ANAMIN K TABI

C L L M MM DQULUZAD

************************************************************************

Drama, dörd m clisd

1) R ü s t m b y--Rus intelligenti libasında: y ni pidjak, jilet, ni astalı yaxalı köyn k,

bo azında qalstuk, ni astalanmı a qolları.
Rus darülfünununda elm t hsil el mi v rus t rbiy si t r fdarı. H r k ti a ır v t mkinli.
Ba ı açıq, h mi gözl ri eyn kli (çe m k). 40 ya ında.

2) M i r z M h m m d l i-- ran ür fası libasında, y ni uca ran börkü, uzun ran

arxalı ı, üstünd n qur aq, arxalı ın üstünd n uzun rani çuxa (geym ), gen alvar, a
corab. Ba maqlarını qapının a zında çıxardıb yerd diz üst oturur. H mi lind t sbeh
v gözünd eyn k. Acıqlı v gülm y n. ran t rbiy si t r fdarı. 35 ya ında.

3) S m d V a h i d-- stanbulda d biyyat d rsi almı . Ba ında qırmızı f s, ynind

pidcak, jilet, a yaxalı köyn k v qalstuk, gözl rind eyn k. T mkinli v sakit. Osmanlı
t rbiy si t r fdarı. 30 ya ında.

4) G ü l b a h a r--sur td göz l. Ümumi müs lman qızları libasında, ba ında çarqat.

Müs lmanca savadlı. Anasını n hay t ist y n. 20 ya ında.

5) Z i v r x a n ı m--Rus t rbiy si tapmı . Rus xanımları libasında. Bo azı v qolları

açıq, müs lmanca savadsız.
6) Q n b r--Sif td göyç k. ynind ç rk zi çuxa, belind q m v tapança. lind
qamçı.

7) A s l a n b y--h r c h td n Rüst m b y ox ayır.

8) M i r z B x l i--h r c h td n Mirz M h mm d liy ox ayır.

9) H ü s e y n a h i d--h r c h td n S m d Vahid ox ayır.

10) S e n z o r M i r z C f r b y--Rus çinovniki libasında. Gözl rind eyn k.

M CL SL R N HAL S

1. Z h r a b y i m--60 ya ında.
2. R ü s t m b y--onun böyük o lu, intelligent. 40 ya ında.
3. M i r z M h m m d l i--onun ikinci o lu, elmi-ilahi mü llimi v vaiz. 35
ya ında.
4. S m d V a h i d--onun üçüncü o lu, türk dili mü llimi (f s qoyur) 30 ya ında.
5. G ü l b a h a r--qızı, müs lmanca oxumu . 20 ya ında.
6. Z i v r x a n ı m--Rüst m b yin övr ti, rusca t rbiy tapmı . 25 ya ında.
7. M i r z H s n--Rüst m b yin dilmancı. 30 ya ında.
8. T e y m u r b y--C miyy ti-xeyriyy nin d ft rdarı. 25 ya ında.
9. M i r z Z e y n a l--mill tp r st. 30 ya ında.
10. S l i m x a n ı m--mü llim (danı mır). 25 ya ında.
11. A s l a n b y--mal h kimi (rus intelligenti libasında). 30 ya ında.
12. s m a y ı l a a--c miyy ti-xeyriyy üzvü (danı mır). 45 ya ında.
13. M ü n v v r x a n ı m--onun qızı (danı mır). 20 ya ında.
14. H ü s e y n a h i d--türk dili mü llimi (f sli). 30 ya ında.
15. M i r z B x l i--elmi-ilahi mü llimi. 35 ya ında.
16. Q n b r--Rüst m b yin s rkarı. 45 ya ında.
17. Q u r b a n--çoban. 25 ya ında.
18. 3 a m a n--çoban. 25 ya ında.
19. S e n z o r M i r z C f r b y--45 ya ında.
20. P o l i s m m u r u (danı mır)--35 ya ında.
21. k i n f r f r r a (danı mırlar)--30--35 ya ında.
22. M d i C f r-- riz sahibi, 40 ya ında.
23. Y e n ü ç n f r f q i r--40-45 ya ında.
24. B i r i n c i h a m b a l--30 ya ında.
25. k i n c i h a m b a l--30 ya ında.
 hvalat vaqe olur tarixi-hicrnin min üç yüz otuzuncu ilinin yavıqlarında, Az rbaycan
h rl rinin birind , Rusiya hökum ti srind .

B R NC M CL S

Rüst m b yin, Mirz M h mm d linin v S m d Vahidin ümumi kabin si: bir t r fd

böyük yazı stolu, üstünd qırmızı mahutdan örtük, yanında neç d n sandalya, kitab
kafı, stolun üstünd v kafın içind kitablar. Stolun üstünd telefon, mür kk b qabı,
q l ml r, ka ızlar v qeyri yazı yası. Bu--Rüst m b yin yazı stolu. Bir t r fd qoyulub
kitab q f s si (etajerka), üst kitablar, yanında bir d n sandalya. Bura S m d Vahidin
yeri. Bir t r fd qoyulub sandıq, içind v üstünd yek v qara cildli köhn müs lman
kitabları. Sandı ın yanında dö k. Bu da Mirz M h mm d linin yeri. Divarlarda
çaharcub l r, içind kill r. P rd qalxan vaxt otaqda oturub t k R ü s t m b y öz
yerind ; gözl rind çe m k, oxuyub yazma a m uldur. Bir q d r sükutdan sonra iç ri
qapı açılır v Z h r a b y i m i n ba ı görs nir v yen yox olur. Bir q d r keç nd n
sonra yen Z hra b yim qorxa-qorxa ba ını uzadıb yava ca soru ur.

Z h r a b y i m. Bala, gör s n niy u aqlar yubandılar?

R ü s t m b y (ba ını stolun üstünd n qovzamayıb). Ana, m ni danı dırma, lü t
yazıram.

Z h r a b y i m dinm yib yox olur. Yen bir d qiq sakitlik il keçir. ç ri otaqda
u aq a layır. Rüst m b y q l m lind tez durur aya a v haman qapıya yavıqla ıb deyir:

R ü s t m b y. Ay u aq s s el m yin, m n lü t yazıram. (Rüst m b y qayıdıb oturur

v yen yazıb oxuma a cumur; yen bir d qiq keçir, çöl qapını taqqıldadırlar).
R ü s t m b y. Kims n? Gir iç ri.

Mirz H s n girir iç ri.

Mirz H s n. S lam leyküm.

Rüst m b y. leyk ss lam. Mirz , n c b bu gün yubandın?
Mirz H s n. Ba ı layasınız. Rüst m b y, çox s y el dim, tez g l bilm dim.
Rüst m b y. yl .

Mirz H s n sandalyanı yazı stolunun yanına ç kib oturur, q l mi götürür, ka ızları

aralayır v yerini rahatlayandan sonra üzünü Rüst m b y tutub yazma a hazır olur.

R ü s t m b y. Dün n harda qaldıq?

M i r z H s n (ka ıza baxır v oxuyur). Nec ki, Yevropa, habel Asiya
mill tl rinin hürufatının vv lincisi "A" sövtünün lam tidir ki, biz ona " lif" deyirik.
R ü s t m b y. Mirz , dayan, g r k bir yerini d yi k. Nec yazıbsan? Yevropa v
Asiya mill tl rinin?
M i r z H s n. Nec ki, Yevropa, habel Asiya mill tl rinin hürufatının ....
R ü s t m b y. Dayan bir, yax ı olar artırasan: cüml sinin.
M i r z H s n. Xub, cüml sinin (yazısını düz ldir), cüml sinin hürufatının
vv lincisi "A" sövtünün lam tidir ki, biz ona " lif" deyirik....
R ü s t m b y (kitaba baxır). Yaz, (yava -yava deyir) bundan lav xah rq
tayfalarının b zil rinin, habel slavların, qrekl rin....
M i r z H s n. Yunanların....
R ü s t m b y. Yunanların v q dim y hudil rin dilind hürufatın vv lincisinin
m nası h mi birdir, h mi mindir; nec ki, m s l n, r b dilind " lif" l fzi. (Yen
qabaqkı kimi iç ri otaqdan u aq s si g lir. Rüst m b y). S s el m yin, m n lü t yazıram
( lind kitab var-g l edir). Mirz , yaz; v lakin h min "A" sövtü mill tl rin b zisinin
dilind çox i l nir, b zisinin dilind az i l nir....
M i r z H s n (yaza-yaza). B zisinin dilind ....
R ü s t m b y. B zisinin dilind çox i l nir, b zisinin dilind , b zisinin dilind az
i l nir.

ç ri otaqdan Ziv r xanım tirli v kir anlı, sin si v qolları açıq, qıvraq g lir, Rüst m
b yin yazı stolunun üstünd ki telefonun d st yini qalxızıb, qoyur qula ına v bel
danı ır.

Z i v r x a n ı m. Kto u telefona? Kimdi telefonda? Kimdi? S lim xanım? Salam

leyküm. Sa ol, sa ol. Nec ? Kim? H , yax ı! G lin bir yerd ged k. Yax ı, evd di.
Yax ı, s lam t qal.... (D st yi qoyur yerin ). Rüst m, S lim xanımgil indi g l c kl r;
g r k bu gün biletl ri paylayaq, sabah da ki, bilirs n, bizd c miyy ti-xeyriyy nin
yı ınca ıdı. Bilmir m s nin h l i in çoxdur?
R ü s t m b y. M n sonra da yaza bill m. Deyirs n n vaxt g l c kl r?
Z i v r x a n ı m. Yarım saata burada olallar. (Rüst m b y bir söz dem yib, yen kitaba
m ul olur. Ziv r xanım qıvraq çıxıb gedir. Rüst m b y yen kitaba baxa-baxa deyir).
R ü s t m b y. Yaz, Mirz , harada qaldıq?
Mirz H s n. B li. V lakin h min "A" sövtü mill tl rin b zisinin dilind çox
i l nir, b zisinin dilind az i l nir.
R ü s t m b y (bir q d r fikir el yir). Yax ı, indi yaz: bunu da lazımdır n z r almaq
ki, h min "A" h rfi b zi dill rd qlasnı h rfidir....
M i r z H s n. mla h rfidir.
R ü s t m b y. mla h rfidir v özü d özlüyünd sloqdur.
M i r z H s n. Y ni "heca" dem k ist yirsiniz?
R ü s t m b y. B li, "heca" g r k ola v lakin b zi tayfaların dilind h min "A" h rfi
soqlasnı h rfl ri c rg sind dir.
M i r z H s n. Bunu "soqlasnı" v zin "hürufi-samit " yazaq.
R ü s t m b y. M s l n, nec ki, B, D, L v qeyril ri.

Çöl qapıdan M i r z M h m m d l i girir iç ri, salam verib, ba maqlarını

çıxardır v keçib oturur öz yerind .
M i r z M h m m d l i. Dada , s n mane olmuram ki?
R ü s t m b y. leyk ss lam, mane olmursan, keç otur.

Mirz M h mm d li oturur öz yerind dizi üst v kitablarını açıb baxır.

R ü s t m b y. ndi keç k "almas" l fzin . Yaz, "almas", latınca "atamas", pür qiym t
da lar c rg sind n göz l f qli v kimya al mind bundan b rk v s xt da h l bu
vaxtad k dünyada tapılmayıb; b rklikd c vahiratın heç biri
buna b rab r deyil. N zümrüd, n tupaz, n dendrit, kvars, ya ma, tormalin v n
qeyril ri.

Mirz H s n yazır.

M i r z M h m m d l i (ba ını qalxızıb, Rüst m b y t r f deyir). Dada , o lü ti

ki, s n yazırsan, bu bir yadigardı ki, h r bir k s oxuyub m nf tb rdar olacaq. Amma
m nim qanaca ıma gör sizin kitabınızda olan m lumat m hz Yevropa v Rusiya
m nb ind n xz olunmu dur. Bel olan sur td siz öz linizl lü tinizin dair sini
daraldırsınız. M n qalarsa haman ittilaatı ki, siz o z hm tn n c m edirsiniz, onları rq
v islam elml ri il t tbiq el m yinizin bir eybi yoxdur. M s l n, götür k haman almas
bar sind b rklik söhb tini. M nim qanaca ıma gör , "almasdan b rk ey dünyada
yoxdur" dem k özü bir s hv v q l tdir. Almasdan b rk ey dünyada çoxdur.
R ü s t m b y. M h mm d li, m n heç vaxt o fikird olmamı am ki, lü timi rq
al mind n uzaq tutum; n inki o fikird olmamı am h l b lk özüm s n demi m ki,
m nim yadımda v siyahımda olmayan l fzl ri m nim yadıma sal ki, kitabımız n q d r
mümkündür, e ... e ... e ... e....
Mirz H s n. T kmil olsun.
R ü s t m b y. T kmil olsun. ndi h r n sözün var, de.
Mirz M h m m d l i. Söhb t haman s xtlik üst dir ki, siz orada yazdınız.
Amma m nim qid mc bu bar d biz bir mr buyurulubdur, o mrd n k nara çıxmaq
h r ayin s zavar deyil. Nec ki, m lumdur v k rrat il e itmi ik v kitablardan t hsil
el mi ik ki, h qq-t ala biz on ey t yin edib ki, bir-birind n b rkdir. Y ni n vv li
sonrakından bo v sonrakı qabaqkından b rk; ta gedir çıxır onuncuya ki, d xi ondan
b rk, ondan s xt bir ey dünyada yoxdur v ola bilm z.

ç ri qapıdan Z h r a b y i m görs nir.

R ü s t m b y v M i r z M h m m d l i (ikisi d ll rini qalxızıb

bird n). Ana, dayan, h l g lm , söz danı ırıq.

Z hra b yim yox olur.

Mirz M h m m d l i. Haman b rk eyl rin vv lincisi da dır.

R ü s t m b y. Y ni nec da ? Axır dünyada da çoxdur, gör k hansını deyirs n?
M i r z M h m m d l i. Heç t favütü yoxdur. Hansı da olur-olsun.

Rüst m b y v Mirz H s n gülürl r.

M i r z M h m m d l i. D xi burada gülm k, y ni çe? Siz xahi etdiniz, m n d
deyir m. Lazım deyil, m ni fv buyurunuz; d xi gülm k y ni n olsun? Heç d xli var?
R ü s t m b y (gülümsün -gülümsün ). Yax ı, sözünü de, gülm nik. Sonra? Da dan
sonra?
M i r z M h m m d l i. kinci m rt b d da dan sonra b rk olan ey d mirdir,
zira bu iki cisiml ri bir-birin vuranda ( ll rini qo a tutub yava ca bir-birin vurur),
a kardır ki, d mir da ı sındıracaq.

Rüst m b y v Mirz H s n yen gülürl r.

M i r z M h m m d l i. H ... gül rsiniz, gül rsiniz. Vay sizin halınıza!...

Af rin lü t yazanlar!
R ü s t m b y (gül -gül ). Sonra? D mird n sonra b rk olan ey hansıdır?

Mirz M h mm d li durur aya a, ist yir getsin. Rüst m b y durur, onun qaba ını k sir.

R ü s t m b y. M h mm d li, u a a u aq dey rl r, böyüy d böyük dey rl r. S n

sözünü de, g r s nin sözün haqdır, g r k onu dem kd n ç kinm y s n. Allaha ükür,
s n vaizs n, mü llims n; s n baxma bizim gülm yimiz , s n sözünü de. g r biz lazım
olar, lü t d bir ey yazarıq, lazım olmaz,--olmaz.
Mirz H s n. Mirz M h mm d li, m n s nd n xahi edir m, hövs l el y siniz
v b yanatınızı ba a yetir siniz.
M i r z M h m m d l i (bir q d r fikir el yib, oturur yerind v sonra ba layır).
D mird n b rk olan ey odur ki, d miri ridir v özü d s xtlik nasirind üçüncü
d r c d dir. Oddan b rk olan ey sudur ki, odu söndürür v s xtlik nasirinin dördüncü
d r c sind dir.

Rüst m b y v Mirz H s n ll rini a ızlarına basıb gülürl r.

Sudan b rk olan ey buluddur ki, su haman buluddan m l g lir. (Yen iç ri otaqdan

s s g lir, yen Mirz M h mm d li hirsli deyir). S s g lm sin! Görürsünüz ki, biz burda
söz danı ırıq! B li, a ama rz olsun ki, buluddan b rkraq olan ey yeldir ki, buludlara
h mi yeld n f rman çıxır. (Bir q d r dik lib h v s g lir). Yeld n b rk olan ey
m l kdir ki, yell ri idar edir; y ni haraya gönd rm lidir, gönd rir; gönd rm li deyil,
gönd rmir. (Bir az da ucadan v h v sli). M l kd n b rk ey m l kül-mövtdür ki, m l ki
q bzi-ruh edir. Hı ... gül rsiniz! Gülün, eybi yoxdur, gülün! Vay halınıza! M l kül-
mövtd n d b rk olan ey bilirsiniz n dir? Ölümdür, ölüm! Hı ... gül rsiniz! (D xi d
hirsli). B s bilirsiniz ki, ölümd n b rk ey n dir? Bilirsinizmi, ey lü t yazanlar?...
Ölümd n b rk ey xudav ndi-al min mridir ki, lazım olan yerd ölüm varid olur, lazım
olmayanda olmur. Lazım olan yerd vaqe olur b layi-nag hanlar, misli-v lv leyi-s qf-
asimanlar, z lz leyi-s thi-xakidanlar, xüsuf-küsuf, yen xüsuf, yen küsuf, ma-t aq b l-
m l van! ( ll rini yuxarı qalxızır v cu g lir). Siz g r k x cal t ç k siniz, adınızı
müs lman qoyub islam elml rin istehza edirsiniz (çı ıra-çı ıra durur aya a). Niy
gülürsünüz? Burada ilan oynatmırlar ki? M g r insan öz q bah tini g r k annamaya?
Eyb deyil? (hirsli gedir qapıya t r f).
Rust m b y v Mirz H s n dururlar aya a v Mirz M h mm d linin qaba ını k sib
deyirl r.

Rüst m b y v Mirz H s n. Dayan bir, dayan bir!

Çöl qapıdan S m d V a h i d girir iç ri v qiylu-qalı görüb deyir.

S m d V a h i d. t irkaklar! Hayda arkada lar!

Mirz M h m m d l i (hirsli v ucadan S m d Vahid ). A ki i, h l bilmir m
bu n deyir ey!...

S m d Vahid gedib oturur yerind v ka ız-q l mini çıxardır. Rüst m b y v Mirz

H s n yen gülm kd dirl r. Mirz M h mm d li ist yir ba maqlarını gey , ged .

Z h r a b y i m qapıda görs nib, Mirz H s nd n utanır v ç kinir. Mirz H s n

bunu anlayıb, Rüst m b yd n izin alıb çıxır, gedir. Z hra b yim yava ca iç ri girir v
qorxa-qorxa g lir çökür bir t r fd . Rüst m b y öz yerin oturub kitaba baxır. Mirz
M h mm d li qapının a zında dayanıb, bir ist yir çıxa, bir ist yir qala.

Z h r a b y i m (Mirz M h mm d liy ). Ay balam, bir dayan görüm, hara gedirs n?

Axı n üst bu q d r sava ırsınız? Ay bel siz m n qurban olum, axır min d rd-s rimiz,
dost-dü m n var!
M i r z M h m m d l i. Ana, s n allah s n d l götür bizd n!
Z h r a b y i m. Bala, sizin bel m n qadanızı alım, m nim axır sizn n vacib i im
var. M h mm d li, bala, bir g l otur, arxayın danı aq. S n özün, allaha ükür, yax ı-
yamanı bil ns n. Axır, o qızı h r yandan ist yirl r; qız u a ının evd qalma ının da bir
vaxtı var. N deyirs n, ay Rüst m bala? S n n deyirs n, S m d bala? Niy dinmirs n,
M h mm d li bala! Bir deyin görüm, n m sl h t görürsünüz? Siz g l n qada-bala
m n g lsin.
M i r z M h m m d l i (acıqlı). M n d xli yoxdur! H r k s ist yirsiniz verin.
R ü s t m b y (kitabı qoyur, durur ayaq üst ). Ana, m n qabaqca da s n demi m,
indi d yen deyir m, qoy o lanların da e itsinl r: qız g r k öz xo u il h r k s ki, kefi
ist di, onu gör v b y n v r ged . D xi o srl r keçibdi ki, qızı zornan ist m diyi
adama r verirdil r. Ancaq yen m n m sl h t görür m ki, Gülbaharı Aslan b y ver k.
M i r z M h m m d l i (hirsli). st fürullah! st fürullah! g r Gülbahar
m nim bacımdır, m n bu mr h rgiz razı ola bilm n m!
R ü s t m b y. N s b b razı ola bilmirs n? Xub, n eybi var, razı olmursan, s n de
gör k kim ver k?
M i r z M h m m d l i. M n n bilim? Kim qism t olar, ona ver rik.
R ü s t m b y. Axır nec kim qism t olar? Hazır qızı ist yirl r, d xi yüz il
gözl tm y c yik ki?
M i r z M h m m d l i (bir q d r dinm yib). M n qalırsa, Gülbaharı Mirz
B x liy ver rik.

Rüst m b y gülür.
S m d V a h i d. Nec Mirz B x liy ? Mü llim Mirz B x liy ?
M i r z M h m m d l i. B li, haman Mirz B x liy .
S m d V a h i d. B n buna h rgiz razı olmam.
M i r z M h m m d l i (t ccüblü). Nec y ni razı olmazsan? H l s n n çis n?
S m d V a h i d. B n qalıyorsa, Gülbaharı Hüseyn ahid verm li.
M i r z M h m m d l i (sa lini fırladır). P h-p h-p h, buna bax s n allah! Bu
da biz mü t ri tapdı.
3 h r a b y i m. Ay balalarım, siz bel m nim canım qurban, bir m n deyin görüm,
o dediyiniz adamlar kimdil r? Yax ımı adamdılar, n çidirl r?
R ü s t m b y. Ana, m n dediyim Aslan b y çox yax ı adamdı; özü d keç n il yurist
d rsi oxuyurdu, sonra pe iman oldu, vastoçni fakultet girdi. ndi ist yir mal h kimi
olsun.
Z h r a b y i m (S m d Vahid ). Bala, s n dediyin adam kimdi, n çidi? Bir qullu u
varmı?
S m d V a h i d. Ana, Hüseyn ahid bizim g nc dibl rimizd ndir, özü d xeyriyy
m kt bind d biyyat d rsi mü llimidir.

Mirz M h mm d li ba ını bulayır.

M i r z M h m m d l i. P h-p h-p h! El bizim g nc dibimiz skik idi. Allah

b d n z rd n saxlasın. (Hirsli). A ki i, m n bilmir m dib n di, axır ey?
R ü s t m b y. Qarda larım, m n sizd n xahi edir m ki, h r n el m k ist yirsiniz,
m sl h tn n v a ıl ucuynan el yin. Onu siz g r k bilmi olasınız ki, o ey ki,
mehribançılıqnan v m sl h tn n a ar, dava-qalmaqalnan a maz. Gen d deyir m ki,
Gülbahar bizim bacımızdı, g r k biz üçümüz d s y, t la ed k ki, bacımız b db xt
olmasın. O axı heyvan deyil ki, yapı aq lind n, kim ki ist yirik--ver k. S n bir söz
deyirs n, m n bir söz deyir m, o bir söz deyir. Qarda larım, bel likn n bir m tl b hasil
olmaz. Qız hazır, bax, o qapının dalındadı ( lini iç ri qapıya uzadır), ça ıraq bu saat
özünd n sual el y k ki, gör k meyli kim di? Aslanb y ist r, Aslanb y ged r, Mirz
B x liy ist r, Mirz B x liy ged r, Hüseyn airdi-n di, onu ist r, ona ged r.
S m d V a h i d. Bel m sl h t qar ı b n bir söz söyl m m.
R ü s t m b y (Mirz M h mm d liy ). Niy dinmirs n, M h mm d li?
M i r z M h m m d l i. Özünüz bilin, m nim i im yoxdur.

Rüst m b y durur, qapıdan Gülbaharı ça ırır. G ü l b a h a r girir iç ri.

Z h r a b y i m (Gülbahara). Bala, Gülbahar, g l otu yanımda, durma ayaq üst .

R ü s t m b y. Gülbahar, keç otu v qulaq as, gör n deyir m. Biz bu saat s nin
bar nd danı ırdıq. Sözün açı ı budur ki, s ni üç adam ist yir: biri Aslanb ydi, biri
Mirz B x lidi, biri d Hüseyn ahiddi.... ndi s n d fikirl , allaha ükür, yek qızsan,
d xi s ni öyr tm k lazım deyil. Q lbin kim yapı ır, ona da get; bizim heç sözümüz
yoxdu. Aslan b y m nim dostlarımdandı, özü d intelligentdi; b lk görmü , ya e itmi
olasan. Mirz B x li v Hüseyn ahid d mü llimdirl r, amma m n onlara yax ı b l d
deyil m. Özün bil, fikirl v cavab ver.
Gülbahar dinmir.

Z h r a b y i m (Gülbahara). Bala, niy dinmirs n?

G ü l b a h a r (Rüst m b y ). Dada , vv l bu ki, s n dediyin adamların heç birin m n
b l d deyil m v qaldı ki, sizin m nim bar md çalı ma ınız b sdir; çünki m n bilir m
ki, m n bir k si xo lasam da, s n razı olsan, M h mm d li dada ım razı olmayacaq;
M h mm d li dada ım razı olsa, s n izin verm y c ks n; h r ikiniz d xo lasanız,
S m d dada ım b y nm y c k. Bir yadınıza salın, görün indiy kimi m nim üstümd siz
üç qarda ın neç d f dava-m r k sin qon ular yı ı ıb tama aya. Yox-yox, m n heç
k s getm k ist mir m. Ka siz bir-birinizn n yola gedin. (Durub çıxır gedir).

Mirz M h mm d li g lib oturur yerind .

R ü s t m b y. bel olan sur td m n m sl h t görür m ki, bir sur td ki, Gülbahar

biz dediyimiz adamların heç birin b l d deyil, sabah ax am g r k ki, c miyy ti-
xeyriyy nin zasedaniyasıdır, özü d növb t gör g r k bizim ev yı ı alar. Aslan b y--
nec ki, üzv zasedaniyaya g l c k. G r k hesabnan mü lliml rd n d olalar; çünki
proqramlar bar sind mü lliml rd n cavab ist yibl r. G r k onlardan ikay t d var.
Xülas , onlar g r k g l l r zasedaniyaya. Gülbahar da ist y r, çıxar onlarnan tanı olar.
M i r z M h m m d l i (sa lini oynadır). B li, ist r, çıxar, onlarnan tanı olar....
R ü s t m b y. N eybi var, çıxmaz, qapının arasından baxar, hamısını gör r.
S m d V a h i d. zdivaci-niyy t edib, to rudan-to ruya mülaqatda bulunmaq, z rr
q d r eyb tör tm z, z nnind y m.
M i r z M h m m d l i (hirsli, S m d Vahid ). Allah xatirin , öz dilind danı ,
pey mb r xatirin , öz dilind danı !

Çöl qapı taqqıldayır.

R ü s t m b y. Kims n? G l!

Daxil olur T e y m u r b y, qoltu unda papka; Z hra b yim üzünü tutur o t r f ki, T
e y m u r b y görm sin.

T e y m u r b y. S lam leyküm.
R ü s t m b y. Ay leyk ss lam, Teymur b y. G l yl .
T e y m u r b y. Yax ıdı, ged c y m.

ç ri otaqdan Z i v r x a n ı m çıxır, Teymur b y l verir.

Z i v r x a n ı m (gül -gül ). A, zdravstvuyte, Temur bek!

T e y m u r b y (Ziv r xanımın lini öpür). Zdrastvuyte, Zivar xanum!

Teymur b y d Ziv r xanım da otururlar Rüst m b yin yanında. Mirz M h mm dd li

acıqlı baxır bunlara. Teymur b y papkanı açır, ka ızları aralayır, sonra üç ka ız qoyur
Rüst m b yin qaba ına; bu da ka ızlara qol ç kir, verir Ziv r xanıma, o da qol ç kib,
verir Teymurb y . Teymur b y d yı ı dırır, qoyur papkaya.
T e y m u r b y. Sabahkı zasedaniyanın povestkasında smeta m s l si bar sind bir ey
yazılmayıb; bir az biqaid oldu. Ola bil r ki, yen fruz xanım çı ır-ba ır sala.
Z i v r x a n ı m. Pajalsta, s n qorxursan qorx, amma m n heç d qorxmuram. Onlar
özl ri tutduqları i guya çox qaydalıdı ki, bizimkini d b y nm y l r? H l , s n allah, o
dün nki n h r k t idi, o n ç mx m idi? Vallah m n fruz xanımın yerin x cal t
ç kirdim.
T e y m u r b y (saatına baxıb deyir). Dey s n yubanırıq ha!...
3 i v r x a n ı m (durur aya a). Rüst m, bu gün c miyy ti-xeyriyy nin o q d r i i var
ki, bilmir m ax ama kimi qurtara bil c y m, ya yox. Yax ı olardı, s n d ged idin, biz
köm k el y ydin.
R ü s t m b y. Eybi yoxdu, siz gedin, m n macal el s m, g l r m. Harda olacaqsınız?
T e y m u r b y. Qabaqca g r k teatra ged k, atçotun kopyasını alaq, sonra Markovun
ka ız ma azasına ged k, ka ız seç k.
R ü s t m b y. Ola bil r ki, m n d g l m.

Ziv r xanım v Teymur b y dururlar aya a. Ziv r xanım ayna qaba ına gedib, lyapasını
düz ldir v Teymur b y il çıxıb gedir. Mirz M h mm d li yen acıqlı-acıqlı baxır
bunların dalınca. Q n b r, uzun çuxalı v belind x nc r, yanında çoban Q u r b a n,
girirl r iç ri. Qurbanın bir lind uzun çomaq, bir lind d smala düyülü bir qab. kisi d
ba yendirirl r.

R ü s t m b y. Q nb r, n var, qoyunlar nec di?

Q n b r. Sa lı ın, bir ey yoxdu. Amma qoyunlara b rk qızdırma dü üb, yaman qırır;
heç bir lacı da yoxdu. (Qurbanın lind n düyünç ni alıb qoyur yer ). Buyuraydınız, bu
yavanlı ı bo aldaydılar; bir az k r di, bir az da t z ordu.
(Q nb r düyünç ni aparır iç ri, qapının yanına qoyur).
Z h r a b y i m. Q nb r, niy çoxdandı görünmürs n?
Q n b r. Xanım b yim, vallah macalımız olmur. Qoyunun azarı ba ımızı b rk qatıb.
R ü s t m b y. Q nb r, bilirs n n el ? Sabah ax am mal h kimi bizd olacaq,
c miyy ti-xeyriyy nin yı ınca ıdı; s n d g l, yadıma sal, dey k, b lk qoyunların
qızdırmasına bir dava dey .
Q n b r. Ba üst , g l r m.
R ü s t m b y. H , yadıma dü dü, d v yunu tap ırmı dım, heç yerini el y bildin?
Q n b r. A a, axtarıram. D xi biz gör qulluq?
R ü s t m b y. Ged bil rsiniz.

Q nb r v çobanlar çıxırlar.

(Rüst m b y g lir anasının t r fin v gül -gül deyir). Ana, kefin nec di? Yax ıdır?
Ana, bilirs n n var? M n lü t yazıram. Bilirs n lü t n di? Y ni insanın dilind h r n
q rib söz var, g r k o kitaba yazıla; hamısı g r k yazıla ki, bir söz d qalmaya. B lk
s n d el bir q rib söz bilirs n ki, bizim yadımıza dü m mi ola. H , n deyirs n, ana?
Bir q rib söz de yazım.

Z h r a b y i m. Bala, qadan m n g lsin, m n n bilir m ki, n deyim?

M i r z M h m m d l i (durur aya a). Dada , g r q rib söz axtarırsan, m nd n
soru , deyim; d xi a birç k arvad n bilir, n desin? Q rib söz budu ki, indi ma allah
kraxmallı aliml r d xi hicabı-zadı bilm rr atıb, ba layıblar russaya ı üzüaçıq
zind ganlıq el m y . El m nn n olsa, lü t bu m tl bi d yazsan, pis olmaz.
(Ba maqlarını geyir getsin).
R ü s t m b y (acıqlı v ucadan). M h mm d li, s ni and verir m atavın goruna,
m nd n l ç k.

Mirz M h mm d li ba maqlarını geyir getsin.

Z h r a b y i m (M h mm d liy ). Bala, M h m d li, bir dayan. Bala, bir dayan, bir

getm .

Z hra b yim qalxır aya a, qoltu undan bir bayaz çıxardır, gedir M h mm d linin
dalıyca: o da qulaq verm yib gedir. Z hra b yim yen g lib oturur yerind v bayazı
qoyur qoltu una.

S m d Vahid yazıya m ul olduqda, iç rid n u aq a lama ı e idilir. S m d Vahid,

lind q l m, durur gedir qapıya t r f v hirsli.

S m d V a h i d. Çocuq a lamasın, b n er yazıyorum (g lib oturur yerind v

Rüst m b y ). Dada , d biyyatdan lazımsa, nümun olaraq bir er deyim, yaz lü t .
R ü s t m b y. N eybi var. Amma bu rt il açıq olsun. Yoxsa, do rusu, m n s nin
dilini qanmıram.
S m d V a h i d (ka ızlarını ll dirir v bir yerd n airan oxuyur):

nzari- babımda p didar olan, ey zill!

Ey zilli-tüluat, oluyorsun yen peyda!

R ü s t m b y ("eh" el yib, çönüb gedir öz stoluna t r f). O dili m n özüm

qanıram ki, lü t d yazam?
S m d V a h i d (durur aya a v ka ızlarını yı ı dırır ki, getsin). Dada , m n
söyl diyim "Faust"dan türk dilin t rcüm dir. Bizim mü lliml r bunu indi bu saat
m kt bl rimizd balaca çocuqlara öyr diyorlar. S n ki, bunu qanmıyorsan, s nayei-
n fis d n bib hr olma ını mü ahid ediyorsın, z nnind yim, f ndim. (S m d Vahid
acıqlı, ka ızı q f s nin için atıb, durur gedir).

Rüst m b y t ccüblü baxır onun dalıyca.

Z h r a b y i m (durur aya a, bayazını qoltu undan çıxardır v S m d Vahidin

dalıyca). Bala, bir dayan! Bala, bir dayan. S m d bala, bir dayan!

Rüst m b y d ka ızlarını yı ı dırır v acıqlı, hazırla ır çıxıb getm y .

( ndi d Z hra b yim bayazını buna t r f tutub yalvarır). Rüst m, Rüst m, ayaqlarının
altında ölüm! Bir dayan! Bala, bir dayan, bir bu kitaba bax.
R ü s t m b y (acıqlı). Eh, ana, s n allah l ç k! (Rüst m b y d çıxıb gedir).

Z hra b yim qalır ortalıqda t k, lind kitab. Bir q d r fikird n sonra qayıdıb oturur
yerind , kitabın bir s hif sini açır v diqq t il baxır.
Bir q d r baxandan sonra ba layır haman s hif ni öpm y .

P rd s a l ı n ı r.

K NC M CL S

Rüst m b yin zal ota ı. Ortalıqda uzun stol, trafında sandalyalar üst yl ibl r
c miyy ti-xeyriyy üzvl ri: ba dan Rüst m b y ki, c miyy ti-xeyriyy nin s dridir; onun
sa t r find Z i v r x a n ı m, sol t r find T e y m u r b y. Ondan savayı yl ibl r:
M i r z 3 e y n a l--mill tp r st, S l i m x a n ı m--mü llim , A s l a n b y, s m
a y ı l a a, M ü n v r x a n ı m, S m d V a h i d, H ü s e y n a h i d, yanında
m kt b agirdi, f sli. K narda, yerd diz üst yl ibl r: M i r z M h m m d l i,
Mirz B x l i, yanında bir m kt b agirdi, börklü. Qapının yanında üç-dörd n f r
f qir v qeyri adamlar ki, ayaq üst durub iclasa tama a edirl r. Ota ın küncünd ,
camaata görükm y n yerd , p rd dalında Z h r a b y i m v G ü l b a h a r oturub,
m clis n z r el yirl r. Üzvl rin h r sinin qaba ında bir v r q a ka ız v q l mt ra ;
s drin qaba ında z ng. Adamların çoxu papiros ç kir.

R ü s t a m b y. Qospoda, zasedanie obyavlyayu otkrıtım [1].

[1] A alar, iclası açıq elan edir m.

M i r z Z e y n a l (durur aya a v yumru unu silk l y -silk l y , acıqlı). A alar, ana

dilind n ba qa burada özg dil danı maq olmaz. Ana dili, ana dili. Türk dili, milli dil.

Camaat ç pik çalır.

3 i v r x a n ı m (durur aya a). Ne popimayu, qospoda, çto za dikarstvo? Pust kto

kakim yazıkom luç e vladeet na tom i obyasnyayetsya, çto je takoe?! [2]

[2] A alar, ba a dü mür m bu n v h ilikdir? Qoy kim hansı dili daha yax ı bilirs , o
dild danı sın. Buna n var ki?

M i r z M h m m d l i (acıqlı). Haqq buyurur Mirz Zeynal, islam m clisi hara,

rus dili hara?!

Qalan üzvl rd n d b zi deyir: "eybi yoxdur"; b zi deyir: "olmaz".

R ü s t m b y. (z ngi çalır). A alar, m n t klif edir m ki, h r k s ki, mümkündür,
müs lmanca danı sın; çünki burada rus dili bilm y nl r d var. O ki, birisi müs lmanca
heç danı maq bilmir, onda d xi çar n di....
Mirz Z e y n a l. Xeyr, Rüst m b y, birisi ki, müs lmanca bilmir....
Mirz B x l i (Rüst m b y ). Ba ı layınız, Rüst m b y, birisi ki, müs lmanca
bilmir, d xi bu m clisd onun üzv olma a n haqqı?!
Z i v r x a n ı m. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu [3].

[3] A alar, vallah bel mühakim etm k olmaz.

M i r z Z e y n a l (durur aya a v ucadan. Biz dübar t v qq edirik s dr

c nablarından ki, rusca danı ma ı bilm rr q d n el sin.

Yen s s-küy qalxır, yen Rüst m b y z ngi çalır, camaat sakit olur.

R ü s t m b y (Teymur b y ). Xub, Teymur b y, povestkada yazılan voprosları oxu,

camaat e itsin.
T e y m u r b y (papkadan bir ka ız çıxardıb oxuyur). vv linci m s l : il hesabı
t sdiqi m s l si; ikinci m s l : m kt b proqramı bar sind ; üçüncü m s l : acların rzi-
halı bar sind ; dördüncü m s l : elmi-ilahi d rsl ri bar sind ,--bunlardır.
R ü s t m b y (durur aya a). H z rat, il hesabı bar sind keç n zasedaniyada bir
q d r raznoreçiya oldu. Bu da o bar d idi ki, smetanın bir para punktlarında bir q d r
t favüt görs ndi v özg cür d ola bilm zdi; s b b bu ki, m daxil oldu, m xaric oldu,
onun b zi yerl rini biz m hz priblizitelno t yin edirik. M s l n, biz ki, deyirik bal
qonaqlı ından g l c kd bu q d r m daxil olacaq, lb tt , bu m daxil biz yazdı mızdan
ya bir q d r ksik olacaq, ya artıq olacaq v m hz bu s b bd n smetada r dd-b d l m l
g lir ki, onu toçno düz götürm k mümkün deyil. Kimin bu bar d sözü var, buyursun.
Aslan b y danı acaq.
A s l a n b y (durur aya a).

Gülbahar diqq t il baxır.

Heç bel deyil; ba ı layasınız. Zakon bu sluçayları tamam n predusmatret el yibdir.

g r raznoreçiye el bir sluçayda oldu ki, onu m daxil c rg sind olan punktlar düz
g tirm di, o v d smetni statyaları o q d r sokratit edirl r ki, il axırında hesab düz g lir.
Amma bizim smetanın poqre nostları o bar d dir ki, biz, naprimer, t yin el mi ik aclara
ild yüz manat paylayaq; amma biz yüz manat v zin paylamı ıq yüz doqquz manat on
dörd ahı iki q pik.

Camaatdan bir neç si gülür, bir neç si d ç pik çalır. Gülbahar neç d f sn yir, b rk
yuxusu g lir; Mirz M h mm d li v Mirz B x li ba larını bulayır.

R ü s t m b y (z ngi çalır). D xi bu bar d gen söz danı an varsa, desin.

Bir s s g lmir.
Xub (ka ızları aralayır). kinci m s l m kt b proqramı bar sind dir. M lumdur ki,
keç n h ft reviziyonnaya komissiya....
M i r z Z e y n a l. T fti komissiyası.
R ü s t m b y. Keç n h ft t fti komissiyası m kt b proqramı bar sind irad tutub
ki, guya proqramlara, neç ki, lazımdır, diqq t olunmur v d rsl r bir növ süst keçir v
ikinci klasda....
Mirz B x l i. kinci sinifd .
R ü s t m b y. kinci sinifd d biyyat d rsl ri n hay t ç tnil ib v bizim öz milli
Az rbaycan dilimiz bilm rr n z rd n salınıb. Keç n zasedaniyada mü llim
c nablarından xahi olunub ki, bu bar d camaatın arzusuna hörm t qoyuban, m s l ni
mümkün d r c d n z ri-diqq t alsınlar. Hüseyn ahid c nabları danı maq ist yir.
Hüseyn a h i d (durur aya a).

Gülbahar qulaq verir.

Möht r m zayi- ncüm n h zr tl rin öz ixlasımı t qdim edib, m tl bin n ibtidasından

bir mm izahat verm yi f rz v q rz bilib, iltimas ediyorum, f ndim. Arkada lar,
imdi h pimiz tanrımızın buyru u il i t göyümüzd torpa a borcunu öd m kd n
qaçacaq t k bir ki i olmaz; onu hay cift sür rk n t r olaraq limizd n dökmü üz, yet r!
Az vv l alçaqca buraxıb savu du umuz torpaqlar yet r! Hay v ya dü m n sava ark n
qan olaraq damarlarımızdan axıtmı ız, yet r! Akıl irm z tanrı hikm tl ri il v t, yarın
q ddar v murdar ll ri qafalarımızı ns mizd n k s r k bizi v h t eytanlarına qurban
ed c k, z nn ediyorum, f ndim. Yet r, az vv l alçaqca buraxıb sovu du umuz
torpaqlar, yet r!

Gülbahar v adamların çoxu sn yir.

v t, çocuqlar, qadınlar, irkaklar, yenil r bu torpaqdan çıxıb, yavuqlusuna qovu mu du.

Qartla mı qollarını üç, be mızraq boyu öt d ki binaların üstün qadar salan bol kölg li
sokakların dibind güml y n davulların s si çocuqların düyününü bildiriyordu. Sa lam
köksl rd uyqudakı yavuzluq duy ularını qabartan bu gumbultu k ndi qılınclarımızın
rma ını xatırlatıyordu, f ndim. Halbuki, v t, bir takım d biyyat ki, ikinci sinifd
t hsil olunmaqdadır....

t k l b kl r kimi qarlar dü üyor,

Sanki bir nur eniyor h r fidana,
Lakin yl nc olurk n adana,
Yavru çocuqlar ü üyor!

A alar, bu deyilmn milli d biyyat! Bu deyilmi milli turk lisanı!

S m d Vahid ç pik çalır. Qalan çamaatdan gül n d var v t k-t k ç pik çalan da var.
Gülbahar mürgül yir.
M kt b a g i r d i b a ı n d a f s:

t k l b kl r kimi qarlar dü üyor,

Sanki bir nur eniyor h r fidana,
Lakin yl nc olurk n adana,
Yavru çocuqlar ü üyor!

S m d Vahid v Hüseyn ahid ll rini qoyurlar h min agirdin çiynin . Camaatdan

gül n d var, ç pik çalan da var.

Z hra b y i m (Gülbahara). Qızım, bu adamlar n danı ırlar?

Gülbahar cavab vermir, çünki mürgül yir.

M i r z M h m m d l i (hirsli, camaata). A balam, h l bizi ba a salın gör k, niy

ç pik çalırsınız?
R ü s t m b y (ka ızları aralayır). A alar, qaldı iki m s l : biri elmi-ilahi d rsl ri
bar sind , biri d acların riz si. Elmi-ilahi bar sind u aqların bir parasının ataları
t r find n riz g lib ki, m kt bin üçüncü sinfind mü llim c nabları--ki, ibar t olsun
Mirz B x li v m nim kiçik b rad rim M h mm d lid n,--oktyabr ayında xüsuf v
küsuf bar sind , y ni ayın v günün tutulma ı bar sind bir moiz ba layıblar ki, indi
dörd ay olur ki, haman küsuf v xüsuf d rsl ri n inki azalmır, h l b lk altı ay da
bundan sonra qurtarmayacaq....
Mirz B x l i. Xeyr, a a, el deyil, fv buyurasınız. ndiki d rsl r m hz xüsuf
bar sind dir ki, dörd aydır oxunur. O ki, qaldı küsuf d rsl ri, b li, h qdir, bir altı ay da
küsuf d rsl ri t hsil olunmalıdır.
R ü s t m b y (Mirz B x liy , z ng çala-çala). C nab, Mirz , m ni ba ı layasınız,
xahi edir m sözümü qurtarmamı sözümü k sm y siniz. B li, heç eybi yoxdur,
danı maq ist yirsiniz, izahat veriniz. Amma xahi olunur b yanatınızı müxt s r
söyl y siniz.
Mirz B x l i (durur aya a v lind bir yek , d rid n cildi, köhn müs lman
kitabı);

Gülbahar diqq t il qulaq asır.

zayi-giramdan üzr ist yir m ki, zeyld m ruzeyi-müh qq rim a ayani-büzürgüvarın

d rdi-s rin ay d s b b ola. A ama rz olsun ki, elmi-ilahi d rsl ri, elmi-nücum
d rsl ri, hey t d rsl ri v xülas tül-hesab d rsl ri m kt b proqramlarında,--nec ki,
ayist v lz mdir,--arayi t olunmuyub ki, aya xüsuf v küsuf m s l l ri bu saydı ınız
fünunun hansı birisinin dair sind t hsil olunasıdır v fövq zzikr fünun hansı mü llimin
öhd sind v t hti-c vabdehliyind dir. B nd y müh vv l olunan elmi- qd si-ilahi
d rsl ri dövri-ibtidasından--nec ki, m lumdur,--bisti h tümi-r biüssani, yövmi-
c har nb , qütrün s bl rinin iki dangı v msin qürsünün tamam s hif sinin dang
yarımı r s üqd sinin h valisind müt k ssif olub, y ni b istilahi-türk, gün tutulub v
h min küsuf gün çıxandan be saat on üç d qiq d vaqe olub. zayi- ncüm n
h zr tl rinin hüzuri-mübar kl rin rz olsun ki, küsufun keyfiyy ti v onun övzaı küreyi-
rzin c mi biladlarında müxt lif sur td zühr edibdir v m hz küsuf n q sinin naziri-
möht r ml rinin ittilaından öt ri, b ndeyi-h qir o fikird oldum ki, bir t r fd n s ri-
pürs m ri-c nab f xam tnisab, Mirz H s n xan N cmülmülk, x vizadeyi-c nab Hacı
N cmüddövl ni d sturil- m l m nzil sind tutub, dig r t r fd n hey t elmind n xz v
rq ül ması t r find n t sdiq olunmu k vakibi-s yyar nin h r katının b yanatından
müst fid olub, mill t balalarına h min ülumun f vaidini ixtisar edib n növcavanların
n z ri-diqq tl rin t bli edim.

Camaatdan v üzvl rd n çoxu mürgül yir; Z hra b yim v Gülbahar da mürgül yir.

Mirz B x l i (Mirz M h mm d liy ). Buyur, a a, növb t sizindir.

Mirz M h m m d l i (durur aya a). F sli-nozd hhüm d r b yani-küsuf v
xüsuf; y ni ayın v günün tutulma ı....
Ziv r x a n ı m (yava ca Rüst m b y ). Nelzya li sokratit reçi oratorov? [4]

[4] Natiql rin nitqini ixtisar etm k olmazmı?

M i r z M h m m d l i. hval ki, kövk bl r ariz ola, haman övzada ki, bir-

birin nisb tl ri var, z on cüml haman hvaldır ki, q m r ms ariz ola v bir sur td
ki, q m r bir k sif cinsdir v afitabdan k sbi-nur el yir v çün....
T e y m u r b y. M nim qanaca ıma gör , bu q d r t fsil verm yin lüzumu yoxdur.
Mirz M h m m d l i (hirsli v ucadan). Nec y ni lüzumu yoxdu?

Camaatın için danı ıq dü ür; bir neç l ri deyir: "lüzumu yoxdur", bir parası deyir: "qoy
sözünü desin"

M k t b a g i r d i b a ı n d a p a p a q. Küsuf, y ni afitab girift gi on hal t st ki,

q m r miyani-afitab hail ba d v küsuf vaqe olanda h min duanı oxuyurlar: bismillahir-
r hmanir-r him, r bb na atina fiddünya....

Mirz B x li, Mirz M h mm d li ll rini qoyurlar h min agirdin çiynin .

R ü s t m b y. (z ngi çalır). A alar, zayi-m clis xahi edir ki, b yanatı tamam ed k
v d xi danı ma a ixtiyar verm y k. Kim buna razıdır, dursun aya a.

Üzvl r t mam n durur aya a, Mirz M h mm d li ba ını bulaya-bulaya gedir oturur

yerind v bir neç d f deyir: "nec lüzumu yoxdur?".

R ü s t m b y (z ngi çalır v bir ka ız alır lin ). Camaat, xahi olunur acların

riz l rin qulaq ver siniz. riz müs lman c miyy ti-xeyriyy sin M di C f r usta
Mehdi o lu t r find n. riz d yazılıb ki, "m n qoca v ik st adamam v on iki n f r
külf tim var, yomiyy çör yin möhtacıq; c miyy ti-xeyriyy d n be -on manat çör k
pulu ist yirik ki, n q d r canımız sa dır, siz duaçı olaq".

Haman riz sahibi M d i C f r yeriyir camaatın için v a laya-

a laya pul ist yir.

R ü s t m b y. A alar, bu bar d sözü olan danı sın.

T e y m u r b y. M n el bilir m ki, c miyy ti-xeyriyy bu m s l y indi l vura
bilm z. S b b budur ki, keç n iclasda da acların riz l rin kifay t verilm di v
verilm m yinin d s b bi budur ki, c miyy tin sandı ında olan pulları zapasnoy fonda
qoymaq söhb ti ortalı a qoyulubdur.
R ü s t m b y. Bel olan sur td acların riz l rini bu günkü m clisd müzakir y
qoymaq olmayacaq.

Üzvl rin bir neç si deyir: "xeyr, olmayacaq"; bir neç si deyir: "g r k müzakir y
qoyulsun"

R ü s t m b y (z ngi çalır). A alar, acların riz l rin bu gün kifay t verm k

ist y nl r dursunlar aya a.

Durur aya a Zivar xanım v Mün vv r xanım.

R ü s t m b y (Teymur b y il pıçılda andan sonra). Camaat, c miyy ti-xeyriyy bel

q rar qoydu ki, acların riz si mövcibinc acların halını yoxlamaq v onların h qiq td
möhtac olmaqlarını t hqiq el m kd n ötrü lahidd komissiya t yin olunsun v bu
s b bd n h min m s l nin müzakir si bundan sonrakı iclasa qalma ı q rar verildi.

Aclar a la ır. Ziv r xanım durur gedir. M di C f r bir gümü pul verir.

Z i v r x a n ı m. Do rusu, m nim bu ki iy yazı ım g lir. Kakoy on jalkiy!

navernoye qolodnıy [5].

[5] O n q d r zavallıdır! Y qin ki, acdır.

Qapıda görs nir Q n b r, Q u r b a n v Z a m a n. Qurbanın v Zamanın

h r sinin bir lind uzun çomaq, bir lind d stmal ba laması.

Z a m a n (kobud çoban s si il ). Burdadımı o mal h kimi?

Camaaat üzünü çönd rir çobanlara t r f.

Q n b r (Zamana). d , heyvan, d bli danı . A alardan ayıbdı!

R ü s t m b y (Q nb r ). Q nb r, bir az dayanın, m clis qurtarsın, sonra danı arıq.
(Üzünü Aslan b y tutur, yava ca). Aslan b y, bu bizim s rkarımızdı, o ikisi d qon u
çobanlarındandı. Dün n g lmi dil r, deyirdil r ki, qoyunlara bir azar dü üb. C miyy t
da ılandan sonra bir q d r ayaq saxla, b lk bunlara bir dava dey s n.
A s l a n b y. Yax ı, qalaram.
Q u r b a n (acların a lama ına diqq t salır v deyir). A balam, niy a layırsınız?
M d i C f r. Ay qarda , vallah, acıq. Üç gündü dilimiz çör k d ym yib.
Bunu e id nd n sonra Q nb r, Qurban v Zaman ba lamanın birini açırlar v üç n f r
acların h r sin bir çör k v çör k üst ya qoyub verirl r.

A c l a r (çobanlara). Ay qarda lar, allah siz köm k olsun, allah atanıza r hm t el sin.
Z a m a n. Nu -can olsun, qarda lar. Doyunca yeyin. Doymasanız, gen ver rik.

C miyy t durur aya a v acların yem yin tama a edir. Gülbahar da diqq t il baxır
çobanlara.

R ü s t m b y. Qospoda, zasedaine obyavlyayu zakrıtom [6].

[6] A alar, yı ınca ı ba lı elan edir m

C miyy t l- l verib ist yir çıxa ged v sonra yen qayıdıb, aclara tama a edir.
Xanımlar da qabaqca bir-biril öpü ür v sonra hazırla ır çıxma a. Hamının n z ri
çobanların aclara çör k verm yind dir.

R ü s t m b y. Q nb r, Q nb r, yavu a g l, sözünü de.

Q nb r, Qurban v Zaman g lir qaba a, Aslan b yin yanına.

A s l a n b y. Y qin ki, qoyunlarda yara görs nir.

Q n b r. B li, yaralananı da olur, amma yaranın dilini biz bilmirik; qara nöyüt sürt n
kimi yax ı olur. Amma qızdırmanın çar sini bilmirik.

Üzvl r çobanların danı a ına qulaq verir.

A s l a n b y (bir q d r fikird n sonra). Yax ı, bir m n deyin görüm, qoyunun yarasını

siz dezinfeksiya el yirsinizmi?
Q n b r. Qanmadıq, h kim a a.
Q u r b a n. Ba a dü m dik, qurbanın olum.
Z a m a n. O n sözdür, ba ına dolanım.

Camaat gülü ür.

A s l a n b y. Bir d m n deyin görüm, qoyun yaralananda onun temperaturasını

ölçürsünüzmü?
Q n b r. Qanmadıq, h kim a a.
Q u r b a n. Ba a dü m dik, qurbanın olum.
Z a m a n. O n sözdü, ba ına dolanım?

Camaat gülü ür.

Q u r b a n. H kim a a, yaraynan s nin i in yoxdur, yaranın dilini biz özümüz bilirik.

Keç n h ft qumral k r qoyunu canavar yaralamı dı; bax, yarası bel kalafa kimi idi.
Qara nöyüt sürtdük, iki günd yax ı oldu.
Camaat v Gülbahar diqq t il qulaq asır.

B nöyü qaraüzü canavar iki h ft bundan qabaq yaralanmı dı; onu da qara nöyütn n
yax ı el dik. Keç n gün Hacı mrahgilin sürüsünd n sarı br qoyunu gen canavar
da ıtmı dı; ona da qara nöyüt sürtdül r. S nin yaraynan i in yoxdu. Bilirik, s n yax ı
h kims n; s n bu oq rib qızdırmaya bir dava ver, ya biz bir m sl h tli söz de. Bir d
s ni and verir m allaha, bizn n el danı ki, ba a dü k; yoxsa biz çöld böyümü
çobanıq. S n bir dava ver, qoyun qızdırmadan ölm sin. Odu, bir ayın içind bizim
sürüd n iyirmi qoyun qızdırmadan qırıldı; sarı k r dün n bizim sürüd n qızdırıb öldü.
Zamangilin sürüsünd n dün n yox, ir liki gün bir qara b nöyü , bir d sarı qaraüz
azarladı v murdar oldu. (Zamana). d , Zaman, niy dinmirs n? (Aslan b y ). S n bu
qızdırmaya biz bir dava ver, yoxsa bel gets , evimiz yıxılar. S n biz r hm el , biz d
s nin yolunu bo qoymanıq, h rd n bir ya dan, ordan g tirrik, u aqlar yey r; a
yavannıq pis deyil. Bilir m, h r yeridi, qonaq-qaranız olur.
A s l a n b y (Rüst m b y l verib gedir v çobanlara deyir). Yax ı, g l rsiniz retsept
yazaram.

Çobanlar m tt l qalıb, bilmirl r n el sinl r. Camaat hamı ba layır gül -gül

da ılma a.

(Otaqda qalır Rüst m b y, Mirz M h mm d li v S m d Vahid. Bunlar üçü d

yavıqla ırlar Gülbaharın yanına).

R ü s t m b y. Hı, bacım, gördün Aslan b y n yax ı danı ır?

Mirz M h mm d li narazı ba ını bulayır.

G ü l b a h a r. Xeyr, dada !
Z h r a b y i m (Gülbahara). Ay qız, Aslan b y danı anda s n yuxulamı dın.
Ma allah, yax ı danı dı.

Rüst m b y ç kilir k nara. S m d Vahid g lir qaba a.

S m d V a h i d. Gülbahar, gördün Hüseyn ahid n göz l ar söyl di?

Gülbahar b rk gülür, buna baxıb Mirz M h mm d li d gülür. S m d Vahid d ç kilir

k nara v Gülbahar gülm kd n sakit olub deyir.

G ü l b a h a r. Qarda larım, vallah, sözün do rusu budur ki, çobanların danı dı ından
savayı m n bir söz ba a dü m dim. (Çıxır gedir iç ri ota a).

R ü s t m b y (g lib durur Z hra b yimin qaba ında v acıqnan deyir). Ana, d xi

bundan sonra qızını kim ist yirs n ver. M nim d xi i im yoxdur.
Mirz M h m m d l i (Rüst m b y ). Söz yox ki, Aslan b y kimi hm ql r
getm kd ns , Gülbaharın evd qalma ı m sl h tdir.
R ü s t m b y (çox ucadan Mirz M h mm d liy ). Axmaq-axmaq danı ma!
M i r z M h m m d l i (bu da ucadan). Danı aca am!
S m d V a h i d (bu da ucadan). d bsizl r! v t, d bsizl r!

(Üçü d bir-birin çox hirsl baxa-baxa çıxıb gedirl r. Z hra b yim tez durur aya a v
o lanlarının dalınca yalvara-yalvara).

Z h r a b y i m. Siz g l n qada-bala m n g lsin, ay balalarım, sava mayın!

(Qoltu undan bayazını çıxardıb, qalxızır yuxarı. O lanları uzaqla ıb yox olandan sonra
qayıdıb oturur yerind . Bayazını yen qoyur qoltuq cibin v d rin fikr gedir).

P rd s a l ı n ı r.

ÜÇÜNCÜ M CL S

Rüst m b yin kabineti. Z hra b yim v Gülbahar oturublar öz yerl rind . Qapıda
durublar Q nb r, Qurban v Zaman.

Q n b r. Xanımlar, biz m tt l qaldıq, bilm dik bu mal h kimind n qoyunlara dava

olacaq, ya yox?!
G ü l b a h a r. Niy gedib soru mursan?
Q n b r. Xanımcan, bilmir m harda olur.
G ü l b a h a r. Rüst m dada ım bil r. Niy t l sirsiniz, gözl yin g lsin, soru un.
Q u r b a n. Xanımcan, qoyunlardan nigaranıq.
G ü l b a h a r. Q nb r, dün n s n mal h kiminn n danı anda m n qulaq asırdım;
qoyunların adı çox m z li idi. Nec , nec ? Qumral qaragöz? (Gülür).

Çobanlar utanırlar v ba larını a a ı salırlar.

Q n b r. Xanımcan, bizim sürüd yüz lli qoyun var, hamısının lahidd adı var; nec
ki, bir m clisd yüz lli adam ola, h r sinin d ayrı-ayrı adı ola. (Gülbahar gülür. Z hra
b yim qulaq asır). Bu adları qoyunlara biz ondan ötrü qoyuruq ki, qoyunlar h mi
n z rimizd olsun v onların birisi sürüd n çıxmı olsa, o d qiq bil k v dalıyca olaq.
ndi, m s l n, m nim qoyunlarımı g tir l r m nim gözümün qaba ına v imtahan üçün
sürüd n bir qoyun çıxardalar; m n sürüy bir bel c baxan kimi (gözünü dolandırır o
t r f-bu t r f ) bil c y m ki, m s l n, çal br qoyun sürüd n çıxıb: ya o urlayıblar, ya
canavar da ıdıb.
G ü l b a h a r (Q nb r yavıqla ır). Dayan, dayan. Q nb r, s n allah bir m ni ba a sal.
Çox c b, indi, m s l n, tutaq ki, bir saatlı a sürünü g tiribl r bura, s n d baxırsan. Axır
bu üç qoyun deyil, be qoyun deyil. Özün deyirs n yüz lli qoyundu; özü d canlı
heyvandı, bir yerd duran deyil; qarı qa kimi qayna ır bir-birin . S n n tövr bil c ks n
ki, bunun içind n hansı qoyun yoxdu. Hamısı da bir-birin ox ayır. S n allah, Q nb r,
na ıl el .

Çobanlar gülü ür.

Q n b r. Xanımcan, bax, m s l n, Qurban gedir durur qoyunların bir t r find , Zaman

da gedir durur bir t r find --ki, qoyunlar da ılmasın.--Alıram a acı lim (Qurbanın
lind n çoma ı alır) v ba layıram qoyunları yoxlama ı: qara k r , tayın görm k g r k;
qumral k r , tayın görm k g r k; sarı kür , tayın görm k g r k, qumral kür , tayın
görm k g r k; b nöyü k r , tayın görm k g r k; qumral br , tayın görm k g r k; a
qaraüz, tayın görm k g r k; b nöyü br kür , tayın görm k g r k; sarı k r , qara
k r , çal k r , a k r , boz qumral k r , hanı boz qumral k r ? d , Qurban, hanı boz
qumral k r ? d , Zaman, yoxdu boz qumral k r ; Zaman, Qurban, Salman, boz qumral
k r yoxdu. (Bayatı havası il oxuyur). Çal k r , maral k r , haradasan boz qumral k r ,
boz qumral k r , boz qumral k r ... ey vay ... ey....

(Çobanlar gülür, Gülbahar da heyran-heyran baxır v d smalı il gözünün ya ını silir).

G ü l b a h a r. Q nb r, indi s n bildin boz qumral k r yoxdu?

Q n b r. B s nec bilm dim? Bildim ki, boz qumral k r yoxdu.
G ü l b a h a r. ndi n el y c ks n? Qoyun sürüd n yox olanda n el yirsiniz?
Q n b r. Xanımcan, bizim qoyunçuluq bir t r fd n göz l pe di. H mi g zdiyimiz
v ya adı ımız yerl r, ç m nl r, lal li v çiç kli da lar, da lar; içdiyimiz n dir? Bulaq
suları v pak qoyun südü. Amma bu heyvanın yox olma ı, üzd niraq, el bir d rddir ki,
el bil, bir külf td n bir övlad yox olub.
G ü l b a h a r. Y ni çoxmu d rd el yirsiniz?
Q n b r. Xanımcan, el olur ki, a layırıq da; çünki söz bir qoyunun qiym tind deyil
ki, üç, ya be manatdı. Amma dey nd ki, boz qumral k r yoxdu, el bilirik bu boz
qumral k r bizim qarda ımız idi, yainki bir ziz yolda ımız idi. Xanımcan, and olsun
allaha, keç n ay sarı br k r ni canavar da ıdanda Zaman bir gün ax ama kimi tüt k
çaldı, m n ax ama kimi bayatı deyib a ladım.

(Qolu il gözünün ya ını silir).

Gülbahar d smalını basır gözün , girir iç ri ota a. Rüst m b y çöld n girir iç ri. Z hra
b yim d gedir iç ri ota a.

R ü s t m b y (Q nb r ). Q nb r, h l buradasınız?
Q n b r. A b y, el davadan ötrü qaldıq, bilm dik mal h kiminn n qoyunlara dava
olacaq, ya olmayacaq?
R ü s t m b y. Niy gedib soru mursan? Mal h kiminin evi bazar ba ında,
karvansaranın yanında, Hacı Qasım b yin evind dir. Get hambaldan-zaddan soru , tap.
M tt l olmuyun, gedin.

Q nb r v çobanlar çıxırlar. Rüst m b y yazıya m ul olur. Çöl qapıdan girir iç ri M i r

z M h m m d l i, dalınca bir h a m b a l. Mirz M h mm d li gedir kitablarını
yı ı dırır sandı a ki, versin hambala. Z h r a b y i m, qorxa-qorxa ba ını qapıdan
uzadır iç ri v Mirz M h mm d linin yı ma ını gör nd , g lib durur onun yanında.

Z h r a b y i m. Bala, bunu hara yı ı dırırsan? (Mirz M h mm d li cavab vermir v

kitablarını yı ı dırır). Olmaz, olmaz! Dey s n buradan köçm k ist yirs n? Qoymanam,
qoymanam, özümü öldürr m! (Qoltu unu e l yir, bayazını çıxardır). Olmaz, köçm k
olmaz! Siz burda hamınız bir yerd yazılmısınız, ayrıla bilm zsiniz; yoxsa vallah ba rım
çatlar! (Üzünü çönd rir Rüst m b y )). Rüst m, bala, qoyma getsin. Burada hamınız bir
yerd yazılmısınız, qoymanam ayrılasınız.

Çöl qapıdan S m d V a h i d, dalınca bir hambal girirl r iç ri; S m d Vahid d

g lir, kitablarını yı ı dırır.

Z h r a b y i m (S m d Vahid ). S m d, bala, s n n qayırırsan? Niy bunları

yı ı dırırsan? Yoxsa s n d köçm k ist yirs n? Buy, evim yıxıldı! Aman allah, m nim
ba ıma kül l nsin! Allah, m ni öldür, öldür, öldür! (A laya-a laya girir iç ri).

Mirz M h mm d li v S m d Vahid Z hra b yim qulaq verm yib yı ı maqdadırlar.

Bu heynd çöl qapıdan girir iç ri S e n z o r M i r z C f r b y, yanında bir n f r p
o l i s m m u r u v i k i n f r p o l i s f r r a ı. Üç qarda ç kilib dururlar öz
yerl rind , hamballar ç kilir k nara. ç ri otaqdan, qapının arasından G ü l b a h a r baxır
v çöl qapıdan
Q n b r baxır.

S e n z o r. H z rat, hökum tin q rardadı mocibinc biz t yin olunmu uq ki, burada üç
qarda ın, y ni (papkasından bir ka ız çıxarıb baxır) Rüst m b y, Mirz M h mm d li v
S m d Vahidin m nzilini axtaraq, kitabxanalarını müayin ed k, siyahiy götür k,
m zmunlarını bil k v hökum t çatan b zi ayiatı t fti v t hqiq edib, bu bar d
b ratülqovl yazaq v hökum tin ba senzorxanasına pi n had edib, biz müh vv l olunan
m muriyy ti s daq tl yerin yetir k. Burada olan xasdan xahi olunur ki, n bir yer
t rp nsinl r v n d buraya sair bir adam qoysunlar.
R ü s t m b y. B li, n sözümüz ola bil r.
M i r z M h m m d l i. xtiyar sahibisiniz.
S m d V a h i d. ay d bel icab ed r.
S e n z o r. C nab Rüst m b y, Mirz M h mm d li v S m d Vahid.... (ka ıza baxa-
baxa) xahi edir m familiyanızı da buyurasınız.
R ü s t m b y. Rüst m b y bdül zimof.
Mirz M h m m d l i. Mirz M h mm d li x l fi-m rhum A a bdül zim.
S m d V a h i d. bdül zimzadeyi S m d Vahid.
S e n z o r. Xub, sizd n g r k pünhan olmaya ki, sizin bir para b dxahlarınız hökum t
n z rind sizi bel q l m veribl r ki, siz üç qarda söz bir v h mfikir olmusunuz ki,
vv la, Rusiya islamlarını Türkiy dövl tin t r f ç kib, ittihadi-müslimin c miyy tin
i tirak ed siniz. Saniy n, axır zamanlarda Az rbaycanda m l g l n Hübbi-v t n v
d mi-m rk ziyy t firq sinin amalı yolunda çalı maqdasınız ki, bir t r fd n Qafqaz
Az rbaycanını, dig r t r fd n ran Az rbaycanını--ki, ibar t olsun T briz, Tehran, Gilan,
Osmanlı v ran Kürdüstanı, Urmu v qeyril r --bu vilay tl ri bir-birin ilhaq edib,
müst qil Az rbaycan hökum ti m l g tir siniz v salis n bu fikird n d uzaq deyilsiz
ki, müsavat v hürriyy t saslarını k ndli v hli-k s b içind münt ir edirsiniz ki, min
il yuxuda olan camaat hökum tin sar t z ncirini qırıb, özl ri üçün bir nicat yolu
tapsınlar v h min niyy tl rinizi m l g tirm k yolunda lazımi m tbuat c m el yib,
q l m il çalı maqdasınız. M hz bu s b bd n siz üç qarda ın c mi kitablarını bu saat
g r k t fti ed k. C nab Rüst m b y, vv l siz öz kitablarınızı ni an veriniz.

Rüst m b y öz kitablarını ni an verir. Senzor bir-bir kitabları çıxardır, açıb baxır v polis
m muru oturub, senzor baxdı ı kitabları siyahı edir.

S e n z o r (rusca da, müs lmanca da oxuyur):

Slovar russkoqo yazıka--Rus dili lü ti, bir cild.
Slovar russkoqo yazıka Dalya, 3 toma--rus lü ti.
Bol aya ensiklopediya, 2 toma--Rus dilind böyük qamus, iki cild.
Slovar inostrannıx slov v russkom yazıke--Rus dilind cn bi lü t.
Slovar velikorusskoqo yazıka--Gen rus lü ti.
Malaya ensiklopediya--Rus dilind kiçik qamus.
Russko-slavyanskiy slovar--Rus v slavyan lü ti.
Slavyano-russkiy slovar--Slavyan-rus lü ti.
Sokra ennıy ruskiy slovar Nikitina--Gen rus lü ti.
Tolkovaniye serbskix slov, vo ed ix v russkiy yazık--Serb v rus lü ti.

Mirz M h mm d li ba ını bulamaq il narazılı ını bildirir.

Malorossiyskiy slovar--Gen rus lü ti.

Sravnitelnoye tolkovaniye bolqarskix slov--Rus-bolqar lü ti.
Russko-bolqarskiy slovar--Rus-bolqar lü ti.
Moldavo-russko-çe skiy slovar--Gen rus lü ti.
Medisinskiy slovar--Rus dilind müalic lü ti.
Yujno-velikorusskiy slovar--Velikorus lü ti.
Russko-rumınskiy slovar--Rus-rumın lü ti.
Texniçeskiy slovar--Rus dilind s n t lü ti.
Filosofskiy slovar--Filosofiya lü ti.
Polnıy slovotolkovatel Zimina--Zimin lü ti.
ssledovaniye drevnix russkix slov po letopisi Nestora--Nestorun lü ti.

Yen Mirz M h mm d li narazılı ını büruz verib, ba ını bulayır.

Slovar Solovyeva--Solovyovun lü ti.

Vostoçno-russkiy slovar-- rqi-rus lü ti.
Zapadno-russkiy slovar--Q rbi rus lü ti.
Akademiçeskiy slovar--Akademiya lü ti.
Drevnerusskiy slovar--Q dim rus lü ti.
Rüst m b yin kitabları qurtarır.

S e n z o r. Buradakı kitablar tamam oldu. D xi bundan savayı bir yanda kitabınız varsa,
ni an veriniz.
R ü s t m b y. Xeyr, d xi bundan savayı m nim kitabım yoxdur.
S e n z o r. Xub, bunlar c misi rus lü tl ridir. Bunlardan bizim üçün bir m tl b hasil
olmadı. Bunları yı ı dırın qoyun yerin . P s sizin müs lman kitabınız m g r yoxdur?
R ü s t m b y. Xeyr, yoxdur.
S e n z o r. Heç biri d ?
R ü s t m b y. Heç yarısı da.
S e n z o r. S b b n dir? H , H , ba ı layınız, y qin ki, siz darülfünun qurtarmısınız!
R ü s t m b y. B li, a a.
S e n z o r. Xub, p s siz n i m ulsunuz?
R ü s t m b y. M n lü t yazıram.
S e n z o r (Mirz M h mm d liy ). C nab Mirz M h mm d li, ay d siz ittihadi-
müslimin m qin dü übsünüz ki, ran v Rusiya az rbaycanlılarından bir müst qil
hökum t m l g tir siniz v bu q sd il qarda larınız il bir ittihad ba lamısınız. Xahi
edir m, siz d öz kitablarınızı ni an ver siniz.
M i r z M h m m d l i (H r iki li il kitab sandı ını ni an verir). A a, buyura
bil rsiniz, bu da m nim kitablarım.
S e n z o r (bir-bir kitabları alır lin , baxır). Xub, bu n dir? B li, Kitab d r b yani-
küsufi-külli, y ni günün tamam tutulma ının duaları (polis m muru yazır). Kitab d r
b yani- hv lati-küsufi-cüzi, y ni günün yarımçıq tutulma ının hvalatı (polis m muru
yazır). Keyfiyy ti-xüsuf v küsuf; ayın v günün tutulma ı (polis m muru yazır, senzor o
biri kitabı oxuyur). Müt v ssit üd ni-afitabi-miyani-övci-q m r v m rk zi-t dviri-u v
b yani-t fsilati-xüsuf v küsuf (polis m muru yazır, senzor o biri kitabı götürür).
Girift ciyi q ndili- sa, y ni afitabi-al mtab, y ni günün tutulma ının duaları, (polis
m mura yazır, senzor o biri kitabı götürür). Kitab d r b yani- hvali-ki, z min miyani-
mah v afitab hayil v d, y ni b yani-hali-xüsuf v onun hökml rind n danı ır ki,
xudav ndi-al m t r find n b nd l r tövsiy olunubdur (polis m muru yazır, senzor o
biri kitabı götürür). Keyfiyy ti-küsuf v övzai-on nisb t b biladi-müxt lif ; dem k, bu da
günün tutulma ından danı ır (polis m muru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Övzai-
k vakib d r m qami-ittifaq üd ni-küsuf v xüsuf v t klifi ki, beb nd gai müh vv l
üd st; dem k, bu da ayın v günün tutulma ından v onun ibad tl rind n danı ır (o
biri kitab), N q eyi-xüsufi-külli, y ni ayın tamam tutulma ının n q si (o biri kitab),
X tti-xüsufi-cüz d r afaqi-m rk zi; xülas , bu da ayın tutulma ından danı ır. V ss lam,
d xi kitabınız yoxdu?
M i r z M h m m d l i. Xeyr, a acan, d xi bunlardan savayı kitabım yoxdur.
S e n z o r. Ba ı layasınız, sizin s n tiniz n dir?
M i r z M h m m d l i. B nd xüsuf v küsuf duası yazıram, özüm d c miyy ti-
xeyriyy d elmi-ilahi mü llimiy m.
S e n z o r. C nab Rüst m b y v Mirz M h mm d li, hökum ti- liyy nin politikasına
x t r yetir n m tl bl r sizin ikinizin d kitablarından tapılmadı. Y qin ki, olsa S m d
Vahid c nablarında olacaq. (S m d Vahid ). Y qin ki, sizin kitablarınız bunlardır?
S m d V a h i d. B li, a a.
S e n z o r (bir kitabı götürub oxuyur).
Zavallının i i çoqdur zaman bulub g l m z,
Gedib d söyl m mi s , n haldasan bil m z.

Mirz M h m m d l i (öz-özün ). P h-p h, l zz t apardıq.

S e n z o r. Dem k, bu hamısı erdir?
S m d V a h i d. v t, h psi ardır.
S e n z o r (o biri kitabı götürüb oxuyur).

Köksünd n qalqar, topuqdan salqar,

K ndini iç saqın, iç ç ng l taqar.
Güc il g r Misri,
Varmı bu p hl vanların qüsuri.

S e n z o r. Bunlar da dey s n hamısı erdi.

S m d V a h i d. v t.
S e n z o r (bir kitabı da götürüb, yax ı oxuya bilmir, verir S m d Vahid ). Dey s n bu
da hamısı erdi. Buyur buradan oxu görüm.
S m d V a h i d ( airan oxuyur, l-qolunu ata-ata).

F rda s nin, s nin bu t c ddüd, bu inqilab.

H r ey s nin deyilmi ki, zat n s n, ey bab?!
Ey çöhreyi-b hici-ümid, i t m k sin,
Qar ında bir s mayi-s h r safü bis hab.

Mirz M h mm d li ba ını bulayır.

S e n z o r. M n, do rusu, bunu ba a dü m dim. P s bu qalan kitablar n kitablarıdır?

S m d V a h i d. H psi Türkiy arıdır.
S e n z o r (bir kitab da götürüb baxır). Mür bbel r.

T thiri-m caz h ml eqaq,

Bir ey i-h ziz nar x ndir.
Bir hiz visal töhf d ndir,
A üft nihan xaki-mü taq.

(Bu kitabı qoyur, o biri kitabı götürüb oxuyur).

Failatün, failatün, failatün, failat,

öl yabi, xaki-paki, inki aki-t nt raq,

(Bu kitabı qoyur, o birini götürür, oxuyur).

Elmi-v zi hamısı erdir. Bu kitab da üsuli-qafiy d n danı ır. Hamısı erdir. Bu kitab
s rb st n zm erl ridir. Bu kitab da müx mm s erl ridir. Bu da t xmisdir. Hamısı erdir.
Bu kitab q sid l rdir; y ni hamısı erdi. Bu da saqinam erl ridi. Bu da m sn vi. Bu da
q z ll r. Bu n dir? T rcib nd. Bu da t rkib-b nd. Gen hamısı erdir.

Mirz M h mm d li ba ını bulayır.

S e n z o r. Görüm d xi n var? Bu kitab görüm n d n danı ır? Bu da s n ti-süx nd n

danı ır. Bu da erdir. Bu da müs dd s erl ridir. Ba-ba-ba! C nab S m d Vahid, bunlar
ki, cüml si er kitablarıdır, özl ri d hamısı stambul çapıdır. P s s b b n dir ki,
Osmanlıdan g l n kitablar hamısı erdir?
S m d V a h i d. S b b budur ki, Osmanlıda c mi q l m sahibl ri airdi; c mi
doktorlar, müh ndisl r, diplomatlar, h tta ministrl r d airdi, h psi airdi.
S e n z o r. Ba ı layasınız, p s sizin s n tiniz n dir?
S m d V a h i d. M n özüm d air m. K ndim d c miyy ti-xeyriyy m kt bind
elmi-qafiy d rsi diyorum.
M i r z M h m m d l i (öz-özün ). Allah b r k t versin.
S e n z o r (üzünü polis m muruna v f rra lara tutub). Xub, biz getm li olduq. (Üç
qarda a) h z rat, b nd bir saat bundan qd m sizin üçünüzün d bar sind bir özg
x yalda idim. Amma kitablarınızı gör nd n sonra, d xi indi fikrimi bilm rr d yi dim.
ndi n fikird y m, o da qalsın m nim öz yanımda; lakin özüm f rz bilir m hökum t
rzi-hal edib sizi üm nayi-dövl t yanında n s lam t v z r rsiz b nd l r cüml sind
hesab ed m. M ni fv buyurasınız v s lam t qalasınız.

(Senzor, polis m muru v f rra lar çıxıb gedirl r).

R ü s t m b y, M i r z M h mm d li v S m d V a h i d (bird n).
Xo g ldiniz.

(Qarda lar ba layırlar kitablarını yı ı dırma a. Rüst m b y kitablarını kafa düzdüyü

yerd bird n üzünü çönd rir qarda larına v qah-qah ç kib ba layır gülm y . Mirz
M h mm d li v S m d Vahid t ccüblü baxırlar Rüst m b y . Bir d f d u unub
cül nd n sonra Rüst m b y qarda larına deyir):

R ü s t m b y. H l indiy kimi xalq bir eyi ba a dü mürdü. ndiy kimi xalq

deyirdi: m rh ba- bdül zimin o lanlarına! Ma allah, biri Peterburqda elm t hsil edib,
biri stambulda, biri N c fül- r fd . Üçü d , ma allah, oxuyub alim olub. Amma bundan
sonra a ızlarda söyl n c k ki, haman üç aliml rin biri (Mirz M h mm d liy i ar edir)
xüsüf-küsuf duası yazır; biri (S m d Vahid baxır) m failün f ilatün; biri d ... (özün
baxır), vallah, m n özüm d heç ba a dü mür m ki, m n n çiy m. Qah-qah-qah! (Qah-
qah ç kir).
M i r z M h m m d l i (Rüst m b y ). C nab Rüst m b y! ks r ül ma v
füz ladan müt vatir r vay tdir ki, " l-q hq h tü min eytan"--y ni bilirs n bunun
m nası n dir? (Bir az dayanır). Bilmirs n t fsir edim. Bunun m nası budur ki, qah-qah
ç kib gülm k eytan s n tidir (m ul olur kitablarını yı ı dırma a).
R ü s t m b y (çı ırır). Bi d b!
M i r z M h m m d l i (çı ırır). Bi d b özüns n!
R ü s t m b y (çı ırır). S ns n!
M i r z M h m m d l i (çı ırır). S ns n.
S m d V a h i d (çı ırır). B rad rl rim, n qov a?
Z h r a b y i m girir iç ri v qoltu undan bayazını çıxarıb tutur gah Rüst m b yin
qaba ına, gah Mirz M h mm d linin qaba ına. Bunlar da Z hra b yimi it l yib
deyirl r: "S n d c h nn m ol ba ımızdan!" kisi d övr tin kitabını
tullayırlar, v r ql ri da ılır. G ü l b a h a r v Q n b r ç o b a n l a r il tökülürl r
iç ri. Mirz M h mm d li "s ns n!" dey -dey çıxıb gedir. S m d Vahid "n qov adır!"
dey -dey çıxıb gedir. Z i v r x a n ı m g lib yapı ır Rüst m b yin qolundan, ç kib
aparır. Z hra b yim yıxılıb bihu olur. Gülbahar özünü salır arvadın yanına. Q nb r d
yavuq g lib, m tt l qalır.

P rd s a l ı n ı r.

DÖRDÜNCÜ M CL S

Rüst mb yin v qarda llarının haman kabin si. Z h r a b y i m azarlı hal tind
sövk nib yastı a, yanında oturub Gülbahar v yapı ır anasının lind n. Rüst m b y öz
yerind oturub, kitaba baxır. S m d Vahid v Mirz M h mm d li kitablarını yı ı dırıb
qoyurlar qutuya v az qalıb ki, qurtarsınlar Z hra b yim vayıldayır.

R ü s t m b y (g lir durur anasının qaba ında). Ana, ay ana! (Z hra b yim dinmir.
Rüst m b y yek ça ırır). Ana! Ana!
Z h r a b y i m (h zin s s il ). N deyirs n, Rüst m bala?
R ü s t m b y. Ana m n s nin yanında müq ssir m. M nim günahımdan keç. Dün n
s ni m n incitdim.
Z h r a b y i m. Bala, s nin m n qadanı alım. S nin n bir günahın var ki, m n s nin
günahından keç m? S n m ni incitm mis n. S n birc qarda larından ayrı dü m , m n
öl nd n sonra da, q bird d s n duaçı olum, ay Rüst m bala!
R ü s t m b y (bir q d r dinmir v sonra). Ana, ay ana, axır s n b zi i l ri bilirs n,
b zisini d bilmirs n. Bizim bir-birimizn n danı ı ımız m sl k üst dir, mübahis miz
kitab üst dir. Yoxsa s n dediyin söz bir göz l sözdü. M s l n, el m n açı ını s n
deyim. Ana, ana, e idirs n n deyir m? Ana, qulaq asırsan ya yox?
Z h r a b y i m (h zin s s il v güc il ). H , h , bala, sözünü de, e idir m.
R ü s t m b y. Ana, bax, m n s ni lap yax ı ba a salım: n q d r ki, m n bu kitablara
etiqad el yir m (öz kitabları t r f lini tutur), M h mm d li d bu kitablara (Mirz
M h mm d linin t r fin lini uzadır) v S m d d bu kitablara (S m d Vahid t r f
lini uzadır) etiqad el yirl r, d xi biz n t h r ittihad edib, mehriban yola ged bil rik?

(Rüst m b y yava -yava uzaqla ır iç ri ota a. Z hra b yim d rin ah ç kir, sonra Mirz
M h mm d li g lib çökür diz ust anasının qaba ında).
M i r z M h m m d l i. Ana, m ni ba ı la, dün n hirsli vaxtımda s n t rk-
d blik göst rdim.
Z h r a b y i m. Bala, ayaqlarının altında ölüm, qarda larından ayrılma.
G ü l b a h a r. Dada , s n, atanın goru, ayrılma.
M i r z M h m m d l i. Ana, ay ana, bir qulaq as, gör n deyir m. in slkarı bir
yerd dir ki, bax, m n s ni bu saat ba a salım. Bax, bu evd üç qism kitab var ki, biz üç
qarda bunlara sitayi edirik. Bir qismi budur (Rüst m b yin kitablarını ni an verir). Bir
qismi budur (S m d Vahidin kitablarını ni an verir). Bir qismi d budur (öz kitablarını
ni an verir). g r biz bu kitabları bir-birinin yanına qoysaq, diqq tn n baxsaq v zaiq y
tap ırsaq, baxıb gör rik ki, bu üç qism kitablar bir-birin o q d r ox ayır, nec ki,
m s l n, m n S m d ox ayıram, S m d Rüst m ox ayır, Rüst m b y d m n ox ayır.
Bax, qoy s ni qurtarım; qulaq asırsan, ana, ya yox? Bu kitabların c misi ardı, özü d
ar deyir m ha! Fikrin özg yana getm sin. Xoruz s si e itm y n ardı!
S m d V a h i d. P ki!
M i r z M h m m d l i ( lini Rüst m b y sarı tutur). Bu kitabların da c misi
bilirs n n dir? Bilmirs n, deyim: c misi rus lü tidir. Bu da el bir cür naxo luqdur.

Rüst m b y sa lini Mirz M h mm d liy t r f atır v gedir çöl .

O ki, qaldı m nim öz kitablarım (kitablarına t r f baxır v bir q d r fikr gedir), bunların
biri xüsufdu, biri küsufdu. Di indi, ana, biz bir t dbir tök, gör k biz n tövr yola ged
bil rik?!

Z hra b yim d rin ah ç kir.

Ana, sözün yoxdu? M ni ba ı la, m n getm liy m. (Durur, ba maqlarını geyir).

Gülbahar, m n hammal gönd r c y m, m nim kitab sandı ımı v yataca ımı ver rs n
g tirsin (çıxıb gedir).
S m d V a h i d (Z hra b yim t r f g lir). Valid m, b n d b rad rl rim il yola
getm yi t klif ed c ks n, b ni d fv et, zira g r k gavur lü tl rinin (Rüst m b yin
kafınaa i ar edir) v g r k fanatik kitablarının (Mirz M h mm d linin kitablarına
i ar edir) sahibl ri il bir sırada bulunmaq b nd üçün qabili-imkan deyil. B ni fv et.
(Gülbahara) B nim d kitablarım ardınca hammal g l sidir, ona t slim etm kd
müzayiq göst rm zs n, z nn ediyorum. (Çıxıb gedir).

Z hra b yim bir q d r fikir el yir v güc il o t r f-bu t r f baxır v Gülbahardan

savayı otaqda bir k si görmür.

Z h r a b y i m. Qızım, bunlar hara getdil r?

G ü l b a h a r. N bilim, ana? Çıxıb getdil r.
Z h r a b y i m (fikr gedir). Ür yim, ür yim ( lini qoyur ür yin ) üç yer bölün , üç
tik ola, h r tik si d bir t r f çıxıb ged (yen baxır ota a), onda d xi ür yim
parçalanar, öl r m. Qızım, p s m nim ür yim üç parça olsa, s n n el rs n?! Qızım,
anasız qalarsan (d rin ah ç kir v hu a gedir).
Gülbahar bir q d r baxır anasına v tez durur aya a, qaçır qapıya v n q d r s si var,
çı ırır.

G ü l b a h a r. S m d, S m d!... M h mm d li dada !... S m d!...

Q n b r hövlnak girir iç ri, dalınca Q u r b a n v Z a m a n. Gülbahar qaçır

Q nb rin yanına, yapı ır lind n v ç k -ç k g tirir anasının yanına v özü d çökür
anasının qaba ında, lini götürür v ça ırır.

Ana! Ana!

Q nb r t ccüb edir v deyir.

Q n b r. Xanımcan, n var? Yoxsa xanım b yim pis haldadır?

Z hra b yim gözl rini açır v baxır Gülbahara v sonra da Q nb r v güc il ba ını
çönd rir v gözü il bir ey axtaran kimi çobanlara gözü sata ır.

G ü l b a h a r. Ana, nec s n?
Z h r a b y i m (Q nb r baxır). Q nb r, s ns n? H l getm mis n?
Q n b r. Xanım b yim, qullu unda durmu am.
G ü l b a h a r. Ana, Q nb r v çobanlar g libl r s nin kefini x b r alırlar. (Q nb r )
Q nb r, bir az danı , anamın kefi açılsın.
Z h r a b y i m (Q nb r ). Q nb r, bir az danı , danı . N olar, danı , qulaq asaq.
Niy danı mırsan? M n ist yir m qulaq asam. De g r k, indi qoyunların n qayırır?
Deyirdin axı azarlıyırlar.

Q nb r utanır v ba ını salır a a ı.

G ü l b a h a r (gül -gül ). Q nb r, hı, indi qoyunların s ni gözl yir. ndi gör s n qumral
b nöyü qoyunu canavar da ıtmayıb ki? (gülür).
Q n b r. Xanım b yim, qumral b nöyü qoyun s n qurban olsun.
G ü l b a h a r. Q nb r, hı, s n allah bir na ıl el gör k, qoyunu canavar da ıdanda nec
a layırsan?
Q n b r (utana-utana). Xanımcan, onu m n s n na ıl el mi m, onu s n bilirs n.
B lk s n Zamanın tüt k çalma ını gör s n, gör s n nec tüt yin s si il qoyunları
qaytarır?
G ü l b a h a r. Nec , nec ? S n allah, Q nb r, nec ? Bir na ıl el gör k. (Anasına). Ana,
qulaq asırsanmı, na ıl el sinmi? Ana, qoy na ıl el sin, qulaq as.
Q n b r. Xanımcan, and olsun allaha, bir d f m n özüm t ccüb qaldım. Günorta
zamanı idi. Qoyunları çobanlar aparırdılar "Qızlar bula ına". Biz d yolda larımıznan
oturmu duq k klik t p sinin yamacında, qoyunlara baxırdıq. Bax, bu qırı mal Zaman da
oturmu du yanımızda, tüt k çalırdı. Bizim qoyunlar da, Zamangilin qoyunları da bula a
sarı getm kd idi. Bird n Zaman biz qayıtdı ki, "n ver rsiniz, el çalım ki, qoyunlar
getdikl ri yerd dayanıb, geri qayıtsınlar?" Söz yox, heç k s inanmadı. Xülas , n
ba ınızı a rıdım, xanımlar, Zaman ba ladı çalma a. (Zamana). d , çıxart tüt yini.
(Zaman utana-utana tüt yini çıxardır). And olsun sizin ziz canınıza, qoyunlar tüt yin
s sini e id n kimi el bil ki, bir eyd n ürkdül r. El c getdikl ri yerd dayandılar,
qulaqlarını qırpıtdılar. El bil, bir eyd n qorxan kimi geri döndül r v quyruqlarını ata-
ata, m l -m l ba ladılar t p y t r f geri qaçma a. (Zamana). d , Zaman, çal.

Zaman ba layır tüt kd çoban--bayatını çalma a; bir q d r ona baxıb, Q nb r oxuyur.

Q n b r.

Biz çobanıq, da dı, da dı yerimiz,

Yolda ımız qoyun-quzu sürümüz,
D rs almayıb, haqdı-ki, heç birimiz,
Amma zövqü s falıdı çobanlar,
Qarda lıqda v falıdı çobanlar.

Göz l olur çöld ç m nl r, çaylar,

Qı da arandayıq, da da da yaylar,
Çoban südü sa ar, hamıya paylar,
Niyy ti çünki alidir çobanlar,
Qarda lıqda v falıdı çobanlar.

Sürü k nd dön nd ax am-s h r,

Qoyun m l r, quzu m l r, hey m l r,
S s -küy dü r, köp kl r hür r,
Billah, zövqü s falıdı çobanlar,
Qarda lıqda v falıdı çobanlar.

Z a m a n (tüt yi qoyur cibin v deyir). Eh, xanımların canı sa olsun.

G ü l b a h a r (Q nb r ). Q nb r, s n allah o sözl ri s n özün bir d de.

Q nb r ba ını salır a a a v bir d avazsız h min sözl ri deyir.

Q n b r. Biz çobanıq, da dı, da dı yerimiz ... (v axıra kimi).

Q nb r qurtardıqda çöl qapıdan bir hambal girir iç ri.

H a m b a l. Burdadımı Mirz M h mm d li a anın kitabları? M ni gönd rib aparam

m scid hücr sin .

Gülbahar hambala li il i ar el yir dinm sin v hambala yavuq g lib qula ına bir ey
pıçıldayır. Hambal çıxıb gedir, sonra g lir anasının yanına.

G ü l b a h a r (anasına). Ana, dur s ni aparım iç ri ota a. Orada uzan, rahat ol.

Z hra b yim hazırla ır dursun aya a, bir q d r fikir el yir v qoltu unu e l yib bayazını
çıxardır verir Gülbahara v deyir:
Z h r a b y i m. Qızım, bu kitabı al saxla yanında. Qarda ların yola getm y nd
kitabın bir yerind atanın yazısı var,--öz lin n yazıb,--onu axtar tap, ver qarda ların
oxusun. Onu oxusalar, daxı sava mazlar. Onu atan öl nd n iki gün qabaq öz lin n yazdı
(durur aya a) li titr y -titr y yazdı; el naxo ola-ola yazdı. Dedi u aqlar oxusunlar.
Qız, yapı limd n, qalxa bilmir m.

Z hra b yim "vay-vay" el y -el y durur aya a, Gülbahar kitabı qoyur qoltu una, yapı ır
anasının lind n; yava -yava aparır o biri ota a. Qayıdır geri, kitabı v r ql yir, bir yerini
tapır, diqq tn n oxuyur.

k i i c i h a m b a l daxil olur iç ri.

k i n c i h a m b a l. M n g lmi m S m d Vahidin kitablarını v yataca ını aparam.

G ü l b a h a r. (bir q d r baxır). Bir q d r dur çöld , bir azdan sonra g l apar.

Hambal gedir.

G ü l b a h a r (bir q d r fikird n sonra, Q nb r ). Q nb r, bilirs n n var?

Q n b r. Buyur, xanımcan.
G ü l b a h a r. G r k m n köm k el y s n.
Q n b r. Gözüm üst , xanımcan, buyur. ( lini qoyur gözünün üst ).
G ü l b a h a r. Q nb r, bilirs n n var? Qulaq as, deyim. Q nb r, M h mm d li dada ım
v S m d dada ım indi hammalları gönd rmi dil r ki, kitablarını v yatacaqlarını
buradan aparsınlar. Amma anam onların köçm yini e itc k qutaracaq; y qin bil ki,
haman d qiq keçin c k. Q nb r, m n köm k el .
Q n b r. Xanımcan, h r n buyurursan buyur. Hazıram.
G ü l b a h a r (fikirli). Vallah, m tt l qalmı am.
Q n b r. Xanımcan, h r n buyursan, m l g tir bil r m.
G ü l b a h a r. Vallah, heç bilmir m n qayırım?

(Gülbahar gah gedir qapıya t r f, gah girir iç ri ota a, gah bir durur fikir el yir, gah gedir
qarda larının kitablarına diqq t il baxır.)

Bu heynd R ü s t m b y iç ri otaqdan ba ını uzadıb, Q n b r i v ç o b a n l a r ı

görüb deyir.

R ü s t m b y. Q nb r, sizin burada bir i iniz yoxdur, bu saat buradan r dd olun, bir

d sizi m n burada görm yim!

Q nb r v çobanlar çıxıb gedirl r, Rüst m b y d yox olur. Gülbahar d rin

fikird o t r f -bu t r f var-g l el yir v axırda gedir durur p nc r nin qaba ında v
baxır çöl v bird n uca s s il çı ırır: "Q nb r!" Çöl
qapıdan iç ri daxil olur i k i n c i h a m b a l.

k i n c i h a m m a l. Xanım, m n m tt l oldum, m ni yola sal, gedim.

Gülbahar yen bir q d r fikir edir, sonra g lir yapı ır onun lind n, ç k -ç k aparır
p nc r nin qaba ına v deyir:

G ü l b a h a r. Ay hammal qarda , bir m n de görüm, axır adamlar niy h r bir yana

gedir?
k i n c i h a m m a l. Xanım, p s hara getsinl r?
G ü l b a h a r. Nec hara getsinl r? M n axır s nd n söz soru uram ki, niy hamısı bir
yer getmir, niy h r bir t r f gedir? Bax, görürs n, o adamlar o t r f gedir, bu
adamlar bu t r f gedir; m n bu i i ba a dü mür m. Y qin ki, d li olublar.
k i n c i h a m m a l. H r nin bir yanda i i var, h r nin evi bir t r fd di: biri evin
gedir, biri i in gedir.
G ü l b a h a r (hövs l siz). Eh, m n s nd n söz soru uram, s n bilmir m m n n cavab
verirs n. N s b b , axır, hamı bir t r f getmir? Yox, yox, bu pis i di, vallah, pis i di.
Bir yax ı fikir el (oturur p nc r nin içind ).
k i n c i h a m m a l. Xanım, m ni yola sal gedim. Hansı kitabları aparaca am, ver
aparım.
G ü l b a h a r (hirsli qalxır aya a v u adan). Axmaq-axmaq danı ma! M n s nd n söz
soru uram, s n h l m nd n katab ist yirs n. Bu saat m n de görüm ki, axır bu adamlar
niy hamısı bir t r f getmir? Niy biri o t r f gedir, biri bu t r f gedir?
k i n c i h a m m a l. Xanım, ba ına dolanım, axır m n n bilim? H r k s hara ist yir
gedir. M n d xi n el yim?!
G ü l b a h a r. Q l t el m , haramzada! Bu saat get onlara de ki, and olsun allaha, el bir
i ed r m, bir d qiq içind , bax, bir göz yumub saatda (gözl rini yumur) quruyub da a
dön rl r. Onlar hamısı allahın yolundan çıxıblar. Yox, yox, s n onları x b rdar el !
Yoxsa yazıqdılar, axırda özl ri pe iman olarlar. Olarlar in allah, olarlar in allah!

Hambal çönüb qapıya t r f gedir.

G ü l b a h a r (sakit). Dayan, hammal qarda , dayan! G l kitabları apar. Amma m n s n

nec ki, dedim, el d camaatı ba a salarsan.
k i n c i h a m m a l. Ba üst , xanım. P s m n hansı kitabları aparaca am.
Gülbahar gedir Rüst m b yin kitab kafını açır, kitabları bir-bir çıxardır v cildl rini cıra-
cıra, v r ql rini da ıda-da ıda tullayır ortalı a
v tullaya-tullaya deyir.

G ü l b a h a r. Rus lü ti. Slavyan lü ti (hambal bu i i görc k yava ca yox olur. Rüst m

b yin kitablarını qurtarandan sonra Gülbahar S m d Vahidin kitablarını haman minval
il , y ni cırıb da ıda-da ıda atır yer v ata-ata deyir): Elmi-qafiy . V zni- er. (Bu
kitabları da qurtarandan sonra, Gülbahar gedir Mirz M h mm d linin sandı ından
kitabları yen bir-bir çıxarır v cıra-cıra tullayır yer v deyir): Xüsuf. Küsuf. Sonra o
t r f-bu t r f baxıb görür hambal yoxdur, g lir kitabların tik -parçalarını qucaqlayır v
p nc r d n tökür çöl . Qaçır iç ri otaqdan neft v spiçka g tirir, kitabların üstün neft
töküb od vurur. Kitablar çöld alı ır v Gülbahar durur ota ın ortasında; qoltu undan
anasının kitabını çıxardır, bir s hif sini açır v diqq t il baxır.
Çöl qapıdan hövlnak daxil olur, M i r z M h m m d l i , S m d V a h i d v
dallarınca b i r i n c i v i k i n c i h a m b a l l a r. ç ri otaqdan hövlnak daxil olurlar
R ü s t m b y, Z i v r x a n ı m v bunların dalısınca Z h r a b y i m sürün -
sürün özünü salır qapının a zına. Camaat hamısı kitabların yanma ını v Gülbaharın
hvalının d yi m yini görüb mat qalır. Z hra b yim vayıldaya-vayıldaya deyir.

Z h r a b y i m. Ax, yazıq canım!

Qarda lar gedirl r, p nc r d n kitabların yanma ına baxırlar, sonar çönüb Gülbahara
tama a edirl r. Gülbahar lind ki kitabın açıq s hif sini yuxarı qalxızıb, qarda larına
t r f tutub baxır. Ara bir q d r sakit keçir v heç k s dinmir. Axırda Gülbahar ucadan
müt ssiran deyir:

G ü l b a h a r. Qaldı birc kitab: bu da anamın kitabı! Bir q d r hamı sakit durur baxır.

Budur atam öz li il yazdı ı v siyy t (oxuyur). Tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan
dördüncü ilind , r biüs-saninin on ikisind , çe nb günü, sübh zanından yarım saat
keçdikd yolda ım Z hranın cismind n bir parça qopub ayrıldı ki, ibar t olsun Rüst m
balamdan (barma ı il Rüst m b y i ar edir; Rüst m b y atasının x ttin diqq t
ed nd n sonra d smalını basır üzün ).

Biçar övr tin cisminin qalanından gen tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan doqquzuncu
ilind , ramazanın be ind , p nc nb günü, ax amdan üç saat keçdikd gen bir parça
ayrılıb qopdu. Haman gün o lum M h mm d li anadan oldu (barma ı il Mirz
M h mm d liy i ar edir; M h mm d li d yavuq g lir v atasının x ttini görür v
d smalı basır üzün ).

Yazıq Z hranın qalan cismi gen bir d f parçalandı. Bu da vaqe oldu haman tarixin min
üç yüz dördüncü ilind , c madi l- vv lin on be ind , çahar nb günü, günorta zamanı
ki, haman gün balamız S m d dünyaya g ldi (S m d Vahid i ar edir; S m d Vahid
d smalı basır üzün ).

Bundan da bir neç il sonra baxtı-qara övr tin qalan yarım canından gen bir parça qopdu
ki, adını Gülbahar qoyduq. Bu da vaqe olub haman tarixin min üç yüz onuncu ilind ,
vvalın iyirmi birind , cüm ax amı, sübh vaxtı.

Yer, göy, aylar v ulduzlar göyl rd seyr edib g z -g z gen vv l-axır günün ba ına
dolanırlar; çünki bunlar hamısı q dim z ld günd n qopub ayrılmı parçalardır.

M n etiqad edir m ki, m nim d balalarım dünyada h r yanı g zib dolansalar, gen
vv l-axır anaları Z hranın ( lini anasına t r f tutur) trafında g r k dolanalar; çünki ay
v ulduz msin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı v ulduzlarıdır. Vay o k sin
halına ki, t bi tin h min qanununu pozmaq ist y ! Onun insafı v vicdanı ona müdamül-
h yat ziyy t ed c k, n q d r canında n f s var, pe iman olacaq.
(Gülbahar qurtarcaq anası Z hra b yim bihu oturdu u yerd yıxılır. Gülbahar kitabı
qoyur qoltuq cibin v gedir oturur p nc r nin qaba ında, dizl rini qucaqlayır v baxır
çöl t r f).

R ü s t m b y, M i r z M h m m d l i, S m d V a h i d v Z i v r x a
n ı m tökülürl r Z hra b yimin yanına. Mirz M h mm d li anasının ll rini soyumu
v can üst görüb, qalxır durur övr tin ba ının üstünd v ba layır fatih sur sini
oxuma a. Hamı qalxır aya a. Rüst m b y, S m d Vahid v Ziv r xanım d smallarını
üzl rin basıb, yava ca a layırlar.

(Gülbahar mat-mat baxır gah anasına t r f, gah çöl t r f).

M i r z M h m m d l i (avaz il ). lh mdülillahi-r bbil-al min. rr hmanir-

r him, maliki yövm ddin....

P rd salınır v Mirz M h mm d linin oxuma ını k sir.

Tamam.