‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫نظریه سامرفلد وگاز الکترون آزاد‬

‫مطالبی که می آموزیم‪:‬‬

‫‪ -‬نظریه سامرفیلد برای فلزات‬

‫‪-‬گاز الکترون در یک‪ ,‬دو و سه بعد‬

‫‪ -‬چگالی حالت در فضای ‪ k‬و ‪E‬‬

‫مشکل نظریه درود‬

‫‪ -‬چیزی درمورد چگونگی توزیع الکترون ها نمی گوید‪ .‬آیا همه الکترون ها در انرژی پایه حرکت می کنند؟‬

‫‪ -‬فرض طرد پاولی را در نظر نمی گیرد‪.‬‬

‫برای رفع مشکالت مدل درود سامرفلد در سال ‪ 7291‬مدلی رابرای الکترون های فلزات طراحی کرد که ازآمار فرمی دیراک برای‬

‫الکترون ها پیروی می کرد‪.‬‬

‫نکته)‬

‫کوانتوم مکانیک و معادله شرودینگر‬

‫حالت کوانتومی یک الکترون را می تواند با معادله شرودینگر توضیح داد‪:‬‬

‫که در آن هامیلتونی یک اپراتور است‬

‫فرض می کنیم‬

‫آنگاه داریم‬

‫‪-1-‬‬
‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫عملگر(اپراتور) تکانه به صورت زیر است‬

‫آنگاه‬

‫معادله شرودینگر مستقل از زمان به صورت زیر درمی آید‬

‫معادله شرودینگر برای یک الکترون آزاد‬

‫معادله مستقل از زمان شرودینگر به صورت زیر است‬

‫برای الکترون آزاد‬

‫داریم‬

‫جواب معادله امواج تخت است(ویژه تابع امواج تخت است)‪.‬‬

‫انرژی ‪:‬‬

‫انرژی برای حالت الکترون ها آزاد به صورت زیر است‪.‬‬

‫نکته‪:‬انرژی کامال جنبشی است‪.‬‬

‫تکانه‬

‫ویژه تابع های انرژی ویژه تابع های تکانه نیز می باشند‪:‬‬

‫‪-2-‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫الکترون در فلزات‪ :‬مدل الکترون آزاد‬

‫حالت کوانتومی یک الکترون با استفاده از معادله شرودینگر مستقل از زمان زیر مشخص می شود‪:‬‬

‫فرض می کنیم که ابعاد فلز به صورت زیر است‪:‬‬

‫درمدل سامرفلد‪:‬‬

‫‪ -‬الکترون ها درون یک جعبه سه بعدی قرار گرفته اند که پتانسیل درون جعبه صفر و پتانسیل بیرون جعبه بی نهایت فرض می‬

‫شود‪:‬‬

‫‪ -‬حالت الکترون های درون جعبه با معادله شرودینگر توصیف می شود‪:‬‬

‫الکترون در فلزات‪ :‬مدل الکترون آزاد‬

‫نیاز به حل معادله زیرداریم‪:‬‬

‫با درنظر گرفتن شرایط مرزی که تابع موج بر روی مرزها صفر است‪.‬جواب به صورت یر درمی آید‪:‬‬

‫که‬

‫‪-3-‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫‪ n, m, p‬مقدار ها صحیح غیر صفر هستند مانند ‪...,7,9,1‬‬

‫بهنجارش‪:‬‬

‫تابع موج بهنجار است‪:‬‬

‫انرژی‪:‬‬

‫انرژی حالت ها ی الکترونی به صورت زیر است‪:‬‬

‫نکته)انرژی به صرفا انرژی جنبشی می باشد‪.‬‬

‫الکترون در فلزات‪ :‬مدل الکترون آزاد‬

‫شماتیک برچسب زدن‪:‬‬

‫همه حالت هاو انرژی های الکترونی با بردار موج ‪ k‬متناسب برچسب زده می شوند‪:‬‬

‫تجسم فضا برداری ‪: k‬‬

‫بردارهای مجاز حالت های کوانتومی را می توان به صورت نقاطی شبکه سه بعدی در اولین ناحیه در فضا بردار ‪ k‬درتجسم کرد‪.‬‬

‫‪-4-‬‬
‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫مشکالت‪:‬‬

‫‪ -‬جواب های سینوسی برای کار کردن مشکل می باشند باید به دنبال جواب های راحتتری باشیم‪.‬‬

‫‪ -‬جواب سینوسی بدلیل مقادیر مرزی بوجود آمده اند و بیشتر الکترون ها درون جعبه مرزها را نمی بینند‪.‬‬

‫شرایط مرزی متناوبی بورن وان کارمن‬

‫برای حل‪:‬‬

‫بجای استفاده از شرایط مرزی‬

‫از شرایط مرزی متناوب زیر استفاده می کنیم‪:‬‬

‫جواب به صورت زیر در می آید‪:‬‬

‫شرایط مرزی مقادیر بردارهای ‪ k x , k y , k z‬را می دهند‪:‬‬

‫شرایط مرزی متناوبی بورن وان کارمن‬

‫‪-5-‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫شماتیک برچسب زدن‪:‬‬

‫همه حالت ها و انرژی الکترون ها را می توان با استفاده از بردار ‪ k‬که به صورت زیر برچسب زد‪:‬‬

‫بهنجارش‪:‬‬

‫تابع موج ها بهتجارند‪:‬‬

‫تعامد(ارتگنالیتی)‪:‬‬

‫تابع موج دوحالت مختلف بر هم عمودند‪:‬‬

‫ویژه حالت تکانه‪:‬‬

‫یکی دیگر از فواید استفاده از ویژه تابع های امواج تخت بجای توابع سینوسی این است که توابع موج تخت ویژه توابع عملگر‬

‫تکانه نیز هستند‪:‬‬

‫سرعت‪:‬‬

‫ویژه توابع سرعت به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪k‬‬ ‫حالت ها در فضای‬

‫تجسم فضای ‪k‬‬
‫حالت های مجاز کوانتومی را می توان با استفاده از یک شبکه سه بعدی نقطه ای مشخص کرد‪.‬‬

‫‪-6-‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫چگالی حالت ها در فضای ‪k‬‬

‫با مشاهده شکل باال به نتیجه می توان رسید که در کوچکترین حجم شکل تنها یک نقطه می تواند جای گیرد ازاینرو داریم‪:‬‬

‫پس نقطات به ازای واحد حجم عبارتند از‪:‬‬

‫اسپین الکترون‬
‫الکترون ها نیز دارای دو درجه آزادی اسپین نیز هستند‪.‬یک الکترون می تواند اسپین باال وپایین نیز داشته باشد‪.‬از اینرو ما میتوانیم‬

‫حالت کوانتومی کلی الکترون را به صورت زیر تعریف کنیم‪:‬‬

‫یا‬

‫انرژی وابسته به اسپین نیست(حداقل در این موردخاص) ازاینرو‪:‬‬

‫‪-7-‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫دربیشتر این کتاب اسپین یک برچسب اضافی است که می توان ازنوشتن آن صرفنظر کرد و فقط برای شماردن حالت ها ازآن‬

‫استفاده می کنیم‪.‬‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای صفر‪7-‬‬

‫‪ -‬فرض می کنیم که ‪ N‬الکترون در درون جعبه قراردارند‪.‬‬

‫‪ -‬حال چگونه می توان شروع به شمارش حالت های مجاز کرد؟‬

‫‪ T‬و ما به دنبال شماتیک پر شدن الکترون ها که انرژی در حالت پایه را بدهد‪.‬‬ ‫‪ -‬فرض می کنیم ‪0 K‬‬
‫حالت کوانتوم انرژی به صورت زیر است‪:‬‬

‫استراتژی ‪:‬‬

‫‪ -‬هر نقطه از شبکه فقط دو الکترون می تواند جای دهد(یکی اسپین باال ودیگر پایین)‪.‬‬

‫‪ -‬شروع به پر کردن الکترون هادرنقاط می کنیم (با دو الکترون در هر نقطه) در ناحیه کروی بردار شعاعی افزایش می یابد تا‬

‫زمانیکه تمام ‪ N‬الکترون را جای دهیم‪.‬‬

‫‪ -‬زمانیکه تمامی نقاط پر شدند‪,‬آنگاه تمام الکترون ها درون کره ای به شعاعی که آنرا نامی ‪ kF‬گذاری میکنیم قرار دارند‪.‬‬

‫‪-8-‬‬
‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای صفر‪9-‬‬

‫‪ -‬درهرنقطه دو الکترون جای دارد (یکی اسپین باال ودیگری پایین)‬

‫‪ -‬تمام الکترون ها درون ناحیه کروی با شعاع ‪ kF‬قرار دارند‪ .‬حجم این کره به صورت زیر است‪:‬‬

‫تعداد نقاط در این ناحیه کروی عبارتند از‪:‬‬

‫تعداد حالت ها کوانتومی مجاز (بالحاظ اسپین) در این ناحیه کروی نیز به صورت زیر است‪:‬‬

‫این مقدرباید برابر تعداد کل ‪ N‬الکترون درون جعبه باشد‪.‬‬

‫چگالی الکترون ها نیز برابر ‪:‬‬

‫و بردار فرمی نیز برابر‪:‬‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای صفر‪1-‬‬

‫‪ -‬همه نقاط درون کره فرمی(از الکترون) اشغال هستند‪.‬‬

‫‪-9-‬‬
‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫‪ -‬همه نقاط خارج از کره فرمی خالی هستند‪.‬‬

‫تکانه فرمی‪:‬‬

‫بزرگترین تکانه الکترون برابر است با‪:‬‬

‫این تکانه را تکانه فرمی گویند‪.‬تکانه فرمی را نیز درصورت داشتن چگالی الکترونی به صورت زیر می توان یافت‪:‬‬

‫انرژی فرمی ‪:‬‬

‫بزرگترین انرژی الکترون عبارت است از‪:‬‬

‫به این انرژی انرژی فرمی میگویند‪:‬‬

‫وهمچنین می توان نوشت‪:‬‬

‫یا‬

‫سرعت فرمی‪:‬‬

‫به بزرگترن سرعت الکترون سرعت فرمی می گویند واز فرمول زیر بدست می آید‪:‬‬

‫‪- 10 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای غیر صفر‪7-‬‬

‫‪ -‬از آنجا که ‪ T  0 K‬روشی که برای پر کردن در ‪ T  0 K‬بدست آوردیم دیگر جواب گو نیست‪.‬‬

‫‪ -‬برای ‪ T  0 K‬فقط می توان از احتمال اشغال شدن یک نقط صحبت کرد‪.‬فرض می کنیم احتمال اشغال شدن یک حالت‬

‫باربردار ‪ k‬الکترون تابع از ) ‪ f (k‬است‪.‬آنگاه کل ‪ N‬الکترون باید در جمع تمام بردار ‪ k‬زیر صدق کند‪.‬‬

‫‪ -‬با فرض اینکه به اسپین وابسته نیست‪.‬به همین دلیل شرکت اسپین درجمع باال فقط حاصل ضرب‪ 9‬در خارج جمع است ‪.‬‬

‫‪ f (k ) -‬فقط می تواند مقادیر بین ‪ 0‬و‪ 7‬را بگیرد‪.‬‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای غیر صفر‪9-‬‬

‫رابطه زیر را برای نقاط بر حجم بخاطر می آوریم‪:‬‬

‫عناصر حجمی را به صورت زیر درنظر می گیریم‬

‫پس تعداد نقاط بر واحد حجم در فضای برابر می شود با‪:‬‬

‫‪- 11 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫جمع بر روی تمام نقاط در فضای ‪ k‬را می توان با انتگرال روی حجم جایگزین کرد‪:‬‬

‫ازاینرو داریم‪:‬‬

‫حال سوال این است تابع ) ‪ f (k‬چیست؟‬

‫توزیع فرمی‪-‬دیراک ‪7-‬‬

‫فرمیون ها (مانند الکترون) در دمای ‪ T‬حالت کوانتومی با انرژی ‪ E‬را با احتمال ) ‪ f ( E  E f‬که با تابع توزیع فرمی‪-‬‬

‫دیراک معروف است را اشغال می کنند‪:‬‬

‫‪ K  1.38 1023 Joules‬ثابت بولتزمن‬ ‫که در آن ‪ E f‬پتانسیل شیمیایی یا سطح فرمی(با انرژی اشتباه نگیرید)و‬
‫‪Kelvin‬‬
‫است‪.‬‬

‫‪- 12 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫سطح فرمی را می توان با شرایط فیزیکی خاص بدست آورد(که بعدا خواهیم دید‪).‬‬

‫نوتشین تابع توزیع‬

‫نوتیشن زیر را مادر این کتاب استفاده خواهیم کرد‪:‬‬

‫‪ -‬از ) ‪ f (k‬برای نشان دادن تابع توزیع عمومی در فضای استفاده می کنیم‪(.‬نه برای حالت تعادل توزیع فرمی –دیراک)‬

‫‪ -‬از ) ‪ f ( E  E f‬برای نشان دادن تابع توزیع تعادلی در سطح فرمی ‪ E f‬استفاده می کنیم‪.‬دقت شود که سطح فرمی بطور ضمنی‬

‫نشان داده شده است وهمچنین تابع توزیع فرمی‪-‬دیراک به انرژی وابسته است و نه به نقاط مشخص در فضای ‪. k‬‬

‫‪ -‬گاهی اوقات ) ‪ f0 ( E  E f‬یا )‪ f0 ( E‬ویا ) ‪ f 0 ( k‬نیز برای نشان دادن تابع توزیع تعادلی نیز نوشته می شود‪.‬‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای غیر صفر‪1-‬‬

‫احتمال ) ‪ f (k‬که الکترون در حال کوانتومی با بردار ‪ k‬باشد با توزیع فرمی –دیراک داده می شود‪:‬‬

‫که‬

‫از اینرو‬

‫چگالی حالت ها‪:‬‬

‫انتگرال حجمی فضای ‪ k‬مشکل و پیچیده است‪.‬ما نیاز داریم آن را به شکل ساده تری درآوریم‪ -‬مانند انتگرال انرژی درفضا‬

‫مکان‪ -‬برای اینکار داریم‪:‬‬

‫و‬

‫ازاینرو‪:‬‬

‫اما‬

‫‪- 13 -‬‬
‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫پس بدست می آید‪:‬‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای غیر صفر‪4-‬‬

‫داریم‪:‬‬

‫که‬

‫‪‬‬ ‫‪#‬‬ ‫‪‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪3 ‬‬
‫تابع چگالی حالت است‪ .‬و واحد آن تعداد بر ژول سانتی متر مکعب است‬
‫‪ Joule.cm ‬‬
‫ضرب ‪ g ( E )dE‬نشان دهنده چگالی حالت های موجود در بازه انرژی )‪ ( E  dE‬بر ‪ cm3‬فلز است‪.‬‬

‫گاز الکترون آزاد در درمای غیر صفر‪5-‬‬

‫داریم‪:‬‬

‫‪- 14 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫که‬

‫این معادله برای را می توان به صورت انتگرال حاصلضرب دو تابع درنظر گرفت‪:‬‬

‫بررسی حالت ‪: T  0 K‬‬

‫که با مقایسه با معادله ای که در ‪ T  0 K‬پیش از این بدست آوردیم به این نتیجه می رسیم که در دمای ‪ T  0 K‬سطح فرمی‬

‫‪ E f‬با انرژی فرمی ‪ E f‬برابر است‪.‬‬

‫برای حالت ‪: T  0 K‬‬

‫از آنجا که چگالی حامل ها را مشخص است و با دما تغییری نمی کند ‪,‬سطح فرمی در دمای ‪ T‬را از رابطه زیربدست می آوریم‪:‬‬

‫به طور عمومی سطح فرمی تابعی از دما ست و با افزایش دما‪ E f ,‬کاهش می یابد‪.‬‬

‫‪- 15 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫و‬

‫‪ KT‬تقریب زیر سود مند است‪.‬‬ ‫برای دما های بسیار کوچک ‪E f‬‬

‫انرژی کل برای یک گاز فرمیونی(الکترون)‬

‫انرژی کل ‪ U‬برای یک گاز الکترون را می توان به صورت زیر نشان داد‪:‬‬

‫با تبدیل انتگرال فضا به انرژی داریم‪:‬‬

‫چگالی انرژی ‪ u‬نیز به صورت زیر در می آید‪:‬‬

‫فرض می کنیم ‪: T  0 K‬‬

‫از آنجا که‬

‫داریم‪:‬‬

‫چگالی جریان تعادلی یک گاز الکترونی‬

‫در نظریه درود داشتیم‪:‬‬

‫اما حال دیگر ما یک گاز الکترونی داریم که با سرعت های مختلف حرکت می کنند‪ ,‬سرعت الکترون با بردار ‪ k‬برابر است با‬

‫‪- 16 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫پس چگالی جریان را می توان به صورت زیر نوشت‬

‫از آنجا که در جمع باال برای همه حالت ها اشغال شده با بردار ‪ k‬برداری ‪  k‬با احتمال یکسان وجود دارد‪ .‬پس داریم‪:‬‬

‫با معنی است زیرا که درفلزات چگالی جریان صفر درحالت تعادلی وجود دارد‪.‬‬

‫گاز الکترونی در میدان الکتریکی‪7-‬‬

‫‪ -‬حال فرض می کنیم یک میدان الکتریکی درون فلزا وجود داردو همچنین همانند مدل درود زمان پراکنندگی ‪ ‬الکترون و‬

‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬ ‫نسبت پراکنندگی‬
‫‪‬‬

‫معادله شرودینگر نقطه مناسبی برای شروع محاسبات است‪:‬‬

‫‪- 17 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫که‬

‫فرض می کنیم جواب آزمایشی زیر جواب معادله است‪:‬‬

‫جواب آزمایشی باالرادر معادله قرار می دهیم و رابطه زیر را بدست می آوریم‪:‬‬

‫انرژی الکترون نشان دهنده این است که هم بردار موج و هم تکانه در حال افزایش اند با گذشت زمان‪(.‬بردار موج دیگر وابسته به‬

‫زمان است)‪.‬‬

‫گاز الکترونی در میدان الکتریکی‪9-‬‬

‫‪ -‬معادله وابسته به زمان بردار موج الکترون را می توان به صورت زیر نوشت‪:‬‬

‫حال باید تاثیر پراکندگی الکترون را به معادله اضافه کرد‪ .‬همانند مدل درود فرض می کنیم که پدیده پراکندگی موج وارد شدن‬

‫جمله میرا در معادله می شود‪:‬‬

‫شرط مرزی عبارت است از‪:‬‬

‫نکته)میرایی اطمینان می بخشد که در صورت خاموش شدن میدان‪ ,‬بردار موج الکترون به مقدار اولیه خودبرگردد‪.‬‬

‫جواب پایای معادله به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪- 18 -‬‬
 ‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬
‫نتیجه می گیریم در حضور میدان الکتریکی بردار موج همه الکترون ها به مقدار یکسانی جابجا می شوند که این مقدار بازمان‬

‫پراکندگی و قدرت میدان مشخص می شود‪.‬‬

‫گاز الکترونی در میدان الکتریکی‪1-‬‬

‫تابع توزیع الکترون در فضای زمانیکه میدان صفر باشد به صورت زیر است‪:‬‬

‫تابع توزیع الکترون در فضای زمانیکه میدان صفر نباشدبه صورت زیر است‪:‬‬

‫گاز الکترونی در میدان الکتریکی‪1-‬‬

‫در حضور میدان تابع توزیع الکترونی در فضا ‪ k‬جابجایی می شود صفر نیست دیگر پس داریم‬

‫‪- 19 -‬‬
‫نظریه سامرفلد و گاز الکترون آزاد ‪ -‬ارسالن اختر‬

‫چگالی جریان عبارت است از‪:‬‬

‫با دادن جابجایی در متغیر های انتگرال داریم‪:‬‬

‫که‬

‫همان نتیجه درود است‪.‬‬

‫‪- 20 -‬‬