακτικά προβλήματα. Η πρώτη γενιά Αλβανών μαθητών παρου-
σίασε χαμηλό μέσο όρο βαθμολογίας, συμπεριφορά με διαταραχές και πρόβλημα προσαρμογής στο
σχολικό περιβάλλον, σε αντίθεση με τους μαθητές δεύτερης γενιάς, οι οποίοι παρουσιάζουν άριστες
σχολικές επιδόσεις, πλήρη σχολική αφομοίωση και ένταξη (Παυλόπουλος κ.ά 2009:417, Παλαιολό-
γου, Ευαγγέλου2013). Σύμφωνα με τα λεγόμενα ενός πληροφορητή:
61
«….Να αντιληφθώ το νόημα που θα διαβάσω, δυσκολευόμουν πολύ να εκφραστώ, δηλαδή

κάπου για μένα ήτανε και ντροπή γιατί μπορεί να καταλάβαινα πολύ καλά και να είχα σκέψεις για
να γράψω, ας πούμε, μια πρόταση, αλλά τα ορθογραφικά μου ήταν σε άθλια κατάσταση. Γιατί δεν
ήξερα ορθογραφία»
Όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης των Αλβανών μαθητών από τους καθηγητές και τους/τις
συμμαθητές/τριες, οι πληροφορητές και οι πληροφορήτριές μας εξέφρασαν ποικίλα βιώματα. Κά-
ποιοι θεωρούν ότι οι καθηγητές τους δεν είχαν τα απαραίτητα προσόντα και την ανάλογη εκπαίδευ-
ση για να τους βοηθήσουν στην ενσωμάτωσή τους και να τους υποστηρίξουν στην εκπαιδευτική δι-
αδικασία. Ωστόσο, φαινόμενα ρατσισμού, ξενοφοβίας και αποκλεισμού βίωσαν οι Αλβανοί μαθητές,
κυρίως, από συμμαθητές και συμμαθήτριές τους. Επρόκειτο για περιπτώσεις στις οποίες αναπαρά-
γονταν μια συμπεριφορά βασισμένη σε μία στερεοτυπική αντίληψη για την έννοια του «Αλβανού».
Αυτό οδηγούσε στη χρήση χαρακτηρισμών με αρνητικές συνδηλώσεις, όπως «ξένοι» ή «Αλβανοί»,
και στην περιθωριοποίησή τους. Ελάχιστες ήταν οι αναφορές για ρατσιστικές συμπεριφορές από την
πλευρά των καθηγητών τους.
Πολλοί από τους Αλβανούς μαθητές, όπως μας ανέφεραν, οδηγήθηκαν σε μία αντιδραστική και
αρνητική συμπεριφορά σε σχέση με τη συμμετοχή τους στο ελληνικό σχολείο και την εκπαιδευτι-
κή διαδικασία, απέκτησαν συναισθήματα φόβου και αντέδρασαν με μορφές κοινωνικοποίησης που
περιλάμβαναν παρέες, σχεδόν αποκλειστικά, από άλλους Αλβανούς μαθητές, αλλά, συχνά, και συμ-
μαθητές και συμμαθήτριες/μέλη άλλων μεταναστευτικών πληθυσμών καθώς και των παλιννοστού-
ντων Ελλήνων. Ο συγχρωτισμός αυτός ήταν απόρροια της ανάγκης, όπως μας δήλωσαν κάποιοι
«είτε γιατί νιώθω ότι υπάρχει κοινή καταγωγή, είτε γιατί έχω κάποιους για να μπορέσω να μιλήσω
στην ίδια γλώσσα». Τα παραθέματα που ακολουθούν εκφράζουν εύγλωττα βιώματα και εμπειρίες
των πληροφορητών/τριών μας από τα σχολικά τους χρόνια:
Θετικά συναισθήματα από τη στάση των διδασκόντων απέναντι στους Αλβανούς μαθητές:
«Οι δάσκαλοι μας δέχτηκαν, ή τουλάχιστον, ενδεχομένως κάποιοι να ήταν όπως όλοι οι άλλοι,
μας αντιμετώπιζαν όπως όλοι οι άλλοι που αυτό είναι θετικό προφανώς και κάποιοι άλλοι ήταν
ακόμα λίγο πιο κοντά σε σχέση με τους άλλους. Δηλαδή οι καθηγητές που είχαμε στα μαθήματα
τα ενισχυτικά που είχαν έναν τέτοιο χαρακτήρα τέλος πάντων.
Κάναμε μαθήματα μετά το κανονικό πρόγραμμα. ναι πολύ θετική η εικόνα στο κομμάτι αυτό
που μόλις είχαμε έρθει δηλαδή, ήτανε πολύ ζεστά στο σχολείο εκ μέρους των καθηγητών. Εκ
μέρους των συνομήλικών μας, εντάξει όπως είναι λογικό όταν είσαι παιδί δεν αντιλαμβάνεσαι
τον βαθμό ας πούμε της διαφορετικότητας».
«Ναι υπήρχε κατανόηση, υπήρχε υποστήριξη. Εξάλλου στο πανεπιστήμιο τα πράγματα είναι
πολύ διαφορετικά. Στο σχολείο από τους καθηγητές δεν αντιμετώπισα κάποιο ρατσισμό, για να
είμαι ειλικρινής. Τουλάχιστον όχι εγώ.
62
Σίγουρα θα υπήρχανε κάποια τέτοια μεμο- «Γενικά ρατσιστικό παράδειγμα δεν έχω
νωμένα περιστατικά, αλλά νομίζω ότι ένας άν- γνωρίσει ποτέ, σχεδόν ποτέ στην ζωή μου,
θρωπος ο οποίος είναι δάσκαλος και δεν είναι μόνο 2 φορές από… και δυστυχώς που το
συνειδητοποιημένος δάσκαλος έτσι όπως θα λέω ήταν από καθηγητές. Μια φορά ένας κα-
φερθεί στα ξένα παιδιά μπορεί να φερθεί και θηγητής… ψέματα, 3 φορές. Μια φορά ένας
σε ένα παιδί που δεν μπορεί να διαβάσει ή έχει καθηγητής στο γυμνάσιο, μια στο λύκειο και
δυσκολία ανάγνωσης ή κατανόησης... μια στο πανεπιστήμιο όχι άμεσα προς εμένα,
Στο πανεπιστήμιο ήταν τελείως διαφορε- αλλά έτυχε να βρίσκομαι σε σημείο που κα-
τικά τα πράγματα. Στο πανεπιστήμιο κοιτάνε θηγητής πανεπιστημίου να λέει σε Έλληνες
τι διαθέσεις έχεις να δουλέψεις. Κι αν έχεις φοιτητές, διαβάστε λίγο γιατί ήρθανε εδώ οι
διάθεση. Κι εγώ θεωρώ ότι βοηθήθηκα πάρα Αλβανοί και είναι καλύτεροι από εσάς, δε
πολύ από τους καθηγητές μου». ντρέπεστε και τα σχετικά».
Αρνητικά σχόλια για τις συνθήκες και την κα- «Αυτός ο άνθρωπος κάποια στιγμή είχε
τάρτιση των διδασκόντων: βγάλει έναν πολύ ρατσιστικό λόγο, εκεί
κρύβεται ο ρατσισμός για ‘μένα, γιατί είναι
«Έγινε γιατί οι ίδιοι οι καθηγητές, κά-
παιδαγωγός και σιγά σιγά ποτίζει ανθρώ-
ποιοι από αυτούς, είχανε και μια αδιαφορία,
πους. Αυτός ο άνθρωπος λοιπόν βγήκε στην
αλλά μεμονωμένα, όπως και σε κάθε χώρο
επίσημη ιστοσελίδα του και έγραψε ότι δεν
εργασιακό, ήταν ανίκανοι όχι γιατί δε είχα-
θα γίνουμε εδώ πέρα Ισλαμαμπάντ και ο
νε γνώσεις, όχι γιατί ήταν ανεπαρκείς, αλλά
Αλβανός κλέβει την γιαγιά και ο άλλος που
δεν μπορούσαν να διαχειριστούν όλο αυτό
κλέβει αυτόν.
το πράγμα που έσκασε το 93 και μετά γιατί
Γενικά έναν τρόμο όπου εμείς με τα
δεν ήταν προετοιμασμένοι για αυτό….
ονοματεπώνυμά μας μιλήσαμε στην σελίδα
Οι καθηγητές λοιπόν, πέραν του ότι κα-
του, ότι αυτό που κάνει είναι απαράδεκτο
νένας δεν μπορούσε να μιλήσει αλβανικά και
δεν μπορεί να μιλάτε έτσι, είστε καθηγητής
δεν μπορούσε να καταλάβει, δεν μπορούσε
πανεπιστημίου και πάρτε και το βάρος της
και να εξηγήσει. Ήταν ανεπαρκής, οπότε το
ευθύνης, δηλαδή όταν μιλάς με κάποιον κά-
μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να σε
νεις διάλογο δεν μιλάς μόνος σου. Ο οποίος
αφήσουν να ζωγραφίσεις. Το θέμα είναι ότι
κάποια στιγμή μας διέγραψε κι εμένα με
όσοι ήρθαμε εδώ πέρα είμαστε καλοί στα
στοχοποίησε και με στοχοποίησε με πολύ
μαθηματικά, γιατί γνωρίζαμε μαθηματικά,
άνανδρο τρόπο».
και ίσως γιατί το σύστημα παιδείας εκεί ήταν
λίγο πιο προχωρημένο, ήμασταν ανεπαρκείς
στα ελληνικά». Βιώματα από ρατσιστικές συμπεριφορές από
άλλα παιδιά:
Βιώματα από ρατσιστικές συμπεριφορές από
διδάσκοντες: «Οπότε εγώ το πρόβλημα που αντιμε-
τώπισα ήταν ως προς τα ίδια τα παιδιά. Ως
προς τις σχέσεις μας με τα ίδια, τα υπόλοιπα
τα παιδιά. Δηλαδή από το δημοτικό μέχρι το
63
λύκειο εγώ έκανα παρέα με ελάχιστους Έλληνες κι έκανα παρέα με τους Αλβανούς, αυτούς που
θεωρούσα φίλους μου. Οι οποίοι πολλές φορές κρύβαν κι από που είναι. Δηλαδή, πολλές φορές
κρύβαμε από που είμαστε. Δεν το λέγαμε εύκολα…..
Οι καθηγητές ξέρανε. Και στο διάλειμμα έρχονται και με ρωτάνε από που είσαι. Από την Αλβα-
νία. Μετά αντιμετώπισα μια ρατσιστική κατάσταση εμπειρία, όχι μόνο εγώ κι άλλα παιδιά, σου λέω
μέχρι το γυμνάσιο φοβόμαστε να πούμε από που είμαστε. Ίσως και γιατί τα σχολεία ήταν σα λόμπι.
Δηλαδή πήγαινες από το δημοτικό γυμνάσιο, γυμνάσιο λύκειο και είχαν διαμορφωθεί ήδη φιλίες και
σχέσεις. Έχει να κάνει κι αυτό. Είναι μια παράνοια. Αλλά και πάλι στο λύκειο δεν το αντιμετώπισα.
Αλλά γυμνάσιο και δημοτικό ήταν όντως έντονο, γιατί δεν μπορείς να το επεξεργαστείς σαν
παιδί, αλλά κι εκείνα δεν μπορούνε να το επεξεργαστούνε και υπήρχε μια πολύ ας πούμε βίαιη ας
το πούμε σχέση δηλαδή παίζαμε ξύλο έξω από το σχολείο όταν σχολάγαμε, ή και μας κυνηγού-
σαν. Όλο αυτό βέβαια δεν είχε να κάνει με τα ίδια τα παιδιά. Είχε να κάνει με μια διαμορφωμένη
κουλτούρα και ιδεολογία που είχε διαμορφωθεί εκείνη την εποχή.
Οι καθηγητές ήτανε ανίκανοι να το διαχειριστούνε όλο αυτό. Η αλήθεια είναι αυτή. Δηλαδή
ήταν μέχρι κι αδιάφοροι. Και προχωρούσανε. Και δε θέλανε να μπούνε σε αυτήν την κατάσταση.
Λέγανε α, είναι ένας τσακωμός μεταξύ των παιδιών. Δεν ήταν όμως. Ήταν πολύ έντονο. Ειδικά
στο γυμνάσιο ήταν πολύ έντονο».
«…ότι μάλλον αντιμετωπίζομαι διαφορετικά από τους συνομηλίκους μου. Τώρα που μου την
κάνεις θα έλεγα ότι όχι δεν αντιμετωπίζομαι διαφορετικά γιατί ήτανε τα ίδια ας πούμε αστειάκια
ή πειράγματα που συμβαίνουν σε αυτές τις ηλικίες. Χωρίς απαραίτητα να είσαι στο επίκεντρο ας
πούμε του γεγονότος της καταγωγής».
«…Στην πρώτη τάξη, λοιπόν, μπαίνουμε στην τάξη κι εγώ συστήθηκα στα παιδιά με το όνομά
μου –στο διαβατήριο ήμουν γραμμένη με την αλβανική εκδοχή του ονόματός μου-,κι η δασκάλα
φώναξε με αυτή. Εγώ επειδή ήξερα σήκωσα το χέρι μου. Τα παιδιά με κοίταξαν παράξενα κι
άρχισαν να γελάνε χωρίς να καταλαβαίνω εγώ γιατί. Μετά, στο διάλειμμα, κατάλαβαν ότι είμαι
από την Αλβανία και υπήρχε μια πιο κρύα συμπεριφορά μέχρι που εγώ έφτασα σε πολύ επιθετική
συμπεριφορά εγώ.
Μια μέρα καθόμουν στην τάξη, ήμουν άρρωστη και δεν ήθελα να βγω. Και μου λέει η δα-
σκάλα μου στο δημοτικό, όπου είχαμε και επιμελητές που κάθονταν στην τάξη μέσα, «κάτσε μέσα
δεν πειράζει». Τα άλλα παιδάκια όμως ήθελαν να κάτσουν μόνα και με χαρακτηρισμούς όπως
«αλβανάκι, βγες έξω» και άλλα, έφτασα σε σημείο να του φέρω μια καρέκλα στο κεφάλι για να
σταματήσει να με χαρακτηρίζει έτσι, χωρίς λόγο ενώ εγώ δεν είχα κάποιο θέμα.
Είχα φτάσει σε σημείο να μην με κάνει κανείς παρέα γιατί τους χτυπούσα όλους. Δεν μπο-
ρούσαν και οι καθηγητές να κάνουν κάτι. Οι δάσκαλοι δηλαδή δεν έκαναν κάτι. Ούτε έλεγαν
«σταμάτα» ή οτιδήποτε άλλο ή να πουν σε μένα «τι κάνεις, πας καλά;». Κι άλλα τέτοια περιστατικά.
Είχαμε ένα βουναλάκι με δέντρα και από κάτω ήταν σαν γκρεμός. Έχω ρίξει παιδάκι από εκεί
επειδή με χτυπούσε με πέτρες στην αρχή, ανέβηκε πάνω να με χτυπήσει και χρησιμοποιώντας
τους ίδιους χαρακτηρισμούς «αλβανάκι, δε σε θέλουμε» και παρόμοια. Είχε ανοίξει το κεφάλι
64
του όταν τον έριξα από εκεί. Μιλάμε για πολύ Η σχολική επιτυχία φαίνεται πως κατέχει θέση
βίαιη συμπεριφορά». σημαντικής αξίας στην αλβανική οικογένεια και
γίνεται κατανοητή ως ένα μέσο ένταξης, ενσω-
«Τα παιδιά είναι ενταγμένα, έχουν μπει μάτωσης και κοινωνικής ανέλιξης (Παλαιολόγου,
μέσα στις παρέες, υπάρχουν περιπτώσεις Ευαγγέλου 2013, Ζαχαριάδου 2014). Η έρευνα
αποκλεισμών ιδιαίτερα παιδιά που είναι έδειξε ότι η αντίληψη για τη σχολική επιτυχία πε-
κλειστά σαν χαρακτήρες, είναι ο «βρωμιά- ριλαμβάνει χαρακτηριστικά όπως η ανταπόκριση
ρης ο Αλβανός». Υπάρχουν περιπτώσεις των παιδιών στις απαιτήσεις των σχολικών υπο-
bullying και μερικοί δάσκαλοι δεν το βλέ- χρεώσεων, η κατάκτηση των στόχων που τίθε-
πουν; Δεν κάνουν κάτι; Αλλά τι τους νοιάζει νται από την εκπαιδευτική διαδικασία, η διάκριση
το αφήνουν έτσι. Αλλά πιο πολύ αυτή η αδια- για τη διάθεσή τους να κατακτήσουν τη γνώση και
φορία από τους εκπαιδευτικούς». να συμμετέχουν ενεργητικά στη μαθησιακή δια-
δικασία. Η σχολική επιτυχία συνδυάζεται, ακόμα,
με ανεπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες για τη
6.3 Αντιλήψεις για την επιτυχία σύναψη σχέσεων με τους συνομηλίκους τους
και την αποδοχή από την σχολική συλλογικότητα.
στο σχολείο Οι γονείς ωθούν τα παιδιά τους στην εκμάθηση
της ελληνικής γλώσσας, στην απόκτηση πτυχίου
Η σχολική πραγματικότητα είναι πολυσύνθετη και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και, σε αρκετές περι-
οι σχολικές πορείες των μαθητών προκύπτουν πτώσεις, τους αποτρέπουν από το να χρησιμο-
από συνδυασμούς διαφόρων παραγόντων, τόσο ποιούν την αλβανική.
του εκπαιδευτικού και σχολικού αλλά και του
ευρύτερου σχολικού πλαισίου (Φραγκουδάκη «Είχαν τη ρετσινιά τους οι Αλβανοί και
1985, Banks 1987). Υπό την έννοια αυτή η ορι- υπήρξε η κατά τα άλλα ερμηνεύσιμη αλλά
οθέτηση των εννοιών της σχολικής επιτυχίας προβληματική κατάσταση διότι φτάσαμε
και αποτυχίας είναι ένα σύνθετο φαινόμενο στην στο σημείο οι ίδιοι οι γονείς των μαθητών
παραγωγή του οποίου πρέπει να συμπεριλάβει αλβανικής καταγωγής να μην θέλουν για τα
κανείς την ατομική ιστορία του καθενός, την ιστο- παιδιά τους να μάθουν την αλβανική γλώσ-
ρία της οικογένειας του, την τοποθέτησή του απέ- σα γιατί αυτό θα ήταν μία πτυχή/ πλευρά
ναντι στη μάθηση και στις σπουδές γενικότερα, της προσωπικότητάς τους η οποία θα τους
και κυρίως τις νοηματοδοτήσεις σχετικά με τον δημιουργούσε πρόβλημα στη συνέχεια
εαυτό και την κοινωνική του θέση (Charlot 1999). στην ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία...
Καθοριστικός παράγοντας, ωστόσο, για τη σχολι- Θα ήταν σεσημασμένοι».
κή επιτυχία δεν είναι η κοινωνική καταγωγή και
προέλευση των μαθητών αλλά το οικογενειακό «Από τους γονείς ναι, είναι η κουλτούρα
περιβάλλον (Πυργιωτάκης 1998) και το περιβάλ- των Αλβανών και αυτό που οι γονείς θέλουν
λον του σχολείου για τη διαμόρφωση της σχέσης να δώσουν κάτι καλύτερο στα παιδιά τους,
των μαθητών με τη γνώση, μέσω των αξιώσεων ένα εφόδιο σε αυτή τη ζούγκλα που ζούμε
και προσδοκιών τους (Charlot 1992). παρά την οικονομική κρίση που βιώνουμε
όλοι και οι Έλληνες και οι Αλβανοί θέλουν το
παιδί τους να κάνει κάτι».
65
«Αυτό το αντίστοιχο του AmericanDream, να σας σπουδάσουμε και περνάει μια λογική ότι
όλα μπορεί να αλλάξουνε με βάση τις προσωπικές και μόνο… είναι μεγάλο, είναι σημαντικό
προφανώς η προσωπική προσπάθεια, αλλά με βάση τις προσωπικές και ατομικές και μόνο
προσπάθειες».
«Εγώ είχα μια εμμονή με το πτυχίο μου ήθελα να πάρω οπωσδήποτε το χαρτί».
«Ναι γιατί δεν είναι ότι ήμουνα απλά φοιτήτρια και έπαιρνα κάποια υποτροφία… και σε μα-
θήματα που δεν ήθελα να τα αφήσω, γιατί έβλεπα γύρω μου ότι υπήρχαν και αυτοί οι λεγόμενοι
αιώνιοι φοιτητές και αυτό με τρόμαζε από 2 απόψεις.
Πρώτον γιατί πίστευα ότι θα μπορούσε να καθυστερήσει τα σχέδια και τα όνειρα της ζωής μου
αν θα καθυστερούσα και εγώ να πάρω το πτυχίο και δεύτερον λόγω ότι δεν έπαυα να είμαι μια
μετανάστρια, φοβόμουν μήπως για κάποιοι συγκεκριμένο λόγο θα μπορούσαν να κλείσουν τα
σύνορα, να διώξουν τους μετανάστες και να είχα θέμα και να άφηνα τις σπουδές μου στην μέση.
Οπότε έβαλα τα δυνατά μου για να μπορέσω να τις τελειώσω μέσα σε 4 χρόνια».
6.4 Η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας

Η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας γίνεται κατανοητή από τους πληροφορητές και τις πληροφορή-
τριές μας ως μία επιτακτική ανάγκη, ένα κρίσιμο προσόν για την εξεύρεση εργασίας και ένας τρό-
πος ένταξης στην ελληνική κοινωνία, καθώς πρόκειται για μία ανάγκη επικοινωνίας σε καθημερινό
επίπεδο (Chatzidaki, Maligkoudi 2012, Βλαχάβα, Κάλτσου 2014). Χάρη στην πρωτοβουλία δημόσιων
και ιδιωτικών φορέων έχουν δημιουργηθεί χώροι και προγράμματα, όπου οι μετανάστες έχουν τη
δυνατότητα να μάθουν καλύτερα τα ελληνικά.
Πρόκειται για Δήμους αλλά και Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες που έχουν δραστηριοποιηθεί
αντιλαμβανόμενοι τη σημασία της γνώσης της γλώσσας από τους μετανάστες τόσο ως χρηστικού
μέσου διαβίωσης όσο και ως μηχανισμού αύξησης της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και κοινωνικής
ενσωμάτωσης. Λένε οι άνθρωποι με τους οποίους μιλήσαμε:
«Όταν ήρθαμε λοιπόν εδώ, δυσκολεύτηκα πάρα πολύ να μάθω τα ελληνικά. Για μας πέρασε
όλο αυτό σαν ένας τρόπος επιβίωσης. Δεν πέρασε σαν ένας τρόπος διαμορφωμένος μέσα μας.
Ήταν αναγκαστικά να μάθουμε ελληνικά γιατί έπρεπε να επιβιώσουμε».
«Έπρεπε να είχε ας πούμε κέντρα υποδοχής. Οργάνωση. Για να μάθει τη γλώσσα. Το πρώτο
πράγμα, όπως πάνε στην Ιταλία. Όλοι οι γνωστοί μου, τα ξαδέρφια, τα πάντα, της γυναίκας μου,
έχουν περάσει από σχολή, τέτοιων καλογριών, πως το λένε. Τις καλόγριες. Όλοι πέρασαν από εκεί,
γιατί μάθαιναν τη γλώσσα, και μάθαιναν μια τέχνη. Δηλαδή κάνανε σαν επαγγελματικό έτσι σχολείο.
Μάθαιναν και τη γλώσσα, μάθαιναν και μια δουλειά».
66
Από την πλευρά των φορέων και των ανθρώ- σχολείο, δεν πρόλαβαν να πάνε, κι έχουν
πων που οργανώνουν τα μαθήματα αυτά κατα- κάνει οικογένεια τα παιδιά τους πια είναι σε
γράφονται μία σειρά από ζητήματα: ηλικία τέτοια».
«Υπήρχε ένα πρόγραμμα για κάποιο δι- «Οπότε ουσιαστικά είναι μετανάστες
άστημα που μας πήρε και το όνομα ‘Οδυσ- πρώτης γενιάς που δεν έχουν παρακολου-
σέας’ του υπουργείου παιδείας, της γενι- θήσει εδώ σχολεία στην Ελλάδα και απευ-
κής γραμματείας δια βίου μάθησης, που θύνονται σε σας για την εκμάθηση της ελλη-
όμως απευθυνόταν σε πολύ μικρό αριθμό νικής γλώσσας… Ε... Ναι, γιατί της δεύτερης
μεταναστών, γινόταν πολύ αποσπασματικά γενιάς είναι υποχρεωμένο το κράτος να τα
και επειδή οι πιο πολλοί από τους μετανά- δέχεται στο σχολείο οπότε φοιτούν ήδη».
στες έρχονται σε μας μαθαίνοντας το από
άλλους στόμα με στόμα, εκείνο δεν είχε «Ο στόχος ήταν να μπορούν... Εντάξει
μαθευτεί αρκούντως. τα πρώτα χρόνια δεν μιλούσαν σχεδόν κα-
Επίσης σε μας έρχονται πάρα πολύ με- θόλου, μιλάμε για το ΄97, ΄98, ΄99, 2000,
τανάστες που δεν έχουν χαρτιά, ή που έχουν ακόμα έρχονταν οι άνθρωποι. Τότε ήταν να
και δεν έχουν, είναι σε μία περίεργη κατά- μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους, με
σταση, εμείς δεν ελέγχουμε τη νομιμότητα τους άλλους μετανάστες, με τους έλληνες
κανενός, οποιοσδήποτε έρχεται να μάθει και κυρίως με τις υπηρεσίες και τους ερ-
εδώ μία γλώσσα αρκεί να μας δώσει, κατά γοδότες, να μην είναι δηλαδή αντικείμενα
δήλωσή του, τα στοιχεία του και μας αρκεί εκμετάλλευσης μόνο και μόνο επειδή δεν
αυτό. Οπότε καταλαβαίνεις ότι υπάρχει ένας μιλούν τη γλώσσα. Αυτό είναι πολύ βασικό.
κόσμος που ιδίως τα τελευταία χρόνια με την Στη συνέχεια, ένας άλλος στόχος ήταν η
κρίση έχει (...) Όχι, από κρατικά προγράμμα- παραγωγή και δικού τους λόγου, είτε προφο-
τα δεν έχουμε πάρει». ρικού είτε γραπτού και η κατανόηση κιόλας
της κοινωνίας στην οποία βρίσκονται, κριτική
«Eμάς οι μαθητές μας είναι ενήλικες. συνειδητοποίηση όπως λέμε… Επειδή εδώ
Ελάχιστοι έχουν παρακολουθήσει τα μα- έγιναν αρκετές προσπάθειες να χρησιμοποι-
θήματα όντας ήδη μαθητές σε ένα δημόσιο ηθούν μέθοδοι οι οποίες ήταν πρωτοπόρες
σχολείο, όμως, αυτό που λες συμβαίνει γιατί η διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης
έμμεσα, γιατί ιδίως τα τελευταία χρόνια ήταν στα σπάργανα μέχρι και τη δεκαετία του
έρχονται γονείς μαθητών που είναι αυτή τη ‘90 τότε άρχισαν κάποιες πρώτες προσπάθει-
στιγμή στο δημοτικό ή και στο γυμνάσιο, είτε ες και κυρίως μετά από το 2000 για να γίνουν
αλβανικής καταγωγής είτε από την πρώην θεωρητικές αναλύσεις…
Σοβιετική Ένωση και ζητούν να βελτιώσουν Και άνθρωποι οι οποίοι ήταν μεταπτυ-
τα ελληνικά τους για να μπορούν να βοη- χιακοί ή υποψήφιοι διδάκτορες στο Τμήμα
θούν τα παιδιά τους στα μαθήματα... Ναι, Παιδαγωγικής… Προσπαθούσαν να προ-
αυτό είναι κάτι που το παρατηρούμε τα τε- σαρμόζεται το μάθημα, στις ανάγκες και στα
λευταία χρόνια αν σκεφτούμε ότι κάποιοι ενδιαφέροντα των μαθητών, χωρίς να χρη-
που ήρθαν στην Ελλάδα και δεν πήγαν στο σιμοποιούν απαραίτητα εγχειρίδιο».
67
Επιπλέον, η καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας και των στοιχείων του ελληνικού πολιτισμού και
της ελληνικής ιστορίας είναι απαραίτητα προσόντα στη διαδικασία για την απόκτηση της ελληνι-
κής ιθαγένειας.
«Δηλαδή είπε το παιδί που γεννήθηκε στην Ελλάδα, δεν αρκεί να γεννήθηκε από γονείς που
ήταν νόμιμοι για κάποια χρόνια αλλά πρέπει να γράφθηκε στη Α’ δημοτικού. Η άλλη περίπτωση
είναι να έχει πάει 6 χρόνια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ή 9 χρόνια συνολικά πρωτοβάθμιας και
δευτεροβάθμιας. Όλες αυτές οι περιπτώσεις προϋποθέτουν νόμιμη παραμονή των γονέων με
κάποιες παραλλαγές με το πριν και το μετά.
Η τρίτη περίπτωση είναι να έχει αποφοιτήσει από ελληνικό πανεπιστήμιο, ΑΕΙ ή ΤΕΙ εφό-
σον όμως έχει απολυτήριο ελληνικού λυκείου. Δηλαδή ένα παιδί που τελείωσε λύκειο στην
Αλβανία και έδωσε εξετάσεις και πέρασε σε ελληνικό πανεπιστήμιο δεν μπορεί να πάρει την
ιθαγένεια με αυτή τη διάταξη».
6.5 Η εκμάθηση της αλβανικής γλώσσας

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια έντονη κινητικότητα των Αλβανών μεταναστών δεύτερης γε-
νιάς προς την εκμάθηση της μητρικής τους γλώσσας (Gogonas 2009, 2010). Η δημόσια χρήση των
αλβανικών δε θεωρείται, πλέον, ως μία απορριπτέα ή στιγματισμένη πρακτική. Αντίθετα αποτελεί
ένα πρόσθετο προσόν γλωσσομάθειας, μια ακόμη γλώσσα στο βιογραφικό, η γνώση της οποίας
βελτιώνει τις δεξιότητες και αυξάνει βελτιώνει την ανάδειξη ενός επαγγελματικού προφίλ, κάτι που
μπορεί να ανοίξει εργασιακούς δρόμους. Η τάση αυτή έρχεται σε αντίθεση με τη στάση που ακολου-
θούσαν τα πρώτα χρόνια της διαβίωσης στην Ελλάδα οι μετανάστες γονείς αλλά και τα ίδια τα παιδιά
(Ευθυμιάδου 2014, Κοιλιάρη 2014).
Όπως μας το περιέγραψαν, οι γονείς επιζητούσαν να ενσωματωθούν τα παιδιά με κάθε τρόπο στην
χώρα υποδοχής και τους γλωσσικούς της κώδικες. Για το λόγο αυτό τα απέτρεπαν να ομιλούν την
αλβανική γλώσσα. Από την άλλη, τα παιδιά που ήρθαν σε μικρή ηλικία στην Ελλάδα, ή που γεννήθηκαν
σε αυτήν, δεν ήθελαν να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους συνομήλικους τους. Σε αυτό το πλαίσιο η
χρήση των αλβανικών προσλαμβάνονταν από τους μαθητές με αλβανική καταγωγή/υπηκοότητα ως
στοιχείο περιθωριοποίησης και πιθανή αιτία άσκησης ρατσιστικής συμπεριφοράς εις βάρος τους.
Ένδειξη της βελτίωσης και των αλλαγών που έχουν επέλθει στο ζήτημα της γνώσης και χρήσης
της αλβανικής γλώσσας είναι το γεγονός ότι διάφοροι φορείς, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και
πολιτιστικά σωματεία, όπως η «Μητέρα Τερέζα» (Χυστούνα 2012), το «Διάπολις», το «Πολύδρομον»
και το «Forum Μεταναστών» διοργανώνουν, εδώ και πολλά χρόνια, μαθήματα για την εκμάθησή της
(Ανδρουλάκης, Μητακίδου, Τσοκαλίδου 2012). Τα μαθήματα, συνήθως, πραγματοποιούνται το Σαβ-
βατοκύριακο, σε αίθουσες που τους έχει παραχωρήσει το ΑΠΘ, ή κάποιοι Δήμοι. Οι μαθητές είναι
παιδιά που δεν γνωρίζουν σχεδόν καθόλου αλβανικά. Όπως μας είπαν οι υπεύθυνοι του συλλόγου
«Μαρία Τερέζα»:
68
«Είμαστε πολιτιστικός σύλλογος… Για κάποιους φοιτητές αλβανικής καταγωγής

Έχουμε δικαίωμα εκμάθησης της αλ- η βελτίωση της γνώσης της αλβανικής γλώσ-
βανικής της μητρικής μας γλώσσας στα σας είχε ανταλλακτική αξία στην πρόοδο των
παιδιά μας… Ασχολούμαστε μόνο με πο- σπουδών τους:
λιτιστικά… Δεν έχει καμία σχέση με άλλες
δραστηριότητες ο σύλλογος… Αυτός ήταν «Εγώ στα αλβανικά δεν ήξερα να δια-
ο κύριος λόγος που ιδρύθηκε και αυτός βάζω και να γράφω, ήξερα μόνο να μιλάω.
ήταν ο κύριος λόγος που είμαστε σήμερα Μόλις μπήκα στο πανεπιστήμιο κατάλαβα ότι
σαν σύλλογος». όσο περισσότερες γλώσσες ξέρεις τόσο κα-
λύτερα είναι».
Οι Αλβανοί μετανάστες/γονείς των μαθητών
προσλαμβάνουν τη διαδικασία με τους παρακά- «Ήθελα να αξιοποιήσω τα αλβανικά.
τω τρόπους: Ιστορική βαλκανική γλωσσολογία. Πήγα στο
Κόσσοβο οι εργασίες που κάνω πλέον είναι
«Να σου πω ότι πολλές φορές πολλά η σχέση ελληνικής αλβανικής».
παιδιά δεν γνωρίζανε καν ούτε μια λέξη αλ-
βανική. Και υπάρχουν άτομα τα οποία αλβα-
«Τα περισσότερα έχουν τελειώσει το
νικά μάθανε χάρη στον σύλλογο. Και το πιο
σχολείο εδώ, έχουνε κάνει τις παρέες
ευχάριστο είναι ότι χάρη στα αλβανικά που
τους με γηγενή πληθυσμό, διασκεδάζουν
μάθανε στον σύλλογο, όχι ότι κάναμε μαθή-
στα ίδια μέρη. Πολλά δεν ξέρουν καλά
ματα αλλά ήρθανε σε επαφή και… μπορεί
και τα αλβανικά, δηλαδή πάνε στη για-
να ξέρανε αλλά είχανε κάπου να μιλήσουνε.
γιά τους στην Αλβανία και δεν ξέρουν να
Υπάρχουν παιδιά που χάρη σε αυτή την προ-
μιλήσουν…. Έχουν μητρική γλώσσα την
σπάθεια σήμερα δουλεύουνε σε εταιρείες,
ελληνική, δηλαδή φεύγουν ενός έτους ή
συνεργάζονται Ελλάδα και Αλβανία όπου
φεύγουμε μηνών πρώτη γλώσσα έχουν την
είναι απαραίτητη η γνώση της αλβανικής
ελληνική και όταν πάνε πίσω στην Αλβανία
γλώσσας. Ότι μάθανε, σε αυτό το κομμάτι
δεν μπορούν να συνεννοηθούν».
τουλάχιστον είμαστε αρκετά περήφανοι».
«Για παράδειγμα, άρχισα μαθήματα αλ-
«…Aπό παιδιά που είναι καθαρά 2ης γε-
βανικών που παλιότερα έλεγα ότι δεν μου
νιάς, δηλαδή έχουν έρθει ενός, δύο χρονών
χρειάζονταν σαν γλώσσα. Άρχισα να πα-
ή έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα. Δεν έχουν κα-
ρακολουθώ τα μαθήματα παράλληλα με τα
μία επαφή πλέον με την Αλβανία και οι οποίοι
ρωσικά. Τότε άρχισα να σκέφτομαι πιο σφαι-
είναι όλοι σε πανεπιστήμια και σε μεταπτυχι-
ρικά, ότι είναι ακόμη μία γλώσσα, ακόμη
ακές σπουδές και πιστεύω ότι και λόγω της
μία χώρα. Όπως είναι η Ελλάδα είναι και η
ηλικίας και λόγω της μόρφωσης τους θα δώ-
Αλβανία. Πριν 20 χρόνια η Ελλάδα μπορεί να
σουν μια άλλη ώθηση, καινούριες ιδέες για το
ήταν στο ίδιο επίπεδο με την Αλβανία. Άλλο
τι μπορεί να προσφέρει ένας τέτοιος σύλλο-
που εξελίχθηκε. Το πέρασα έτσι στο μυαλό
γος στους Αλβανούς φοιτητές».
μου και νομίζω είναι πιο λογικό απ’ ό,τι είχα
παλιά που θεωρούσαν οι άλλοι κακό το ότι
69
είμαι από την Αλβανία, οπότε το θεωρούσα κι εγώ κακό. Αλλά είναι και να το ψάξεις εσύ, να το
θες και να το ψάξεις. Εγώ δηλαδή, από το Λύκειο και μετά άρχισε να μη με ενοχλεί».
6.6 Ο θεσμός των διαπολιτισμικών σχολείων και οι ΜΚΟ

Η ιδέα της εισαγωγής του θεσμού του διαπολιτισμικού σχολείου στην Ελλάδα εντάσσεται στις πο-
λυ-πολιτισμικές πολιτικές που ακολούθησε η Ελλάδα, και οι οποίες υποστηρίχθηκαν από την Ε.Ε.,
στην προσπάθεια να διαχειριστεί δημιουργικά τη συνύπαρξη μαθητών με διαφορετικό πολιτισμικό
υπόβαθρο και εθνική καταγωγή. Ανεξάρτητα από τις εγγενείς αδυναμίες που εμπεριέχει η έννοια
της πολυπολιτισμικότητας ως πολιτικού προτάγματος, η διαδικασία αυτή εντάχθηκε στο πλαίσιο μιας
κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από πολιτισμική ποικιλομορφία και γλωσσικό πλουραλισμό. Αυτή η
προσπάθεια συνέβαλε σημαντικά στην εισαγωγή μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας που αποστασιο-
ποιήθηκε από το μονοδιάστατο μονοπολιτισμικό μοντέλο της εκπαίδευσης και τη συμπερίληψη της
πολιτισμικής ετερότητας (Γκόβαρης 2011).
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το νόμο 2413/1996 περί της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, προβλέπε-
ται η δημιουργία διαπολιτισμικών σχολείων και η δυνατότητα διδασκαλίας επιπρόσθετων γλωσ-
σικών μαθημάτων στη μητρική γλώσσα των μεταναστών. Μολαταύτα, ο νόμος παραμένει ασαφής
ως προς τους στόχους των συγκεκριμένων σχολείων. Τα υπάρχοντα στοιχεία αναφέρουν ότι ενώ
οι αλλοδαποί μαθητές αποτελούν το 10% του συνολικού μαθητικού πληθυσμού μόνο το 0,71%
είναι φοιτά σε διαπολιτισμικά σχολεία. Ο ρόλος των διαπολιτισμικών σχολείων στην Ελλάδα δεν
εστιάζει στην γλωσσική και πολιτιστική διαφορετικότητα των μαθητών αλλά στην ελλιπή γνώση
της ελληνικής γλώσσας.
Όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω, το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών που βρίσκονται στην
Ελλάδα είναι Αλβανοί και μετά από μια μακρόχρονη παρουσία στη χώρα προσπαθούν να επιτύχουν
την εισαγωγή της αλβανικής ως προαιρετικού μαθήματος σε σχολεία, όπου υπάρχει μεγάλη συγκέ-
ντρωση αλβανόφωνων μαθητών (Τσιτσελίκης 2017:7). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, παρόλο
που έχει επισυναφθεί μια διακρατική συνεργασία μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας το 1998 με σκοπό
τη ενίσχυση των γλωσσών στις δύο στις δύο χώρες, τη δημιουργία υλικού προσαρμοσμένου στις
γλωσσικές ανάγκες των μαθητών και την εισαγωγή της ελληνική γλώσσας στα Πανεπιστήμια των
Τιράνων και του Αργυροκάστρου και της αλβανικής στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, τόσο η ελληνική
πλευρά όσο και η αλβανική δεν έχουν προχωρήσει τη συζήτηση πάνω σε αυτό το θέμα.
«Η ανάπτυξη Αλβανικών μαθημάτων ως δίγλωσσο μάθημα, ως μάθημα που θα βοηθήσει

τα παιδιά μας να γίνουν καλύτεροι και να ενισχύσουν τη ταυτότητά τους και να συντηρούμε τα
καλύτερα στοιχεία της Αλβανικής κοινότητας, να μην το πω έθνος»
70
«Εμείς θα κάνουμε τις προσπάθειές «Στην Ελλάδα δυστυχώς δεν έχουμε

μας, κάνουμε ήδη προσπάθειες μεμονω- παράδοση στις αλβανικές σπουδές, μόνο τα
μένες έχουμε ανοίξει αρκετά σχολεία, δεν τελευταία χρόνια και αυτό έχει γίνει λιγάκι
είναι σχολεία, είναι ουσιαστικά φροντιστή- ορθοδοξία θα έλεγα εγώ λόγου χάρη αν πάτε
ρια εκμάθησης της αλβανικής γλώσσας ως στις γειτονικές χώρες δεν ξέρω στα Σκόπια
δεύτερης γλώσσας, σαββατοκύριακα, αλλά αλλά Βουλγαρία, Σερβία, Αλβανία θα δείτε
αυτό δεν επαρκεί. Εμείς θέλουμε κάτι πολύ ότι έχει στα πανεπιστήμια (50:07) ελληνικές
πιο οργανωμένο. Όπως η Ελλάδα έχει σε σπουδές έχει έδρες ελληνικών σπουδών
κάποια χώρα του κόσμου, όπου υπάρχουν ελληνικής γλώσσας και φιλολογίας ελληνι-
Έλληνες η Ελλάδα έχει σχολεία. Να σας πω κής γλώσσας και πολιτισμού, και να έρθω
ένα παράδειγμα. Κατηγορούν την Αλβανία να ρωτήσω εδώ στην Ελλάδα υπάρχει σε
ως οπισθοδρομική κ.λ.π. Λάθος όμως. κάποιο πανεπιστήμιο κάτι αντίστοιχο; Βέβαια
Να δώσω με παραδείγματα η Αλβανία υπάρχουν τα τμήματα του ΠΑΜΑΚ βαλκανι-
σε πολλά θέματα είναι πολύ πιο μπροστά κών σπουδών αλλά κυρίως εκεί το βάρος
από την Ελλάδα. Στην Αλβανία υπάρχουν 40 πέφτει στην οικονομία, κάνουν γλώσσα και
ελληνικά σχολεία. Επαναλαμβάνω, 40 ελλη- φιλολογία αλλά τη γλώσσα τη μαθαίνουν για
νικά σχολεία. Ανέκαθεν η ελληνική ομογέ- να μπορούν να έχουν καλύτερη πρόσβαση
νεια στην Αλβανία, ανέκαθεν, είχε τουλάχι- στην αγορά εργασίας στις αντίστοιχες χώρες
στον έναν Υπουργό. Δεκάδες διευθυντές, για να εκμεταλλεύονται…. Αλλά δεν υπάρ-
γενικούς γραμματείς, πρυτάνεις κ.λ.π. ανέ- χουν καθαρές σπουδές γλώσσας, φιλολο-
καθεν. Ποτέ δεν το λέγανε. Εμείς εδώ πέρα γίας, λογοτεχνίας για τις αντίστοιχες χώρες
δεν έχουμε ούτε ένα σχολείο. Τα παιδιά μα- και το ερώτημα είναι γιατί... Ενώ έχουμε
θαίνουν εδώ και δεν έχουν από κάπου να ισπανική φιλολογία και φιλολογία γερμανική
πάρουν μια πιστοποίηση. Που θα έπρεπε αγγλική γαλλική».
το πανεπιστήμιο της Αθήνας να ανοίξει ένα
τμήμα Αλβανολογίας. Θα είναι αναγνώριση «Ένα μεγάλο έλλειμμα είναι ότι δεν
και υγιές για το κράτος». διδάσκονται τη γλώσσα τους. Επίσης ένα
άλλο πρόβλημα είναι ότι δεν λαμβάνεται
«Δεν το θέλει και η ελληνική πλευρά, και καθόλου υπόψη η δική τους κουλτούρα.
όταν λέω ελληνική πλευρά δεν εννοώ, δεν Δηλαδή μαθητές που θα μπορούσαν να
μιλάω μόνο για τις κυβερνήσεις. Και πιθα- φέρουν τη δική τους εμπειρία, τη δική τους
νότατα όλο αυτό να το εισπράττει ξέρω εγώ χώρα αλλά και τη δική τους την κουλτούρα
και η αλβανική κοινότητα και να λέει άσε μη δεν ερωτώνται ποτέ, δεν δείχνει ας πούμε
μπλέξουμε καλύτερα. Πάνω σ’ αυτό ήταν ο να νοιάζεται και το σχολείο σχεδόν καθό-
τρόπος που τα παιδιά εντάχθηκαν στο σχο- λου για αυτό το θέμα».
λείο, εντάχθηκαν όμως με ελληνικά ονόματα
εκείνη την εποχή. Και πολλές φορές επειδή
είχαν καλή πρόθεση οι εκπαιδευτικοί και
δεν είχαν εκπαιδευτεί πάνω σ’ αυτό».
71
κεφάλαιο έβδομο
Η Μεταναστευτική Εμπειρία
στον Κόσμο της Εργασίας
7 κεφάλαιο έβδομο
7.1 Οι Αλβανοί μετανάστες στην ελληνική αγορά εργασίας

Τη δεκαετία 1998-2008, που σημαδεύτηκε από την αύξηση και νομιμοποίηση του μεταναστευτι-
κού πληθυσμού στην Ελλάδα, οι θέσεις απασχόλησης αυξήθηκαν κατά 541.000, από τις οποίες
οι 322.000 αφορούσαν γυναίκες. Στο ίδιο διάστημα (1998-2008), ο ετήσιος ρυθμός αύξησης του
ΑΕΠ ήταν 3,5%, ενώ η ανεργία κινήθηκε πτωτικά από το 11,4% στο 7,9%. Η συμβολή του με-
ταναστευτικού πληθυσμού στην αύξηση του ΑΕΠ, στη μείωση της ανεργίας και στη βελτίωση
των μεγεθών της ελληνικής οικονομίας καταγράφεται ως αδιαμφισβήτητη (Λαμπριανίδης 2001,
Παπαστεργίου, και Τάκου, 2013).
7.2 Επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στους Αλβανούς μετανάστες

Η εκδήλωση της κρίσης το 2008 άλλαξε τα δεδομένα της δεκαετίας 1998-2008. Η παρατεταμένη
λιτότητα και η συνεπακόλουθη ύφεση εκτόξευσαν την ανεργία από το 7,5% στο 27,9 %. Το 2008
υπήρχαν 300.000 άνεργοι, ενώ σήμερα 1.400.000, χωρίς να έχει αυξηθεί καθόλου ο αριθμός των
αλλοδαπών (Παπαστεργίου και Τάκου, 2013). Η ανεργία πλήττει τους μετανάστες σε ποσοστό μεγα-
λύτερο από ό,τι τους γηγενείς, καθώς, λόγω της οικονομικής κρίσης, παρουσιάζεται το φαινόμενο
της επισφαλούς και κακοπληρωμένης απασχόλησης (Παπαστεργίου και Τάκου, 2013).
ΑΛΒΑΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΞΕΝΗ

Εξέλιξη Ποσοστού Ανεργίας 2004 - 2013
Πηγή: Ελ. Στατ., Έρευνες Εργατικού Δυναμικού, ανά τρίμηνο Hatziprokopiou, 2015)
Στο γράφημα, παρατηρούμε την εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας την δεκαετία 2004-2013, όπου
απεικονίζεται ότι το ποσοστό ανεργίας των Αλβανών μεταναστών ξεπερνά το αντίστοιχο ποσοστό
75
ανεργίας των Ελλήνων από το 2009 κι έπειτα. Έτσι, το συνολικό ποσοστό της ανεργίας το έτος 2013,
που ήταν κατά μέσο όρο στο 28%, επιμερίζεται σε 24% για τους Έλληνες και σε 40,3% για τους αλ-
λοδαπούς, επιβαρύνοντας δυσανάλογα τους Αλβανούς μετανάστες (Παπαστεργίου και Τάκου, 2013;
Hatziprokopiou, 2015).
Η οικονομική κρίση και η αύξηση της ανεργίας συνεπάγεται τη μείωση του αριθμού των ασφαλι-
σμένων στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. Τα στοιχεία του ΙΚΑ φανερώνουν ότι ο αριθμός των
ασφαλισμένων (εργαζομένων σε κοινές επιχειρήσεις, εξαιρούνται τα οικοδομοτεχνικά έργα) μειώ-
νεται σταθερά από το 2008 (μήνας βάσης ο Ιούνιος). Η μείωση αυτή για το διάστημα 2008-2013 ήταν
13,6% για τους Έλληνες πολίτες, ενώ ξεπέρασε το 43% για τους Αλβανούς (Hatziprokopiou, 2015).
7.3 Κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά

της εργασίας των Αλβανών
Δεδομένου ότι οι περισσότεροι Αλβανοί μετανάστευσαν σε παραγωγική ηλικία και εντάχθηκαν στο
εργατικό δυναμικό, το ποσοστό των απασχολούμενων Αλβανών μεταναστών ήταν υψηλότερο από
το αντίστοιχο των Ελλήνων βάσει οικονομικών στοιχείων του έτους 2011. Αν μάλιστα λάβουμε υπό-
ψη μας ότι το έτος 2011, εν μέσω οικονομικής κρίσης, οι Αλβανοί μετανάστες πλήττονταν, όπως εί-
δαμε παραπάνω, από υψηλότερο ποσοστό ανεργίας από ότι οι Έλληνες εργαζόμενοι, καταδεικνύεται
η σημαντική παρουσία των Αλβανών στην αγορά εργασίας.
100%
ΠΟΛΙΤΕΣ ΞΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ
90% ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΣ
80%
7.000.000
70%
6.000.000
60%
ΛΟΙΠΟΙ 5.000.000
50% ΟΙΚΙΑΚΑ
4.000.000
ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΕΣ
40%
ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ 3.000.000
30% ΜΑΘΗΤΕΣ - ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ
ΝΕΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ 2.000.000
20%
ΑΝΕΡΓΟΙ
1.000.000
10% ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ
0%
ΕΛΛΑΔΑ ΧΩΡΕΣ Ε.Ε. ΑΛΒΑΝΙΑ ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ EKTOΣ Ε.Ε. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ
ΕΝΕΡΓΟΙ ΜΗ ΕΝΕΡΓΟΙ
Κατάσταση Απασχόλησης κατά το Έτος 2011

(Hatziprokopiou, 2015)
76
Οι Αλβανοί μετανάστες είναι συμβασιούχοι, Το υψηλό ποσοστό στην κατηγορία «οικιακά»

μισθωτοί και ιδιωτικοί υπάλληλοι. Πολλοί από σχετίζεται με την εργασία των Αλβανίδων γυναι-
αυτούς διαμοιράζουν το χρόνο τους το πρωί κών στην οικιακή εργασία (Anthias και Lazaridis,
ως αμειβόμενοι εργαζόμενοι και το απόγευμα 2000; Cavounidis 2003; Hatziprokopiou, 2003;
κάνουν τις δικές τους δουλειές. Ένα ποσοστό Lazaridis, 2000; Psimmenos, Kassimati, 2004).
που αφορά, κατά κύριο λόγο, τη πρώτη μετα- Η γυναικεία εργασία έχει ταυτισθεί με την οικι-
ναστευτική γενιά είναι αυτοαπασχολούμενοι. Η ακή εργασία. Ένας πληροφορητής, όταν ερω-
διαφοροποίηση των Αλβανών σε σχέση με τις τήθηκε αν η μητέρα του εργαζόταν, απάντησε
άλλες μεταναστευτικές ομάδες σχετίζεται με τη χαρακτηριστικά: «Σπίτια καθάριζε. Το πεπρω-
σημαντική παρουσία μαθητών, που αναδεικνύει μένο». Η γυναικεία εργασία συνδέεται, επίσης,
την ύπαρξη πολυπληθούς δεύτερης γενιάς, η με την παροχή υπηρεσιών, αυτό που οι ίδιες
οποία συμμετέχει με διαφορετικούς όρους στην αποκαλούν «σέρβις» σε καφετέριες, ψητοπω-
αγορά εργασίας απ’ ό,τι η πρώτη. λεία, κρεοπωλεία και, γενικότερα, στο χώρο του
τουρισμού και της εστίασης.
10% 20% 30% 40% 50% 70% 80% 90% 100%
ΣΥΝΟΛΟ
Γεωργία, Δασοκομία και Αλιεία
Ορυχεία και Λατομεία
Μεταποίηση
Παροχή Ηλ. Ρεύματος, Φυσικού Αερίου, Ατμού και Κλιματισμού
Παροχή Νερού, Επεξ. Λυμάτων, Διαχείριση Αποβλήτων, Δραστηριότητες Εξυγίανσης
Κατασκευές
Εμπόριο, Επισκευή Μηχανοκίνητων Οχημάτων και Μοτοσυκλετών
Μεταφορά και Αποθήκευση
Δραστηριότητες Υπηρεσιών Παροχής Καταλύματος και Υπηρ. Εστίασης
Ενημέρωση και Επικοινωνία
Χρηματοπιστωτικές, Επιστημονικές και Τεχνικές Δραστηριότητες
Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας
Επαγγελματικές, Ειστημονικές και Τεχνικές Δραστηριότητες
Διοικητικές και Υποστηρικτικές Δραστηριότητες
Δημόσια Διοίκηση και Άμυνα, Υποχρεωτική Κοινωνική Ασφάλιση
Εκπαίδευση
Δραστηρ. Σχετικές με την Ανθρώπινη Υγεία και την Κοινωνική Μέριμνα
Τέχνες, Διασκέδαση και Ψυχαγωγία
Άλλες Δραστηριότητες ΠΑροχής Υπηρεσιών
Δραστ. Νοικοκυριών ως Εργοδοτών, Μη διαφοροποιούμενες Δραστ.
Δραστηριότητες Ετερόδικων Οργανισμών και Φορέων
ΕΛΛΑΔΑ ΧΩΡΕΣ Ε.Ε. ΑΛΒΑΝΙΑ ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ
Απασχολούμενοι ανά Κλάδο Απασχόλησης κατά το Έτος 2011

77
Στις συζητήσεις μας με τους πληροφορητές, συχνά ανακύπτουν τα επαγγέλματα με τα οποία έχει συ-
σχετισθεί η Αλβανική κοινότητα στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα. Το τρίπτυχο «γεωργία, οικοδομή,
τουρισμός», όχι μόνο περιγράφει τους κύριους τομείς απασχόλησης των Αλβανών μεταναστών, αλλά
εξιστορεί και τα στάδια της επαγγελματικής εξέλιξης και της κοινωνικοοικονομικής ανέλιξης τους κατά
τη διάρκεια της μεταναστευτικής τους πορείας και της μακρόχρονης διαβίωσης τους στην Ελλάδα. Η
έρευνα αποκάλυψε ότι οι ίδιοι θεωρούν ως ανέλιξη, και, κατ’ επέκταση, ένδειξη ένταξης, τη μετάβαση
από τις χειρωνακτικές εργασίες σε αυτές που εμπεριέχουν παροχή υπηρεσιών και, κατά συνέπεια,
κοινωνικές δεξιότητες και ικανότητες επικοινωνίας και διαπροσωπικής επαφής.
ΑΝΕΙΔΙΚΕΥΤΟΙ ΕΡΓΑΤΕΣ, ΧΕΙΡΩΝΑΚΤΕΣ,

100% ΜΙΚΡΟΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ
90% ΧΕΙΡΙΣΤΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ, ΜΗΧΑΝΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ
ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ, ΣΥΝΑΡΜΟΛΟΓΗΤΕΣ
80%
ΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΟΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΚΑΙ
70% ΣΥΝΑΦΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ
ΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΟΙ ΓΕΩΡΓΟΙ, ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΟΙ,

60% ΔΑΣΟΚΟΜΟΙ, ΑΛΙΕΙΣ
50% ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΧΗ

ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΠΩΛΗΤΕΣ
40%
ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ ΓΡΑΦΕΙΟΥ
30%
ΤΕΧΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΑΦΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ
20%
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ
10% ΑΝΩΤΕΡΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΙΚΑ ΚΑΙ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ
0%
ΕΛΛΑΔΑ ΧΩΡΕΣ Ε.Ε. ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΑΛΒΑΝΙΑ ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ ΠΑΚΙΣΤΑΝ
Απασχολούμενοι ανά Επάγγελμα το Οικονομικό Έτος Βάσης 2011

Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε και την κατανομή της απασχόλησης των Αλβανών μεταναστών
ανά επαγγελματικό κλάδο και όπως διαμορφώνεται από τη γεωγραφική κατανομή τους ανάμεσα
στα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Πάτρα), την επαρχία και τα νησιά. Σύμφωνα
με ανεπίσημες εκτιμήσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης, όπως μας μεταφέρθηκαν από πληρο-
φορητές που εργάζονται στον τομέα της ενημέρωσης, το 33% των Αλβανών που βρίσκονται στην
Ελλάδα εργάζονται σε αγροτικές εργασίες στην επαρχία. Παρόμοιο ποσοστό, και πιθανώς υψηλό-
τερο, εργάζεται σε τουριστικές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα στα μεγάλα νησιά όπως Ζάκυνθος, Κέρκυρα,
Κρήτη, Ρόδος, Σαντορίνη.
78
Σύμφωνα πάλι με εκτιμήσεις των μέσων μα- νία, βιοτεχνία ή οτιδήποτε. Το θυμάμαι πολύ
ζικής ενημέρωσης, η μεγαλύτερη εκροή Αλ- χαρακτηριστικά από όλους, δηλαδή, αλλά
βανών μεταναστών, λόγω της οικονομικής και από τον πατέρα μου, τον ρωτάγανε αν
κρίσης, σημειώθηκε από τα αστικά κέντρα, ξέρεις αυτό και έλεγε πάντα ναι, δεν υπήρχε
όπου όσοι έχουν παραμείνει εργάζονται κυρί- και άλλη επιλογή. Έβαφε δηλαδή, μπορούσε
ως σε τεχνικά επαγγέλματα, όπως π.χ. υδραυ- να λύσει υδραυλικά προβλήματα, ήτανε και
λικοί, ελαιοχρωματιστές, ηλεκτρολόγοι. Αξίζει ηλεκτρολόγος, πήγαινε να καθαρίσει διάφο-
να σημειωθεί ότι η οικονομική κρίση και η ρα κτήματα ή να συντηρήσει ελιές. Δηλαδή
συνεπαγόμενη κρίση στον οικοδομικό τομέα ήτανε και στην οικοδομή και στην αγροτική
ώθησαν πολλούς Αλβανούς στην εσωτερική ευρύτερη οικονομία».
μετακίνηση από τα αστικά κέντρα προς την
επαρχία και συγκεκριμένα τα νησιά, όπου είτε Συχνά ο πληροφορητής, μαζί με τα αδέλφια του,
δραστηριοποιούνται στον τουρισμό, είτε εξά- βοηθούσαν τον πατέρα στις εργασίες του στον
σκησαν επαγγέλματα που υποβοήθησαν την οικοδομικό και στον αγροτικό τομέα, συνειδη-
διατήρηση του τουρισμού σε υψηλά επίπεδα, τοποιώντας ότι, προκειμένου να ανταπεξέλθουν
όπως συντήρηση παραδοσιακών οικημάτων στις οικονομικές συνθήκες της μεταναστευτικής
στη Σαντορίνη και τη Μύκονο, ανακαίνιση και τους εμπειρίας, θα πρέπει να αναπτύξουν ποι-
συντήρηση ξενοδοχειακών μονάδων, εργολα- κίλες εργασιακές ικανότητες, και πάνω από όλα
βικές υπηρεσίες κ.ά. Η γυναικεία εργασία, επί- προσαρμοστικότητα. Τα τελευταία χρόνια, μάλι-
σης, έχει συνδεθεί με επαγγέλματα στο τομέα στα, παρατηρείται το φαινόμενο να έχουν χάσει
των τουριστικών υπηρεσιών, όπως καθαριό- τη δουλειά τους οι πατεράδες, ειδικά όσοι δού-
τητα σε ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμά- λευαν στο χώρο των κατασκευών, και η οικογέ-
τια, υπηρεσίες σε εστιατόρια, καφετέριες κ.ά. νεια να συντηρείται από τη δουλειά της μητέρας.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της εργασίας των Σε σχέση με την άνοδο της σημασίας της γυναι-
Αλβανών μεταναστών είναι η απο-ειδίκευση κείας απασχόλησης, είναι αντίστοιχα τα ευρή-
και η συνεπαγόμενη ανειδίκευση. Ας παρακο- ματα της έρευνας και οι ενδείξεις για τις αρνητι-
λουθήσουμε το παρακάτω απόσπασμα από την κές συνέπειες στην οικογένεια, τις σχέσεις των
αφήγηση ενός πληροφορητή που συνδυάζει ζευγαριών και τις πιθανότητες διαζυγίου από
χαρακτηριστικά, όχι μόνο της εποχιακής, αλλά την ανεργία και την έλλειψη άδειας εργασίας
και της ευκαιριακής απασχόλησης, δηλαδή από την πλευρά των γυναικών. Πολλές μετα-
της απασχόλησης σε όποιο εργασιακό τομέα νάστριες εργάζονται και αποφέρουν έσοδα στο
υπήρχε ζήτηση. νοικοκυριό χωρίς να κατοχυρώνεται αυτό μέσα
από την κατοχή άδειας εργασίας και ασφάλισης.
«Τι δουλειές έκαναν όχι μόνο ο πατέρας Το φαινόμενο αυτό έχει επιφέρει μετασχηματι-
μου, γενικότερα οι Αλβανοί της περιοχής σμό στους ρόλους των μελών της οικογένειας
στην Λευκίμμη! Δουλειές όπως… καταρχάς και, παράλληλα, αλλαγές στις ισχύουσες πρα-
όλοι ήταν όλα. Γιατί δεν υπήρχε ένας τομέας κτικές και τα καθήκοντα του άνδρα/πατέρα και
εργασίας που θα μπορούσε να απασχολεί της γυναίκας/μητέρας.
κάποιον χειμώνα-καλοκαίρι, μια βιομηχα-
79
7.4 Εμπειρίες Αλβανών μεταναστών στην ελληνική αγορά εργασίας

Η δεκαετία του 1990, όταν σημειώθηκε το πρώτο κύμα μετανάστευσης από την Αλβανία και έως
την πρώτη διαδικασία νομιμοποίησης που έγινε το 1998, χαρακτηρίστηκε από την άτυπη, αδήλωτη,
τη λεγόμενη και «μαύρη εργασία» και την εργασιακή εκμετάλλευση των Αλβανών μεταναστών από
Έλληνες εργοδότες. Οι αφηγήσεις των πληροφορητών μας είναι πλούσιες από περιστατικά παρατυ-
πίας, εκμετάλλευσης ακόμα και άσκησης εκβιασμών και βίας εις βάρος των Αλβανών μεταναστών.
«Το 1991-1992 προφανώς άτυπα χωρίς χαρτιά, χωρίς άδεια παραμονής, χωρίς τίποτα, χωρίς
κανένα έγγραφο έκατσα αρκετό καιρό στην Πλατεία Ομονοίας… εκεί προσπαθούσαμε να βρούμε
στήριξη ο ένας στον άλλο, να βοηθήσουμε όσο μπορούσαμε… δεν δουλεύαμε και περιμένα-
με στην Ομόνοια μήπως περνούσε κάποιος εργολάβος και μας έπαιρνε και μας έδινε κάποιο
μεροκάματο. Έτσι, ήταν ακριβώς τότε που ήρθε ένας ιδιώτης, με πήρε μαζί του μαζί με άλλα 2
παιδιά από την Αλβανία, εγκατασταθήκαμε εκεί και δουλεύαμε το καλοκαίρι. Ωστόσο εκείνος
δεν μας πλήρωνε, μας χρωστούσε πολλά λεφτά, πολλά μηνιάτικα και το μόνο που έκανε ήταν να
ειδοποιήσει την αστυνομία να μας επιστρέψει πίσω στην χώρα και έτσι να γλυτώσει και αυτός τα
χρήματα που μας χρωστούσε».
«Εργαζόμασταν, επειδή ήμασταν παράνομοι και δεν είχαμε χαρτιά, τελείωνε η σεζόν και έλε-
γε ο εργοδότης, ‘ήρθαν Αλβανοί και έχουν μπει στο σπίτι μου’. Ερχότανε η αστυνομία και μας
μάζευε, γέμιζε κλούβες, ξύλο και μας στέλνανε πίσω. Και μιλάμε τώρα για πολύ άγριες καταστά-
σεις, τα έχω βιώσει όλα. Εκεί γεννήθηκε η ανάγκη να αντιδράσουμε γιατί δεν είναι δυνατόν να
με θέλεις να δουλεύω από το πρωί μέχρι το βράδυ και μόλις τελειώσει η δουλειά εγώ να είμαι ο
βρωμοαλβανός και να είμαι ο σκύλος»
Η διαδικασία νομιμοποίησης των αλλοδαπών εδραίωσε την υποχρεωτική αίσθηση ότι η νομιμό-
τητα και μονιμότητα των μεταναστών αποδεικνύεται από την εργασιακή και κοινωνική ασφάλιση
και πιο συγκεκριμένα, τον αριθμό των ενσήμων. Οι Αλβανοί μετανάστες διεκδίκησαν τα εργασια-
κά τους δικαιώματα αντιμετωπίζοντας όμως εμπόδια και αντίξοες συνθήκες. Για τους μετανάστες
από την Αλβανία φαίνεται να υπάρχει αντίστροφη σχέση ανάμεσα στην ύπαρξη ασφάλισης και
στη δυνατότητα για καθημερινή εργασία (Αθανασοπούλου, 2006). Η στέρηση εργασιακών δικαι-
ωμάτων συνεπαγόταν πολύ χαμηλές ωρομίσθιες αμοιβές, χωρίς ιατρική κάλυψη, ένσημα, δώρο
Χριστουγέννων και αργίες.
Η έλλειψη νομιμότητας συνεπαγόταν ότι πολλές φορές όχι μόνο δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν
τις αμοιβές τους για τα δεδουλευμένα, αλλά δεν μπορούσαν ακόμη να αποδείξουν τον απαραίτητο
αριθμό ενσήμων για να ανανεώσουν την άδεια παραμονής τους, όπως παραστατικά καταδεικνύει το
παρακάτω απόσπασμα από την αφήγηση μιας Αλβανίδας μετανάστριας.
80
«Ήταν δύσκολος ο δρόμος, πολύ δύσκο- δυσκολευόταν να συμπληρώσει, ή μάλλον πιο

λο ταξίδι... Τα πρώτα χρόνια ήτανε εξαιρε- ορθώς, να «αγοράσει» τον απαραίτητο αριθμό
τικά δύσκολα. Και το εργασιακό, το νομικό ενσήμων, και να εξασφαλίσει τη νόμιμη άδεια
ήταν το σπουδαιότερο… εγώ θυμάμαι ότι παραμονής στην Ελλάδα.
όταν μπήκα στην σχολή, επειδή έδινα εξε-
ταστική ο εργοδότης μου μου ανακοίνωσε «Η νομιμοποίηση δείχνει ακριβώς την
ότι δεν μπορεί να μου κολλάει ένσημα για αντίληψη της επίσημης πολιτείας προς
4 μέρες. Δηλαδή, ήθελα να καθίσω λίγο τους μετανάστες που ουσιαστικά είναι ότι
για να διαβάσω για την εξεταστική μου και θα βρίσκεσαι σε αυτή τη χώρα στο βαθμό
μου είπε ότι «σου κόβω τελείως τα ένση- και μόνο που είσαι εργαζόμενος. Στο βαθμό
μα». Απίστευτο! Και επειδή δεν μπορούσα που είσαι ανίκανος να εργαστείς, πρέπει να
να βρω δουλειά εκείνη την περίοδο δυστυ- φύγεις. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα
χώς δέχτηκα και δούλευα ανασφάλιστη. Και είναι η κρίση που έσκασε με τα τεράστια
έχασα το δικαίωμα να ανανεώσω την άδεια ποσοστά της ανεργίας, που σήμαινε την
μου και μετά έχασα τελείως το στάτους και επίσημη θέση της πολιτείας ότι δεν με ενδι-
πήγα στην Αλβανία και ζήτησα βίζα ως φοι- αφέρει αν εσύ έχεις 25 χρόνια στην χώρα,
τήτρια… εκεί να δεις μετά ταλαιπωρία. Και αν έχεις φτιάξει οικογένεια, αν έχεις ενσω-
μιλάμε το 2003». ματωθεί, αυτό που με ενδιαφέρει είναι αν
εργάζεσαι, και στον βαθμό που δεν εργά-
«Πόσα χρόνια στην Ελλάδα μετά; Εφτά. ζεσαι σε προκαλώ να φύγεις».
Έπρεπε να έρθω, ούτε ελληνική ταυτότη-
τα δεν είχα. Και να μην αντιμετωπίζονται Το πολύ χαμηλό ποσοστό συνταξιούχων που
τέτοιου τύπου ζητήματα, αναγκαστικά λοι- παρατηρήσαμε στα οικονομικά στοιχεία της
πόν να φύγω και να μείνω 1,5 μήνα [στην κατάστασης απασχολουμένων μαρτυρά επίσης,
Αλβανία] θυμάμαι για να μπορώ να φτιάξω τη παραβίαση των εργασιακών δικαιωμάτων
τα χαρτιά μου από την αρχή, να έρθω εδώ και την εκμετάλλευση της αδήλωτης, και συχνά
και επειδή ήμουν φοιτήτρια δεν μπορούσα απλήρωτης εργασίας των Αλβανών μετανα-
να κολλήσω ένσημα, να έχω δηλαδή σχέση στών. Η διασφάλιση της σύνταξης αποτελεί ένα
εξαρτημένης εργασίας γιατί το νομικό στά- από τα φλέγοντα θέματα που απασχολεί την Αλ-
τους μου δεν μου το επέτρεπε. Αν γύριζα τον βανική κοινότητα, ιδίως τη πρώτη μεταναστευτι-
χρόνο πίσω δεν θα ερχόμουν ποτέ σε αυτή κή γενιά που ήρθε στην Ελλάδα τη δεκαετία του
τη χώρα. Και το λέω αυτό όχι συναισθημα- 1990. Λόγω έλλειψης διακρατικής συμφωνίας
τικά φορτισμένη αλλά συνειδητά γιατί είχε μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας για την αναγνώ-
πολύ κόστος αυτό το ταξίδι, πολύ κόστος». ριση των συντάξιμων ετών των Αλβανών που
εργάζονταν στην Αλβανία πριν τη μετανάστευ-
Το πρόβλημα της νομιμοποίησης που σχετίζεται σή τους στην Ελλάδα, και λόγω της αδήλωτης
και με την ανιθαγένεια και τη νόμιμη εργασία εργασίας, ο συνυπολογισμός των συντάξιμων
οξύνθηκε στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, ετών δεν δικαιολογείται βάση του υπάρχοντος
όταν μεγάλος αριθμός Αλβανών μεταναστών νομικού καθεστώτος.
βρέθηκε σε δυσχερή οικονομική κατάσταση,
81
«Τα δικαιώματα εργασίας ήταν πολύ περιορισμένα και αυτό φαίνεται τώρα γιατί δεν έχου-
με ένσημα ούτε για συντάξεις».
Δεν λείπουν, βέβαια, και οι μαρτυρίες για θετικές εμπειρίες για Έλληνες εργοδότες, κυρίως από
εμπειρίες γυναικών στην οικιακή εργασία. Επίσης, όσοι Αλβανοί μετανάστες και Αλβανίδες μετα-
νάστριες απέκτησαν διπλή υπηκοότητα ή μακροχρόνια άδεια παραμονής είτε αποδεικνύοντας Ελ-
ληνική καταγωγή λόγω μειονοτικού στάτους είτε μέσω γαμήλιας σχέσης με Έλληνα/ίδα υπήκοο
ενσωματώθηκαν πιο εύκολα στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα.
Τέλος, ένα πολύ σημαντικό θέμα που απασχολεί την Αλβανική κοινότητα, και ιδιαιτέρως τη δεύτερη
μεταναστευτική γενεά, αφορά τη στέρηση του δικαιώματος εξάσκησης επαγγέλματος λόγω της μη
κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας.
«Μου λένε: "Γίνε πρώτα Έλληνας και μετά έχεις το δικαίωμα να ασκήσεις το επάγγελμα".
Πως θα γίνω Έλληνας αφού δε μου δίνει το δικαίωμα;».
Η μη κτήση της ελληνικής ιθαγένειας αποκλείει τους Αλβανούς από ανταγωνιστικές θέσεις στην
αγορά εργασίας. Το ίδιο θέμα σχετίζεται επίσης με τον αποκλεισμό της συμμετοχής των Αλβανών
από επιδοτούμενα κοινοτικά προγράμματα που απευθύνονται σε πολίτες των χωρών της Ευρωπα-
ϊκής Ένωσης. Βάση στοιχείων της έρευνας, όσα χρηματοδοτούμενα προγράμματα με κοινοτικούς
πόρους υλοποιήθηκαν ήταν ανεπαρκή αναλογικά με τις ανάγκες της αλβανικής μεταναστευτικής
κοινότητας. Στο παρακάτω απόσπασμα, παρακολουθούμε τη μαρτυρία μίας Αλβανίδας γυναίκας η
οποία επωφελήθηκε από πρόγραμμα εργασίας του ΟΑΕΔ για Αλβανίδες μετανάστριες.
«Μετά από 4 χρόνια, από εδώ και από εκεί, μπήκα σε ένα χρηματοδοτούμενο πρόγραμμα
του ΟΑΕΔ μόνο για Αλβανίδες μετανάστριες το οποίο ήταν πάρα πολύ καλό, εξαιρετικό. Μου
έδωσε πάρα πολύ αυτοπεποίθηση, οι καθηγητές του ΚΕΚ με βοήθησαν πάρα πολύ, μα πάρα
πολύ να συνέλθω. Ήταν εξαιρετική ευκαιρία, όπου εγώ άρχισα πάλι να αντιλαμβάνομαι τις
αξίες μου, γιατί εγώ τις αξίες μου τις είχα ξεχάσει. Σκεφτόμουν ότι εγώ δεν αξίζω τίποτα, δεν
έχω καμία αξία, όποια γνώση είχα δεν πιάνει τόπο εδώ, και στη συνέχεια λόγω του σεμιναρίου
με ενίσχυσε για άλλα 2 ή 3 χρόνια να δουλέψω σε μια βιοτεχνία με επίδομα ΟΑΕΔ. Το αφεντικό
έπρεπε να με κρατήσει οπωσδήποτε γιατί έπαιρνε το επίδομα από εμένα και έτσι δούλεψα 3-4
χρόνια σε βιοτεχνίες». (ΒΧ)
Η θετική εμπειρία της Αλβανίδας γυναίκας μετανάστριας, η οποία, λόγω της συμμετοχής της σε
επιδοτούμενο πρόγραμμα του ΟΑΕΔ, όχι μόνο εξασφάλισε τα απαραίτητα ένσημα, άδεια παραμονής
και εισόδημα, αλλά πιο σημαντικό ανέκτησε πίστη στην προσωπική της αξία, αποτελεί ένα ενθαρρυ-
ντικό παράδειγμα και ένα θετικό δείγμα για την ελληνική κοινωνία. Διεκδίκησε για τον εαυτό της τη
βελτίωση των δεξιοτήτων της και την προσωπική και επαγγελματική της εξέλιξη, με αποτέλεσμα να
82
φτάσει να είναι μία από τις πιο αναγνωρίσιμες

και επιτυχημένες γυναίκες της αλβανικής κοι-
νότητας. Αναδεικνύει, ακόμα, την αναγκαιότητα
της ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας και των
επαγγελματικών δεξιοτήτων του Αλβανικού με-
ταναστευτικού πληθυσμού στην Ελλάδα με την
υλοποίηση προγραμμάτων και την αξιοποίηση
κρατικών και κοινοτικών πόρων.
7.5 Που απευθύνονται

οι Αλβανοί μετανάστες
για εργασιακά θέματα;
Δεν προέκυψε από τα στοιχεία της έρευνας ότι
υφίστανται επίσημοι συμβουλευτικοί κρατικοί
φορείς σε εργασιακά θέματα. Οι Αλβανοί με-
τανάστες απευθύνονται κατ’ εξοχήν στον Ορ-
γανισμό Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού
(ΟΑΕΔ). Ελάχιστοι συμβουλευτικοί σταθμοί για
εργασιακά θέματα λειτουργούν σε δήμους,
όπως για παράδειγμα, στο Δήμο Νεάπολης -
Συκεών. Οι Αλβανοί μετανάστες περιγράφονται
ως καλά ενημερωμένοι και γνώστες των κοι-
νοτικών προγραμμάτων, των δημόσιων υπηρε-
σιών στις οποίες πρέπει να απευθύνονται, ενώ
για την εύρεση εργασίας δραστηριοποιούνται,
όπως έδειξε η έρευνα πεδίου, κυρίως μέσω
ανεπίσημων κοινωνικών δικτύων.
83
κεφάλαιο όγδοο
Η Έυρεση Κατοικίας:
Στρατηγικές, Συμβολισμοί και
το Αίσθημα της Μονιμότητας
8 κεφάλαιο όγδοο
Οι έννοιες της "οικίας" και του "σπιτιού" εκφράζουν για τους μετανάστες τα αισθήματα της ασφάλειας
και της μονιμότητας. Συμβολίζουν, όμως, και προσλαμβάνονται ως ένας τρόπος ενσωμάτωσης στην
ελληνική κοινωνία. Μολαταύτα, η εύρεση κατοικίας αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα
που έχουν να αντιμετωπίσουν στην χώρα υποδοχής. Σύμφωνα με τον Μαλούτα, η έλλειψη στε-
γαστικής μέριμνας για τους μετανάστες ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που τους οδήγησαν
στην ιδιωτικά ενοικιαζόμενη κατοικία (2008:52). Ωστόσο έπρεπε να ξεπεράσουν αρκετά προβλήματα
όπως αυτό της άθλιας κατάστασης των σπιτιών και της αποδοχής από τους ιδιοκτήτες τους. Θετικό
ωστόσο ήταν το γεγονός ύπαρξης συγγενικών, κυρίως, δικτύων που τους βοήθησαν να προσαρμο-
στούν γρηγορότερα στην ελληνική πραγματικότητα.
8.1 Η επιλογής της κατοικίας

Όσον αφορά τον τόπο κατοικίας, το εμπειρικό μας υλικό δείχνει ότι, σε ό,τι αφορά την Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη, υπάρχει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο επιλογής. Ο βασικός πυρήνας εγκατάστασης
των είναι το κέντρο της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Ειδικότερα ο αριθμός των μεταναστών που
διαμένει στις περιοχές γύρω από το κέντρο της Αθήνας υπολογίστηκε ως 2,5 φορές μεγαλύτερος
αναλογικά με το μέσο όρο όσων κατοικούν στην Αττική (Σβόρωνος 2013:35).
«Εγώ είμαι 40 Εκκλησιές [Θεσσαλονίκη]. Υπάρχουν παιδιά που μένουν αλλού Τούμπα, Σταυ-
ρούπολη, απλά το κέντρο είναι ένα κέντρο που μπορούν να μαζεύονται όλοι και έρχονται εδώ
πέρα. Λόγω δουλειάς λόγω απόστασης στο κέντρο είναι ίσο για όλους.
Όχι πήγα Σταυρούπολη, Αγίου Δημητρίου, Αναγεννήσεως, μετά στο Μακεδονία Παλλάς δίπλα
και μετά 40 Εκκλησιές».
«Πάντως στις περιοχές που σου είπα. Βύρωνα, Παγκράτι, Νέο Κόσμο νομίζω εκεί έχει, και
μετά δεν έχω εικόνα, αλλά πιστεύω ότι σε αυτή την λογική θα πρέπει να έχει αρκετούς ας πούμε
στα Πατήσια ή Πετράλωνα ας πούμε, σε αυτές τις περιοχές.
Ναι, ναι. Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των παιδιών που έχουμε μένουνε στον ευρύτερο δήμο
Αθηναίων. Παγκράτι, Πατήσια, Κυψέλη, Νέος Κόσμος, ευρύτερα στον Δήμο Αθηναίων, που είναι
και οι περισσότεροι».
Η επιλογή του συγκεκριμένου αστικού χώρου δεν είναι τυχαία. Η άφιξη των μεταναστών συνέπεσε
με την υποβάθμιση στην οποία είχαν υποπέσει οι περιοχές αυτές και τη μετακίνηση των μεσαίων και
ανώτερων στρωμάτων προς τα βορειοανατολικά και νοτιανατολικά προάστια.
«Επίσης στα Πατήσια οι άνθρωποι που είχανε μείνει ήτανε γέροι, συνταξιούχοι και αυτοί που
είχανε κάποιο… εξ’ ου και έτσι αυτές οι περιοχές υποβαθμίστηκαν… νοικιάζανε τα σπίτια, πήγανε
στα Πατήσια και στο Χαλάνδρι, οπότε νοικιάζανε ήταν το εισόδημα τους και… δηλαδή οι ίδιοι οι
κάτοικοι θέλω να πω άφησαν στην τύχη την γειτονιά τους. Αλλά εντάξει… μετά υπήρχανε και
άλλοι λόγοι πιο σοβαροί».
87
«Σε γενικές γραμμές να πούμε το εξής προφανώς είναι οι περισσότεροι στις δυτικές συνοι-
κίες και προφανώς οι περισσότεροι εδώ στις περιοχές του κέντρου στις λεγόμενες υποβαθμι-
σμένες Κασσάνδρου, Αγίου Δημητρίου πιο πέρα δηλαδή δυτικά και ανατολικά αλλά λιγότερη».
Η έλλειψη οικονομικών πόρων και τα υψηλά ενοίκια συνέβαλλαν στον αποκλεισμό των Αλβανών
μεταναστών από κάποιες περιοχές των δύο πόλεων, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο έναν χω-
ροταξικό διαχωρισμό μεταξύ ντόπιων και μεταναστών.
«….Καλά ένας Αλβανός ρε παιδί μου… ¨Ενας Αλβανός…Ένας μετανάστης μπορεί να πάει…
ένας μπορεί. Πολλοί δεν μπορούν. Ούτε στο Μαρούσι… είναι χωροταξικό το ζήτημα τώρα όπως
και να το κάνουμε. Στο κέντρο ας πούμε που τα ενοίκια είναι μέχρι 350 ευρώ το πολύ για μια
οικογένεια ας πούμε σε ένα σχεδόν τριάρι, είναι νομίζω πιο επιτεύξιμο το ποσό. Αν είναι 600
ευρώ δεν μπορείς».
«Υπήρχαν και περιοχές που ήταν αφιλόξενες για τους μετανάστες. Ήταν το μαύρο πρόβατο
της γειτονιάς. Δηλαδή ήταν περιοχές που μέχρι το 2000 δεν υπήρχε ούτε ένας ξένος. Ήτανε γκε-
τοποίηση ενοικίων… απαγορευόταν, όχι απαγορευότανε με νόμο, απλά δεν σου δίνανε».
«Αλλά έγινε αυτό γιατί ρόλο παίζανε και τα ενοίκια φυσικά και επίσης μπορεί να μιλάμε για τα
Εξάρχεια, τα εξωτικά και τα αναρχο.. και τα αριστερά και τα πιο φιλελεύθερα αλλά στα Εξάρχεια
όταν η μητέρα μου το 1998 βρέθηκε ένα σπίτι και αυτά και δεν πήγε και της λέω γιατί δεν πήγαμε ας
πούμε… αλλά μη νομίζεις ότι τα Εξάρχεια αφήνανε, ακόμα και τώρα δεν αφήνουνε τους Αλβανούς».
Επιπρόσθετα, αξιοσημείωτος είναι ο ρόλος των συγγενικών δικτύων στην επιλογή της περιοχής
εγκατάστασης των Αλβανών μεταναστών. Στην αρχή η πλειοψηφία αυτών φιλοξενήθηκε για μεγάλα
χρονικά διαστήματα σε φιλικά και συγγενικά σπίτια. Στη συνέχεια επέλεξαν οι κατοικίες τους να
βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από αυτούς.
«Στο Παγκράτι ας πούμε που είχαμε πάει και εμείς τότε είναι ας πούμε στις κύριες… Όχι προ-
τιμήσεις γιατί δεν νομίζω ότι μαζεύονται όλοι οι Αλβανοί και αποφασίζουν να πάνε στο Παγκράτι.
Δεν είναι αυτό, αλλά δεν είναι τυχαίο όμως πιστεύω. Και κυρίως είναι αυτό ότι που μπορείς να
πας; Κοντά στο κέντρο… μια περιοχή που θέλεις ότι μπορεί να έχει χαμηλά τα ενοίκια για Χ, Ψ
λόγους που μπορεί να έχουνε πέσει, που οι λόγοι προφανώς συνδέονται με αυτό που είπαμε ας
πούμε… Να έχεις και συγγενείς, εμείς είχαμε συγγενείς τότε στο Παγκράτι, αλλά το ερώτημα είναι
γιατί ο συγγενής μου πήγε στο Παγκράτι ας πούμε».
«Οπότε, αρχικά μικρός θυμάμαι ότι πήγαινε κάποιο μεγάλο ποσοστό Αλβανών στις περιοχές
της Κυψέλης και στο κέντρο. Αυτό έγινε απλά γιατί εκεί πήγανε οι πρώτοι και τραβήξανε όπως
καλή ώρα η οικογένεια μου που ήρθε εδώ από την αρχή που είχε 2 γνωστούς, αυτοί μένανε στην
Κυψέλη, οπότε και μένα η πρώτη περιοχή ήταν η Κυψέλη υποχρεωτικά. Μετά που ανοιχτήκαμε,
88
μετά από 6 μήνες που ενσωματωθήκαμε και μια οικογένεια ρε παιδί μου, έχεις οτιδήποτε,
πλέον ήμασταν αυτόνομοι, ήμασταν οικογέ- αυτό που συνέβαινε στην γειτονιά που υπήρ-
νεια που δεν χρειαζόμασταν βοήθεια βρή- χανε πολλοί Αλβανοί ήταν ότι το πρόβλημα
καμε ένα σπίτι στον Βοτανικό». το έχουν οι Αλβανοί. Ήρθατε εδώ πέρα, που
είστε απολίτιστοι και ζώα. Μην βλέποντας
Έτσι λοιπόν, η γειτονιά λειτούργησε ως ένας μα- την δική τους την καμπούρα. Αλλά υπήρχαν
γνήτης με δυο πόλους. Από τη μια μεριά ως ένας αυτά, υπήρχαν από γειτονιά, υπήρχε και μια
χώρος αλληλοβοήθειας, συναισθηματικής ασφά- αδιαφορία, από την γειτονιά υπήρχε πολλές
λειας, συντροφικότητας (Σβόρωνος 2013:56) και φορές και ένα ‘δεν βαριέσαι’, υπήρχε και
από την άλλη η συσπείρωση μεταναστών σε μια αυτό το ότι όταν μαζεύονταν πιτσιρίκια και
περιοχή επέφερε ρατσιστικές συμπεριφορές. παίζανε στην αλάνα λέγανε πολλή φασαρία
κάνετε εσείς οι Αλβανοί».
«Σε επίπεδο γειτονιάς. Κοίταξε να δεις
Πρέπει να τονίσουμε ότι μολονότι συνηθίζεται
οι άνθρωποι ήταν φοβισμένοι, αυτό βεβαί-
οι μετανάστες να συσπειρώνονται σε περιο-
ως δεν τους απαλλάσσει από μια ευθύνη.
Και η ευθύνη σου πάνω απ’ όλα είναι να εί- χές ανάλογα με την εθνοτική τους ταυτότητα
σαι άνθρωπος… Όταν λοιπόν βλέπουν από και να δημιουργούν γκετοποιημένους χώρους
την τηλεόραση κάθε βράδυ ότι θα έρθει ο φτώχειας, παραβατικότητας και κοινωνικής
Αλβανός να σε κλέψει, θα ‘ρθει ο άλλος να παθογένειας (Μπαλαμπανίδης 2001:1, Vaiou,
σε ρημάξει, αρχίζει να υπάρχει ένα φόβος Stratigaki 2008:2575) στην Ελλάδα δεν δημι-
στην πολυκατοικία. Εμάς μας δεχθήκανε ουργήθηκε κάτι ανάλογο με τους Αλβανούς
γιατί μίλησε η μητέρα μου που ήταν Ελλη- μετανάστες, αντίθετα, είναι εγκατεστημένοι σε
νίδα, μας πήγε στο σπίτι». πολλές, διαφορετικές περιοχές.
«Γιατί πριν δεν μας νοικιάζανε εύκολα «Εγώ έχω την εντύπωση ότι δεν υπάρχει
σπίτι, υπήρχε πρόβλημα απλά μιλούσε πάντα μέρος στην Ελλάδα που δεν υπάρχουν Αλ-
βανοί. Ακόμα και σε πιο απίθανα μέρη έχω
η μητέρα μου που ήταν Ελληνίδα, που μιλού-
πάει, σε χωριά σε μακρινά νησιά, ακόμα και
σε ελληνικά και πάντα αυτό την έβαζε σε μια
στη Στερεά Ελλάδα, που δε βρήκα Αλβανούς
πιο εύκολη κατάσταση, να μπορεί να κατα- έστω 200, παντού! Οι Αλβανοί δεν κάνουν
κτήσει κάτι τελοσπάντων, να νοικιάσει ένα κοινότητα, σε ένα χώρο δεν θα γίνουν ομά-
σπίτι. Έβλεπαν και τρία πιτσιρίκια, σου λέει δα, δύσκολα, σε κάποιο χωριό ίσως αλλά σε
εντάξει είναι οικογένεια. Εάν πήγαινες τώρα μεγάλα μέρη δύσκολα!».
μόνος σου να νοικιάσεις, όχι δεν υπήρχε πε-
ρίπτωση να νοικιάσεις, με τίποτα και θα είχες «Παντού έχει Αλβανούς δεν υπάρχει
και πρόβλημα από την γειτονιά γιατί έφερνε, γειτονιά που να μην έχει Αλβανούς και
κοίταζε συνέχεια, όπως κάνουν τώρα με κάθε πολλούς μάλιστα».
μετανάστη και ξένο, αν είναι από το Πακιστάν
ο άλλος τον κοιτάν καλά καλά». «Κοίταξε δεν υπήρξε γκετοποίηση, αλλά
υπήρχε και μια… δηλαδή η μάνα μου επέ-
«Το πρόβλημα ήταν ότι όταν υπήρχαν λεξε τα Πατήσια γιατί μένανε κάποιες φίλες
τσακωμοί, οτιδήποτε μπορεί να συμβεί σε της, δηλαδή ο μπατζανάκης του μπατζανάκη.
89
Και αυτό της το κοπανήσανε. Της το κοπανάω. Της λέω γιατί μας πήγες στα Πατήσια ας πούμε
και δεν μας πήγες στο Παγκράτι. Τώρα μένω τα τελευταία 3 χρόνια στο Παγκράτι όπου είναι μια
γειτονιά που δεν έχει καμία σχέση. Στον Βύρωνα ας πούμε μένανε κάποιες φίλες της η οποία
ήτανε μια τελείως άλλη γειτονιά. Άρα υπήρχε αυτό το ότι οι περισσότεροι Αλβανοί επέλεξαν τα
Πατήσια, την Κυψέλη, τον Άγιο Παντελεήμονα, την Αττική, νομίζω ότι έχει να κάνει πολύ και με
τις… όχι όμως και τόσο γκετοποίηση δεν μπορώ να πω».
«Βέβαια αν βάλεις την Αττική με χρώματα εθνικοτήτων θα καταλάβεις πάνω κάτω ότι οι
περισσότεροι Αλβανοί ας πούμε μένανε… αλλά Αλβανοί μένανε στον Κορυδαλλό, στον Πει-
ραιά…Στο Χατζηκυριάκειο… δηλαδή ναι. Συνήθως επιλέγανε και γινότανε μια. Δηλαδή τα
Γκράβα που πήγαινα εγώ με τα Γκράβα μετά από 7 χρόνια, άκουγες αλβανικά. Δηλαδή το 2001,
το 2000-2001 στα Γκράβα άκουγες αλβανικά, δεν άκουγες ελληνικά. Άρα θέλω να πω μέσα σε
μια επταετία τα Πατήσια γίνανε σχεδόνντεμί αλβανικής γειτονιάς».
8.2 Ενοικίαση σπιτιού και προβλήματα

Μολονότι τα συγγενικά και φιλικά δίκτυα βοήθησαν αρκετά την διαμονή των Αλβανών μεταναστών
τους πρώτους μήνες του ερχομού τους στην Ελλάδα, αυτό δεν σημαίνει ότι συνέβαλαν και στην
επίλυση του στεγαστικού τους προβλήματος. Η πλειοψηφία αυτών, όπως φάνηκε από τις μαρτυρίες
τους, δυσκολεύτηκε αρκετά να βρει ένα κατάλληλο και κατοικήσιμο σπίτι. Τα διαθέσιμα γι’ αυτούς
σπίτια ήταν παλιά, απαξιωμένα από τους ιδιοκτήτες τους, που συνήθως ήταν τα μικρά διαμερίσματα
των χαμηλών ορόφων στις πυκνοκατοικημένες περιοχές του κέντρου.
«Σπίτι… τώρα σπίτια υπόγεια και σπίτια που δεν ήτανε σε καλή κατάσταση αλλά ακόμα και
αυτά όταν το ακούγανε ότι είμαι από την Αλβανία υπήρχε περίπτωση που σε 1 ώρα σου λέγανε
λυπάμαι αλλά το είχε νοικιάσει ο άντρας μου σε κάποιον Σύριο, σε κάποιον… στην αρχή είχε
δημιουργηθεί πάρα πολύ δύσκολο περιβάλλον για τους Αλβανούς. Προσωπικά μετά από αυτό
άρχισα και δούλευα σε σπίτια».
«Δηλαδή παλιότερα σίγουρα αντιμετώπισαν πρόβλημα ως προς το να βρούνε σπίτι, ή έβρι-

σκαν σπίτι με χειρότερους όρους, ή έπαιρναν τα σπίτια που δεν ενοικιάζονταν σε Έλληνες που
δεν τα προτιμούσαν Έλληνες».
«Εκεί στο Λιβάδι σε ένα παλιόσπιτο γιατί εκεί δεν έδιναν σπίτι με ενοίκιο, εκεί στο χωριό δεν
μπορούσαμε να βρούμε και μείναμε σε ένα παλιό σπίτι πολύ παλιό τραγικά παλιό, μία εβδομάδα
ήμουνα χάλια…. Και στο Λιβάδι δεν έτρωγα σε αυτό το σπίτι μαγείρευα για τον άντρα μου. Σιχαι-
νόμουν. Ήταν πολύ παλιό το σπίτι για ποντίκια, φαινόντουσαν τα ξύλα, ήταν ερείπιο.
Μας παίρνει μία οικογένεια μας πάει σε ένα άλλο σπίτι, αυτό το σπίτι ήταν, η κουζίνα του
καφενείου τους. Το κάναμε σπίτι για να ζήσουμε εμείς η κοπέλα μας φιλοξένησε η Ελληνίδα να
ναι καλά, σε αυτή την κουζίνα, για να την κάνουμε εμείς σπίτι φαντάζεστε τι είχε μέσα ήταν ένα
90
παρατημένο μαγαζί, έζησα ένα χρόνο εκεί, νοικιάσαμε το σπίτι που είμαστε σήμερα, ένα
γέννησα εδώ το παιδί». δυάρι, στον τέταρτο όροφο. Σε μία παλιά πο-
λυκατοικία. Εκεί μένουμε και σήμερα».
Επιπρόσθετα, αρκετά προβλήματα είχαν να
αντιμετωπίσουν και από τους ιδιοκτήτες των «Ναι μέναμε δυο αδέρφια. Έμενα εγώ
σπιτιών στα οποία έμεναν. και η γυναίκα μου και ο αδερφός μου. Έφυ-
γε η γυναίκα μου λόγω του προβλήματος
«Είχαμε, είχαμε πρόβλημα να νοικιάσου- που είχαμε και μείναμε δυο αδέρφια πάλι.
με αλλά επιμέναμε, επιμέναμε, επιμέναμε και Αυτός έκανε, αρραβωνιάστηκε, παντρεύτη-
κάποιος βρέθηκε να μας νοικιάσει σπίτι για κε ο αδερφός μου ήταν πιο μικρός. Πήρε την
τόσα χρόνια. Είχαμε πολλά προβλήματα, ερχό- γυναίκα του εδώ και εκείνη την στιγμή μόλις
ντουσαν στην αρχή και μας τσέκαραν… ποιος ήρθε η γυναίκα μου μετά από έναν χρόνο
μπαίνει, ποιος βγαίνει.. μέχρι που τους πείσα- ήρθε η γυναίκα μου και στην αρχή ήμασταν
με, τέλος πάντων, ότι είμαστε κατάλληλοι. μαζί, δηλαδή τι να κάνουμε».
«Δηλαδή οι ιδιοκτήτες όσο και φιλελεύ- «Βρήκαμε ένα μεγάλο σπίτι αλλά όσο να’
θεροι και να πρεσβεύουνε, δεν αφήσανε ναι μετά λέμε εγώ έχω παιδί, έμεινε έγκυος
Αλβανούς και αυτό το λέω με κάθε… πώς η γυναίκα του και λέμε τώρα θα γίνουν δυο
το λέω… δηλαδή είμαι βέβαιος γι’ αυτό. Στον παιδιά, δυο ζευγάρια. Λέω εγώ, εγώ φεύγω
μικρόκοσμο μου των 100, δηλαδή δεν μπο- αδερφέ. Κάτσε εσύ εδώ. Έψαξα σπίτι, πήγα
ρώ να πω τώρα στατιστικά, δεν μπορώ να Νεάπολη. Ψάχνω από δω, από εκεί. Δεν μου
παίξω με αυτό, αλλά αυτό είναι σίγουρο». αρέσανε. Μετά πήγα σε μεσιτικό γραφείο
εκεί στην Νεάπολη και με έφερε εδώ. Ήρθα
Πολλές φορές, επειδή τα ενοίκια ήταν αρκετά εδώ και μ’ άρεσε. Επειδή ήταν οικοδομή
υψηλά αναλογικά με τα οικονομικά των μετανα- κάπως καινούργια, είχε παράθυρα, τέτοια
στών, αναγκάζονταν για κάποιο χρονικό διάστη- όπως παράθυρα, κουφώματα αλουμινίου. Ε,
μα να συγκατοικούν. αλλά πάλι δεν είναι, δεν είναι καλό».
«Τα ξαδέρφια μου είχαν το σπίτι που εί-
χαν νοικιάσει, οπότε μπήκαμε όλοι εκεί. 14 8.3 Απόκτηση σπιτιού σε
άνθρωποι! Είχε θυμάμαι ένα υπνοδωμάτιο,
μία μικρή κουζίνα, μία τουαλέτα. 14 άτομα Ελλάδα και Αλβανία
σε ένα διαμέρισμα για 7 μήνες, όχι για ένα
μήνα μείναμε 14 μετά γίναμε 7 ή 9! Γιατί εί- Σύμφωνα με τις δηλώσεις των ίδιων των με-
χαμε και δύο πιτσιρίκια του ξαδέρφου μου». ταναστών, έχοντας, σε μεγάλο βαθμό, ενταχθεί
στην ελληνική κοινωνία, και με μία ικανοποι-
«Και μοιραζόσασταν το ενοίκιο;…Ε ναι, ητική δουλειά, μόρφωση και αναβαθμισμένο
και μετά από 7 μήνες νοικιάσαμε το σπίτι βιοτικό επίπεδο, η αγορά σπιτιού είναι μία βα-
μας, εγώ, ο σύζυγος και 2 ξαδέρφια μου, 4 σική τους επιδίωξη. Η απόκτηση σπιτιού, είτε
άτομα σε ένα τριάρι, στη Νεάπολη, σε ένα στην Ελλάδα, είτε στην Αλβανία, αποτελεί για
ημιυπόγειο, παρακαλώ! Και μετά 4 χρόνια, αυτούς ένα συνώνυμο της επιτυχίας, ένα μέσο
91
επίδειξης στους ομοεθνείς τους και ένα περιουσιακό στοιχείο, το οποίο θα αφήσουν κληρονομιά
στα παιδιά τους.
«Θα ήθελα να αγοράσω έστω και ένα δωμάτιο για το παιδί μου. Για να νιώθει ότι πραγματικά
είναι δεύτερη πατρίδα του. Μετά από τον πατέρα που είμαι, εγώ να περηφανεύεται ότι είναι ένα
παιδί που έχει πατρίδα. Να μην νιώθει σαν και μένα που δεν έχω πατρίδα και δεν ξέρει που είναι
πού βρίσκεται».
«...Τώρα κυρίως με την κρίση. Ναι γιατί τι έγινε έπεσαν πάρα πολύ και τιμές των ακινήτων
και κυρίως των παλιών διαμερισμάτων... Οι Αλβανοί τα φτιάχνουν τα παίρνουν με 50.000 παλιά
ήταν 50.000 τώρα είναι 30.000 τα φτιάχνουν μόνοι τους οπότε... Πάρα πολλοί αγόρασαν θα πω
ότι είναι μαζικό φαινόμενο της αγοράς κατοικίας τώρα στην κρίση γιατί φοβήθηκαν μη χάσουν τα
λεφτά οπότε είπα να αγοράσουν».
«Ήταν το φαινόμενο ότι για παράδειγμα έλεγε ο μπαμπάς που ήταν από εκεί θα κάνεις μία
μονοκατοικία τριών ορόφων γιατί ο γιος του αδερφού που δουλεύει στην Ιταλία ή που είναι
στην Αθήνα έχει κάνει με δύο ορόφους μονοκατοικία εσύ θα την κάνεις με τρεις ορόφους...
Και κάναν τέτοιες μονοκατοικίες ο καθένας που να μην μένει κανένας και όταν πάνε και αυτοί
που γύρισαν λόγω κρίσης πώς θα τα ζεστάνουν όλα αυτά τα σπίτια… τρεις ορόφους πόσα δω-
μάτια και μαζεύτηκαν σε δύο δωμάτια κάτω στο ισόγειο για να ζεσταθούν και να συντηρηθούν.
Τι να τα κάνεις όλα αυτά τα σπίτια. Και όλοι όσοι έχουν κάνει σπίτια στα χωριά το έχουν
μετανιώσει με την παραπάνω γιατί ήταν λάθος κίνηση καλύτερα αν είχαν αγοράσει δύο διαμερί-
σματα εδώ σε μία πόλη στο ένα να μένω και το άλλο να το νοικιάζω είτε εδώ είτε στα Τίρανα, στη
συμπρωτεύουσα η κάπου. Ήταν λάθος κίνηση».
Ωστόσο, αρκετοί από αυτούς δεν κατάφεραν να αποκτήσουν ένα δικό τους σπίτι καθώς οι διαδικασί-
ες σκάλωσαν στην γραφειοκρατία. Έτσι, για πολλούς έμεινε ένα ανεκπλήρωτο όνειρο.
«Αλλά ο μπαμπάς μου σίγουρα πριν εφτά χρόνια που ήθελε να αγοράσει σπίτι δεν μπορού-
σε... Και αναγκάστηκε... Επειδή έπρεπε να το γράψει σε κάποιον. Δεν γίνεται να γράψει μια τόσο
μεγάλη περιουσία σε κάποιο άλλο όνομα όσο και να τον εμπιστεύεσαι, όσο και και να μπαίνεις
συνδικαιούχος αν ο άλλος το πάει δικαστικά, τελείωσε η υπόθεση».
«Στο ‘χει πάρει το σπίτι. Οπότε δεν αγοράσαμε και έχουμε μπει στη διαδικασία του ενοικίου
και δεν μπορείς να έχεις κάτι σταθερό. Γιατί φανταστείτε αν οι γονείς μου είχαν αγοράσει σπίτι,
δύσκολα τώρα. Αγόρασαν σπίτι στην Αλβανία και θέλουν να φύγουν. Αν είχαν αγοράσει στην
Ελλάδα θα είχαν προσαρμόσει τη ζωή τους εδώ και δε θα ήταν το ίδιο. Δηλαδή σίγουρα θα
έμεναν εδώ».
92
κεφάλαιο ένατο
Ζητήματα Υγείας
και Κοινωνικής Πρόνοιας
9 κεφάλαιο ένατο
9.1 Πρόσβαση των Αλβανών στο Εθνικό Σύστημα Υγείας

Το ελληνικό σύστημα υγείας χαρακτηρίζεται ως μεικτό και βασίζεται στο Εθνικό Σύστημα Υγείας
(ΕΣΥ), στα Ταμεία Κοινωνικής Ασφάλισης και σε μικρότερο βαθμό στην ιδιωτική ασφάλιση και τον
ιδιωτικό τομέα παροχής υπηρεσιών υγείας. Το ΕΣΥ παρέχει ιατρική κάλυψη συνολικά στον πληθυ-
σμό που διαμένει νόμιμα στη χώρα, ενώ τα Ταμεία Κοινωνικής Ασφάλισης προσφέρουν υπηρεσίες
υγείας, πρωτίστως πρωτοβάθμια, στους δικαιούχους τους. Ιδιωτικά ιατρεία, νοσοκομεία και μαιευ-
τήρια καλύπτουν επίσης ένα σημαντικό κομμάτι της ζήτησης.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η ασφάλιση στην Ελλάδα είναι υποχρεωτική και καλύπτει τους εργαζόμε-
νους και συνταξιούχους και τα εξαρτημένα από αυτούς µέλη. Για τους αλλοδαπούς που προέρχονται
από χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπάρχουν ρυθμίσεις που εξασφαλίζουν την κάλυψή τους σε
συνεργασία µε τα ασφαλιστικά ταμεία των χωρών τους. Πρωτοβάθμιες υπηρεσίες υγείας προσφέ-
ρονται κατά κανόνα δωρεάν στα αγροτικά ιατρεία, τα δημοτικά πολυϊατρεία, τα πολυϊατρεία που
λειτουργούν Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, τα περιφερειακά κέντρα υγείας, τα εξωτερικά ιατρεία
και τα τμήματα επειγόντων περιστατικών των νοσοκομείων.
Όσον αφορά τη δευτεροβάθμια περίθαλψη και τη φαρμακευτική κάλυψη το κόστος καλύπτεται είτε
εξ ολοκλήρου είτε μερικώς από τα ασφαλιστικά ταμεία για όσους είναι ασφαλισμένοι ή από το τα-
μείο απορίας για τους Έλληνες ανασφάλιστους µε χαμηλό εισόδημα. Το ΕΣΥ χρηματοδοτείται από το
κράτος (τον κεντρικό προϋπολογισμό) και από τις συνεισφορές των ασφαλισμένων και εργοδοτών
στα ταμεία κοινωνικής ασφάλισης. Παρόλα αυτά οι ιδιωτικές πηγές χρηματοδότησης αντιπροσω-
πεύουν περισσότερο από το 50% της συνολικής δαπάνης για την υγεία (Κοτσιώνη, 2009).
Η πρόσβαση των μεταναστών στο ΕΣΥ αποτελεί βασική παράμετρο της ένταξής τους στην ελληνική
κοινωνία, της διασφάλισης της δημόσιας υγείας και του σεβασμού του ανθρώπινου δικαιώματος
στην αξιοπρέπεια και τη ζωή (Κοτσιώνη, 2009). Το ζήτημα της υγείας των μεταναστών εισήλθε στην
πολιτική ατζέντα μετά το 2000. Η τυπική πρόσβαση στις δωρεάν υπηρεσίες του ΕΣΥ υπήρξε συνάρ-
τηση της επίσημης απασχόλησης και του νόμιμου καθεστώτος, κανένα από τα οποία δεν ίσχυε για
την πλειοψηφία των μεταναστών στην Ελλάδα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, πριν τις δύο
διαδικασίες νομιμοποίησης. Τον Ιούλιο του 2000, το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας δημοσίευσε
Εγκύκλιο σχετικά µε την «ιατρική περίθαλψη και νοσηλεία» για υπηκόους χωρών εκτός της Ε.Ε.
Σύμφωνα µε αυτήν και ο νόμιμος μετανάστης μπορεί να έχει δωρεάν πρόσβαση στο ΕΣΥ, εφόσον
κατέχει βιβλιάριο υγείας εκδιδόμενο από το ασφαλιστικό ταμείο στο οποίο είναι εγγεγραμμένος.
Ο μεταναστευτικός νόμος του 2001 (Ν. 2910/2001) χορήγησε επίσημα ίσα δικαιώματα µε αυτά των
Ελλήνων στους ξένους πολίτες που διαμένουν νόμιμα στη χώρα, όσον αφορά στην εθνική ασφάλι-
ση και κοινωνική προστασία. Ο ασφαλιστικός φορέας που καλύπτει τους περισσότερους μετανάστες
«µε έγγραφα» είναι το Ι.Κ.Α. Οι παροχές που δικαιούται ο ασφαλισμένος και τα εξαρτημένα µέλη της
95
οικογένειάς του είναι ίδιες µε αυτές των Ελλήνων ασφαλισμένων: ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, νο-
σοκομειακή περίθαλψη, επίδομα ασθενείας, ατυχήματος, μητρότητας, σύνταξη και λοιπές παροχές.
Εντούτοις λαμβάνοντας υπόψη τη μεγάλη έκταση της άτυπης εργασίας, πολλοί νόμιμα διαμένοντες
μετανάστες στερούνται κοινωνικής ασφάλισης και, επομένως, δωρεάν πρόσβασης στις δημόσιες
υπηρεσίες υγείας. Επιπλέον, η πρόσβαση στο σύστημα υγείας παρακωλύεται από τις πολύμηνες
καθυστερήσεις που παρατηρούνται για την ανανέωση των αδειών παραμονής. Οι μετανάστες δεν
απολαμβάνουν επίσης παροχές κοινωνικής πρόνοιας, όπως το βιβλιάριο περίθαλψης ανασφάλι-
στων που προβλέπει την κάλυψη της δαπάνης για νοσοκομειακή περίθαλψη και κάποια προνοιακά
επιδόματα (επίδομα τετραπληγίας κα). Οι μετανάστες ελληνικής καταγωγής («ομογενείς») μπορούν
να επωφεληθούν από τις υπηρεσίες δημόσιας υγείας εφόσον προσκομίσουν τα απαραίτητα έγ-
γραφα. Σε κάθε περίπτωση, το µέλος του νοικοκυριού που είναι ασφαλισμένο, ή παίρνει επίδομα
πρόνοιας, καλύπτει και τα υπόλοιπα (εξαρτημένα) µέλη της οικογένειας.
Όπως δημοσιεύτηκε στην έκθεση για τη «Μετανάστευση και υγεία – πρόνοια» (Mαράτου-Αλιπρά-
ντη, 2005:35-37), «το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, από ελέγχους που είχε δι-
ενεργήσει το έτος 2000 σχετικά με την τήρηση των θεσμοθετημένων διαδικασιών για την παροχή
ιατροφαρμακευτικής και νοσοκομειακής περίθαλψης σε αλλοδαπούς, διαπίστωσε ποικίλες, παρά-
νομες και παράτυπες διαδικασίες στα Νοσοκομεία του ΕΣΥ, από τη μη τήρηση των διακρατικών
συμφωνιών. Συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ότι είχαν δημιουργηθεί παράνομα δίκτυα και παρεχόταν
περίθαλψη από τα νοσοκομεία του ΕΣΥ σε αλλοδαπούς ασθενείς εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης και
ευρωπαϊκού οικονομικού χώρου, που δεν διέθεταν τα απαραίτητα νομιμοποιητικά έγγραφα και δεν
καλύπτονταν από τις σχετικές διακρατικές συμφωνίες για την παροχή νοσηλείας.
Με βάση τις διαπιστώσεις που προέκυψαν από ελέγχους του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής
Αλληλεγγύης, πολλοί αλλοδαποί, που είχαν έρθει στην Ελλάδα με τουριστική βίζα, ή που βρίσκονταν
παράνομα στη χώρα, εισάγονταν ως επείγοντα περιστατικά για δωρεάν περίθαλψη στα νοσοκομεία,
ενώ η κατάστασή τους δεν ενέπνεε κανένα κίνδυνο για τη ζωή τους. Με αυτή τη διαδικασία, επίσης,
μεγάλος αριθμός αλλοδαπών γυναικών χρησιμοποιούσε τις μαιευτικές κλινικές των νοσοκομείων
για τοκετό. Επιπλέον, εντοπίστηκαν πλαστά βιβλιάρια οικονομικής αδυναμίας καθώς και βιβλιάρια
ασφαλιστικών φορέων με τα οποία παρεχόταν δωρεάν ιατροφαρμακευτική και νοσηλευτική περί-
θαλψη από νοσοκομεία του ΕΣΥ.
Για την εξάλειψη όλων αυτών των φαινομένων παράνομης παροχής δωρεάν ιατροφαρμακευτικής
και νοσηλευτικής περίθαλψης σε ασθενείς που δεν νομιμοποιούνται να την λαμβάνουν, εκδόθηκε
εγκύκλιος (αριθμ. Υ4α/οικ.8992/13-7-2000) από το Υπουργείο Υγείας, με οδηγίες για την παροχή
νοσοκομειακής περίθαλψης σε κάθε κατηγορία αλλοδαπών.
Οι διατάξεις της εγκυκλίου αυτής θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής:
96
Για την είσοδο αλλοδαπών, εκτός χωρών Τα δικαιώματα των μεταναστών «χωρίς τα
μελών της ΕΕ, για νοσηλεία στη χώρα απαραίτητα έγγραφα» είναι πράγματι πολύ πε-
μας, σε Νοσοκομεία του ΕΣΥ, στις περι- ριορισμένα στην Ελλάδα συγκριτικά µε πολλές
πτώσεις όπου έχει υπογραφεί διακρατι- χώρες της Ε.Ε., όσον αφορά την πρόσβασή τους
κή συμφωνία με τη χώρα από την οποία στο σύστημα υγείας (Κοτσιώνη, 2009). Πρόβλη-
προέρχονται, απαιτείται έκδοση εγκριτικής μα αντιμετωπίζουν, επίσης, όσοι πάσχουν από
απόφασης του Υπουργού Υγείας. χρόνια νοσήματα ή χρειάζεται να κάνουν κάποια
επέμβαση ή δαπανηρή θεραπεία δεδομένης και
Δωρεάν ιατροφαρμακευτική και νοσοκο- της κατά κανόνα δυσχερούς οικονομικής τους
μειακή περίθαλψη παρέχεται στους ομο- θέσης. Θα πρέπει ακόμη να γίνει αναφορά στην
γενείς και στους υπηκόους των χωρών παράγραφο 4 του άρθρου 85 (Ν.3386/2005)
του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη, που προβλέπει ότι: «Οι υπάλληλοι των παραπά-
στους οποίους έχει χορηγηθεί βιβλιάριο νω υπηρεσιών και φορέων που παραβαίνουν
οικονομικής αδυναμίας. Σημειώνεται ότι [αυτές] τις διατάξεις διώκονται πειθαρχικά και
δεν προβλέπεται η έκδοση αυτού του βι- τιμωρούνται, σύμφωνα µε τις διατάξεις του ποι-
βλιαρίου σε άλλες κατηγορίες αλλοδαπών νικού κώδικα, για παράβαση καθήκοντος».
και όταν προσκομίζεται θεωρείται πλαστό
ή ότι έχει εκδοθεί παράνομα. Οι παροχές Στην πραγματικότητα ο Νόμος του 2005 διατηρεί
αυτές δίνονται δωρεάν και στους αναγνω- τις αυστηρές διατάξεις του Νόμου 2910/2001 που
ρισμένους πολιτικούς πρόσφυγες. περιορίζουν σε μεγάλο βαθμό την πρόσβαση των
«άτυπων» μεταναστών στις υπηρεσίες υγείας. Κα-
Στους αλλοδαπούς, οι οποίοι βρίσκονται ταργεί µόνο τη διάταξη του άρθρου 54, «η οποία
προσωρινά στην χώρα (τουρίστες), δεν προέβλεπε την υποχρέωση των διευθυντών θε-
παρέχεται δωρεάν περίθαλψη ακόμη και ραπευτηρίων να ενημερώνουν τις αστυνομικές
στην περίπτωση επείγοντος περιστατικού, αρχές για την άφιξη σε αυτά αλλοδαπών».
εκτός αν προέρχονται από τις χώρες του
Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη. Με το νόμο 4368/2016 θεσπίζεται για πρώτη
φορά το δικαίωμα ελεύθερης πρόσβασης σε
Με βάση την εγκύκλιο αναφέρεται ρητά ότι όλες τις δημόσιες δομές υγείας για την παροχή
δικαιούνται φαρμακευτικής περίθαλψης νοσηλευτικής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλ-
μόνον οι κάτοχοι των βιβλιαρίων ασφα- ψης σε ανασφάλιστους και σε ευάλωτες κοινω-
λιστικών φορέων, οι αναγνωρισμένοι νικές ομάδες. Η πλέον θεμελιώδης αλλαγή που
πολιτικοί πρόσφυγες και οι κάτοχοι βι- εισάγει το ανωτέρω θεσμικό πλαίσιο είναι η εξί-
βλιαρίων οικονομικής αδυναμίας. σωση του δικαιώματος ασφαλισμένων, ανασφά-
λιστων και πρώην κατόχων Ατομικού Βιβλιαρίου
Στους αλλοδαπούς μη νόμιμα ευρισκόμε- Οικονομικά Αδυνάμου ή Ανασφάλιστου ως προς
νους στη χώρα μας παρέχονται οι απαραίτη- την πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας. Η
τες υπηρεσίες «αποκλειστικά σε περιπτώ- υγειονομική κάλυψη που εγγυάται το νέο πλαίσιο
σεις επείγοντος περιστατικού και μέχρι είναι πλήρης και περιλαμβάνει τη νοσηλευτική,
την σταθεροποίηση της υγείας τους». διαγνωστική και φαρμακευτική κάλυψή τους.
97
9.2 Η κατάσταση της υγείας Αλβανών μεταναστών

Η γνώση µας γύρω από τη κατάσταση υγείας του αλβανικού μεταναστευτικού πληθυσμού στην Ελ-
λάδα είναι πολύ περιορισμένη. Ελάχιστες είναι οι μελέτες που αφορούν τα προβλήματα υγείας των
Αλβανών μεταναστών και ελάχιστα τα επιδημιολογικά δεδομένα, ενώ είναι σχεδόν ανύπαρκτα τα
στοιχεία για τις συνήθειες και το επίπεδο της ψυχικής τους υγείας. Η αλλαγή περιβάλλοντος των
Αλβανών μεταναστών που ζουν στην Ελλάδα, σε σύγκριση με τους ομοεθνείς τους που ζουν στην
Αλβανία, συνδέεται με σημαντικές αλλαγές στην ποιότητα της ζωής, τους συμπεριλαμβάνοντας τις
συμπεριφορές και στάσεις υγείας και τις διατροφικές τους συνήθειες (Bucaj, 2011).
Από μία συγκριτική μελέτη για τη προσαρμογή των μεταναστών και παλιννοστούντων στην Ελλάδα
προέκυψε ότι οι Αλβανοί μετανάστες βιώνουν μεγαλύτερη ανασφάλεια, ενώ οι εκδηλώσεις έντονου
άγχους (με διαταραχές ύπνου) είναι συχνότερες σε σχέση με γηγενείς κι Ελληνοπόντιους (Ντάλλα
κ.α., 2004). Σύμφωνα με τα υπάρχοντα επιδημιολογικά δεδομένα, ο επιπολασµός της ηπατίτιδας Β
είναι υψηλός για τις ομάδες µεταναστών από την Αλβανία και την Ασία που κατοικούν στην Αττική
(Ρούσσος κ.α., 2001).
9.3 Εμπειρίες των Αλβανών στο Εθνικό Σύστημα Υγείας

και Κοινωνικής Πρόνοιας
Οι εμπειρίες των Αλβανών πληροφορητών της έρευνάς μας, συγκλίνουν στον άξονα των θετικών
εμπειριών. Τα σχόλιά τους για τους Έλληνες ιατρούς στο Εθνικό Σύστημα Υγείας είναι εγκωμιαστικά.
Το έλλειμα της ιατρικής ασφάλισης των Αλβανών αναπληρώθηκε από τη συνδρομή των ίδιων των
ιατρών στα δημόσια νοσοκομεία. Πρόσβαση στα δημόσια νοσοκομεία υπήρχε παράτυπα, ιδιαιτέρως
για επείγοντα περιστατικά, αλλά διέφερε ως προς την ποιότητα και το εύρος της πρόσβασης.
«Πιστεύω ότι ήταν το καλύτερο κομμάτι. Δηλαδή επειδή μιλάμε για τη δεκαετία του 1990
και μετά, δεν νομίζω ότι κάποιος είχε υποστεί αποκλεισμό… το αντίθετο. Οι γιατροί σε βοηθού-
σανε, πραγματικά βοηθούσανε. Είχε έρθει εντολή και εγκύκλιος στους ιατρούς να παραδώ-
σουν τους παράνομους μετανάστες και ξεσηκωθήκανε και κανένας ιατρός σε όποιο πολιτικό
φάσμα και να ανήκε δεν το έκανε ποτέ.»
«Οι Έλληνες γιατροί ξεχωρίζουνε. Τουλάχιστον από τις εμπειρίες που έχω, από τις καταγγελί-
ες που έχω από τον κόσμο, σε μεγάλο βαθμό είναι θεοί. Το λέω και το νιώθω. Δηλαδή ήξεραν ότι
είναι Αλβανοί, τους βάζανε μέσα, τους εξυπηρετούσανε, τους γιατρεύανε και μετά τους λέγανε
«φύγε τώρα εσύ, άμα κάτσεις θα πρέπει να πληρώσεις». Θα μου πεις κλέβανε το κράτος έτσι.
Ναι, αλλά η ζωή είναι έτσι.»
98
Η αποδοχή των Αλβανών μεταναστών στα δη- ρίας. Πολλοί Αλβανοί, κατά μαρτυρία κάποιων
μόσια νοσοκομεία από δημόσιους λειτουργούς πληροφορητών της έρευνας, μπόρεσαν να «εκ-
στον τομέα της υγείας και της φροντίδας λει- μεταλλευτούν» το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας
τούργησε εξισορροπητικά ως προς τα εμπόδια με πλαστά έγγραφα κατά δήλωση τους ως μέλη
και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν στην εν- της Ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας.
σωμάτωσή τους στην ελληνική κοινωνία, ειδικά
όσον αφορά στις νομιμοποιητικές διαδικασίες «Κάποια στιγμή ήρθανε από το νοσοκο-
ως προς το καθεστώς παραμονής τους και τα μείο από την Διοίκηση και μας είπανε ότι «η
εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα. μάνα σου δεν έχει βιβλιάριο»… αλλά μετά με
πολύ προσπάθεια μάζεψα κάποια έγγραφα
Πολλοί Έλληνες ιατροί καθώς και Έλληνες πο- και έβγαλα ένα βιβλιάριο υγείας απορίας.
λίτες στάθηκαν αρωγοί σε προβλήματα υγείας Και εδώ που τα λέμε αυτό το έβγαλα με ένα
που αντιμετώπιζαν οι Αλβανοί, σε αντίθεση με πλαστό έγγραφο ότι παρουσίασα την μάνα
άλλες εκδηλώσεις του δημόσιου βίου, όπου η μου ότι είναι μειονοτική. Αυτό αλήθεια με
ρατσιστική διακριτική αντιμετώπιση των Αλβα- βοήθησε πολύ γιατί δεν μου ζητήσανε κά-
νών ήταν έκδηλη. Υπάρχει συναίνεση ανάμεσα ποιο άλλο έγγραφο στο νοσοκομείο».
στους πληροφορητές της έρευνας ότι οι Έλλη-
νες ιατροί στα δημόσια νοσοκομεία είχαν δείξει «Δεν είχαμε ποτέ πρόβλημα ούτε ως
«ανθρωπιστικό πρόσωπο». προς την πρόσβαση και προφανώς ούτε ως
προς την αντιμετώπιση από μέρους των ια-
«Εγώ θεωρώ ότι την φροντίσανε… βλέπα- τρών. Θεωρώ σημαντικό ότι πρέπει κανείς
νε και εμένα που την φρόντιζα κάθε μέρα, κάθε να είναι λίγο προσεκτικός στο να χαρακτη-
νύχτα, δεν έφευγα από το κρεβάτι… και εκείνοι ρίσει κάτι ως διάκριση ή ως ρατσιστικό με
μας βοηθούσανε… θυμάμαι χαρακτηριστικά βάση μόνο το ότι κάποιος αναφέρει την
ότι ένας γιατρός ήρθε και μας είπε ότι «πρέπει καταγωγή. Ακόμα και αν στην επιφάνεια η
να κάνει μια δύσκολη εξέταση η μάνα σου και καταγωγή φαίνεται να είναι ο κύριος παρά-
αυτό το μηχάνημα δεν υπάρχει στο δημόσιο γοντας, στο βάθος θεωρώ ότι είναι περισσό-
νοσοκομείο, ή τουλάχιστον άμεσα δεν έχουμε τερο η οικονομική κατάσταση των ανθρώ-
πρόσβαση σε αυτό, οπότε θα είστε υποχρεω- πων. Δηλαδή, η αδελφή μου δεν πλήρωσε
μένοι να το κάνετε, είναι για το καλό της»… και ουσιαστικά το φακελάκι στον ιατρό που είχε
έτσι μια που ήτανε στο διπλανό κρεβάτι, μια γυ- πρόβλημα με τον φτωχό ο οποίος τυχαίνει
ναίκα που είχε την μάνα της εκεί, ήρθε και μας να είναι και Αλβανός. Αν δεν ήταν Αλβανός
προσέφερε τότε 60.000 δραχμές και πήγαμε θα ήταν σκέτο φτωχός, δεν άλλαξε κάτι ως
την κάναμε την εξέταση». προς την αντιμετώπιση, αλλά ναι, αυτά είναι
παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας».
Οι παθογένειες του ελληνικού συστήματος υγείας
προφανώς επηρέασαν και τους Αλβανούς μετα- Με τον πρόσφατο νόμο του 2016, που προ-
νάστες, ενώ η έλλειψη οργάνωσης στο τομέα της αναφέρθηκε, επιλύθηκε, ουσιαστικά, το πρό-
δημόσιας υγείας άφησαν περιθώριο για την εκ- βλημα της πρόσβασης στη δημόσια, δωρεάν
μετάλλευση του συστήματος ασφάλισης και απο- υγεία για όλους.
99
«Νομίζω ότι έχει δοθεί μια μεγάλη λύση στο θέμα. Η ελληνική κυβέρνηση έκανε ένα με-
γάλο βήμα, η οποία ενίσχυσε πάρα πολύ. Σίγουρα είναι θετικό αυτό που έγινε ότι πλέον με το
ΑΜΚΑ παρέχεται δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη».
Όσον αφορά θέματα ψυχικής υγείας, τα στοιχεία της έρευνας είναι πολύ περιορισμένα, καθώς οι
πληροφορητές δεν αναφέρθηκαν καθόλου σε θέματα ψυχικής υγείας. Ένας ανώνυμος επιμελητής
αναφέρει την εμπειρία του με κάποια περιστατικά παραβατικότητας ανηλίκων που σχετίζονται με
θέματα ψυχικής υγείας».
«Είχαμε κάποια περιστατικά όπου οι ανήλικοι παραβάτες είχαν και θέματα ψυχικής υγείας.
Όχι αρκετά όμως. Περίπου στο ίδιο ποσοστό που είναι και στον ευρύτερο πληθυσμό. [Αυτά
αντιμετωπίζονταν] πάντα με παραπομπή σε φορείς ψυχικής υγείας με βάση τηντομεοποίηση,
ανάλογα τον τόπο κατοικίας και το είδος και την ηλικία και το είδος του προβλήματος». (Επι-
μελητής ανηλίκων)
«Προβλήματα ψυχικής τουλάχιστον υγείας σε μεγαλύτερο βαθμό από τον υπόλοιπο πλη-
θυσμό που εξυπηρετούμε, δεν έχουμε εντοπίσει να έχουνε. Εκεί που φαίνεται να υπάρχει ένα
πρόβλημα με τον αλβανικό πληθυσμό είναι τα θέματα της ηπατίτιδας. Πρέπει ακόμα οι άνω των
30 ετών τουλάχιστον Αλβανοί μετανάστες να έχουν θέματα και με ηπατίτιδα Β και με ηπατίτιδα
C. Το γιατί δεν μπορώ να το ξέρω». (Επιμελητής ανηλίκων)
Αυτές οι πληροφορίες επιβεβαιώνονται στη σχετική βιβλιογραφία για την φυσική και ψυχική υγεία
των μεταναστών. Σύμφωνα με τους Πράπας και Μαυρέας (2015), οι Αλβανοί μετανάστες εμφανίζο-
νται να έχουν παρόμοια επίπεδα σωματικής και ψυχικής υγείας με εκείνα των συνομηλίκων γηγε-
νών, ενώ υψηλά ποσοστά ηπατίτιδας στον αλβανικό μεταναστευτικό πληθυσμό έχουν διαπιστωθεί
στην έρευνα των Ρούσος κ.α. (2001).
9.4 Που απευθύνονται οι Αλβανοί για συμβουλές, πληροφορίες

και υποστήριξη σχετικά με θέματα υγείας
Μέχρι τον Οκτώβριο του 2009, όταν η έκδοση διά νόμου του Αριθμού Μητρώου Κοινωνικής Ασφά-
λισης (ΑΜΚΑ) επέτρεψε τη πρόσβαση των ανασφάλιστων αλλοδαπών στο δημόσιο σύστημα υγεί-
ας, δεν προβλεπόταν ιατρική κάλυψη για τους ανασφάλιστους αλλοδαπούς. Βάσει νομοθεσίας,
στην Πρόνοια μπορούσαν να ασφαλισθούν μόνο άποροι Έλληνες πολίτες. Οι ανασφάλιστοι Αλβανοί
απευθύνονταν σε Κοινωνικές Οργανώσεις όπως η PRAXIS, οι Γιατροί του Κόσμου, η ΑΡΣΙΣ Κοινω-
νική Οργάνωση Υποστήριξης Νέων, οι οποίες παρείχαν ιατρική βοήθεια, καθώς και εξειδικευμένα
ιδρύματα, όπως το ίδρυμα για ανάπηρους, τα οποία παρείχαν κάποια μικρή και κατά συνέπεια ανε-
παρκή, χρηματική βοήθεια. Πλέον μπορούν, εφόσον έχουν ΑΜΚΑ, να απευθυνθούν στα δημόσια
νοσοκομεία, όπως όλοι οι ανασφάλιστοι ημεδαποί και αλλοδαποί.
100
κεφάλαιο δέκατο
Ιθαγένεια και Πολιτογράφηση:
Συμμετοχή σε Όργανα
Λήψης Αποφάσεων και Μορφές
Συλλογικής Οργάνωσης
10 κεφάλαιο δέκατο
10.1 Συμμετοχή Αλβανών «στα κοινά»,

στην πολιτική και στα κέντρα λήψης αποφάσεων
Το βασικό ζητούμενο των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα, όπως καταγράφηκε από την έρευνα
και εκφράστηκε από τους πληροφορητές μας, οι οποίοι διάγουν ήδη την τρίτη δεκαετία διαβίωσης
στη χώρα, παραμένει η νομιμοποίηση, η κτήση της ελληνικής ιθαγένειας από την πρώτη, και ειδικά,
τη δεύτερη μεταναστευτική γενιά και η διεκδίκηση κοινωνικών και προνοιακών δικαιωμάτων.
Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Μεταναστευτικής Πολιτικής, την περίοδο
2011-2014,πολιτογραφήθηκαν 5.964 αλλογενείς. Ο αριθμός των πολιτογραφήσεων αλλογενών,
ανεξαρτήτως εθνικότητας, αποτελεί ένα απειροελάχιστο ποσοστό μπροστά στην μεγαλύτερη πλη-
θυσμιακή ομάδα μεταναστών στην ελληνική επικράτεια, τους 480.804 Αλβανούς μετανάστες που
καταγράφηκαν στην τελευταία απογραφή του 2011.
Κτήσεις Ελληνικής Ιθαγένειας ανά κατηγορία 2011 2012 2013 2014

Πολιτογράφηση Ομογενών 12,616 13,495 22,574 15,791
Πολιτογράφηση Αλλογενών 930 1,149 1,866 2,019
Γέννηση/φοίτηση στην Ελλάδα (αρ. 1Α ν.3838/10) 3,103 5,543 529 0
Λοιπές διατάξεις ΚΕΙ (λόγω γέννησης/αναγνώρισης κλπ) 946 928 1,917 2,029
Ανήλικα τέκνα πολιτογραφηθέντων (αρ. 11 ΚΕΙ) 1,627 622 3,337 1,990
ΣΥΝΟΛΟ 19,222 21,737 30,223 21,829
Επεξεργασία: Σταύρος Πιοτόπουλος - Δ/νση Ιθαγένειας ΥΠ.ΕΣ. 20/3/2015
Οι πληροφορητές μας συμφωνούν ότι οι πολιτικές ένταξης ήταν «πάντα με το σταγονόμετρο», μεσο-
πρόθεσμες και στατικού χαρακτήρα, ενώ χαρακτηρίζονταν από έλλειψη μελέτης και μακροχρόνιου
σχεδιασμού.
«Ένταξη είναι όταν μου δίνεις δικαίωμα ψήφου. Ένταξη είναι όταν κάποιος έχει το δικαίωμα
να νιώθει συντοπίτης και πολίτης με όλα τα δικαιώματα στη χώρα».
«Στην περίπτωση των Αλβανών πρακτικά δεν υπήρξε διαδικασία ένταξης, γιατί δεν υπήρξε
πολιτική ένταξης. Είναι προφανές ότι δεν υπήρχε πολιτική βούληση εκείνη την εποχή για να γίνει
οργανωμένη ένταξη. Ό,τι έγινε, έγινε από την πίεση των πραγμάτων. Και το ότι δεν υπήρχε πολι-
τική βούληση φαίνεται και από τον τρόπο που αφέθηκε η κοινότητα τότε να αντιμετωπιστεί από
την κοινωνία».
103
Οι διατάξεις του νόμου 3838/2010 που κατοχύρωναν για πρώτη φορά στους νομίμως διαμένοντες
μετανάστες και ομογενείς το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις τοπικές εκλογές (άρθρο 14),
κρίθηκαν αντισυνταγματικές με απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας.
«Να μιλάς στην Ελλάδα για εκπροσώπηση [των Αλβανών μεταναστών] είναι ένα αυθαίρετο
εγχείρημα γιατί από τη στιγμή που δεν έχουν ιθαγένεια, δεν έχουν πολιτικό λόγο, δεν μπορούν να
επηρεάζουν τη λήψη αποφάσεων. Δεύτερον, οι μετανάστες, κυρίως οι Αλβανοί, εργαλειοποιήθη-
καν στο όνομα της εκπροσώπησης».
«Το Συμβούλιο της Επικρατείας έχει μια σειρά αποφάσεων που δείχνει ότι υπάρχει μια κα-
τεύθυνση. Συντηρητικότητα».
10.2 Συμμετοχή και εκπροσώπηση των Αλβανών

σε συμβούλια ένταξης μεταναστών
Τα Συμβούλιο Ένταξης Μεταναστών συστάθηκαν το 2011 βάσει του νόμου Καλλικράτη. Η σύσταση
των Συμβουλίων Ένταξης Μεταναστών ήταν μέρος της ευρύτερης ενταξιακής μεταναστευτικής πο-
λιτικής. Καθώς, όμως, οι διατάξεις για το δικαίωμα ψήφου στις τοπικές εκλογές κρίθηκαν αντισυ-
νταγματικές, το Συμβούλιο Ένταξης Μεταναστών παρέμεινε ως ένα συμβουλευτικό, μη δεσμευτικό
όργανο του Δήμου. Με την ακύρωση της πολιτικής συμμετοχής στις δημοτικές εκλογές, «αυτό που
απέμεινε ως συλλογική τους εκπροσώπηση στα κοινά είναι τα συμβούλια των μεταναστών στους
εκάστοτε δήμους». Το Συμβούλιο προσέφερε ένα βήμα, ώστε η τοπική κοινωνία να εισακουστεί στην
τοπική αυτοδιοίκηση και να μεταφέρουν τα προβλήματα των μεταναστών στην κεντρική διοίκηση
του δήμου και τις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες. Σύμφωνα με τον Πρόεδρο του ΣΕΜ Αθηνών:
«Κατά μία έννοια το Συμβούλιο ξέμεινε [από το νόμο Καλλικράτη]. Και αυτό είναι και το κακό
του, αλλά και το καλό του. Δηλαδή έχει μια ευχέρεια να ασχοληθεί με πολλά πράγματα, αλλά και
στην ουσία με τίποτα».
Τα μέλη του ΣΕΜ προέκυψαν από συμμετοχή σε δράσεις του Δήμου κατόπιν ανοιχτής πρόσκλησης,
με διαφοροποίηση στο ΣΕΜ του Δήμου Αθηναίων όπου η Αλβανική κοινότητα εκπροσωπείται από
τον πρόεδρο της Ομοσπονδίας Αλβανικών Συλλόγων. Το ΣΕΜ δεν έχει εκτελεστικό χαρακτήρα, έχει
συμβουλευτικό χαρακτήρα. Οι μεταναστευτικές κοινότητες συναντιούνται μία φορά το μήνα ή με
ημερήσια διάταξη, αν υπάρχει επείγουσα ανάγκη, και συζητάνε επίκαιρα θέματα, ή θέματα που είναι
σημαντικά για τη κάθε κοινότητα και μετά απευθύνονται στις αρμόδιες αρχές ή σε κάθε αρμόδια
υπηρεσία για να τα λάβει υπόψη προς επίλυση.
104
Σύμφωνα με εκπρόσωπο του Δήμου Νεάπολης κόπο, πολύ χρόνο, πολύ χρήμα». Σε σχέση με το
- Συκεών, «οι εκπρόσωποι των μεταναστευτι- πλαίσιο της νομιμοποίησης, το Ελληνικό κράτος
κών κοινοτήτων γενικώς δε παίρνουν πολλές ήταν τελείως απροετοίμαστο και δεν υπήρχαν
πρωτοβουλίες». Θέματα που έχουν απασχολή- οι κατάλληλες δομές για να αντιμετωπίσουν όλο
σει την αλβανική κοινότητα είναι το ασφαλιστι- αυτό τον πληθυσμό ως προς την παροχή εγγρά-
κό, το συνταξιοδοτικό, οι άδειες καταστημάτων, φων, ενώ δημόσιοι υπάλληλοι, με καταγγελθεί-
οι διώξεις που υπόκεινται από τον ελεγκτικό σες απάνθρωπες και ρατσιστικές αντιλήψεις,
μηχανισμό κ.α. Επίσης, έχουν τη δυνατότη- επέδειξαν απειλητική και εχθρική συμπεριφο-
τα να προσκαλέσουν το Γενικό Γραμματέα του ρά. Το ίδιο εχθρικό περιβάλλον έχει καταγγελ-
Υπουργείου Εσωτερικών να δώσει επεξηγήσεις θεί ότι αντιμετώπιζαν οι Αλβανοί μετανάστες
ή ακόμα να εκδώσουν δημόσιο ψήφισμα. Σύμ- και στην αλβανική πρεσβεία από συμπεριφορές
φωνα με τον Πρόεδρο της Ομοσπονδίας των υπαλλήλων της πρεσβείας.
Αλβανικών Συλλόγων:
«Φοβερή αναμονή, σειρά, ουρές, καμία
«Μια από τις προτάσεις της Ομοσπονδίας οργάνωση».
ήταν τα ΣΕΜ να γίνουν θεσμός. Είναι υπο-
χρεωτικά βάση Καλλικράτη, αλλά είναι με «Έκανα τη διαδικασία να πάρω ταυτότη-
ελεύθερη βούληση του Δήμου αν θέλει να τα και είπα ότι μετά από τόσα χρόνια δεν θα
τα ιδρύσει ή όχι. Αν τα ΣΕΜ γινόταν υποχρε- ξαναπατήσω σε αυτό το κολαστήριο».
ωτικά, θα διευκόλυνε υπερβολικά πολύ τη
μεταναστευτική πολιτική της χώρας. Και από «Δεν θα το έλεγα ακριβώς χρονοβόρα δι-
τα ΣΕΜ να συσταθεί η εθνική μεταναστευτική αδικασία, ήταν μια βασανιστική διαδικασία».
επιτροπή. Και αυτός ο θεσμός να έρχεται σε
Η κοινωνία των Αλβανών μεταναστών ήταν
απευθείας επαφή με την Γενική Γραμματεία
«δέσμια των χαρτιών». Πολλές σύζυγοι Αλβα-
του Υπουργείου Εσωτερικών και την Γραμμα-
νών μεταναστών και ομογενών οι οποίες βα-
τεία της Μεταναστευτικής Πολιτικής».
σίζουν την παραμονή τους στην Ελλάδα μέσω
των συζύγων τους, οι οποίοι έχουν άδεια παρα-
10.3 Εμπειρίες Αλβανών μονής, βρίσκονται σε «ένα ιδιότυπο καθεστώς
ομηρίας». Αλβανίδες γυναίκες, που είτε δεν ερ-
σχετικά με τη κτήση γάζονται είτε εργάζονται άτυπα, χωρίς ένσημα,
και νομιμοποιούνται μέσω του συζύγου, σε πε-
ελληνικής ιθαγένειας ρίπτωση διαζυγίου εκπίπτουν σε ένα καθεστώς
μη νομιμότητας και θα πρέπει να αποκτήσουν
Οι μαρτυρίες των Αλβανών μεταναστών για άδεια παραμονής για λόγους εργασίας. Το πα-
τις εμπειρίες τους σχετικά με την κτήση της ρακάτω απόσπασμα από τη συνέντευξη μιας
Ελληνικής ιθαγένειας είναι καταγγελτικές. Η Αλβανίδας μετανάστριας η οποία είχε υποστεί
διαδικασία αίτησης και υποβολής των απαραί- ενδοοικογενειακή βία από τον αλκοολικό σύ-
τητων νόμιμων εγγράφων περιγράφεται ως μία ζυγό της έως ότου να μπορέσει να αποκτήσει
εξευτελιστική, προσβλητική για την ανθρώπινη άδεια διαμονής είναι χαρακτηριστικό παράδειγ-
αξιοπρέπεια διαδικασία, που απαιτούσε «πολύ μα αυτής της ιδιότυπης ομηρίας των συζύγων.
105
«Μετά από τρία χρόνια, το 1997 καταθέσαμε 1999 μας δώσανε. Ήτανε Γολγοθάς. Γολγοθάς
κυριολεκτικά. Παράβολα, ένσημα, εισόδημα… το οποίο δεν είναι δεδομένο, δεν είναι εύκολο
να τα είχε κανείς και εγώ είχα επιπλέον το εμπόδιο, ήμουν μονογονεϊκή οικογένεια και απαι-
τούσανε εισόδημα από μένα για να μπορώ να καλύψω την κόρη μου, απαιτούσανε το ίδιο ει-
σόδημα όπως μια οικογένεια που συμβάλλει και ο άντρας και η γυναίκα. Και είχα πάρα πολλές
δυσκολίες, αλλά πήρα την άδεια παραμονής και αποφάσισα να χωρίσω, επειδή αντιμετώπιζα
πάρα πολλά οικογενειακά προβλήματα… Ενδοοικογενειακή βία… Ο πρώην άντρας μου ήταν
αλκοολικός και η κατάσταση ήταν πολύ ακραία».
Ένα ακόμα καθεστώς «ιδιότυπης ομηρίας» βιώνουν νεαρά, κυρίως, άτομα της δεύτερης γενιάς τα
οποία αποκλείονται από συμμετοχή σε προγράμματα κινητικότητας και άλλα επιδοτούμενα προ-
γράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο κοινωνικός αποκλεισμός των Αλβανών μεταναστών επεκτεί-
νεται και σε εργασιακά επιδόματα, επιδοτήσεις και προγράμματα επιμόρφωσης και ειδίκευσης του
ΟΑΕΔ, προγράμματα των Δήμων και των περιφερειών, απόκτηση άδειας εξάσκησης επαγγέλματος,
δικαίωμα σύνταξης. Η αλβανική μεταναστευτική κοινότητα, βιώνει τις συνέπειες της κοινωνικοοικο-
νομικής κρίσης και του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας, με την αδυναμία ανανέωσης αδειών
παραμονής και την απώλεια νομιμότητας.
Στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Εσωτερικών, υπάρχει το βιβλίο συνοπτικών πληροφοριών που είναι
σημείο αναφοράς της επιτροπής ιθαγένειας κατά τη διάρκεια της σχετικής συνέντευξης. Είναι ένα αρ-
χείο που περιέχει μια πολύ σύντομη αναφορά σε στοιχεία σχετικά με την ιστορία, τη γεωγραφία, τον
ελληνικό πολιτισμό και βασικές πληροφορίες για την ελληνική σημαία, τον εθνικό ύμνο κτλ. Το πρώτο
στάδιο της συνέντευξης αφορά ερωτήσεις τύπου «πότε ήρθατε;», «γιατί ήρθατε;», «έχετε οικογένεια;»,
«πηγαίνετε στην Αλβανία συχνά;», «έχετε συγγενείς εκεί;», «σας λείπει» κτλ. και σχηματίζεται μια γενι-
κότερη εικόνα για τον αλλοδαπό. Επίσης, από όλη αυτή τη διαδικασία της συνέντευξης, έχει κριθεί και
το επίπεδο γλωσσομάθειας, καθώς μέχρι πρόσφατα δεν γινόταν καμία γραπτή δοκιμασία.
Κατά το δεύτερο στάδιο της συνέντευξης ακολουθούν ερωτήσεις ιστορίας και γεωγραφίας και κά-
ποιες ερωτήσεις τοπικής ιδιαιτερότητας. Κατόπιν, μπορεί να εξετασθούν οι γενικές γνώσεις του
αλλοδαπού με ερωτήσεις τύπου «ποιος έγραψε τον εθνικό ύμνο;» ή «πες μας δυο σημαντικούς
ποιητές». Μετά ακολουθεί ένα τρίτο στάδιο στη συνέντευξη, που έχει να κάνει με τη πολιτική συμμε-
τοχή, που κρίνεται κατά πόσο είναι ικανοί να συμμετέχουν στα κοινά, αφού απόρροια της επιτυχούς
εξέτασης από την επιτροπή ιθαγένειας θα είναι η κτήση της ελληνικής ιθαγένειας και απόκτηση
δικαιώματος ψήφου.
Κλασικές ερωτήσεις σε αυτό το στάδιο είναι «ποιο είναι το πολίτευμα της Ελλάδας», «ποιος είναι ο
πρωθυπουργός;», «ποιος είναι πρόεδρος της δημοκρατίας;», «πείτε μας 3 υπουργούς», «ποια κόμ-
ματα είναι στη Βουλή;» και ακόμη, «ποιος είναι δήμαρχος στην περιοχή σας;». Σύμφωνα με μέλος της
επιτροπής ιθαγένειας στην περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, «οι ερωτήσεις [σχετικά με το πολίτευ-
μα] δεν είναι δύσκολες, παρόλα αυτά ελάχιστοι τις απαντούν σωστά». Σύμφωνα, όμως με μαρτυρίες
106
πληροφορητών, η ελληνική πολιτεία θέτει αναί- την υπόλοιπη κεντρική Μακεδονία είναι περίπου
τια εμπόδια, δικαιολογίες και καθυστερήσεις στην στους 20-22 μήνες. Στην Αθήνα είναι μεγαλύτε-
εφαρμογή των νόμων περί ιθαγένειας. ρος ο χρόνος αναμονής, ενώ στις επαρχίες είναι
μικρότερος, ωστόσο αυτοί οι χρόνοι αναμονής
«Οι ερωτήσεις είναι τουλάχιστον απα- είναι ενδεικτικοί των αναμονών και των καθυ-
ράδεκτες. Είναι ερωτήσεις που αν ρώταγε στερήσεων στη διαδικασία της πολιτογράφησης.
κανείς ακόμα και Έλληνες, δε θα τις απα-
ντούσαν, το ξέρουμε πολύ καλά κι από τις
ερωτήσεις που κάνουν τα κανάλια την 25η 10.4 Συμμετοχή Αλβανών σε
Μαρτίου και 28η Οκτωβρίου και τι απαντάνε»
συλλόγους και πολιτικά κόμματα
«Στην επιτροπή μου έγινε η εξής ερώ-
Η έννοια της ατομικότητας χαρακτηρίζει τους
τηση: "Αφού σου δίνουμε άδεια παραμονής,
Αλβανούς, ειδικά στην πρώιμη περίοδο της με-
ο σύζυγος σου είναι Έλληνας πολίτης, γιατί
ταναστευτικής τους εμπειρίας. Πολλοί πληρο-
ζητάς την ελληνική ιθαγένεια;" Μετά από 20
φορητές συναινούν ότι η έννοια της κοινότητας
χρόνια νόμιμης παραμονής στην Ελλάδα,
δεν εξέφραζε τους Αλβανούς μετανάστες, ενώ
έχοντας άριστους δεσμούς με την χώρα,
δεν ταυτίζονταν με κάποια συλλογική ταυτότητα,
έχοντας τελέσει τον γάμο, έχοντας ένα παιδί,
που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ενοποιη-
για ποιο λόγο ζητάς αφού σου δίνουμε όλα
τικό στοιχείο της Αλβανικής κοινότητας. Ωστόσο
τα δικαιώματα… κάτσε ρε παιδιά γιατί μή-
οι κοινές μεταναστευτικές εμπειρίες, η στέρηση
πως θέλω να ψηφίσω κιόλας μετά από 20
πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων οδήγη-
χρόνια εδώ όντας 40 χρονών πια;».
σε στη διαμόρφωση πολιτικής συνείδησης και
μορφών συλλογικοτήτων με στόχο τη διεκδίκηση
«Εγώ καταθέτω για πολιτογράφηση και πολιτικών δικαιωμάτων και την εκπροσώπηση.
πρέπει να περάσουν 3 – 4 χρόνια για να
περάσω μια επιτροπή, και αν του γεμίζω το Η συλλογική δραστηριότητα και εκπροσώπη-
μάτι του αξιολογητή, που οι περισσότεροι ση των Αλβανών μεταναστών σχετίζεται με την
αξιολογητές έχει αποδειχθεί ότι είναι και υπεράσπιση και προώθηση ζητημάτων που
ρατσιστές και φασίστες, με κόβουνε, πρέπει αφορούν στην παραμονή τους και τη νομική
να περιμένω άλλα 3 χρόνια τουλάχιστον, να κατάστασή τους στην Ελλάδα. Αυτά τα θέματα
φανταστείτε αυτή τη στιγμή εξετάζουνε φα- αποτελούν και το κύριο αντικείμενο δραστηριο-
κέλους του 2013. Ξεκινάω από την αρχή, με ποίησης των αλβανικών συλλόγων. Σύμφωνα με
700 ευρώ παράβολα κ.ο.κ. γιατί έτσι γεμίζει τον EtmondGuri, πρόεδρο της Ομοσπονδίας των
το μάτι του αξιολογητή». αλβανικών συλλόγων, οι πρώτες συλλογικότητες
άρχισαν να διαμορφώνονται μεμονωμένα, άτυπα
Σύμφωνα με στοιχεία υπαλλήλου της Αποκε- και ανεπίσημα κατά τα έτη 1996-2000. Στη δε-
ντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας Θράκης, ο καετία του ’90, κάποιοι σύλλογοι αντιμετώπισαν
μέσος χρόνος αναμονής μέχρι την έκδοση από- πρόβλημα σε σχέση με τη σύστασή τους, γιατί
φασης από την επιτροπή ιθαγένειας για το νομό υπήρξε αίτηση αμφισβήτησης για το δικαίωμα
Θεσσαλονίκης είναι γύρω στα 3 χρόνια, ενώ για σύστασης συλλόγων από αλλοδαπούς.
107
Αυτό ξεπεράστηκε από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, οπότε και άρχισαν τη δεκαετία του 2000 να
συστήνονται Σύλλογοι Αλβανών με νομική υπόσταση και με την ειδικευμένη μορφή που έχουν σή-
μερα. Ωστόσο, πολλοί Αλβανοί μετανάστες επιλέγουν να απέχουν από σχέσεις με συλλόγους, γιατί
θεωρούν ότι δημιουργήθηκαν πολλοί προσωποπαγείς σύλλογοι που δεν εξυπηρετούσαν συλλογικά
συμφέροντα και «υπάγονται στα κόμματα της Αλβανίας», ενώ δεν υπάρχει συνεργασία μεταξύ των
συλλόγων των Αλβανών ώστε να προωθούνται τα κοινά συμφέροντα. Αυτό ισχύει και για πολλά
άτομα σε νεαρή ηλικία, της λεγόμενης «δεύτερης γενιάς» που δεν θέλουν να σχετίζονται με Αλβα-
νικούς συλλόγους.
Οι πρώιμες άτυπες συλλογικότητες, τη δεκαετία του ‘90, εντάχθηκαν στον αριστερό και στον αυτόνο-
μο αντιεξουσιαστικό πολιτικό χώρο, όπου διαμορφώθηκε ένα θεωρητικό πλαίσιο πολιτικής δράσης
στο μεταναστευτικό και αντιρατσιστικό, καθώς και ένα πλαίσιο δικτύωσης και αλληλεγγύης μεταξύ
των Αλβανών μεταναστών και εντατικοποίησης της διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων μέσω πο-
λιτικών δράσεων και αφισοκολλήσεων στο δημόσιο χώρο. Η πολιτικοποίηση Αλβανών μεταναστών,
οι οποίοι τις περισσότερες φορές δεν είχαν νόμιμη άδεια παραμονής, ενείχε το κίνδυνο της απέλα-
σης αφού μπορούσαν να θεωρηθούν ως «επικίνδυνοι στην εθνική ασφάλεια και ανεπιθύμητοι για
τη δημόσια τάξη».
«Από πλευράς κοινωνικών δικαιωμάτων και ακτιβιστικής δράσης, το να μπορείς να κάνεις

μια αφισοκόλληση, σε μια εποχή όπου η Χρυσή Αυγή είχε ανέβει και είχε υιοθετήσει στα κιτάπια
της Αλβανούς μετανάστες δεύτερης γενιάς, παιδιά της δικής μου της γενιάς… το να μπορείς να
βγάλεις μια αφίσα στα αλβανικά και να τους πεις ότι δεν ξεχνάς από πού είσαι, ότι σ’ αυτούς τους
δρόμους, στις πλατείες, σ’ αυτά τα υπόγεια διαμερίσματα ήταν οι δικοί σου οι γονείς, ότι εσύ είσαι
ο πάτος, ότι κι εσύ δεν έχεις δικαιώματα εδώ, ότι ο πατέρας σου εδώ μπορεί να μην πήρε ποτέ
αυτά που του αξίζανε και να κυνηγήθηκε και να μην το ξεχνάς αυτό… Να μπορείς να κάνεις μια
αφισοκόλληση είναι το ελάχιστο, αλλά όταν μπαίνεις σε μια τέτοια διαδικασία και γράφεις τη θέση
σου και το κολλάς, κάνεις μια αφισοκόλληση και έρχεσαι σε επαφή με ανθρώπους στις πλατείες,
στις γειτονιές, συζητάς μαζί τους και αυτό δημιουργεί μια ζύμωση».
Μετά το 1997, είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ένα δίκτυο Αλβανών, στο οποίο εντάχθηκαν και νέα
άτομα, ηλικίας 25-40 ετών και μέσα από αυτή τη διαδικασία συστάθηκε το Φόρουμ Αλβανών Μετα-
ναστών με τη νομική μορφή σωματείου. Για περίπου 10-12 χρόνια η δράση στο Φόρουμ χάραξε μια
βασική πολιτική πορεία στον αριστερό αντιεξουσιαστικό χώρο, ο οποίος αριστερός χώρος στήριζε
τη μεταναστευτική και αντιρατσιστική πολιτική δράση. Τα βασικά ζητήματα, όπως προέβλεπε και το
καταστατικό, αφορούσαν την κοινωνική ένταξη, τα ζητήματα του ρατσισμού και των διακρίσεων
έναντι στους Αλβανούς μετανάστες, και η καταπολέμηση προβλημάτων σε τομείς όπως η υγεία και
η παιδεία. Το ζήτημα του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και των διακρίσεων, είτε αυτό προέρχεται από
την κοινωνία είτε από τους μηχανισμούς του κράτους, και τα ζητήματα κοινωνικής ένταξης, είχαν
πρωταρχική θέση στις δράσεις του Φόρουμ.
108
Εκπρόσωποι του Φόρουμ Αλβανών Μετανα- χισε να υποχωρεί και να υποκαθίσταται από
στών είχαν ραδιοφωνική εκπομπή στην ΕΡΑ 5, το ρατσισμό έναντι των μουσουλμανικών με-
Ράδιο Φιλία, την οποία «μετέτρεψαν σε ένα βο- ταναστευτικών και προσφυγικών πληθυσμών,
ηθητικό μέσο για τους μετανάστες για τα διάφο- το οποίο σηματοδότησε μεγαλύτερη κοινωνική
ρα ζητήματα που αντιμετώπιζαν σε καθημερινό ένταξη των Αλβανών μεταναστών. Η αλλαγή
επίπεδο». Σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο, στο μεταναστευτικό χάρτη της Ελλάδας επέφερε
προέκυψαν διάφορα ζητήματα στους κόλπους και αλλαγή στη συλλογική πολιτική συνείδηση,
του Φόρουμ, με κάποια μέλη του να θέλουν να θεωρώντας ότι η πολιτική δράση θα έπρεπε να
παραμείνει η δράση σε επικοινωνιακό επίπεδο ξεφύγει από το εθνικό στοιχείο και να διαμορ-
στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή σε διαπροσω- φωθούν συλλογικά μεταναστευτικά σχήματα με
πικές επαφές με πολιτικά ιθύνοντες, και σε μέλη άλλες προσφυγικές και μεταναστευτικές ομάδες
που ήθελαν να αναπτύξουν ακτιβιστική πολιτική με αντιρατσιστικό προσανατολισμό.
δράση ως απάντηση στην αστυνομική βία κατά
των Αλβανών μεταναστών.
10.5 Σύλλογοι Αλβανών
Το 2008 υπήρχε μια άτυπη συμμετοχή στις δι-
αδηλώσεις που ξέσπασαν το Δεκέμβριο, όπου Κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου, συναντή-
πολλοί νεαροί έφηβοι είχαν «βγει στους δρό- σαμε τους προέδρους και μέλη της «Ομοσπον-
μους» και οι οποίοι μετέπειτα οργανώθηκαν σε δίας Αλβανικών Συλλόγων», του «Συλλόγου
μικρά πολιτικά σχήματα στα πανεπιστήμια. Οι Μητέρα Τερέζα», της «Λέσχης συγγραφέων,
νέοι σήμερα έχουν αναπτύξει μία διαφορετική ποιητών, καλλιτεχνών Αλβανών μεταναστών
οργάνωση σε παρέες στις γειτονιές, στο σχο- Θεσσαλονίκης», του «Συλλόγου Αλβανών φοι-
λείο, είτε ενταγμένοι σε μουσικά συγκροτήματα τητών», και του «Ελληνοαλβανικού Συλλόγου
χιπχοπ. Η δεύτερη γενιά Αλβανών εντάσσεται Εργαζόμενων και Φίλων Θεσσαλονίκης «Πρό-
κυρίως σε αθλητικά σωματεία, συλλόγους, προ- οδος»», οι οποίοι μας μίλησαν για τη σύσταση
σκόπους και άλλες κοινωνικές ομάδες, ακόμα και την ιστορία, τους ρόλους και τους στόχους
κι αν ο κοινωνικός τους χώρος είναι κυρίως αλ- των συλλόγων, καθώς και τα προβλήματα που
βανόφωνοι. Ελάχιστοι Αλβανοί μετανάστες, κά- αντιμετωπίζουν στην ελληνική πραγματικότητα.
τοχοι της ελληνικής ιθαγένειας, συμμετέχουν σε
πολιτικά κόμματα, ενώ προβλέπεται ότι η συμ- 10.5.1 Ομοσπονδία Αλβανικών Συλλόγων
μετοχή σε πολιτικά κόμματα θα αυξηθεί μέσα
στην επόμενη πενταετία, εφόσον εξομαλυνθεί Η Ομοσπονδία των Αλβανικών Συλλόγων είναι
η διαδικασία πολιτογράφησης νεαρών ατόμων ένα δευτεροβάθμιο σωματείο που αποτελεί-
της δεύτερης μεταναστευτικής γενιάς. ται από περίπου 25 ανεξάρτητους, πολιτιστι-
κούς κυρίως, συλλόγους. Η ομοσπονδία έχει
Μεγάλη αλλαγή στο μεταναστευτικό χάρτη της συμβουλευτικό χαρακτήρα. Ο ρόλος της είναι
Ελλάδας αποτελεί η αύξηση των Μουσουλμά- να συλλέγει θέματα, να τα αναδεικνύει και να
νων μεταναστών και ειδικά, η «προσφυγική τα μεταφέρει στις αρμόδιες αρχές. Η έδρα της
κρίση». Το έντονο κλίμα του «αντι-αλβανι- Ομοσπονδίας είναι στην Αθήνα, στην οποία
σμού», του ρατσισμού κατά των Αλβανών άρ- εντάσσονται σύλλογοι με πανελλαδική εκ-
109
προσώπηση από την Κρήτη, Πάτρα, Κόρινθο, Καβάλα, Βόλο, Θεσσαλονίκη, ενώ υπό σύσταση εί-
ναι σύλλογοι στη Κοζάνη, Ιωάννινα και Ρόδο. Όραμα του Προέδρου της Ομοσπονδίας Αλβανικών
Συλλόγων, EdmondGuri, και σημαντική επιδίωξη της πολιτικής στρατηγικής του, είναι η επαφή με
συλλόγους της ελληνικής ομογένειας, Αλβανών υπηκόων ελληνικής καταγωγής και η σύζευξη των
δύο γενεών, «των μεγαλύτερων και της «δεύτερης γενιάς», των νέων».
10.5.2 Σύλλογος «Μητέρα Τερέζα»
Ο Σύλλογος «Μητέρα Τερέζα» είναι πολιτιστικός σύλλογος που συστάθηκε το 2004 από μία ομάδα
50 ατόμων στη Θεσσαλονίκη. Η επωνυμία του συλλόγου «Μητέρα Τερέζα» συμβολίζει την έννοια
της καλοσύνης από το έργο της αλβανικής καταγωγής «παγκόσμιας μητέρας». Σύμφωνα με τον
Πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου, ArjanCara, στόχος της συστατικής ομάδας ήταν να προασπί-
σουν την Αλβανική κοινότητα από το ρατσισμό και τις αρνητικές κοινωνικές αναπαραστάσεις και
να προσπαθήσουν να αλλάξουν αυτή την αρνητική εικόνα προωθώντας τον Αλβανικό πολιτισμό,
τις αρχές και τις αξίες τους, που βασίζονται στην οικογένεια και την εργασία και να ενισχύσουν την
εκμάθηση της Αλβανικής γλώσσας και της Αλβανικής ιστορίας στα παιδιά της δεύτερης μεταναστευ-
τικής γενιάς στην Ελλάδα.
Ο Σύλλογος «Μητέρα Τερέζα» είναι ένας πολύ ενεργός σύλλογος στον οποίο συμμετέχουν σταθερά
γύρω στα διακόσια πενήντα άτομα, με μεγάλη συμμετοχή στις τοπικές πολιτιστικές δράσεις, όπως η
Γιορτή Πολυγλωσσίας του Δήμου Θεσσαλονίκης και η «Βαλκανική Πλατεία» του Δήμου Νεάπολης
– Συκεών. Ο σύλλογος οργανώνει εκδηλώσεις για την «Ημέρα του Δασκάλου» στις 7 Μαρτίου και
την «Ημέρα της Γυναίκας» στις 8 Μαρτίου με πολιτιστικό πρόγραμμα και παραδοσιακό φαγητό στη
Παιδαγωγική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Λειτουργούν τέσσερις τάξεις διδασκαλίας
της Αλβανικής γλώσσας, τις οποίες παρακολουθούν 60-70 μαθητές. Τα μαθήματα είναι εθελοντικά,
ενώ η χρηματοδότηση του συλλόγου βασίζεται στη μηνιαία συνδρομή των μελών, σε δωρεές και
ιδιωτικές χορηγίες.
10.5.3 Λέσχη συγγραφέων, ποιητών και καλλιτεχνών Αλβανών μεταναστών
Η Λέσχη συγγραφέων, ποιητών και καλλιτεχνών Αλβανών μεταναστών λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη
τα τελευταία οκτώ χρόνια. Κάποιοι ποιητές γνωρίζονταν από την Αλβανία, ενώ άλλοι γνωρίστηκαν
μέσω δημοσιεύσεων τους σε Αλβανικές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Επικοινω-
νούσαν με τα γραπτά τους και γνωρίστηκαν μέσω των γραπτών τους. Ένα καφέ κοντά στην αρχαία
αγορά τους φιλοξένησε και τους αγκάλιασε και έτσι, άρχισαν να συναντιούνται σχεδόν κάθε Κυρια-
κή, να διαβάζουν ποίηση και να παρουσιάζουν τα βιβλία τους, να διηγούνται μυθιστορήματα, ακόμα
και να δίνουν βραβεία. Η Λέσχη αποτελείται από περίπου τριάντα άτομα, με ηλικίες από 17 έως 75
χρονών, και συνεχώς καλωσορίζουν καινούρια μέλη. Πριν από δέκα χρόνια, εξέδωσαν μία δίγλωσ-
ση ανθολογία, με τίτλο «Πελαργοί των Βαλκανίων», με τη συμμετοχή δέκα ποιητών από την Αλβανία
και αντίστοιχα, δέκα ποιητών από τη Θεσσαλονίκη.
110
10.5.4 Σύλλογος Αλβανών φοιτητών

10.6 Που απευθύνονται οι
Ο Σύλλογος Αλβανών φοιτητών ξεκίνησε πριν Αλβανοί μετανάστες για θέματα
από περίπου επτά (7) χρόνια, το 2009-2010,
από 10-30 Αλβανούς φοιτητές. Στόχοι του συλ- ιθαγένειας;
λόγου είναι η διατήρηση της αλβανικής γλώσ-
σας, η κοινωνικοποίηση Αλβανών φοιτητών στη Η ομάδα δικηγόρων για τα δικαιώματα προσφύ-
βάση των κοινών εμπειριών, κυρίως ως προς γων και μεταναστών, που ιδρύθηκε το 2004,
τις μεταναστευτικές τους ιστορίες, και κυρίως, παρείχε εθελοντικά νομική βοήθεια σε Αλβα-
η προάσπιση της ταυτότητας των Αλβανών ή νούς μετανάστες, ομογενείς από την Αλβανία
ατόμων αλβανικής καταγωγής με «αντίσταση» ή και Αλβανούς και Αλβανίδες παντρεμένους
στην εδραίωση στερεοτύπων στα μέσα μαζικής με Έλληνες υπηκόους, κατά βάση για θέματα
ενημέρωσης. Ο σύλλογος προσπάθησε να επι- διοικητικού δικαίου. Οι αλλοδαποί, γενικώς, εί-
τύχει τους στόχους του μέσω διαπολιτισμικών χαν περιορισμένη πρόσβαση στο πρόγραμμα
δραστηριοτήτων, π.χ. διοργάνωση αλβανικού νομικής βοήθειας, γιατί καταρχάς προϋπόθεση
χορού, προβολή αλβανικού κινηματογράφου, για να έχει κάποιος πρόσβαση στο πρόγραμμα
συμμετοχή σε αντιρατσιστικά φεστιβάλ, εθελο- νομικής βοήθειας είναι να έχει την υπηκοότητα,
ντικές περιβαλλοντικές δράσεις, και με επικοι- άρα οι άνθρωποι που δεν είχαν άδεια παραμο-
νωνιακές δράσεις και πολιτικές τοποθετήσεις νής και δεν είχαν και τις οικονομικές προϋπο-
επί της επικαιρότητας. θέσεις απευθύνονταν στην εθελοντική ομάδα
δικηγόρων.
Ένα από τα ιδρυτικά μέλη με το οποίο συνομι-
λήσαμε, εξέφρασε τις προσωπικές του αντιρρή- Η δικηγορική πρακτική έχει μεταβληθεί, καθώς
σεις ως προς το γεγονός της δημιουργίας ενός πριν το 2001 που οι Αλβανοί μετανάστες ήταν
συλλόγου στη βάση της κοινής εθνικότητας ή «νομικά αόρατοι» αφορούσε ποινικά αδικήμα-
εθνικής καταγωγής και θεωρεί ότι η αδυναμία τα, ενώ από το 2001 και έπειτα, με τη ψήφιση
συγκρότησης συλλογικοτήτων στη βάση της μεταναστευτικού νομοθετικού πλαισίου, η δικη-
εθνικής καταγωγής επαληθεύτηκε μέσω αντι- γορική πρακτική αφορούσε τη νομιμοποίηση,
παραθέσεων, διασπάσεων και συγκρουσιακών ανανέωση αδειών παραμονής και κτήση της
διαδικασιών στους κόλπους του συλλόγου. ελληνικής ιθαγένειας. Οι Αλβανοί μετανάστες
Αντιπαραθέσεις προέκυψαν ως προς τους στό- απευθύνονταν και σε δικηγόρους επ’ αμοιβή ως
χους και τις δράσεις του συλλόγου, κατά πόσο επί των πλείστων για τα ποινικά, αλλά και για
ο σύλλογος θα έπρεπε να περιοριστεί μόνο σε θέματα νομιμοποιήσεων. Πολλοί έπεσαν θύμα-
πολιτιστικές δραστηριότητες ή να αναδείξει συ- τα ακραίας εκμετάλλευσης, και πολλοί ήταν αυ-
γκεκριμένα προβλήματα που αντιμετωπίζει η τοί που παγιδεύτηκαν μέσα σε κυκλώματα πα-
συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. ράνομης νομιμοποίησης, είτε με πλαστά χαρτιά,
είτε με πλαστά ένσημα, ειδικά αυτοί που προ-
σπαθούσαν να βρουν ένσημα μέσω του ΟΓΑ.
111
κεφάλαιο ενδέκατο
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης
και Αναπαραστάσεις
των Αλβανών Μεταναστών
11 κεφάλαιο ενδέκατο
11.1 ΜΜΕ και Αλβανοί μετανάστες

Σύμφωνα με τους πληροφορητές μας είναι η σχεδόν ανύπαρκτη κάλυψη των μεταναστευτικών ζη-
τημάτων στα ΜΜΕ. Η γενική άποψη είναι ότι αυτό συμβαίνει γιατί να ξεχωρίσει μια μεταναστευτική
ιστορία θα πρέπει να είναι ενδιαφέρουσα για την πλειοψηφία του κοινού και να αποτελεί ένα ελκυ-
στικό θέμα. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη κι σε αυτή την περίπτωση, θεωρούν ότι η όποια παρουσίαση είναι
επιφανειακή, δεν εστιάζει στα προβλήματα των μεταναστών και δεν συνοδεύεται από εξονυχιστική
έρευνα, διότι δεν υπάρχει χρόνος αλλά ούτε και σωστή κατάρτιση των δημοσιογράφων.
Θεωρούν, ακόμα, ότι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έχουν την τάση να αναπαριστούν στερεοτυπι-
κά τους μετανάστες, με τρόπο που συνοψίζεται στο «Εμείς», δηλαδή η χώρα υποδοχής, και στο οι
«Άλλοι», δηλαδή οι μετανάστες. Η εικόνα του «Άλλου» προβάλλεται με τέτοιο τρόπο, ώστε, συνήθως,
απουσιάζουν τα θετικά στοιχεία και δημιουργείται η εικόνα του απειλητικού για την ασφάλεια ξένου. Οι
μετανάστες ταυτίστηκαν με την ανομία, την παραβατικότητα και το έγκλημα. Οι παραπάνω προσλήψεις
και απόψεις Αλβανών πληροφορητών μας διατυπώνονται εύγλωττα στα παρακάτω παραθέματα:
«Mη σε σοκάρει το να σκεφτείς ότι το 1994 είχε δημιουργηθεί ένα πολύ αρνητικό περιβάλ-
λον ως προς τους Αλβανούς. Προφανώς με τα ιδιωτικά κανάλια. Ενδεχομένως γίνανε κάποια
πράγματα αλλά η αναπαραγωγή από τα μέσα μαζικής τους είχανε… και κοιτάγανε οι άνθρωποι,
θυμάμαι ότι παρακαλούσα με ένα παιδί στην αγκαλιά για ένα σπίτι και δεν μας δίνανε».
«Δηλαδή τα media διαμορφώσανε και ακόμα διαμορφώνουνε, άσχετα αν είναι Αλβανοί ή

όχι σήμερα, αλλά μια έτσι μια εικόνα προς τον Αλβανό μετανάστη του βάρβαρου, του άπλυτου,
του άπιστου, του κλέφτη κλπ κλπ δημιούργησε ένα στερεότυπο πράγμα το οποίο πρόσεχε γιατί
εδώ έχει σημασία, στο καθημερινό επίπεδο ο κάθε Έλληνας είχε ανάγκη τον Αλβανό του. Δηλαδή
έλεγε η γριά στην γειτονιά. Οι Αλβανοί είναι καθίκια. Ο δικός μου που έχω εδώ με την γυναίκα
του μάλαμα (...) Με τα media όντως είχαμε πολλά θέματα».
«Από την άλλη επειδή τα δελτία ειδήσεων το σπρώχνανε όλο αυτό. Οι Αλβανοί που σκοτώ-
σανε, οι κακοί Αλβανοί το 1993-1994, υπήρξε πάρα πολύ αυτό το κλίμα. Οπότε εκεί άρχισε πια
σιγά-σιγά να αλλοιώνεται και η ταυτότητα. Δηλαδή δεν λέγαμε από πού είμαστε, δεν συστηνόμα-
σταν με το πραγματικό μας όνομα».
«Ακόμη και αυτή τη στιγμή σπάνια βλέπεις... Είναι και αυτό που κυκλοφορεί πάντα σε
μάς ότι είδηση υπάρχει μόνο όταν υπάρχει ένα άσχημο γεγονός. Όταν υπάρχει κάτι καλό δεν
υπάρχει είδηση. Και φυσικά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης βγάζουν είδηση ότι πιάστηκε ο
τάδε Αλβανός ή ότι πιάστηκε ο τάδε κακοποιός, δεν βλέπουμε μία είδηση που ο τάδε Αλβανός
έχει κάνει μία επιχείρηση προσπαθεί, η κόρη του κατάφερε να βγάλει 19.500 μόρια να γίνει
μία γιατρός που υπάρχουν πάρα πολλά παιδιά των μεταναστών που έχουν αριστεύσει το ξέρω,
115
αλλά ο τελευταίος που θυμάμαι είναι μόνο ο Οδυσσέας ο Τσενάι ο όποιος από ένας ήρωας
και πρωταγωνιστής έγινε μετά εχθρός, γιατί πήγε στην Αμερική και από εκεί θα δημιουργούσε
ένα αλβανικό κόμμα που θα ερχόταν στην Ελλάδα και θα οργανώνει τους Αλβανούς πώς να
κάνουν δικό τους κόμμα στην Ελλάδα και θα... Το παιδί είναι ακόμη εκεί πέρα και ούτε σκέφτε-
ται να γυρίσει να κάνει κόμμα…».
«Τότε όμως υπήρχε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης πολύ δυσφήμιση για (11:16 )τους Αλ-
βανούς. Ό τι γινόταν στην Ελλάδα στις Ειδήσεις ειδικά οι ειδήσεις των 8, εκείνη την περίοδο
ξεκινήσαμε από τις 7 μισή και τελείωναν 9:30. Η παραπληροφόρηση, όλοι ήταν μπροστά στις
τηλεοράσεις εκείνες τις ώρες και γινόταν μία παραπληροφόρηση πως ότι κακό γινόταν στην
Ελλάδα το κάναν οι Αλβανοί, και αυτός ήταν ένας λόγος που μας ανάγκασε, συζητούσαμε μεταξύ
μας και Λέγαμε ‘δεν γίνεται αυτό το πράγμα’... Ότι γινόταν στην Ελλάδα καθώς λέγαμε ότι το κά-
νουν οι Αλβανοί ενώ το αντίθετο γινόταν εμείς δουλεύουμε κάθε μέρα με Έλληνες είχαμε φίλους
αρκετούς Έλληνες ζούσαν κάθε μέρα με Έλληνες ήμασταν στην ίδια γειτονιά στην ίδια οικοδομή
τα καλύτερα και όταν παρακολουθούσες στην τηλεόραση που λέει το αντίθετο οι Έλληνες οι φίλοι
μας οι συγκάτοικοί μας λέγαν τι είναι αυτό το πράγμα…».
«Σκεφτείτε ότι αν κάποιος Έλληνας μπει στο σπίτι και κλέψει, θα πουν ο κλέφτης μπήκε στο
σπίτι της τάδε κυρίας και έκλεψε εκείνα τα αντικείμενα πολυτελείας και άλλα. Ενώ σε διαφορε-
τική περίπτωση αν ο δράστης είναι Αλβανός, η καταγωγή του θα τονιστεί από τα ΜΜΕ, για παρά-
δειγμα ο Αλβανός κλέφτης έκανε αυτά. Δηλαδή, φαίνεται αυτό σε μεγάλο βαθμό».
«Ότι η αλβανική κοινότητα δεν είναι αυτή που παρουσιάζουν, ο κύριος λόγος αυτό ήταν επει-
δή οι Αλβανοί είναι εργάτες είναι άνθρωποι οικογενειάρχες είναι άνθρωποι από πολιτισμό, έχουν
ναι μεν μία διαφορετική γλώσσα αλλά είναι το ίδιο δεν έχουν να χωρίσουν τίποτα με τους Έλληνες
είναι άνθρωποι που έχουν πολιτισμό που σέβονται τον γείτονα τις αρχές και τα πάντα. Σήμερα με
περηφάνια μιλάω ότι τα έχουμε καταφέρει έχουμε παρουσιάσει μία άλλη εικόνα η οποία είναι
και η πραγματικότητα. Ότι αλήθεια οι Αλβανοί δεν ήταν αυτοί που παρουσιάζουν τα μέσα ενη-
μέρωσης, οι Αλβανοί είναι απλοί άνθρωποι σαν και εμάς που δουλεύουμε και προσπαθούμε το
καλύτερο για την οικογένειά τους».
Για αρκετά χρόνια εκδίδονταν τρεις αλβανικές εφημερίδες, οι οποίες όμως ήταν δυσεύρετες, καθώς
μπορούσαν να τις προμηθευτούν αποκλειστικά και μόνο από ένα περίπτερο στην Ομόνοια και ένα
στη Θεσσαλονίκη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην μπορούν όλοι οι Αλβανοί σε όλες τις πόλεις της
Ελλάδος να διαβάσουν τα αλβανικά νέα. Αξιοσημείωτο δε είναι (σύμφωνα πάντα με τους πληροφο-
ρητές μας), ότι η πλειοψηφία των Αλβανών μεταναστών, ειδικά τα πρώτα χρόνια, ενημερώνονταν
αποκλειστικά και μόνο από την ελληνική τηλεόραση.
Αυτό συνέβαινε γιατί ήθελαν να ενσωματωθούν γρήγορα στην ελληνική κοινωνία, δεν υπήρχαν
αλβανικά κανάλια στην ελληνική τηλεόραση (αν κάποιος ήθελε να δει έπρεπε να αγοράσει δορυφο-
116
ρική), δεν υπήρχαν αλβανικές εφημερίδες και Εγώ κάθε φορά που την βλέπω, παίρνω,
δεν υπήρχε ακόμη το Διαδίκτυο. Παρόλα αυτά χαίρομαι, είναι αυτό που θα ξαναδιαβάσω αλ-
κατά τη διάρκεια των ετών δημιουργήθηκε μια βανικά ας πούμε. Αλλά δεν υπήρχε τόσο πολύ
εκπομπή στην ΕΡΤ 3 στην αλβανική γλώσσα, η διαμορφωμένο και τόσο πολύ ανοιχτό και οι
οποία σταμάτησε σε πολύ μικρό χρονικό διά- ίδιοι οι Αλβανοί νομίζω ότι κατά κάποιο τρόπο
στημα. Ας δούμε στις παρακάτω αφηγήσεις, τον δεν το πολύ ζητούσαν. Δηλαδή οι περισσότε-
τρόπο που προσέλαβαν και βίωσαν το ρόλο των ροι απ’ αυτούς ήθελαν να ενταχθούν με κάθε
ΜΜΕ στην κατασκευή της εικόνας τους και στα τρόπο, ακόμα και βλέποντας ελληνική τηλε-
ζητήματα αναπαράστασης της ετερότητας και όραση. Η τηλεόραση ήταν το μόνο μέσο που
την ενημέρωση στη γλώσσα τους. μπορούσε να δούνε πράματα».
«Αυτό που ήτανε προβληματικό είναι ότι
«Γι’ αυτό και εμείς όσον αφορά τα ζητή-
εδώ δεν υπήρχε τόσο πολύ, τα τελευταία χρό-
ματα της κοινωνικής ένταξης, όταν μας δόθη-
νια έχει ψιλοδιαμορφωθεί, αλλά δεν υπήρχε
κε η ευκαιρία να κάνουμε μια ραδιοφωνική
τόσο πολύ επαφή με τα μέσα τα αλβανικά ή
εκπομπή, αυτή την ραδιοφωνική εκπομπή
με τις εφημερίδες. Υπήρχε μια εφημερίδα νο-
την μετατρέψαμε ως ένα μέσο, στην ΕΡΤ ήτα-
μίζω ή δύο κεντρικές που πήγαινες στην Ομό-
νε, ΕΡΑ 5 ράδιο φιλία, την μετατρέψαμε σε
νοια να τις αγοράσεις αλλά και πάλι πολλοί
ένα μέσο ώστε να βοηθήσει τους μετανάστες
αυτή την κουλτούρα δεν την υιοθέτησαν, να
προς τα διάφορα ζητήματα που αντιμετωπί-
παν να διαβάσουν την δική τους εφημερίδα….
σανε σε καθημερινό επίπεδο».
Τώρα υπήρχε ο Τύπος, βέβαια εντάξει πρέπει
να υπήρχε μια εφημερίδα μόνο εδώ, τα πρώ-
τα χρόνια κάπου στην Ομόνοια και μετά ήταν «Ουσιαστικά γνωρίζω την αλβανική και
το φόρουμ αλβανών μεταναστών οι οποίοι μετά το ‘90 ενεπλάκη... Πώς δηλαδή δούλε-
έκαναν κάποιες ραδιοφωνικές εκπομπές. ψα για ένα διάστημα ως δημοσιογράφος και
Αλλά δεν ήταν τόσο πολύ ανοιχτό, δηλαδή ο στη συνέχεια μου είχαν αναθέσει από την
πατέρας μου δεν το ήξερε εγώ του το είπα». ΕΡΤ 3 μία εκπομπή στην αλβανική γλώσσα.
Είχαν λίγο αποστασιοποιηθεί, περισσό- Ήταν η περίοδος 1998 μέχρι το 2000 που
τερο έβλεπαν ελληνική τηλεόραση, περισ- έπαιζε ένα εικοσάλεπτο στην αλβανική και
σότερο εκεί και επίσης εδώ δεν υπήρχαν και όπως και μία άλλη στη ρωσική γλώσσα...
κανάλια αλβανικά δηλαδή μόνο αν έπαιρνες Και ήταν μία προσπάθεια να προσεγγί-
δορυφορική. Δεν υπήρχε ένα αλβανικό κανά- σουμε την κοινότητα των μεταναστών στις
λι για να μπορεί να δει οπότε λίγο πολύ είχαν γλώσσες τους, επειδή οι Αλβανοί ήταν η
αφεθεί στο τι θα προβάλει η ελληνική τηλε- μεγαλύτερη κοινότητα αποφάσισε η ΕΡΤ3
όραση και πολύ σπάνια θα πήγαινε να πάρει να κάνω μία εκπομπή και μέσω αυτής της
κάποια εφημερίδα ας πούμε θα κατέβαινε εκπομπής, επειδή έπρεπε να κάνουμε και
στο κέντρο γιατί δεν υπήρχαν στα γειτονικά κάποια ρεπορτάζ για τους μετανάστες, να
περίπτερα αλβανικές εφημερίδες, αυτές τις περάσουν κάποια μηνύματα και τα λοιπά, τα
έφεραν πολύ αργότερα, τώρα θα βρεις αλ- προβλήματά τους… είχα μια στενότερη επα-
βανικές εφημερίδες στα περίπτερα αλλά στα φή με αυτή την κοινότητα.
πολύ κεντρικά ακόμη και τώρα. Δυστυχώς κράτησε λίγο ενώ θα μπο-
117
ρούσε να κρατήσει πολύ. Θυμάμαι χαρακτηριστικά τότε είχα κάνει μία συνέντευξη με κάποιον
καθηγητή στην Παιδαγωγική Σχολή εδώ πέρα, και εκτίμησε ότι ήταν μία από τις καλύτερες, όχι
επειδή την έκανα εγώ, αλλά ως σύλληψη, ως στόχευση. Ας πούμε ήταν μία από τις πιο επιτυχη-
μένες εκπομπές της ΕΡΤ 3, επιτέλους αποφασίστηκε να γίνει μία εκπομπή ειδική για μετανάστες
και επίσης να απευθύνεται σε αυτούς στη δική τους γλώσσα.
Βεβαίως υπήρχε μία αντίρρηση τότε που ακουγόταν, ήταν ότι "μα τι λέτε την χρειάζονται αυτή
την εκπομπή οι μετανάστες από τη στιγμή που μαθαίνουν ελληνικά, και οι Αλβανοί μαθαίνουν
τα ελληνικά σε χρόνο dt, γίνονται ελληνομαθείς… αυτό αληθεύει έχουν μία τάση, μία έφεση στη
γλωσσομάθεια γενικότερα, αλλά δεν σημαίνει ότι και ένας αγράμματος, ένας άνθρωπος που
δουλεύει στην οικοδομή είναι σε θέση να καταλάβει λόγου χάρη, χωρίς κενά, μία πολιτική συ-
ζήτηση που γίνεται στην τηλεόραση, η κάτι άλλο ακόμη και ένα δελτίο ειδήσεων, οπότε το να
απευθύνεται στην κοινότητα αυτή στη γλώσσα τους, τους βοηθάς, να καταλάβουν καλύτερα την
πραγματικότητα, να καταλάβουν ποια είναι τα προβλήματα τους τι γίνεται με την κατάστασή τους
και τα λοιπά... Ήταν μία προσπάθεια που κακώς έληξε και η οποία θα μπορούσε να έχει συνέ-
χεια… ξέρετε καμιά φορά αυτό είναι και θέμα χρημάτων και τα λοιπά... Και πέραν αυτού ήταν μία
εκπομπή γιατί η ΕΡΤ 3 ως περιφερειακό κανάλι δεν έχει μεγάλη ακροαματικότητα... Ήταν από τις
εκπομπές που ας το πούμε είχε σημειώσει μεγάλους αριθμούς ακροαματικότητας γιατί πραγμα-
τικά αφορούσαν τη συγκεκριμένη κοινότητα... Τώρα από κει και πέρα το βασικό τους πρόβλημα..
δεν θα ασχοληθώ με την ένταξη με το πότε πήραν χαρτιά μέτοχος η πολιτεία θα μπορούσε…».
Έγιναν κάποιες απόπειρες για έκδοση αλβανικής εφημερίδας από τους ίδιους τους μετανάστες αλλά
απέτυχαν καθώς η εφημερίδα έχασε τον ειδησεογραφικό της χαρακτήρα.
«Το 2006 μου ήρθε μια πρόταση από έναν Έλληνα εκδότη ο οποίος σκέφτηκε να ανοίξει μια
εφημερίδα μεγάλη, ήταν η Albania Press που πρώτη φορά άρχισε να γίνεται μια διαφήμιση στα
αλβανικά και στην τηλεόραση, το μάθανε πάρα πολλοί συμπατριώτες μου και εκεί πέρα είχα
σημαντικό ρόλο γιατί έγραφα πάντα για κοινωνικά θέματα και για την νομιμοποίηση. Για τον κάθε
καινούριο νόμο, παράρτημα, εγκύκλιο που μπορούσε να βγει από το ελληνικό κράτος, από το
Υπουργείο Εσωτερικών, Εργασίας… Ναι, ακριβώς αυτός ήταν και ο σκοπός μας. Μερικές φορές
ήταν λίγο… μας έκανε εντύπωση, ήταν και λίγο κουραστικό, αλλά δεν έπαιρνε κανένας τηλέφωνο
και ξαφνικά η εφημερίδα έγινε σαν ένα ΚΕΠ, ή ΚΕΑ να το πω και αλλιώς, ή σαν μια διεύθυνση
αλλοδαπών πώς το λέγαμε εμείς, που δίναμε δωρεάν πληροφορίες για το ταμείο ανεργίας, για
τα ένσημα, για την άδεια παραμονής, την οικογενειακή συνένωση και όλα τα θέματα που του
απασχολούσαν άμεσα… Ταυτόχρονα είχα επαφές και με άλλες εφημερίδες στην Αλβανία που
μπορούσα να κάνω την ανταπόκριση για διάφορα θέματα που αφορούσαν τις 2 χώρες».
118
11.2 Μέσα Κοινωνικής «Τώρα έχουμε κλείσει όλα αυτά λόγω

κρίσης, το ίντερνετ τους κατέστρεψε... Όλοι
Δικτύωσης και μετανάστευση οι Αλβανοί έχουν Facebook ιστορίες τέ-
τοιες… Eίναι πάρα πολύ οργανωμένοι και
Οι νέες τεχνολογικές αλλαγές και το Διαδίκτυο για αυτό εφημερίδες σταμάτησα να βγαί-
φαίνεται πως άλλαξαν τον τρόπο ενημέρωσης νουν, και η τηλεόραση και οι δορυφορικοί
των Αλβανών μεταναστών. Πλέον, δεν εξαρτώ- σταθμοί, οι συνδρομητικοί σταθμοί... Αυτοί
νται από τα τοπικά ΜΜΕ για να προβάλλουν τα τους κάνουν μεγαλύτερη ζημιά... Τώρα νο-
ζητήματα τους, γιατί έχουν οι ίδιοι τη δυνατότη- μίζω δεν υπάρχει οικογένεια Αλβανών που
τα παρουσίασης των προβλημάτων του και της δεν έχει δορυφορική κεραία για την Αλβα-
άμεσης ενημέρωσης για τα τρέχοντα ζητήματα νία... Και τα παίρνουν αυτά για το ποδό-
που συμβαίνουν στην χώρα τους. σφαιρο οι άντρες, τη δορυφορική κεραία,
όχι τόσο για να δούνε την Αλβανία».
«Το Albania.gr πρέπει να σου πω ότι πλέ-
ον δραστηριοποιείται σε 5 τομείς χοντρικά. Ο
πρώτος τομέας είναι η ενημέρωση. Ο δεύ-
τερος τομέας είναι η μετανάστευση δηλαδή
το μεταναστευτικό. Τι κάνουμε; Βοηθάμε με
εξειδικευμένη ενημέρωση κάνουμε και…
προσφέρουμε και συγκεκριμένες υπηρεσί-
ες του τύπου συνεργασία με δικηγόρο…..Ο
τρίτος κλάδος που ασχολούμαστε όπως σου
είπα και πιο πριν είναι με το entertainment,
με την διασκέδαση, ο 4ος κλάδος είναι τα τα-
ξίδια, ένα project που έχει ξεκινήσει το 2014
και εξελίσσεται με αρκετά μεγάλη επιτυχία
πλέον, όπου προσφέρουμε τις χαμηλότερες
τιμές στην πιάτσα αλλά μόνο για τους Αλβα-
νούς. Έχουμε τέτοια συμφωνία.
Δεν είναι ότι είμαστε ρατσιστές, δεν βά-
ζουμε Έλληνες, απλά μας απαγορεύεται να
προβάλλουμε διαφήμιση σε Έλληνες. Και
ένας τρίτος τομέας, κομμάτι που παρέχουμε,
που αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με Αλβα-
νούς έχει να κάνει… είναι οι παροχές υπη-
ρεσίας του ίντερνετ. Δηλαδή από σχεδίαση
και οργάνωση διαφημιστικών καμπανιών,
από διαχείριση πάνελ, βίντεο, αφισών, αρ-
θρογραφία κλπ. κλπ.».
119
κεφάλαιο δωδέκατο
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις
Διαπιστώσεις - Προτάσεις
12 κεφάλαιο δωδέκατο
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις - Διαπιστώσεις - Προτάσεις
12.1 Τα ερευνητικά ευρήματα - Σύνοψη και παρατηρήσεις

Η Ελλάδα βρίσκεται, ήδη, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, αντιμέτωπη με μια τεράστια πρό-
κληση, να ζει ειρηνικά και δημοκρατικά με άτομα και ομάδες που γίνονται κατανοητοί ως πολιτισμι-
κά «Άλλοι». Η πραγματικότητα αυτή έχει θέσει στην ελληνική κοινωνία επιτακτικά ερωτήματα που
σχετίζονται με τη διαχείριση ενός κοινωνικά και πολιτικά μεγάλου φορτίου ετερότητας. Η τρέχουσα
συγκυρία της έλευσης στη χώρα προσφύγων και μεταναστών από εμπόλεμες χώρες και περιοχές
της Μ. Ανατολής ενισχύει το παραπάνω αίτημα φέρνοντας, εκ νέου, τα ζητήματα κατανόησης, συνύ-
παρξης και αποδοχής των νέων μορφών πολιτισμικής διαφορετικότητας στο προσκήνιο.
Αντλώντας από τους παγκόσμιους λόγους για τη σημασία της πολιτισμικής ετερότητας, και σε συν-
δυασμό με τη συζήτηση, στο πλαίσιο της ΕΕ, για την αποδοχή και ανάδειξη του πολιτισμικά διαφορε-
τικού, η Ελλάδα υιοθέτησε και εφάρμοσε πολιτικές για τη διαχείριση και το σεβασμό της ετερότητας,
οι οποίες εντάσσονται στην ιδέα της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης. Οι διεργασίες αυτές οδήγησαν
σε αυτό που έχει αποκληθεί θεσμικός εξευρωπαϊσμός και συνοδεύτηκαν από τη θέσπιση νόμων για
την αντιμετώπιση των ζητημάτων που προκλήθηκαν από τη μετανάστευση και, ευρύτερα, τη μετακί-
νηση και εγκατάσταση πληθυσμών από άλλες χώρες.
Η έλευση των Αλβανών μεταναστών στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, ιδιαίτερα στα πρώτα χρό-
νια της, χαρακτηρίστηκε από την παράνομη είσοδο μεγάλου αριθμού Αλβανών πολιτών, οι οποίοι
παρέμειναν σε μία ‹παράνομη›-›ημιπαράνομη› κατάσταση για αρκετό χρονικό διάστημα, μέχρι να
οργανωθούν οι πρώτες απόπειρες καταγραφής τους μέσω της κατοχύρωσης άδειας παραμονής
και άδειας εργασίας. Στη συνέχεια οργανώθηκε και η διαδικασία απόκτησης ελληνικής ιθαγένειας.
Οι Αλβανοί μετανάστες παραμένουν σήμερα η πολυπληθέστερη κοινότητα μεταναστών στην Ελλάδα.

Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών κατοικεί σε αστικά κέντρα και, κυρίως, στην Αθήνα και τη Θεσσα-
λονίκη. Ως συνέπεια της οικονομικής κατάστασης, ένα ποσοστό αυτών ταξιδεύει σε χώρες της Ε.Ε.
αναζητώντας εργασία. Ένας αριθμός των Αλβανών μεταναστών αποφασίζει τα τελευταία χρόνια να
επιστρέψει στη χώρα καταγωγής προκειμένου να αναζητήσει ασφαλέστερες εργασιακές και οικονο-
μικές συνθήκες διαβίωσης. Σε αρκετές περιπτώσεις, η επιστροφή αυτή έχει προσωρινό χαρακτήρα
και προσιδιάζει με ένα σχήμα επαναλαμβανόμενης κινητικότητας ανάμεσα στις δύο χώρες, παρά μία
απόφαση επιστροφής και μόνιμης εγκατάστασης.
Η διαδικασία της ένταξης και ενσωμάτωσης επιτελείται σε διαφορετικά πεδία κοινωνικής δράσης
από διαφορετικούς θεσμούς, φορείς και μηχανισμούς. Η εφαρμογή της μεταναστευτικής πολιτικής
στην Ελλάδα ασκείται πολυεπίπεδα με αρμόδιο το Υπουργείο Εσωτερικών και την Γενική Γραμμα-
τεία Μεταναστευτικής Πολιτικής. Ανάλογη οργάνωση παρουσιάζει και το περιφερειακό επίπεδο με
σχετικά Τμήματα και Διευθύνσεις στις δομές της Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Σε επίπεδο Δημοτικών
Αρχών τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών αποτελούν μηχανισμούς υποστήριξης της ένταξης, οι
123
οποίοι, όμως, έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα και η ενεργοποίησή τους είναι ζήτημα προτεραιοτή-
των της εκάστοτε Δημοτικής Αρχής.
Παράλληλα και σε συνεργασία με τα παραπάνω λειτουργεί το Τμήμα Κοινωνικής Ένταξης στη

Διεύθυνση Μεταναστευτικής Πολιτικής του Υπουργείου Εσωτερικών το οποίο εκπροσωπεί το Ευ-
ρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης υπηκόων τρίτων χωρών, έναν μηχανισμό που χρηματοδοτείται κυρίως
από την Ε.Ε. Βασικές διαδικασίες για τη νόμιμη παρουσία μεταναστών στην Ελλάδα είναι η άδεια
παραμονής, η άδεια εργασίας και η απόκτηση ελληνικής ιθαγένειας μέσα από τη διαδικασία πο-
λιτογράφησης. Η σχετική νομοθεσία η οποία προσδιορίζεται με τον Κώδικα Μετανάστευσης και
Κοινωνικής Ένταξης αντιμετωπίζει και ρυθμίζει τις διαδικασίες της νόμιμης παραμονής καθώς
και τα ζητήματα κτήσης ιθαγένειας για τα παιδιά των μεταναστών που εισήλθαν στην Ελλάδα σε
μικρή ηλικία ή γεννήθηκαν εδώ.
Η έννοια του «Αλβανού μετανάστη» αποτελεί μία ταυτοτική κατηγορία το περιεχόμενο της οποίας
διαμορφώνεται μέσα από μία σχεσιακή διαδικασία στο πλαίσιο της δράσης των υποκειμένων, στην
οποία καθοριστικό ρόλο παίζει το ευρύτερο θεσμικό πλαίσιο και οι κυρίαρχες ιδέες σχετικά με την
ετερότητα και τον πολιτισμικά «Άλλο». Μέσα από αυτή την οπτική δεν αποτελεί παράδοξο να νιώθει
κανείς ταύτιση τόσο με την Ελλάδα όσο και με την Αλβανία, ή να θεωρεί ότι «έχει δύο πατρίδες».
Στην παρούσα συγκυρία θα πρέπει να προστεθούν ως καθοριστικές παράμετροι για τον τρόπο που
βιώνεται η παραπάνω ταυτότητα η κοινωνική και οικονομική κρίση που πλήττει την Ελλάδα τα τε-
λευταία χρόνια και η έλευση πλήθους προσφύγων και νέων μεταναστών που συνολικά άλλαξαν το
τοπίο της μετανάστευσης στη χώρα. Η διαδικασία ταύτισης διαφοροποιείται διαγενεακά, καθορίζεται
μέσα από παράγοντες όπως η ηλικία, τα προσωπικά βιώματα, το κοινωνικό φύλο, ο τόπος και το
κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο διαμένουν. Η γενική διαπίστωση είναι ότι τόσο η «πρώτη», αλλά,
ακόμα περισσότερο, η «δεύτερη» μεταναστευτική γενιά αναγνωρίζουν τους αυξανόμενα ισχυρούς
δεσμούς με την ελληνική κοινωνία, στην οποία όπως λένε, έχουν ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της
ζωής, ή αναγνωρίζουν την Ελλάδα ως γενέθλια χώρα.
Συμβολή και ρόλο στη διαδικασία έχουν οι φορείς του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος μέσα
από τη συμμετοχή των παιδιών των Αλβανών μεταναστών στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και
τριτοβάθμια βαθμίδα του. Η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και η συμμετοχή στην ελληνική εκ-
παίδευση, ιδιαίτερα για τη δεύτερη μεταναστευτική γενιά, αποτελούν έναν από τους βασικότερους
μηχανισμούς ένταξης. Ο θεσμός των διαπολιτισμικών σχολείων είναι η πιο σημαντική συμβολή σε
επίπεδο κρατικής πολιτικής. Οι αφηγήσεις των υποκειμένων συμπεριλαμβάνουν αρνητικές εμπει-
ρίες ρατσιστικής συμπεριφοράς εις βάρος τους, η οποία σημειώνεται στις μικρότερες ηλικίες και
αντίστοιχες εκπαιδευτικές βαθμίδες. Ωστόσο, η μεταναστευτική εμπειρία σε ζητήματα εκπαίδευσης
διακρίνεται από την έμφαση στη σχολική επιτυχία. Η διαδικασία αυτή συμβάλλει στην καλύτερη
ένταξη και της πρώτης μεταναστευτικής γενιάς, η οποία έρχεται σε επαφή με τον εκπαιδευτικό μη-
χανισμό και το προσωπικό του και αναπτύσσει ευρύτερες κοινωνικές σχέσεις.
124
Η γνώση της ελληνικής γλώσσας από τα παιδιά κακοπληρωμές είναι κάποιες από τις βασικές
βοηθάει τη βελτίωση των ελληνικών των γονέ- επιπτώσεις που καταγράφηκαν τόσο από τις
ων. Ειδικά για την εκμάθηση των ελληνικών, αφηγήσεις των μεταναστών, όσο και από ποσο-
πρωτοβουλίες Δημοτικών Αρχών και ιδιωτικοί τικά δεδομένα. Το γεγονός αυτό επιφέρει συνέ-
φορείς, όπως ΜΚΟ συμβάλλουν πολύ ουσι- πειες και σε ζητήματα ασφάλισης και ασφαλι-
αστικά και ενεργά στην παροχή των κατάλλη- στικών εισφορών που είναι σημαντικές τόσο για
λων γνώσεων μέσα από γλωσσικές και άλλες το ίδιο το κράτος όσο και τους μετανάστες.
πολιτισμικού χαρακτήρα δράσεις (οργάνωση
θεατρικών παραστάσεων). Η εκμάθηση της Η ενοικίαση και η αγορά κατοικίας θεωρεί-
αλβανικής γλώσσας για της δεύτερη και τρίτη ται από τους Αλβανούς μετανάστες ένδειξη
μεταναστευτική γενιά εκφράστηκε ως μία ανά- επαγγελματικής και κοινωνικής επιτυχίας και
γκη διασφάλισης των δεσμών με την κοινωνία στοιχείο ενσωμάτωσης και καλού βιοτικού
καταγωγής και ένας τρόπος επικοινωνίας με επιπέδου. Παρά τα γραφειοκρατικά προβλή-
τους συγγενείς στην Αλβανία. Άτυπα αλλά με ματα, ιδιαίτερα στο παρελθόν, και τη ρατσιστι-
τη στήριξη του πανεπιστημίου (Θεσσαλονίκη) κή και υποτιμητική στάση ιδιοκτητών, η γενική
υπάρχουν εδώ και χρόνια πρωτοβουλίες συλ- διαπίστωση από τους ίδιους τους μετανάστες
λόγων και ΜΚΟ ιδρυμένων τόσο από Αλβανούς, είναι ότι τα ζητήματα της διαμονής τους έχουν
όσο και Έλληνες πολίτες, που οργανώνουν σε ομαλοποιηθεί. Παράλληλα, έχουν μειωθεί και
εβδομαδιαία βάση σχετικά μαθήματα. οι αρνητικές στερεοτυπικού χαρακτήρα εντυ-
πώσεις από την παρουσία τους σε περιοχές της
Στα ζητήματα της εργασίας μία κεντρική διαπί- Θεσσαλονίκης και της Αθήνας.
στωση είναι ότι η εργασιακή πορεία προσλαμ-
βάνεται ως στοιχείο ένταξης και ενσωμάτωσης. Στα ζητήματα υγείας και πρόνοιας η έρευνα
Οι Αλβανοί μετανάστες εργάζονται, στην πλει- έδειξε ότι οι ευρισκόμενοι νόμιμα στη χώρα μας
οψηφία τους, στον ιδιωτικό τομέα. Πολλοί από είναι ασφαλισμένοι οι ίδιοι καθώς και τα μέλη
αυτούς είχαν ή έχουν και δεύτερη απασχόληση. της οικογένειας τους καθώς και ότι έχουν τα
Η πρώτη μεταναστευτική γενιά θα μπορούσε να ίδια δικαιώματα με τους ΄Ελληνες πολίτες σε
ενταχθεί στον τομέα των αυτοαπασχολούμε- ό,τι αφορά στην ασφαλιστική κάλυψη και τις
νων. Η δεύτερη γενιά είναι πολύ περισσότερο ίδιες παροχές που προσφέρονται και στους Έλ-
καταρτισμένη και συμμετέχει με διαφορετι- ληνες ασφαλισμένους. Ωστόσο η μεγάλη έκταση
κούς όρους στην αγορά εργασίας. Η ισχύουσα της άτυπης εργασίας, ιδιαίτερα στην τρέχουσα
νομοθεσία, όμως, δεν επιτρέπει την ένταξη ή περίοδο, έχει ως συνέπεια, πολλοί νόμιμα δια-
απορρόφησή τους στο δημόσιο τομέα καθώς μένοντες μετανάστες να στερούνται κοινωνικής
απαιτείται η ολοκλήρωση της διαδικασίας από- ασφάλισης και, επομένως, δωρεάν πρόσβασης
κτησης ελληνικής ιθαγένειας. στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας. Επιπλέον, η
πρόσβαση στο σύστημα υγείας παρακωλύεται
Η τρέχουσα οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα από τις πολύμηνες καθυστερήσεις που παρα-
έχει επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τους Αλ- τηρούνται για την ανανέωση των αδειών πα-
βανούς μετανάστες. Ανεργία, μείωση προσφο- ραμονής. Οι μετανάστες δεν απολαμβάνουν
ράς στην αγορά εργασίας, μείωση αμοιβών και επίσης παροχές κοινωνικής πρόνοιας, όπως το
125
βιβλιάριο περίθαλψης ανασφάλιστων που προβλέπει την κάλυψη της δαπάνης για νοσοκομειακή
περίθαλψη και κάποια προνοιακά επιδόματα. Οι εμπειρίες των Αλβανών από το Εθνικό Σύστημα
Υγείας και τα σχόλια για τους Έλληνες γιατρούς και το ιατρικό προσωπικό που κατέγραψε η έρευνα
είναι θετικές.
Το βασικό ζητούμενο των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα, όπως αναδείχθηκε από την έρευνα
και εκφράστηκε από τους πληροφορητές μας, οι οποίοι διάγουν ήδη την τρίτη δεκαετία διαβίωσης
στη χώρα, παραμένει η νομιμοποίηση, η κτήση της ελληνικής ιθαγένειας από την πρώτη, και ειδικά,
τη δεύτερη μεταναστευτική γενιά και η διεκδίκηση κοινωνικών και προνοιακών δικαιωμάτων. Οι
μαρτυρίες των Αλβανών μεταναστών για τις εμπειρίες τους σχετικά με την κτήση της Ελληνικής ιθα-
γένειας είναι αρνητικές. Η διαδικασία αίτησης και υποβολής των απαραίτητων νόμιμων εγγράφων
περιγράφεται με αρνητικούς χαρακτηρισμούς.
Η συλλογική δραστηριότητα και εκπροσώπηση των Αλβανών μεταναστών σχετίζεται με την υπερά-
σπιση και προώθηση ζητημάτων που αφορούν στην παραμονή τους και τη νομική κατάστασή τους
στην Ελλάδα. Αυτά τα θέματα αποτελούν και το κύριο αντικείμενο δραστηριοποίησης Δημοτικών και
κρατικών θεσμών αλλά και των αλβανικών συλλόγων.
Σε τοπικό επίπεδο, παρατηρείται η δραστηριοποίηση των Δήμων οι οποίοι έχουν στον πληθυσμό
τους αλλοδαπούς δημότες, και έχουν δημιουργήσει φορείς και μηχανισμούς για να στηρίξουν την
παρουσία τους σε επίπεδο συμβουλευτικό, εύρεσης εργασίας, εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας,
και πολιτιστικών δράσεων. Με παρόμοιο τρόπο, ΜΚΟ και πολιτιστικά σωματεία που έχουν ιδρυθεί
από Έλληνες πολίτες ή από Αλβανούς μετανάστες εργάζονται σε συγκεκριμένα πεδία (εκπαιδευτικό,
νομικό, πολιτιστικό) με στόχο την αντιμετώπιση των ζητημάτων που αφορούν τόσο τους Αλβανούς
μετανάστες, αλλά και μέλη άλλων μεταναστευτικών ομάδων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Δήμος Νεάπολης-Συκεών της Θεσσαλονίκης, ο οποίος

έχει δημιουργήσει συμβουλευτικούς σταθμούς όπου παρέχονται πληροφορίες για εύρεση εργα-
σίας, εκτυπώνονται κάρτες εργασίας. Παράλληλα έχει οργανώσει δομές όπως το Σχολείο ελληνική
γλώσσας, έχει τυπώσει φυλλάδια σε πολλές γλώσσες. Οι δράσεις αυτές έχουν συμβάλλει στην αύ-
ξηση σχέσης εμπιστοσύνης ανάμεσα στο Δήμο και τους αλλοδαπούς δημότες του
Σύμφωνα με τους πληροφορητές μας είναι η σχεδόν ανύπαρκτη κάλυψη των μεταναστευτικών
ζητημάτων στα ΜΜΕ. Η όποια παρουσίαση των θεμάτων που αφορούν μετανάστες κρίνεται ως
επιφανειακή, ότι δεν εστιάζει στα προβλήματα των μεταναστών και δεν συνοδεύεται από εξονυχι-
στική έρευνα. Θεωρούν, ακόμα, ότι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έχουν την τάση να αναπαριστούν
στερεοτυπικά τους μετανάστες, με απουσία θετικών στοιχείων και με αποτέλεσμα τη δημιουργία της
εικόνας του απειλητικού για την ασφάλεια ξένου.
126
Μία γενικότερη διαπίστωση που είναι καθορι-

στική στη χάραξη πολιτικών αφορά την ίδια την
12.2 Διαπιστώσεις - Προτάσεις
έννοια της αλβανικής κοινότητας. Δεν αναδει-
κνύεται από τα δεδομένα ότι ο όρος «Αλβανική Η παρούσα έρευνα καταδεικνύει ως κύριο χα-
κοινότητα» αποδίδει τη βιωμένη πραγματικό- ρακτηριστικό της νέας πραγματικότητας, μετά
τητα, γιατί εκλείπουν τα χαρακτηριστικά μιας το 1990, την έντονη ανάγκη για συνέχιση της
οργανωμένης μορφής δράσης σε εκπαιδευτικό διαδικασίας επανακαθορισμού των κατηγορι-
κοινωνικό οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Ο ών που συνθέτουν ό,τι γίνεται κατανοητό ως
όρος εμπεριέχει, περισσότερο, το στοιχείο του «Εαυτός» και ό,τι προσλαμβάνεται ως «Άλλος».
ετεροπροσδιορισμού, και λιγότερο του αυ- Τα ευρήματα της έρευνας επιβεβαιώνουν την
το-προσδιορισμού. καταγεγραμμένη και σε άλλα κοινωνικά πλαίσια
και κοινωνίες του σύγχρονου κόσμου κατάστα-
ση, ότι πολλά από τα έντονα κοινωνικά, οικο-
Η οργάνωση μιας μορφής συλλογικής ταυτότη-
νομικά και πολιτικά προβλήματα συνδέονται,
τας συντελείται και επιτελείται μέσα από τις δρά-
πρωταρχικά, με τους κυρίαρχους λόγους, τις
σεις που κατέγραψε η έρευνα σε συνδυασμό με
ιδεολογίες και τις αντιλήψεις που συνθέτουν τις
την ευρύτερη κοινωνικοοικονομική και πολιτική
έννοιες της ομοιότητας και της ετερότητας.
πραγματικότητα της οικονομικής κρίσης και του
προσφυγικού ζητήματος. Το ερευνητικό αυτό
εύρημα υποστηρίζεται και από το γεγονός ότι Η πολιτισμική εγγύτητα αποτελεί έναν μηχα-
δεν καταγράφηκε κάποιας μορφής συστηματική νισμό ταξινόμησης για κάθε νεοεισελθόντα/
παρουσία των Αλβανικών διπλωματικών αρ- ούσα που ζει στη σύγχρονη Ελλάδα, ο οποίος
χών, οι οποίες να συμβάλλουν στη συγκρότηση καθορίζει τις θετικές ή αρνητικές συνέπειες που
μιας συλλογικότητας με τα χαρακτηριστικά μιας επιφέρει αυτή η συμβίωση. Η διαδικασία αυτή
κοινότητας. έχει τόσο νομικές όσο και κοινωνικές προεκτά-
σεις και παραμέτρους. Σε ό,τι αφορά τη νομική
της διάσταση συνδέεται με την εφαρμογή των
Δεν υπάρχει η αυτοαντίληψη ως μία πολιτισμικά
νόμων και τους επίσημα θεσμοθετημένους τρό-
ενιαία εθνική κοινότητα καθώς δεν υπάρχουν
πους ρύθμισης της τάξης, της ασφάλειας και της
μηχανισμοί για να μπορεί να το βιώσει κανείς
κοινωνικής ειρήνης.
με τον τρόπο αυτό. Σύμφωνα με απόψεις των
πληροφορητών, η απουσία θρησκευτικών και Σχετικά με τις κοινωνικές πτυχές περιλαμβάνει
άλλων πολιτισμικών περιορισμών έχει διευκο- όλες εκείνες τις μη θεσμοθετημένες και άτυ-
λύνει την ένταξη των αλβανών μεταναστών της πες πρακτικές που διέπουν τις διαπροσωπικές,
πρώτης γενιάς στην ελληνική κοινωνία. Σε ό,τι ατομικές και συλλογικές, σχέσεις στις οποίες
αφορά στη δεύτερη γενιά, το σχολείο φαίνεται η άσκηση εξουσίας και ο καταναγκασμός, ή ο
να αποτελεί έναν από τους πυλώνες της ενσω- σεβασμός και η αποδοχή βρίσκονται σε άμεση
μάτωσης καθώς λειτουργεί ως χώρος έντονης σχέση με ζητήματα ιδεολογίας και παιδείας. Η
συνεύρεσης και συνύπαρξης της πολιτισμικής ελληνική κοινωνία και οι πολιτικές του ελλη-
διαφορετικότητας. νικού κράτους είναι διαχρονικά οργανωμένες
στην αντίληψη σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα
αναγνωρίζει τον «εαυτό» της ως ένα ομοιογε-
127
νές έθνος, ως ένα συλλογικό σώμα δηλ. θεμελιωμένο στα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά που
κατέχουν τα μέλη του.
Όσο περισσότερο οργανώνεται η ιδέα της εθνικής ταυτότητας στη βάση πολιτισμικών χαρακτηρι-
στικών, τόσο περισσότερο η ετερότητα προσλαμβάνεται ως πρόβλημα και ως ανωμαλία. Στην πε-
ρίπτωση αυτή η πολιτισμική ομοιότητα αποκτά έντονη ανταλλακτική αξία σε ζητήματα καθημερινής
πολιτικής πρακτικής και δράσης. Όσο περισσότερο δίνεται έμφαση και πρόνοια στη συγκρότηση
μοντέλων συνύπαρξης που βασίζονται στις κοινωνικές σχέσεις, τόσο περισσότερο η πολιτισμική
ποικιλομορφία και οι κοινωνικοί δεσμοί αναδεικνύουν την κοινότητα, την όσμωση, την κατανόηση
και τη συνύπαρξη.
Οι παραπάνω διαπιστώσεις αποτυπώνουν την κυρίαρχη λογική πρόσληψης του πολιτισμικά δια-
φορετικού η οποία αντιδρά στη διαφοροποίηση, δυσχεραίνει την ενσωμάτωση και προκρίνει την
αφομοίωση. Υπό αυτό το πρίσμα τα ερευνητικά μας ευρήματα θέτουν ερωτήματα σχετικά με τα
περιθώρια αναγνώρισης, ανάδειξης και προβολής της πολιτισμικής διαφοράς και της κοινωνικής
ενσωμάτωσης αυτών που δεν ταυτίζονται με τα κυρίαρχα «εθνικά» πρότυπα, αλλά θέλουν να απο-
τελέσουν μέρος της συλλογικής ζωής, χωρίς η διαφορετικότητά τους να θεωρείται απειλητική πα-
ρουσία για την κοινωνία.
Η έρευνα προτείνει πως η μελέτη του παραδείγματος της διαβίωσης και ένταξης των Αλβανών
μεταναστών στην Ελλάδα μπορεί να ιδωθεί ως μία ευκαιρία για να διευρυνθεί το μοντέλο της ελ-
ληνικότητας με τρόπο που να μπορεί να χωρέσει το πολιτισμικά διαφορετικό, να δώσει επιλογές
στα ατομικά και συλλογικά υποκείμενα και να συμβάλει στην αποφυγή διακρίσεων. Το ζήτημα της
αξιοποίησης του μεταναστευτικού φαινομένου για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας
προσιδιάζει, παρά τις δομικές διαφορές και τα διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα, με τις διαδικα-
σίες ένταξης των προσφύγων στο μεσοπόλεμο και το δημιουργικό και παραγωγικό τους ρόλο στην
ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας.
Σε επιστημονικό/ερευνητικό επίπεδο είναι πρωταρχικό ζητούμενο η σε βάθος κατανόηση των λό-

γων που αρθρώνονται σχετικά με την ετερότητα, οι ρίζες τους στην καθημερινότητα, η διαπλοκή
τους με άλλους λόγους και η ανάδειξη των κοινωνικοπολιτισμικών ερεισμάτων τους. Σε ιδεολογι-
κό επίπεδο είναι σημαντικό να συζητηθεί η προώθηση ενός πολιτισμικά πιο ευρύχωρου μοντέλου
κοινωνίας και μίας ακόμα πιο διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στον πολίτη και το κράτος. Η διαδικασία
αναθεώρησης των όρων συμμετοχής στο έθνος και η διεύρυνση της αντίληψης της ελληνικότητας
έχει ξεκινήσει και είναι εμφανής σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. Η έμφαση στην ομοιότητα
που περικλείει και όχι στη διαφορά που αποκλείει μπορεί να αποτελέσει τη βάση για περαιτέρω
αλλαγές και βελτιώσεις.
Σε επίπεδο σχεδιασμού και εφαρμογής των όποιων πολιτικών ένταξης η συνέχιση και βελτίωση μιας
μεταναστευτικής πολιτικής με στόχο την οικονομική και κοινωνική ενσωμάτωση των νομίμων μετα-
128
ναστών περιλαμβάνει δαπανηρές σε κόστος και δημότες θα συνέβαλλε στην περαιτέρω ένταξή
πόρους προσπάθειες και γι αυτό είναι χρήσιμο τους. Η δυνατότητα ψήφου είναι κάτι το οποίο
να βασίζεται σε έναν συνεχή διάλογο ανάμεσα εκφράστηκε ότι απασχολεί τους Αλβανούς με-
στις εμπλεκόμενες πλευρές, τις αρμόδιες υπη- τανάστες, καθώς θεωρούν αναγκαία για τη
ρεσίες του κράτους, τους τοπικούς φορείς και διαβίωσή τους την ουσιαστική και ενεργή δυ-
τους ίδιους τους μετανάστες. Η διαδικασία αυτή νατότητα συμμετοχής και παρέμβασης. Τέτοιας
στις σημερινές συνθήκες της υψηλής ανεργίας μορφής παρεμβάσεις επιτελούνται σε τοπικό
και της ευρύτερης κρίσης μπορεί να λειτουργή- επίπεδο και με πρωτοβουλίες που έχουν ως
σει ως μέσο παρακολούθησης και αξιολόγησης αφετηρία τις τοπικές Δημοτικές αρχές, με την
των ευρύτερων εξελίξεων. πρόσκληση συμμετοχής στα Συμβούλια Ένταξης
Μεταναστών, τα οποία, όμως, είναι άτυπα σώ-
Μία τέτοια διαρκής διαβούλευση δε θα πρέπει ματα με συμβουλευτικό ρόλο. Η αξιοποίηση του
να αρκείται σε διαπιστώσεις των επιπτώσεων θεσμού των ΣΕΜ και η ανάθεση περισσότερων
της υφιστάμενης κατάστασης σε τομείς όπως η δυνατοτήτων πέρα από έναν συμβουλευτικό
πολιτογράφηση, οι εργασιακές σχέσεις, η κοι- ρόλο θα μπορούσε να δώσε μεγαλύτερη δυνα-
νωνική ασφάλιση, η υγεία, η παιδεία κλπ.. Θα μική σε προσδοκώμενες αλλαγές.
πρέπει να έχει την πολιτική βούληση να προ-
βαίνει στο σχεδιασμό μιας συνεκτικότερης και Η για την ώρα προερχόμενη από μεμονωμέ-
συνολικότερης πολιτικής που θα στοχεύει στη νους Δημοτικούς φορείς προσπάθειες προς την
βελτίωση του θεσμικού πλαισίου της πολιτο- κατεύθυνση εξασφάλισης αποτελεσματικότερης
γράφησής των μεταναστών και, παράλληλα, εξυπηρέτησης των μεταναστών και ευχερέστε-
να στοχεύει στην προσπάθεια αξιοποίησης και ρης πρόσβασής τους στις κοινωνικές υπηρεσί-
ανάδειξης της συμβολής τους στην όποια ανα- ες, θα μπορούσε να γίνει αποτελεσματικότερη
πτυξιακή δυναμική της χώρας. με τη δημιουργία υπηρεσιών πληροφόρησης
και εξυπηρέτησης μεταναστών, οι οποίες θα
Η έρευνα κατέγραψε τα ζητήματα των διαδικα- λειτουργούν υπό την καθοδήγηση της τοπικής
σιών πολιτογράφησης και έκδοσης άδειας πα- αυτοδιοίκησης. Σε αυτό το πλαίσιο προκύπτει
ραμονής και εργασίας να αποτελούν ένα κρίσι- η ανάγκη επιμόρφωσης των κρατικών υπαλ-
μο πεδίο που επιδέχεται βελτιώσεων. Κεντρικό λήλων, εκπαιδευτών και όσων ασχολούνται
εύρημα της έρευνας και ζητούμενο ήταν το αί- με τους μετανάστες στις σχετικές δράσεις. Η
τημα για τη συντόμευση του χρόνου διεκπεραί- εκπαίδευση και κατάρτιση στη διαπολιτισμική
ωσης και την περαιτέρω απλοποίηση της διαδι- επικοινωνία των υπαλλήλων που συναλλάσσο-
κασίας και η μέριμνα για τα άτομα της δεύτερης νται με άτομα τρίτων χωρών και η οργάνωση
μεταναστευτικής γενιάς που έχουν, ουσιαστικά, δράσεων σχετικά με την επαγγελματική ενημέ-
μεγαλώσει στην Ελλάδα και συμμετάσχει στο ρωση και την προώθηση στην αγορά εργασίας,
ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. και τη νομική υποστήριξη των μεταναστών θα
συνέβαλαν θετικά.
Σε ό,τι αφορά στα ζητήματα συμμετοχής στα
κοινά το δικαίωμα ψήφου, καταρχάς, στις δημο- Η εκπαίδευση των μεταναστών για εκμάθηση
τικές εκλογές για τους νόμιμα εγκατεστημένους της ελληνικής γλώσσας και η περαιτέρω οργα-
129
νωμένη συνέχιση επιμόρφωσης σε ζητήματα γλωσσικά, διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και διγλωσ-

σίας θα εμπλούτιζαν την εκπαιδευτική διαδικασία με έναν παραγωγικό τρόπο και θα συνέβαλλαν
στην ανάδειξη στοιχείων κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς και ιστορικού παρελθόντος. Η οργανω-
μένη μέριμνα για την εκμάθηση της αλβανικής γλώσσας θα λειτουργούσε προς την ίδια κατεύθυνση.
Από την καταγραφείσα κατάσταση παρουσιάστηκαν κενά σε θέματα που αφορούν νομικά, επαγ-
γελματικά και εκπαιδευτικά ζητήματα για τα οποία δεν υπάρχει μέριμνα σε δια-κρατικό επίπεδο.
Προκύπτει ανάγκη για την επικαιροποίηση των συμφωνιών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Αλβανία
αλλά και τη δημιουργία νέων με τη συμπερίληψη θεμάτων για θέματα προσδιορισμού συντάξιμων
χρόνων εργασίας στην Αλβανία αλλά και στην Ελλάδα για όσους επιστρέφουν στην Αλβανία. Αυτές
οι ρυθμίσεις θα επιτρέπουν στους μετανάστες να επιστρέφουν στην χώρα τους, αν το επιθυμούν,
μετά το τέλος της εργάσιμης ηλικίας τους. Παράλληλα είναι σημαντική η αναγνώριση τίτλων σπου-
δών από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αλβανίας, αναφορικά με τους μετανάστες που εργάζονται
άτυπα σε επαγγέλματα που άπτονται των σπουδών τους. Η πρόνοια για τα ζητήματα αυτά και η
εργασιακή νομιμοποίηση θα αποφέρουν οφέλη τόσο για τους ίδιους τους μετανάστες, όσο και το
ελληνικό κράτος.
Σε ζητήματα Τύπου τονίστηκε η σημασία οργανωμένης μορφής αξιοποίησης των τρόπων ενημέ-
ρωσης. Εκτός από το διαδίκτυο και διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που αποτελούν κανάλια
πληροφόρησης, τονίστηκε από τους πληροφορητές μας η ανάγκη για ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές
εκπομπές με χρήση και της αλβανικής γλώσσας. Παράλληλα εκφράστηκε το αίτημα για οργανωμέ-
νη μέριμνα και συνεργασίες Δημοτικών φορέων με στόχο την οργάνωση εκδηλώσεων και ανάδειξη
της συνύπαρξης και των πολιτισμικών χαρακτηριστικών.
Η πρόσληψη και εφαρμογή της μεταναστευτικής πολιτικής ως μίας κοινωνικής πολιτικής μοιάζει να
αναδεικνύεται από τις τρέχουσες περιστάσεις ως μία επιτακτική αναγκαιότητα. Η συμπερίληψη και η
αποδοχή του πολιτισμικά «Άλλου» μπορεί να αποτελέσει συστατικό κοινωνικής συνοχής και φραγή
στην αναπαραγωγή κοινωνικών, πολιτισμικών και συμβολικών διαχωριστικών γραμμών.
130
παράρτημα ένα
Α παράρτημα ένα
Α.1 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία

Αγγελόπουλος, Γιώργος, 2007, Όψεις των Ανθρωπολογικών Μελετών της Μετανάστευσης στην Ελλάδα, στο: Αγγελό-
πουλος, Γιώργος, (Επιμ.), Ελλάδα-Βαλκάνια: Πολυ-πολιτισμικότητα και Αντι-Εθνικιστικός Λόγος, Θεσσαλονίκη: Πανεπι-
στήμιο Μακεδονίας, σ. 1-11.
Αθανασοπούλου, Αγγελική, 2006, ‘Τα λεφτά του Σάββα τα βάζουμε στην άκρη και περνάμε με τα δικά μου’: Εργασία,
Χρήμα και Φύλο στο Πλαίσιο της Μεταναστευτικής Εμπειρίας. Ανακοίνωση στο Συνέδριο του Ι.ΜΕ.ΠΟ. «Μετανάστευση
στην Ελλάδα: Εμπειρίες – Πολιτικές – Προοπτικές», Αθήνα: 23, 24 Νοεμβρίου 2006.
Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας Θράκης, «Οργανόγραμμα Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας Θράκης»,

http://www.damt.gov.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=97&Itemid=15, [Πρόσβαση, 25/10/2016].
Ανδρουλάκης, Γιώργος, Μητακίδου, Σούλα, Τσοκαλίδου, Ρούλα, (Επιμ.), 2012, Πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου
«Σταυροδρόμι Γλωσσών και Πολιτισμών: Μαθαίνοντας εκτός Σχολείου», Πολύδρομο-Παιδαγωγική Σχολή, ΑΠΘ.
Βαίου, Ντίνα, Στρατηγάκη Μαρία, (Επιμ.), 2009, Το Φύλο της Μετανάστευσης, Αθήνα: Μεταίχμιο.
Banks, Olive, 1987, Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
Βλαχάβα, Ευανθία, Κάλτσου Ελισάβετ, 2014, Δυσκολίες Εκμάθησης της Eλληνικής από Αλβανόφωνο Ενήλικο, στο:
Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνεδρίου «Σταυροδρόμι Γλωσσών και Πολιτισμών: Ελληνο-αλβανική Επαφή», Πολύδρομο-Παι-
δαγωγική Σχολή, ΑΠΘ, σ. 16-21.
Bucaj, Alkida, 2011, Μελέτη του Επιπέδου και Συνηθειών Υγείας Αλβανών Μεταναστών σε Σύγκριση με Αλβανούς που Ζουν
στην Αλβανία, Διδακτορική Διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Σχολή Επιστημών Υγείας.
Γερμανός, Δημήτρης, 2002, Οι Τοίχοι της Γνώσης. Σχολικός Χώρος και Εκπαίδευση, Αθήνα: Gutenberg.
Γεωργίου, Στέλιος, 2000, Σχέση Σχολείου-Οικογένειας και Ανάπτυξη του Παιδιού, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Charlot, Bernard, 1992, Το Σχολείο Αλλάζει: Κρίση του Σχολείου και Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί, Αθήνα: Προτάσεις.
Charlot, Bernard, 1999, Η Σχέση με τη Γνώση: Στοιχεία για μία Θεωρία, Αθήνα: Μεταίχμιο.
Γκέφου-Μαδιανού, Δήμητρα, 2003, Εννοιολογήσεις του Εαυτού και του ‘Άλλου’: Ζητήματα Ταυτότητας στη Σύγχρονη
Ανθρωπολογική Θεωρία, στο: Γκέφου-Μαδιανού Δήμητρα (Επιμ.) Εαυτός και ‘Άλλος’: Εννοιολογήσεις, Ταυτότητες και
Πρακτικές στην Ελλάδα και την Κύπρο, Αθήνα: Gutenberg, σ. 15-110.
Γκόβαρης, Χρήστος, 2011, Σχέση Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, Αθήνα: Διάδραση.
Ελληνική Αστυνομία, (www.astynomia.gr)
ΕΛΣΤΑΤ Απογραφές πληθυσμού 1981-2011, (www.statistics.gr).
ΕΛΣΤΑΤ (2015) Σύντομο Μεθοδολογικό Σημείωμα Εκτιμώμενων Μεταναστευτικών Ροών και Υπολογιζόμενου Πληθυσμού
1991-2014, www.statistics.gr.
133
Εμκέ-Πουλοπούλου, Ήρα, 2007, Η Μεταναστευτική Πρόκληση, Αθήνα: Παπαζήση
Ενιαίο Ταμείο Ασφάλισης Μισθωτών ΙΚΑ-ΤΕΑΜ, Στατιστικό Δελτίο Έτους 2008, Επιμέλεια και Σύνταξη: Διεύθυνση Αναλο-
γιστικών Μελετών & Στατιστικής, Αθήνα.
Ευθυμιάδου, Χριστίνα, 2014, Κοινωνικές Προεκτάσεις Διγλωσσίας στο Δημοτικό Σχολείο στο: Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνε-
δρίου «Σταυροδρόμι Γλωσσών και Πολιτισμών: Ελληνο-Αλβανική Επαφή», Πολύδρομο-Παιδαγωγική Σχολή, ΑΠΘ, σ. 22-28.
Ζαχαριάδου Ελένη, 2014, Στάσεις και Πρακτικές Αλβανών Γονέων για τη Διγλωσσία των Παιδιών τους, στο: Πρακτικά
2ου Διεθνούς Συνεδρίου «Σταυροδρόμι Γλωσσών και Πολιτισμών: Ελληνο-Αλβανική Επαφή», Πολύδρομο-Παιδαγωγική
Σχολή, ΑΠΘ, σ. 29-38.
Hollis, Martin, 2005, Φιλοσοφία των Κοινωνικών Επιστημών: Μια Εισαγωγή, Αθήνα: Κριτική.
Iωσηφίδης, Θεόδωρος, 2008, Ποιοτικές Μέθοδοι Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες, Αθήνα: Κριτική.
Καψάλης, Απόστολος, Κατσορίδας, Δημήτρης, 2004, Σύνοψη του Νομικού Καθεστώτος Παραμονής και Εργασίας των
Μεταναστών Εργαζομένων στην Ελλάδα, Ενημέρωση [ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ], 104, σ. 10-14.
Κοιλιάρη, Αγγελική, 2014, Μαθητές Αλβανικής Καταγωγής και Αλβανική Γλώσσα: Στάσεις, Δεξιότητες, Επιθυμίες στο:
Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνεδρίου «Σταυροδρόμι Γλωσσών και Πολιτισμών: Ελληνο-Αλβανική Επαφή», Πολύδρομο-Παι-
δαγωγική Σχολή, ΑΠΘ, σ. 39-45.
Κοτζαμάνης, Βύρων, Καρκούλη, Αλεξάνδρα, 2016, Οι Μεταναστευτικές Εισροές στην Ελλάδα την Τελευταία Δεκαετία: Ένταση
και Βασικά Χαρακτηριστικά των Παρατύπως Εισερχομένων ως και των Αιτούντων Άσυλο, Δημογραφικά Νέα, 26, σ. 1-7.
Κοτσιώνη, Ιωάννα, 2009, MIGHEALTHNET – Έκθεση για την Υγεία των Μεταναστών στην Ελλάδα. www.mighealth.net/el,
[Πρόσβαση, 30/10/2016].
Λαμπριανίδης, Λόης, Λυμπεράκη, Άννα, 2005, Αλβανοί Μετανάστες στη Θεσσαλονίκη: Διαδρομές Ευημερίας και Παρα-
δρομές Δημόσιας Εικόνας, Αθήνα: Πατάκης.
Λιναρδής, Απόστολος, 2011, Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών: Ένας Νέος Θεσμός Ένταξης των Μεταναστών στις Τοπικές
Κοινωνίες, Αθήνα: ΕΚΚΕ.
Μαλούτας, Θωμάς, 2008, Κοινωνική Κινητικότητα και Στεγαστικός Διαχωρισμός στην Αθήνα: Μορφές Διαχωρισμού σε
Συνθήκες Περιορισμένης Στεγαστικής Κινητικότητας, στο: Εμμανουήλ, Δημήτρης, κ. ά., (Επιμ.), Κοινωνικοί και Χωρικοί
Μετασχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου Αιώνα, Αθήνα:ΕΚΚΕ.
Μαράτου-Αλιπράντη, Λάουρα, Γκαζόν, Έρικ, 2005, Μετανάστευση και Υγεία-Πρόνοια. Αποτίμηση της Υπάρχουσας Κατά-
στασης. Προκλήσεις και Προτάσεις Βελτίωσης. Αθήνα: ΙΜΕΠΟ-ΕΚΚΕ.
Μαρβάκης, Αθανάσιος, Παρσάνογλου, Δημήτρης, Παύλου, Μίλτος, (Επιμ.), 2001, Μετανάστες στην Ελλάδα, Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα.
Μουσούρου, Λουκία, Μ. 1991, Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, Αθήνα:
Gutenberg.
134
Μπάγκαβος Χρήστος. Παπαδοπούλου Δέσποινα, (Επιμ), 2006, Μετανάστευση και Ένταξη των Μεταναστών στην Ελληνική
Κοινωνία, Αθήνα: Gutenberg.
Μπαλαμπανίδης, Δημήτρης, 2011, Συνθήκες Στέγασης των Μεταναστών στο Δήμο Αθηναίων. Μελέτη περίπτωσης :η
ιδιόκτητη κατοικία, http://courses.arch.ntua.gr/el/katoikia_kai_polh_/h_katoikia_sthn_ellada.html, [Πρόσβαση,
19/111/2016].
Μπαλαμπανίδης, Δημήτρης 2016, Γεωγραφίες της Εγκατάστασης των Μεταναστών στην Αθήνα, 2000-2010: Στεγαστικές
Διαδρομές, Πρόσβαση στην Ιδιοκτησία και Εθνοφυλετικοί Χωροκοινωνικοί Διαχωρισμοί, Διδακτορική Διατριβή,
Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Μπαλτσιώτης Λάμπρος, 2004, Ιθαγένεια και Πολιτογράφιση στην Ελλάδα της Μετανάστευση: (Αντι)φάσεις μιας Αδιέξοδης
Πολιτικής, στο: Παύλου Μίλτος, Χριστόπουλος Δημήτρης, (Επιμ.), Η Ελλάδα της Μετανάστευσης: Κοινωνική Συμμετοχή,
Δικαιώματα και Ιδιότητα του Πολίτη, Αθήνα: Κριτική.
Ναξάκης, Χαρίλαος, Χλέτσος, Μιχάλης, (Επιμ.), 2001, Μετανάστες και Μετανάστευση, Αθήνα: Πατάκης.
Νόμος 1975/1999, «Αστυνομικός έλεγχος των μεθοριακών διαβάσεων, είσοδος - έξοδος, παραμονή, εργασία, απέλαση
αλλοδαπών, διαδικασία αναγνώρισης αλλοδαπών προσφύγων και άλλες διατάξεις».
Νόμος 2910/2001, «Είσοδος και παραμονή αλλοδαπών στην Ελληνική Επικράτεια. Κτήση της ελληνικής ιθαγένειας με
πολιτογράφηση και άλλες διατάξεις».
Νόμος 3304/2005, «Εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής,
θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού».
Νόμος 3386/2005, «Είσοδος, διαμονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην ελληνική επικράτεια».
Νόμος 3536/2007, «Ειδικές ρυθμίσεις θεμάτων μεταναστευτικής πολιτικής και λοιπών ζητημάτων αρμοδιότητας Υπουρ-
γείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης».
Νόμος 3852/2010, «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης».
Νόμος 4251/2014, «Κώδικας Μετανάστευσης και Κοινωνικής Ένταξης και λοιπές διατάξεις».
Νόμος 4332/2015, «Τροποποίηση διατάξεων Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας − Τροποποίηση του Ν. 4521/2014 για την
προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στις οδηγίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου 2011/98/ΕΕ
σχετικά με την ενιαία διαδικασία υποβολής αίτησης για τη χορήγηση στους πολίτες τρίτων χωρών ενιαίας άδειας διαμο-
νής και εργασίας στην επικράτεια κράτους − μέλους και σχετικά με κοινό σύνολο δικαιωμάτων για τους εργαζομένους
από τρίτες χώρες που διαμένουν νομίμως σε κράτος − μέλος και 2014/36/ΕΕ σχετικά με τις προϋποθέσεις εισόδου και
διαμονής πολιτών τρίτων χωρών με σκοπό την εποχιακή εργασία και άλλες διατάξεις».
Ντάλλα, Μαρίνα, Καραδήµας, Ευάγγελος, Πράπας, Χρήστος, 2004, Μετανάστευση και Ψυχική Υγεία σε Μετανάστες από
την Αλβανία και Παλιννοστούντες από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Τετράδια Ψυχιατρικής, 87, σ.103-113.
Παλαιολόγου, Νεκταρία, Ευαγγέλου Οδυσσέας, 2013, Μετανάστες Μαθητές Δεύτερης Γενιάς στο Ελληνικό Εκπαιδευτικό
Σύστημα – Ένταξη και Σχολικές Επιδόσεις, Αθήνα: Πεδίο.
135
Παπαστεργίου, Βασίλης, Τάκου, Ελένη, 2013, “Έντεκα μύθοι και περισσότερες αλήθειες. Η μετανάστευση στην Ελλάδα".
Αθήνα/Βρυξέλλες: Ίδρυμα Ρόζα Λουξεμπουργκ.
Παπαταξιάρχης, Ευθύμιος, 2006, Τα Άχθη της Ετερότητας: Διαστάσεις της Πολιτισμικής Διαφοροποίησης στην Ελλάδα του
Πρώιμου 21ου Αιώνα, στο: Παπαταξιάρχης, Ευθύμιος, (Επιμ.), Περιπέτειες της Ετερότητας: Η Παραγωγή της Πολιτισμικής
Διαφοράς στη Σημερινή Ελλάδα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 1-86.
Παυλόπουλος, Βασίλης, κ.ά, 2009, Επιπολιτισμός και Προσαρμογή Μεταναστών Εφήβων στο Σχολικό Πλαίσιο,
Psychology, 16(3), σ. 402-424.
Παύλου, Μίλτος, 2003, Οι Έλληνες της Αλβανίας στην Ελλάδα, στο: Τσιτσελίκης, Κωνσταντίνος, Χριστόπουλος, Δημήτρης,
(Επιμ.), Η Ελληνική Μειονότητα της Αλβανίας, Αθήνα: Κριτική.
Παύλου, Μίλτος, Χριστόπουλος, Δημήτρης (Επιμ.), 2004, Η Ελλάδα της Μετανάστευσης: Κοινωνική Συμμετοχή, Δικαιώ-
ματα και Ιδιότητα του Πολίτη, Αθήνα: Κριτική (Κ.Ε.Μ.Ο.).
ΠΔ 150/2006, «Προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία 2003/109/ΕΚ της 25-11-2003, σχετικά με το καθε-
στώς υπηκόων τρίτων χωρών οι οποίοι είναι επί μακρόν διαμένοντες».
ΠΔ 11/2010, «Σύσταση Γενικής Γραμματείας Μεταναστευτικής Πολιτικής στο Υπουργείο Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και
Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης».
ΠΔ 142/2010, «Οργανισμός της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας – Θράκης».
Πετρονώτη, Μαρίνα, Τριανταφυλλίδου, Άννα, 2003, Σύγχρονα Μεταναστευτικά Ρεύματα προς την Ελλάδα, Ε.Κ.Κ.Ε.
http://www.antigone.gr/files/en/library/selected-publications-on-migration-and asylum/greece/Recent_
immigration_flows_to_Greece.pdf, [Πρόσβαση, 12/10/2016].
Πράπας, Χρήστος, Μαυρέας, Βενετσάνος, 2015, Ψυχική και Σωματική Υγεία, καθώς και Ποιότητα Ζωής Ελλήνων, Αλβα-
νών Μεταναστών και Ποντίων Παλιννοστούντων, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 32(6), σ. 766-776.
Πυργιωτάκης Ιωάννης, Ε., 1998, Κοινωνικοποίηση και Εκπαιδευτικές Ανισότητες, Αθήνα: Γρηγόρη.
Robson, Colin, 2007, Η Έρευνα του Πραγματικού Κόσμου, Αθήνα: Gutenberg
Ρούσσος Α. κ.ά. ,2001, Επιπολασµός Δεικτών Ηπατίτιδας Β και C σε Αλλοδαπούς Μετανάστες των Αθηνών.
Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάµεων, 35, σ. 161-165.
Σβορώνος, Θοδωρής, 2013, Μετανάστευση και Αστικοί Μετασχηματισμοί: Η Αθήνα μετά το 2005,
http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/95.14.02.pdf, [Πρόσβαση 22/11/2016].
Schnapper Dominique, 2008, Η Κοινωνική Ενσωμάτωση. Μία Σύγχρονη Προσέγγιση, Αθήνα: Κριτική.
Τσιτσελίκης, Κωνσταντίνος, 2017, Το Δικαίωμα στην Διδασκαλία της Μητρικής Γλώσσας: Η περίπτωση της Αλβανικής
στην Ελλάδα, Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, http://www.hlhr.gr/%CF%84%CE%BF-%CE%B4%CE%
B9%CE%BA%CE%B1%CE%AF%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B4%CE%B9%CE%
B4%CE%B1%CF%83%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%B7%CF%
84%CF%81%CE%B9/, [Πρόσβαση, 30/1/2017].
136
Υπουργείο Εσωτερικών, «Κτήση Ελληνικής Ιθαγένειας – Δικαιολογητικά» http://www.ypes.gr/el/Generalsecretariat_

PopulationSC/general_directorate_ithageneias_migratation/diefthinsi_ithageneiasNEW/ktisi_ithageneiasNEW/,
[Πρόσβαση, 22/11/2016].
Υπουργείο Εσωτερικών, «Σύσταση Αποκεντρωμένης Διοίκησης»

http://www.ypes.gr/el/Regions/programma/apokentrvmenes_dioikhseis/, [Πρόσβαση, 24/10/2016].
Υπουργείο Εσωτερικών, «Γενική Γραμματεία Μεταναστευτικής Πολιτικής»

http://www.ypes.gr/el/Generalsecretariat_PopulationSC/, [Πρόσβαση, 19/10/2016].
Υπουργείο Εσωτερικών, «Θέματα Κοινωνικής Ένταξης», «Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης Υπηκόων Τρίτων Χωρών»
http://www.ypes.gr/el/Generalsecretariat_PopulationSC/general_directorate_ithageneias_migratation/diefthinsi_
metanφasteftikis_politikhsNEW/ThemataKoinonikhsEntaxis/, [Πρόσβαση, 2/11/2016].
Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, Κέντρο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Συνόρων

και Μετανάστευσης Διεύθυνση Προστασίας Συνόρων (2016).
Φραγκουδάκη, Άννα, 1985, Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης. Θεωρίες για την Κοινωνική Ανισότητα στο Σχολείο,
Αθήνα: Παπαζήσης.
Χαχαριδάκης, Γιάννης, 2015, Η Κατοχύρωση των Κοινωνικών Δικαιωμάτων των Μεταναστών στην Ελληνική Έννομη Τάξη
και η Εξέλιξη του Νομοθετικού Πλαισίου, σ. 1-13, http://www.dee.gr/contents.asp?id=905&category=17, [Πρόσβαση,
19/11/2016].
Χυστούνα, Βαλμπόνα 2012, Ο Σύλλογος Αλβανών Μεταναστών «Μητέρα Τερέζα» και η Διδασκαλία της Αλβανικής Γλώσ-
σας σε Παιδιά Μεταναστών, στο: Ανδρουλάκης, Γιώργος, Μητακίδου, Σούλα, Τσοκαλίδου, Ρούλα, (Επιμ.), Πρακτικά 1ου
Διεθνούς Συνεδρίου «Σταυροδρόμι Γλωσσών και Πολιτισμών: Μαθαίνοντας εκτός Σχολείου», Πολύδρομο-Παιδαγωγική
Σχολή, ΑΠΘ, σ. 312-323.
Ψημμένος, Ιωάννης, 2004, Μετανάστευση από τα Βαλκάνια. Κοινωνικός Αποκλεισμός στην Αθήνα, Αθήνα: Παπαζήσης.
Α.2 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Anthias, Floya, Lazaridis, Gabriela, (Εds.), 2000, Gender and Migration in Southern Europe:
Women on the Move, Oxford: Berg.
Arnold, Guy, 2012, Migration: Changing the World, London: Pluto.
Berg, Bruce, L., 2001, Qualitative Research Methods for the Social Sciences [4th Edition], Boston: Allyn and Bacon.
Bernard, Russel, H., 2006, Research Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative Approaches [4th Edition],
Lanham: Alta Mira Press.
Bonifazi, Corrado, et. al., (Eds.), 2008, International Migration in Europe: New Trends and New Methods of Analysis,
Amsterdam: Amsterdam University Press.
137
Brettell, Caroline, Hollifield, James, Frank (Eds.) 2008, Migration Theory. Talking Across Disciplines, New York: Routledge.
Brown, Susan, K., Bean, Frank D. 2006, Assimilation Models, Old and New: Explaining a Long-Term Process,
http://www.migrationpolicy.org/article/assimilation-models-old-and-new-explaining-long-term-process,
[Πρόσβαση, 19/12/2016].
Castles, Stephen, de Haas, Hein, Miller, Mark, J. (Eds.), 2013, The Age of Migration: International Population Move-
ments in the Modern World, London: Palgrave.
Cavounidis, Jennifer, 2003, Gendered Patterns of Migration to Greece, The Greek Review of Social Research ,110, σ. 221-238.
Chatzidaki, Aspassia, Maligkoudi, Christina, 2012, Family Language Policies among Albanian Immigrants in Greece,
International Journal of Bilingual Educations and Bilingualism, 16(6), σ. 675-689.
Chryssochoou, Xenia, 2004, Cultural Diversity: Its Social Psychology. Oxford: Blackwell Publishing.
Crul, Maurice, Schneider, Jens, Lelie, Frans (Eds.), 2012, The European Second Generation Compared Does the Integra-
tion Context Matter?,Amsterdam: Amsterdam University Press.
Dworkin, Richard, 1977, Taking Rights Seriously, London: Duckworth.
Emmel, Nick, 2013, Sampling and Choosing Cases in Qualitative Research: A Realist Approach, London: Sage Publications.
ESPON, 2015, Territorial and Urban Aspects of Migration and Refugee Inflow, https://www.espon.eu/main/,
[Πρόσβαση, 12/11/2016].
EUROSTAT http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, [Πρόσβαση, 6/10/2016].
FRONTEX http://frontex.europa.eu, [Πρόσβαση, 18/11/2016].
Gans, Herbert, J., 2007, Acculturation, Assimilation and Mobility, Ethnic and Racial Studies, 30(1), σ. 152-164.
Gemi, Eda, 2013, Albanian Irregular Migration to Greece: A New Typology of Crisis. Background Report Migration
System, 1 (Albania), Hellenic Foundation for European and Foreign Policy (ElIAMEP), σ.1-32.
Gemi, Eda, Ulasiuk, Iryna, Triantafyllidou, Anna, 2013, Migrants and Media Newsmaking Practices,
Journalism Practice, 7(3), σ. 266-281.
Gogonas, Nikos, 2009, Language Shift in Second Generation Albanian Immigrants in Greece, Journal of Multilingual
and Multicultural Development, 30(2), σ. 95-110.
Gogonas, Nikos, 2010, Bilingualism and Multiculturalismin Greek Education: Investigating Ethnic Language
Maintenance among Pupils of Albanian and Egyptian Origin in Athens, Cambridge: Cambridge Scholars.
Gogonas,Nikos, Michail, Domna, 2014, Ethnolinguistic Vitality, Language Use and Social Integration Amongst Albanian
Immigrants in Greece, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 36(2), σ. 198-211.
Hatziprokopiou, Panos, 2003, Albanian Immigrants in Thessaloniki, Greece: Processes of Economic and Social Incor-
poration, Journal of Ethnic and Migration Studies, 29(6), σ.1033-1057.
138
Hatziprokopiou, Panos, 2004, Balkan Immigrants in the Greek City of Thessaloniki: Local Processes of Incorporation in
an International Perspective, European and Urban Regional Studies, 11(4), σ. 321-338.
Hatziprokopiou, Panos, 2015, Integration Processes of the Immigrant Population in Greece, στο: Aggelopoulos, G. (Ed.),
Single Local Policy Guide for the Integration of Third Country Nationals. Action 1.1 c/13: “Programme for the support of
Migrant Integration Councils (MIC) for the planning and implementation of integration actions at local level”. European
Fund for the Integration of third country nationals, 2007-2013 (Annual programme 2013). Thessaloniki: Asante &
Aristotle University of Thessaloniki, σ. 62-79.
Heckmann, Friedrich, Schnapper, Dominique (Eds.), 2003, The Integration of Immigrants in European Societies: Nation-
al Differences and Trends of Convergence, Stuttgart: Lucius and Lucius.
INSTAT&IOM 2014, Return Migration and Reintegration in Albania, 2013

http://www.instat.gov.al/media/255982/return_migration_and_reintegration_in_albania_2013.pdf, [Πρόσβαση,12/10/2016].
Iosifides, Theodoros, 2011, Qualitative Methods in Migration Studies: A Critical Realist Perspective, London: Routledge.
Kasimis, Charalambos, Kassimi, Chryssa, 2004, Greece: A History of Migration, Migration Policy Institute,
http://www.migrationpolicy.org/article/greece-history-migration, [Πρόσβαση,15/11/2016].
King, Russel, 2002, Towards a New Map of European Migration, International Journal of Population Geography, 8(2), σ. 89-106.
King, Russell, 2012, Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer, Willy Brandt Series of Working
Papers, International Migration and Ethnic Relations, 3/12, Malmö University, Institute for Studies of Migrations,
Diversity and Welfare (MIM).
King, Russel, Skeldon, Ronald, 2010. ‘Mind the Gap!’ Integrating Approaches to Internal and International Migration,
Journal of Ethnic and Migration Studies, 36(10), σ. 1619-1646.
Lazaridis, Gabriela, 2000, Fillipino and Albanian Women in Greece: Multiple Layers of Oppression, στο: Anthias, Floya,
Lazaridis, Gabriela (Eds.), Gender and Migration in Southern Europe: Women on the Move. Oxford: Berg, σ. 49-79.
Maroukis, Thanos, Gemi, Eda, 2010, Circular Migration between Albania and Greece, Florence: European University Institute.
Okely, Judith 2013, Anthropological Practice: Fieldwork and the Ethnographic Method, London, New Delhi, New York:
Bloomsbury Academic.
Paoletti, Emanuela, 2011, The Migration of Power and North-South Inequalities: The Case of Italy and Libya, London:
Palgrave-Macmillan.
Portes, Alex, 1995, Economic Sociology and the Sociology of Immigration: A Conceptual Overview, στο: Portes, Alex
(Ed.) The Economic Sociology of Immigration: Essays on Networks, Ethnicity and Entrepreneurship, New York: Russell
Sage Foundation, σ. 1–41.
Portes, Alejandro, Rumbaut, Rubén G., 2001, Legacies: The Story of the Immigrant Second Generation, Berkeley:
University of Califonria Press.
Psimmenos, Iordanis, Kassimati, Koula, 2004, Shifting Work Identities and Oppositional Work Narratives: The Case of
Albanian Domestic and Construction Workers in Greece, στο: Inglessi, Chrisi, et. al, (Eds.), Immigration and Integration
in Northern Versus Southern Europe: Proceedings of the International Conference Held at the Netherlands, Institute in
Athens, 27-28 November 2002 ,Athens: Netherlands Institute in Athens, σ. 85-117.
139
Quinn, Naomi, (Ed.), 2005, Finding Culture in Talk: A Collection of Methods, London: Palgrave.
Rath, Jan, Martiniello, Marco (Eds.), 2012, An Introduction to International Migration Studies. European Perspectives,
Amsterdam: Amserdam University Press.
Simon, Patrick, 2003, Second Generation in Europe: Why and How Studying the Descendants of Immigrant,
Società Italiana di Statistica (Italian Statistical Society),
http://old.sis-statistica.org/files/pdf/atti/Atti%20pubblicati%20da%20Cleup_89-95.pdf, [Πρόσβαση, 2/12/2016].
Silverman, David, 2005, Interpreting Qualitative Data: Methods for Analysing Talk, Text and Interaction [2nd Edition],
London: Sage Publications.
Taylor, Charles, 1991, The Ethics of Authenticity, Cambridge: Harvard University Press.
Taylor, Charles, 1992, Multiculturalism and the ‘Politics of Recognition’, Princeton: Princeton University Press.
Triandafyllidou, Anna, 2014, Migration and Migration Policy in Greece. Critical Review and Policy Recommendations,
Hellenic Foundation for European and Foreign Policy, (ELIAMEP).
Triandafyllidou, Anna, Gropas, Ruby, 2014, European Immigration. A Sourcebook, London: Routledge.
Triandafyllidou, Anna, Veikou, Mariangela, 2002, The Hierarchy of Greekness: Ethnic and National Identity Consider-
ations in Greek Immigration Policy, Ethnicities, 2(2), σ. 189-208.
Vaiou, Ntina, Stratigaki, Maria, 2008, From ‘Settlement’ to ‘Integration’, Informal Practices and Social Services for
Women Migrants in Athens, European Urban and Regional Studies, 15(2), σ.119-131.
Yin, Robert, K., 2011, Qualitative Research from Start to Finish, London: The Guilford Press.
Zlotnik, Hania, 1998, International Migration 1965-96: An Overview, Population and Development Review, 24(3), σ. 429-468.
140
Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη
Κρίσπου 9, Άνω Πόλη, 546 34, Θεσσαλονίκη
Τηλ: +30 2310 960820-1 Fax: +30 2310 960822, e-mail: info@cdsee.org
www.cdrsee.org
www.cdrsee.org

Communities in Greece - GR

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Communities in Greece - GR

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Center for Democracy and Reconciliation

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΟΣ, ΔΩΡΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

Διευθύνουσα Σύμβουλος CDRSEE

Supported by a grant from the

Θα ήθελα από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω θερμά

2.1 Η επιλογή της μεθοδολογίας και τα ερευνητικά ερωτήματα 23

5.2 Διαγενεακές αντιλήψεις και βιώματα ταύτισης 50

8.1 Η επιλογής της κατοικίας 87

κεφάλαιο δέκατο 101

Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα αποτέλεσε το ζήτημα της ένταξης και ενσωμάτωσης

Η εξέταση του ερευνητικού υλικού ανέδειξε σημαντικά στοιχεία προόδου σε ό,τι

1.1 Πτυχές μελέτης του μεταναστευτικού φαινομένου

Οι οικονομικές προσεγγίσεις δημιούργησαν το πλαίσιο των κοινωνιολογικών μελετών που ακολού-

1.2 Η έννοια της ενσωμάτωσης

συμμετοχή τους σε κοινούς κοινωνικούς θεσμούς και πολιτικές διεργασίες σε συνδυασμό με τη

2.1 Η επιλογή της μεθοδολογίας και τα ερευνητικά ερωτήματα

2.2 Πεδία έρευνας, πληροφορητές, δειγματοληψία

2.3 Τα στάδια διεκπεραίωσης Ετοιμάστηκαν α) ένα σύντομο ενημερωτικό

3.1 Γενικά χαρακτηριστικά

1981 1981 1991 1991 2001 2001 2011 2011

ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 15,1% ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 13,1%

ΠΙΝΑΚΑΣ 2. Χώρες προέλευσης εγκατασταθέντων με ξένη υπηκοότητα 2005-2010. Πηγή :ΕΛΣΤΑΤ

3.2 Απελάσεις Αλβανών μεταναστών

ΓΕΩΡΓΙΑ 810 ΠΑΚΙΣΤΑΝ 1,543

ΠΙΝΑΚΑΣ 4. Απελάσεις ξένων υπηκόων 2015-2016.Πηγή: Ελληνική αστυνομία, 2016

3.3 Γεωγραφική κατανομή των Αλβανών Μεταναστών

ΠΙΝΑΚΑΣ 5. Γεωγραφική κατανομή των Αλβανών μεταναστών στην ελληνική επικράτεια

ΠΙΝΑΚΑΣ 6. Πληθυσμός Aλβανών μεταναστών εγκατεστημένος την περίοδο 2006-2011,

10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000

ΠΙΝΑΚΑΣ 7. Γεωγραφική κατανομή Αλβανών μεταναστών στην Αττική.

ΔΗΜΟΣ ΠΥΛΑΙΑΣ - ΧΟΡΤΙΑΤΗ 3% ΔΗΜΟΣ ΧΑΛΚΗΔΟΝΟΣ 4%

ΔΗΜΟΣ ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ 8%

ΠΙΝΑΚΑΣ 8. Γεωγραφική κατανομή Αλβανών μεταναστών στην Θεσσαλονίκη.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω οι περισσό-

Όπως φάνηκε τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας

4.1 Κρατικοί θεσμοί και άσκηση μεταναστευτικής πολιτικής

ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Η εξειδίκευση και υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης μεταναστών

Η συνεργασία με τα Συμβούλια Ένταξης Μεταναστών (Σ.Ε.Μ.) χωρικής τους αρμοδιότητας, η

ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΜΕΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - ΘΡΑΚΗΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Διεύθυνση Αστικής Διεύθυνση Αστικής Διεύθυνση Αστικής Διεύθυνση Αλλοδαπών

Τμήμα Ιθαγένειας Τμήμα Ιθαγένειας Τμήμα Ιθαγένειας Τμήμα Αδειών Διαμονής Α’

Τμήμα Πολιτογράφησης Τμήμα Πολιτογράφησης Τμήμα Πολιτογράφησης Τμήμα Αδειών Διαμονής Β’

Τμήμα Γραμματείας Τμήμα Κοινωνικών Τμήμα Κοινωνικών Τμήμα Ελέγχου

Τμήμα Γραμματείας Τμήμα Γραμματείας

Τμήματα Αστικής Τμήματα Αστικής

4.2 Συμβούλια Ένταξης ών με την 323/2006 απόφαση του Δημοτικού

Την υποβολή εισηγήσεων στο Δημοτικό «Σχολείο Εκμάθησης Ελληνικής Γλώσσας

Το πρώτο Συμβούλιο Μεταναστών που λειτούρ- «Η Δημιουργία Μητρώου Μεταναστών»

4.3 Ευρωπαϊκό Ταμείο Ένταξης υπηκόων τρίτων χωρών

4.6 Κώδικας μετανάστευσης και κοινωνικής ένταξης

4.7 Νόμος «Δεύτερης Γενιάς»

5.1 Η έννοια της «Ταυτότητας»

5.2 Διαγενεακές αντιλήψεις και βιώματα ταύτισης

5.3 Η έμφυλη διάσταση της συγκρότησης της ταυτότητας

«Στην αρχή ήταν περισσότεροι άντρες

5.5 Ταυτότητες και γεωγραφίες της μετανάστευσης

αποτέλεσμα ο Έλληνας θεατής να δει σε κάθε Αλβανό έναν εγκληματία».

5.7 Η ταυτότητα ετεροπροσδιορισμένη: Ρατσισμός και εθνικισμός

5.8 Ένταξη και ενσωμάτωση των μεταναστών