50 GODINA KORIŠĆENJA NUKLEARNOG REAKTORA RB

Miodrag Milošević, Milan Pešić, Vladan Ljubenov

Institut za nuklearne nauke ''Vinča'', Centar za nuklearne tehnologije i istraživanja
P. fah 522, 11001 Beograd, Srbija

Rad po pozivu

Sadržaj - U radu su prikazi uslovi izgradnje prvog nuklearnog merenja parametara jezgra reaktora, s tim da izgradnja bude
reaktora na Balknaskom poluostrv - teškovodnog reaktora RB jednostavna i brza. Zbog toga je reaktor RB projektovan bez
u Institutu u Vinči. Opisani su prvi eksperimenti izvedeni na biološke zaštite i sa elemenatrnim sigurnosnim sistemom.
ovom reaktoru pre 50 godina kao i njihov značaj na ukupan Prvi put reaktor RB je postao kritičan krajem aprila 1958.
razvoj fizike i tehnike nuklearnih reaktora u našoj zemlji. godine.
Takodje su prikazani najvažniji rezultati ostvareni tokom
proteklih 50 godina korišćenja nuklearnog reaktora RB i 2. PRVE GODINE
osvetljena je njegova uloga u predstojećim poslovima
dekomisije istraživačkog reaktora RA. Slika 1 prikazuje svečano puštanje reaktora RB u rad
(17. maja 1958. godine) u prisustvu najviše državne
1. UVOD delegacije i predstavnika Instituta. Šematski prikaz jezgra i
osnovnih komponenti reaktora RB je dat na slici 2, a
Formiranjem Instituta za nuklearne nauke u Vinči horizontalni presek jezgra prve konfiguracije na slici 3.
otpočela su domaća istraživanja vezana za korišćenje
nuklearne energije. Početkom pedesetih godina (prošlog veka)
osnovna znanja i tehnička dostignuća u ovoj oblasti su bila
nedostupna, zbog zabrane publikovanja. U tim uslovima je
istraživački rad morao da se posveti problemima čija su rešenja
već bila poznata, ali su držana u tajnosti. Prve specijalizacije
saradnika Instituta su ostavarene u norveškom Institutu za
atomsku energiju (Institut for Atomenergi, Kjeller) tokom
1952. godine. Od tada je saradnja sa ovim Institutom bila od
ogromne koristi za razvoj fizike i tehnike nuklerarnih reaktora
u nas. Prvi značajniji radovi fizike naših saradnika iz oblasti
neutronske su potekli u toku specijalizacije u Institutu u
Kjeller-u, koji je tada, medju prvima u Evropi, imao
istraživački nuklearni reaktor.
Najraniji koncept razvoja Instituta u Vinči, sa ciljem
osvajanja nuklearnih tehnologija, je razradjen tokom 1954. i
1955. godine. Ovaj koncept se zasnivao na pretpostavci
autonomnog razvoja primena nuklearne energije u zemlji.
Ogroman podsticaj ovom razvoju je dala Prva konferencija
OUN o mirnodopskom korišćenju nuklearne energije
održana u Ženevi 1955. godine. Rezultati prikazani na ovoj
konferenciji omogućili su da se sagledaju mogući putevi
razvoja nuklearnih tehnologija i pravci istraživanja u ovoj
oblasti.
Uslovi za medjunarodnu saradnju, stvoreni posle ove
konferencije, omogućili su sklapanje ugovora o saradnji u Sl. 1. Svečano puštanje u rad reaktora RB
oblasti nuklearnih nauka izmedju naše zemlje i SSSR-a. Period
od 1956. do 1959. godine karakteriše rad na tzv. Vinča- Nažalost, nuklearni akcident na ovom reaktoru, koji
projektu koji je uključivao izgradnju istraživačkog nuklearnog se dogodio u oktobru 1958. godine, a čije su posledice bile
reaktora RA. Ugovorom je obezbedjena nabavka gorivnih ozračivanje pet mladih eksperimentatora visokim dozama (sa
elemenata od prirodnog metalnog uranijuma i teške vode za tragičnim ishodom za Ž. Vranića) je samo jedan od sličnih
izgradnju jednog kritičnog sistema, što je prof. akcidenata u svetu u tom periodu koji su ušli u literaturu
Dragoslavu Popoviću i njegovim saradnicima omogućilo akcidenata i čije su pouke doprinele povećanju sigurnosti
izgradnju reaktora RB [1,2]. nuklearnih postrojenja uopšte [3]. Radi tačnog utvrdjvanja
Reaktor RB je bio zamišljen kao nereflektovani doze zračenja, koju su primili ozračeni učesnici u akcidentu,
kritični sistem sa prirodnim metalnim uranijumom i teškom Medjunarodna agencija za atomsku energiju (IAEA) je
vodom. U izradnji se pošlo od cilja da se omoguće što tačnija organizovala Program Vinča Dosimetry Experiment. Institut
Vinča je stavio Agenciji na raspolaganje reaktor RB, mogućnost da se izvrši rekonstrukcija reaktora RB, u prvom
potrebne laboratorije i osoblje za izvodjenje eksperimenta. redu sistema za upravljanje i sigurnosnog sistema.
Francuska nuklearna komisija je obezbedila opremu za
rekonstruisani sistem upravljanja i zaštite i obezbedila mernu
instrumentaciju. Komisija za nuklearnu energiju Velike
Britanije je pozajmila 6 tona teške vode, da bi se reaktor RB
ponovo pustio u pogon, i stavila na raspolaganje svoje
stručnjake. Američka atomska komisija je organizovala
dolazak tima stručnjaka za dozimetriju zračenja iz Oak Ridge
National Laboratory sa mernom opremom. Merenja su
obavljena u aprilu 1960. godine, a rezultati ovih merenja su
objavljeni u Ref. [4]. Budući da u ovom periodu još nisu bili
raspoloživi računarski programi za anlalize prelaznih režima i
udesnih stanja, akcident na reaktoru RB je prikazan kao rast
fisione snage sa periodom reaktora od 10 s (Ref. [5]) do
ukupno oslobodjene energije od 80 MJ (Ref. [6]). Detaljna
analiza akcidenta je uradjena početkom devedestih godina i
prikazana je u Ref. [7,8]. Ova analiza je bazirana na
rezultatima neutronsko-fizičkih i kinetičkih parametara jezgra
reaktora RB dobijenih pomoću domaćeg računarskog
programa VEGA [9] (razvijenog tokom osamdestih godina).
Sl. 3. Horizontalni presek prvog jezgra RB
9 9
10 10
8
Consequences: Energy-time relation 8
10 10
7
6 personnel in RB room 7
10 10
6
Doses: appr. 50% Letal PMax(433 s) = 2.5 MW 6
10 10
5
1 person died few days later 5
10 10
near 30% fuel elements
4 4
10 10

Energy E(t) [J]

Power P(t) [W]

show cladding "bubles" Power-time relation

3 3
10 10
2
Period: 12.3 s 2
10 10
1 P(t), MACAN 1
10 10
0
E(t), MACAN 0
10 10
P(t), SCM
-1 -1
10 E(t), SCM 10
-2 -2
10 10
-3 -3
10 10
-4 -4
10 10
0 100 200 300 400 500 600 700
Time t [s]

Sl. 4. Ekskurzija snage na reaktoru RB

tokom akcidenta iz 1958. godine

3. GODINE PLANIRANJA RAZVOJA NUKLEARNE

ENERGETIKE

Prvi perspektivni plan razvoja nuklearne energetike u

Sl. 2. Šematski prikaz reaktora RB
Prvi eksperimentalni rezultati dobijeni na reaktoru
RB, kao i rezultati dobijeni pomoću programa VEGA su
sumirani u tabelama I i II. Ovi rezultati su potvrdili
očekivanja prof. Dragoslava Popovića i njegovih saradnika
da reaktor RB može da obezbedi povoljne eksperimentalne
uslove za merenje parametara jezgra reaktora sa prirodnim
metalnim uranijumom i teškom vodom. Sumirani rezultati
analize toka akcidenta na reaktoru RB su prikazani u tabeli
III i na slici 4.
Za Laboratoriju za reaktorsku fiziku u Institutu u
Vinči je od velikog značaja bilo to što je Francuska komisija
za nukleranu energiju po završetku Programa Vinča
Dosimetry Experiment ostavila Institutu Vinča osnovnu
opremu za upravljanje reaktorom RB. Time je stvorena
zemlji, donesen 1960. godine uključivao je ponovno puštanje
reaktora RB u rad, što je učinjeno u toku 1960. i 1961.
godine. Tada je reaktor RB dobio novo gorivo od metalnog
uranijuma obogaćenja 2% 235U u obliku gorivnih elemenata
dužine 11.3 cm (slika 5), kakve je već koristio reaktor RA.
Ttada su pripremljeni i prvi propisi i procedure za
upravljanje reaktorom RB (Ref. [10]). Time su stvoreni
eksperimentalni uslovi za izučavanja osnovnih parametara
ćelije jezgra teškovodnog reaktora reaktora RB sa metalnim
gorivom obogaćenja 2% 235U. Rezultati dugotrajnih i
temeljnih izučavanja zavisnosti materijalnog parametra
( B 2m ) i efektivnog faktora umnožavanja neutrona u
beskonačnim sredinama ( k ∞ ) sastavljenim od ćelija
teškovodnog reaktora RB od koraka rešetke jezgra reaktora
RB su prikazani u Ref. [11].
 Tabela I. Rezultati merenja i proračuna kritične visine teške vode za konfiguraciju reaktora RB na kojoj se desio akcident

Kritični nivo D2O Materijalni parametar

Uslovi
[cm] [10-4⋅cm-2]
Eksperimentalni rezultati
Pre akcidenta, T(D2O)=22°C 177.15 ± 0.15 8.618 ± 0.014
Pre akcidenta, T(D2O)=22°C 177.60 ± 0.10 -
Pre akcidenta, T(D2O)=20°C 177.10 ± 0.10 8.516 ± 0.020
U toku akcidenta 178.50 ± 0.10 8.487 ± 0.020
Posle akcidenta
Vinča Dosimetry Experiment (1960) 179.00 ± 0.10 -

Rezultati proračuna
Vinča Dosimetry Experiment (1960) 185.00 8.277
Program VEGA, T(D2O)=20°C 180.80 8.400

Tabela II. Rezultati merenja i proračuna koeficijenata reaktovnosti

Eksperimentalni Rezultati
Parametar proračuna
rezultati
dρ/dH [pcm⋅cm-1]1 70.6 ± 1.5 67.6

dρ/dTm [pcm⋅K-1] -(24.0 ± 1.0) -27.1

dρ/dTf [pcm⋅K-1] - -1.3

Table III. Rekonstrukcija toka akcidenta na reaktoru RB

Vreme
Stanje reaktora RB
[s]
0 Nivo teške vode 175 cm,
Položaj nivomera 177 cm.
Približavanje zadatom nivou teške
vode od 177 cm.
Dostignut zadati nivo teške od 177 cm.
48
Dostignut je kritični nivo teške vode
84
od 178.5 cm.
192 Dostignut je maksimalni nivo teške vode
u reaktorskom sudu od 183 cm.
Nivo teške vode ostaje na 183 cm.
Uneta reaktivnost iznosi 295.5 pcm.
Ekskurzija snage se odvija sa
reaktorskom periodom od 12.3 s.
433 Reaktor je ugašen
Operacije pogonskog osoblja
Uključeno punjenje teške vode većom brzinom
od 2.5 cm⋅min-1
Pažnja pogonskog osoblja je umanjena.
Nije registrovan otklon kazaljke na indikatoru,
odnosno nije registrovano dostizanje zadatog nivoa
teške vode od 177 cm.
Nastavljen je rad pumpe, odnosno povećanje nivoa
teške vode u reaktorskom sudu.
Nastavljen je rad pumpe.
Ukupna količina teške vode je iz rezervoara
prebačena u reaktorski sud.
Osetio se miris ozona. Pažnja pogonskog osoblja je
usmerena na prekidanje električnog napajanja ventila
i pumpe.
Oborene su obe sigurnosne šipke.

1
1 pcm = 10-5
 Na drugoj strani poredjenja rezultata merenja i proračuna za
kvadrat materijalnog parametra B 2m pokazuju velika
neslaganja za manje vrednosti koraka rešetke (slika 7),
odnosno za dobro reflektovana jezgra reaktora RB kod kojih
pouzdanost odredjivanja materijalnog parametra na osnovu
merenja radijalne i aksijalne raspodele gustina fluksa brzih i
termičkih neutrona nije visoka. S obzirom da su za
eksperimentalno odredjivanje faktora k ∞ korišćene
vrednosti kvadrata materijalnog parametra B 2m i kvadrati
dužina L2 i τ, razlike izmedju rezultata merenja i proračuna
faktora k ∞ su srazmerno visoke (slika 8). U isto vreme
rezultati proračuna dobijeni domaćim programima VEGA i
VEGA2 se dobro slažu sa referentnim programima iz paketa
programa SCALE-4.4a [14] kao i sa referentnim Monte Karlo
programom MCNP-5 [15].

0.0025
2
Merenja L (Raisic i dr., 1963)
VEGA2 (ENDF/B-VI.2)

Materijalni parametar [cm ]

0.0020

-2
Sl. 5. Gorivni element sa metalnim uranijumom
obogaćenja 2% 235U
0.0015
U pomenutim izučavanjima fizike nuklearnih reaktora je
vršeno merenje prostorne raspodele gustine fluksa termičkih
neutrona pomoću veoma malih folija od legure disprozijuma i 0.0010
aluminijuma za različite korake rešetke jezgra reaktora RB. Na
osnovu izmerenih vrednosti gustine fluksa termičkih neutrona i
neutronskih preseka, dobijenih prema Wescott-ovom modelu 0.0005
6 8 10 12 14 16 18 20
sa neutronskim temperaturama koja su za 40°C bile veće od
Korak resetke [cm]
temepratura u zonama ćelije reaktora RB, odredjivane su
difuzione dužine termičkih neutrona (L). Za kvadrat dužine
usporavanja neutrona (τ) je korišćen analitički izraz izveden za Sl. 7. Rezultati merenja i proračuna parametra B 2m
sisteme sa metalnim prirodnim uranijumom i teškom vodom u za različite korake rešetke jezgra reaktora RB
kome dužina usporavanja neutrona zavisi samo od zapremina
goriva, košuljice goriva i moderatora [12]. Poredjenja ovako 1.56
odredjenih rezultata za kvadrat migracione dužine neutrona 1.54

(M2) sa rezultatima dobijenim pomoću najnovijeg domaćeg 1.52

1.50
programa VEGA2 [13], zasnovanog na evaluaciji neutronskih 1.48
preseka ENDF/B-VI.2, pokazuju dobro slaganje (slika 6). 1.46
1.44
600 1.42
k∞

2
550 Merenja B (Raisic i dr., 1963) 1.40
VEGA2 (ENDF/B-VI.2) 1.38 2 2
500 Merenja L i B (Raisic i dr., 1963)
1.36
VEGA (BNAB-78)
450 1.34
VEGA2 (ENDF/B-VI.2)
1.32 KENO-V.a/SCALE-4.4a (ENDF/B-V.2)
400
1.30 MCNP5.0 (ENDF/B-VI.8)
M [cm ]
2

350 1.28
6 8 10 12 14 16 18 20
300
2

Korak resetke [cm]

250

200
Sl. 8. Rezultati merenja i proračuna faktora k ∞
150 za različite korake rešetke jezgra reaktora RB
100
6 8 10 12 14 16 18 20 Aktivnosti na polju fizike nukleranih reaktora, prema
Korak resetke [cm] planu Savezne komisije za nuklearnu energiju (SKNE), su
dostigle vrhunac sredinom šezdesetih godina tokom saradnje
Sl. 6. Rezultati merenja i proračuna kvdrata migracione izmedju Norveške, Poljske i Jugoslavije na tzv. NPY projektu
duzine M2 za različite korake rešetke jezgra reaktora RB koji je podržala IAEA.. U ovom periodu publikovani su
radovi u kojima su prikazane:
• karakteristike analogne mašine za rešavanje jednačina
prostorno nezavisnog modela kinetinke nuklearnog
reaktora, odnosno simulatora RAS (reaktorski
analogni simulator) razvijenog u Institutu u Vinči i
njegova primena u proračunima efikasnosti
sigurnosnih šipki reaktora RB, kao i u analizama
korišćenim u izradi sigurnosnih izveštaja za reaktore
RA i RB [16];
• karakteristike reaktorskog oscilatora, razvijenog u
Institutu u Vinči, i njegova primena za odredjivanje
kinetičkih parametara reaktora RA, RB i TRIGA, za
karakterizaciju nuklearno čistog grafita [17] i merenje
rezonantnog integrala cirkonijuma [18];
• rezultati merenja reaktivnosti kritičnih sistema
pomoću impulsnih izvora neutrona [19];
• rezultati analize neutronskih šumova na reaktorima
RA i RB [20]; i
• rezultati merenja raspodele gustine fluksa termičkih
neutrona u gorivnom elementu reaktora RB [21].
Usled nedostatka računara, proračuni nuklearnih
reaktora šezdesetih godina su bili usmereni na razvoj
jednostavnijih aproksimativnih metoda. Iz ovog razvoja je
nastao računarski program TER-3 [22], koji će godinama
predstavljati osnovu za odredjivanje gustine fluksa termičkih
neutrona u jezgrima reaktora RA, odnosno za odredjivanje
izgaranja nuklearnog goriva reaktora RA [23]. Kasnija
poredjenja (slika 9) su pokazala da su podaci pripremljeni
programom TER-3 za jezgra teškovodnog reaktora RA sa
gorivom od metalnog uraniuma obogaćenja 2% 235U bili
veoma slični sa rezultatima dobijenim prvim domaćim
višegrupnim programom VEGA i savremenim referentnim
paketom programa MOCUP [24].
1.6
TER-3 (Vinca, 1967)
VEGA (BNAB-78)
1.5
MOCUP (MCNP-5/ORIGEN-2.1, ENDF/B-VI.8)
1.4
1.3
k∞
1.2
1.1
1.0
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000
-1
Izgaranje [MWd t ]
Sl. 9. Zavisnost faktora k ∞ od izgaranja goriva
u jezgru reaktora RA
4. GODINE PROGRAMA ZA OSVAJANJE
NUKLEARNIH TEHNOLOGIJA
Krajem šezdesetih godina prošlog veka došlo je do
izmene načina finansiranja naučno-istraživačkog rada u zemlji,
te je u okviru opšte decentralizacije, i finansiranje istraživanja
u nuklearnim naukama prešlo na nivo republika u SFRJ..
Fondovi SKNE su najpre smanjeni, a kasnije i potpuno
ugašeni, čime su prestali prioriteti u finansiranju nuklearnih
nauka. Nastao je težak period za nekada veliku i značajnu
Laboratoriju za fiziku i dinamiku reaktora. U ovim godinama
je programski osnov za finansiranje rada u oblasti reaktorske
fizike i nuklearne tehnike bio projekat Nuklearna energetika.
Sedamdesete godine u svetu karakteriše procvat
nuklearnih tehnologija u razvijenim zemljama i spremnost SFR
Jugoslavije da se uključi u opšte tendencije takvog razvoja. U
ovom periodu se u kratkom roku obavljaju pripreme za
gradnju prve nuklearne elektrane u zemlji. Izabrana je
nuklearna elektrana sa lakovodnim reaktorom pod pritiskom
proizvodjača Westinghouse (SAD) i decembra 1974. godine
položen je kamen temeljac za nuklearnu elektranu Krško. Kada
su 1977. godine Ujedinjene nacije, odnosno IAEA pokrenule
inicijativu za medjunarodnu evaluaciju nuklearnog gorivnog
ciklusa, u zemlji je definisan istraživački program baziran na
pretpostavci da budući nuklearno-energetski program treba da
bude zasnovan na autonomnom gorivnom ciklusu. Ovaj
jugoslovenski program je imao skraćeni naziv PONT (Program
osvajanja nuklearnih tehnologija). U okviru ovog programa u
Institutu u Vinči je planirana izgradnja reaktora na brze
neutrone nulte snage LASTA [25], jer su u to vreme, kao i
danas, reaktori na brze neutrone predstavljali budućnost
nuklearne energetike. Gorivo i gorivni elementi trebalo je da
budu obezbedjeni medjunarodnom saradnjom. Kompletan
projekat za reaktor LASTA je završen sredinom osamdesetih
godina. Svi proračuni vezani za upravljanje i sigurnost ovog
reaktora su uradjeni korišćenejem domaćeg programa VEGA.
Približavanjem kraja tadašnje SFR Jugoslavije PONT
se lagano gasio. Za vreme PONT-a nuklearni reaktor RB je
temeljno rekostruisan. Ideja je bila da se korišćenejm
gorivnih elemenata sa visoko-obogaćenim UO2 (80% 235U)
ostvari jedan spregnuti brzo-termički sistem [26], nazvan
HERBE (slika 10) koji bi imao dovoljno veliki prostor sa
energetskim spektrom neutrona bliskim spektru u reaktoru
LASTA (slika 11). Rad u ovakvim uslovima trebalo je da
omogući formiranje istraživačkog kadra, ovladavanje
eksperimentalnom opremom i eksperimentalnim metodama,
kao i sticanje odgovarajućih iskustava za rad na reaktoru
LASTA (kada ovaj bude završen). I u ovom slučaju su analize
sigurnosti, planiranje i interpretacije eksperimenata na
sistemu HERBE bile zasnovane na korišćenju domaćeg
programa VEGA. Donošenje zakona o zabrani gradnje
nuklearnih elektrana (1989. godine) i kasnije dezintegracija
SFR Jugoslavije uticaće na ozbiljan pad nuklearnog
programa, tako da će od svih programa vezanih za nuklearnu
energetiku ostati nekoliko manjih projekata koje je
finansiralo Ministarstvo za nauku i tehnologiju Republike
Srbije. Tokom ovih godina:
• izvršena su merenja Doppler-ovog efekta
ozračivanjem uzorka sa UO2 priridnog obogaćenja u
jezgru reaktora RB [27];
• uradjenje su analize sigurnosti sistema HERBE [26];
• izvrešene su analize stohastičkih procesa neutronske
populacije u sistemu HERBE korišćenjem ARMA
modela razvijenog u Institutu u Vinči [28]; i
• obavljeno je merenje efektivne frakcije zakasnelih
neutrona u jezgru reaktora RB sa gorivnim
elementima obogaćenja 80% 235U [29].

Sl. 10. Horizontalni presek spregnutog sitema HERBE
Sl. 11. Energetski spektri gustine neutronskog fluksa u
spregnutom sistemu HERBE
5. GODINE RADA NA PROGRAMU VIND
Specifičnosti korišćenja reaktora RB u poslednjoj
deceniji su vezane za vraćanje gorivnih elemenata sa visoko-
obogaćenim UO2 u zemlju porekla (Rusiju), rad sa teškom
vodom visokog sadržaja obične vode (3.3% H2O sredinom
2008. godine) i početak rada na programu VIND [30]. Ovaj
Program uključuje prepakivanje i transport isluženih gorivnih
elemenata reaktora RA (takodje u zemlju porekla, Rusiju),
poboljšanje upravljanja radioaktivnim otpadom u Institutu u
Vinči i poslove dekomisije reaktora RA. U ovim uslovima
ozračivanja uzoraka u poljima brzih neutrona za potrebe
bioloških istraživanja [31] ili za potrebe provere tehnologije
razdvajanja radioaktvnih nuklida renijuma i folframa [32],
razvijene u Institutu u Vinči, su nastavljena na
konfiguracijama reaktora RB sa novim unutrašnjim
kovertorima neutrona [33]. Neke mogućnosti ovih novih
konfiguracija reaktora RB sa postojećim gorivnim elementima
od metalnog uranijuma obogaćenja 2% 235U su prikazane na
slici 12. Novinu u korišćenju ovih konfiguracija je
predstavljala primena najmodernijih računarskih programa kao
što su programi paketa SCALE-4.4a i program MCNP-5 za
pripreme i interpretacije eksperimenata. Paralelno sa ovim
primenama, u Institutu u Vinči su učinjeni i značajni doprinosi
na prošerenju mogućnosti pomenutih programa. Tako je za
paket programa SCALE-4.4a pripremljen poseban modul
VEGA2DAN [34] za odredjivanje rezonantne apsorpcije
neutrona u složenim geometrijama (kao što su jezgra reaktora
RB sa unutrašnjim konvertorom). Primenom ovog modula sa
paketom programa SCALE-4.4a, i posebno primena programa
MCNP-5, verifikovano je nekoliko desetina konfiguracija
reaktora RB koje su uvršćene u svetsku baštinu
eksperimentalnih ″benchmark″ sistema namenjenih za
validacije računarskih programa [35]. Druge doprinose
Instituta Vinča čine razvoj dve metodologije KWS2H (KENO-
V.a with SAS2H) [36] i KWO2 (KENO-V.a with ORIGEN-
2.1) [37, 38] za Monte Karlo analize izgaranja goriva u
detaljnim tro-dimenzionalnim modelima nuklearnih reaktora
IV generacije, kao i izrada modernih biblioteka neutronskih
preseka za računarski progaram MCNP-5 [37].
HERBE brzo-termicki sistem
Jezgro RB#111 sa filtrom od bora
7
10 Jezgro RB#114 sa unutrasnjim konvertorom
Energetski brzi reaktor sa natrijumom
Gustina neutronskog fluksa [n cm s]
6
10
-2
5
10
4
10
3
10
2
10
1
10
-1 0 1 2 3 4 5 6 7
10 10 10 10 10 10 10 10 10
Energija [eV]
Sl. 12. Energetski spektri gustine neutronskog fluksa u
konfiguraciji reaktora RB sa unutrašnjim konvertorom
Uvodjenje najmodernijih svetskih računarskih
programa u pripreme za korišćenje reaktora RB i doprinosi
proširenju njihovih mogućnosti, bili su osnova za razvoj
metoda za odredjivanje izgaranja goriva reaktora RA i izvora
neutronskog i gama zračenja [39], kao i za analize nuklearne
i radijacione sigurnosti tokom planiranih i udesnih operacija
prepakivanja i transporta isluženog goriva reaktora RA [40].
Ove osnove i korišćenje reaktora RB za utvrdjivanje
koncentracija nuklida-rodonačelnika teško merljivih beta
emitera u sudovima, grafirnom reflektoru i biološkom štitu
reaktora RA treba da omoguće pouzdanije utvrdjivanje
indukovane aktivnosti u ovim zonama reaktora RA.
 Po tradiciji, na reaktoru RB su redovno izvodjeni
eksperimenti odredjivanja kritičnog nivoa merenjem
multiplikacije neutrona i eksperimenti odredjivanja unete
reaktivnosti na osnovu merenja vremenske konstante (periode)
reaktora za potrebe obuke studenata Elektrotehničkog fakulteta
Univerziteta u Beogradu. Ove godine isti eksperimenti su
izvedeni i za studente iz inostranstva, odnosno za studente sa
Univerziteta u Bolonji (University of Bologna, Department of
Energy, Nuclear and Environmental Control Engineering).
6. ZAKLJUČAK
I pored toga što su mogućnosti reaktora RB
ograničene (sa aspekta razvoja nuklearnih reaktora IV
generacije), održavanje rada reaktora RB ima opravdanje u
tome:
• što postojeća primena reaktora RB ima važnu ulogu u
očuvanju teško stečenih teorijskih i eksperimetalnih
iskustava iz oblasti fizike i tehnike nuklearnih reaktora, i
• što će korišćenje reaktora RB za utvrdjivanje
srazmerno niskih koncentracija nuklida-rodonačelnika
teško merljivih beta emitera u sudovima, grafirnom
reflektoru i biološkom štitu reaktora RA biti veoma
važno za utvrdjivanje indukovane aktivnosti u
pomenutim zonama.
ZAHVALNICA
Ovaj rad sadrži rezultate istraživanja koja su
finansirana od strane Ministarstva za nauku Republike Srbije
na projektu ″Transport ozračenog nuklearnog goriva reaktora
RA″ u okviru ″Programa nuklearne dekomisije u Institutu u
Vinči (VIND)″ i koja su sufinansirana od strane
Međunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA) iz Beča
(na projektu IAEA-TC SCG/4/003, ″Safe Removal of Spent
Fuel of the Vinca RA Research Reactor″).
LITERATURA
[1] D. Popović, ″The Bare Critical Assembly of Natural
Uranium and Heavy Water,″ Proceedings of the 2nd
UN International Conference on Peaceful Use of
Atomic Energy, Vol. 12, pp. 392-394, Geneva,
September 1958.
[2] D. Popović, S. Takač, H. Marković, N. Raišić,
Z. Zdravković, Lj. Radanović, ″Zero Energy Reactor
RB,″ Bulletin of the "Boris Kidrič" Institute, Vol. 9,
No.168, pp. 1-13, Vinča, March 1959.
[3] T.J. Tompson, ″Accidents and Destructive Tests,″ in
The Technology of Nuclear Reactor Safety (Volume 1,
Reactor Physics and Control), The M.I.T. Press,
Massachusetts, pp. 608-735, 1964.
[4] The Vinča Dosimetry Experiment, Technical Report
Series No. STI/Doc/10/6, IAEA, Vienna, 1962.
[5] H.D. Brown, D, Newby, ″Comments Concerning the
Zero Energy Reactor at Vinča,″ IAEA Internal Report,
Vienna, April 1959.
[6] P. Savić, ″Sur l'accident avec le reacteur de puissance
zero du 15 octobre 1958 ″ Bulletin of the "Boris Kidrič"
Institute, Vol. 9, No. 167, pp. 1-4, Vinča , March 1959.
[7] M. Milošević, M. Pešić, ″Analiza toka akcidenta na
reaktoru RB iz 1958. godine,″ Vinča-NET-67, Institut
za nuklearne nauke Vinča, april 1992.
[8] M.Pešić, M. Milošević, ″A Study of the RB Reactor
Accident, ″ Proceedings of the Fifth International
Conference on Nuclear Criticality Safety, ICNC'95, Vol.
2, pp.10.3-10.10, Albuquerque, New Mexico USA,
September 17-21, 1995.
[9] M. Milošević, ″User's Manual to the VEGA Assembly
Spectrum Code,″ Report IBK-NET-30, Vinča Institute
of Nuclear Sciences, 1990.
[10] N. Raišić, D. Stefanović, M. Pavićević, O. Šotić,
″Fizika i tehnika nuklearnih reaktora,″ u knjizi Pola
veka Institita Vinča (1948-1998), pp.255-259,
Beograd 2000.
[11] N. Raišić, S. Takač, H. Marković, T. Boševski,
″Determination of D2O-2% Enriched Uranium Lattice
Parameters by Means of a Critical System,″
Proceedings of the Symposium on Exponential and
Critical Experiments, Vol. II, pp.509-526, Amsterdam,
Netherlands, September 2-6, 1963.
[12] G. Dessauer, ″Physics of Natural Uranium D2O
Lattices,″ Proceedings of the 2nd UN International
Conference on Peaceful Use of Atomic Energy, Vol.
12, pp. 320-338, Geneva, September 1958.
[13] M. Milošević, ″The VEGA Assembly Spectrum
Code,″ Proceedings of the Yugoslav Nuclear Society
Conference - YUNSC'96, pp.141-152, Belgrade FRY,
October 7-9, 1996.
[14] ″SCALE-4.4a: A Modular Code System for
Performing Standardized Computer Analyses for
Licensing Evaluation, ″ NUREG-CR-0200, Rev. 6,
Oak Ridge National Laboratory, March 2000.
[15] X-5 Monte Carlo Team, ″MCNPTM – A General
Monte Carlo N-Particle Transport Code, Version 5,″
LA-UR-03-1987Report, Los Alamos National
Laboratory, April 2003 (Revised October 2005).
[16] Lj. Radanović, S. Bingulac, D. Popović, ″Reaktorski
analogni simulator - RAS,″ V Jugoslovenska Konf.
ETAN-a, pp.453-460, Beograd, novembar 1960.
[17] B. Lolić, V. Zečević, ″Odredjivanje optimanlnih radnih
tačaka za reaktorski oscilator u kanalu na reaktoru RA,″
V Jugoslovenska Konf. ETAN-a, pp.591-594, Beograd,
novembar 1960.
[18] A. Kocić, V. Marković, ″Experimental Determination
of Resonance Absorption Cross Section for Zircaloy-2
and Zirconium,″ Bulletin of the "Boris Kidrič" Institute,
Vol. 19, No.2, 1968.
[19] M. Petrović, V. Marković, Lj. Veličković, ″Merenje
efikasnosti kontrolnih šipki u reaktoru RB impulsnom
metodom,″ VIII Jugoslovenska Konf. ETAN-a, pp.322-
327, Zagreb, novembar 1963.
[20] M. Petrović, Lj. Veličković, V. Marković,
S. Jovanović, ″Analiza šumova reaktora RB,″ IX
Jugoslovenska Konf. ETAN-a, pp.279-282, Bled,
novembar 1964.
[21] S. Takač, S. Krčevinac, ″Merenje faktora iskorišćenja
termičkih neutrona u sistemu obogaćeni uranijum -
teška voda,″ IX Jugoslovenska Konf. ETAN-a, pp.286-
289, Bled, novembar 1964.
[22] T. Boševski, S. Remšak, ″Program za fizički proračun
energetskih teškovodnih reaktora TER-3,″ IBK-590,
Institut za nuklearne nauke Vinča, novembar 1967.
[23] R. Martinc, Z. Vukadin, S. Cupać, ″Istorija pogona
reaktora RA i izgaranje gorivnih elemenata početnog
obogaćenja 2% 235U,″ Arhiva reaktora RA, pp. 1-539,
Institut za nuklearne nauke Vinča, novembar 1986.
[24] R. L. Moore, B. G. Schnitzler, C. A. Wemple,
R. S. Babcock, D. E. Wessel, ″MOCUP: MCNP-
ORIGEN2 Coupled Utility Program,″ INEL-95/0523,
Idaho National Engineering Laboratory, 1995.
[25] M. Milošević, D. Stefanović, M. Pešić, D. Popović,
D. Nikolić, D. Antić, N. Zavaljevski, ″Design
Characteristics of Research Zero Power Fast Reactor
LASTA,″ International Conference Physics of
Reactors: Operation, Design and Computation -
PHYSOR 90, Marselle, France, April 23-27, 1990.
Vol. 3, pp. PI.120-125, 1990.
[26] M. Pešić, N. Zavaljevski, M. Milošević,
D. Stefanović, D. Popović, D. Nikolić, P. Marinković,
S. Avdić, ″A Study on Criticality of Coupled Fast-
Thermal Core HERBE at RB Reactor, ″ Annals of
Nuclear Energy, Vol. 18, No.7, pp. 413-420, 1991.
[27] D. Nikolić, M. Milošević, M. Pešić, ″The Doppler
Effect Measurement on 238U,″ Proceedings of Annual
Meeting on Nuclear Technology '87, Karlsruhe FRG,
June 1987, pp. 67-70, 1987.
[28] N. Zavaljevski, Lj. Kostic, M. Pešic, A. Zavaljevski:
″Adaptive Estimation of the Prompt-Neutron Decay
Constant Using Autoregressive Moving Average
Modeling,″ Nuclear Science and Engineering, Vol. 122,
No. 1, pp. 68-78, January 1996.
[29] M. Milošević, M. Pešić, S. Avdić, D. Nikolić, ″A
Comparative Study of Effective Delayed Neutron
Fraction,″ Annals of Nuclear Energy, Vol. 22, No.6. pp.
389-394, 1995.
[30] M. Pešić, K. Subotić, O. Šotić, I. Plećaš, V. Ljubenov,
A. Perić, ″Vinča Nuclear Decommissioning Program,″
XLVI Jugoslovenska Konf. ETRAN-a, Vol. IV, pp. 21-
30, Banja Vrućica, Teslić, BiH, juni 2002.
[31] D. Božin, M. Milošević, ″Neutron Irradiations of
Bacteriophage λ,″ 5th International Yugoslav Nuclear
Society Conference – YUNSC2004, Belgrade, Serbia
and Montenegro, September 27 – 30, 2004, pp.433-
437 (CD-ROM).
[32] J. Vučina, D. Lukić, M. Stoiljković, M. Milošević,
M. Orlić, ″Separation of Rhenium (VII) from
Tungstem (VI),″ Proceedings of the 7th International
Conference on Fundamental and Applied Aspects of
Physical Chemistry, PHYSICAL CHEMISTRY 2004,
Belgrade, Serbia and Montenegro, Vol. II. pp. 748-
750, September 21-23, 2004.
[33] V. Ljubenov, M. Milošević, ″Determination of the
Neutron Flux in the Reactor Zones with Strong
Neutron Aabsorption and Leakage,″ Serbian Journal
of Electrical Engineering, Vol. I, No. 3, pp. 99-
112, 2004.
[34] M. Milošević, ″An Approach for Effective Dancoff
Factor Calculation,″ The International Conference on
the Nuclear Mathematical and Computational
Sciences: A Century in Review, A Century Anew,
M&C-2003, Section 11, paper 02, pp.1-12,
Gatlinburg, Tennessee, April 6-11, 2003,
[35] M. Pešic, ″Criticality Safety of LEU and HEU Fuel
Elements in Heavy Water Lattices,″ Nuclear Science
and Engineering, Vol. 145, No.2, pp. 225-233, 2003.
[36] M. Milošević, E. Greenspan, J. Vujić, ″A
SAS2H/KENO-V.a Methodology for a Combined
1D/3D Fuel Core Burnup Analysis,″ Journal of the
Yugoslav Nuclear Society Nuklearna Tehnologija,
Vol. XVI, No.2/2001, pp.8-15 (2002).
[37] M. Milošević, E. Greenspan, J. Vujić, ″Effects of
Uncertainties in Lead Cross Section Data in Monte
Carlo Analysis of Lead Cooled and Reflected
Reactors, ″ Joint International Topical Meeting on
Mathematics & Computations and Supercomputing in
Nuclear Applications, M&C+SNA 2007, Monterey,
California, USA, April 15-19, 2007.
[38] M. Milošević, E. Greenspan, J. Vujić, ″″Effects of
Lead Cross Section Uncertainties on the RBEC-M
Fast Reactor Benchmark Results,″ International
Conference on Reactor Physics, Nuclear Power: A
Sustainable Resource, PHYSOR 2008, Interlaken,
Switzerland, September 14-19, 2008
[39] M. Milošević, ″Determination of Neutron and Gamma
ray Dose rate on the Outer Surface of Existing
Containers with Irradiated Fuel in the Spent Fuel
Storage Used in the RA Reactor Building,″ The IAEA
TC contract No. SCG/4/003-89102A, Report Vinča-
NTI-137, Vinča Institute of Nuclear Sciences,
October 2005 (Revision 1, June 2007),pp.1-105.
[40] M. Milošević, ″Radiological Safety Assessment
During Repackaging and Transporting of the RA
Reactor Spent Fuel Elements,″ Report Vinča-NTI-158
(Draft version), Vinča Institute of Nuclear Sciences,
April 2008, pp.1-55.
Abstract – This paper is dedicated to the 50th anniversary of the
RB reactor operation, which was the first nuclear reactor built in
former Yugoslavia. Information about the construction period,
basic technical characteristics and experimental possibilities of
the facility, description of first experiments performed 50 years
ago, utilisation and modifications done during the
implementation of different state nuclear programs and the most
important research results are presented in the paper. Role of the
RB reactor in the forthcoming decommissioning of the RA
research reactor and some plans for future utilisation are
underlined also.
FIFTY YEARS OF THE RB REACTOR UTILIZATION
Miodrag Milošević, Milan Pešić, Vladan Ljubenov