4

FOTO⁄RAF KÜLTÜRÜ

N Foto¤raf›n
Amaçlar›m›z
yayg›nlaflmaya bafllad›¤› 1850’li y›llarda sanat›n ortam›ndaki gelifl-

N Bat›
meleri saptamak.
sanat›nda 1900’lü y›llarda ortaya ç›kan yeni sanat ak›mlar›n› ve bunlar›n

N Görsel
foto¤rafla olan iliflkisini saptamak.
ça¤ olarak adland›r›lan XX. yüzy›l ve ard›ndan gelen say›sal ça¤ olan
XXI. yüzy›ldaki foto¤raf›n durumunu aç›klamak.

Anahtar Kavramlar
• Güzel Sanatlar
• Foto¤raf Sanat›
• XX. Yüzy›l Sanat Ak›mlar›

‹çindekiler

• SANATIN ORTAMI: 1840-1850’L‹

YILLAR
Foto¤raf Sanat›n • YEN‹ SANAT AKIMLARI VE
Foto¤raf Kültürü Ortam›nda FOTO⁄RAF
• FOTO⁄RAF ÇA⁄I: SOSYAL
KÜLTÜREL YAPI
 Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda

SANATIN ORTAMI: 1840-1850’L‹ YILLAR

Resmetme tekni¤i olarak foto¤raf denildi¤inde tarihsel olarak birbirine ba¤l› üç du-
rum söz konusudur. Bunlar› foto¤raf›n farkl› ortamlarda bulunuflu olarak da s›n›f-
land›rabiliriz. ‹lki resmetme tekni¤i olarak bulunufludur ve 1827 y›l›nda gerçeklefl-
tirilmifltir. ‹kincisi mekanik ço¤altma tekni¤i olarak bulunufludur. Bu da negatif gö-
rüntünün 1841 y›l›nda bulunufluyla gerçekleflmifltir. Üçüncüsü ise foto¤raf›n sana-
t›n ortam›nda yeni bir sanat alan› olarak bulunufludur. Bu da negatif görüntünün
1841 y›l›nda bulunufluyla gerçekleflmifltir. Bu konu da 1845 y›l›nda ortaya ç›km›fl-
t›r. Foto¤raf›n resmetme tekni¤i olarak bulunuflu ve negatif görüntünün bulunu-
fluyla mekanik ço¤altma tekni¤i olarak kullan›lmas›, foto¤raf›n teknoloji yönüyle
ilgilidir. Bunlar›n sonuçlar› bireyi ve toplumu etkilemesine ra¤men belirleyici olan
fley, foto¤raf›n resmetme tekni¤iyle ilgili teknolojiler ve süreçleridir. Yani foto¤ra-
f›n bu iki durumuyla ilgili olarak belirleyici olan fley, teknoloji olmufltur.
Foto¤raf›n sanat›n ortam›ndaki geliflmelerinden söz ederken güzel sanatlardan,
sanat›n nesnelerinden ve sanatç›n›n konumundan söz edilmektedir. Bu anlamda
da, üzerinde durulan fley, foto¤rafç›lar ve onlar›n çekti¤i foto¤raflard›r. Foto¤raf bir
sanat alan› olarak ele al›n›rken, foto¤rafla birlikte, foto¤raf ve foto¤rafç›n›n içinde
yer ald›¤› toplumdaki sosyo-ekonomik ve siyasal geliflmeler de göz ard› edilemez.
Foto¤rafla ilgili olarak sanat kavram› kullan›ld›¤›nda, sanat›n ne oldu¤u ve güzel
sanatlar içinde yer alan konular gündeme gelmektedir. Sanat kavram›n›n neyi içer-
di¤i tarihsel olarak bellidir. Öncelikle bir insan vard›r. Bu insan; düflünce ve duy-
gular›n› baflka insanlara iletme, aktarma süreci içine girer. Bu aktarma iflini yapar-
ken, becerilerini ve düfl gücünü kullan›r. Bu flekilde duygular›n› ve düflüncelerini
baflkalar›na ifade etmifl olur. Bu ifade fleklinin yarat›c› bir flekilde yap›lmas› gere-
kir. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, sanat ve sanat eserlerinin de¤iflti¤i görülür; ancak
de¤iflmeyen fley sanat›n toplum içinde var olmas›d›r. Yine de¤iflmeyen bir baflka
konu da, yarat›c› insan ve onun duygu ve düflüncelerini ifade etmesidir.
Konuyu resim sanat› gibi yüzey üzerine yap›larak ortaya ç›kan sanat eserlerine
getirirsek, belirleyici olan bir olgu da sanat kurumlar›d›r. Galeriler ve müzeler ise
bu sanat eserlerinin dolafl›m›n› sa¤layan kurumsal yap›lard›r. Bu anlamda, sanat
kurumlar› içinde yer alan eserler, do¤al olarak sanat eseri ve bunu yapan da sanat-
ç› durumuna geliyor. Tabii ki geliflen teknolojiler sonucunda; foto¤raf, say›sal tek-
nolojiler ve bilgisayar vb. konular sanat eseri olarak foto¤raf›n konumunu yeniden
tart›fl›l›r duruma getirmifltir. Foto¤raf, 1850’li y›llardan beri sergilenmektedir. ‹ngil-
50
Büyük Sergi, 1951 Londra.
Kraliçe Victoria taraf›ndan
Hyde Park içindeki Kristal
Saray ’da aç›lm›flt›r. Farkl›
ülkelerin yer ald›¤› bu
sergiye Osmanl›
‹mparatorlu¤u da
kat›lm›flt›r. Genifl bir flekilde
ticari olanaklar›n yer ald›¤›
bu sergide foto¤rafa da ilk
kez yer verilmifltir. Dönemin
foto¤raf yöntemleriyle
üretilmifl 100’ün üzerinde
foto¤raf eseri sergide yer
alm›flt›r.
Foto¤raf Kültürü
tere’de 1851’de haz›rlanan Büyük Sergi ’ye çeflitli foto¤raflar kabul edilmifltir. Yine
1852’de Kraliyet Sanat Derne¤i (Royal Society of Arts) ilk foto¤raf gösterisini ger-
çeklefltirmifltir. Dönemi aç›s›ndan düflünüldü¤ünde bu iki olay foto¤raf aç›s›ndan
çok önemlidir. Bu flekilde foto¤raf, iki yeni ortamda (medium) yer alm›flt›r. ‹lki ser-
gileme, ikincisi ise insanlar›n bir araya gelerek izlemesi durumudur.
Bu ba¤lamda, sanat kavram›yla neyin kastedildi¤i konusu bir tart›flma alan› ola-
rak ortaya ç›k›yor. Sanat kavram›yla ilgili belirleyici olgulardan yukar›da söz etmifl-
tik; ancak yine de farkl› tan›mlamalar söz konusu olmufltur. Sanat konusuyla ilgili
olarak, Bat›’da Rönesans belirleyici bir dönemdir. Rönesans sonras›nda sanat, duy-
gusall›k, güzel ve görsel estetik ifadeyle ilgili olarak öne ç›km›flt›r. Sanatç› olan ki-
flinin özgün bir ifade flekliyle kendini anlatmas›, genelden farkl› bir görüflü baflka
bir deyiflle sezme kabiliyeti olmas› gerekir. Tabii ki sanatç›n›n bütün bunlar› kendi
alan› içinde yarat›c› bir flekilde d›fla vurmas› gerekir. Bu anlamda, sanatç›n›n özgür-
lü¤ü belirleyici bir olgudur. Sanatç› s›radan insanlar›n d›fl›nda gerçek ya da belli bir
durumu görebilen ve bunun içindekileri sezebilen kiflidir. Bat› sanat› ve sanatç› ki-
flili¤iyle ilgili bilgileri farkl› yaklafl›mlara ay›rarak s›ralamak mümkündür. Bu temel
belirleyici yap› içinde foto¤raf ve sanat iliflkisini de¤erlendirmek gerekir. Bu konu-
lar›n foto¤raf aç›s›ndan tart›fl›ld›¤› y›llarda (1850’ler) foto¤rafç›, fiziksel gerçekleri
optik yoluyla kaydederken bir kifli olarak görülüyordu. Foto¤raf makinesinin önün-
dekiler sadece kaydeden olmamal›d›r. Foto¤rafç›n›n sanat›n ortam›nda yer almas›,
foto¤raf makinesini yöneltti¤i nesne, konu ya da durumlarla ilgili olarak kendine
özgü bir sezifl, düflünsel anlamda özgün bir görüfl oluflturmas› önemlidir.
Foto¤rafç›n›n sanatç› kiflili¤iyle ilgili olarak görsel bir anlay›fl› ve bunu alg›laya-
bilecek zihinsel karar gücü de önemlidir. Foto¤rafç›, bunu ço¤unluk ad›na da ya-
pabilece¤i gibi kenarda köflede kalm›fl az›nl›k ad›na da yapabilmelidir. Bu anlam-
da sanat eserleri, özellikle de galerilerde ve müzelerde sergilenenler, toplumun bel-
li bir kesimine yöneliktir. Bat›da Sanayi Devrimi sürecinde geliflen ve zenginleflen
burjuvazi ve eski aristokratlar sanat eserleriyle yo¤un olarak ilgilenmifllerdir. Gale-
riler ve müzeler herkese aç›k olmas›na ra¤men bu kurumlar toplumun üst kesimi-
ne yönelik alanlar olarak ortaya ç›km›flt›r. Foto¤rafç› da sanatç› olarak karar verir-
ken, bu toplumsal yap›lanman›n uza¤›nda kalamam›fl, kalmas› da beklenmemifltir.
Foto¤raf›, resim ya da heykel sanat›yla karfl›laflt›rarak de¤erlendirmek de do¤-
ru de¤ildir. Bu sanat alanlar›n›n ifade biçimi ve süreçleri çok farkl›d›r. Foto¤raf için
her zaman an› yakalamas› ve optik yoluyla yüzey üzerine kaydetme söz konusu-
dur. Sanatsal duyarl›l›¤›n da bu olgular içinde aranmas› gerekir. Bu tart›flmalar›n
foto¤rafla ilgili olarak yap›ld›¤› 1850’li y›llarda, foto¤raf›n teknolojiyle ilgili boyutu
sanat›n alan› d›fl›nda de¤erlendirmeye çal›fl›lm›fl ve buna yönelik tart›flmalar yap›l-
m›flt›r. Bu tart›flmalar, foto¤raf›n sanat›n ortam›ndaki konumunu olumsuz etkile-
mifltir. Foto¤raf, sanat eseri olarak alg›lanmam›flt›r. Foto¤raf› yarat›c› kifli duyarl›l›-
¤›yla ele alan foto¤rafç›lar da do¤al olarak güzel sanatlar›n gelene¤ine yönelmifl-
lerdir. Foto¤raf›n kendine özgü anlat›m biçimini vurgulamak için konusunu ve
görsel esteti¤ini olufltururken güzel sanatlar gelene¤inden yararlanm›fllard›r. Fo-
to¤raf makinesinin optik yoluyla, fiziksel gerçekleri kaydetme gücü de görmezden
gelinememifltir. Foto¤rafa özgü olarak ortaya ç›kan bu gerçe¤i kaydederek ço¤alt-
ma, birçok kifli için çekici olmufltur. Bütün bu çekicili¤ine ra¤men bu yönüyle fo-
to¤raf›n, sanat›n ortam›nda da kabul edildi¤i söylenemez. Örne¤in bu ilk y›llarda
foto¤raf› yarat›c› bir flekilde kullanan Julia Margaret Cameron (1815-1879) ya da
Lady Clementine Hawarden (1822-1865) kendilerini sanatç› olarak görmemifller-
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 51

dir. Bu dönemle ilgili olarak foto¤raf tarihçileri, bir foto¤raf elde etmek için birden
çok negatifin kullan›larak birlefltirilmifl bask› yap›lmas›n› yarat›c› bir uygulama ola-
rak görmüfllerdir. Bu flekilde, eser yani foto¤raf ortaya ç›kmadan önce, güncellefl-
tirme aflamas›ndaki yarat›c› etkiye vurgulama yap›lm›flt›r.
Foto¤raf›n sanat›n ortam›na girmeye yöneldi¤i 1850’li y›llarda önemli bir olay
da 1855 y›l›nda aç›lan Paris Foto¤raf Sergisi olmufltur. Foto¤rafç›, Nadar ve Bayard
bu sergiye zorlamayla kabul edilmifllerdir. Foto¤raf tarihçileri bu durumu, yani gü-
zel sanatlar sergisinde foto¤rafç›lar›n yer almas›n› “d›flar›dan gelip yerleflen göç-
menler” olarak de¤erlendirmifllerdir. Bu ba¤lamda, foto¤rafç› Nadar (Gaspard Fe-
lix Tournachon) taraf›ndan yay›nlanan desenler dikkat çekicidir (Çizim 4.1). Nadar
bir foto¤rafç› olarak güzel sanat alan›na yönelmesiyle ilgili tepkiyi bu desenler yo-
luyla da sergilemifltir.

Çizim 4.1
NADAR. Desenler.
Sol, “Güzel
sanatlar sergisinde
küçük bir köfle
isteyen foto¤raf”
(1855). Sa¤,
“Kendisine çok fley
borçlu oldu¤u
foto¤rafa
sergisinden
küçücük bir yer
vermeyi bile çok
gören resmin
nankörlü¤ü”
(1857).

1850’lerde, foto¤raf›n sanat›n alan›ndaki geliflimiyle ilgili üç ana görüfl söz ko-
nusu olmufltur. Yayg›n olan birinci görüfl, foto¤raf›n sanat olarak görülmemesi yö-
nündedir. Bunun nedeni insan eli ya da ruhu yerine mekanik bir ayg›t olan foto¤-
raf makinesinin söz konusu olmas›d›r. ‹kinci yayg›n görüfl, foto¤raf›n sanata fayda-
l› olabilece¤i yönündedir. Bu anlamda resim sanat›yla da asla eflit görülmemesi ge-
rekir. Üçüncü görüfl ise foto¤raf makinesinin sa¤lad›¤› görüntünün insan eliyle ger-
çeklefltirilen eserler kadar de¤erli oldu¤unu savunan görüfltür. Bu görüflteki kifliler
foto¤raf›n sanat ve kültür üzerinde yararl› etkisi olabilece¤ini fark etmifllerdir. Bü-
tün bu tart›flmalar do¤rultusunda; foto¤raf›n sanat›n ortam› içinde yer almas›, do-
¤al olarak sanat›n anlam›n› ve içeri¤ini de etkilemifltir. Sanat›n geleneksel yap› için-
den kurtularak yeni alanlara aç›lmas› ve ayn› zamanda farkl› anlat›m biçimlerine
yer vermesi konusunu gündeme getirmifltir. Bu anlamda, foto¤rafla birlikte, sanat-
ta biriciklik, tek olma, eserin asl› gibi gelenekten gelen olgular›n› de¤ifltirmifltir. Fo-
to¤raf bu olgular›n önemini ortadan kald›rm›flt›r.
Güzel sanatlar içinde foto¤raf›n etkilendi¤i temel alan resim sanat› olmufltur.
Foto¤rafla birlikte, sanatç›lar do¤ay› ve nesneleri resmetmeyi de¤ifltirmeye yönel-
mifllerdir. Fiziksel gerçekleri yakalamakla foto¤rafla yar›flman›n olanaks›z oldu¤u-
nu fark eden sanatç›lar, foto¤rafik betimlemelerden uzaklaflm›fllard›r. Sanatç›lar
52 Foto¤raf Kültürü

için foto¤raf, do¤ay› ve sosyal yaflam› araflt›rma arac› olmufltur. Özellikle ‹zlenim-
ci (Empresyonist) ressamlar üzerinde bu etki çok görülür. Bilimsel çal›flmalar so-
nunda ortaya ç›kan nesne-renk iliflkisi, izlenimciler için yol gösterici olmufltur. On-
lar, her nesnenin kendine özgü ›fl›¤› ve rengi oldu¤unu anlam›fllar ve nesnenin
üzerindeki ›fl›k ve renkle ilgilenmifllerdir. Bu anlamda izlenimciler için gerçek, gö-
rünen biçimdir. Bir manzara ya da konunun ilk izlenimi bize genel bir durumu ve-
rir. Bu genel görünüfl içinde bir ayr›nt›y› yakalamak için izlenimciler, insan gözü-
nü foto¤raf makinesine benzetirler. Foto¤rafta ›fl›k, optik ve resmetme biçimi izle-
nimcileri çok etkilemifltir. Bir ço¤u da foto¤raf makinesini bir not tutma ya da tas-
lak oluflturma arac› olarak kullanm›flt›r.

Foto¤raf 4.1

EDGAR DEGAS.
Dansç›. 1895
sonu ya da
1896.
Jelatin kuru
plaka negatif.
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 53

‹zlenimci ressam Edgar Degas (1834-1917) çal›flmalar›nda foto¤raftan yararlan-

m›flt›r. Foto¤raf 4.1 ve Çizim 4.2’de görüldü¤ü gibi sanatç›n›n foto¤raf kullan›m bi-
çimi aç›kça görülmektedir. Dansç› (Çizim 4.2.) k›rm›z› ve siyah kalemle ka¤›t
üzerine çizimdir. Dega’n›n bu çizimi, foto¤raftan yola ç›karak gerçeklefltirdi¤i
aç›kça bellidir. Sanatç› foto¤raf makinesini taslak çizim elde etmek için kullanm›flt›r.
Ayr›ca boyut ve ›fl›k da¤›l›m› aç›s›ndan foto¤raf, sanatç›ya yol gösterici olmufltur.

Çizim 4.2
EDGAR DEGAS.
Dansç›. Tarihi
belli de¤il.
54 Foto¤raf Kültürü

Foto¤raf 4.2

CHARLES SPITZ.
Tahitili Kad›n.
Y. 1890.
Albümün bask›.
Spitz’in bu
foto¤raf› ünlü
ressam Paul
Gauguin’e
taslak olmufltur.
Gauguine bu
foto¤raf›
kullanarak ünlü
Melankolik adl›
resmini
yapm›flt›r.

Ressam Paul Gaugin (1848-1903) foto¤raf› çal›flmalar›nda kullanan sanatç›lar-

dand›r. Sanatç›, foto¤raf› bir taslak haz›rlama olarak kullanm›flt›r. Foto¤raf 4.2 ‘den
yola ç›karak yapt›¤› Melankolik (Resim 4.1) adl› resimde foto¤raf›n etkisi aç›kça
görülür. Charles Spitz’in Tahitili Kad›n (Foto¤raf 4.2) adl› foto¤raf› ile Melankolik
adl› resme dikkatle bak›ld›¤›nda, Gaugin’in duygusal ifadeyi ortaya ç›kar›rken de
foto¤raftan esinlendi¤i görülür. Toplumsal yaflam›n içinde yer alan foto¤raf, res-
metti¤i konular› bir flekilde farkl› alanlara ve ortamlara ulaflt›rm›flt›r.
4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 55

Resim 4.1
PAUL GAUGUIN.
Melankolik. 1891.
Tuval üzerine
ya¤l› boya.
56 Foto¤raf Kültürü

Foto¤rafç› Nadar ve onun gibi portre foto¤rafç›l›¤› ile u¤raflan ilk foto¤rafç›lar,
portre ressamlar›n›n alan›na girmifllerdir. Onlar saatlerce ressam›n önünde poz ve-
rilmesi yerine, stüdyo ortam›nda daha az zahmetle ve daha ucuz olanak ürettikle-
ri portrelerle, bu olguyu topluma yaym›fllard›r. Böylece foto¤raf teknolojisinin iki
belirleyici özelli¤i giderek önem kazanm›flt›r. ‹lki resmetme tekni¤idir. Portre ve
do¤a ressamlar› bu yeni resmetme tekni¤inden çok etkilenmifllerdir. ‹kincisi ise
mekanik olarak ço¤altma özelli¤idir. Foto¤raf güzel sanatlar›n alan›ndaki eserleri
mekanik olarak ço¤altarak yaym›flt›r. Foto¤rafla birlikte müzelerdeki eserler, uzak
co¤rafyalardaki tarihî eserler insanlar›n önüne gelmifltir. Foto¤raf, mekanik olarak
ço¤alt›l›rken ayn› zamanda da bu eserlerin toplum içinde genifl kitlelere yay›lma-
s›n› sa¤lam›flt›r. Foto¤raf›n bu mekanik olarak ço¤altma özelli¤i, hem sanat eserle-
ri hem de toplumsal yaflam aç›s›ndan yap›sal olarak önemlidir.
Foto¤raf sanatç›lar›, 1800’lü y›llar›n sonunda, ‹ngiltere’deki ünlü ‹ngiltere Fo-
to¤raf Toplulu¤u içinde kalarak foto¤raf›n sanat olarak geliflemeyece¤ini anlam›fl-
lard›r. Dönemin ünlü foto¤rafç›lar›ndan olan Henry Peack Robinson, ayn› konu-
nun farkl› foto¤rafç›lar taraf›ndan farkl› olarak resmedilece¤ini vurgulam›flt›r. Ona
göre foto¤raf bir sistem ya da kimyasal bir süreç de¤il, her foto¤rafç›n›n farkl› bir
dokunufludur. 1892 y›l›nda Henry Peach Robinson, Frank Sutcliffe, Frederich
Evans, Paul Martin ve Alfred Stieglitz gibi foto¤rafç›lar›n üyesi oldu¤u Ba¤l› Yü-
zük Kardeflli¤i (Linked Ring Brother Hood) toplulu¤unu kurdular. Kad›nlar›n da
içinde yer ald›¤› bu foto¤raf toplulu¤u, foto¤raf›n bilim ve teknoloji yönüne karfl›
ç›karak, foto¤raf› sanat olarak desteklemeyi amaçlad›. Bu topluluk, kurulufluyla
birlikte, foto¤raf sergileri düzenlemeye bafllad›. Bu toplulu¤un devam› ABD’de
1902’de Photo-Secession hareketi olarak Alfred Stieglits taraf›ndan bafllat›ld›. 1903
y›l›nda yine Stieglitz taraf›ndan ABD’de Camera Work adl› dergi Photo-Secession
hareketinin yay›n organ› olarak bafllam›flt›r.

Alfred Stieglitz (1864-1946)

New Jersey’de do¤an Stieglitz, foto¤rafç›l›¤a Berlin’de mühendislikte okurken baflla-
d›. Bu alanda k›sa sürede büyük baflar›lar elde etti. 1880’lerde Avrupa’y› gezerek bir-
çok foto¤raf çekti. ‹lk günlerinden itibaren foto¤raf› tekni¤in ötesinde yeni bir anla-
t›m biçimi olarak görmeye çal›flt›. Bir taraftan foto¤raf tekni¤ini ö¤renip bunu ilerle-
tirken, öte yandan da bu yeni resmetme tekni¤inin sanat›n ortam›ndaki aray›fllar›-
na kat›ld›. 1800’lü y›llar›n sonlar›nda, Avrupa’da foto¤raf› yarat›c› bir kayg›yla kul-
lanmaya çal›flanlar›n yöneldi¤i alan resim gelene¤i olmufltur. Resimsel foto¤raflar
çekmek yayg›n bir anlay›fl olarak görülüyordu. Stieglitz, Avrupa’daki bu dönem ça-
l›flmalar›nda Resimsel foto¤raf› ortaya koymufltur. Örne¤in, Paula ya da Günefl Ifl›n-
lar› (Foto¤raf 4.3) adl› 1889 y›l›nda çekti¤i foto¤raf, tipik resimsel bir foto¤raft›r. D›-
flar›dan gelen günefl ›fl›nlar› pencerenin panjurundan odaya girerken görsel bir ya-
p› oluflturmufltur. Bu foto¤raf, hem teknik hem de görsel aç›dan ustal›k gerektiren bir
çal›flmad›r. Stieglitz’in ilk foto¤raflar›nda yetene¤i ilk bak›flta görülür. Daha bu y›l-
larda, yirmi yafllar›nda iken Avrupa’da birçok ödül alm›flt›r.
4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 57

Foto¤raf 4.3
ALFRED
STIEGLITZ.
Paulac ya da
Günefl Ifl›nlar›.
1885. Gümüfl
Jelatin bask›.
58 Foto¤raf Kültürü

Foto¤raf 4.4

ALFRED STIEGLITZ.
Güverte. (1907).
Fotogravür.

Stieglitz, 1889’da New York’a döndü ve foto¤raf alan›nda önemli çal›flmalar yapt›.
Onun bu çal›flmalar›n› iki temel bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. ‹lki foto¤raf-
ç› olarak üretti¤i foto¤raflard›r. Avrupa’da ö¤rendi¤i Resimsel foto¤raf örneklerini
ABD’de de üretmeye devam etmifltir. Stieglitz, 1892’de Avrupa’da iken Henry Peach
Robinson ve di¤er foto¤rafç›larla birlikte Ba¤l› Yüzük Kardeflli¤i (Linked Ring Brot-
herhood) toplulu¤u üyesi olarak Resimsel Foto¤raf anlay›fl› içinde olmufltur. Resimsel
etkileri oluflturan foto¤raflar çekmifltir. 1902’de New York’da bu toplulu¤un bir deva-
m› olarak Photo-Secession toplulu¤unu kurmufltur. Bu flekilde, resim sanat›n›n olufl-
turdu¤u gelene¤i foto¤raf yoluyla sürdürmeye ABD’de devam etmifltir. Stieglitz’in
ikinci önemli katk›s› ise foto¤raf›n sanat ortam›nda yer almas›na yönelik çabalar›-
d›r. Bu amaca yönelik olarak, New York’da 1903’de Camera Work adl› bir sanat der-
gisi yay›nlamaya bafllad› ve 1905’de 291 Galeri adl› bir modern sanat galerisi açt›.
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 59

Stieglitz, resimsel anlay›flla bafllad›¤› foto¤rafç›l›¤›n› daha sonraki y›llarda gerçekçi

foto¤raflara yönelerek devam ettirdi. Bu anlamda, insan›n içinde yer ald›¤› günlük
yaflamdan kesitleri gösteren foto¤raflar› çok ün kazanm›flt›r. Bir gemide farkl› gelir
durumundaki insanlar›n bir arada görüldü¤ü Güverte (Foto¤raf 4.4) adl› foto¤raf›,
gerçekçi foto¤raf›n tipik bir örne¤idir. Hayat›n›n son y›llar›nda ise do¤aya yönelmifl
ve daha çok bulut foto¤raflar› çekmifltir. Stieglitz, foto¤raf alan›yla ilgili birçok yaz›
da kaleme alm›flt›r. Yaz›lar›nda foto¤raf›n hem teknik hem de sanatsal yönünü ele
alm›flt›r. Foto¤raf makineleri ve foto¤raf sanat› üzerine kaleme ald›¤› iki önemli ya-
z›s›ndan baz› al›nt›lar afla¤›dad›r:

Alfred Stieglitz
Elde Tafl›nan Foto¤raf Makinesi ve fiimdiki Önemi (1897)(2) (1)Alfred Stieglitz, Elde
Toplumsal bir merak olarak foto¤rafç›l›k neredeyse ölüm döfle¤inde; bunun için de en Tafl›nan Foto¤raf Makinesi
ve fiimdiki Önemi, 1897’de
baflta bisiklete gösterilen, geçici meraka teflekkür etmeliyiz. Foto¤rafç›l›¤›n geliflimiyle yay›nlanan bu yaz›n›n Türkçe
ciddi olarak ilgilenenler asl›nda bu duruma bir talihsizlik olarak bakm›yorlar. Tersi- çevirisi için bak›n›z: Sanat
Dünyam›z, Üç Ayl›k Kültür ve
ne burada gizil’i bir avantaj olarak görüyorlar; çünkü makinelerini bir kenara terk
Sanat Dergisi, S. 84, 103-
edip yeni bisikletlerine koflanlar, foto¤rafç›l›¤› bir spor san›yorlard›. Olaylar›n böyle 105, Çeviren: Mehmet H.
bir dönemece girmesinden bütünüyle hoflnutsuz olanlar, foto¤rafç›l›k malzemeleri- Do¤an.
nin üretimi ve sat›fl›yla ilgilenen kifliler sadece. Birkaç y›l önce foto¤rafç›l›¤›n bu den-
li popülerleflmesi hiç flüphesiz elde tafl›nan foto¤raf makinesi sayesinde oldu. (...)
‹lk bafllarda “dedektif gibi hiç hofl olmayan bir isimle an›lan ve sahibinin biraz sin-
si oldu¤unu ima eden foto¤raf makinesi, üç ayakl› sehpan›n flampiyonlar› aras›nda
çok kötü bir üne sahiptir. Kendi içinde yeterince masum, bilinmeyenlerin elinde
önemsiz bir oyuncak olarak korkunç, yolculu¤u boyunca geçti¤i yerlerin foto¤rafik
notlar›n› almay› arzu eden dünya gezginlerinin amaçlar› için iyi, fakat amac› cid-
di çal›flma yapmak isteyenlerin istekleri hiçbir flekilde uygun olmayan bu küçük ale-
te, bu flampiyonlar tepeden bak›yorlard›. (...)
Elde tafl›nan foto¤raf makinesiyle resim çekmek için, görünüflü önemsemeden konu-
yu seçmek, çizgileri ve ayd›nlatmay›, dikkatlice incelemek yerinde olur. Önümüzden
geçmekte olan görüntüleri seyretmeye karar verdikten sonra, her fleyin dengede oldu-
¤u, yani gözünüzün tatmin oldu¤u an› bekleyin. (...)

Alfred Stieglitz
Sanatsal Foto¤raf (1899)(2) (2)Bu yaz› Beaumount
Yaklafl›k 10 y›l önce sanatsal foto¤raf, içinde do¤du¤u kar›fl›kl›ktan s›yr›l›p kendini Newhall, Photography,
ispatlad› ve fikirlerini kalem ve f›rçan›n d›fl›ndaki yollarla anlatmak isteyen sanat Essays &Images: Illustrated
Readings in the History of
afl›klar› sayesinde bu son halini ald›. Anlam› çok sonradan anlafl›lan sanatsal foto¤- Photography, Museum of
raf, ilk önceleri sanatla ilgili olmad›¤› gerekçesi anlam›yla reddedildi. Bu cümleden, Modern Art, New York, 1980
kitab›nda yer al›r. Yaz›m
o zamanlar ciddi anlamda sanatsal foto¤raf yap›lmad›¤› anlafl›lmas›n. O zamanlar Türkçesi için bak›n›z:
elbette mükemmel içerikli foto¤raflar vard› ama onlar› anlatacak planl› bir oluflum “Sanatsal Foto¤raf”, (Çev;
yoktu. (...) Aylin Y›lmazbayhan),
Foto¤rafya S.14,
Günümüz foto¤raf dünyas›nda kabul görmüfl üç s›n›f vard›r: Sadece foto¤raf çekmifl www.fotografya.gen.tr
olmak için foto¤raf çekenler, tamamen teknik çal›flanlar ve sanatsal foto¤raf çal›flan-
lar. ‹lk grup, istenmeyenin d›fl›nda hiçbir fley getirmez. ‹kinci grup, y›llarca çal›flma-
n›n sonucunda iyi bir teknik e¤itim edinmifl olur. Son grup ise, y›llarca biriktirilen
teknik bilgiden sonra sanatç›n›n duygu ve düflüncelerini ortaya ç›kar›r. Bu son s›n›f-
taki foto¤rafç›lar, hayatlar›n›n en iyi y›llar›n› çal›flmaya adarlar ve genel bir izleyi-
ci, onlar›n çal›flmalar›na bakt›¤›nda sanatsal foto¤raf yapman›n çok kolay bir fley ol-
mad›¤›n›, y›llar boyunca verilmifl bir emek ve içgüdü sonucu oldu¤unu anlar. (...)
60 Foto¤raf Kültürü

(...) Asl›nda bize göre foto¤raf, oldukça fazla el ve beyin gücü gerektirir. Belki de bu
yüzden o klasik anlamda bir sanat de¤ildir. Ressamlar, konuflmak için teknik ö¤re-
nirler ve resim yaparken de fikir ürettiklerini san›rlar. Foto¤rafta ise sanat konuflmak
oldukça ciddi bir “fikir üretme” aflamas›d›r. Teknik aç›dan sanatç› yeterli oldu¤u
halde, enerjisinin ço¤unu “fikir üretme”ye ay›r›r. Buradaki as›l nokta “senin ne söy-
lemen gerekti¤i ve bunu nas›l söyledi¤in”. Sanat çal›flmas›n›n özgünlü¤ü ister fliirde,
ister foto¤rafta, ister resimde olsun, daha zordur, bunu kimse inkâr edemez. Fakat,
en mükemmel düflünceler de, bu en basit gibi görünen “yaz›” tekni¤i ile ifade edil-
mifltir.” (...)
(...) Objektif, foto¤raf makinesi vs.’nin foto¤raf yapmakta birer araç oldu¤u fikri ak-
si düflüncedeki pek çok insan› flaflk›na çevirecektir. Kabul edilmelidir ki foto¤raf›n bir
sanat dal› olmad›¤›na dair verilen bu karar onun tamamen bir mekanik ifllemden
ibaret oldu¤u düflüncesine dayanmaktad›r. Fakat, bu güçlü karar› destekleyen en iyi
kan›t da bu de¤ildir. Maalesef foto¤raf çal›flmalar›n›n onda dokuzu, tamamen tek-
nik içgüdülerle yap›lm›flt›r. Fakat buna dayanarak, “bütün foto¤raf çal›flmalar› ta-
mamen mekanik bir ifllemden ibarettir” demek ise çok yanl›fl olur. (...)

Foto¤raf›n bulunuflunu takip eden elli y›l içinde foto¤raf ve resim aras›ndaki
karmafl›k iliflkiyle birlikte, foto¤rafç›lar›n sanat›n ortam›nda yer aramalar›n›n bo-
yutu genifllemifltir. Bu tart›flmalar›n, yani foto¤raf›n sanat ortam›ndaki yerinin be-
lirlenmesi yan›nda foto¤raf makinesi toplum içinde h›zla yay›lmaya bafllam›flt›r.
Bir tarafta amatör olarak u¤raflanlar, di¤er tarafta görsel bir malzeme ve bilimsel
bir teknoloji olarak foto¤raf› kullananlar giderek yayg›nlaflm›flt›r. Bu y›llarda fo-
to¤raf›n güzel sanatlar›n bir alan› oldu¤u iddialar›yla birlikte, foto¤raf yoluyla
farkl› kültürel ve sosyal durumlar›n ortaya konulmas› sa¤lanm›flt›r. ‹çinde foto¤ra-
f›n yer ald›¤› kitaplar, sergiler; ço¤alt›larak genifl kitlelere yay›lan foto¤raflar, bu-
nun örnekleridir.

YEN‹ SANAT AKIMLARI VE FOTO⁄RAF

Foto¤raf 1900’lü y›llar›n ilk yar›s›ndan itibaren Bat› sanatlar›n›n temelini olufltu-
ran kurallara karfl› meydan okumay› temsil ediyordu. Bu, foto¤raf›n nesnenin
üzerinden gelen ›fl›¤› yakalayan ve kimyasal süreçlerle yüzey üzerine kaydetme
gerçe¤ine dayan›yordu. Bu süreci gerçeklefltirmek için de çok fazla yetenek ge-
rekmiyordu. Bu dönemde foto¤raf, görünümlerin teknik bir üretim süreci olmas›
fleklinde de¤erlendirilerek yarg›lanm›flt›r. Bu flekilde yarat›c› sonuçlar yerine bi-
limsel ve belgesel çal›flmalar için daha uygun görülmüfltür. Bu dönem süresince,
foto¤rafç›lar, foto¤raf›n tekni¤ini gelifltirme çabalar› içinde olmufllard›r. Bir yan-
dan her yeni geliflme ressamlar›n alan›na bir baflka aç›dan sald›r› olarak de¤erlen-
dirilirken, di¤er yandan ressamlar foto¤raf›n yeni teknolojilerini kullanmaya yö-
nelmifllerdir. Foto¤raf›n bu ilk dönemde gelifltirdi¤i yeni süreç ve yöntemlerin
hepsi daha nitelikli görüntü elde ederek, foto¤raf› sanat›n ortam›na tafl›yacak ol-
gular› içermifltir.
Foto¤raf, toplumsal yaflam içindeki olaylar›n geleneksel Bat› sanat› kal›plar›
içindeki bir öncülü¤ü ortaya ç›kartan olgulara etken olmufltur. Foto¤raf›n geliflim
sürecinde Bat› sanat›nda ortaya ç›kan; ‹zlenimcilik; Post-izlenimcilik, Kübizm, Fü-
turizm Dada, Pop Art gibi ak›mlar, toplumsal yaflam içinde ortaya ç›kan teknolojik
geliflmelerin sanat›n ortam›ndaki yeni aray›fllar›d›r. Bu ak›mlar› yans›tan sanatç›lar,
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 61

s›radan insan›n günlük yaflam›n› de¤ifltiren toplumsal de¤iflimin etkilerini sanat›n

ortam›nda dile getirmeye çal›flm›fllard›r. Onlar›n anlay›fl›, do¤al olarak, geleneksel
Bat› sanat›n› da sorgulam›flt›r.
Renkli ka¤›tlar, eski dergiler, duvar ka¤›tlar› vb. fleyleri keserek ve yeniden bir-
lefltirerek gerçe¤i ifade etmenin yollar›n› aramak yeni bulufl olarak ortaya ç›kt›. Ko-
laj, fotomontaj gibi özellefltirilmifl flekil ve düzenlemeler, sanat›n anlat›m gücünü
destekleyen olgular haline geldi. Bu flekilde, foto¤raf neyin nas›l kullan›lmas› ge-
rekti¤ini belirleme aç›s›ndan yeni sanatç›lara katk›da bulunmufltur. Bat› sanat›n›n
geleneksel yap›s›n› de¤ifltirmeye yönelik alanlar foto¤raftan yararlanm›fllard›r. Bu
y›llarda ressamlar da geleneksel yap›yla ilgili görüflleri terk etmeye devam eder-
ken, foto¤rafç›lar nesneleri yukar›dan, afla¤›dan ve farkl› bak›fl aç›lar›ndan keflfet-
meye bafllad›lar. Bu flekilde, optik bak›fl, foto¤rafç›lar taraf›ndan ç›plak gözden
farkl› bir olgu olarak ortaya konulmaya baflland›. Foto¤rafç›lar, görüntülerin do¤al
olmayan bir fley olmas›na, de¤iflikliklerine ve biçim bozulmalar›na dikkat çektiler.
Foto¤rafç›lar giderek kendilerini, gerçe¤in kopyac›lar› olmaktan kurtarmaya çal›fl-
t›lar. Bu sayede foto¤rafç›lar, opti¤in yarat›c› gücünü ortaya ç›kartt›lar.
Foto¤raf›n fiziksel gerçekleri oldu¤u gibi sunmas›na karfl› ç›kan yarat›c› foto¤-
rafç›lar, 1910’lardan itibaren soyut görüntülere yöneldiler. Örne¤in, Photo-Seces-
sion toplulu¤u içinde yer alan Alvin Langdon Coburu (1882-1966) soyut foto¤raf-
lar elde edebilmek için merceksiz foto¤raf makinesi olan i¤ne deli¤i foto¤raf ma-
kinesi tekni¤ini kulland› (1917). Coburus, foto¤raf›n gerçe¤i yönlendiren yönünü
ortaya ç›kart›rken, ›fl›¤›n tek bafl›na görsel estetik bir ö¤e oldu¤unu da foto¤raf yo-
luyla gösterdi. Yine Man Ray (1890-1976) ve László Maholy-Nagy (1895-1946), fo-
to¤raf makinesi kullanmada foto¤raf elde etmeye yöneldiler. Do¤rudan ›fl›¤a du-
yarl› ka¤›t üzerine üçboyutlu nesneleri koyarak pozlama yapt›lar. Bu flekilde, say-
dam ve yar› saydam nesneler ka¤›t yüzey üzerinde farkl› gölgeler ve dokular or-
taya ç›kartarak, Fotogram (photogram) olarak adland›r›lan sonuçlara çal›flt›lar.
Bunlar foto¤raf›n resmetme tekni¤inin, sanat›n ortam›ndaki farkl› aray›fllar› olarak
de¤erlendirilmifltir.
Foto¤raf teknolojisiyle birlikte 1920’lerden sonra ressamlar ve foto¤rafç›lar tara-
f›ndan gelifltirilen yeni aray›fllar ve ortaya ç›kan yeni sanat ak›mlar›; dönemin sa-
nat›n› geleneksel yap›dan uzaklaflt›rm›flt›r. Bu süreç içinde teknolojiyle destekle-
nen ak›mlar da ortaya ç›km›flt›r. Foto¤raf›n belirleyici etkisi ve rolü Walter Benja-
min (1892-1946) Tekni¤in Olanaklar›yla Yeniden Üretilebildi¤i Ça¤da Sanat Yap›-
t› adl› denemesinde (1937) foto¤raf›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve hareketli görüntü
olarak geliflimiyle birlikte, biriciklik diye kavramsallaflt›rd›¤› olgunun sanat eserinin
kavramsal ve politik geliflimini nas›l de¤ifltirdi¤ini belirlemifltir. Benjamin’e göre
görüntülerin toplu üretimi ve mekanik olarak ço¤alt›larak da¤›t›lmas›, herkesi de-
mokratik bir flekilde üretici haline getirmifltir. Bu süreç içerisinde, foto¤raf öncü bir
konum alm›flt›r. Foto¤raf, bir taraftan sanat›n biricikli¤ini kald›r›rken, öte yandan
da sanat› demokratik biçimde yayg›nlaflt›rm›flt›r.
Foto¤raf›n resmetme tekni¤ine yönelik teknolojik geliflmeler, 1900’lü y›llar›n
ikinci yar›s›ndan itibaren hem ressamlar› hem de di¤er sanatç›lar› yeni görsel de-
neyimlerle donatt›¤› gibi, onlara yeni hayal gücü kaynaklar› sa¤lad›. Sanayi toplu-
munun yeni yaflam düzeni, bireyin çal›flma ve serbest zaman›n› yeniden düzenler-
ken; fotomontajlar, kolaj çal›flmalar›, foto¤raf görüntüleri dönemin ifade flekilleri
olarak ortaya ç›km›flt›r. Foto¤raf›n üst üste pozlama, maskeleme, yönlendirmeler,
karanl›k odada uygulama teknikleri vb. tamamen foto¤rafa özgü teknik süreçler,
62 Foto¤raf Kültürü

bir tür anlat›m dili haline gelmifltir. Bu sayede, foto¤raf gerçe¤i resmeden, kopya-
layan bir olgu olmas›n›n ötesine geçmifltir. Bu ba¤lam içinde dönemin sanat ak›m-
lar›nda Dadaist ve gerçeküstücüleri (sürrealist) anmak gerekir. Dadaistler, sanat ve
esteti¤e karfl› bir tav›r içinde ortaya ç›kt›lar. Yani anti-sanat, anti-estetik Dada’n›n
temel anlay›fl› olarak an›l›r. Gerçeküstücüler ise insan›n iç dünyas›n› ve hayal gü-
cünün ak›lc› olmayan yönünü yans›tmak istemifllerdir.
Gerçeküstücüler, Sigmund Freud ’un (1856-1939) psikoanaliz çal›flmalar›na da-
yanarak; düflsel olan›, zihnin dünyas›n› anlamaya ve bunu sanata yans›tmaya çal›fl-
m›fllard›r. Gerçeküstücülük, düfller dünyas›n› kopya etmeye çal›flan bir alan olarak
de¤erlendirilir. Ünlü gerçeküstücü ressam Salvador Dali (1904-1989), “foto¤raf düfl
gücünü serbest b›rak›r” derken; gerçeküstücülü¤ün dehas› say›lan André Breton
(1896-1966) ise: “Foto¤raf›n bulunuflu, XIX. yüzy›l›n sonunda ortaya ç›kan düflün-
cenin gerçek foto¤raf› olan otomatik yaz›m›n hem resim hem de fliirde eski tip d›-
flavurumlar›na, ölümcül darbeyi vurmufltu” diyerek foto¤raf›n dönemindeki yerini
haz›rlam›flt›r. Bu belirlenen yer, foto¤raf›n sanat›n ortam›ndaki yeridir. Gerçeküstü
foto¤rafç›lar, düfl gücünün önem ve özelli¤ini vurgularken izleyenlerin zihinlerini
kar›flt›rmak için fotomontaj, üst üste pozlama, solarizasyon gibi foto¤raf›n kendine
özgü yöntemlerini kulland›lar. Bu ak›m›n ünlü foto¤rafç›s› olan Man Ray, foto¤raf-
lanamayan› resmetti¤ini, resmedilemeyeni de foto¤raflad›¤›n› belirtmifltir. Bu flekil-
de, foto¤rafla iliflkilendiren gerçek, ters yüz edilerek, kifliler ve mekânlar beklen-
medik, umulmad›k iliflkiler içinde foto¤raflarda anlat›lm›flt›r.
‹nsanl›k tarihi içinde 1900’lü y›llar özel bir ça¤d›r. Bu ça¤ içinde iki dünya sa-
vafl› gerçekleflirken sanat›n ortam›nda da birçok ak›m ortaya ç›km›flt›r. Özellikle II.
Dünya Savafl› sonundaki refah y›llar› 1960’larda birçok öncü sanat ak›m›yla birlik-
te Vietnam Savafl›n›, insan haklar›n›, ›rkç›l›k karfl›t› hareketleri ve feminist politika-
lar› gündeme getirmifltir. Sadece 1968 Ö¤renci Olaylar› bile dönemin düflünce, sa-
nat ve birey toplum iliflkilerini anlamak aç›s›ndan yeterli olabilir. 1960’lardan bafl-
layarak foto¤raf, görüntü olarak hem kitle iletiflim araçlar›nda hem de sanat dün-
yas›nda çok etkili bir hale gelmifltir. Dünyada yaflanan siyasal geliflmelerle birlikte
baflta foto¤raf olmak üzere sanat yeniden toplumsal ve siyasi konularla ilgilenme-
ye bafllam›flt›r. Böylece, insan haklar›, feminizm, savafl karfl›tl›¤›, ulusal uyan›fllar
tema olarak sanatç›lar›n gündemine girmifltir.
Foto¤raf›n kullan›m alanlar›yla ilgili olarak 1960’larda moda çekimleri ve plak-
lar›n kapaklar›nda foto¤raf kullan›lmas› çok önemlidir. Bir di¤er konu da haber
foto¤rafç›l›¤›n›n gazete ve dergilerde kendine özgü bir alan olarak belirmesi ve bu
amaca yönelik yay›nlard›r. Dönemin ünlü sanatç›s› Andy Warhol (1928-1987) ye-
ni yaflam tarz›na ve refah toplumunun afl›r› tüketimine vurgu yapmak için eserle-
rinde foto¤raf kullanm›flt›r. Foto¤raf aç›s›ndan konuya yaklafl›ld›¤›nda, refah top-
lumunun sanatç›lar› teknolojideki geliflmenin ard›ndan tüketim toplumunun fark-
l› nesnelerini sanat›n ortam›nda birlefltirmifllerdir. Bu sanatsal süreç içinde foto¤-
raf, temel bir ö¤e olarak yer alm›flt›r. Sanayi Devrimini resmetme tekni¤i olarak or-
taya ç›karan foto¤raf flimdi de sanayi sonras› toplumunun ulaflt›¤› durumu anlata-
bilmek için baflvurulan bir görsel ö¤e olmufltur. Andy Warhol’un bafl›n› çekti¤i
Pop Art Sanatç›lar›, foto¤raf› arkas›na saklan›lacak bir ö¤e olarak de¤il, kapsaml›
ve tarafs›z bir biçimcilik yaratmak için kullanm›fllard›r. Bu flekilde, Pop Art Sanat-
ç›lar› sunumun fleklini de¤ifltirdiler; kopyalayarak foto¤raf› resmin içine çektiler.
Bunu yaparken de, tüketim kültürünün içinde olan insanlar›n, foto¤raf›n kopyala-
narak ço¤alt›ld›¤›n›n bilincinde olduklar›n›n fark›ndayd›lar. Bu sanatç›lar, ço¤u in-
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 63

san›n içli d›fll› oldu¤u foto¤raf› ve foto¤raf›n kopyalanarak üretilme özelli¤ini bile-
rek öne ç›karm›fllard›r.
1960’lar›n sonuna do¤ru kad›n hareketleri, feminizm yeniden güç kazanmaya
bafllam›flt›r. Bir anlamda kad›nlar, geleneksel olan birçok fleye karfl› ç›km›fllard›r.
Foto¤raf da bu yap› içinde yer alarak elefltirilmifltir. Kad›n, erke¤in bak›fl›n›n bir tür
nesnesidir. Kad›n görsel tüketim kültürünün “nü” olarak bir tür sunumudur. Gör-
sel sanatlar gelene¤inin temelinde kad›n ç›plak yani “nü” olarak yer al›r. Foto¤raf
da bu gelene¤in bir devam›d›r. Bunlar kad›n hareketi savunuculu¤unun temel gö-
rüflleridir. Onlar›n elefltiri alanlar›, ›fl›¤›n görsel kültürünü temsil eden foto¤rafa yö-
neliktir. Bu hareketlerin savunucular› “ABD’deki ünlü Metropolitan Sanat Müzesi-
ne girebilmek için kad›nlar›n ç›plak m› olmas› gerekir?” fleklindeki sorular›n› yine
kendileri yan›tlam›flt›r. Modern Sanatlar bölümündeki sanatç›lar›n %5’ten az› ka-
d›nd›r; nü’lerin %85’i kad›nd›r.
Sanata ve insana yönelik çal›flmalar›n amaçlar›ndan biri, insan›n içinde oldu¤u
toplumsal yaflam› araflt›rmakt›r. Özellikle sanatç›lar, toplumsal yaflam›n insanlarla
ilgili birçok alan›na yönelmifllerdir. Sanat tarihi bunun yüzlerce örne¤ini içerir. Bu
insanlar sanat eserleriyle yüzlefltiklerinde bir anlamda kendilerini tan›m›fl olurlar.
‹nsan, sanat eserinde gösterilen ya da ele al›nan temaya bakt›¤›nda, kendisiyle il-
gili bir yönü benzer flekilde, dönüfltürülmüfl olarak görür. Bu flekilde sanat, bir
kimlik duygusuna ve kültürel yap›ya ait olmak duygusunu besler. Bu durum, fo-
to¤raf için de geçerlidir. Foto¤raf›n oluflturdu¤u görüntü; bir tür kendini, kültürü-
nü arama duygusu olarak da ortaya ç›kar. Asl›na bak›l›rsa, insanlar›n ço¤unun fo-
to¤rafa yöneliflinin ard›nda bu duygu yer almaz m›? 1980’lerden itibaren foto¤raf-
ç›lar›n insana yapt›klar› vurgu, küresel olarak de¤iflen dünyada, insan›n de¤iflen
kimli¤ine yap›lan vurgu de¤il midir? ‹nsan›n ve onun içinde yaflad›¤› co¤rafyan›n,
fiziksel varl›¤›ndan kopar›lmas› konular›n› izleyen foto¤raflar için ne demek gere-
kir? Onlar ekonomik geliflme sonras›nda ortaya ç›kan at›klar›n gerçekçi sunumlar›
m›d›r? Yoksa insan›n afl›r› h›rslar›n›n ulaflt›¤› noktadaki kimlik görüntüleri midir?
1980’li y›llardan sonra birçok foto¤rafç› bu sorular›n yan›tlar›n› aram›flt›r. Bu an-
lamda do¤rudan insan›n ve insan›n içinde yaflad›¤› çevresine yönelik foto¤raf ça-
l›flmalar› yap›lm›flt›r. Bu dönemde, do¤rudan insanla ilgili olarak, hakim kültürün
d›fl›nda kalan bir anlamda ötekilefltirilenler de foto¤raf›n konusu olmufltur. Etnik
farkl›l›klar nedeniyle kenarda kalanlar, ülkelerinden sürülenler, ailelerinden ayr›-
lanlar, kendilerini bir flekilde az›nl›k hissedenler foto¤raf›n konusu olmufllard›r.
Görüldü¤ü gibi foto¤raf, birçok farkl› denemeleri ve sanatsal ak›mlar› bir arada
tutmufltur. Bunu sa¤layan, foto¤rafç›lar›n yöneldi¤i konulardan çok bu konular›n
foto¤raf›n tekni¤ine uyarlanmas› ve ortaya ç›kan görsel estetik uyumudur. Foto¤-
raf›n farkl› alanlara uygulanmas›, sanat›n alan›nda resimselcilik, gerçeküstücülük
ya da Pop Art gibi ak›mlara yönelmifl olmas› hep bu görsel estetik uyumun sonu-
cudur. Bunlar› fark edebilmek için foto¤raf›n resmetme tekni¤ine uyan uygulama
biçimlerine bakmak gerekir. Bütün bunlarla ilgili olarak güzel sanatlar›n gelenek-
sel olarak oluflturdu¤u malzemeler ve bunlarla ilgili süreçler (örne¤in resim, hey-
kel, bask› vb. sanatlar gibi) bir flekilde foto¤rafa eklenmifltir. Sanat›n ortam›nda fo-
to¤raf denildi¤inde, güzel sanatlar gelene¤inden ve bu gelenekten beslenerek or-
taya ç›kan yeni bir somut alan olarak foto¤raf söz konusudur. Ba¤lamsal olarak re-
sim, mimari, heykel ve müzik baflta olmak üzere özellikle bütün plastik sanatlar bu
durum içinde yer al›r. Foto¤raf tek bafl›na ortaya ç›kan bir olgu olamaz.
64 Foto¤raf Kültürü

FOTO⁄RAF ÇA⁄I: SOSYAL KÜLTÜREL YAPI

Bir tarih fleridi içinde düflünüldü¤ünde foto¤raf ça¤› 1900’lü y›llard›r. Hem tekno-
lojik aç›dan hem de farkl› alanlarda yay›lmas› bu ça¤da gerçekleflmifltir. 1900’lü y›l-
lar insanl›k tarihi aç›s›ndan çok önemli bir yüzy›ld›r. ‹ki dünya savafl›n›n gerçeklefl-
ti¤i bu yüzy›l içinde birçok olay ve olguyla birlikte foto¤raf da geliflmifltir. Bu an-
lamda üzerinde durulmas› gereken dönem II. Dünya Savafl› sonras› dönemdir. Bu
dönemde; alüminyum ve plastik günlük kullan›ma girmifl, transistör ve bu yolla
üretilen araçlar s›radan insan›n kullan›m›na sokulmufltur. Dünya savafl› için askerî
amaçl› üretim yapan fabrikalar, savafl bitince do¤al olarak kendilerine yeni üretim
alanlar› aram›fllard›r. Bu geliflmenin sonucu olarak, özellikle Bat› ülkelerinde top-
lumsal yaflama yeni ürünler girmifltir. Foto¤raf makinesi, optik, film ve foto¤raf ka-
¤›d› alanlar›nda üretim ve araflt›rma çal›flmalar› geliflmifltir.
II. Dünya Savafl› sonras› y›llar› Bat› toplumlar› için gerçekten bir refah dönemi
olmufltur. 1950-1960 y›llar›nda bir varil Arap Petrolu 2 Dolardan daha az fiyata sa-
t›lm›flt›r (2000’li y›llarda 100 Dolar› aflm›flt›r). Bunun anlam› fludur: II. Dünya Sava-
fl› sonras› y›llar›nda ekonomik bir bolluk yaflanm›flt›r. Örne¤in, dünya imalat sana-
yi aç›s›ndan büyüme oran›; 1938’de % 2.2, 1953’te %4.5 ve 1963 y›l›nda %5.3 ol-
mufltur. Dünyadaki mamul mallar›n üretimi, 1958-1968 aras› on y›ll›k süre içinde
%100 artm›flt›r. Bu, bolluk ve refah anlam›na gelmektedir. Savafl›n ekonomik ve
psikolojik etkilerinin kalkmas›yla birlikte s›radan insan, radyo, televizyon, buzdo-
lab› hatta otomobille bu y›llarda tan›flm›flt›r. Tabii ki böyle bir dönemde foto¤raf da
hem teknolojik olarak geliflmifltir hem de toplum içinde yayg›nlaflm›flt›r. Tek objek-
tifli refleks (SLR) foto¤raf makineleri baflta olmak üzere farkl› foto¤raf makineleri
bu dönemde yayg›nlaflm›flt›r. Siyah-beyaz ve renkli filmler, foto¤raf ka¤›tlar› ve di-
¤er malzemeler hem s›radan insan için hem de yarat›c› çal›flmalara yönelik olarak
üretilmifltir. Bu yeni toplumsal yap› içinde foto¤raf, tüketim ortam›na yönelik ola-
rak s›radan insan›n kullan›m›na, yayg›n bir flekilde sunulmufltur. Öte yandan da
belli amaçlara yönelik foto¤raf kullan›m› da geliflmifltir.
Tüketim toplumunun önemli bir ö¤esi olarak foto¤raf, tan›t›m ve reklam amaç-
l› olarak yayg›n bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Gazete ve dergilerde, foto¤-
raf olmaks›z›n bir haber yay›nlanmas›n›n önemli bir eksiklik oldu¤u anlay›fl›n› do-
¤urmufltur. Bunun sonucu olarak da bas›n foto¤rafç›l›¤› ve bu amaca yönelik özel
foto¤raf ajanslar› kurulmufltur. Bat› ülkelerindeki birçok gazete renkli olarak bas›l-
maya bafllam›flt›r. Ayr›ca tamamen foto¤raf a¤›rl›kl› haftal›k dergiler yay›n hayat›na
girmifltir. Moda ve do¤aya yönelik foto¤raf a¤›rl›kl› dergiler de bu y›llarda gerçek-
lefltirilmifltir.
Foto¤raf aç›s›ndan durumun toplumsal yaflam içinde daha çok geliflerek karma-
fl›k bir hal almas› ise say›sal (dijital) teknolojinin geliflmesiyle olmufltur. Say›sal fo-
to¤rafç›l›k, bilgisayar programlar›yla birleflerek foto¤raf›n melezleflmesine neden
olmufltur. (Foto¤raf›n bu dönemi, hem teknolojik hem sosyal hem de sanatsal ola-
rak üzerinde durulmas› gereken kendine özgü bir dönemdir.) Foto¤raf›n ilk dö-
nemlerinde sanat›n ortam›nda, resim sanat›yla yaflad›¤› karfl›laflmay›, 2000’li y›llar-
da bilgisayar teknolojisine karfl› yaflamaktad›r. XXI. yüzy›l, foto¤raf aç›s›ndan say›-
sal teknolojilerin dönemidir. Toplu üretim, yeniden üretim, kopyalama teknolojile-
ri, özgün ya da tek olan›n de¤il kopyalanarak ço¤alt›lan›n önem kazand›¤› bu dö-
nemde görüntü iflleme programlar› gibi olgular foto¤raf›n belirleyici ö¤eleri haline
gelmifltir. Bu yeni durum, foto¤raf›n her kullan›m alan›nda kendini göstermektedir.
Foto¤raf›n içinde yer ald›¤› alanlar güzel sanatlar dahil olmak üzere yeni teknolo-
jilerle de¤iflerek devam etmektedir.
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda
Özet
Foto¤raf›n 1850’li y›llardaki geliflmeleri içinde üzerinde
durulmas› gereken önemli bir konu da sanat›n ortam›-
na yönelmesi olmufltur. Foto¤raf bir sanat alan› olarak
ele al›n›rken, foto¤rafla birlikte, foto¤raf ve foto¤rafç›-
n›n içinde yer ald›¤› toplumdaki sosyo-ekonomik ve si-
yasal geliflmeler de göz ard› edilemez. Foto¤raf, 1850’li
y›llardan beri sergilenmektedir. Bu anlamdaki ilk sergi
‹ngiltere’de 1817’de aç›lm›flt›r. Böylece foto¤raf hem
sergilenmifl hem de insanlar taraf›ndan izlenecek bir
nesne haline gelmifltir. Tabii ki foto¤raf›n resim ya da
heykel sanat›yla karfl›laflt›r›larak de¤erlendirilmesi do¤-
ru de¤ildir. Foto¤raf› yarat›c› kifli duyarl›l›¤›yla ele alan
foto¤rafç›lar, do¤al olarak görsel sanatlar gelene¤ine
yönelmifllerdir. 1855 y›l›nda Paris Foto¤raf Sergisi önem-
li bir aflama olmufltur. Bu sergiye kat›lan foto¤rafç›lar›
dönemin elefltirmenleri “d›flar›dan gelip, yerleflen göç-
menler” olarak de¤erlendirmifllerdir.
Foto¤raf›n sanat›n alan›ndaki geliflmesiyle ilgili olarak
1850’lerde üç ana görüfl söz konusu olmufltur. ‹lki sanat
olarak görülmemesidir. ‹kincisi sanata faydal› olabilece-
¤i yönündedir, ancak resim sanat›yla eflit tutulamaz de-
nilmifltir. Üçüncü görüfl ise foto¤raf makinesinin sa¤la-
d›¤› görüntünün de insan eliyle üretilenler kadar de¤er-
li oldu¤unu savunur. Foto¤raf bu y›llarda özellikle izle-
nimci ressamlar üzerinde çok etkili olmufltur. Dönemin
birçok ressam› foto¤raftan yararlanm›flt›r. 1892 y›l›nda
Ba¤l› Yüzük Kardeflli¤i adl› foto¤raf toplulu¤u, foto¤ra-
f›n sanat›n ortam›nda yer almas› aç›s›ndan önemlidir.
Bu grup içinde yer alan Alfred Stieglitz bu çal›flmalar›
1900’lü y›llar›n bafl›nda ABD’de yürütmüfltür. Bu flekil-
de 1900’lü y›llar›n bafl›na gelindi¤inde foto¤raf Bat› ül-
kelerinde sanat›n ortam›nda yer almaya bafllam›flt›r. Bu
alana yönelik topluluklar, galeriler ve yay›n organlar›
hayata geçmifltir.
Bat› sanat›nda 1900’lü y›llarda izlenimcilik, Post-‹zle-
nimcilik, Kübizm, Füturizm, Dada, Pop Art gibi yeni
ak›mlar ortaya ç›km›flt›r. Bunlar›n hepsi Bat› sanat›n›
sorgulayan bir tav›r içinde olmufltur. Bu ak›mlar, foto¤-
rafla çok yönlü iliflki gelifltirmifltir. Foto¤raf neyin nas›l
kullan›lmas› gerekti¤ini belirleme aç›s›ndan yeni sanat-
ç›lara katk›da bulunmufltur. Özellikle de foto¤rafç›lar
ç›plak gözden farkl› bir bak›fl aç›s› olabildi¤i konusun-
da sanatç›lar›n dikkatini çekmifltir. Bu anlamda foto¤ra-
f›n da içinde yer ald›¤›, kolaj ve fotomontaj çal›flmalar›
yayg›nlaflm›flt›r. Ayr›ca foto¤raf makinesi olmadan fo-
to¤raf üretme yoluyla, yeni alanlar söz konusu olmufl-
65
tur. Bunlar›n hepsi 1900’lü y›llar›n ikinci yaras›nda sa-
natç›lara yeni hayal gücü sa¤lam›flt›r. Yeni sanat ak›m-
lar› içinde foto¤raf, sadece gerçe¤i resmeden ve kopya-
layan bir olgu olman›n ötesine geçmifltir. László Mou-
holy-Nagy ’›n fotogram çal›flmalar›, Anoly Warhel ve di-
¤er Pop Art sanatç›lar›n›n foto¤raf› kullan›m biçimleri,
Salvador Dali gibi gerçeküstücülerin eserlerinde foto¤-
raf›n yeri dönemin belirleyici ö¤elerini oluflturmaktad›r.
‹nsanl›k tarihi içinde 1900’lü y›llar çok önemlidir. Bu
ça¤da insanl›k iki dünya savafl› yaflam›fl, büyük y›k›m-
lar görmüfltür. II. Dünya Savafl› sonras› dönemi ise Bat›
ülkeleri için bir refah dönemi olmufltur. Askerî amaçl›
üretim yapan fabrikalar savafl sonras›nda tüketim ürün-
lerine yönelmifllerdir. Ayr›ca ekonomik veriler de bu
dönemdeki kalk›nma ve refah› aç›klar niteliktedir. Bat›
ülkeleri XX. yüzy›lda tam bir tüketim toplumu olmufl-
tur. S›radan insanlar televizyon, radyo, buzdolab› hatta
otomobille bu y›llarda tan›flm›flt›r. Tabii ki bu süreç için-
de foto¤raf da her yönüyle geliflmifltir. Öncelikle tekno-
lojik olarak üretimi geliflmifl ve topluma yay›lm›flt›r. Fo-
to¤raf, s›radan insanlar›n kullan›m›yla birlikte, yeni ku-
lan›m alanlar›na da yay›lm›flt›r. Reklam, tan›t›m, bas›n
ve dergiler baflta olmak üzere foto¤raf vazgeçilmez bir
görsel anlat›m arac› olmufltur. XX. yüzy›l için görsel bir
ça¤ demek yanl›fl olmaz. Bunu da sa¤layan temel ö¤e-
lerden biri foto¤raf olmufltur. XXI. yüzy›l içinde ise fo-
to¤raf, say›sal (digital) teknolojilerle birleflerek melez-
leflmifltir. Bu, foto¤raf aç›s›ndan da yeni bir durumdur.
Say›sal foto¤rafç›l›kta; kopyalamak, ço¤altmak, görün-
tüyü izlemek önem kazanm›flt›r. Özgünlük ve tek olma,
as›l görüntü gibi foto¤rafla ilgili temel ö¤eler önceki
yüzy›lla ilgili konular olarak hat›rlanmaktad›r. Önceki
yüzy›lda oldu¤u gibi XXI. yüzy›lda da foto¤raf›n bu dö-
neme özgü özellikleri olacakt›r.
66 Foto¤raf Kültürü

Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi foto¤raf›n resmetme ve me- 6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi gerçeküstücü ressam
kanik ço¤altma tekni¤i olarak bulunufluyla do¤rudan Salvador Dali taraf›ndan foto¤rafla ilgili olarak söylen-
ilgilidir? mifltir?
a. Ifl›¤a duyarl› yüzey a. Foto¤raf, bir tür kopyalamad›r.
b. Foto¤raf elde etmek için kullan›lan teknolojiler b. Foto¤raf, düfl gücünü serbest b›rak›r.
ve süreçler c. Foto¤raf›n mekanik ço¤altma özelli¤ine tepki
c. Foto¤raf elde etmek için kullan›lan objektifler göstermek gerekir.
d. Ifl›¤›n foto¤raf elde etmedeki yeri ve önemi d. Foto¤raf›n resim sanat›nda yeri olamaz.
e. Yarat›c› foto¤rafç›lar e. Foto¤raf, fiziksel gerçe¤i bulundu¤u yere hap-
seder.
2. Afla¤›dakilerden hangisi tarihte bilinen ilk foto¤raf
sergisinin aç›ld›¤› y›ld›r? 7. “Kad›n, erke¤in bak›fl›n›n bir tür nesnesidir. Kad›n
a. 1840 görsel tüketim kültüründe “nü” olarak bir göz sunumu-
b. 1845 dur. Görsel sanatç›lar gelene¤inin temelinde kad›n, ç›p-
c. 1850 lak; yani “nü” olarak yer al›r. Foto¤raf da bu gelene¤in
d. 1859 bir devam›d›r.”
e. 1900 Yukar›da belirtilen görüfller ile ilgili afla¤›dakilerden
hangisi söylenebilir?
3. Afla¤›dakilerden hangisi 1850’lerde foto¤raftan etki- a. Kad›n hareketinin güzel sanatlara ve foto¤rafa
lenen resim ak›m›d›r? yönelik temel elefltirisidir.
a. Romantizm b. Kad›n›n foto¤raf›n içindeki olumlu yerini belir-
b. Resimselcilik lemektedir.
c. Dadaistler c. Gerçeküstücü foto¤rafç›lar›n görüflüdür.
d. ‹zlenimciler d. Kad›n hareketinin foto¤raf› destekleyen görüflle-
e. Portreciler rinden biridir.
e. 1850’li y›llara ait bir de¤erlendirmedir.
4. 1900’lü y›llarda Bat› sanat›nda ortaya ç›kan yeni sa-
nat ak›mlar›n›n foto¤rafla olan iliflkisini belirleme aç›- 8. Foto¤raf makinesi kullanmadan foto¤raf elde etme-
s›ndan afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? ye ne ad verilir?
a. Foto¤raf neyin nas›l kullan›lmas› gerekti¤ini be- a. Duyarkat
lirleme aç›s›ndan yeni sanatç›lara katk›da bulun- b. Fotogram
mufltur. c. Fotomontaj
b. Foto¤rafç›lar yeni bir bak›fl aç›s› sunmufllard›r. d. Kolaj
c. Foto¤raf›n kopyalama özelli¤i dönemin sanatç›- e. Foto Kulaj
lar›n›n tepkisine neden olmufltur.
d. Geleneksel yap›ya karfl› ç›kan yeni sanatç›lar fo- 9. Afla¤›dakilerden hangisi foto¤raf›n 1950’lerden son-
to¤raftan da yararlanm›fllard›r. ra geliflmesini sa¤layan önemli toplumsal olaylardan
e. Opti¤in yarat›c› gücü ve foto¤raf yoluyla yukar›- biridir?
dan afla¤›ya farkl› bak›fl aç›lar› keflfedilmifltir. a. Büyük bunal›m
b. So¤uk Savafl›n bafllamas›
5. Afla¤›daki sanatç›lardan hangisi foto¤raf› Pop Art c. II. Dünya Savafl› sonras› refah dönemi
içinde kullanm›flt›r? d. II. Dünya Savafl›
a. Andry Warhol e. Bat› ülkelerindeki demokratik geliflmeler
b. Salvador Dali
c. André Breton
d. Man Ray
e. Walter Benjamin
 4. Ünite - Foto¤raf Sanat›n Ortam›nda 67

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

10. Dünya imalat sanayi aç›s›ndan büyüme oran› 1. b 2. c 3. d 4. c 5. a
1938’de %2.2, 1953’te %4.5 ve 1963’te %5.3 olmufltur. 6. b 7. a 8. b 9. c 10. c
Yukar›daki veriler göz önünde bulunduruldu¤unda fo-
to¤rafla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi söylenebilir?
a. Bu verilere bak›larak foto¤raf›n Bat› toplumla-
r›ndaki geliflimi de¤erlendirilemez.
b. Foto¤raf bir imalat sanayi ürünü de¤ildir. Yararlan›lan Kaynaklar
c. 1950’lerden bafllayarak görülen bu art›fl, foto¤ra- Levend K›l›ç, Foto¤raf ve Sineman›n Toplumsal Tarihi,
f›n tüketim toplumu içinde yayg›nlaflmas›yla Dost Kitabevi Yay›nlar›, Ankara, 2008.
denk düfler. Liz Wells (Ed.), Photography: A Critical Introduction,
d. Foto¤raf›n Bat› toplumlar›ndaki geriye gidiflinin Roudledge, London, 2004.
verileridir. Mary Price, Foto¤raf: Çerçevedeki Yaflam, Metis Yay›n-
e. Bu verilere ra¤men foto¤raf 1950-1960 aras› Bat› lar›, ‹stanbul, 2004.
toplumlar›nda fazla bir geliflme gösterememifltir.

LEVEND KILIÇ. Ifl›k Yüzeyi. 2011. Say›sal foto¤rafç›l›kta görüntü, kendisi

de ›fl›kta oluflan bir yüzey üzerinde oluflur.