GAJ SVETONIJE TRANKVIL

Dvanaest
rim skih careva

naprQad
 G a j S v e to n ije T ra n k v il

(Gaius Suetonius Tranquillus)

Knjiga rim sk og p isca Svetonija o prvim rim skim c a r e v in a

zgod n o p o čin je živ o to p iso m Juhja Cezara, jer je o n zapravo
osn iva č rim sk e m onarhije; n jegovo u m orstvo god. 44. pr. n.
e. bio j e sa m o n eu sp jeli p o k u i^ d a s e spasi republika. G o­
d in u d a n a n akon toga stu p a n a p olitičk u pozorn icu tniatfi
O ktavijan. kasniji car August, d a se b ori za baštinu Cezaro­
vu, i ta se b orb a k o n a čn o zavr&Ja njegovom p ob jed om nad
A ntonijem god . 31-, što s e o b ič n o uai»aa k ao p očetak v b d e
A ugusta i n jegove dinastije. Iza A ugusta, k op je u m ro god. 14.
n. e., redaju s e n jegovi nasljednici: Tiberije (14-37), Kahgula
(17-41), K laudije (4 1 -5 4 ) i Neron (54-68). Slijedi kratki m ter-
m ezzo trojice vojn ičk ih careva: G albe. O tona i V itelija (68 i
69), a galeriju d v a n a esto rice careva završavaju tri Flavijcvca :
Vespazijan (69-79) i n jeg o v a d v a sina. Hl (79-81) i Dom icijan
(81-96).
T ako o v a knjiga ob u h vaća jed n o v e ć e i važnije razd o b lje
rim sk e p ovijesti, n a k o je o b ič n o o d m a h p o m islim o kad je r i­
j e č o rim sk o m carstvu . T o je razdoblje b ogato su d b o n o sn im
d ogađ ajim a o d svjetsk e v a ž n o s ti ali ć e m o se ra z očarati a k o
o ček u je m o d a ć e m o o t o m e čita ti u ovoj k n jiz i N em a ovd je
g ovora o v elik o m C ezarovu d jelu o svojen ja G alije n i o v e li­
ča n stv en o j b orb i g a lsk o g a n a ro d a za slo b o d u p rotiv Rim lja­
na; u zalu d ć e m o tražiti izvještaje o građ an sk om ratu izm eđ u
C ezara i Pompeja, a p o slije izm eđ u O ktavijana i Antonija; n e ­
ć e m o o v d je n a ći velik ih zaslu ga A ugust o v ih za k n jiževn ost i
u m jetn o st, T ib erijevih n a p o ra za d o b ru u p ravu d rža v e i p r o ­
vincija, d a p a če, iz A u gu stova živ o to p isa n e b is m o m o g li n i
 Iz gornjih podataka obično se zaključuje da se S v e t o n ij e
rodio oko g. 70. ili nešto kasnije, da se vjerojatno rodio u
Rimu, da je bio iz viteške porodice, a ne senatorske, i da je
već u djetinjstvu, a kasnije svakako živio u Rimu. O njegovu
djetinjstvu i odgoju ne znamo inače ništa.
Kasnije vidimo Svetonija u prijateljskim odnosima s Plini-
jem Mlađim, koji je bio desetak godina stariji od njega (61/62
- oko 113). Plinije je bio mecena svoga vremena, ugle­
dan u političkim i literarnim krugovima, bio je konzul i
carski namjesnik u Bitiniji, pomagao je talentirane ljude
novcem i zagovorom kod cara Trajana. Od njega imamo ve­
liku zbirku literarnih pisama najraznovrsnijeg i najzanimlji­
vijeg sadržaja. Među tim pismima ima ih nekoliko koja su
upravljena Svetoniju ili ga Plinije u njima spominje. Iz dva
pisma prve knjige (18. i 24.), koja su pisana oko g. 96., vidimo
da su Plinije i Svetonije već tada bili dobri prijatelji. U pr­
vom pismu Plinije odgovara Svetoniju na jednu njegovu
molbu: Svetonije ga je, naime, bio zamolio da mu svojim ve­
zama izradi odgodu neke parnice jer je sanjao san koji ne
sluti na uspjeh. Tu odmah prepoznajemo pisca Careva, koji
praznovjerju daje obilno prostora u svom djelu, i vidimo da
je Svetonije doista vjerovao u sne, znamenja i čudesa o ko­
jima govori u životu svakoga cara. Plinije mu odgovara i po
svom običaju malo šaljivo veli da se njemu čini da taj san,
kojega se Svetonije boji, proriče upravo uspjeh u parnici, jer
je i njega jednom san odvraćao od jedne važne parnice, ali
ju je on ipak poduzeo, pa ju je ne samo s uspjehom svršio, nego
mu je ona pribavila i slavu; zato neka Svetonije još pro­
misli, ali ako ostaje pri svome, on će se zauzeti za stvar. Iz
toga pisma doznajemo činjenicu da se Svetonije u to vrijeme
bavio odvjetničkim poslom. U drugom pismu Plinije moli
jednoga znanca da bi posredovao kod svoga prijatelja kako
bi Svetonije od njega što povoljnije kupio malo imanje koje
ga veoma privlači i koje bi upravo odgovaralo takvom pro­
fesoru gramatike i retorike ( s c h o l a s t i c u s d o m i n u s )
kao što je Svetonije.
Iz trećega pisma (III, 8), koje je pisano oko godine 101.,
vidimo da mu je Plinije pribavio službu vojničkog tribuna,
ali ju je Svetonije odbio i prepustio je svome rođaku Ceze-
niju Silvanu. U četvrtom pismu (V, 10), koje je pisano oko g.
105., Plinije potiče Svetonija neka već jednom izda svoje dje­
lo koje je Plinije već davno najavio i njihovi ga prijatelji ne-
strpljivo čekaju. »I ja sam«, veli Plinije, *u izdavanju malo
neodlučan, ali ti si i moje oklijevanje i sporost nadmašio.
Tvoje je djelo gotovo i savršeno, a daljnje mu dotjerivanje ne
može više dati sjaja, nego ga može samo izlizati. Daj da već
jednom vidim tvoje djelo u izlogu i da čujem kako se prepi­
suju, čitaju i prodaju knjige moga dragoga Trankvila!« Koje
je to djelo bilo, ne znamo, ali sigurno je da to nisu bili Ca­
revi U petom pismu (IX, 34) Plinije moli Svetonija za savjet
bi li s&m recitirao svoje stihove ili bi dao da ih drugi reci­
tiraju.
U šestom pismu (X, 94), koje je pisano oko g. 112-, moli
Plinije cara Trajana da Svetoniju podijeli »jus trium libero­
rum «, tj. pravo koje obuhvaća velike povlastice što ih dobi­
vaju roditelji troje djece, jer, veli Plinije, Svetonije nije baš
sretan u braku, a spomenute povlastice zaslužuje kao nada­
sve pošten i učen čovjek. Sedmo je pismo (X, 95) odgovor
Trajanov da mu to pravo daje.
Sm rću Plinijevom (oko god. 113) nestaju nam i te vijesti
o Svetoniju. Iz kasnijih izvora znamo da je imao novoga pri­
jatelja, s kojim se vjerojatno sprijateljio kod Plinija, a to je
bio Gaj Septicije Klar, pretorijanski prefekt cara Hadrijana
g. 119. d o 121. Im am o naime pet pisama Plinijevih koja su
upućena tome Septiciju, a među njima prvo, kojim je čitava
zbirka njemu posvećena; i jedno pismo (II, 9) u kojem se Pli­
nije veom a lijepo o njemu izražava. Možda je na preporuku
Septicijevu Svetonije d obio visoku i odgovornu službu na
dvoru cara Hadrijana: postao je tajnik carske kancelarije
(m a g ister epistu laru m ), gdje je vodio carevo dopisivanje i bio
čuvar carskog arhiva. Hadrijanu se takav učeni čovjek kao
što je bio Svetonije m orao svidjeti te ga je možda i odmah
kod nastupa vlasti (117) uzeo u tu službu.
To je mjesto bilo veom a važno za Svetonijev rad na bio­
grafijam a careva, je r su mu ondje bili pristupačni arhivi i
 dokumenti do kojih inače n e bi m o g a o d o ć i i k o je j e on ,
kako se vidi iz njegova djela, znao tem e ljito isk o r is titi. S v e ­
tonije je, međutim, to m jesto d osta b rzo iz g u b io , j e r g a je
(vjerojatno 121) Hadrijan o tp u stio iz slu ž b e z a je d n o sa S ep -
ticijem Klarom i još m nogim drugim a, a k a o r a z lo g z a š to su
ti ljudi bili otpušteni navodi se d a su se za c a r e v a izb iv a n ja
u Britaniji preslobodno vladali p rem a ca rici S a b in i n e p o ­
štujući dvorsku etiketu ( f a m i l i a r i u s se tune
egerant quam r e v e r e n ti a d o m u s aulicae
postulabat).
Posljednji period Svetonijeva života b io j e v e o m a p lo d a n ,
pa prema tom e nije m ogao biti kratak. S p o m in je s e k a o živ
još u vrijeme vladanja A ntonina Pija (13 8 -1 6 1 ).
Kao pisac razvio je S vetonije šir o k u d je la tn o s t n a p o d ­
ručju povijesti i starina. On je u svoje v r ije m e b io o n o š t o je
pod konac republike b io T erencije V aron , n a ju č e n iji R im lja ­
nin svoga vrem ena (116-27 pr. n. e.). P isa o j e n e s a m o la t in ­
ski, nego i grčki. Spom inju se n jegova djela: o k r a lje v im a tri
knjige (kraljevi Evrope, Azije i Libije, tj. A frik e), o g la s o v it im
heterama, o Ciceronovoj p olitici, o ig ra m a u G rk a, o d r ž a v ­
nim službama u Rimu, o rim sk im sv e tk o v in a m a , o r im sk o j
godini, o rimskim običajim a, o rim sk oj o d je ć i i o b u ć i, o g r ­
čkim pogrdnim riječima, o p ism en im z n a k o v im a (tj. o z n a ­
kovima u izdanjima pisaca, o tajn om p ism u I 0 s te n o g r a fiji),
i napokon veliko djelo Livade (Prata) u n a jm a n je 9 k n jig a , a
sadržavalo je najraznovrsnije zan im ljivosti iz š ir e g p o d r u č ja
prirodopisa i povijesti.
Od svih tih radova nfje n am se, d o d u še , s a č u v a lo n išta ,
ali ta su se djela u starini m n ogo čita la i u p o tr e b lja v a la , te
mnogi podaci koje nalazim o u k asn ijih p is a c a im a ju sv o j iz ­
vor u Svetonijevim djelima.
Sve što nam se od Svetonija sa ču v a lo je s u d v a v e ć a djela:
Carevi i Znameniti ljudi; prvo se sa č u v a lo p o tp u n o , a o d d r u ­
goga samo neznatan dio. Djelo Znameniti ljudi (De viris illu­
stribus) obrađivalo je Rim ljane koji su s e ista k li u k n již e v ­
nosti, a bilo je podijeljeno u p et odsjeka: 1. p je s n ic i, 2 . g o v o r ­
nici, 3. povjesničari, 4. filozofi, 5. gram atičari i r e to r i. I z a šlo
je prije smrti Plinijeve, a kako nije o b ra đ iv a lo ž iv e lju d e , n ije
u n jem u b ilo npr. T acita n i Plinija M lađega. S aču van n am je
v e ć i d io zad n jeg o d sjek a De grammaticis et rhetoribus, a o sim
to g a n e k o lik o za se b n ih živ o to p isa pjesnika, k ao Terencija,
H ora cija i L ukana, d o k se živ o to p isi Vergilija, Juvenala, P er­
zija i P linija Starijega, k oji se k atk ad a p rip isu ju S vetoniju , n e
p rizn aju o p ć e n ito k a o a u ten tičn i.
S vi ti rad ovi, a o s o b ito Znameniti ljudi, b e z o b zira n a to
je su li n a p isa n i i izd a n i p rije ili p o slije Careva, osta v ili su d u ­
b o k ih tra g o v a i u n ajvažnijem S veton ijevu d jelu Dvanaest
rimskih careva ( D e v i t a C a e s a r u m ), k oje je p o svoj p ri­
lic i d o v r še n o i izd a n o u v rijem e k ad je S veton ije b io carev
tajnik, i to p otk raj n je g o v e k arijere (ok o 121); d je lo j e n a im e
p isa c p o s v e tio p reto rija n sk o m p refek tu Gaju S ep ticiju K la­
ru, k o ji je, k a k o sm o v e ć rek li, b io u isto v rijem e sa Sveto-
n ije m u slu ž b i n a d v o r u i za jed n o s n jim o tp u šte n . P o sv eta
je z a jed n o s p r v im stra n ica m a d jela izgu b ljen a. D jelo ob ra­
đ u je ž iv o t p r v ih d v a n a e st ca rev a (»cezara«) o d Julija Cezara
d o D o m icija n a , a b ilo j e p o d ijeljen o u 8 knjiga: p rv ih š e st
k n jig a sa d rž i p o je d a n ž iv o to p is o d C ezara d o N eron a, a za­
d n je d v ije p o tri k ra ća živ o to p isa: 7. k n jiga ž iv o to p ise G albe,
O to n a i V itelija , a 8. V esp azijan a, T ita i D om icijan a.
S v e to n ije , d a k le, o b ra đ u je o tp r ilik e isto razd ob lje k ao i
n je g o v n e š t o sta riji su v r e m e n ik , sla v n i p o v je sn iča r T acit
(o k o 55 - o k o 117), k o ji je u sv o ja d v a v e lik a d jela (Anali i
Historije) o b r a d io rim sk u p o v ije st o d sm rti A u g u sto v e d o
sm r ti D o m ic ija n o v e (1 4 -9 6 ), a iza šla su k ra tk o v rijem e prije
S v e to n ije v ih Careva, j e r j e T acit u m r o p rije g. 120. T acitova
d je la p o k a z u ju k a k v u j e d ra m u o d t o g p r v o g razd ob lja rim ­
sk ih c a r e v a m o g a o S t v o r i t i čo v jek k oji j e u m io p rod rijeti u
d u š u v la d a ra , v r e m e n a i lju d i k o je su ti vlad ari im a li v o d iti.
A li ta v e lik a u m je tn ič k a d je la T a c ito v a gen ija sa č u v a n a su
n a m s a m o n e p o tp u n o t e im a m o u g la v n o m c ije lu v la d u T ib e-
r ije v u (14 d o 3 7) i d je lo m ič n o v la d u K la u d ijev u i N e r o n o v u
(47 d o 66) t e b u r n e d o g a đ a je g. 68. d o 70. O stalo se , n a ža lo st,
izg u b ilo :
Z a što j e S v e to n ije u z e o d a o b r a d i isti p r e d m e t k a o T acit?
Je li h tio k o n k u r ir a ti sla v n o m p o v je sn iča ru ? T o s e n ip o š t o
n e b i m o g lo k a za ti, n e g o j e ili h tio d a ti d o p u n u T a citu , ili
 stvoriti nešto sasvim novo. S vetonijev n a im e rad n ije isti k ao
Tacitov: on nije h tio dati p ovijest kao Tacit, n e g o s a m o živ o ­
topise careva. Biografija je bila p o seb n a k n jiževn a vrsta k oju
n e sm ijem o pom iješati s p oviješću i p rosu đ ivati j e s to g a g le ­
dišta. Ali Svetonijeva biografija nije ni on ak va b iografija k ao
što je u njegovo vrijem e su srećem o u grčk oga p is c a P lu tarh a
(oko 46 - ok o 120), koji je izm eđ u o sta lih d je la n a p is a o Us­
poredne životopise 46 glasovitih G rka i R im ljan a (m e đ u n jim a
Cezara, Galbe i Otona), koji su svi u m jetn ičk i o b r a đ e n i.
Svetonijevi Carevi n isu p ovijest kao T acitovi Anali i Hi­
storije, nisu um jetničke biografije k ao b iografije P lu ta rh o v e,
i zato su uvijek bili izloženi napadajim a k ritičara. T o n isu ,
vele, zaokružene cjeline, stv o ren e p o o rg a n sk o m i h a r m o n i­
čnom planu, n em a u njim a jed in stv e n e k r o n o lo g ije, n e m a
čak ni historijske pozadine, ličn o st v iše p u ta k a o d a sto ji iz­
van prostora i v re m e n a Tu je sa m o b ezb roj p o je d in ih slik a
i sličica koje su n anizane k ao u kakvoj galeriji ili a lb u m u ,
poredane p o stan ovitim kategorijam a i ru b rik a m a , a li n e m a
jedinstvene slike p ojedin e ličn osti, jer j e S v e to n ije b io m a r­
ljiv sabirač i savjestan klasifik ator čin jen ic a , a li n ije b io
umjetnik, koji bi stvaralačkom sn a g o m izra d io s lik u lič n o sti.
Mora se m eđutim priznati d a je g o to v o svak a o d tih č in je n i­
ca n eob ičn o zanimljiva, a čitavo d jelo n e o b ič n o d r a g o c je n o .
Tu je u prvom redu vrijedan m aterijal iz izv o ra p r v e ru k e,
savjesno sakupljen i većin o m o b jek tivn o iz n e s e n . M o že s e
prigovoriti d a je p isac u z najpouzdanije izv o re u p o tr e b lja v a o
jednako i onakve koji su n epouzdani, je r su n a sta li iz m ržn je
ili iz želje za senzacijom i skandalom , d a j e u z im a o g ra đ u
jednako iz ozbiljnih povjesničara k ao i iz p o litič k ih p a m fleta ,
ali pomnjivi će čitatelj lako sam stvoriti su d o v je r o d o sto j­
nosti pojedine vijesti, i to često puta m n o g o la k še n e g o k o d
pisca koji je izvore obrađivao p rem a p ostavljen oj u m je tn ič ­
koj sv r si I u tom je p o seb n a vrijednost S v eto n ijev a . Im a jm o
uvijek na um u da Svetonije iznosi o n o š to j e n a ša o u n e p o ­
srednim izvorim a ili ču o jo š o d živih svjed ok a m n o g ih d o g a ­
đaja, a naša je dužnost - ak o hoćem o! - d a k ritičk i č ita m o te
vijesti. Ali nije ni Svetonije sam o b ez kritik e iz n o s io o n o š to
ie našao: da se o tom uvierim o. d osta ie n ro čita ti m>r. eda-
vu 8. Kaligule i v id je ti k a k o tu o p š ir n o k ritizira v ije sti sv o jih
izvora: m a lo j e ta k v ih p r im jera k ritik e u an tici!
M o ž e s e S v e to n iju p r ig o v o r iti o v o ili o n o , a li o n j e sv o jim
d je lo m is p u n io j e d n u p o tr e b u s v o g a v rem en a : lju d i s u že lje li
ta k v u z a n im ljiv u i za b a v n u le k tir u iz ž iv o ta v e lik ih lič n o sti,
i o n j e s tv o r io p o s e b n u v r stu c a r s k e b io g ra fije k o ja je o s ta la
u z o r o m c a r s k ih b io g r a fa k ro z n e k o lik o sto ljeća . T a c it j e s v o ­
jim d je lim a o z n a č io v r h u n a c i z a v ršeta k j e d n e e p o h e u r im ­
sk o j h isto r io g r a fiji, a S v e to n ije je z n a č io p o č e ta k d r u g e , i
n a ra šta ji s u s t o lj e ć im a d a v a li p r e d n o s t n je m u , a z a T a c ita su
m a n je m a rili. 1 z a to s e n e sm ije m o č u d iti, n e g o m o ž e m o
s a m o ža liti, š t o s e iz g u b ila o tp r ilik e p o lo v ic a T a c ito v ih re-
m ek -d jela .
U tjecaj S v e to n ije v m o ž e m o p ra titi d o sr e d n je g a vijek a,
p r e m d a s e z n a tn i d io n je g o v ih n a slje d o v a te lja izg u b io . Naj-
zn a tn iji s u b ili M arije M a k sim , k o ji je n a sta v io S v e to n ija i
n a p is a o ž iv o t o p is e c a r e v a o d N e r v e d o E lagab ala, z a tim Au-
relije V ik to r , k o ji j e n a p is a o Knjigu o carevima o d A u g u sta
d o g o d in e 360., a n a jb jed n iji j e p r o d u k t S v e to n ije v ih n a slje ­
d o v a te lja ta k o z v a n a Historia Augusta, b io g r a fije c a r e v a o d
H a d rija n a d o N u m e r ija n a (117 d o 284), k o je j e n a p is a lo š e s t
p isa c a . C rta s e p r iv a tn i ž iv o t ca rev a , a li s e u g la v n o m s v e k r e ­
ć e o k o n a k la p a n ja n a jn iže v rste, a u z t o p isc i m n o g o izm išlja ­
j u i fa lsific ir a ju d a p r ip o v ije d a n je b u d e za n im ljiv ije. U s r e d ­
n je m j e v ije k u u č e n i E in h a r d (ž iv io o k o 770. d o 840) p o u z o ­
ru S v e to n ije v u n a p is a o la tin s k u b io g ra fiju K a rla V e lik o g a
(Vita Caroli Magni), k o ja v rijed i k a o j e d n o o d n a jb o ljih knji­
ž e v n ih d je la u sr e d n je m v ijek u . S v e to n ije b e z su m n je p rip a ­
d a b ro ju o n ih R im lja n a k o ji s u sto lje ć im a d je lo v a li n a o b r a ­
z o v a n e lju d e i m o ž e s e p o sta v iti u z b o k p is c im a k a o š t o su
V erg ilije, C ic e r o n , S a lu stije , L ivije i d ru g i.
N a k raju tr e b a ista k n u ti j o š je d n u z a slu g u S v e to n ije v u .
O n j e n a p is a o k n jig u z a š ir o k u p u b lik u , k o ja s e m a n je za n i­
m a z a v e lik e p o litič k e d o g a đ a je i n jih o v u p o z a d in u , a v iš e za
m a le i v e lik e d o živ lja je h isto r ijsk ih lič n o s ti, i k o ja s e ta k v im
sr e d s tv im a m o ž e p o m a lo z a in te r e sir a ti i za v e lik a p o v ije sn a
zb iv a n ja . A k o ov a j p r ije v o d tu S v e to n ije v u z a s lu g u p r o š ir i i
n a n a š e č it a o c e te ih p o ta k n e d a s e z a in te r e sir a ju i z a zn a-
 menitije događaje rim ske povijesti, on d a ć e to b iti n e sa m o
zanimljivo i zabavno n ego i k orisn o štivo. I tak vim su č it a o ­
cima namijenjeni dodaci u ovoj knjizi: b ilješk e, k a za lo im e ­
na, rječnik važnijih starina i zam ršeno r o d o slo v lje š e s to r ic e
prvih careva. Tko, m eđutim , knjigu u zim a u ru k e sa m o za
zabavu, m oći će je uglavnom čitati i b ez tih d o d a ta k a , u ko*
jima, uostalom, im a također zanim ljivih stvari.
Prvo štam pano izdanje S vetonijevih Careva iz a š lo j e u
Rimu g. 1470., u m jesecu kolovozu, a v eć u p r o sin c u is te g o ­
dine izašlo je drugo izdanje, takođ er u Rim u; tr e ć e j e izd a n je
izašlo u Mlecima g. 1471. pod n aslovom Vitae XII Caesarum.
Prvo izdanje s latinskim kom entarom iza šlo je u M le c im a
1490. Odonda je izašlo bezbroj latin sk ih izdanja, a d je lo j e
prevedeno gotovo na sve evrop sk e jezik e, i to p o n e k o lik o
puta. Kao najstariji prijevodi sp om in ju s e fra n cu sk i u P arizu
1490., njemački u Strassburgu 1536., talijan sk i u R im u 1544.,
španjolski u Tarragoni 1569. (?) i en g lesk i u L o n d o n u 1606.
Kod nas je preveo Svetonija u izboru (o tp rilik e je d n u treći-
14 nu) Nikola Šop i izdao ga u B eograd u g. 1936. p o d n a s lo v o m
Dvanaest careva. Među najbolja izdanja d a n a s idu: la tin s k o
izdanje, što ga je priredio M. Ihm, a iza šlo je u L e ip zig u (k od
Teubnera) 1907., i latinsko izdanje s fra n cu sk im p r ije v o d o m ,
što ga je priredio H. Ailloud, a izašlo je u P arizu (C o lle c tio n
Bude) u 3 sveska 1931.-1932. Ovaj prijevod izra đ en j e p r e m a
izdanju Ihmovu, a izdanje A illoudovo k o n zu ltira n o j e sa m o
djelomično. Kod izrade prijevoda i k o m e n ta ra u p o trijeb ljen
je i njemački prijevod Maxa H ein em ann a, koji je iz a ša o u n a ­
kladi Alfreda Kronera, Stuttgart, 4. n ep ro m ijen jen o izd a n je
1951.

U Zagrebu, 30. ožujka 1956.

S, H.
 Predgovor drugom izdanju

Nakon dvadeset i dvije godine izlazi, evo, drugo izdanje

Svetonijevih Careva Prvo izdanje (godine 1956) bilo je vrlo
brzo rasprodano, i odonda ga uzalud traže ne samo profesori
povijesti i svi koji se zanimaju za antičku književnost, posebno
rimsku, nego i mnogi čitatelji koji žele poučno i zabavno štivo.
Više od dvadeset godina između dva izdanja ove zanimlji­
ve knjige dugo je vrijeme i svakako prevelik razmak, ali kad
znamo da mnogi klasični pisci (npr. Li vije, opsežni i zanimljivi
povjesničar rimske republike) nisu u nas uopće još prevedeni,
i d a je rijetko koji od grčkih i rimskih klasika što ih je Matica
hrvatska počela izdavati još godine 1882. doživio novo izdanje,
pa konačno d aje prvi potpuni prijevod Tacitovih Anala izišao
tek 1970. godine, onda sa dva izdanja Svetonijeva djela mora­
mo ipak biti zadovoljni. Ali upravo ovo ponovljeno izdanje
svjedoči da je još živo zanimanje javnosti za djela klasične knji­
ževnosti, i pobuđuje nadu da će se propušteno nadoknaditi.
Za ovo izdanje tekst prijevoda revidiran je i jezično dotje­
ran, a dodaci su nešto prošireni. Konzultirani su i neki noviji
komentirani prijevodi (npr. njemački: A. Lambert, Miinchen,
drugo izdanje 1977; ruski: M. L Gasparov i E. M. Staerman,
Moskva 1966). Napominjem daje u međuvremenu izišao i slo­
venski prijevod ovog djela pod naslovom Dvanajst rimskih ce-
sarjev, Ljubljana 1960. u prijevodu Jože Srni ta.

U Zagrebu, 30. ožujka 1978.

& H.
 Napomena. - Uprijevodu su u zagradama dodane neke važnije godine
za bolje snalaženje u kronologiji. Uvećini slučajeva je jasno da li se radi
o godini prije nove ere ili o godini nove ere; gdje je to sumnjivo, osobito
kod manjih brojeva, označene su godine prije nove ere znakom a go­
dine nove ere znakom+, na primjer (-12), (+4).
Iza prijevoda svih 12životopisa dodane su bilješke, koje za svaki živo­
topis počinju brojem 1, a u prijevodu su mjesta koja se tumače označena
malimbrojevima iznad teksta. Tekst će većinom i bez bilješki biti jasan,
paje zatozgodnije da su bilješke straga nego na svakoj strani ispod tek­
sta.
Nakraju knjige dodanoje Kazalo imena i Rječnik važnijih starina kao
dopuna bilješkama; tu su u prvom redu podaci o geografskim i ličnim
imenima, kolikoje bilo potrebno ili zanimljivo, a također i zato da se u
obiljusličnih ili jednakih imena može snaći čitatelj koji želi pomnije čitati
ove životopise; zatoje knjizi dodano i Rodoslovlje Julijsko-klaudijske po­
rodice.
 Julije Cezar

1. U še sn a e s to j g o d in i izgubi o c a .1 S lijed eće g o d in e (84)

b io j e im e n o v a n za sv e ć e n ik a Jupiterova. U isto vrijem e ra­
s ta o s e o d sv o je ž e n e K o su cije, k oja je b ila d o d u še sa m o iz
v it e š k e o b ite lji, a li v rlo b ogata, a za ru čio s e s n jom d o k je jo š
n o s io d je č a č k u togu; n a to s e o ž e n io K o m elijo m , k ćerk om
K o m e lij a C in e, k oji j e četiri p u ta b io konzul; o d nje m u se
d o s k o r a r o d ila k ć i Julija (83). D ik tator S u la n ije ga n ik ako
m o g a o n a tjera ti d a s e o d n je rastavi. Z ato m u je za k azn u /7
o d u z e o s v e ć e n ič k u č a st, m iraz n jeg o v e ž e n e i p ra v o n a n a ­
s lje d s tv a u n je g o v u ro d u , a o sim to g a sm atrao ga je p rista­
š o m p r o tiv n ič k e stra n k e. Z ato j e C ezar b io p risiljen d a s e u k ­
lo n i iz R im a i, p r e m d a ga j e m u č ila p ovratn a grozn ica, m o ­
r a o j e g o t o v o sv a k e n o ć i m ijen jati sk ro v ište i o d sv o jih se
p r o g o n ite lja o tk u p ljiv a ti n o v c e m , d o k n ije n a p o k o n p o sr e ­
d o v a n je m v e s ta lin k i i sv o jih ro đ a k a M am erk a E m ilija i Au-
r e lija K o t e d o b io p o m ilo v a n je . O p će je p o z n a to d a j e S u la
n e k o v r ije m e o d b ija o m o lb e sv o jih n ajb oljih p rijatelja i naj­
u g le d n ijih lju d i, a li k a d su g a o n i u p o r n o m o lili, p o p u s tio je
n a p o k o n te , b ilo u p r o r o č k o m n a d a h n u ć u ili n e k a k o n aga­
đ a ju ć i, izjavio: » N ek a v a m b u d e , im ajte ga, s a m o zn a jte d a ć e
taj č o v je k , čiji s p a s t o lik o ž e lite , b iti j e d n o m n a p r o p a st o p -
tim a tsk o j str a n c i, k o ju s t e za je d n o sa m n o m b ran ili; je r u C e ­
z a r u s e k rije v iš e n e g o je d a n Marije!«
2. V o jsk u j e n a jp rije s lu ž io u p o k ra jin i Aziji u p ra tn ji p re-
to r a M a rk a T e r m a (81). K ad ga j e ovaj p o s la o u B itin iju d a
m u o d a n d e d o p r e m i b r o d o v lje , za d rža o s e b e s p o s le n k o d
k ra lja N ik o m e d a , p a s e g o v o r k a lo d a j e t o m e k ralju ž r tv o v a o

2 - Dvanaest rimskih careva

 svoju n evin ost. Taj s e glas jo š u tv r d io k ad je n a k o n n e k o lik o
d an a p o n o v o d o ša o u B itin iju p o d iz lik o m d a u tjera n e k i n o ­
vac što ga j e n e tk o d u g o v a o je d n o m slo b o d n ja k u , n je g o v u
štićen ik u . U o sta lo vrijem e svoje v o jn e s lu ž b e u ž iv a o je b olji
glas, što v iše, k o d za u zeća M itile n e o d lik o v a o g a j e T erm o
g rađ an sk im v ijen cem 2.
3. S lu žio je i p o d S ervilijem Iz a u r ik o m u K ilik iji, ali
sa m o kratko v rijem e. K ad j e n a im e č u o z a S u lin u sm r t (78),
vratio s e brzo u Rim , je r j e u je d n o p o la g a o n a d u u n o v i s u ­
k ob stranaka koji j e k u ša o izazvati M ark o L e p id . N o u s p r k o s
sjajnim o b e ć a n jim a u zd ržao s e o d sa v e z a s L e p id o m j e r s e n ije
p o u zd a v a o ni u n je g o v e s p o s o b n o s ti n i u p r ilik e , k o je j e z a te ­
kao riepovoljnije n e g o što s e n a d a o .
4. K ad su ^se, m e đ u tim , ti g r a đ a n sk i n e m ir i sle g li, C ezar
op tu ži zb o g g lo b ljen ja K o m e lija D o la b e lu , č o v je k a k o ji je
b io k o n zu l i k oji j e p r o sla v io triju m f. K a d j e ovaj b io r ije še n
op tu žb e, C ezar o d lu č i p o v u ć i s e n a o t o k R o d d a iz b je g n e m r ­
žnji i d a u p o tp u n o m m iru s lu š a A p p lo n ija M o lo n a , k o ji j e u
o n o vrijem e b io n a jg lasovitiji u č ite lj g o v o m iš t v a .
K ad j e o n a m o v e ć u z im sk im m je s e c im a p u to v a o , p a o je
kod o to k a F a rm a k u se u ru k e g u sa r im a , k o d k o jih j e s iln o
o g o r č e n o sta o g o to v o č e t r d e s e t d a n a , a im a o j e u z a s e s a m o
jed n o g a liječn ik a i d v a sob ara: s v o je je , n a im e , p r a t io c e i o s ­
ta le r o b o v e o d m a h , č im j e b io z a r o b lje n , p o s la o d a m u d o ­
b ave n o v a c za o tk u p . K ad je n a to p la tio p e d e s e t t a le n a t a 3, is ­
k rcali su g a g u sa ri n a o b a lu , a li o n j e o d m a h b e z o k lije v a n ja
sa k u p io n ek o lik o : b r o d o v a i p o š a o u p o tje r u z a o d m a k lim
gusarim a; k a d ih je u h v a tio , d a o ih j e o n a k o p o s m ic a t i k a k o
im s e č e s to u ša li z n a o za groziti.
U to je v rijem e (74) kralj M itrid a t p u s t o š io s u s j e d n e k ra ­
jev e. K ak o C ezar n ije h tio d a g a sm a tr a ju n e m a r n im u č a s u
kad s u sa v e z n ic i u o p a sn o s ti, p r ije đ e s R o d a , k a m o j e b io d o ­
šao, u p o k ra jin u Aziju, sa k u p i p o m o ć n ih č e ta , p r o tje r a k ra ­
ljeva v o jv o d u iz p o k ra jin e i ta k o za d rži u p o k o r n o s t i g r a d o v e
k oji s u s e v e ć k o le b a li i sm išlja li d a s e o d m e tn u .
5. K a o v o jn ič k i tr ib u n - t o je b ila p r v a s lu ž b a k o ja g a je
n a k o n n jeg o v a p o v ra tk a u R im z a p a la g la s o v a n j e m n a r o d a -
 p o m a g a o je sv im sila m a lju d e koji su n astojali o b n o v iti tri-
b u n sk u vlast, k oju je S u la b io v e o m a o g ra n ičio (70). S v o m e
šurjaku Luciju C ini i o n im a k oji su s n jim u građ an sk im n e ­
m irim a p rista li u z k o n zu la L epid a, a p o slije n je g o v e sm rti
p reb jeg li k S ertoriju , p rib a v io je n a tem e lju F io cijev a p rijed ­
lo g a d o p u šte n je za p o vratak u R im . I sa m j e o to m o d ržao
g o v o r p r e d n a ro d o m .
6. U v rijem e n je g o v e k v e stu r e (68) u m r la m u j e tetk a Ju-
lija i ž e n a K o m e lija , p a j e jed n o j i d ru goj p o o b iča ju izrek a o
p o h v a ln i g o v o r s g o v o r n ic e n a F oru m u . U g o v o ru u č a s t svo­
joj tetk i o v a k o g o v o ri o o b o str a n o m p o d rije tlu n je zin u i svo­
g a oca: »M oja te tk a Julija p o svojoj m ajci v u č e lo z u o d kra­
ljeva, a p o o c u je u sr o d stv u s b e sm r tn im b o g o v im a . O d
A n k a M arcija p o tje č u n a im e M arcijevci s n a d im k o m R ek s, a
n jih o v o je im e im a la n je z in a m ajka; o d V e n e r e p o tje č e ro d
J u lijevaca, k o je m u p rip a d a n a ša p o r o d ic a 4. U to m s e d a k le
r o d u n a la zi n e sa m o n e p o v r e d iv o st kraljeva, k oji m e đ u lju­
d im a im a ju n a jv e ću m o ć , n e g o i sv e to s t b o g o v a , k o jim a s u i
sa m i k ra ljev i p o d lo žn i.«
Iza sm rti K o m e lij in e o ž e n io s e P o m p ejo m , k ć e r k o m
K v in ta P o m p e ja i u n u k o m L u cija S u le . O d n je s e k a sn ije ra ­
s ta o je r je su m n ja o d a j e p o č in ila p relju b s P u b lijem K lod i-
jem ; za n je g a se , n a im e , u p o r n o šir io g la s d a s e za slu ž b e n ih
v jersk ih o b r e d a u v u k a o k njoj u ž e n s k o m o d ije lu , i z a to je
s e n a t o d r e d io istr a g u z b o g o sk v r n u ć a b o g o slu ž ja .5
7. K a o k v e sto r u p r ip a la je C ezaru p r o v in c ija Ju žn a H i-
sp a n ija . K a d j e o n d je p o n a lo g u p r e to r a o b ila z io r im sk e o p ­
ć in e d a b i r ješa v a o p r a v n e sp o r o v e , d o š a o je i u G ad es; sp a ­
z iv ši k o d H e r k u lo v a h r a m a k ip A lek sa n d ra V elik o g a , u zd a h ­
n u o j e i, k a o d a m u j e o m r z n u la n je g o v a n e r a d in o st š t o jo š
n iš ta z n a m e n ito n ije u č in io u d o b i u k ojoj j e A lek sa n d a r v e ć
b io p o k o r io č ita v sv ijet, z a tra žio j e s m je sta o tp u s t d a b i u
R im u što p rije m o g a o u h v a titi z g o d u za v e ć e p o th v a te . O sim
to g a , k a d g a j e z b u n io sa n s lij e d e ć e n o ć i - sa n ja o je , n a im e ,
d a j e s ilo v a o sv o ju m a jk u - tu m a č i s u m u p o b u d ili n a jv e ću
n a d u t u m a č e ć i d a m u taj sa n n a v je šć u je g o s p o d s tv o n a d s v i­
j e to m , j e r m ajk a, k o ju j e v id io p o d s o b o m , n ije n itk o d r u g i
n e g o zem lja , k o ja s e sm a tr a m a jk o m sv ih lju d i.
 8. Tako Cezar prije vremena napusti provinciju i uz put
pohodi latinske kolonije6, koje su se u to vrijeme spremale
da traže rimsko građansko pravo. Cezar bi ih možda bio po­
takao na kakav smioni pothvat, da konzuli nisu upravo zbog
toga neko vrijeme zadržali legije što su bile unovačene za
Kilikiju.
9. Ali on je p o r e d sv e g a toga d o sk o r a u R im u z a s n o v a o
n e što znatnije. N e k o lik o d an a p rije n e g o j e n a s t u p io slu ž b u
edila, p ala j e n a n jega su m n ja d a s e u r o tio s b iv š im k o n z u ­
lo m M arkom K rasom , a is to ta k o s P u b lije m S u lo m i L u ci-
jem A utronijem , koji su n a k o n iz b o r a za k o n z u le b ili o s u đ e ­
ni zb o g p o d m ićiv a n ja k o d izb ora; o n i s u n a p rv i d a n n o v e
g o d in e (65) im a li n a v a liti n a s e n a t i p o u b ija ti s v e za k o je su
s e složili; K ras je im a o p r e u z e ti d ik ta tu r u i C eza r a im e n o v a ti
za p o v jed n ik o m k o n ja n iš tv a 7; p o š t o b i d r ž a v u u r e d ili p o s v o ­
joj volji, im a li su S u la i A u tro n ije p o n o v o p o s t a t i k o n z u lim a .
Tu u ro tu sp o m in ju T an u zije G e m in u sv o jo j Povijesti, M a r k o
B ib u l u sv o jim o g la sim a i Gaj K u r io n , o ta c , u s v o j im g o v o ­
rim a. N a nju, č in i se, m is li i C ic e r o n k a d u n e k o m p is m u Ak-
siju k aže d a j e C ezar k a o k o n z u l u č v r s tio k r a lje v s k u v la s t, n a
koju j e j o š k a o e d il p o m iš lja o . T a n u zije d o d a je d a s e K r a s n a
d an o d r e đ e n za p o k o lj, iz k ajan ja ili o d str a h a , n ije p o ja v io ,
p a za to n ije n i C ezar d a o zn a k k o ji j e p o d o g o v o r u im a o d ati;
a K u rio n v eli d a je b ilo d o g o v o r e n o d a z b a c i t o g u s r a m e n a .
Isti K u rio n , a li i M a rk o A k to rije N a z o n p iš u d a s e C e z a r u r o ­
tio i s m la d im G n ejem P iz o n o m , k o je m u je , z b o g s u m n j e d a
sn u je u ro tu u R im u , s e n a t d o d ije lio p r o v in c iju H is p a n ij u iz
v la stite p o b u d e p r e k o r ed a . N jih s u d v o jic a , k a ž e s e , u g la v ila
d a u isti ča s P iz o n va n i, a C eza r u R im u d ig n u u s t a n a k , i t o
u z p o m o ć A m b r o n a 8 i T r a n s p a d a n a c a , a li im j e o s n o v a p r o ­
p a la z b o g P iz o n o v e sm rti.
10. K a o e d il (65) u k r a s io j e C eza r n e s a m o K o m ic ij , F o ­
ru m i b a zilik e, n e g o i K a p ito l, p o d ig a v š i o n d j e p r iv r e m e n e
tr ije m o v e d a s e u n jim a z b o g p r e o b ilja stv a r i i n e s t a š i c e p r o ­
sto r a iz lo ž i je d a n d io p r ib o r a za s v e č a n o s t i9. B o r b e s a z v ij e ­
rim a i ja v n e ig r e p r ir e d io j e n e š t o s a s v o j im k o le g o m , n e š t o
sa m n a sv o j ra ču n ; p o s lj e d ic a t o g a b ila j e d a j e i z a z a j e d n i­
č k e tr o š k o v e s a m p o b ir a o h v a lu , a n je g o v j e k o le g a M a r k o
B ib u l o t v o r e n o g o v o r io : » M e n i s e d o g o d i l o k a o P o lu k s u :
k a k o s e n a i m e h r a m K a s t o r a i P o lu k s a n a F o r u m u z o v e
s a m o K a s t o r o v h r a m , t a k o s e m o j a i C e z a r o v a d a r e ž l j iv o s t
n a z iv a s a m o C e z a r o v a d a r e ž lj iv o s t .« C e z a r je u z t o k a o d o d a ­
ta k p r i r e d i o i j e d n u g l a d i j a t o r s k u p r e d s t a v u , a li s a n e š t o m a ­
n je p a r o v a n e g o š t o j e b i o n a m i s l i o . K a d j e n a i m e v e li k b r o j
n j e g o v i h r o b o v a , š t o ih j e o d a s v u d p o k u p o v a o , z a d a o s t r a h
n je g o v im p r o tiv n ic im a , b io je j e d n o m o d lu k o m o d r e đ e n
b r o j g l a d ij a t o r a k o ji u R im u n i t k o n ije s m i o p r e k o r a č i t i .10
11. K a d j e t a k o s t e k a o n a k l o n o s t n a r o d a , p o k u š a o j e C e ­
z a r p o m o ć u j e d n o g a d i j e la p u č k ih t r i b u n a p o s t i ć i d a m u s e
n a r o d n i m z a k l j u č k o m d o d i j e l i E g ip a t k a o p r o v in c ij a . K a o
p o v o d d a tr a ž i t u i z v a n r e d n u o v l a s t s l u ž i l a j e č i n j e n ic a š t o s u
g r a đ a n i A l e k s a n d r i j e p r o t j e r a li s v o g a k r a lja , k o j e g a j e s e n a t
n a z v a o » s a v e z n i k o m i p r ij a t e lj e m « , a taj j e č i n n a i š a o n a
o p ć e n e g o d o v a n j e . A li C e z a r n ij e u s p i o j e r s e p r o t i v ila o p t i-
m a t s k a s t r a n k a . D a b i n j e z in u g l e d z a u z v r a t b i l o k a k o o k r -
n jio , p o n o v o j e p o d i g a o p o b j e d n e s p o m e n i k e G a ja M a r ija u
č a s t n je g o v e p o b je d e n a d J u g u r to m i n je g o v e p o b je d e n a d
K im b r im a i T e u to n im a , k o je j e s p o m e n ik e S u la n e k o ć d a o
r a z v a lit i. N a d a l j e j e k o d v o đ e n j a is t r a g e o u b o j i c a m a iz p o ­
t a je u b r o j i o m e đ u t a k v e u b o j i c e i o n e lj u d e k o ji s u z a S u li-
n i h p r o s k r i p c i j a d o b i l i n o v a c iz d r ž a v n e b la g a j n e z a u r u č e n e
g l a v e r i m s k i h g r a đ a n a , p r e m d a s u ti lj u d i b ili i z r i č i t o iz u z e t i
K o m e l i j e v i m z a k o n i m a .11
12. N a g o v o r i o j e t a k o đ e r n e k o g a č o v j e k a d a t u ž i G a ja R a-
b ir ija z b o g v e l e i z d a j e , j e r j e p r ij e n e k o l i k o g o d i n a s e n a t u z
n j e g o v u o s o b i t u p o m o ć u g u š i o b u n u p u č k o g a t r i b u n a L u c ij a
S a t u r n i n a .12 K a d j e z a t im C e z a r b i o k o c k o m iz a b r a n z a s u c a ,
o s u d i o j e o p t u ž e n i k a t a k o s t r a s t v e n o , d a R a b ir ij u , k a d s e
p o z iv a o n a n a r o d , n ije n iš t a t o lik o k o r is t ilo k a o s tr o g o s t
su čev a .
13. O d r e k a v š i s e n a d e d a ć e d o b i t i p r o v in c ij u E g ip a t , n a ­
tje c a o s e z a s lu ž b u v r h o v n o g a p o n tif e k s a tr o š e ć i s iln e n o v c e
n a p o d m i ć i v a n j e . M n o g o j e p r it o m r a z m iš lj a o o s v o j im v e l i ­
k im d u g o v i m a , p a k a d j e u j u t r o p o l a z i o n a iz b o r e , k a ž u d a
j e o p r a š t a j u ć i s e s m a j k o m r e k a o : » V r a tit ć u s e k u ć i s a m o
k a o p o n t i f e k s ili u o p ć e n e!« I d o is t a , o n j e s v o j a d v a m o ć n a
 protivnika, koji su ga i god in am a i u g led o m d a le k o n atk riljjj
vali, tako pobijedio, da j e v iše glasova d o b io u n jih o v im iz­
bornim kotarim a n eg o ob ojica u svim a z a jed n o .13
14. Kad je b io izabran za pretora, b ila j e o tk r iv e n a K ati-
linina urota (63); i d ok j e čitav sen a t p r e d la g a o sm r tn u k a ­
znu za krivce, Cezar je jed in i p red lo žio d a s e u r o tn ic i raz­
m jeste p o m u n icip a ln im grad ovim a i o n d je d rže p o d str a ­
žom , a n jih ova im o v in a da se zap lijeni. Š to v iše , to lik i j e stra h
ulio onima koji su p red lagali o štrije k azn e, d o k a z u ju ć i p o ­
n ovn o kakva ih u b u d u ć n o sti č e k a m ržn ja o d r im sk o g a
puka, d a .se izabrani k o n zu l D ecim S ila n n ije ž a ca o t^ io j, p r i­
jed lo g ublažiti, kad je v eć b ila sr a m o ta p o v u ć i ga, i t u m a č iti
ga da je bio sh v a ćen o štrije n e g o š to je o n m is lio . C eza r j e
već više sen atora b io p r e d o b io za se b e , m e đ u n jim a i k o n -
zulova brata; C iceron a, i b io bi p r o d r o s a sv o jim p r ij e d lo ­
gom , da p o k o leb a n e se n a to r e n ije p o n o v n o o h r a b r io g o v o r
M arka K atona .14 A li n i ta d a n ije C ezar p r e s ta o sta v lja ti p r i­
govore, d ok m u n ije ša k a rim sk ih v itezo v a , k o ja j e o n d je za
zaštitu stajala u oružju, za p rijetila sm r ć u a k o n a s ta v i s v o j o m
n epopustljivošću; štoviše, s trgn u tim su s e m a č e v im a t o lik o
natiskivali k n jem u d a su g a n ajb liži, k o ji s u s je d ili u z n je g a ,
ostavili, a je d v a g a j e n e k o lic in a z a k r ilila t ije lo m ili r a š ir e ­
n o m to g o m . Tada s e to lik o p r e s tr a š io , d a j e n e s a m o p o p u ­
stio, n eg o s e tak ođ er te g o d in e v iše n ije p o ja v ljiv a o u s e n a t u .
15. N a prvi d an sv o je p r e tu r e (62) C eza r j e p o z v a o K v in ta
K atula p red n a ro d n a istra g u z b o g o b n o v e K a p ito la k o jo m
je ovaj upravljao. U jed n o o g la si z a k o n sk i p r ij e d lo g k o jim j e
tu d u žn o st h tio p ren ijeti n a d ru g o g a . N o n ije b io d o r a s t a o
je d n o d u šn o sti o p tim a ta : o n i s u o d m a h n a p u s t ili č a s n u p r a ­
tnju n o v ih k o n z u la i u v e lik o m b ro ju d o h r lili u s e n a t , o d l u č ­
n i n a otpor; k a d ih j e C ezar v id io , o d u s t a n e o d s v o g a p r ij e d ­
lo g a .15
16. K ad j e m e đ u tim p u č k i tr ib u n . C e c ilije M e t e l p r e d la ­
g a o vrlo iza zo v n e z a k o n sk e p r ije d lo g e p r o t iv p r o s v j e d o v a n j a
sv o jih k o leg a , n a s tu p io j e C ezar k a o n a jo d lu č n ij i n j e g o v p o ­
m agač i b ra n itelj, d o k n is u o b o jič S K se n a tsk im z a k lj u č k o m
b ili u k lo n jen i iz d rž a v n e u p r a v e . C eza r s e u n a t o č t o m e u s u ­
d io o sta ti u slu ž b i i d a lje s u d it i p a r n ic e ; n o k a d j e s a z n a o d a
 su neki ljudi sprem ni d a ga oružanom silom u tom spriječe,
otpusti svoje liktore, zbaci togu pretekstu i neopazice p o­
bjegne kući, nam jeravajući d a u tadašnjim prilikam a ostane
miran. Štoviše, kad je dva dana kasnije n arod u velikom b r o ­
ju n agm u o sam od sebe p red njegovu kuću i o bećavao m u
vrlo b u rn o svoju pom oć d a se održi u službi, C ezar ga je sm i­
rio. To se dogodilo preko svakog očekivanja; zato m u senat,
koji je zbog te navale n aro da bio na brzu ruku sazvan, zahva­
li p o najuglednijim članovima, pozove ga u vijećnicu, iskaže
m u najsjajnijim riječim a priznanje i vrati ga p on ovo u služ­
b u ukinuvši prijašnju odluku.
17. Skoro iza toga zapao je Cezar u nov opasan položaj:
bio je poim ence spom enut m eđu Katilininim drugovim a, i
to ga je p red kvestorom N ovijem N igero m prijavio prokazi-
vač Lucije Vetije, a u senatu Kvint Kurije, kojem u su iz d r ­
žavnih sredstava bile o dređene nagrade što je prvi otkrio o s­
nove urotnika. K urije je govorio d a je to saznao o d Katiline,
a Vetije je obećavao d a će pokazati vlastoručno C ezarovo
pism o Katilini. Takvu optužbu sm atrao je C ezar d a ne smije
trpjeti: zato je od C icerona izm olio svjedočanstvo i njim d o ­
kazao d a je neke obavijesti o uroti on sam o d s ebe Ciceronu
dojavio, i time je izradio d a se K uriju ne isplati nagrada; V e ­
tije je opet najprije b io teško pogođen time što su o d njega
bili uzeti zalozi i njegovo pokućstvo razgrabljeno, zatim je
p red govornicom u narodnoj skupštini b io m alone rastrgan,
i napokon ga je Ćezar dao baciti u tamnicu. Isto je tako C e­
zar kaznio i kvestora N ovija što je dopustio d a se p red njim
optužuje viši činovnik.
18. Iza preture zapala je Cezara Južna H ispanija kao p ro ­
vincija. K a d su m u vjerovnici htjeli spriječiti odlazak, on ih
se riješio davši im jam ce, a on d a je protiv o bičaja i zakona
otputovao još prije nego je od senata d o b io upute za u p ravu
provincije. N e zna se je li to učinio o d straha p red optužbom
koja m u se sprem ala nakon službe, ili zato d a bi što brže p o ­
m ogao saveznicim a koji su m olili pom oć. Pošto je u p ro vin ­
ciji uspostavio mir, napusti je jedn akom brzinom ne d oče­
kavši nasljednika, je r je htio d a proslavi trijum f i d a se n a­
tječe za konzulat. Ali kako je već b io o dređ en dan za izbore,
 n ije C eza r m o g a o k a n d id ir a ti a k o n e u đ e u g r a d k a o o b ič a n
g ra đ a n in ; a k a d s u s e n je g o v u n a sto ja n ju d a b u d e iz u z e t o d
tih z a k o n sk ih o d r e d a b a m n o g i p r o tiv ili, b io j e p r is ilj e n o d ­
r eći s e triju m fa , d a n e b i b io is k lju č e n o d k a n d id a t u r e za
k o n z u la t .16
19. O d d v o jic e sv o jih s u p a r n ik a , L u cija L u k c e ja i M a r k a
B ib u la , p r e d o b io j e za s e b e L u k c e ja i n a g o d io s e s n jim d a
o n , k a k o j e u g le d o m b io n iži, a n o v c e m m o ć n iji, u i m e o b o ­
jic e o d sv o jih s r e d s ta v a o b e ć a n o v a c a p o p o j e d in im c e n t u r i ­
ja m a . K ad su to sa z n a li o p tim a ti, k o je j e io n a k o b io o b u z e o
stra h d a ć e s e C eza r u n a jv išo j s lu ž b i o d v a ž it i n a s v e a k o m u
n je g o v k o le g a b u d e s v e o d o b r a v a o i u z a nj p r is ta ja o , n a g o ­
v o r e B ib u la d a is to t o lik o o b e ć a ; i v r lo m n o g i s u m u d a li n o ­
vaca, a i sa m j e K a to n p r iz n a o d a ta k v o p o d m ić iv a n j e i d e u
k o rist d rža v e.
T a k o j e C eza r s B ib u lo m b io iz a b r a n z a k o n z u la . Iz is t o g a
ra zlo g a tru d ili su s e o p tim a ti d a s e n o v im k o n z u lim a d o d i ­
je le s a m o ta k v e s lu ž b e g d je j e n a jm a n je p o s la , t o j e s t n a d z o r
n a d šu m a m a i g o r s k im p a š n ja c im a .17 T a j e n e p r a v d a C e z a r a
n a jv iše ra zd ra žila , p a s e s v im m o g u ć im u s lu g a m a p r ib liž io
G n eju P o m p e ju , k oji s e t a k o đ e r lju tio n a s e n a t o r e š t o p r e p o -
la k o o d o b r a v a ju n je g o v e o d r e d b e p o s lij e p o b j e d e n a d k r a ­
ljem M itrid atom . Uz to je C ezar p o m ir io P o m p e ja s M a r k o m
K rasom , sta rim n je g o v im n e p rija teljem iz d o b a z a je d n ič k o g a
k o n zu lata, koji su u n ajvećoj n e s lo z i v r š ili (70); n a p o k o n j e s
o b o jic o m sk lo p io sa v e z (60), sa s v r h o m d a s e u d r ž a v i n e s m ije
n išta raditi, što se k o je m u o d n jih tr o jic e n e b i s v id j e lo .18
20. N a s tu p iv ši k o n z u ls k u slu ž b u (5 9 ), C e z a r j e p r v i o d
sv ih k o n zu la n a r e d io d a s e sv i d n e v n i p o s l o v i s e n a t a i n a ­
r o d n e s k u p š tin e z a p isu ju i o b ja v lju ju .19 T a k o đ e r j e p o n o v o
u v e o stari o b iča j d a u m je s e c u k a d n e v r š i s lu ž b u i d e p r e d
n jim s a m o je d a n slu g a , a lik to r i d a id u iza n je g a . K a d j e p a k
o b ja v io p r ije d lo g a g r a r n o g z a k o n a , o tje r a o j e o r u ž j e m s v o g a
k o le g u s F o ru m a , k o ji j e p r o tiv t o g a o b ja v ljiv a o n e p o v o lj n a
zn a m en ja . S u tr a d a n s e B ib u l p o tu ž io u s e n a t u , a li n ije n a š a o
n ik o g a k oji bi s e u s u d io d a o ta k o n e č u v e n o m n a s ilju sta v i
kak av p r ije d lo g ili s a m o iz r e k n e sv o je m išlje n je , p r e m d a je
m n o g o ta k v ih za k lju č a k a č e s t o i u la k š im m e t e ž im a b ilo
s t v o r e n o . T im e j e C e z a r B i b u l a n a t j e r a o u t o lik i o č a j , d a s e
s v e d o k o n c a sv o je s lu ž b e z a d r ž a v a o k o d k u ć e i o d a n d e p r o ­
s v je d o v a o s a m o p r o g la s im a .
O ta d a je C eza r s v e d r ž a v n e p o s lo v e v o d io s a m i p o sv o jo j
v o lj i. Z a to s u n e k i d u h o v it i lju d i, k a d b i š t o g o d u š a li k a o
s v j e d o c i p o t p i s i v a l i, p i s a l i d a s e t o d o g o d i l o n e z a k o n z u l a t a
C e z a r a i B ib u la , n e g o z a k o n z u la t a J u lija i C e z a r a , s t a v lj a ju ć i
d v a p u t a C e z a r a , i t o i m e n o m i n a d im k o m , a d o s k o r a s u s e
o p ć e n i t o š ir ili o v i s t ih o v i:

»N ije za B ibu la stvar, već za Cezara ta va m se zbila:

Jer z p . Bibula, znam , nije se zbivalo ništ'.«
S t e l a t s k o p o lj e , k o j e s u n a š i p r e c i p r o g l a s il i d r ž a v n im
z e m l j i š t e m , i k a m p a n s k e o r a n i c e , k o j e s u b il e d a n e u z a k u p
z a p o t r e b e d r ž a v e , r a z d ij e lio j e C e z a r b e z ž d r ij e b a m e đ u d v a ­
d e s e t t i s u ć a g r a đ a n a k o ji s u im a li p o t r o je ili v i š e d j e c e . Z a ­
k u p n i c i m a p o r e z a , k o ji s u m o l il i s n iž e n j e z a k u p n in e , o t p u s ­
t i o j e j e d n u t r e ć i n u z a k u p n in e , a li ih j e j a v n o o p o m e n u o
n e k a k o d z a k u p ljiv a n j a n o v ih p o r e z a n e sta v lja ju p r e v e l ik e
p o n u d e . I s t o j e t a k o i o s t a l e ž e lj e s v a k o m e is p u n j a v a o , a n it k o
m u n ije p r ig o v a r a o ; a k o li j e ip a k t k o p o k u š a o , b i o j e z a ­
s t r a š e n . T a k o j e M a r k a K a t o n a , k o ji j e p r o s v j e d o v a o , d a o p o
lik t o r u iz v u ć i iz v i j e ć n i c e i o d v e s t i u t a m n ic u . L u c iju L u k u lu ,
k o ji m u s e m a l o s l o b o d n i j e o p ir a o , z a d a o j e t o l ik s t r a h g r o -
z e ć i m u s e t u ž b o m d a m u j e d r a g o v o lj n o p a o p r e d n o g e m o ­
l e ć i g a z a o p r o š t e n j e . K a d s e C ic e r o n u j e d n o m s u d b e n o m
g o v o r u p o t u ž i o n a z la v r e m e n a (5 9 ), C e z a r j e n je g o v a n e p r i­
j a te lj a P u b lija K lo d ij a j o š i s t o g a d a n a , i t o v e ć o k o d e v e t o g a
sa ta , p r e v e o iz p a t r ic ij s k o g s t a le ž a u p le b e j s k i, k a m o j e o v a j
v e ć d u g o v r e m e n a u z a lu d n a s t o j a o p r ij e ć i .20 N a p o k o n j e C e ­
z a r p r o t iv c i j e l e p r o t i v n i č k e s t r a n k e n a š a o p r o k a z iv a č a V e -
tija i p o t p l a t i o g a t e j e j a v n o g o v o r io d a s u g a n e k i o p t im a t i
p o t i c a li n e k a u b ij e P o m p e ja ; k a d j e V e t ije n a t o b io d o v e d e n
d o g o v o r n ic e , n a v e o j e p o d o g o v o r u im e n a o n i h k o ji s u g a
t o b o ž e n a g o v a r a li, a li k a d j e j e d a n p a d r u g i b e z u s p j e h a b i o
im e n o v a n , a u z t o s e p o s u m n ja lo d a s e r a d i o p r e v a r i, C e z a r
je iz g u b io n a d u u u s p j e h t a k o p r e u r a n j e n e o s n o v e , p a je ,
k a k o s e m is li, t o g a t u ž ite lj a d a o o t r o v o m m a k n u t i s p u ta .
 21. N e k a k o u is t o v r ije m e o ž e n io s e K a lp u m ij o m , k ć e r ­
k o m L u cija P izo n a , k o ji g a j e im a o n a s lij e d iti u k o n z u la tu , a
sv o ju j e k ć e r J u liju u d a o za G n eja P o m p e ja , r a z v r g a v š i n je ­
z in e za ru k e s p rija šn jim z a r u č n ik o m S e r v ilije m C e p io n o m ,
koji g a je j o š k ra tk o v r ije m e p r ije to g a ž iv o p o m a g a o k o d n a ­
p ad aja n a B ib u la . P o slije t e n o v e t a z b in e z a p o č e o j e C e z a r
P o m p eja p rv o g a u s e n a t u p ita ti z a m iš lje n je , p r e m d a j e d o ­
ta d a o b ič n o p o č in ja o s K r a s o m , a b io j e o b ič a j d a j e k o n z u l
on aj re d k o jim j e 1. sije č n ja z a p o č e o p ita t i z a m iš lj e n j e z a d r ­
ža o k ro z č ita v u g o d in u s v o je s lu ž b e .

22. P o tp o m o g n u t g la s o v im a s v o g a t a s t a i z e ta , C e z a r j e iz
č ita v o g a m n o š tv a p r o v in c ij i iz a b r a o u p r a v o G a liju , k o ja m u
j e sv o jim n o v č a n im s r e d s t v im a i z g o d n im p o lo ž a j e m m o g la
p ru žiti d o v o ljn o p r ilik a z a tr iju m fe . N a jp r ije j e , d o d u š e , n a
p r ijed lo g V a tin ijev d o b io s a m o C is a lp in s k u G a liju s I lir i­
k o m , a d o s k o r a je s e n a t s k im z a k lju č k o m d o b io i G a liju K o -
m a tu ,21 je r s u s e s e n a t o r i b o ja li d a ć e m u n a r o d i n ju d a ti
a k o m u je o n i u sk r a te . V e s e lje z b o g t o g a t o lik o g a j e z a n ije lo ,
d a s e n ije m o g a o su zd rž a ti, n e g o s e n e k o lik o d a n a iz a t o g a
u p u n o m s e n a tu h v a lio d a j e p r o tiv v o lj e i u s p r k o s u z d i s a ­
jim a sv o jih p r o tiv n ik a p o s t ig a o š t o j e ž e lio , i z a to ć e im o d ­
sa d a sv im a p le s a t i p o g la v i. K a d j e n a to n e t k o , s n a m j e r o m
d a g a u v rijed i, r e k a o d a t o je d n o j ž e n i n e ć e b iti la k o ,22 o d ­
g o v o r io je k a o u šali: »I u S iriji j e k r a lje v a la S e m ir a m id a , a
v e lik im s u d ije lo m A zije n e k o ć v la d a le A m a z o n k e .«

23. K ad je p r o š la g o d in a n je g o v a k o n z u la ta , p r e d lo ž ili s u
p r e to r i Gaj M e m ije i L u cije D o m ic ije is tr a g u o r a d u č i n o ­
v n ik a p r o te k le g o d in e . C eza r t u s tv a r p r e n e s e n a s e n a t , a
k a d j e s e n a t n ije h tio p r im iti p a k a d s u p r o š la tr i d a n a u j a ­
lo v im n a te za n jim a , o t p u t o v a o j e C eza r u s v o j u p r o v in c iju .
N a to j e o d m a h n je g o v k v e s t o r b io p o v u č e n n a s u d z b o g n e ­
k ih p ritu ž b i, d a b i s e p o k a z a lo š t o C eza r a č e k a . D o s k o r a j e
i sa m C ezar b io p o z v a n p r e d s u d o d p u č k o g a t r ib u n a L u c ija
A n tistija, a li s e o n p o z v a o n a č ita v k o le g ij t r ib u n a t e j e p o ­
stig a o d a n e m o ž e b iti o p tu ž e n k a d j e o d s u t a n p o d r ž a v n o m
p o slu . D a b i s e o s ig u r a o za b u d u ć n o s t , u z e o j e k a o s v o j u
g la v n u z a d a ć u d a s e b i s v a k e g o d in e o b a v e ž e g o d iš n j e č in o v -
n ik e , a iz m e đ u k a n d id a t a d a p o m a ž e s a m o o n e i d a d o p u s t i
d a d o đ u d o s lu ž b e s a m o o n i k o ji m u o b e ć a j u d a ć e s e z a n je ­
g o v e o d s u t n o s t i z a la g a ti z a n je g o v u stv a r . Z a ta k a v j e d o g o ­
v o r o d n e k ih b e z u s t r u č a v a n j a tr a ž io z a k le t v u i p is m e n u iz-
B3 . .
24. A li k a d s e L u c ije D o m ic ije , k o ji s e n a tj e c a o z a k o n z u ­
la t, j a v n o p r ij e tio d a ć e k a o k o n z u l p r o v e s t i o n o š t o n ije m o ­
g a o k a o p r e t o r , i d a ć e C e z a r u o d u z e t i le g ije , p o z v a o j e C e z a r
K r a s a i P o m p e j a u L u k u , j e d a n g r a d s v o j e p r o v in c ije , i n a tje ­
r a o ih d a s e p o d r u g i p u t n a tj e č u z a k o n z u la t, k a k o b i i s t i­
s n u li D o m ic ija (5 6 ). P o n jim a j e t a k o đ e r p o s t i g a o d a m u s e
v r h o v n o z a p o v j e d n iš t v o p r o d u lj ilo n a d a ljih p e t g o d in a . P o ­
u z d a v a ju ć i s e u t o , p r id r u ž io j e le g ij a m a k o je j e d o b i o o d d r ­
ž a v e n o v e le g ij e n a sv o j t r o š a k , j e d n u j e d a p a č e u n o v a č i o u
T r a n s a lp in s k o j G a liji i d a o jo j g a ls k o i m e » A la u d a «.23 N ju j e
s a s v im p o r im s k o m u z o r u iz v je ž b a o i n a o r u ž a o , a k a s n ij e j e
c ije lo j to j le g ij i d a o g r a đ a n s k o p r a v o .
O ta d a n ije p r o p u s t i o n ij e d n u p r ilik u z a ra t, n i o n d a k a d
j e b i o n e p r a v e d a n ili o p a s a n . N a p a d a o j e b e z r a z lo g a j e d n a ­
k o s a v e z n ič k a k a o i n e p r ij a te lj s k a i d iv lja p le m e n a , t a k o d a
j e s e n a t j e d a n p u t z a k lj u č io p o s la t i p o s la n i k e d a iz v id e s t a n j e
u G a liji, a n e k i s u p r e d la g a li d a s e C e z a r iz r u č i n e p r ij a te lj i­
m a . A li k a d s u m u s v i p o t h v a t i s r e t n o p o la z ili z a r u k o m , p o ­
s t ig a o j e d a s u s e n j e m u u č a s t o d r ž a v a le z a h v a ln e s v e č a n o ­
s t i č e š ć e i p o v i š e d a n a n e g o ik o m e ik a d a p r ij e n je g a .24
25. Z a d e v e t g o d in a s v o g a v r h o v n o g z a p o v j e d n iš t v a iz v r ­
š io j e C e z a r o t p r ilik e o v a d je la : Č ita v u j e G a liju , k o ja j e o m e ­
đ e n a P ir e n e jim a , A lp a m a i S e v e n i m a t e r ij e k a m a R a j n o m i
R o n o m , a im a o p s e g o d tr i t i s u ć e i d v ije s t o t i n e m ilja , u č in io
r im s k o m p r o v in c ij o m , iz u z e v š i s a v e z n ič k e i z a s lu ž n e d r ž a v i­
c e , i n a m e t n u o jo j g o d iš n j i d a n a k o d č e t r d e s e t m ilij u n a s e -
s te r c ija . O n j e b i o p r v i R im lja n in k o ji j e n a v a lio n a G e r m a n e
s o n u s t r a n u R a jn e s a g r a d iv š i m o s t i z a d a o im t e š k e p o r a z e .
N a v a lio j e i n a B r it a n c e , o k o jim a s e d o t a d a n ije g o t o v o n iš t a
z n a lo , p o b i j e d i o ih i z a t r a ž io o d n jih n o v a c a i t a la c a . K o d t o ­
lik ih u s p j e h a s a m o j e tr i p u ta , n e č e š ć e , d o ž iv io n e p r ilik u : u
B r ita n iji, g d je m u j e b r o d o v lj e j a k a b u r a g o t o v o s a s v im u n i ­
štila , z a t im u G a liji, g d j e j e k o d G e r g o v ij e j e d n a n j e g o v a le -
 gija bila poražena, i napokon na germanskom području, gdje
su njegovi legati Titurije i Aurunkulej bili namamljeni u za­
sjedu i ubijeni
26. U isto vrijem e izgubio je Cezar najprije m ajk u , z a tim
kćer, a n e m nogo iza toga i unuka. M eđ u tim su u R im u zb o g
um orstva Publija K lodija (52) izbili n em iri. S to g a j e se n a t
od lu čio da se izabere sam o jed an k onzul, i to G nej P om p ej.
Cezar se nato dogovorio s p u čk im trib u n im a, k oji s u n jega
htjeli odrediti za druga Pom peju, n ek a rad ije p r e d lo ž e n a r o ­
du da se njemu, jer m u j e već p o č e lo istjeca ti v r ije m e v r h o ­
vnog zapovjedništva, d op u sti d a s e u o d su tn o sti n a tje č e za
drugi konzulat, da n e bi radi toga m o ra o n a p u stiti p r o v in c i­
ju ranije i prije svršetka rata. K ad je to p o stig a o , p o č e o j <2
snovati n ešto više, i p u n n a d e nije n išta p r o p u s tio d a k a o č i­
novnik ili kao privatnik što Veći broj lju d i p r e d o b ije k a k v im
darom ili uslugom .
Z ap očeo je graditi trg od svoga ra tn o g p lijen a , a s a m o
gradilište stajalo je p rek o sto m iliju n a se stercija . N a r o d u je
o b eća o da će na u sp o m en u svoje k ćeri p r ir e d iti gla d ija to r-
sku predstavu i gozbu, što prije n jega n ije j o š n itk o u č in io .
Da bi očekivanje te sv eča n o sti b ilo š to n a p etije, C ezar j e je la
za gozbu p ovjerio n e sa m o javnim k u h a rim a n e g o ih j e d a o
priređivati i p o b oljim kućam a. P ozn ate g la d ija to re, a k o su
se gdje borili p red g led a o cim a koji su tražili b o r b u n a ž iv o t
i sm rt, d ao je silo m o d v u ći iz a ren e i sa č u v a ti ih za sv o ju p r i­
redbu. P očetn ik e nije d ao p o u ča v a ti n i u g la d ija to rsk o j š k o li
ni k od učitelja m ačevanja, n eg o p o p r iv a tn im k u ć a m a o d
rim skih vitezova, što v iše, i o d se n a to ra v je štih m a čev a n ju ;
p ritom je o v e zaklinjao, k ak o to d o k azu ju n je g o v a p ism a , d a
preuzm u o b u k u p o jed in aca i d a im o s o b n o d a ju u p u t e k o d
vježba. Legijam a je p o d v o stru čio p la ću z a sv a v r e m e n a . Ž ito
im je davao kad g o d je b ilo zalih e, i to b e z o b z ir a n a k a k v u
o d ređ en u m jeru, a k atk ad a je d ao sv a k o m č o v je k u p o j e d n o ­
ga ro b a iz plijena.
27. Da b i od rža o ro d b in sk e i p rijateljsk e v e z e s P o m p e -
jem , p o n u d i m u za žen u u n u k u sv o je se str e , O k taviju , k o ja j e
b ila u d an a za Gaja M arcela, a sa m z a p ro si n je g o v u k ć e r , k o ja
je bila obećana Faustu Suli. Svu je okolinu Pompejevu, pa i
velik broj senatora obvezao dajući im zajam bez kamata ili
uz sasvim niske kamate. Ljude iz ostalih staleža koji su k nje­
mu dolazili bilo na njegov poziv bilo od svoje volje obasipao
je bogatim darovima, a osim toga i njihove slobodnjake i ro­
bove, kako je već koji od njih bio drag svome gospodaru ili
patronu- U to je vrijeme optuženicima, dužnicima i rasipnoj
mladeži Cezar bio jedina i najspremnija potpora, izuzevši
©ne koje je pritiskivao teži teret prekršaja, oskudice ili ras­
koši da im on nije mogao pomoći: tima je sasvim otvoreno
govorio da im je potreban građanski rat.
28. J e d n a k im j e m a r o m n a sto ja o p r e d o b iti k ra ljev e i p r o ­
v in c ije p o č ita v o m svijetu ; je d n im a je n u d io n a d a r t is u ć e za­
ro b ljen ik a , d r u g im a j e b e z o d o b r e n ja s e n a ta i n a r o d a sla o
p o m o ć n e č e te k a m o su h tjeli i k ad g o d s u h tjeli. U z t o j e naj­
m o ć n ije g r a d o v e u Italiji, G aliji, H isp a n iji, p a i u Aziji i G r­
čk oj u k r a sio n ajsjajn ijim g ra đ ev in a m a . K ad s u n a p o k o n sv i
z b o g to g a b ili z a p a n je n i t e s e p o č e li p ita ti, k a m o t o v o d i, o b ­
ja v i k o n z u l M a rk o K la u d ije M a rce l (51) j e d n im p r o g la s o m
d a ć e p o d n ije ti izvještaj o v e lik o j o p a s n o s ti d rža v e, i iz n e s e
u se n a tu p r ije d lo g d a s e C ezaru p rije is te k a v r e m e n a p o ša lje
n a slje d n ik , j e r d a n a k o n z a v r še tk a ra ta v la d a m ir p a tr e b a
r a s p u s titi p o b je d n ič k u v o jsk u ; o s im to g a d a s e k o d iz b o r a z a
k o n z u le n e d o p u s t i C eza ru k a n d id a tu r a u o d s u t n o s t i, j e r d a
P o m p e j n ije n a r o d n im z a k lju č k o m n a k n a d n o p r o v e o n ik a ­
k v u p r o m je n u u t o m z a k o n u . I d o ista , k a d j e P o m p e j p r e d ­
la g a o z a k o n o p r a v u č in o v n ik a , n ije u p o g la v lju k o jim j e
o d s u t n e isk lju č iv a o o d n a tje c a n ja z a s lu ž b e iz u z e o n i C ezara,
i t o z a to š t o j e za b o r a v io ; k a sn ije j e p o p r a v io p o g r e š k u k a d
j e v e ć z a k o n b io u r e z a n u p lo č e i s p r e m lje n u a rh iv . A li M a r­
c e l s e n ije z a d o v o ljio t im e d a s e C eza r u o d u z m u p r o v in c ije
i s p o m e n u t a p o v la s tic a , n e g o j e j o š iz n io p r ij e d lo g d a s e k o ­
lo n is t im a k o je j e C eza r p o V a tin ije v u z a k o n u n a s e lio u N o ­
v o m K o m u o d u z m e g r a đ a n s k o p r a v o , j e r d a j e b il o p o d ije ­
lje n o u s e b ič n o j n a m je r i i p r e k o z a k o n s k e o d r e d b e .25
29. C ezar s e z b o g tih d o g a đ a ja v e o m a u z b u d io . P ro žet u v je ­
r e n je m , k o je je , k a k o k a žu , č e s t o p u ta iz r e k a o , d a j e t e ž e
n jeg a , p r v a k a u d rža v i, s p r v o g a m je s ta p o t is n u t i n a d r u g o
 nego s drugoga na posljednje, opro se tim pokušajima iz
svih sila, djelomice uz pomoć prosvjeda pučkih tribuna, dje­
lomice uz pomoć drugoga konzula, Servija Sulpicija. Kad je
iduće godine (50) Gaj Marcel, koji je kao konzul naslijedio
svoga stričevića Marka Marcela, pokušavao provesti iste os­
nove, Cezar je njegova kolegu Emilija Paula i vatrenoga pu­
čkog tribuna Gaja Kuriona velikom svotom novaca pire*
dobio za svoje braniče. Ali kad je vidio da se sve protiv njega
i odviše tvrdokorno radi te da su i konzuli za iduću godinu
protiv njega, zamoli pismeno senat da mu se ne oduzima po­
vlastica koju mu je dao narod, ili neka se i ostali zapovjed­
nici opozovu od svojih legija. Nadao se Cezar, kako se misli,
da će on, čim htjedne, lakše skupiti svoje veterane nego
Pompej svoje novake. Protivnicima je pak ponudio ovakav
sporazum; on će raspustiti osam legija i odstupiti Transal-
pinsku Galiju, a njemu se do njegova konzulata imaju osta­
viti dvije legije i Cisalpinska provincija ili makar samo jedna
legija i Ilirik.
30. Ali sen a t nije h tio p o sre d o v a ti, a n je g o v i s u p r o tiv n ic i
izjavljivali da n e ć e s n jim sk lo p iti n ik a k a v sp o r a z u m u d rža v ­
nim pitanjim a. Zato Cezar p rijeđ e u D v o s tr a n u G aliju t e s e
nakon d o v ršen ih su d b en ih p o slo v a z a u sta v i k o d R a v en e,
sprem an n a rat ak o se n a t d o n e s e k a k v u o štr iju o d lu k u p r o ­
tiv p u čk ih trib un a koji šu ža n jega p r o sv je d o v a li.

To držanje p ro tiv n ik a b ilo je C ezaru s a m o iz lik a z a gra­

đ anski rat, a u istin u je im a o sa sv im d r u g e r a z lo g e , k a k o s e
o p ćen ito m isli. Gnej P om p ej zn a o je č e š ć e k a za ti d a j e C ezar
h tio izazvati sv e o p ć i m e te ž je r iz v la stitih s r e d s ta v a n ije m o ­
g ao niti d ovršiti grad n je k oje j e z a p o č e o n iti is p u n iti o č e k i­
vanja n a ro d a koja je p o v e z a o u z svoj d o la za k . D r u g i o p e t
kažu d a s e b ojao d a ć e m o ra ti p o la g a ti r a č u n z a č i n e k o je je
za p rvoga sv o g a k o n zu la ta p r o v e o p r o tiv a u sp ic ija , z a k o n a i
p rosvjed a p u čk ih tribuna; M ark o K a to n j e n a im e č e š ć e p o d
zak letvom izjavljivao d a ć e ga o p tu ž iti č im r a s p u s ti sv o ju
vojsku; ta k o đ er s e n a sv a u sta g o v o r ilo d a ć e C ezar, a k o s e
vrati kao o b iča n građ an in , m o ra ti, k a o n e k a d a M ilo n 26, o d ­
govarati n a su d u o k ru žen o d n a o r u ž a n ih lju d i. T o s e j o š v je ­
rojatnijim čini kad Azinije Polion pripovijeda da je Cezar na­
kon bitke kod Farzala (48), gledajući poginule i oborene pro­
tivnike, rekao doslovce ovako: »To su htjeli! Nakon tolikih
svojih djela, ja, Gaj Cezar, bio bih osuđen da nisam zatražio
pomoć od svoje vojske!« Neki misle da je bio zaslijepljen na­
vikom zapovijedanja te da je, omjerivši snage svoje i svojih
protivnika, upotrijebio priliku da se dokopa samovlade koje
se već u najranijoj mladosti zaželio. To je, čini se, i Ciceron
mMSo kad je'u trećoj knjizi svoje rasprave O dužnostima na­
pisao, da je Cezar uvijek imao u ustima Euripidove stihove,
koje i sam prevodi, a glase ovako:
»Jer treba I’kršit pravo, radi krune ga
prekršit vrijedi; u drugome budi čist «t27
31. K ad je, d a k le, b ilo javljen o da je prosvjed pučkih tri­
b u n a p o n ište n , a o n i sa m i d a s u napustili Rim, pošalje Cezar
o d m a h p o ta jn o n a p rijed k o h o rte , a da se ne bi pobudila ni­
k ak va su m n ja , p o š a o je n a je d n u javnu predstavu i ondje je,
d a p rik rije sv o jti o sn o v u , p o m n o proučavao plan po kojem
je h tio sa g r a d iti gla d ija to rsk u školu, i n a kraju je po običaju
p r isu s tv o v a o g o z b i s b ro jn im u zv a n icim a . Zatim je iza sunča­
n o g a za la za d a o u k o la u p r e ć i m a zg e iz obližnjega mlina te
je s m a le n o m p ra tn jo m k r e n u o p o tp u n o tajno na put Kad
su m u d o g o r je la svjetla, za ša o je s puta te je dugo lutao. Tek
u z o r u n a š a o j e v o d ič a te je p o u sk im sta za m a pješke opet*
d o š a o n a p ra v i p u t. S v o je j e k o h o r te stig a o kod rječice Ru-
b ik o n a ,28 k o ja je b ila g ra n ica n je g o v e p ro v in cije . Tu se malo
z a u sta v io , i ra zm išlja ju ći o v e lič in i sv o g a p o th v a ta , okrenuo
s e k n a jb liž im a i rek ao: »S ad s e jo š m o ž e m o vratiti! Ali ako
p r ij e đ e m o p r e k o o v o g a m o s tić a , o r u ž je im a o s v e m u da
o d lu či!«
32. D o k je C eza r j o š o k lijev a o , d o g o d ilo s e o v a k v o ču d o:
Iz n e n a d a s e p o ja v io n e k a k a v č o v je k iz v a n r e d n e v e lič in e i lje­
p o te , k o ji je s je o sa s v im b liz u i sta o sv ir a ti n a sv ir a lu o d tr­
sk e. K n je m u s u se , d a b i ga slu ša li, strča li n e sa m o p a stiri,
n e g o i s ila v o jn ik a iz s u s je d n ih str a ž a m ic a , m e đ u n jim a i tr u ­
b a č i. T a d a o n o d je d n o g a iz m e đ u n jih p o g r a b i tr u b u , p o tr č i
d o rijek e, z a sv ira s iln o m sn a g o m b o jn i zn a k i p o ju r i n a d ru -
 gu obalu. Tada Cezar reče: »Pođimo k am o n as zovu zname­
nja bogova i nepravda naših neprijatelja! K ock a je paia!«29
33. Kad je tako prebacio vojsku, sak u p i vojnike i dovede
pred njih pučke tribune, koji su p ob jegli iz R im a i došli k
njemu, te plačući rastrga odijelo n a gru d im a i p ozove vojnj.
ke na vjernost. Neki m isle da je svak om vojniku također
obećao viteški imutak, ali to se d o g o d ilo u slijed nesporazu­
ma. Dok je naime govorio i p o tic a o vojnik e, č e š ć e je pok^
zivao na prstenjak lijeve ruke i tvrd io d a će, k ako bi zado­
voljio svima pomoću kojih ć e ob ran iti sv o je d o s t o j a n s t v a «
prsten sasvim ravnodušno skinuti s p rsta, a to su vojnici
straga, koji su govornika lakše m o g li vid jeti n e g o čuti, shva­
tili d aje rekao ono Što su on i iz n jeg o v ih k retn ja nagađali.
Tako se proširio glas da im je o b e ć a o v ite šk o dostojanstvo |
i četiri stotine tisuća sestercija .30
34. Cezaroyi najvažniji p oth vati k oje je n a k o n toga izvr- 1
šio jesu redom ovi: Najprije zau zm e P icen , U m briju i Etru- ?
riju. Lucija Domicija, koji je u »metežu b io im e n o v a n njego­
vim nasljednikom u Galiji te za p o sjeo K orfinij, prisili §a
predaju, ali ga pusti na slob od u . Z atim s e p o žu ri n iz Jadran­
sko more do Brundizija, k am o su b ili p o b je g li P om p ej i kon­
zuli da što brže prijeđu p rek o m ora. P o što im je on d je uza­
lud na sve m oguće načine p o k u ša o sp r ije č iti od lazak , krene
u Rim, održi pred senatorim a g o v o r o p o litič k o m položaju3!* 1
i navali nato na najjače P o m p ejeve č e te , k o je su stajale ;u
Hispaniji pod zapovjedništvom tro jice leg a ta , M ark a Petreja,
Lucija Afranija i Marka V arona. Prije to g a j e m e đ u svojima
izjavio: »Sada idem na vojsku b ez v o đ e , a o n d a ć u se okre­
nuti na vođu bez vojske.« P rem d a g a j e n ajp rije zadržalo
podsjedanje Masilijjg, koja m u je n a p u tu za tv o r ila vrata, a
onda velika oskudica živeža, ip ak je u k r a tk o v rijem e sve
podvrgao pod svoju vlast.
. 35. Iz Hispanije s e o p et vratio u R im , a o n d a je p rešao u
Makedoniju, gdje je gotovo četiri m je s e c a s iln im rov o v im a j 1
nasipima podsjedao P om peja i n a p o k o n g a u b itk i k o d Far-
zala razbio (48). Zatim ga je n a b ije g u p r o g o n io sv e d o Alek-
sandrije, gdje ga je zatekao u b ijen a. K ad j e v id io d a i njemu
kralj Ptolemej r a d io glavi, p o v e d e p r o tiv n je g a je d a n nada­
s v e o p a sa n rat, je r m u n i m jesto n i vrijem e n ije b ilo p o v o lj­
no: b ilo j e z im sk o d o b a g o d in e, a n a la zio s e u g rad u d o b r o
o p r e m lje n a i v r lo v ješta neprijatelja, a sa m je o sk u d ije v a o u
sv e m u i b io za rat p o tp u n o n ep rip ravan . N a k o n p o b je d e (47)
p r e p u stio je k ra ljev in u E g ip a t K leop atri i n jezin u m la đ e m
bratu. B o ja o s e d a zem lju p retv o ri u p rovin ciju , d a n e b i j e d ­
n o m d o šla u ru k e o d lu č n o g a n a m jesn ik a t e p ru žila p rilik u
za g ra đ a n sk i rat.
Iz A lek sa n d rije p r e ša o je u Siriju, a o d a n d e u P on t, je r su
ga n a žu rb u g o n ile v ijesti o F am ak u : taj sin M itrid ata V e li­
k o g a isk o r is tio je ta d a šn ju z g o d u te sta o ratovati, i v e ć j e u s ­
lijed m n o g ih u sp jeh a p o sta o p reo b ijesta n . C ezar g a je p e ti
d an n a k o n sv o g a d o la sk a , a četiri sa ta n a k o n š to g a j e u g le ­
d a o , p o tp u n o p o ra zio u jed n o j jed in o j b itk i .32 č e s t o j e s tim
u vezi C ezar zn a o sp o m in ja ti P o m p ejev u sr e ć u š to ga j e za ­
p a la v o jn ič k a sla v a u g la v n o m zb o g p o b jed a n a d ta k o n era-
t o b o m o m v r s to m n ep rijatelja. Z atim (46) p o b ije d i S c ip io n a
i Ju b u ,33 k o ji su p o sljed n je o sta tk e sv o je stra n k e u A frici n a ­
sto ja li p o ta k n u ti n a o tp o r , i n a p o k o n s in o v e P o m p e je v e u
H isp a n iji .34
36. U sv im g ra đ a n sk im ra to v im a n ije C ezar o s o b n o p re­
trp io n ije d n o g a poraza, n e g o sa m o n jeg o v i legati. O d n jih j e
Gaj K u rio n p o g in u o u A frici, Gaj A n ton ije j e u Ilirik u p a o u
ru k e p ro tiv n ik a , P u b lije D o la b ela izg u b io je is to ta k o u Iliri­
k u j e d n u m o rn a ricu , a Gnej D o m icije K alvin u P o n tu je d n u
k o p n e n u v o jsk u . C ezar sa m v o jev a o je u vijek sr e tn o , što v iše ,
n ik a d a n ije v o d io n e o d lu č n u b itk u , o sim d v a puta: p rv i p u t
k o d D irahija, gd je g a j e P om p ej p o tu k a o , ali g a n ije p r o g o ­
n io , p a j e C ezar rek a o d a P om p ej n e zn a p ob ijed iti; d ru g i p u t
u H isp a n iji u p o sljed n jo j b itk i, k ad m u j e p oložaj b io ta k o
o čaja n d a j e p o m išlja o i n a sa m o u b o jstv o .
37. N a k o n za v ršetk a ra to v a sla v io j e triju m f p e t p u ta, i to
p o slije p o b je d e n a d S c ip io n o m četiri p u ta u rstom m je se c u ,
ali sv a k i p u t s ra zm a k o m o d n e k o lik o d an a, i je d a n p u t p o ­
slije p o b je d e n a d P o m p ejev im sin o v im a . Prvi i najsjajniji tri­
ju m f b io j e galsk i, d ru g i alek san d rijsk i, za tim p o n tsk i, o d ­
m a h za n jim afričk i i n a p o k o n h isp an sk i, svak i triju m f s
d ru k čijo m p rip rem o m i sjajem . K ad se n a d an g a lsk o g a tri­

3 - Dvanaest rimskih careva

 jum fa vozio preko Velabra, m a lo n e j e isp a o iz kola, jer ■
se slomila osovina; n a K apitol s e u s p e o u z svjetlo bakalja
četrdeset slonova zd esna i slijeva n o s ilo p s v i j e č n j ^ ^
pontskom trijumfu dao je m e đ u p r e d m e tim a u svečanoj p o ­
vorci sprijeda nositi n atp is o d tri riječi V E N I - VIDI - V I®
(Dođoh, vidjeh, pobijedih); taj n a tp is n ije o z n a č iv a o ratna d j | |
la, kao kod ostalih, n ego sa m o b rzin u k o jo m je rat završen.*,
38. Veteranskim legijam a d a o j e C ezar u im e p lijen a sva­
kom pješaku, osim dvije tisu ć e se ste r c ija k o je im je isplatio
na početku građanskoga rata, jo š d v a d e s e t i č e tir i tisu će se,
stercija.. Ujedno im je d o zn a čio i ze m ljišta , a li n e su v isle ko­
made, da ne bi koji p osjed n ik m o r a o b iti p ro tjer a n sa svoje
grude. Narodu je o sim d e se t v a g a n a ž ita i is t o to lik o funti
ulja podijelio p o čovjek u jo š tri s t o t in e s e ste r c ija , k o je im je
nekoć $ 0 -ibećao, i jo š sto tin u v iš e k a o n a k n a d u za čekanje?
Osim toga op rostio je je d n o g o d iš n ju s ta n a r in u on im a u
Rimu do dvijetlisuće sestercija, a o n im a u Ita liji n ajviše pet
stotina sestercija. Uz to je j o š p r ir e d io s v e č a n u g o z b u i raz­
diobu mesa, a p oslije p o b je d e u H isp a n iji d a o j e j o š dva ru­
čka35: kako m u se, n aim e, č in ilo d a j e p r v i b io p r ir e đ e n škrto
i nedolično njegovoj d arežljivosti, p e t i j e d a n p o slije toga
priredio drugi ru čak v e o m a o b iln o .
39. Dao je p rirediti ra z n o v r sn e p r e d s ta v e : g la d ija t6 r$ l|f|
igru, kazališne p red sta ve u s v a k o m k o ta r u p o c ij e lo m gradu,
a nastupili: Jii g lu m ci sv ih jezik a; is t o t a k o c ir c e n s k e igre, at­
letske borbe i p o m o rsk u b itk u . U g la d ija to r s k o j p r e d sta v i na
Forumu borili su se n a ž iv o t i sm r t F u r ije L e p tin , iz pretor-
ske porodice, i K vint K a lp en , n e k a d a š n ji s e n a t o r i od vjetn ik !
Ples u oružju36 izv o d ili su k n e ž e v s k i s in o v i iz A zije i Bitinij.e$:
Uskazališnim p red sta v a m a n a s t u p io j e l i č n o u s v o je m m im u
Decim Laberije, rim sk i vitez; z a to j e d o b i o n a d a r p e tsto ti­
su ća sestercija i zlatan p r ste n , t e j e s i š a o s p o z o r n ic e i! pro­
šao kroz orkestru d a sje d n e m e đ u v it e z o v e .37 Z a c ir c e n s k e
igre bio je o p seg Cirka s o b je s tr a n e p r o š ir e n i n a o k o lo do­
dan širok kanal; tu su n a s tu p ili u g le d n i m la d ić i v o z e ć i če-
tveroprege i d v o p reg e i sk a č u ć i s k o n ja n a k o n ja . Trojansku»
igru38 izvele su dvije sk u p in e , j e d n a s e s a s t o j a la o d starijih,
a druga od m lađih d ječak a. B o r b e s a ž iv o t in j a m a trajale su
 p e t d a n a , a n a k raju j e b ila p rik a za n a b itk a iz m e đ u d v a o d ­
je la , u sv a k o m o d je lu p o p e t s to tin a p ješak a, d v a d e s e t s lo n o ­
va i tri s to tin e k o n ja n ik a . D a b i s e d o b ilo v iš e m je s ta z a b o r ­
b u , b ila š u u k lo n je n a o b a s t u p a 39, a n a n jih o v o m je s to p o ­
sta v lje n a d v a ta b o r a je d a n n a su p r o t d r u g o m e . A tleti s u s e
b o r ili tri d a n a n a s ta d io n u k oji j e b io sa m o za tu p r ilik u p o ­
d ig n u t u b liz in i M a rto v a p o lja. U p o m o r sk o j b itk i, z a k o ju j e
b ilo is k o p a n o j e z e r o u M aloj K o d e ti, s u k o b ile s u s e la đ e
(tip a ) tir sk e i e g ip a ts k e m o r n a r ic e s a d va, tri ili č e tir i r e d a
v e s a la s v e lik im b r o je m b o r a c a . N a s v e t e p r e d sta v e n a g m u -
lo je s a sv ih str a n a g o le m o m n o š t v o lju d i, ta k o d a j e v e ć in a
str a n a c a m o r a la n o ć iv a ti u š a to r im a n a g r a d sk im u lic a m a ili
p o c e s ta m a , a m n o g i s u o d n a tis n u to g a m n o š tv a b ili zg n je­
č e n i i u g u š e n i, m e đ u n jim a i d v a se n a to r a .
40. Z a tim s e C ezar d a o n a sr e đ iv a n je u n u tr a š n jih d ržav­
n ih p rilik a . N a jp rije j e p o p r a v io k a len d a r, k oji j e v e ć d u g o
v r e m e n a k r iv n jo m v e lik ih s v e ć e n ik a , k o ji s u p o v o lji m o g li
u m e ta ti p r ije stu p n i m je s e c , b io ta k o p o r e m e ć e n d a b la g d a n i
ž e tv e n is u p a d a li u lje to n i b la g d a n i b e r b e u j e s e n . C ezar j e
g o d in u u r e d io p r e m a S u n č e v u o p h o d u , ta k o d a s e sa sto ja la
o d 36 5 d an a; o tp a o j e p r ije stu p n i m je s e c , a s v a k e č e tv r te g o ­
d in e im a o s e u m e ta ti p o je d a n d a n .40 D a b i s e u b u d u ć e o d
p r v e n o v e g o d in e r a č u n a n je v r e m e n a sla g a lo , u m e tn u o je iz­
m e đ u n o v e m b r a i d e c e m b r a j o š d v a m jeseca ; ta k o j e t a g o ­
d in a u k o jo j s e t o o d r e đ iv a lo im a la p e tn a e s t m je s e c i, r a č u ­
n a ju ći p r ije stu p n i m je s e c , k o ji j e p o d o ta d a š n je m o b ič a ju
p a o t e g o d in e (46).
41. P o p u n io j e i se n a t, u z e o u nj n o v e p a tr ic ije i p o v e ć a o
b roj p r e to r a , e d ila , k v e sto r a , d a p a č e i b roj n iž ih č in o v n ik a .
O n im a k o ji s u iz g u b ili s t a le š k e p o v la s t ic e o d lu k o m c e n z o r a
ili s u o d s u d o v a b ili o s u đ e n i z b o g p o d m ić iv a n ja k o d izb o ra
v r a tio j e p o n o v o n jih o v a p ra va. Iz b o r e j e s n a r o d o m p o d ije ­
lio ta k o d a j e - iz u z e v š i k a n d id a te za k o n z u la t - p o lo v ic u
k a n d id a ta b ir a o n a r o d , a d r u g u j e p o lo v ic u C ezar »fim odre-'
đ iv a o . U tu j e sv r h u sv a k o m k o ta r u s la o o g la s e s kratkim s a ­
držajem : » D ik ta to r C ezar t o m e i t o m e k o ta r u . P r e p o r u č u je m
v a m to g a i to g a , d a v a šim iz b o r o m d o b iju sv o ju slu žb u .« K
č a s tim a j e p r ip u š ta o i s in o v e p r o sk r ib ir a n ih g ra đ a n a . S u d o ­
 v e je sv e o n a d v ije v r ste su d a ca : v it e z o v e i s e n a t o r e ; tr e ć u j e
vrstu sudaca, b la g a jn ičk e tr ib u n e , u k in u o .
P opis n a ro d a n ije iz v r šio n a d o ta d a š n ji n a č i n n i n a u o b i­
čajenu m jestu, n e g o p o u lic a m a p o m o ć u v la s n ik a s ta m b e n ih
zgrada. Pritom je b roj o n ih k o ji s u d o b iv a li ž it o o d d ržave
sn izio o d 320 na 150 tisu ć a . A li d a n e b i z b o g p o p i s a m o g lo je d ­
n o m d o ći d o n o v ih n e m ir a , o d r e d i C e z a r d a p r e t o r s v a k e g o ­
d in e na m jesto u m r lih iz a b e r e k o c k o m d r u g e g r a đ a n e k oji
nisu u n esen i u p o p is.
4 1 O sa m d eset tisu ć a g r a đ a n a n a s e li o j e p o p r e k o m o r ­
skim kolonijam a, ali d a b i R im i n a k o n i s e lj e n j a t o lik ih gra­
đana im ao d o v o ljn o s ta n o v n ištv a , o d r e d i d a n ije d a n građ a­
n in stariji o d d v a d e se t ili m la đ i o d č e t r d e s e t g o d in a , a n e
služi vojsku, n e sm ije o sta ti iz v a n I ta lije d u lje o d tr i g o d in e
neprekidno; n ijed a n s e n a to r s k i s in n ije s m i o p u to v a t i u tu ­
đinu o sim u pratnji k o je g a v o j s k o v o đ e ili k a o p o m o ć n ik k o ­
jega činovnika; o n i k oji s u s e b a v ili s t o č a r s t v o m m o r a li su
m eđ u svojim p a stirim a d rža ti n a jm a n je j e d n u t r e ć in u s lo ­
b o d n ih o d ra slih m u šk a ra ca .41 S v e l ij e č n ik e u R im u i u č ite lje
slo b o d n ih u m jetn o sti 42 o b d a r io j e g r a đ a n s k im p r a v o m , d a
bi i sam i rad o sta n o v a li u R im u i d a b i d r u g i p o ž e lj e li d o ć i
u Rim.
U pitanju zajm ova r a s p r šio j e s v a k u n a d u u p o t p u n o b ri­
sanje dugova, što s e č e s t o p o k r e ta lo . N a p o k o n j e o d r e d io da
dužnici v jerovn icim a m je s to is p la t e p r e p u s t e s v o j e p o sje d e
p o što im s e u tvrdi cijen a z a k o ju s u ih p r ije g r a đ a n sk o g a
rata kupili. Od d u žn e sv o te im a lo s e o d b i t i o n o š t o j e u im e
kam ata b ilo isp la ć e n o u g o to v u ili p r ip is a n o d u ž n o j svoti.
Takvom o d red b o m p r o p a la j e v j e r o v n ic im a o t p r ilik e če tv r ­
tina p o su đ en e sv o te .43
Ukinuo je sv a u d ru žen ja o s im o n ih k o ja s u o d s ta r in e p o ­
stojala .44 K azne je za te š k e z lo č in e p o v e ć a o ; b u d u ć i d a s u se
bogati ljudi d o ta d a m o g li la k š e o d v a ž it i n a z lo č in , je r su
m ogli o tići u p r o g o n stv o b e z g u b itk a im o v in e , k a ž n ja v a o je
Cezar, kako C iceron p iše , u b o jic e g u b itk o m c ij e le , a o sta le
zločin ce g u b itk om p o lo v ic e im o v in e .
43. P resu d e je izrica o v e o m a s a v j e s n o i str o g o : o n e koji-«
m a je b ilo d ok azan o g lo b ljen je iz b a c io j e č a k iz se n a ta . N ek i
 s e b iv ši p r e to r o ž e n io r a sta v lje n o m ž e n o m o d m a h s u tr a d a n
n a k o n n je z in e ra sta v e; C eza r j e p o n iš t io taj b ra k , p r e m d a
n ije b ilo s u m n je u p relju b . U v e o j e c a r in u n a in o z e m n u
r o b u . U p o treb u n o silja k a i n o š e n j e g r im iz n o g o d ije la i b is e r ­
n o g n a k ita d o p u s t io j e s a m o s ta n o v itim o s o b a m a i s t a n o v i­
toj d o b i, a i t o s a m o n a s t a n o v ite d a n e . O s o b it o j e s t r o g o
p r o v o d io z a k o n p r o tiv r a sk o ši. N a trg u ž iv e ž n ih n a m ir n ic a
p o s ta v io j e n a d z o r n ik e , k o ji s u im a li z a p lije n iti j e la k u p lj e n a
p r o tiv za b ra n e, i d o n ije ti ih k n je m u , a k a tk a d a j e t a k o đ e r
s la o lik to r e i v o jn ik e u s t a n o v e d a iz b la g o v a o n ic a o d n e s u
je la v e ć p o sta v lje n a n a s to l, a k o s u k o ja iz m a k la tr ž n im n a d ­
zo r n ic im a .
44. Za p o lje p š a v a n je i o p s k r b u R im a , a is t o t a k o z a o b r a ­
n u i p r o šir e n je d rža v e stv a r a o j e C eza r iz d a n a u d a n s v e v iš e
o s n o v a i j o š v e ć e . N a jp rije j e z a s n o v a o g r a d n ju M a r to v a h r a ­
m a k a k v a n ig d je n ije b ilo; z a to j e tr e b a lo z a s u ti i iz r a v n a ti j e ­
z e r o n a k o je m j e b io p r ir e d io p r e d s ta v u p o m o r s k e b itk e .45
Z atim j e z a s n o v a o g ra d n ju k a z a lišta g o le m e v e lič in e n a o b ­
r o n k u T a r p e jsk e stije n e . G ra đ a n sk i z a k o n ik h t io j e s v e s t i n a
o d r e đ e n u m jer u t e iz n e p r e g le d n e i r a s te p e n e m n o ž in e z a ­
k o n a sa k u p iti u m a le n i b ro j k n jig a s v e o n o š t o j e n a jb o lje i
n a jp o treb n ije . M is lio j e o tv o r iti k n již n ic e g r č k ih i la t in s k ih
d jela, p o m o g u ć n o s ti š t o v e ć e , a M a rk u V a r o n u p r e p u s t iti
b rig u za n a b a v lja n je i u r e đ e n je . O sim to g a s n o v a o j e d a is u š i
P o m p tin s k e m o č v a r e , d a is p u s ti F u c in s k o j e z e r o , d a sa g r a d i
c e s tu o d J a d ra n sk o g a m o r a p r e k o A p e n in s k o g b ila s v e d o
T ib era, d a p r o k o p a K o r in ts k u p r e v la k u i d a su z b ije D a č a n e ,
k oji s u p r e p la v ili P o n t i T rakiju. N a p o k o n j e h t io z a v o jštiti
n a P a rte k r o z M a lu A rm en iju , a li s e n ije k a n io u p u š t a ti s n ji­
m a u o d lu č n u b itk u d o k n e is k u š a n jih o v u sn a g u .
D o k j e to r a d io i sm išlja o , iz n e n a d i g a sm rt. A li p r ije n e g o
o njoj p o č n e m g o v o r iti, n e ć e b iti n a o d m e t, a k o u k r a tk o iz­
n e s e m n a jv a žn ije o n je g o v o j p o ja v i i o d ije v a n ju , o n je g o v o j
n a o b ra zb i i zn a ča ju , a is t o ta k o i o n je g o v im p o litič k im i v o j­
n ič k im sp o s o b n o s tim a .
45. C eza r je , k a k o p is c i k ažu , b io v is o k a sta sa , b ije le p u ti,
č v r stih u d o v a , lic a m a lo p u n ijeg a , c r n ih i ž iv a h n ih o č iju .
Zdravlje g a j e d o b r o slu ž ilo , s a m o j e u p o s lje d n je v r ije m e ži-
 vota često nenadano g u b io svijest, a i u sn u s e z n a o p restra­
šiti. Dva puta g a j e n apala p ad avica 46 z a vrijem e ja v n e sk u p ­
štine. U njegovanju tijela b io je o d v iše sitn iča v , n ije s e sam o
veom a pomno šiša o i biijao, n eg o j e d a o i sk id a ti n e p o ć u d n e
dlake p o tijelu, kc ko su m u n ek i to p red b a civ a li. R u g o b u ć e ­
lavosti v r lo je teško p o d n osio, je r j e is k u s io d a j e č e s t o p u ta
bila izložena šalam a zlob n ih p rotivnik a. S to g a s e n a v ik a o da
svoju rijetku kosu češlja sa tjem en a n ap rijed , a o d sv ih p o ­
časti što m u ih j e senat i n a r o d isk azao, n ije d n u n ije tako
rado prim io i upotrebljavao k ao p ravo d a s m ij e u v ije k n o siti
lovorov vijenac.
Kažu također da se n a p a d n o od ijevao: n o s io j e tu n ik u sa
širokim grim iznim p o ru b om i s r e s a m a d o d la n o v a , a n ik a ­
da se nije drukčije p a sa o n e g o iz n a d te t u n ik e , i t o v e o m a
nem arno; o d a tle je i p ro iza šla S u lin a iz r e k a , k o jo m j e čes­
to opominjao o p tim a te, n ek a s e č u v a ju n e m a r n o o p a s a n a
dječaka.
46. Stanovao je najprije u sk ro m n o j k u ć i u S u b u r sk o j u li­
ci,47 a kad je p o stao vrhovni sv e ć e n ik , p r e s e lio s e u d ržavn u
zgradu na Svetoj cesti. M n ogi sv je d o č e d a j e j a k o v o lio ra­
skoš i sjaj. Vilu u o k o lici D ijanina gaja u A riciji, k o ju j e o d
temelja p o čeo graditi i u z v elik e j e tr o š k o v e d o v r š io , d a o je
čitavu porušiti jer nije p o tp u n o o d g o v a r a la n je g o v u u k u su ,
a bio je u to vrijem e jo š sa sv im n e z n a ta n i j a k o z a d u ž e n . N a
vojnim je p o h o d im a sa so b o m n o s io p o d o v e o d m o z a ik a i
m ram orne ploče.
47. U Britaniju je, kažu, iša o je r s e n a d a o d a ć e o n d je
naći biserja, k ojem u je p r e m a v e lič in i k a tk a d a z n a o v la sti­
tom rukom od red iti težin u . D rago k a m e n je , r e lje fe , k ip o v e i
stare slik e uvijek je. stra stv en o k u p o v a o . Z a v it k e j e i o b r a ­
zovane ro b o v e d avao g o le m e sv o te , k o jih s e i s a m k a tk a d a
stidio, tako d a nije d ao d a s e u n o s e u r a č u n s k e k n j i g e . .
48. U provin cijam a je g o z b e u v ije k d a o p r ir e đ iv a t i n a d v a
stola* za jed n im su je li v iši č a s n ic i i o b r a z o v a n i G r c i iz n je ­
gove pratnje, a za d ru g im rim sk i g r a đ a n i i u g le d n ij i lju d i iz
dotičnih p rovincija. N a slu ž in č a d j e u m a lim i u v e lik im stv a ­
rim a strogo pazio i d ržao je u ta k v o m r e d u d a j e , n a p r im je r ,
p e k a r a k o ji j e n je g o v e g o s t e p o s lu ž io d r u k č ijim k r u h o m
n e g o n je g a , b a c io u o k o v e , a n a jm ilije g a j e s lo b o d n j a k a z b o g
p r e lju b a s a ž e n o m r im s k o g v ite z a d a o p o g u b iti, p r e m d a g a
n itk o n ije tu ž io .

49 . G la s o n je g o v o j n e v in o s t i n ije d o d u š e b i o n ič im d r u ­
g im p o v r ij e đ e n o s i m n je g o v im b o r a v k o m k o d N ik o m e d a , a li
t o j e b ila t e š k a i tr a jn a s r a m o t a k o ja g a j e iz la g a la o p ć e m ru ­
g a n ju . N e s p o m in j e m p o z n a te s t ih o v e K a lv a L icin ija:

»Sto su god Bitinija i Cezarov ljubavnik ikad im a li «

P r e la z im p r e k o s e n a t s k ih g o v o r a D o la b e le i K u r io n a ,
o c a , u k o jim a g a D o la b e la n a z iv a in o č o m k ra ljic e, u lo š k o m
k r a lje v s k o g a leža ja , a K u r io n N ik o m e d o v o m sta jo m i b itin -
s k im b lu d iliš t e m . M im o ila z im t a k o đ e r p r o g la s e B ib u lo v e , u
k o jim a j e s v o g a k o le g u C eza r a n a z v a o b itin s k o m k r a ljic o m i
r e k a o d a m u j e p r ije u s r c u b i o k ralj, a s a d a k r a lje v sk a k r u ­
n a . U t o j e v r ije m e , k a k o p r ip o v ije d a M a r k o B r u t, i n e k i O k-
ta v ije , k o ji j e z b o g s la b o u m n o s t i s m io m a lo s lo b o d n ij e g o v o ­
riti, p r e d v e lik im s k u p o m lju d i n a jp rije P o m p e ja n a z v a o k r a ­
lje m , a z a tim C eza r a p o z d r a v io k a o k ra ljic u . Gaj M e m ije ta ­
k o đ e r m u p r e d b a c u je d a j e N ik o m e d u b io v in o t o č a s o s t a ­
lim n a s t r a n im d je č a c im a , d o k s u k a o g o s t i z a s t o lo m b ili
n e k i t r g o v c i iz R im a , k o je p o im e n c e n a v o d i. C ic e r o n s e p a k
n ije z a d o v o lj io s a m o t im š t o j e u n e k im p is m im a n a p is a o d a
s u p r a t io c i k r a lje v i o d v e li C eza r a u k r a lje v sk u sp a v a o n ic u ,
g d je j e u g r im iz n o j o d j e ć i le g a o u z la tn u p o s te lju , i d a j e t a k o
u B it in iji b io o k a lja n m la d e n a č k i c v ije t V e n e r in a p o to m k a ,
n e g o , k a d j e j e d n o m C eza r u s e n a t u b r a n io s tv a r N iz e , k ć e r i
N ik o m e d o v e , i s p o m in ja o d o b r o č in s t v a š t o m u ih j e kralj
u č in io , r e k a o m u j e C ic e r o n : » P u sti to , m o lim te , k a d j e p o ­
z n a t o š t o j e o n t e b i i š t o s i ti n je m u d ao!« K o d g a ls k o g a s u
tr iju m fa , n a p o k o n , n je g o v i v o jn ic i m e đ u o s t a lim p je sm a m a ,
k a k v e u š a li p je v a ju id u ć i z a k o lim a , s k a n d ir a li i o n u p o z n a ­
t u p je sm u :

»Galiju je Cezar svtado, a N ikdm ed Cezara:

Sada Cezar trijum f slavi što je svlado Galiju,
A N ikdm ed nš sla vi ga što je svlado Cezara .«
 50. O p ć e n ito j e m iš lj e n je d a j e b io v r lo s k lo n p o ž u d a ­
m a i d a j e m n o g o n o v a c a z a t o p o t r o š i o . Z a v e o j e , k a žu ,
m n o g e u g le d n e ž e n e , m e đ u n jim a P o s t u m ij u , ž e n u S e r v ija
S u lp ic ija , L o liju A u la G a b in ija , T e r tu lu M a r k a K r a s a , a t a ­
k o đ e r i M u ciju , ž e n u G n e ja P o m p e ja . O v o m e s u n a im e o b a
K u r io n a , o ta c i sin , i m n o g i d r u g i p r e d b a c i li š t o s e p o s lij e
iz p o h le p e za v la š ć u o ž e n i o k ć e r k o m o n o g a č o v j e k a z b o g
k o je g a je o tje r a o s v o ju ž e n u , k o ja m u j e r o d il a t r o j e d je c e ,
i k o je g a je u z d iš u ć i o b ič a v a o z v a ti s v o j im E g i s t o m 48. A li
v iš e o d sv ih d r u g ih lj u b io j e S e r v iliju , m a jk u M a r k a B r u ta ;
njoj j e v e ć za p r v o g a s v o g a k o n z u la t a k u p io b i s e r n i n a k it
za š e s t m iliju n a s e s t e r c ij a , a za g r a đ a n s k o g jo j j e r a ta , o s im
d r u g ih d a r o v a , d o d ij e lio b o g a ta im a n j a iz j a v n ih d r a ž b a u z
v r lo n isk u c ije n u . K a d s u s e m n o g i č u d i l i n is k o j c ij e n i, r e ­
k a o je C ic e r o n v r lo d u h o v it o : »D a z n a t e d a j e j o š i b o lje
k u p ljen o : p u š t e n a j e t r e ć in a ( tertia)U< M i s li l o s e , n a im e , d a
S e r v ilija i sv o ju k ć e r T e r c iju ( Tertia ) d o v o d i C e z a r u .49

51. N i u p r o v in c ija m a s e n ije ž a c a o d ir a ti u b r a č n e v e z e ,

što ja sn o izla zi iz s lije d e ć ih s t ih o v a k o je s u t a k o đ e r p je v a li
v o jn ic i u g a lsk o m triju m fu :

»Građani, bdijte nad ženama: ćelavi preljubnik vozi se.

Zlato u Galiji spisko si što si ga ovdje posudio.«

52. I k ra ljic e je im a o za lju b a v n ic e , m e đ u n jim a E u n o ju ,

ž e n u m a u r sk o g a k ralja B o g u d a ; n joj i n je z in u m u ž u p o k lo ­
n io je m n o g o v r ije d n ih d a ro v a , k a k o p r ip o v ij e d a N a z o n . Ali
n a jv e ćm a j e v o lio K leo p a tr u ; s n jo m s e č e s t o z n a o g o s t it i s v e
d o zo r e i s n jo m b i u n je zin o j la đ i, z v a n o j » t a la m e g o s « 50, b io
d o ša o k ro z E g ip a t g o t o v o d o E tio p ije d a v o j s k a n ije o d b ila
d a ga slijed i. N a p o k o n ju j e p o z v a o i u R im i p u s t i o j e t e k p o ­
što ju je o b a s u o n a jv e ć im p o č a s t im a i d a r o v im a . D o p u s t io
joj je ta k o đ e r d a sin a š t o g a j e r o d ila n a z o v e n je g o v im im e ­
n o m .51 Za to g a sin a sv a k a k o n e k i g r č k i p i s c i k a ž u d a j e b io
ta k o đ er slič a n C eza ru s t a s o m i h o d o m . M a r k o A n to n ije j e
p red se n a to m u stv r d io d a ga je C eza r i p r iz n a o k a o s v o j e d i­
je te i d a to zn a ju Gaj M acije, Gaj O p ije i o s t a li C e z a r o v i pri-
 ja te lji. O d n jih j e Gaj O p ije , k a o d a č it a v u s t v a r u i s t i n u t r e ­
b a p o b ija ti i b r a n iti, iz d a o s p is d o k a z u ju ć i d a o n o n ije C e ­
z a r o v s in š t o g a K le o p a tr a k a o ta k v o g a s p o m in j e . P u č k i t r i­
b u n H e lv ije C in a iz ja v io j e p r e d m n o g im a d a j e i m a o n a ­
p is a n i p r ip r e m lje n z a k o n s k i n a c r t k o ji m u j e C e z a r n a l o ­
ž io d a g a u n je g o v o j o d s u t n o s t i p r e d lo ž i, a p o k o j e m b i z a ­
k o n u b ilo d o p u š t e n o C e z a r u d a s e u s v r h u r a đ a n ja d j e c e
s m ij e o ž e n it i s v a k o m ž e n o m k o jo m h o ć e , i s a t o l i k o n jih
k o lik o h o ć e . D a n e b i k o m e b i lo u o p ć e s u m n j iv o d a j e C e ­
za r b io n a z lu g la s u i s a s v o j e n e p r ir o d n e p o ž u d e i s a s v o ­
jih p r e lju b a , s p o m in j e m d a g a sta r iji K u r io n u n e k o m s v o ­
m e g o v o r u z o v e m u ž e m s v ih ž e n a i ž e n o m s v ih m u ž e v a .52

53. U v in u j e b io v r lo u m je r e n , š t o n is u p o r ic a li n i n je g o ­
vi n e p r ija te lji. T a k o k a ž e M a rk o K a to n : » C eza r j e j e d i n i o d
sv ih p r iš a o r u š e n ju r e p u b lik e trijeza n .« Š to s e t ič e j e la , G aj
O p ije p r ip o v ije d a d a j e C eza r b io v r lo r a v n o d u š a n , p a n a v o ­
d i slu č a j k a k o j e j e d n o m n e k i d o m a ć in s t a v io n a s t o l s t a r o
u lje m je s to sv je ž e g a , p a d o k s u g a o s t a li g o s t i o d b ija li, C e z a r
g a j e j e d in i j o š u v e ć o j m je r i z a tr a ž io , k a k o s e n e b i č i n i l o d a
d o m a ć in u p r e d b a c u je n e m a r ili n e u g la đ e n o s t .

54. N e s e b ič a n n ije s e C eza r p o k a z a o n i k a o v o j v o d a n i

k a o č in o v n ik . K a k o s u , n a im e , n e k i u s v o jim m e m o a r im a z a ­
sv je d o č ili, o n j e u H isp a n iji k a o p r o k o n z u l n e s a m o o d s a ­
v e z n ik a u z e o n o v a c š t o s u m u ga o n i s k u p ili za p o m o ć u o t ­
p la ć iv a n ju d u g o v a , n e g o j e i n e k e lu z ita n s k e g r a d o v e o p lj a ­
č k a o k a o n e p r ija te ljsk e , p r e m d a n is u b ili n e p o k o r n i n je g o ­
v im z a p o v ije d im a , n e g o s u m u č a k k o d d o la s k a o d m a h o t v o ­
rili g r a d s k a v ra ta . U G aliji j e o p lja č k a o s v e t in j e i h r a m o v e
b o g o v a , k r c a te d a r o v im a , a g r a d o v e j e č e š ć e r a z a r a o r a d i p li­
j e n a n e g o z b o g k a k v e k riv n je . Z a to j e im a o t o lik o z la ta d a g a
j e p o Italiji i p r o v in c ija m a p r o d a v a o f u n t u p o tri t i s u ć e s e s ­
tercija . Za p r v o g a s v o g a k o n z u la ta u k r a o j e tri t is u ć e f u n t i
z la ta s K a p ito la , a n a d o m j e s tio g a j e s is t o t o l ik o f u n t i p o z la ­
ć e n e m je d i. S a v e z n iš tv a i k r a lje v stv a p r o d a v a o j e z a n o v a c ;
ta k o je , n a p r im je r , s a m o o d P to le m e j a 53 u z e o g o t o v o š e s t t i­
s u ć a ta le n a ta u sv o je i u P o m p e j e v o im e . K a s n ij e j e o č i t im
 o tim a čin a m a i p lja č k o m h r a m o v a p o d m ir iv a o t r o š k o v e za
g ra đ a n sk e ra to v e i izd a tk e za triju m fe i ja v n e p r ir e d b e .

55. U g o v o r n iš tv u i ra tn o j v je š tin i d o s t ig a o j e ili p r e s ti­

g a o sla v u n a jista k n u tijih lju d i. P o s lije o p t u ž b e p r o t iv D ola-
b e le (77 ) u b ra ja o s e n e s u m n jiv o m e đ u p r v e o d v je tn ik e .
S v a k a k o C ic e r o n u s v o m Brutu (§ 2 6 1 ), n a b r a ja ju ć i g o v o r ­
n ik e, k a že d a n e v id i n ije d n o g a p r e d k o jim b i C e z a r m o r a o
u zm ica ti, i d o d a je d a j e u n je g a b ir a n , sja ja n , d a p a č e u z v i­
š e n i u n e k u r u k u p le m e n it n a č i n iz r a ž a v a n ja i n a s tu p a . I
u j e d n o m p is m u K o r n e liju N e p o t u p i š e C ic e r o n o n je m u
ovak o: »K ako? K o je g a ć e š g o v o r n ik a s t a v it i p r e d n je g a iz­
m e đ u o n ih k o ji s u b ili s a m o g o v o r n ic i? T k o g a j e n a d m a ­
š io o š tr in o m ili b o g a ts t v o m m is li? T k o j e o d n je g a k ić e n iji
ili o tm jen iji u riječim a ? « Z a u z o r u g o v o r n iš t v u u z e o j e jo š
u m la d o s ti, k a k o s e č in i, C e z a r a S tr a b o n a , iz č ij e g a j e g o ­
v o ra Za Sardince n e k a m je s ta d o s l o v c e p r e u z e o u sv o ju
» d iv in a c iju « 54. K a d j e g o v o r io , b i o m u j e , k a ž u , g la s ja sa n ,
k r e tn je tije la i r u k u ž iv a h n e , a li n e b e z lj e p o t e . O s ta v io je
n e k o lik o g o v o r a , m e đ u k o jim a s e n e k i s u m n j iv o n je m u
p rip isu ju . 0 g o v o r u Za K vin ta M etela m is li A u g u s t s p u n im
p r a v o m d a s u g a z a p isa li s t e n o g r a f i, k o ji s u t e š k o m o g li
h v a ta ti r ije č i g o v o r n ik o v e , a n i j e 4g a iz d a o s a m C e z a r . U n e ­
k im , n a im e , p r im je r c im a n e n a la z im n a t p is »Z a M e te la « ,
n e g o » G o v o r n a p is a n z a M e te la « , p r e m d a u n j e m u g o v o r i
C ezar b r a n e ć i M e te la i s e b e p r o t iv o p t u ž b i z a j e d n ič k ih
p r o tiv n ik a . I g o v o r Vojnicima u H ispaniji A u g u s t is t o t a k o
j e d v a sm a tr a n je g o v im ; a li p o s t o j e d v a g o v o r a p o d t im n a ­
s lo v o m : je d a n k a o d a j e g o v o r e n p r ij e p r v e , a d r u g i p rije
d r u g e b itk e , k a d a C ezar, k a k o k a ž e A z in ije P o lio n , n ije
im a o n i v r e m e n a d a d r ž i g o v o r , j e r s u n e p r ij a t e lj i n a g lo n a ­
v alili.

56. O sta v io j e i Zapiske o sv o jim d je lim a u g a ls k o m i g ra ­

đ a n sk o m ra tu s P o m p ejem ; tk o j e p is a c Aleksandrinskog, Af­
ričkog i Hispanskog rata, n e z n a s e p o u z d a n o ; j e d n i sm a tr a ju
d a ih j e n a p isa o O p ije, a d r u g i H ir c ije , k o ji j e t a k o đ e r d o p u ­
n io p o sljed n ju i n e d o v r š e n u k n jig u Galskoga rata.
 O C e z a r o v im Zapiscima k a ž e C ic e r o n u s p o m e n u t o m
Brutu (§ 2 6 2 ) o v o : » N a p is a o j e Z a p is k e k o ji z a s lu ž u ju n a jv e ć u
h v a lu : j e d n o s t a v n i su , is p r a v n i i lju p k i; sv a k i g o v o r n i n a k it
s k in u t j e s n jih k a o o d je ć a . A li d o k j e h tio d a d r u g im a d a d e
g o t o v u g r a đ u z a p is a n j e p o v ije s ti, m o ž d a j e ip a k u č i n i o u s ­
lu g u s a m o p r a z n im g la v a m a , k o je ć e h tje ti d a n je g o v tr ije z n i
p r ik a z k o v r č ilim a isk ite ; lju d e z d r a v a u k u s a o d v r a t io j e n a ­
p r o t iv o d p isa n ja .«
O is t im s e Zapiscima H ir c ij e 65 p o h v a ln o iz r a ž a v a o v a k o :
»T a k o p o o p ć e m s u d u z a s lu ž u ju p r iz n a n je d a s e č in i d a s u
p is c im a o d u z e li, a n e p r u ž ili m o g u ć n o s t p r ik a z iv a n ja t o g a
p r e d m e ta . P a ip a k s e t o m e m i d iv im o v i š e n e g o s v i d ru g i:
o n i n a im e z n a ju k a k o ih j e d o b r o i is p r a v n o n a p is a o , a m i
z n a m o i t o k a k o ih j e la k o i b r z o n a p isa o .«
A z in ije P o lio n m is li d a s u p r ilič n o n e t o č n o i n e p o u z d a n o
s a s ta v lje n i, j e r d a j e C e z a r v e ć in u o n o g a š t o j e p r e k o d r u g ih
n a č in io la k o u m n o v je r o v a o , a i o n o š t o j e s a m u č in i o k r iv o
j e p r ik a z a o , b ilo n a m j e r ic e b ilo iz z a b o r a v ljiv o sti; z a t o P o lio n
n a g a đ a d a ih ;j_e, C e z a r h t io p r e r a d iti i p o p r a v it i .56
O s ta v io j e t a k o đ e r d je lo O analogiji u d v ije k n jig e i is t o
t o lik o k n jig a Antikatona, o s im t o g a p je s m u p o d n a s lo v o m
Putovanje. P r v o o d ih d je la n a p is a o j e n a p r ije la z u p r e k o
A lp a , k a d s e iz O v o s t r a n e G a lije n a k o n d o v r š e n ih s u d b e n ih
p o s l o v a v r a ć a o k sv o jo j v o js c i, d r u g o n e k a k o u v r ij e m e b itk e
k o d M u n d e , a z a d n je , k a d j e z a d v a d e s e t i č e t ir i d a n a s t ig a o
iz R im a u J u ž n u H is p a n ij u .57
S a č u v a lo s e i n je g o v ih p is a m a s e n a tu . C in i s e d a j e o n b i o
p r v i k o ji ih j e s a s ta v lja o n a s t r a n ic a m a s lo ž e n im u o b lik u
s p o m e n i c e , d o k s u p r ije n je g a k o n z u li i v o j v o d e s v o j e iz v je ­
š ta je s la li n a p is a n e p r e k o j e d n o g p a p ir a o d o z g o d o lje . S a č u ­
v a lo s e i n je g o v ih p is a m a C ic e r o n u , is t o t a k o i p is a m a p o ­
u z d a n im p r ija te ljim a o k u ć n im p ita n jim a . A k o j e u n jim a t r e ­
b a lo iz n ije ti š t o ta jn o , p is a o j e ta jn im p is m o m , t o j e s t s l o ž io
j e s lo v a t a k o d a s e o d n jih n ije m o g la n a č in iti n ij e d n a riječ;
a k o ih t k o ž e li o d g o n e t n u t i i r e d o m č ita ti, m o r a m j e s t o n a ­
p is a n ih s l o v a č it a ti u v ije k č e t v r t o s lo v o iz a s v a k o g a u a lf a b e ­
tu , d a k le D u m j e s t o A i o s t a la s lo v a is t im r e d o m .
 S p o m in je s e d a j e n e k e stv a ri n a p is a o j o š k a o d je č a k ili
k a o sa sv im m la d čo v jek , k a o n a p r im je r Pohvalu Heraklu,
traged iju Edip, is to ta k o Sabrane izreke. S v e j e t e s p i s e A u ­
g u st u k ra tk o m i j e d n o s ta v n o m p is m u P o m p e j u M a k ru , k o ­
je m u je p o v jerio u r e đ e n je ja v n ih k n již n ic a , z a b r a n io d a s e iz ­
daju .58
57. U ru k o v a n ju o r u ž je m i ja h a n ju b i o j e v r lo v j e š t , a u
n a p o r im a n e v je r o ja tn o izd ržljiv . N a p u t u s v o j s k o m k a tk a ­
d a je ja h a o , a č e š ć e j e iš a o p je š k e p r e d n jo m , g o lo g la v , b ilo
su n c e ili k iša . N a jd u lje j e p u t o v e p r e v a lj iv a o n e v j e r o j a t ­
n o m b rzin o m , b e z m n o g o p r tlja g e , u n a jm lj e n o j k o č ij i, s v a ­
ki d a n p o s t o m ilja .59 A k o b i g a z a d r ž a v a le r ij e k e , p r e p li ­
v a o b i ih ili p r e la z io p r e k o n jih n a n a p u h a n im m j e h o v im a ,
ta k o d a j e v r lo č e s t o p r e t e k a o g la s n ik e k o je j e p r e d s o b o m
p o sla o .
58. N e zn a s e j e li u r a tn im p o th v a t im a u n je g a b ilo v iš e
op reza ili sm io n o sti; v o jsk u n ije n ik a d a v o d io p u t o v im a
zg o d n im za za sjed u a k o n ije p r e t h o d n o t e m e lj it o is tr a ž io
o k o lin u . N i u B rita n iju n ije p r e v e o v o js k u d o k n ije p r ije t o g a
o so b n o izv id io lu k e, p lo v id b u i p r ila z k o t o k u .60 A li is t i s e taj
čovjek n a v ijest d a je n je g o v ta b o r u G e r m a n iji 61 o p k o lje n ,
k roz n ep rija teljsk e stra že u g a ls k o m o d ije lu p r o b i o d o s v o ­
jih. Iz B ru n d izija je zim i p r e š a o u D irah ij k r o z n e p r ij a te lj s k o
brodovlje; a k ad d u g o n isu d o la z ile č e t e k o jim a j e b i o n a lo ­
žio d a sm jesta d o đ u za n jim , p a k a d j e u z a lu d s la o g la s n ik a
za g la sn ik o m p o njih, u k rca o s e n a p o k o n s a m p o ta j n o n o ć u
n a m alu la đ icu b e z p ratn je, o m o ta v š i gla v u ; k o r m ila r u s e
nije o tk rio tk o je, n iti m u je d o p u s t io d a u z m a k n e p r e d n e-
v re m e n o m d o k g a n is u g o to v o p r o g u ta li v a lo v i .62
59. N ik a k v o praznovjerje n ije g a n ik a d a n i o d k a k v o g n a ­
u m a o d v ra tilo n iti o d g o d ilo k o ju n je g o v u o d lu k u . P r e m d a
m u j e k o d žrtvovan ja p o b je g la žr tv e n a ž iv o tin ja , n ije o d g o d io
vo jn u p ro tiv S c ip io n a i Ju b e. D a p a če, k a d j e iz la z e ć i iz la đ e
p o s m u o i p ao, o k r e n u o je to lo š e z n a m e n je u p o v o lj n o k lik -
nuvši: »Držim te, Afriko!« D a b i s e n a r u g a o p r o r o č a n s tv im a
p o k ojim a su u p ro v in ciji A frici im e S c ip io n a s p o m in ja lo
kao o d su d b in e sr e tn o i n e p o b je d iv o , d r ž a o j e k o d s e b e u ta ­
b o r u n e k o g a s a s v im p r e z r e n o g a č la n a r o d a K o m e lij e v a c a ,
k o ji j e z b o g s v o g a s r a m o t n a ž iv o ta im a o n a d im a k S a lv it o n 63.
60. B it k e n ije z a m e t a o s a m o p o u tv r đ e n o j o s n o v i n e g o i
o n d a k a d m u s e p r u ž ila p o v o ljn a p rilik a; č e s t o j e n a v a ljiv a o
o d m a h n a k o n d o la s k a , a k a tk a d a i u v r ije m e n a js tr a šn ijih
o lu ja , k a d s e t o n a jm a n je m o g lo o č e k iv a ti. I s t o m u p o s lj e ­
d n jim g o d in a m a p o s t a o j e o p r e z n iji k o d u p u š ta n ja u b itk u ,
za k lju č u ju ć i; š t o j e č e š ć e p o b ije d io , t o m a n je s m ije is k u š a v a ­
t i s r e ć u , i d a n ij e d n o m p o b j e d o m n e ć e t o lik o s t e ć i k o lik o j e ­
d n im p o r a z o m m o ž e iz g u b iti. N ik a d a n ije d n o g a n e p r ija te lja
n ije r a z b io d a m u n ije i t a b o r o d u z e o ; t a k o p r e s tr a š e n im a
n ije d a o v r e m e n a d a o d a h n u . K a d j e is h o d b itk e b io s u ­
m n jiv , u k la n j a o j e k o n je , a n a jp r ije s v o g a , d a b i b o r c im a n a ­
m e t n u o v e ć u n u ž d u d a iz d r ž e p o š t o im j e o d u z e t a m o g u ć ­
n o s t b ije g a .
61. I m a o j e k o n ja n e o b ič n a , u k o je g a s u b ile g o t o v o lju d ­
s k e n o g e , a k o p it a r a s je č e n a p o p u t p r stiju . Taj s e k o n j o žd ri-
j e b i o k o d n je g a , p a k a d s u g a ta r i izja v ili d a o n s v o m e g o ­
s p o d a r u n a v je š ć u j e s v j e t s k u v la st, o t h r a n io g a j e s v e lik o m
p o m n j o m i p r v i j e z a ja h a o n a n je g a , j e r k o n j in a č e n ije tr p io
d r u g o g a j a h a č a . L ik to g a k o n ja p o s t a v io j e k a s n ije p r e d h r a ­
m o m V e n e r e M a jk e.
62. V o j s k u j e n a u z m a k u iz b o r b e č e s t o s a s v im s a m z a u ­
sta v io , z a tv a r a ju ć i p u t o n im a k o ji b i b je ža li, z a d r ž a v a ju ć i p o ­
j e d in c e , h v a ta ju ć i i h z a v r a t i o k r e ć u ć i ih p r e m a n e p r ija te lju .
Č e s to s u b ili v e ć t a k o z a p r e p a š te n i, d a m u s e , n a p r im je r ,
n e k i z a s ta v n ik , k o je g a j e h t io z a u sta v iti, z a p r ije tio š iljk o m
s v o j e z a s ta v e , a d r u g i j e o s t a v io z a s ta v u u n je g o v o j r u c i k a d
g a j e z a u sta v lja o .
63. N ije b ila m a n ja n i o n a n je g o v a p r is u t n o s t d u h a , za
k o ju im a j o š v e ć ih d o k a z a . P o s lije b itk e k o d F a rza la p o s la o
j e v e ć n a p r ije d s v o j e č e t e u A ziju , a s a m j e k r o z H e le s p o n t s k i
tje s n a c p l o v i o p r ije k o n a m a lo j la đ ici; t u m u j e o d p r o t iv n i­
č k e s t r a n e d o š a o u s u s r e t L u cije K a sije s a d e s e t r a tn ih lađ a;
C e z a r n ije p o b je g a o , n e g o je , n a p r o tiv , s a s v im b liz u d o n je g a
d o p lo v i o i p o z v a o g a d a s e p red a ; K a sije s e p o k o r io , a C e z a r
g a j e u z e o n a sv o ju la đ u .
 64. K a d j e u A le k sa n d r iji j u r iš a o n a m o s t , p r o v a le n a je ­
d n o m n e p r ija te lji iz g r a d a i n a tje r a ju g a u č a m a c . K a d s u
n a to m n o g i n a g r n u li u taj č a m a c , s k o č io j e C e z a r u m o r e i
s p a s io s e u n a jb liž u la đ u p liv a ju ć i d v ije s t o t i n e k o r a k a ; p r i ­
t o m j e p o d ig a o lije v u r u k u d a s e p a p i r i k o j e j e d r ž a o n e
o k v a s e , a v o j v o d s k i j e p la š t v u k a o z u b i m a d a n e p a d n e u
r u k e n e p r ija te lju k a o r a t n i p lije n .
65. V o jn ik a n ije c ij e n io n i p o n j e g o v u z n a č a j u n i p o n je ­
g o v o j sr e ć i, n e g o s a m o p o n je g o v o j t j e le s n o j s n a z i, a p o s t u ­
p a o j e s n jim j e d n a k o s t r o g o k a o i b la g o ; n ije g a , n a im e ,
sv a g d je i u v ije k p r ite z a o , n e g o s a m o k a d j e n e p r ij a te lj b io
b lizu : ta d a j e tr a ž io b e z u v j e tn u p o s l u š n o s t , i t o t a k o d a v o j s c i
n e b i o b ja v io n i v r ije m e p u t a n i v r ij e m e b it k e , n e g o j e tr a ž io
d a u sv a k i č a s b u d e s p r e m n a z a p u t i b o r b u , d a j e m o ž e b r z o
p o v e s ti k a m o h o ć e . Č e s to j e d iz a o v o j s k u i b e z r a z lo g a , o s o ­
b ito za k iš e ili n a b la g d a n e . V iš e p u t a j e v o j n i k e o p o m i n j a o
n e k a p a z e n a n je g a , a o n d a s e iz n e n a d a u k la n j a o d a n ju ili
n o ć u , p r o d u lju ju ć i t a k o đ e r p u t d a iz m o r i o n e k o ji s u p r e k a ­
s n o p o š li za n jim .
66. K a d b i s e n a g la s o n e p r ij a te lj s k im s n a g a m a n je g o v i
v o jn ic i p r e s tr a š ili, n ije ih h r a b r io p o r i č u ć i ili u m a n j u j u ć i taj
g la s, n e g o , n a p r o tiv , p r e tje r u ju ć i g a i iz m iš lj a ju ć i. T a k o , n a
prim jer, k a d je o č e k iv a n i n a p a d a j k ra lja J u b e (4 6 ) z a d a v a o
stra h v o jn ic im a , C eza r ih j e s a z v a o i r e k a o im : » Z n a jte d a ć e
u n a jsk o rije d a n e s t ić i k ra lj s a d e s e t le g ija , t r i d e s e t t i s u ć a k o ­
n ja n ik a , s t o t is u ć a la k ih p je š a k a i tr i s t o t i n e s lo n o v a . Z a to
n e k a v e ć j e d n o m s t a n o v iti lju d i p r e s t a n u d a lje is t r a ž iv a t i ili
n a g a đ a ti i n e k a v jeru ju m e n i, k o ji t o č n o z n a m . I n a č e ć u ih
sta v iti n a n a jsta riju la đ u i p o tje r a ti ih n e k a ih n o s i k o ji g o d
v jeta r u k o je g o d k r a je v e svijeta!«
67. N a p r e s tu p k e n ije u v ije k p a z io n iti ih j e u v ije k p r i­
m je r e n o k a žn ja v a o . S a m o j e b je g u n c e i b u n t o v n i k e n e m i li c e
istr a ž iv a o i k a ž n ja v a o , d o k b i u o s t a lim s lu č a j e v im a g le d a o
k ro z p r ste . K a tk a d a j e iz a k a k v e v e lik e b i t k e i p o b j e d e z n a o
v o jn ik e o s lo b o d it i s v ih d u ž n o s t i d a ju ć i i m s v a k u s l o b o d u za
k o je k a k v e r a z u z d a n o sti, p r i č e m u s e o b ič a v a o d i č it i d a s e
n je g o v i v o jn ic i i n a m ir is a n i u m iju d o b r o b o r it i. U g o v o r u ih
n ije o slo v lja v a o » v o jn ic i« , n e g o la s k a v ij im i m e n o m » d r u g o -
vi«. M n o g o j e g led a o n a n jih ovu vanjštinu, d arivao ih oru ­
žjem isk ić e n im sr e b r o m i zlatom , jed n o zb o g ljep o te, a i zato
d a b i ga što č v r š ć e d ržali u b itk i b o je ći s e d a ga n e izgu b e.
L jubio ih je ta k o đ er to lik o d a je, n a prim jer, n a glas o porazu
T itu rijevu p u s tio b ra d u i k o su i n ije s e b rijao n i šiša o d o k se
n ije o sv e tio .
68. T a k v im p o s tu p k o m stv o rio je C ezar s e b i v e o m a p ri­
v r ž e n u i h ra b ru v o jsk u . K a d je z a p o č e o građ an sk i rat, p o n u ­
d ili s u m u c e n tu r io n i sv a k e leg ije d a ć e m u svak i iz svojih
sr e d sta v a n a m a ć i p o je d n o g a k on jan ik a, a sv i v o jn ici d a ć e
slu ž iti b a d a v a o d r ič u ć i s e žita i p la ć e , p ri č e m u s u s e b ogatiji
o b v e z a li d a ć e o p sk rb ljiv a ti sir o m a šn ije. I n itk o s e k ro z ta k o
d u g o v r ije m e n ije o d m e tn u o o d n jega, d a p a č e s u v rlo m n o g i,
k a d s u p a li u r o p stv o , o d b ili p o m ilo v a n je k a d im je b ilo p o ­
n u đ e n o p o d u v je to m d a s e b o r e p r o tiv n jega. G lad i o s ta le
t e g o b e p o d n o s ili s u v r lo u stra jn o , n e sa m o k a d s u b ili o p s je ­
d a n i, n e g o i k a d s u d r u g e o p sje d a li; k a d je , n a p rim jer,
P o m p e j u C e z a r o v im r o v o v im a k o d D ira h ija v id io n e k u v r ­
s t u k r u h a o d tr a v e k o ji s u C e z a r o v i v o j n ic i j e li, r e k a o j e d a
im a p o s l a s a ž iv o tin ja m a , i z a p o v je d io d a s e s m je s ta u k lo n i
taj k r u h i n i k o m e v iš e n e p o k a z u je , d a s e n e b i iz d ržljiv o -
š ć u i p o s t o j a n o š ć u n e p r ija te lja p o k o le b a la h r a b r o s t n je g o ­
v e v o jsk e.
K a k v o m s u s e h r a b r o š ć u C eza r o v i v o jn ic i b o r ili, d o k a z u ­
j e č in j e n ic a š t o s u k o d D irah ija, g d je s u p r e tr p je li s a m o j e ­
d a n p o r a z , s a m i z a tr a ž ili k a z n u za s e b e , t e j e v o jv o d a u v id io
d a ih v i š e m o r a tje š iti n e g o k ažn javati. U o s t a lim b itk a m a
la k o s u p o b ij e d ili n e b r o j e n e č e t e n e p rija telja , ia k o s u č e s t o
s a m i b ili b r o j č a n o sla b iji. D a p a č e , j e d n a j e d in a k o h o r ta š e s t e
le g ije , b r a n e ć i j e d n u u tv r d u , iz d r ž a la j e n a v a lu č e tir iju P o m -
p e j e v ih le g ij a 64 k r o z n e k o lik o sa ti i g o t o v o j e s v a iz g in u la o d
m n o ž in e n e p r ij a te lj s k ih s t r e lic a , k o jih s e k a sn ije u u tv r d i n a ­
š lo s t o t r id e s e t t is u ć a . I t o n ije n ik a k v o č u d o , a k o p r o m o ­
t r im o j u n a č k a d je la p o je d in a c a , n a p r im je r c e n t u r io n a K a si-
j a S c e v e ili v o j n ik a G a ja A cilija , d a n e p r ip o v ije d a m o d r u ­
g im a . S c e v a j e , s iz b ije n im o k o m , s p r o b o d e n im b e d r o m i r a ­
m e n o m , i s a š t i t o m p r o s t r ij e lje n im s a s t o i d v a d e s e t p o g o d a ­
k a, o č u v a o s v o j e m j e s t o n a v r a t im a p o v je r e n e m u u tv r d e .
 Acilije je u p o m o r sk o j b itk i k o d M a s ilij e d e s n i c o m u h v a tio
k rm u n e p r ija te ljsk e la đ e , a k a d s u m u j e o d s j e k l i , o n j e , u g.
led ajući s e u p r im je r K in e g ir a , k o j e g a G r c i s l a v e ,65 s k o č io
■u lađ u te iz b o č in o m s v o g a š t i t a s t a o g o n i t i n e p r i j a t e l j e k oji
su m u d o la zili p o d r u k u .
69. Za d e se t g o d in a g a ls k o g a r a t a n i s u s e n j e g o v i v o jn ic i
p ob u n ili n ije d a n je d in i p u t, a z a g r a đ a n s k i h r a t o v a s a m o n e ­
kolik o puta, ali s u s e sv a k i p u t b r z o v r a t ili s v o j o j d u ž n o s ti,
svladani n e to lik o p o p u s t ljiv o š ć u s v o g a v o đ e k o l i k o n je g o ­
vim u gled om . N ik a d a , n a im e , n ije C e z a r p o p u s t i o b u n t o v n i­
cim a, n eg o im s e š t o v iš e u v ije k o t v o r e n o u s p r o t i v i o . T a k o je
kod P lacencije, p r e m d a j e P o m p e j j o š b i o u o r u ž j u , č ita v u
devetu legiju s r a m o tn o o t p u s t io , i j e d v a j u j e p o n o v n o n a ­
kon m no g ih p o n iz n ih m o lb a n a tr a g p r i m io , k a z n iv š i n a jp rije
k olovođ e.
70. K ad su v o jn ic i d e s e t e le g ij e u R i m u u z t e š k e p r ije tn je
i dap ače u z v e lik e p o g ib li z a g r a d t r a ž ili o t p u s t i n a g r a d e ,
dok je u p ravo b je sn io rat u A fr ic i, C e z a r j e b e z o k lije v a n ja
p o ša o k njim a d a ih o tp u s ti, p r e m d a s u g a p r ij a t e lj i o d to g a
odvraćali. Ali je d n o m riječju , k a d i h j e n a z v a o » g ra đ a n i«
m jesto »vojnici«, ta k o ih j e la k o o k r e n u o i s m e k š a o d a sli
m u od m ah od govorili: »M i s m o v o jn ic i!« i d r a g o v o l j n o g a s li­
jed ili u Afriku, p rem d a s e o n t o m e p r o t iv io . U z t o j e s v e j e d n o
glavne k o lo v o đ e k a zn io o d b iv š i im j e d n u t r e ć i n u o d p lij e n a i
o d ređ en og im zem ljišta .
71. O d an ost i v jern o st p r e m a k l ij e n t im a p o k a z i v a o j e v e ć
o d rane m la d o sti. M la d o g a k n e z a M a s in t u b r a n i o j e p r o tiv
kralja H ijem p sala ta k o ž e s to k o , d a j e k r a lj e v a s i n a J u b u u
rječkanju p red su d o m s p o p a o z a b r a d u ; p a i o n d a k a d su
M asintu o su d ili n a p la ć a n je d a n k a , o t e o g a j e o d m a h o n im a
koji su ga htjeli o d v e sti u z a tv o r , i d u g o g a j e k o d s e b e sk r i­
vao; kad je sk o ro za tim , n a k o n s v o j e p r e t u r e k r e n u o u H i-
spaniju, p o v eo g a je sa s o b o m u v la s t it o j n o s i l j c i m e đ u lju­
dim a koji su ga iz p o što v a n ja p r a tili, i p o d z a š t i t o m s v o j ih li-
ktora.
72. P rem a p rija teljim a j e u v ije k b i o v r l o lj u b a z a n i b la g .
Tako je, na prim jer, G aju O p iju , k o ji g a j e p r a t i o n a p u tu
kroz šu m ovit kraj te n e n a d a n o o b o l io , o d s t u p i o j e d i n o svra-
tiš t e , a s a m j e p r e s p a v a o n a z e m lji p o d v e d r im n e b o m . K a d
j e v e ć b i o n a v r h u n c u m o ć i, p r o m a k n u o j e i n e k e lj u d e n aj­
n iž e g a r o d a d o n a jv iš ih č a s ti. K a d s u m u z b o g t o g a p r ig o v a ­
ra li, iz ja v io j e o t v o r e n o : » D a s a m z a o b r a n u s v o g a p o lo ž a ja
u p o t r ij e b io p o m o ć r a z b o jn ik a i u b o jic a , p o k a z a o b ih s e i
p r e m a ta k v im a j e d n a k o z a h v a la n .«
73. N e p r ija te ljs tv a , n a p r o tiv , n ije n ik a d a ta k o d u b o k o g a ­
j i o d a ih s e n e b i k o d z g o d n e p r ilik e r a d o o d r e k a o . G aja M e-
m ija , k o j e m u j e n a n j e g o v e o š t r e g o v o r e je d n a k o m g o r č in o m
p i s m e n o o d g o v o r io , p o d u p r o j e b r z o iz a to g a s v o j im g la s o m
k a d j e k a n d id ir a o z a k o n z u la t. K a d j e Gaj K a lv o p o s lij e z lo ­
g la s n ih e p ig r a m a p o k u š a v a o d a s e p o s r e d o v a n j e m p r ija te lja
p o m ir i s n jim , p is a o m u j e C e z a r s a m o d s e b e i t o p rv i. V a-
l e f ij a K a tu la , k o ji g a je , k a k o j e C eza r s a s v im o t v o r e n o g o v o ­
r io , s t ih o v im a o M a m u r i ž ig o s a o z a s v a v r e m e n a , is t i j e d a n
k a d g a j e o v a j m o l io z a o p r o š t e n j e p o z v a o k s e b i n a v e č e r u ,
a s n je g o v im j e o c e m i d a lje b io p rija telj k a o i d o ta d a .66
74 . A li i u o s v e t i j e b io o d n a r a v i v r lo b la g . T a k o , n a p r i­
m je r , k a d j e g u s a r e k o ji s u g a b ili z a r o b ili d o b io u r u k e , d a o
ih je , d o d u š e , p r ib iti n a k riž, j e r im s e b io z a k le o d a ć e im
t o u č in iti, a li ih j e p r ije d a o za k la ti. K o m e lij u F a g iti n ije s e
n ik a d a m o g a o o s v e tit i, a taj g a j e č o v je k n e k a d a n o ć u b o le s ­
n a u n je g o v u s k r o v iš t u iz z a s je d e u h v a tio , i C eza r s e j e d v a
v e lik o m s v o t o m iz v u k a o d a g a n ije o d v e o S u li. S v o g a tajn ik a,
r o b a F ile m o n a , k o ji s e n je g o v im n e p r ij a te lj im a - p o n u d io d a
ć e g a o t r o v a ti, n ije k a z n io t e ž e n e g o j e d n o s t a v n o m s m r ć u .
K a d j e P u b lije K lo d ije , k o ji j e z a v e o n je g o v u ž e n u P o m p e ju ,
b io z a to o p t u ž e n z b o g o s k v r n u ć a v je r sk ih o b r e d a , C eza r j e
b io p o z v a n z a s v j e d o k a p r o t iv n je g a , a li j e iz ja v io d a o t o m
n iš t a n e z n a , p r e m d a s u i n je g o v a m a jk a A u relija i s e s t r a m u
J u lija p r e d is t im s u c im a v e ć s v e p o is tin i b ile isk a z a le . K a d
s u g a p ita li z a š to j e o n d a o t p u s t io ž e n u , r e k a o je: »Jer s m a ­
t r a m d a m o ji m o r a ju b it i č is ti j e d n a k o o d s u m n je k a o i o d
k riv n je.«
75 . N je g o v a u m j e r e n o s t i b la g o st, k o lik o u t o k u g r a đ a n ­
s k o g a r a ta t o lik o n a k o n n je g o v a p o b j e d o n o s n o g z a v r še tk a ,
b ila j e u p r a v o u d iv lje n ja v r ije d n a . K a d j e P o m p e j p r o g la s io

4 - Dvanaest rimskih careva

 da će neprijateljima smatrati sve one koji se ne p rik lju če ^
rani republike, Cezar je objavio da će one koji budu n e u tt g |
ni smatrati prijateljima. Svima o n im a k o jim a j e n e k o ć na
preporuku Pompejevu dao činove, dao je m o g u ć n o s t da pri,
jedu k Pompeju. Kad su se kod Ile r d e p o v e li p r e g o v o r i^
predaji, pa kad je zbog toga n e p r e s ta n o m e đ u o b je strane
postojao prijateljski saobraćaj, n a je d n o m s e A fra n ije i Petrej
pokaju pa dadu poh vatati i p o u b ija ti s v e C e z a r o v e vojnike
koje su zatekli u svom taboru; ali C eza r s e nije m o g a o od lu ­
čiti da tu protiv njega p o č in je n u v j e r o lo m n o s t jed n a k o m
mjerom uzvrati, U bitki k o d F arzala p r o g la s io j e d a s e gra­
đani imaju štedjeti , a poslije je s v a k o m e o d s v o jih lju d i do*
pustio da p o volji sp asi živ o t j e d n o m e o d p r o t iv n ič k e stran,
Ice. I neće se naći nijedan koji je p o g in u o iz v a n b o ja , izu zevši
dakako Afranija, F austa i m la d o g a L u c ija C e z a r a 67; p a n i ovi,
kako se op ćen ito m isli, n isu p o g u b lj e n i p o C e z a r o v o j volji? <
Pa ipak su prva dvojica, p o š t o im j e C e z a r o p r o s t io , p o n o v n a ' J
digla oružje na njega, a treći j e n e s a m o s lo b o d n j a k e i ro b o ­
ve Cezarove ognjem i m a č e m n a n a jo k r u tn iji n a č in d a o p o ­
ubijati, nego i sv e zvijeri p o k la ti k o je j e C e z a r p o k u p o v a o za
javne igre. N ap ok on j e C ezar u p o s lj e d n je v r ij e m e s v o g a ži­
vota d op u stio da s e sv i k o jim a j o š n ije iz r ič it o o p r o stip
m ogu vratiti u Italiju i p r e u z e ti g r a đ a n s k e i v o j n e slu žb e,
Štoviše, k ip ove Lucija S u le i P o m p e ja , k o j e j e n a r o d p o r u šio ,
dao je iznova p od ići. A ko s e p o s lij e t o g a p r o t iv n je g a š t o teže
snovalo ili govorilo, C ezar j e i o v o l io s p r ij e č it i n e g o k azn iti.
Stoga nije otk riv en e u r o te i n o ć n e s a s t a n k e d a lje p r o g o n io ,
nego je sa m o p ro g la so m o b ja v io d a m u j e t o p o z n a t o , a ako
su koji o njem u zlo g o v o rili, z a d o v o lj io s e t i m e d a ih u javn oj
skupštini o p o m e n e n ek a to v iš e n e r a d e . P r e k o p o v r e d e ča-
sti koju m u je n a n ijela k le v e t n ič k a k n jig a A u la C e c in e i z}q? 5
bne p jesm e P ito la jev e 68 p r e š a o j e s a s v im r a v n o d u š n o .
76. Ali o stali n je g o v i č in i i g o v o r i t a k o g a o p t e r e ć u j u da
se sm atra d a je zlo ra b io sv o ju m o ć i d a j e s p r a v o m b io u b i­
jen. P rim io je p retjera n e časti: u z a s t o p n u k o n z u ls k u slu žb u ,
doživotnu d ik tatu ru i v r h o v n o n a d z o m i š t v o n a d j a v n im m o ­
ralom, o sim to g a im e Im p e r a to r , n a d i m a k O t a c d o m o v i n i 5
kip m eđ u k ip o v im a k ra ljeva i u z v iš e n o s j e d a lo u o r k e s t r i u
k a za lištu ; a li n e s a m o to: d o p u s t io j e d a m u s e d o d ij e le v e ć e
č a s t i n e g o š t o ih č o v j e k s m ij e p o s tić i: z la tn a s t o lic a u s e n a t u
i u s u d n ic i, s v e ta k o la i n o s ila s n je g o v im k ip o m u c ir c e n -
s k o m o p h o d u , h r a m o v i, ž r tv e n ic i, k ip o v i p o k ra j k ip o v a b o ­
g o v a , p o s e b n o m je s to z a s t o lo m b o g o v a , p o s e b n i f la m e n , p o ­
s e b n i r a z r e d F a u n o v ih s v e ć e n ik a i n a p o k o n , d a s e je d a n
m j e s e c n a z o v e n je g o v im i m e n o m .69 I n ije b ilo s lu ž b e k o ju
n ije p r im a o i d ije lio p o sv o jo j v o lji.

S v o j t r e ć i i č e t v r t i k o n z u la t v r š io j e s a m o p o im e n u , a za ­
d o v o ljio ; s e v la š ć u d ik ta t u r e k o ja m u j e b ila p r iz n a ta z a je d n o
s k o n z u la tim a . U o b je g o d in e im e n o v a o j e z a tri p o s lj e d n ja
m j e s e c a s v o jim z a m je n ic im a p o d v a k o n z u la ; u m e đ u v r e m e ­
n u n ije o d r ž a o n ik a k v ih iz b o r a , o s im iz b o r a p u č k ih t r ib u n a
i p u č k ih e d ila , a m je s to p r e t o r a p o s t a v io je p r e fe k te , k o ji s u
z a n je g o v e o d s u t n o s t i im a li u p r a v lja ti g r a d s k im p o s lo v im a .
K a d j e j e d n o m n a p o s lj e d n ji d a n g o d in e n e n a d a n o u m r o j e ­
d a n k o n z u l, C e z a r j e v e ć g o t o v o p r o t e k lu s lu ž b u p o d ije lio z a
n e k o lik o s a t i j e d n o m k a n d id a t u .70 J e d n a k o m s a m o v o ljo m ,
p r e z ir u ć i o b ič a j o d s t a r in e , p o d je ljiv a o j e s lu ž b e n a v iš e g o ­
d in a ; d e s e t o r i c i lju d i k o ji s u b ili s a m o p r e t o r i d a o je k o n z u l­
s k a o d lik o v a n ja , a u s e n a t j e p r im a o i ta k v e lju d e k o ji s u t e k
n e d a v n o b ili d o b ili g r a đ a n s k o p r a v o , m e đ u n jim a i n e k e g a l­
s k e p o lu b a r b a r e . O s im t o g a j e o s o b i t e r o b o v e p o s t a v io za
n a d s t o jn ik e k o v n ic e n o v c a i d r ž a v n ih p r ih o d a .71 B r ig u i z a ­
p o v j e d n iš t v o n a d t r im a le g ij a m a k o je j e o s t a v io u A le k sa n -
d riji p o v je r io j e s v o m e r a z v r a tn o m p r ija te lju R u fio n u , s in u
s v o g a s lo b o d n j a k a .

77. J e d n a k u j e o b ije s t p o k a z a o C e z a r r ije č im a k o je j e ja ­

v n o iz r ic a o , k a k o p i š e T it A m p ije: » R e p u b lik a j e n iš tic a ,
s a m o im e b e z tije la i lik a .« - » S u la j e b io a n a lfa b e t k a d s e
o d r e k a o d ik ta tu r e .« - » L ju d i t r e b a d a s a d a v e ć o p r e z n ij e g o ­
v o r e s a m n o m i d a m o j e r ije č i s m a tr a ju z a k o n im a !« U d r ­
s k o s t i j e iš a o t a k o d a le k o , d a j e j e d n o m , k a d m u j e v r a č (h a-
r u s p e k s ) j a v io d a u tr o b a ž iv o tin je p r o r ič e n e s r e ć u i d a u n joj
n e m a s r c a , re k a o : » B it ć e v e ć s r e tn ija z n a m e n ja k a d j a b u ­
d e m h tio ; i n e s m ij e s e s m a tr a ti č u d o m a k o u ž iv o t in j e n e m a
srca!«
 78. A li o s o b it u i d o is t a p o g u b n u m r ž n ju n a v u k a o j e n a
s e b e n a jv iše o v im p o s tu p k o m : K a d s u m u s v e li k i m b r o je m
n a jča sn ijih o d lik o v a n ja d o š li s lu ž b e n o s v i s e n a t o r i, C e z a r ih
je p red h r a m o m V e n e r e M a jk e p r im io s j e d e ć i. J e d n i m is le
d a je p o k u ša o u sta ti, ali d a g a j e z a d r ž a o K o m e l i j e B a lb o , a
d ru gi, d a u o p ć e n ije n i p o k u š a o , n e g o d a j e d a p a č e G aja Tre-
baeija, k oji g a j e p o tic a o d a u stan e> o š i n u o n e p r ij a z n im p o ­
g le d o m . Taj s e n je g o v p o s t u p a k t o lik o v i š e o s u đ iv a o , š t o s e
p rilik o m n je g o v a tr iju m fa d o g o d ilo o v o : U č a s u k a d s e C eza r
v o z io p okraj sje d a la tr ib u n a j e d in i o d č it a v o g a z b o r a n ije u s ­
ta o P o n c ije A kvila, n a š t o s e C e z a r t o lik o r a z lj u tio d a j e v ik ­
nuo: »N o, A kvila, tra ži o d m e n e n a tr a g r e p u b lik u , ti trib u n !«
I n e p r e s ta n o j e k ro z n e k o lik o u z a s t o p n ih d a n a s v a k o m e k o ji
ga j e n e š t o m o lio d a v a o o b e ć a n j e o g r a đ u ju ć i se : » A k o d o p u ­
sti P o n c ije Akvila!«
79. T ak o v elik o j p o g r d i i p r e z ir u p r e m a s e n a t u d o d a o je
jo š m n o g o d rsk iji čin . K a d je , n a im e , z a L a t in s k e s v e t k o v in e
p r ig o d o m n je g o v a p o v r a tk a u R im n e k i č o v j e k iz m n o š t v a u z
b u r n o i n e č u v e n o k lic a n je n a r o d a p o s t a v i o n a g la v u n je g o v a
k ip a lo v o r o v v ije n a c s b ije lo m v r p c o m 72, p u č k i s u t r ib u n i
E p id ije M aru l i C eze cije F la v o z a p o v j e d ili d a s e v r p c a s v i­
je n c a s k in e i d a s e taj č o v je k b a c i u za tv o r ; C e z a r j e t r ib u n e
o štro n a p a o i m a k n u o ih iz slu ž b e , ž a le ć i š t o j e t a k o b e z u s p j e ­
š n o p o k r e n u to p ita n je n je g o v e k r a lj e v s k e v la s t i, ili, k a k o j e
sa m g o v o rio , što m u j e b ila o d u z e t a p r ilik a d a o t k l o n i k r u n u .
Ali o ta d a v iš e n ije m o g a o u k lo n it i k le v e t u d a t e ž i z a k r a lje v ­
sk im im e n o m , p r e m d a j e n a r o d u , k o ji g a j e p o z d r a v lj a o k a o
kralja> o d g o v o r io d a je o n C ezar, a n e kralj; o s i m t o g a j e za
sv e tk o v in e L u p erk a lija p r e d g o v o r n ic o m n a F o r u m u o d b io
d ija d em š t o g a je n e k o lik o p u ta p r e m a n je g o v o j g la v i p r i­
m a k n u o k o n z u l A n to n ije , i p o s v e t io g a J u p ite r u D o b r o m V e ­
lik o m n a K a p ito lu . U za s v e t o u č e s t a le s u d a p a č e r a z n e g la ­
sine: d a ć e s e p r e s e liti u A le k sa n d r iju ili T r o ju i o n a m o p r e ­
n ijeti te ž ište d r ž a v e p o š t o Ita liju is c r p e n o v a č e n j im a , a u p r a ­
vu R im a p r e p u sti p rija teljim a; d a ć e n a p r v o j s e n a t s k o j s je d ­
n ici L u cije K o ta , č la n p e t n a e s t o r ic e , p r e d lo ž iti: b u d u ć i d a u
sib ilin sk im k n jig a m a stoji d a P a rte m o ž e p o b ij e d it i s a m o
kralj, n e k a s e C ezar p r o z o v e k r a lje m .7^
 80. T o j e u r o t n i k e p o t a k n u l o d a p o s p j e š e z a s n o v a n i p o t ­
h v a t, k a k o n e b i m o r a li g la s o v a t i z a s p o m e n u t i p r ij e d lo g . D o ­
g o v o r i, k o ji s u s e d o t a d a v o d ili n a v i š e m j e s t a i č e s t o s a m o
m e đ u d v o j ic o m ili t r o j ic o m u r o t n ik a , p o v e d u s e s a d a n a j e d ­
n o m o p ć e m s a s t a n k u . N i n a r o d v iš e n ije b i o z a d o v o lj a n ta ­
d a š n j im s t a n j e m , n e g o j e t a jn o i j a v n o r o g o b o r io p r o t iv t ir a ­
n ij e i v a p io z a o s l o b o d i t e l j i m a . K a d s u n e k i s t r a n c i b ili u v r ­
š t e n i u s e n a t , o s v a n u o j e o v a k a v p la k a t: » U d o b a r č a s ! D a n e
b i k o m e d o š l a ž e lj a d a k o j e m n o v o m s e n a t o r u p o k a ž e p u t u
v ije ć n ic u !« A s v u d a s u s e p je v a li o v i s tih o v i:

»Cezar Gale u trijum f vodi, i u sen at v o d i njih.

Gali hlače poskidaše, grim iz-porub obukoše.«7*
K a d j e K v irit M a k s im , k o je g a j e C e z a r i m e n o v a o n a tr i
m j e s e c a s v o j im z a m j e n ik o m u k o n z u la tu , u la z io u k a z a liš t e ,
p a k a d j e t ik t o r p o o b ič a j u v ik n u o n a r o d u : » P o zo r!« , s a s v ih
s u s e s t r a n a č u li p o v ic i: » T o n ije k o n z u l!« K a d j e C e z a r m a ­
k n u o iz s lu ž b e t r ib u n e C e z e c ija i M a r u la , n a š lo s e p r ilik o m
s l ij e d e ć i h iz b o r a v i š e g la s o v n ic a n a k o jim a s u o n i b ili p r e d ­
lo ž e n i z a k o n z u le . N e k i s u p o d k ip L u c ija B r a t a n a p is a li: »O
da si živ!« I s t o t a k o p o d k ip s a m o g a C ezara:
»Brut je kralje protjerao p a je p rv i kon zu l posto.
K onzule je ovaj progno i napokon kraljem posto.«
U r o t ilo s e p r o t iv C e z a r a v i š e o d š e z d e s e t lju d i, a g la v e
u r o t e b ija h u G aj K a sije , M a r k o i D e c im B r u t. N a jp r ije s u b ili
n e o d l u č n i b i li g a n a M a r to v u p o lju z a v r ij e m e iz b o r a , k a d
p o z o v e t r i b u s e n a g la s a n j e , r a z d ij e liv š i u l o g e b a c ili s m o s t a ,
d o č e k a li d o lj e i u b ili, ili b i g a n a p a li n a S v e to j c e s t i, ili k o d
u la z a u k a z a liš t e . A li k a d j e z a p e t n a e s t o g a o ž u jk a b ila s a z v a ­
n a s e n a t s k a s j e d n ic a u P o m p e j e v u v ij e ć n ic u , b r z o s u d a li
p r e d n o s t i t o m e v r e m e n u i t o m e m je s tu .
81. C e z a r a s u , m e đ u t im , n je g o v u b liz u s m r t n a v ije s tila
o č it a z n a m e n ja . K a d s u n e k o lik o m j e s e c i p r ije t o g a n a se lje -
n ic i u k o lo n iji K a p u i, k o ji s u s e o n a m o p r e s e lili p o J u lije v u
z a k o n u , z a g r a d n ju s v o j ih k u ć a p r e k a p a li p r a s ta r e g r o b o v e -
a t o s u j o š r e v n ije s t a li č in iti k a d s u p r e tr a ž u ju ć i z e m lj iš t e
n a la z ili n e š t o p o s u d i c a s t a r e u m j e t n ič k e iz r a d b e - , n a š la s e
u g r o b u u k o je m j e p o p r e d a ji b io s a h r a n je n K a p is, o s n iv a č
 K a p u e, m je d e n a p lo č a is p is a n a g r č k im s l o v i m a i r ij e č im a
o v o g a sadržaja: » K ad j e d n o m b u d u o t k r iv e n e k o s t i K a p iso -
v e, ta d a ć e je d a n J u lo v p o to m a k p o g in u t i o d r u k e s v o j ih s u ­
n a ro d n ja k a , a li ć e n je g o v a s m r t d o s k o r a b it i o s v e ć e n a v e li­
k im n e v o lja m a Italije.« D a tu s tv a r n e b i t k o s m a t r a o b a jk o m
ili iz m išljo tin o m , s v j e d o č i z a n ju K o m e lij e B a lb o , n a jp o u z d a ­
n iji p rijatelj C eza ro v .
S lije d e ć ih d a n a d o z n a o j e C eza r d a s e k o n ji š t o ih j e k o d
p rijela za p r e k o R u b ik o n a p o s v e t io b o g o v i m a i p u s t i o n a s l o ­
b o d u b e z č u v a r a u p o r n o u z d r ž a v a ju o d h r a n e i d a o b iln o
liju s u z e .75 P r ilik o m j e d n e ž r tv e u p o z o r i o j e C e z a r a g a t a r (ha-
r u sp e k s ) S p u r in a n e k a s e č u v a p o g ib li k o ja s e n e ć e p r o d u ­
ljiti p r e k o Id a o ž u jsk ih (15. 3. 4 4 ). N a d a n p r ij e i s t ih I d a u l e ­
tjela j e p tic a c a r ić s l o v o r o v o m g r a n č ic o m u P o m p e j e v u v i­
je ć n ic u , a p r o g o n ile s u j e p t ic e r a z n e v r s t e iz o b liž n j e g a gaja
i o n d je j e ra str g a le . U n o ć i iz a k o je j e s v a n u o d a n u m o r s t v a
sa n ja o j e i sa m C eza r k a k o v iš e p u t a l e b d i n a d o b la c im a , a
o n d a o p e t k a k o J u p ite r u p r u ž a d e s n i c u . I K a lp u r n ij a , ž e n a
n je g o v a , sa n ja la je d a s e r u š i z a b a t n j e z in e k u ć e i d a u n je ­
z in u k rilu p r o b a d a ju n je z in a m u ž a ; o s i m t o g a s u s e n a je d ­
n o m v ra ta s p a v a o n ic e s a m a o d s e b e o t v o r ila .
Z b o g tih z n a m e n ja i z b o g t o g a š t o s e s la b o o s j e ć a o , C e z a r
s e d u g o k o le b a o b i li o s t a o k o d k u ć e i o d g o d i o o n o š t o j e s e ­
n a tu n a m is lio p r e d lo ž iti. N a p o k o n , n a p o t ic a j D e c i m a B r u t a
n e k a n e z a v a ra v a s e n a t o r e k o ji s u s e s a b r a li u p u n o m b r o ju
i v e ć d u g o ček a ju , p o đ e C eza r o k o p e t o g a s a t a 76 u s e n a t . N a
p u tu m u je n e t k o p r e d a o s p is s p la n o m u r o t e , a li C e z a r g a
j e tu r io m e đ u o s t a le s p is e k o je ?je' d r ž a o u lije v o j r u c i, d a ga
k a sn ije čita . Z a tim je b ilo z a k la n o n e k o l ik o ž r t v e n i h ž iv o t i­
nja, a li k a d n ije m o g a o d o b it i p o v o ljn a z n a m e n ja , o n j e s v e ­
je d n o u š a o u v ije ć n ic u p r e z r e v š i v j e r s k e o b z ir e , a S p u r in i s e
r u g a o d o k a z u ju ć i m u d a j e im a o k r iv o , j e r s u I d e o ž u j s k e d o ­
šle b e z ik a k v e š t e t e p o tijeg a , n o S p u r in a m u o d g o v o r i d a s u
d o d u š e d o š le , a li j o š n is u p r o š le .
82. K a d je sje o , p o s t a v ili s u s e u r o t n ic i o k o n j e g a p o d iz ­
lik o m d a m u isk a ž u p o č a s t . I o d m a h m u b l iž e p r is t u p i T ilije
C im b er, k o ji je b io p r e u z e o p r v u u lo g u , k a o d a g a ž e l i n e š t o
m o lit i. K a d g a j e C e z a r o d b i o i k r e t n j o m r u k e o d g o d i o s t v a r
n a d r u g o v r ij e m e , T ilije g a u h v a t i z a t o g u n a o b a r a m e n a .
T a d a C e z a r p o v ič e : » T a t o j e n a silje !« U t o g a j e d a n K a s k a
o d o s t r a g r a n i m a l o i s p o d g r k lja n a . C e z a r p o g r a b i K a s k in u
r u k u i p r o b o d e j e p is a lj k o m , a li k a d j e p o k u š a o s k o č i t i , z a ­
u s t a v i g a d r u g i u d a r a c b o d e ž a . K a d j e v i d i o d a o d a s v u d tr-
g n u t im b o d e ž i m a n a n j n a v a lju ju , o m o t a g la v u t o g o m i u is t i
č a s l ij e v o m r u k o m p o v u č e n a b o r t o g e d o lj e d o g le ž a n j a , d a
b i š t o p r is t o j n ij e p a o , p o k r iv š i i d o n ji d i o t ije la . I t a k o z a d o b i
d v a d e s e t i tr i u d a r c a , a s a m o je je d a n p u t, n a p r v i u d a r a c , u z ­
d a h n u o b e z r ije č i, p r e m d a n e k i k a ž u d a j e M a r k u B r u t u , k a d
je, n a n je g a n a v a ljiv a o , r e k a o g r č k i: »I ti, sin k o ? !«
B u d u ć i d a s u s e s v i r a z b je g li, l e ž a o j e j e d n o v r ij e m e m r ­
ta v , d o k g a n i s u tr i o b i č n a r o b a m e t n u l a n a n o s ilj k u i o d n i ­
j e l a k u ć i, a j e d n a m u j e r u k a v is j e la iz n o s ilj k e . M e đ u t o l ik i m
r a n a m a , k a k o j e iz j a v io l ij e č n ik A n t is t ij e , b il a j e s m r t o n o s n a
sa m o je d n a , i to d ru g a , k o ju j e z a d o b io u p rsa .
I s p r v a s u u r o t n ic i im a li n a m je r u d a tije lo u b ije n o g a o d ­
v u k u u T ib e r , n j e g o v i m u t a k z a p l i j e n e i n j e g o v e o d r e d b e
u k i n u , a li s u i z s t r a h a p r e d k o n z u l o m M a r k o m A n t o n i j e m
i z a p o v j e d n i k o m k o n j a n i š t v a L e p i d o m 77 o d u s t a l i o d t e n a ­
m je r e .
83. T a d a j e n a z a h t je v C e z a r o v a t a s t a L u c ij a P iz o n a o t v o ­
r e n a C e z a r o v a o p o r u k a i p r o č it a n a u k u ć i A n t o n ij e v o j . T u j e
o p o r u k u C e z a r b i o n a č i n i o 13. r u j n a p r e t h o d n e g o d i n e (4 5 )
n a s v o m d o b r u k o d L a v ik a i p o v j e r io j e v r h o v n o j v e s t a lin k i.
K v in t T u b e r o n k a ž e d a j e C e z a r s v e o d s v o g a p r v o g k o n z u ­
la t a p a d o p o č e t k a g r a đ a n s k o g a r a ta u s v o j im o p o r u k a m a
U v ije k z a b a š t in ik a u p i s i v a o G n e ja P o m p e j a i d a j e t o p r e d
v o j n i c im a u v ije k j a v n o p r o č it a o . A li u p o s lj e d n j o j s v o jo j o p o ­
r u c i o d r e d i o j e k a o b a š t i n i k e tr i u n u k a s v o j ih s e s ta r a : G aja
O k ta v ija n a tr i č e t v r t in e , a L u c ija P in a r ija i K v in ta P e d ija n a
p r e o s t a l u č e t v r t in u b a š t in e . N a k r a ju o p o r u k e j o š j e p o s i n i o
G a ja O k ta v ija , p r im iv š i g a u s v o j u p o r o d i c u i d a v š i m u s v o j e
i m e .78 V e ć in u s v o j ih u b o j i c a im e n o v a o j e s k r b n ic i m a s v o m e
s in u , a k o m u s e k o ji r o d i, a D e c im a B r u t a s t a v io j e t a k o đ e r
m e đ u b a š t i n i k e d r u g o g a r e d a .79 N a r o d u j e o s t a v i o s v o j e
 vrtove oko Ubera za javnu u p otrebu , a sv a k o m građaninu
po tri stotine sestercija.
84. Kad je bio oglašen sp rovod , p o d ig n u ta j e lo m a č a na
Martovu polju pokraj g ro b n ice Ju lijin e80, a p r e d govorn icorti
na Forum u postavljen je p o zla ćen i m o d e l h ra m a V en ere
Majke; u njemu je stajao b jelok osn i o d a r p o k r iv e n zla to m I
grimizom, a do uzglavlja b io j e stu p s o d je ć o m u k o jo |% ’ Ce­
zar bio ubijen. Oni koji su k an ili d o n ijeti p o g r e b n e d a ro v e
dobili su uputu - jer se č in ilo d a za p o sm r tn u p o v o r k u n e ć e
biti dovoljan dan - neka ih, b ez ob zira n a o d r e đ e n i red , n o s e
n a Martovo polje k ojim g o d g ra d sk im p u to v im a t k o h o ć e :81
Za vrijem e p o g reb n ih igara p je v a n i s u iz P a k u v ijev e tra­
gedije Presuda o oružju neki d ije lo v i p r ik la d n i d a iza z o v u sa ­
m ilost za p o g in u lo g a i m ržn ju n a u b o jic e , k a o n a prim jer:
»Zar tako sebi ja sačuvah ubice?«
i iz A cilijeve Elektre d ijelovi s lič n o g sad ržaja.
Mjesto p o g reb n o g a g o v o r a o b ja v io j e k o n z u l A n to n ije
p rek o glasn ik a sen a tsk i zak ljučak k o jim j e s e n a t p r iz n a o C e­
zaru sv e b o ža n sk e i lju d sk e p o č a sti, is to ta k o d a o j e p r o č ita ti
zakletvu k ojom su s e sv i se n a to r i o b v e z a li n a o b r a n u to g a
jed n o g a čovjeka. S am j e d o d a o te k n e k o lik o s v o jih riječi.
O dar su p red g o v o rn icu n a F o ru m d o n ije li č in o v n ic i u s lu ­
žbi i b ivši slu žb en ici. D o k s u j e d n i p r e d la g a li d a s e tije lo s p a ­
li u k a p elici J u p itera K a p ito lsk o g , a d r u g i u P o m p e je v o j v i­
jećn ici, p o ja v e s e n a je d n o m d va n e z n a n c a s m a č e m o b o k u
i sa d va k o p lja u ru k a m a te g o r u ć im b a k lja m a z a p a le o d a r .
O dm ah je m n o š tv o k o je j e sta ja lo n a o k o lo d o n ij e lo s u h o g a
šib lja te su d a č k e k lu p e i s to lic e , n a p o k o n s v e p r e d m e t e š t o
su o n d je b ili k a o p o g r e b n i d a ro v i. Z a tim s u s v ir a č i i g lu m c i
sv u k li s a s e b e o d ije lo , k o je s u u z e li iz g a r d e r o b e z a tr iju m fe
i o b u k li za sa d a šn ju zg o d u , p a g a r a s tr g a li i b a c ili n a p la m e n ;
isto tako le g io n a rsk i v e te r a n i s v o je o r u ž je u k o j e m s u p r a t ili
sp rovod ; m n o g e g o s p o đ e t a k o đ e r sv o j n a k it k o ji s u n o s il e , t e
zla tn e k u tijice i d je č a č k e t o g e sv o jih s in o v a .82
U toj su v elik o j d rža v n o j ž a lo s ti i m n o g o b r o j n i s t r a n c i,
n a sta n jen i u R im u , n a p o s e b n im s v o jim s a s t a n c im a s v a k i n a
s v o j n a č i n p j e v a li t u ž a ljk e , o s o b i t o Ž id o v i, k o ji s u t a k o đ e r u
n e k o l i k o u z a s t o p n i h n o ć i p o s j e ć i v a li iz g o r j e lu l o m a č u .83
8 5 . N a r o d j e o d m a h iz a s p r o v o d a p o h r l i o s b a k lj a m a p r e ­
m a k u ć i B r u t a i K a sija ; s a m o s t e š k o m m u k o m b il i s u o d a n ­
d e o d b i j e n i . N a t e l j u d e n a i đ e H e lv ij e C in a , a o n i , d r ž e ć i g a
u z a b u n i z a K o m e l i j a C in u , k o j e g a s u u p r a v o t r a ž ili j e r j e
d a n p r ij e t o g a u s k u p š t i n i o š t r o g o v o r i o p r o t i v C e z a r a , u b ij u
g a i g la v u n je g o V u n a t a k n u n a k o p lj e i p o n e s u j e k r o z g r a d .
P o s l ij e j e n a r o d n a F o r u m u p o d i g a o j a k s t u p g o t o v o d v a d e ­
s e t s to p a v is o k o d n u m id s k o g a m r a m o r a s n a tp is o m »O cu
d o m o v in e « . K o d n je g a s u j o š d u g o v r e m e n a p r in o s ili žr tv e ,
p o l a g a l i z a v j e t e i u z z a k le t v u n a C e z a r o v o i m e iz g la đ iv a li
n e k e n e s u g la s ic e .
86 . K o d n e k i h j e s v o j ih p r ij a te lj a C e z a r o s t a v i o d o j a m d a
n ij e h t i o d u l j e ž iv j e ti i d a s e n ij e o k o t o g a t r s io , j e r m u j e
z d r a v lj e b i l o p r i l i č n o n a r u š e n o , i d a z a t o n ij e n i m a r i o z a
o n o š t o s u g a z n a m e n j a o p o m in j a l a i p r ij a te lj i m u j a v l j a li
N e k i m i s l e d a s e p o u z d a v a o u s p o m e n u t i s e n a t s k i z a k lj u č a k
i z a k l e t v u t e d a j e s t o g a u k l o n i o i s t r a ž e H is p a n a c a , k o ji s u
g a i n a č e s v u d a s m a č e v i m a p r a t ili. D r u g i, n a p r o t iv , m i s l e d a
j e v o l i o j e d a n p u t s e i z l o ž it i z a s j e d a m a , k o j e s u m u o d a s v u d
p r ij e t ile , n e g o s e u s t a l n o m s t r a h u č u v a t i. N e k i, n a p o k o n ,
k a ž u d a j e z n a o g o v o r it i: » N ije t o l ik o u m o j e m k o li k o u d r ­
ž a v n o m i n t e r e s u d a j a o s t a n e m živ : j a s a m v e ć d a v n o p o s t i ­
g a o o b i l j e m o ć i i s la v e , a li d r ž a v a n e ć e b i t i m ir n a a k o s e
m e n i š t o d o g o d i , n e g o ć e d o ž iv j e t i j o š m n o g o s t r a s n ij e g r a ­
đ a n s k e r a to v e .«
8 7 . U t o m s e m e đ u t i m g o t o v o s v i p o t p u n o s la ž u d a m u
s e t a k v a s m r t d o g o d i l a u p r a v o p o n je g o v o j ž e lj i. K a d j e , n a ­
im e , j e d n o m k o d K s e n o f o n t a 84 p r o č i t a o d a j e K ir u s v o j o j
z a d n jo j b o l e s t i d a o n e k e n a l o g e z a s v o j s p r o v o d , p r e z ir n o s e
iz r a z io o t a k o p o la g a n o j s m r t i i z a s e b e z a ž e li o b r z u s m r t.
D a n p r ij e p o g ib ij e , k a d s e z a s t o l o m k o d M a r k a L e p id a p o ­
v e o r a z g o v o r o t o m e k o ji j e k o n a c ž iv o t a n a jz g o d n ij i, d a o j e
p r e d n o s t b r z o j i n e n a d a n o j s m r t i.
88 . P o g in u o j e u p e d e s e t i š e s t o j g o d i n i ž iv o t a i b i o j e
u v r š t e n m e đ u b o g o v e , a li n e s a m o p o o b ja v i o n i h k o ji s u t o
zak ljučili, n e g o i p o u v je r e n ju n a r o d a . Z a ig a r a , n a im e , k o je
je o d m a h iza n je g o v e a p o te o z e n je m u u č a s t p r i r e d i o n je g o v
b a štin ik A u gu st, sja la j e z v ije z d a r e p a t ic a k r o z s e d a m u z a ­
s to p n ih d a n a , a izla zila j e o k o j e d a n a e s t o g a s a t a 85. V je r o v a lo
s e d a j e to d u ša C ezara, k o ji j e p r im lj e n u n e b o . S t o g a s e n a
n jeg o v u k ip u izn a d t je m e n a n a la z i z v ije z d a .
0 v ijećn ici u k o jo j j e u b ije n d o n e s e n a j e o d l u k a d a s e z a ­
zida, a Id e o žu jsk e d a s e n a z o v u » O c o u b o js tv o « i d a s e n ik a ­
d a n a taj d a n n e o d r ž a v a s e n a t s k a s j e d n ic a .
89. O d n je g o v ih u b o jic a n ije g a g o t o v o n ij e d a n p r e ž iv io
v iše o d tri g o d in e i n ije d a n o d n jih n ije u m r o n a r a v n o m
sm rću . P o što su sv i b ili o s u đ e n i, j e d a n j e o v a k v o m , d r u g i
o n a k v o m n e s r e ć o m za g la v io , j e d n i u b r o d o lo m u , d r u g i u
boju; n e k o lik o s e n jih u b ilo is t im o n im b o d e ž o m k o j im s u
ran ili C ezara .86
 August

1. R o d O k ta v ijev a ca b io j e n e k a d a v r lo u g le d a n u V elitri:
z a t o im a m n o g o zn a k o v a . P on ajp rije, je d n a s e u lic a u n ajživ­
lje m d ije lu g r a d a v e ć o d d a v n in e zv a la O ktavijeva; o s im to g a ,
p o k a z iv a o s e o n d je ž r tv e n ik š to g a j e p o s v e t io n e k i O ktavije;
k a d je , n a im e , taj O k ta v ije k a o z a p o v je d n ik u ra tu s a s u s je ­
d im a u p r a v o p r in o s io žrtv u b o g u M artu , stig la j e n e n a d a n o
V ijest o n a p a d a ju n e p r ija te lja ; o n j e n a p o la p r ije s a n d r o b
s k in u o s v a tr e i r a s je k a o g a p a p o š a o u b o j, i v r a tio s e k a o
p o b je d n ik . N a to j e b io s t v o r e n n a r o d n i z a k lju č a k k o ji j e
o d r e đ iv a o d a s e i u b u d u ć e n a s lič a n n a č in p r in o s i ž iv o tin j­
s k i d r o b b o g u M a rtu , a o s t a lo m e s o d a s e im a d a v a ti O k-
ta v ije v c im a .
2. Taj j e r o d kralj T a rk v in ije S tariji u v r s tio u s e n a t m e đ u
r o d o v e n iž e g a ra zre d a , a s k o r o z a tim p r e v e o g a j e S erv ije
T u lije m e đ u p a tricije; u tije k u v r e m e n a p r e š a o j e u p le b e js k i
sta le ž , a o n d a s e o p e t n a k o n d u g o g a v r e m e n a p o b o ž a n s k o m
J u liju v r a tio u p a tr ic ijsk i sta le ž . P rvi k oji j e iz t o g a r o d a p r i­
m io v is o k u d rž a v n u s lu ž b u g la so v a n je m n a r o d a b io j e G aj
R uf. O n j e k a o č o v je k k v e s to r s k o g a p o lo ž a ja im a o s in o v e
G n eja i G aja, o d k o jih p o tje č u d v ije p o r o d ic e O k ta v ijev a ca ,
k o jih j e s u d b in a b ila u p r a v o o p r e č n a : G n ej n a im e i sv i n je ­
g o v i p o t o m c i r e d o m v r š ili s u n a jv iše d r ž a v n e s lu ž b e , a G aj i
n je g o v i p o to m c i, b ilo slu č a jn o ili sv o jo m v o ljo m , o s t a li s u u
v it e š k o m s ta le ž u s v e d o A u g u sto v a o c a . P rad jed A u g u sto v
s lu ž io j e za d r u g o g a p u n s k o g ra ta k a o v o jn ič k i tr ib u n n a S i­
ciliji p o d z a p o v je d n iš tv o m E m ilija P a p a (205). D jed s e n je g o v
z a d o v o ljio m u n ic ip a ln im s lu ž b a m a t e j e k a o v r l o b o g a t č o ­
vjek u p o tp u n o m m ir u d o ž iv io d u b o k u s t a r o s t.
Ali o t o m e g o v o r e i d r u g i p is c i. S a m A u g u s t n e p i š e n iš t a
d r u g o n e g o d a s e r o d io o d s ta r e i b o g a t e v i t e š k e o b it e lj i, u
kojoj je n je g o v o ta c p r v i b io s e n a to r . M a r k o A n t o n ij e p r e d ­
b a cu je m u d a j e n je g o v p r a d je d b io s lo b o d n j a k iz T u r ij s k o g a
o k ru ga, p o za n im a n ju u žar, a d je d n je g o v d a j e b i o n o v č a r .
D ru g o n išta n is a m n a š a o o A u g u s t o v im p r e c im a s o č e v e
stra n e.
3. N jeg o v o ta c Gaj O k ta v ije v e ć j e u r a n o j m l a d o s t i p o s j e ­
d o v a o v e lik im u ta k i u g le d , ta k o d a s e u p r a v o č u d i m š t o i o
n jem u n e k i p is c i p iš u d a j e b io n o v č a r , d a p a č e d a j e b io
m e đ u r a zd a v a čim a n o v c a i p o m a g a č im a k o d k u p o v a n j a g la ­
sa č a n a M a rto v u p o lju . T a o n j e o d r a s t a o u v e l ik o m b o g a t ­
stvu , p a je la k o n e s a m o m o g a o p o s t i ć i s lu ž b e , n e g o i h i iz ­
v rsn o o b avljati. P o slije p r e t u r e d o b i o j e u p r a v u p r o v in c ij e
M a k ed o n ije. N a p u tu o n a m o u n iš t io j e p o b j e g le r o b o v e , p o ­
sljed n je o sta tk e S p a r ta k o v e i K a t ilin in e v o j s k e , k o j i s u b ili
za p o sjeli p o d r u č je o k o Turija; t o m u j e s e n a t p o v j e r io k a o iz ­
v a n red n i za d a ta k . P r o v in c ijo m j e u p r a v lja o j e d n a k o p r a v e ­
d n o k a o i h ra b ro . P o ra zio j e u v e lik o j b it k i B e š a n e i T r a č a n e ,
a s a sa v e z n ic im a j e p o s t u p a o t a k o p o š t e n o , d a i m a m o p is m a
M arka C ic e r o n a u k o jim a s v o g a b r a ta K v in ta , k o ji j e u i s t o
vrijem e b io p r o k o n z u l u p r o v in c iji A ziji { 6 1 - 5 8 ) , a li n e b a š n a
d o b ru g la su , p o tič e i o p o m in je n e k a s e u b r iz i z a d o b r o s a ­
v ezn ik a u g le d a u s v o g a s u s je d a O k tavija.
4. V raćaju ći se iz M a k e d o n ije (59) u m r o j e O k ta v ije n a ­
g lo m sm rću , p rije n e g o s e m o g a o p r ija v iti k a o k a n d id a t za
k o n zu la t. O sta v io je tr o je d jece: O k ta v iju sta r iju , k o ju j e
im a o s a ž e n o m A n h a rijo m , te O k ta v iju m la đ u i A u g u s t a , k o je
je im a o s A tijom . A tija je b ila k ć i M a rk a A tija B a lb a i J u lije ,
se str e Gaja C ezara.
B a lb o je s o č e v e str a n e p o tj e c a o iz A r ic ije , iz p o r o d i c e s
v e lik im b r o je m se n a to r s k ih p r e d a k a , a s m a j č in e s t r a n e b io
je u n ajtješn jem sr o d s tv u s P o m p e je m V e lik im . P o s t ig a o je
slu žb u p reto ra , a p o s lije to g a b io j e č la n p o v j e r e n s t v a o d
d v a d e se t ljud i, k o ji s u p o J u lijev u z a k o n u 1 p o d ij e lili k a m -
 p a n s k o z e m ljiš te m e đ u n a r o d . A li isti A n to n ije , k o ji s p r e z i­
ro m g le d a i n a p o d r ije tlo A u g u s to v o s m a te r in e s t r a n e , p r e d ­
b a c u je m u d a j e n je g o v p r a d je d b io a fr ič k o g a p o d r ije tla i d a
j e s a d v o d io tr g o v in u p o m a s tim a , s a d m lin u A riciji. K a sije
iz P a r m e u n e k o m p is m u s p o m in je A u g u sta n e s a m o k a o
u n u k a m lin a r a , n e g o d a p a č e k a o u n u k a s ir o m a š n a m je n ja č a
n o v c a o v im riječim a : » B r a šn o k o d tv o je m a te r e p o t j e č e iz
n a jp r o s tije g a m lin a u A riciji, a z a m ije s io g a j e n e r u ls k i u lič n i
m je n ja č r u k a m a z a p r lja n im o d z a r a đ e n ih s it n iš a .« 2
5. R o d io s e A u g u st z a k o n z u lo v a n ja M a rk a T u lija C ic e r o ­
n a i G aja A n to n ija (63), n a d a n 2 3 . ru jn a, m a lo p r ije s u n č e v a
iz la sk a , u P a la tin s k o m r a jo n u k o d » G o v e đ ih g la v a « 3, g d je
s a d a sto ji n je g o v o s v e tiš te , k o je j e u r e đ e n o k r a tk o v r ij e m e
n a k o n n je g o v e sm r ti. K a k o , n a im e , u s e n a t s k im z a p is n ic im a
sto ji, n e k i j e m la d i p a tr ic ij. Gaj L e to r ije , k a d j e b io o p t u ž e n
z b o g p r e lju b a , z a o la k ša n je k a z n e , o s im m la d o s t i i p o d r ije tla ,
p r e d s e n a t o r im a n a v o d io i t o d a je p o s j e d n ik i g o t o v o č u v a r
s v e to g a tla k o je g a s e p r v o g a b o ž a n s k i A u g u st k o d s v o g a r o ­
đ e n ja d o ta k a o ,4 p a j e m o lio d a g a p o m ilu j u iz o b z ir a n a n je ­
g o v a ta k o r e ć i v la s t it o g a i o s o b it o g a b o g a ; n a t o j e d o n e s e n a
o d lu k a d a s e taj d io k u ć e p r e t v o r i u s v e tiš te .
6. A u g u s t o v a d je č ja s o b a p o k a z u je s e j o š d a n a s n a d j e ­
d o v s k o m im a n j u u p r e d g r a đ u k o d V e litr e : m a l e n a j e t o
s o b a i n a lik n a s m o č n i c u , a u o k o l i c i v la d a u v j e r e n j e d a s e
A u g u s t o n d je i r o d io . U ć i u n ju b e z n u ž d e i b e z p o š t o v a n j a
s m a t r a s e s v e t o g r đ e m , j e r s e u v r ij e ž ilo s t a r o u v j e r e n j e d a
o n im a k o ji l a k o u m n o u n ju u la z e d o la z i p r e d o č i n e k i u ž a s
i s tr a h . T o s e u v je r e n je d o s k o r a i p o tv r d ilo : k a d j e n a i m e
n e k i n o v i p o s j e d n ik k u ć ic e , b il o s lu č a j n o ili iz ž e lj e d a t o
istr a ž i, p o š a o o n a m o s p a v a t i, d o g o d il o s e d a j e p o s l i j e n e ­
k o lik o n o ć n ih s a t i iz n e n a d a n e v id lj iv o m s i lo m b i o o d a n d e
iz b a č e n t e g o t o v o p o lu m r t a v z a j e d n o s p o s t e l j o m n a đ e n
p r e d v r a tim a .
7. D ije te j e d o b ilo n a d im a k T u rijsk i, b i lo n a u s p o m e n u
p r a d je d o v s k o g a p o d r ije tla , ili z a to š t o j e u p o d r u č ju o k o T u -
rija k r a tk o v r ije m e p o s lij e n je g o v a r o đ e n ja n je g o v o t a c O k -
ta v ije s r e tn o v o je v a o p r o t iv p o b je g lih r o b o v a . D a j e u is t in u
im a o n a d im a k T u r ijsk i, m o g u p o t v r d i t i p r i l i č n o s ig u r n im
d o k a z o m , j e r s a m s l u č a j n o d o b i o s t a r u m j e d e n u s l i č i c u iz
n j e g o v e d j e č j e d o b i , a n a n jo j j e ž e l j e z n i m i g o t o v o v e ć iz li­
z a n im s l o v i m a i s p i s a n ta j n a d im a k ; s l i č i c u s a m p o k l o n i o n a ­
š e m c a r u 5, k o ji j e s a d a p o š t u j e m e đ u L a r im a s v o j e s p a v a o ­
n ic e . A li i M a r k o A n t o n ij e č e s t o u s v o j i m p i s m i m a A u g u s t a
u v r e d lj iv o n a z iv a T u r ij c e m , a o n s a m n e o d g o v a r a n a t o n i ­
š t a d r u g o n e g o d a s e č u d i š t o m u s e p r ij a š n j e i m e k a o s r a ­
m o ta p r e d b a c u je .
P o s lije j e u z e o i m e G aj C e z a r , a z a t i m n a d i m a k A u g u s t ,
i m e n a t e m e lj u o p o r u k e s v o g a p r a u j a k a , a n a d i m a k n a p r i­
j e d l o g s e n a t o r a M u n a c ij a P la n k a ; k a d s u n e k i p r e d l a g a l i d a
g a t r e b a n a z v a t i R o m u lo m k a o n o v o g o s n i v a č a R im a , p r e v l a ­
d a o j e p r ij e d lo g d a s e r a d ij e n a z o v e A u g u stu s ( U z v i š e n i ) 6, j e r
je to n e s a m o p o tp u n o n o v i n e g o i k u d ik a m o o d lič n iji n a ­
d im a k , b u d u ć i d a s e i s v e t a m j e s t a g d j e a u g u r i o b a v lj a j u k a ­
k v u p o s v e t u z o v u augusta ( u z v i š e n a ) o d r i j e č i a u c tu s ( p o r a s t )
i l i o d p o n a š a n j a i l i t e k a p t i c a (a viu m g estu s g u stu sve), k a o š t o
i E n ij e u č i p iš u ć i:

Augusto augurio p o stq u a m in clu ta c o n d ita R o m a e s t

( P o š t o j e s la v n i R im a u g u r ij e m o s n o v a n s v e t i m .)

8. U d o b i o d č e tir i g o d in e iz g u b io j e o c a . U d v a n a e sto j
g o d in i o d r ž a o j e p r e d n a r o d o m p o h v a l n i g o v o r s v o j o j p o k o j ­
n o j b a k i J u liji7. Č e t ir i g o d i n e n a k o n t o g a , p o š t o j e o b u k a o
m u ž e v n u t o g u , p r i m io j e p r il i k o m C e z a r o v a a f r ič k o g a tr i­
j u m f a v o j n ič k e d a r o v e , p r e m d a z b o g m l a d o s t i n i j e s u d j e l o ­
v a o u r a tu . K a d m u j e p r a u ja k d o s k o r a p o š a o u H is p a n ij u
p r o t iv s i n o v a G n e ja P o m p e j a (4 6 ), s l i j e d i o g a j e A u g u st,
p r e m d a s e t e k b i o o p o r a v io o d t e š k e b o l e s t i ; i š a o j e s m a l o m
p ra tn jo m p o p u to v im a z a p o s je d n u tim o d n e p r ij a te lj i, a d o ­
ž iv io j e č a k i b r o d o lo m ; t a k o f e s t e k a o v e l i k o p r iz n a n j e C e ­
za ro v o , p o k a za v ši b r z o ta k o đ e r z n a ča jn e o s o b in e u z u p o r n u
o d l u č n o s t k o j o m j e o s t v a r io taj p u t.
K a d j e C e z a r p o s lij e p o k o r e n j a H is p a n ij e s p r e m a o v o jn i
p o h o d n a D a č a n e i d a lje n a P a r te , b i o j e A u g u s t n a p r ij e d p o ­
s la n u A p o lo n iju , g d je s e n e k o v r ij e m e z a d r ž a o b a v e ć i s e n a -
u k a m a . Č im j e s a z n a o d a j e C eza r u b ije n , a o n im e n o v a n b a š -
t in i k o m (4 4 ), d u g o j e o k lije v a o d a li b i n a jb liž e le g ij e m o lio
z a p o m o ć , a li t u n a m je r u n a p u s t i k a o n a g lu i n e z r e lu . N a p o ­
k o n s e v r a ti u R im i o n d j e p r e u z m e b a š tin u , p r e m d a m u s e
m a jk a sk a n jiv a la , a o č u h g a M a r c ije F ilip , b iv š i k o n z u l, ž iv o
o d t o g a o d v r a ć a o . I o d t o g a je v r e m e n a p o m o ć u s a k u p lj e n ih
v o j s k a n a jp r ije s M a r k o m A n to n ije m i M a r k o m L e p id o m , z a ­
t i m s a m o s A n t o n ij e m g o t o v o d v a n a e s t g o d in a u p r a v lja o d r ­
ž a v o m , n a p o k o n j e č e t r d e s e t i č e t ir i g o d in e s a m b i o n a č e lu
d r ž a v i.
9. P o š t o s a m u g la v n im c r ta m a iz lo ž io n je g o v ž iv o t, o b r a ­
d i t ć u s a d a p o j e d i n e s t r a n e n je g o v a ž iv o ta , a li n e u v r e m e n ­
s k o m s lij e d u , n e g o p o v r s ta m a , d a b i s e m o g le š t o p r e g le d -
n ije p r ik a z a t i i s h v a t i t i
G r a đ a n s k ih j e r a to v a v o d io p et: m u tin s k i, filip s k i, p e r u -
z ijsk i, s i c il s k i i a k c ijs k i.8 P rv i j e i p e t i v o d io p r o tiv M a rk a A n-
to n ija , d r u g i p r o t iv B r u t a i K asija, t r e ć i p r o tiv L u cija A n to -
n ija , b r a t a tr iju m v ir o v a , č e t v r t i p r o t iv S e k s t a P o m p e ja , s in a
G n e je v a .
10. P o č e t a k i u z r o k s v ih tih r a to v a b io j e za n jeg a u u v je ­
r e n j u d a n i š t a n ije v a ž n ij e n e g o o s v e t it i s m r t u ja k a i o č u ­
v a t i n j e g o v e o d r e d b e . O d m a h č im s e v r a tio iz A p o lo n ije , o d ­
l u č io j e d a B r u t a i K a sija n a jp rije n a p a d n e s ilo m d o k j o š n i­
š t a n e s lu t e , a o n d a , b u d u ć i d a s u p r e d v iđ e n o j o p a s n o s ti
u m a k li b ije g o m , o d lu č i ih n a p a s ti p u te m z a k o n a i u n jih o v o j
o d s u t n o s t i o p t u ž it i ih z b o g u m o r s tv a . N a jp rije j e s a m p r ir e ­
d i o ig r e u č a s t C e z a r o v e p o b je d e , k a d s e t o n is u u s u d ili u č i­
n it i o n i k o jim a j e t o b ila s lu ž b e n a d u ž n o s t. D a b i i s v e o s t a lo
j o š o d l u č n i j e m o g a o iz v r š iti, p r ija v io s e z a k a n d id a ta n a
m j e s t o u p r a v o u m r lo g a p u č k o g a tr ib u n a , p r e m d a j e b i o p a t ­
ric ij, a li j o š n e s e n a t o r .9 A li k a d s e n je g o v im p o k u š a jim a p r o ­
t iv io k o n z u l M a r k o A n to n ije , o d k o je g a j e o č e k iv a o u p r a v o
n a jja č u p o t p o r u , i k a d m u o v a j n i u je d n o j stv a ri n ije p r u ž io
n i n a j o b ič n ij e z a k o n s k e p o d r š k e d o k s e n ije sv a k i p u t n a g o ­
d io s n jim z a v e lik u s v o t u n o v a c a , p r e š a o j e k o p tim a t im a 10,
j e r j e v id io d a im j e A n to n ije m rza k n a jv iš e z a to š t o j e p o d -
s j e d a o D e c im a B r u ta u M u tin i h o t e ć i d a g a o r u ž je m is tje r a
iz p r o v in c ij e k o ju m u j e d a o C ezar, a s e n a t p o tv r d io . Z a to j e
 August n a p oticaj n e k o lic in e p r is t a š a n a š a o lj u d e k o ji ć e An
tonija ubiti, ali k a d j e o s n o v a b ila o t k r iv e n a , p o č e o s e bojati
iste o p a sn o sti za s e b e , p a j e u z n a jv e ć e n o v č a n e žrtv e pre.
d o b io C ezarove v e te r a n e d a b u d u n a p o m o ć n je m u i repub-
lici. N ato je d o b io n a lo g d a toj s k u p lj e n o j v o j s c i zap ovijed a
kao p rop retor i d a z a je d n o s H ir c ij e m i P a n z o m , k o ji su na­
stu p ili k on zu lsk u slu žb u , p o đ e u p o m o ć D e c im u B r u tu . p0.
vjereni m u rat sv r šio j e za tri m j e s e c a u d v ije b itk e . U prvoj
je, kako p iše A n tonije, p o b je g a o i is t o m s e p o s lij e d v a dana
o p et pojavio b ez v o jv o d s k o g p la š t a i b e z k o n ja , a u d ru go j je,
kako se p o u zd a n o zn a, iz v r š io n e s a m o v o j v o d s k u n e g o i voj­
ničku d u žn ost, što v iše , u s r e d b o r b e , k a d j e s t j e g o n o š a n jego­
ve legije b io te šk o ra n jen , u z e o j e o r la n a r a m e n a i d u g o ga
nosio.

11. B u d u ći d a su u t o m r a tu p o g in u l a o b a k o n z u la , Hir-
cije u boju, a P anza m a lo k a sn ije o d r a n e , p r o š ir io s e g la s da
su ob ojica u b ijen i n je g o v im n a s t o j a n j e m , k a k o b i o n , kad
A ntonije b u d e p o ra žen a r e p u b lik a o s t a n e b e z k o n z u la , sam
p ostao g o sp o d a r n a d p o b j e d o n o s n im v o j s k a m a . P a n z in a je
sm rt d o ista b ila ta k o su m n jiv a , d a j e n j e g o v lije č n ik G lik on
b io zatvoren p o d o p tu ž b o m d a j e u r a n u n a li o o tr o v a . Akvi-
lije N iger dodaje d a je d r u g o g a k o n z u la , H ir c ija , s a m A u gu st
u b io u b ojn om m ete žu .

12. K ad je, m e đ u tim , A u g u st s a z n a o ' d a j e A n to n ije p o sli­

je b ijega n a ša o u to č iš te k o d M a rk a L e p id a i d a o s t a li vojvo­
d e i vojske pristaju u z n jeg a , o s t a v i b e z o k lije v a n j a op tim at-
sku stranku, a k a o ,iz lik u za p r o m je n u s v o g r a sp o lo ž e n ja
u zeo je riječi i d jela n e k ih p o je d in a c a , d a s u ga, n a prim jer,
jed n i nazvali d ječa k o m , a d r u g i p o r u g ljiv o n a b a c ili d a g a tre­
b a p očastiti i d ig n u ti11, d a s e n e b i m o r a la n je m u n i n jego­
vim veteran im a p rizn a ti z a s lu ž e n a n a g r a d a . D a b i š t o očitije
dokazao kako s e k aje z b o g s v o g a p r ija š n je g p o lit ič k o g drža­
nja, n a m etn u o je g ra đ a n im a N u r s ije g o l e m u g lo b u , a k ad je
nisu m ogli p latiti, istjera o ih je iz n jih o v a g r a d a , s v e t o zato
što su su g ra đ a n im a k oji s u p a li u b itk i k o d M u t in e n a grad­
ski trošak p o d ig li g ro b n i s p o m e n ik s n a tp is o m : »O n i su p o ­
ginuli za slobodu!«
 13. S k lo p iv š i sa v e z s A n to n ijem i L e p id o m sv r šio j e i fi-
lip sk i rat (42) u d v ije b itk e , p r e m d a je b io b o le sta n i slab; u
p rvoj j e b itk i iz g u b io ta b o r i je d v a p o b jeg a o n a A n ton ijevo
k rilo . U u sp je h u t e sv o je p o b je d e 12 n ije s e zn a o ob u zd ati: gla­
v u j e B r u to v u p o s la o u R im d a s e b a c i d o n o g u C ezarova
kipa; u p r a v o p r o tiv n a jo d ličn ijih za ro b ljen ik a b je sn io j e d o ­
b a c u ju ć i p o g r d n e riječi. T a k o se, n a prim jer, p rip ovijed a d a
j e j e d n o m e k o ji g a j e n a k o lje n im a m o lio za p risto ja n p o k o p
o d g o v o r io : » P tice ć e s e v e ć p o b r in u ti za to!« D ru gim a je
o p e t, o c u i sin u , k o ji s u g a m o lili d a im p o k lo n i život, n are­
d io d a k o c k o m ili ig r o m p rstiju o d lu č e k oji treb a d a b u d e
p o m ilo v a n i n a to j e g le d a o k a k o s u o b o jic a izHahnn1aJ jer,
k a d j e o ta c , k o ji s e d r a g o v o ljn o p r e d a o k rvn ik u, p o g in u o , sin
j e ta k o đ e r p o č in io sa m o u b o js tv o . Z ato s u d ru gi, m e đ u n jim a
i M a rk o F a v o n ije, p o z n a ti o p o n a ša te lj K aton ov, k ad s u u
o k o v im a b ili iz v e d e n i p r e d vojsk u , v o jv o d u A n ton ija p ozd ra­
v ili s p o š to v a n je m , a n je g a p r e d sv im a o b a su li najružnijim
p ogrdam a.
P o s lije p o b j e d e p o d ije lili s u p o s lo v e ta k o , d a j e A n ton i-
j e d o b i o u p r a v u Is to k a , a A u g u st j e im a o o d v e s t i v e te r a n e
u Ita liju i o n d je ih n a s e lit i p o m u n ic ip a ln im z e m ljiš tim a
P r ito m n ije s t e k a o h v a le n i o d v e te r a n a n i o d p o sje d n ik a ,
j e r s u s e o v i p o to n j i tu ž ili Što ih tjeraju s p o sje d a , a o n i
p r v i d a s e s n jim a n e p o s t u p a k a k o s u s e p r e m a z a slu g a m a
n a d a li.
14. U t o j e v r ije m e (41) L u cije A n ton ije, u zd aju ći s e u
k o n z u ls k u slu ž b u , k o ju je v ršio , i u m o ć sv o g a b rata, p o k u ­
ša v a o iza zv a ti n e r e d e , a li g a je A u gu st p r isilio d a p o b je g n e u
P eru ziju , g d je g a j e g la đ u n a tjera o d a s e p r e d a N o i sa m je
i p rije ra ta i z a s a m o g a ra ta z a p a o u v e lik e p o g ib li. K ad je,
n a im e , k o d j e d n e p r e d s ta v e d a o n e k o g a o b ič n o g vojn ik a koji
je sje o n a j e d n u v ite š k u k lu p u p o je d n o m slu z i u k lo n iti s
to g a m je sta , n je g o v i s u p r o tiv n ic i p ro šir ili g la s d a je to g a voj­
n ik a o d m a h d a o m u č iti i u b iti. Z ato j e m a lo tr e b a lo te b i ga
ru lja v o jn ik a u str c i i o g o r č e n o s ti u b ila S p a silo g a j e s a m o
to š t o s e n e s ta li č o v je k iz n e n a d a p o ja v io živ i zdrav. K ad je
p a k p o d z id o v im a P eru zije p r in o s io žrtvu , p a o j e m a lo n e u
ru k e j e d n e č e t e g la d ija to ra , k o ja je p ro v a lila iz grad a.

5 - Dvanaest rimskih careva

 15. Poslije zauzeća Peruzije (40) dao je m n o g o ljudi po-
smicati, a koji su pokušavali da m o le m ilo s t ili d a se oprav­
daju, prekidao ih je jednom riječju: »T reba umrijeti!'? Neki
pišu da je između onih koji su s e p red a li iza b ra o tri stotine
iz viteškoga i senatorskog staleža i d a o ih n a Id e ožujske za­
klati kao žrtvene životinje pred žrtv en ik o m š t o ga j e podigao
u čast božanskom Juliju. B ilo ih je koji su p rip o v ijed a li da
je u taj rat Ušao dogovorno,13 sa sv r h o m d a s e n jegovi potaj­
ni protivnici i svi oni koje više drži u p o k o r n o s ti strah nego
dobra volja raskrinkaju, kad im s e p ru ži p r ilik a d a im aju za
vođu Lucija Antonija, i u jed n o d a m o ž e n a k o n p o b jed e od
njihovih zaplijenjenih d ob ara isp la titi o b e ć a n e n a g ra d e vete­
ranima.
16, Sicilski rat (4 3 -3 5 )14 b io je je d a n o d p r v ih k oje je za­
počeo, ali ga je dugo zavlačio i č e š ć e p r e k id a o : sa d je trebalo
obnoviti brodovlje što ga j e izg u b io u b u r a m a u d v a b rod o­
loma, i to još ljeti; sad je o p e t b io s k lo p lje n m ir, j e r je to na­
rod odlučno zahtijevao z b o g to g a š t o j e b io z a tv o r e n d ovoz
živeža i glad bivao sve teži. K ad j e n a p o k o n iz n o v a sagradio
brodove i o slob od io d v a d eset tisu ć a r o b o v a t e ih p o sta v io za
veslače, izgradi Julijsku lu k u k o d B a je p o v e z a v š i m o r e s
Lukrinskim i A vernskim jez e r o m . P o š t o j e tu s v o j e č e t e vje
žbao čitavu zimu, p o b ijed i P o m p eja iz m e đ u M ile i N au loh a.
Neposredno prije sa m e b itk e sv la d a o g a j e iz n e n a d a tako
dubok san, da su ga prijatelji m o r a li p r o b u d it i d a d a d e znak
za bitku. Odatle je, rek a o b ih , A n to n ije im a o p o v o d a d a m u
predbacuje da nije m o g a o n i č v r s tim o č i m a p o g le d a t i n a svr­
stani bojni red, n eg o je n a le đ im a le ž a o k a o iz b e z u m lje n i
gledao u .n eb o te n ije u sta o n i v o j n ic im a n a o č i d o š a o d ok
nije Marko Agripa n ep rija teljsk e b r o d o v e n a tje r a o u bijeg.
Drugi m u upisuju u grijeh n je g o v u r ije č i d je lo , j e r je n a v o d ­
no nakon propasti sv oga b r o d o v lja u o lu ji u z v ik n u o : »I p ro ­
tiv N ep tu nove volje steći ć u p o b jed u !« , a n a p r v i d a n circen -
skih igara nak on to g a d a je iz s v e č a n o g a o p h o d a d a o u k lo ­
niti kip toga boga. N i u j e d n o m d r u g o m r a t u n ije ta k o n e ­
prom išljeno zapao u b rojn ije i v e ć e o p a s n o s t i. K a d j e p r e b a ­
cio vojsku na S iciliju p a p o š a o p o p r e o s t a li d i o č e t a n a k o p ­
n o , n a p a li s u g a iz n e n a d a P o m p e je v i a d m ir a li D e m o h a r i
A p o lo fa n t e j e n a p o k o n t e š k o m m u k o m u m a k n u o n a je d ­
n o m j e d in o m b r o d u . D ru g i p u t o p e t, k a d j e p o k ra j L ok ara
p u to v a o p je š k e u R egij, o p a z io j e P o m p e je v e d v o v e sla r k e
k o je su p lo v ile u z o b a lu , p a je , p o m is liv š i d a s u n je g o v e , s i­
š a o k o b a li i m a lo n e p a o u n e p r ija te ljsk e ru k e. U is t o g a je
v r ije m e ta k o đ e r , k a d j e u z m ic a o p o p r e č n im sta za m a , p o k u ­
ša o u b iti r o b n je g o v a p r a tio c a E m ilija P au la, j e r n ije m o g a o
p r e ž a liti š t o j e P a u lo v a o c a n e k o ć p r o sk r ib ir a o , i j e r j e m i­
s lio d a m u s e sa d a p r u ž ila p r ilik a za o sv e tu .

P o s lije P o m p e je v a b ije g a A u g u st j e j e d n o m e o d d v o jic e

sv o jih d r u g o v a , M a rk u L e p id u , k o je g a j e iz A frik e b io p o z v a o
u p o m o ć , a k o ji s e p o č e o p o u z d a v a ti u sv o jih d v a d e s e t leg ija
i u o b ije s t i s tr a š e n je m i p rijetn ja m a tražiti za s e b e p rv u u lo ­
g u , o d u z e o v o js k u i sa m o m u n a p o n iz n e m o lb e p o k lo n io ži­
v o t i d o ž iv o t n o g a p r o g n a o u C irceje.

17. S a v e z s A n to n ije m , k oji j e u v ije k b io la b a v i n e sig u ­

ra n t e s e r a z lič itim p o m ir b a m a s a m o s la b o p o tk re p ljiv a o ,
p r e k in u o j e n a p o k o n p o tp u n o . D a b i š t o o č itije d o k a z a o k o ­
lik o s e A n to n ije iz r o d io o d r im sk o g a d u h a , d a o j e o tv o r iti i
p r e d n a r o d o m p r o č ita ti n je g o v u o p o r u k u , k o ju j e ovaj o sta ­
v io u R im u i u k o jo j j e m e đ u b a š tin ik e u v r stio i K leo p a tr in u
d je c u . N o ip a k j e k n je m u , p r e m d a j e b io p r o g la še n n ep rija­
t e lje m d rža v e, p u s t io s v e n je g o v e r o đ a k e i p rijatelje, m e đ u
o s t a lim a i G aja S o z ija i G n eja D o m icija , k o ji su ta d a j o š b ili
k o n z u li. I g r a đ a n im a B o n o n ije , j e r s u o d sta r in e b ili k lijen ti
A n to n ije v a c a , o p r o s t io j e j a v n o d a n e m o ra ju za je d n o s d j e ­
lo m Ita lijo m p r ije ć i n a n je g o v u stran u . N e d u g o n a k o n to g a
iz v o je v a o j e p o b je d u u p o m o r sk o j b itk i k o d A k cija (31). B it­
k a s e za v u k la d o k a s n o u n o ć , ta k o d a je p o b je d n ik m o r a o
p r e n o ć it i u la đ i. K a d j e o d A k cija o tp lo v io u z im o v n ik e n a
S a m o s , u z n e m ir ile s u g a v ijesti d a s e v o jn ic i, k o je j e iz sv ih
sv o jih leg ija n a k o n p o b je d e p r e d s o b o m p o sla o u B ru n d izij,
b u n e tr a ž e ć i n a g ra d u i o tp u s t iz slu ž b e . Z ato o d m a h k r e n e
u Italiju; n a p u tu s e d v a p u t m o r a o b o riti s o lu jo m , n ajp rije
m e đ u r to v im a P e lo p o n e z a i E tolije, za tim k o d K e r a u n sk o g a
 gorja; na oba mjesta p oton u o m u je dio lib u m s k ih la đ a 1Ij a
na onoj u kojoj se on sam vozio p o m rsila s e o p r e m a i razbilo
kormilo.
U Brundiziju se zadržao sam o d v a d e se t i se d a m dana,
dok nije sve uredio p o željama vojnika, a o n d a j e zaob ilaz­
nim putem preko pokrajine Azije i Sirije pošao u E gipat, op ­
kolio Aleksandriju, kam o je A n tonije s K le o p a tr o m p ob je­
g ao/i za kratko ju je vrijem e zauzeo. A n ton ija, k oji je k asn o
pokušavao predlagati uvjete za m ir, n a tjera o j e d a s e sam
ubije, i pogledao ga je mrtva. K leop atru je v r u ć e ž e lio saču ­
vati živu za svoj trijumf, p a je dao d o zv a ti P s ile 16 d a joj isišu
otrov iz rane, jer se m islilo d a je u m r la o d u je d a zm ije lju­
tice. Oboje je dao zajednički č a sn o sa h ra n iti i d o v r šiti n jih o ­
vu grobnicu koju su sam i p o č e li grad iti.
Mladoga Antonija, starijega o d d v o jic e F u lv ijin ih sin ova,
dao je od kipa božanskoga Julija, k o je m u s e p o s lij e m n o g ih
uzaludnih m olba utekao, od vu ći i u b iti. I s to j e ta k o C ezario-
na, kojim se Kleopatra javno d ič ila d a m u j e C eza r o ta c, d a o
ubiti, pošto su ga na bijegu u h vatili. O sta lu j e A n to n ije v u i
kraljičinu djecu, kao da su m u n ajb liži r o đ a c i, n e s a m o p o ­
milovao, nego ih je kasnije sv a k o g a p r e m a p o lo ž a j u u zd rža ­
vao i pomagao.
18. U isto vrijeme dao je lije s i tije lo A le k s a n d r a V e lik o g a
iznijeti iz grobnice, pogled ao ga i isk a z a o m u p o š t o v a n je , p o ­
loživši na nj zlatan vijenac i p o su v š i g a c v ij e ć e m . Z a p ita n n e
bi ii pogledao i grobnicu P to lem ejev ića , o d g o v o r i: » H tio sa m
vidjeti kralja, a n e mrtvace!« Da b i E g ip a t, k o ji j e p r e tv o r io
u rimsku provinciju, u čin io p lo d n ijim i iz d a š n ij im z a o p sk r ­
bu Rima žitom , dao je sv e k a n a le u k o je s e N il z a p o p la v e
izlijeva, a koji su v eć d u g o v r e m e n a b ili z a m u lj e n i, o č is t it i
po svojim vojnicim a. D a b i p a k u s p o m e n a n a p o b j e d u k o d
Akcija bila i za p o to m stv o š to s la v n ija , o s n o v a o j e n e d a l e ­
ko Akcija grad N ik o p o l17 i u s t a n o v io ig r e , k o j e s u s e o n d je
imale održavati svak e č e tv r te g o d in e ; p r o š i r io j e s t a r i A p o -
lonov hram, a m jesto gd je j e sta ja o n j e g o v t a b o r d a o je
ukrasiti p om orsk im ra tn im p lije n o m i p o s v e t i t i g a N e p t u -
nu i Martu.
 19. P o slije to g a u g u š io j e u r a z lič ito v r ije m e r a z lič ite n e ­
m ir e , p o k u ša je p r e v r a ta i v e ć i b roj u r o ta , k o je s u m u b ile iz­
d a jo m o tk r iv e n e p r ije n e g o s u m o g le u z e ti m ah a: n a jp rije
u r o t u m la d o g a L e p id a , z a tim u r o tu V a r o n a M u r e n e i F a n ija
C e p io n a , o n d a u r o t u M a rk a E gn acija, n a k o n to g a u r o tu
P la u c ija R u fa i L u cija P a u la , m u ž a sv o je u n u k e Julije; o s im
to g a u r o t u L u cija A u d a zija , k o ji je b io o p tu ž e n z b o g k r iv o ­
tv o r e n ja o p o r u k a , a v e ć sa tr t g o d in a m a i b o le š ć u ; is t o t a k o
u r o tu A zin ija E p ik a d a , m je š a n c a iz p o r o d ic e p a r t in s k e 18; n a ­
p o k o n u r o t u r o b a Telefia, k o ji j e b io n o m e n k la t o r 19 j e d n e
g o s p o đ e ; j e r n i o d lju d i n a jn iž e g a slo ja n ije b io sig u r a n d a n e
k u ju u r o tu i n e sp r e m a ju z a sje d u . A u d a zije i E p ik a d h tje li s u
n je g o v u k ć e r J u liju i u n u k a A g rip u s o t o k a n a k o jim a s u b ili
z a t o č e n i s ilo m d o v e s t i k v o jsk a m a , a T e le f j e o d lu č io n a v a liti
n a n je g a i n a s e n a t, j e r j e v je r o v a o d a m u j e s u d b in a d o s u ­
d ila d a v la d a . Š to v iš e , j e d n o m j e n e k i p e č e n ja r iz ilir s k e vo j­
s k e b io z a t e č e n n o ć u k raj A u g u s to v e s p a v a o n ic e , p o š t o j e
p r e v a r io v r a ta r e , a b io j e o p a s a n lo v a č k im n o ž e m . N e z n a s e
j e li b io lu d ili j e s a m o h in io lu d ilo , j e r s e n a isp itiv a n ju iz
n je g a n ije n iš t a m o g lo is t is n u t i.
2 0 . S t o s e t i č e v a n js k ih r a to v a , u s v e m u i h j e s a m o d v a
o s o b n o v o d io : d a lm a t s k i j o š k a o m la d č o v j e k , a p o s lij e p o ­
b j e d e n a d A n t o n ij e m k a n ta b r ij s k i.20 U d a lm a t s k o m j e r a tu
d a p a č e d o p a o ra n a : u j e d n o m g a j e b o ju p o g o d i o k a m e n u
d e s n o k o lj e n o , a u d r u g o m j e , k a d s e s r u š io j e d a n m o s t ,
b i o o z lij e đ e n u b e d r o i o b j e r u k e . O s t a le j e r a t o v e v o d i o
p r e k o s v o j ih le g a t a , a li t a k o d a j e k o d n e k ih , n a p r im je r u
P a n o n ij i i G e r m a n iji, ili č e š ć e d o la z io k v o j s c i ili s e n a la z io
n e g d j e u b liz in i, o d l a z e ć i iz R im a s v e d o R a v e n e , M ila n a ili
A k v ile je .
2 1. P o k o r io j e d j e lo m ic e p o d o s o b n im v o d s t v o m , d je lo ­
m ic e p r e k o s v o jih le g a t a K a n ta b r iju , A k v ita n iju , P a n o n iju ,
D a lm a c iju s č it a v im I lir ik o m , is t o ta k o R e c iju t e a lp s k e n a ­
r o d e V in d e lič a n e i S a la š a n e .21 Z a u s ta v io j e i p r o v a le D a č a n a ,
p r i č e m u s u im p o g in u le tri v o j v o d e s v e lik im b r o j e m lju d i,
a G e r m a n e j e p o t is n u o p r e k o r ije k e L ab e; iz m e đ u n jih j e
S v e b e i S u g a m b r e , k o ji s u s e p o k o r ili, p r e v e o u G a liju i n a ­
s e lio ih n a z e m ljiš tim a b liz u R a jn e.22 I s t o j e ta k o d r u g e b u n ­
 tovne narode prisilio na p ok orn ost. A li n i n a je d a n narod
nije zavojštio bez opravdanih razloga i b e z n u žd e, i tolik o je
bio daleko od p ohlepe da na svaki n a čin p r o šir i državu ili
poveća svoju ratnu slavu, da j e k n ezo v e n e k ih barbarskih
naroda prisilio da se u hram u M arta O sv e tn ik a za k u n u da
će ostati u vjernosti i m iru što ga m o le; o d n e k ih je tražio
novu vrstu talaca, žene, jer je o p a zio d a n e d r ž e m n o g o do
muških zaloga; ali ipak je uvijek sv im a d a v a o m o g u ć n o s t da
otkupe taoce kad god hoće. Pa ni o n e n a r o d e k oji su č e š ć e
iM vjerolomnije dizali ustanke n ije n ik a d a k a z n io te ž o m kaz­
nom, nego ih je p rodavao u r o p stv o p o d u v je to m d a n e sm i­
ju služiti kao robovi u su sjedstvu sv o je d o m o v in e i d a ne
mogu dobiti slobodu prije trid eset g o d in a ro b o v a n ja , &
Glas o njegovoj hrabrosti i b la g o sti s k lo n io j e ta k o đ e r In­
dijce i Skite, koji su nam d otad a b ili p o z n a ti s a m o p o p riča ­
nju, te su sami od sebe p rek o p o sla n ik a m o lili p rija teljstv o
njegovo i naroda rim sk o g a I Parti su s e n a n je g o v za h tjev n e
samo dragovoljno odrekli A rm en ije (20) n e g o s u i b o jn e zn a­
kove što su ih oteli Marku K rasu i M ark u A n to n iju 23 n a n je­
gov zahtjev vratili; osim toga su m u p o n u d ili ta o c e , i n a p o ­
kon, kad se jednom više njih n a tjeca lo za p a r ts k o p rijesto lje,
dali su ga sam o o n om e kojega je o n iza b ra o .
22. Hram Jana Kvirina, k oji j e o d o s n u t k a R im a p a d o
Augustova vrem ena b io zatvoren sa m o d v a p u ta , z a tv o r io je
August u m nogo kraćem v r e m e n sk o m r a z d o b lju tr i p u ta , p o ­
što je uspostavio m ir n a k o p n u i n a m o r u .24 D v a p u ta j e u
malom trijumfu ušao u Rim, p rvi p u t p o s lije filip s k o g a , d ru ­
gi put poslije sicilskoga rata. K u ru lsk i j e tr iju m f p r o s la v io tri
puta: dalmatski, akcijski i a lek san d rijsk i, a s v a k i s e s la v io p o
tri uzastopna dana.
23. Teške i sram otne poraze p r e tr p io j e s a m o d v a p u ta,
i to oba puta u Germaniji: L olijev i V arov. K o d L o lije v a p o ­
raza (-15) bila je v eća sram ota n e g o g u b ita k , a li V a r o v j e b io
gotovo koban, jer su izgin u le tri leg ije s v o j s k o v o đ o m , le g a ­
tima i svim p o m o ćn im četa m a (+9). K a d j e A u g u s t o to m e
primio vijest, postavio je p o grad u , v o jn ič k e s tr a ž e d a n e b i
došlo do kakva m eteža, a n a m je sn ic im a p r o v in c ija p r o d u ljio
je vlast, da bi isk u sn i i v eć poznati ljudi zadržali saveznike u
p ok orn osti. Zavjetovao je i velik e igre u čast Jupiteru D o ­
b rom V elikom , ako se država vrati u b olje stanje, kako se to
v e ć b ilo d o g o d ilo za k im b a rsk oga i m arzičk oga rata. P rip o­
vijedaju, n a p o k o n , d a j e b io to lik o zap rep ašten d a je n e k o ­
lik o m jeseci p u stio ra sti b rad u i k o su i d a je k atk ad a gla­
v o m u d a ra o o v ra tn ice viču ći: »K vin tilije V are, vrati m i le ­
gije!« Taj je d a n p o ra za sv a k e g o d in e o b d ržavao k a o d a n
ž a lo sti i tu g e.
24. U vo jsci je A u gu st p ro v eo m n o g o izm jen a i u v eo
m n o g o n o v ih p ro p isa , a u k o je čem u s e d ap ače vratio n a sta­
re u red b e. S teg u je n ajstrože zahtijevao: i legatim a je sam o
n era d o i sa m o u zim sk o d o b a d o p u šta o d a p o h o d e žen u . N e­
k o g je rim sk o g viteza, k oji je d vojici svojih sin ova, d a ih iz­
v u č e o d v o jn e d u žn o sti, o d sjek a o p a lce, h tio p rod ati k ao
rob a, a n jeg o v u im o v in u zap lijeniti, ali kad je v id io d a ga n a­
m jeravaju k u p iti za k u p n ici p o reza 25, d o d ijelio g a je jed n o m
sv o m e slo b o d n ja k u s tim d a ga p o ša lje n a se lo i p u sti d a o n ­
d je živi k a o slo b o d a n čovjek . D e se tu legiju, k a d m u je b ila
p r k o sn a i n e p o slu š n a , o tp u sti čita v u sram otn o; isto je tak o
i o sta le leg ije k o je s u d r sk o tražile o tp u s t - o tp u stio , ali b e z
u o b ič a je n ih n a g ra d a za islu ž e n e vojn ik e. K o h o rte k oje b i uz-
jDMdđe p red n ep rija teljem z n a o j e d e se tk o v a ti i h ran iti ječ­
m o m . C e n tu rio n e k o ji b i n a p u stili svoja m jesta k ažn javao b i
k a o i o b ič n e v o jn ik e sm r tn o m k a zn o m , a za o s ta le p r e stu p k e
k ažn javao ih j e ra zn im p o ru gam a; ta k o je, n a p rim jer, d a o d a
čita v d a n sto je isp r e d z a p o v jed n ik o v a ša to ra , k a d što sa m o u
k o šu lji b e z p ojasa, k a tk a d a s m jer a čk o m m o tk o m ili d a p a če
s b u s e n o m u ru k a m a .

25. P o slije g ra đ a n sk ih ra to v a n ije v iš e n ik o je sv o je vojn i­

k e z v a o »d ru govi«, n i u u s m e n o m g o v o r u n i u p is m e n im za­
p o v ije d im a , n e g o s a m o » vojn ici«, a n ije d o p u šta o n i d a ih
n je g o v i s in o v i ili p a sto r c i k ad v r še slu ž b u za p o v jed n ik a z o v u
d ru k čije, sm a tra ju ći to la sk a n je m k o je n e traže n i v o jn ič k i
razlozi, n i m im o sta n je u d ržavi, n i d o sto ja n s tv o n je g o v o i
n je g o v e k u ć e . S lo b o d n ja k e j e - iz u zev ši za slu ča j p o ž a r a u
R im u ili u o p a s n o s ti o d n e r e d a z b o g n e s ta š ic e ž ita - u z e o u
 v o jsk u s a m o d v a p u ta : p r v i p u t z a p o s a d u u k o lo n ija m a na
g r a n ic i Ilirik a , a d r u g i p u t z a o b r a n u g r a n ic e n a r ije c i Rajni.
T o s u b ili s lo b o d n j a c i k o je s u b o g a tij i lj u d i i ž e n e m o r a li još
k a o r o b o v e d a ti, t e s u o d m a h b ili o s l o b o đ e n i , a A u g u st ih je
p o s t a v io u p r v i r e d , a li ih n ije p o m i j e š a o s a s lo b o d n im lju­
d im a n iti ih j e n a o r u ž a o is t i m o r u ž j e m .
K a o v o j n ič k e n a g r a d e m n o g o j e l a k š e d a v a o p r s n i n ak it
i v r a tn e la n c e , k o jih j e v r ij e d n o s t b i la u z la t u i sr e b r u , n e g o
n a s ip n e i z id n e v i j e n c e 26, k o ji s u z n a č i li m n o g o v e ć u čast.
O v e j e d ije lio v r lo š k r t o i b e z n a m j e r e d a o m ili, p a ih j e zato
č e s t o d a v a o i o b i č n i m v o j n ic im a . M a r k a A g r ip u j e p o s lij e p o ­
m o r s k e p o b j e d e k o d S ic ilij e n a g r a d io z a s t a v o m m o r sk e
b o je . S a m o n ik a d a n ije s m a t r a o d a s m ij e d ij e lit i o d lik o v a n ja
v o j v o d a m a k o ji s u v e ć j e d n o m s la v ili t r iju m f, p r e m d a s u m u
b ili d r u g o v i u v o j n a m a i d i o n i c i n j e g o v i h p o b j e d a , a to zato
j e r s u o n i i s a m i j e d n o m im a li p r a v o d a ih d i j e le k o m e h o će.

N iš ta p a k n ije s m a t r a o d a s a v r š e n o m v o j v o d i m a n je d o ­
lik u je n e g o n a g lo s t i n e p r o m i š l j e n o s t . S t o g a j e č e s t o zn a o
d o b a c iti g r č k u izrek u : » Ž u ri s e p o la k o ! « 27 i g r č k i stih :

»Oprezan je vođa bolji nego vođa drzak, sm jel.«

I s to ta k o la tin sk i: » D o v o lj n o s e b r z o r a d i o n o š t o s e radi
d o b r o .« T v r d io j e d a s e u b it k u ili u r a t u p u š t a t i s m ij e u o p ć e
s a m o o n d a k a d s e u k a z u je v e ć a n a d a u d o b it a k (u slu ča ju
p o b je d e ) n e g o o p a s n o s t o d g u b it k a ( u s lu č a j u p o r a z a ). G o v o ­
r io je , n a im e , d a s u o n i k o ji z a n a j m a n j o m k o r iš ć u id u izla­
ž u ć i s e v e lik o j o p a s n o s t i s li č n i o n i m a k o ji z la t n o m u d ic o m
lo v e r ib u , j e r s e šte ta , a k o im s e u d i c a o t k in e , n e m o ž e n a­
d o k n a d iti n ik a k v o m lo v in o m .
26. S lu ž b e j e i č a s ti p o s t ig a o d j e l o m i č n o p r ij e z a k o n sk e
d o b i, a n e k e s u b i l e s a s v im n o v e i d o ž iv o t n e . K o n z u la t j e n a­
s t u p io u d v a d e s e t o j g o d in i ž iv o t a (4 3 ), p o š t o j e k a o n a n e ­
p rija telja d o v e o s v o je le g ij e p r e d R im i p o s l a o lj u d e d a u im e
v o js k e tr a ž e z a n je g a k o n z u ls k u č a s t. D o k j e s e n a t j o š o k lije­
v a o , o d g m u o je c e n t u r io n K o m e lij e , k o ji j e b i o v o đ a iza sla n ­
stv a , sv o j v o jn ič k i p la š t p a je , p o k a z u j u ć i d r ž a k s v o g a m ača,
b e z o k lije v a n ja p r e d s k u p lj e n im s e n a t o m r e k a o : »O vaj ć e to
u č in it i, a k o v i n e u č in ite !« D r u g i j e k o n z u la t o b n a š a o d e v e t
g o d in a p o s lij e p r v o g a (3 3 ), tr e ć i n a k o n s t a n k e o d j e d n e g o ­
d i n e (3 1 ), a s lij e d e ć e j e s v e d o j e d a n a e s t o g a v r š io u z a s t o p c e .
Z a tim j e m n o g o n jih o d b i o k a d s u m u b ili p o n u đ e n i, a li s e
z a d v a n a e s t i n a k o n v e lik o g a r a z m a k a o d s e d a m n a e s t g o d in a
(5) i o p e t z a t r in a e s t i n a k o n d v ije g o d in e (2) s a m o d s e b e n a ­
tje c a o , d a b i s v o j e s in o v e G aja i L u cija m o g a o k a o n a jv iš i d r ­
ž a v n i č in o v n ik d o v e s t i n a F o r u m n a d a n n jih o v e p u n o lje t­
n o s t i. P e t k o n z u la ta u s r e d in i, o d š e s t o g a d o d e s e to g a , v r š io
j e č it a v u g o d in u d a n a , a o s t a le s a m o p o d e v e t ili š e s t ili č e ­
t ir i i l i t r i m j e s e c a , a d r u g i k o n z u la t s a m o n e k o li k o sa ti; p o ­
š t o j e , n a im e , p r v o g s ij e č n j a u ju tr o p r e d h r a m o m J u p ite r a
K a p i t o l s k o g s a m o k r a t k o p r e d s j e d a o n a k u r u ls k o j s t o lic i,
o d r e k a o s e č a s t i i m e n o v a v š i z a m je n ik a n a s v o j e m je s to . I
n ij e s v e k o n z u l a t e n a s t u p i o u R im u , n e g o , n a p r im je r , č e t ­
v r t i k o n z u l a t u A ziji, p e t i n a o t o k u S a m u , o s m i i d e v e t i u
T a r a k o n u .28
27 . T r iju m v ir a t z a o b n o v u d r ž a v n o g u s ta v a v r š io j e d e s e t
g o d in a . N a t o m s e p o lo ž a ju d u lje v r ije m e o p ir a o s v o jim d r u ­
g o v im a d a s e n e u v e d u p r o sk r ip c ije , a li k a d s u s e p o č e le ,
p r o v o d i o ih j e n e s m ilj e n ij e o d o b o jic e . J er d o k s u o n i č e s t o
p u t a k o d m n o g ih o s o b a n a z a g o v o r i m o lb u z n a li p o p u s titi,
o n j e j e d in i n a s t o j a o d a n itk o n e b u d e p o š t e đ e n . P r o sk r ib i­
r a o j e i s v o g a b iv š e g sk r b n ik a G aja T oran ija, k o ji j e t a k o đ e r
b i o n e k o ć k a o e d il k o le g a n je g o v a o c a O ktavija. J u lije S a tu r-
n in o s i m t o g a p r ip o v ije d a d a j e n a k o n z a v r š e n ih p r o sk r ip c i-
ja M a r k o L e p id u s e n a t u o p r a v d a v a o p r o š le č in e i z a b u d u ć ­
n o s t p r u ž io n a d u u b la g o s t, je r d a j e v e ć d o s t a k a zn i iz v r š e ­
n o , a A u g u s t je , n a p r o tiv , izja v io d a j e o b u s ta v io p r o sk r ip c ije
s a m o t a k o d a j e s e b i o s t a v io s lo b o d n e r u k e u sv e m u . Ip ak
j e k a s n ije , z a d o k a z d a s e k aje z b o g sv o je n e s m ilje n o s ti, p o ­
d ije lio v it e š k o d o s t o j a n s t v o s lo b o d n ja k u T itu V in iju F ilo p e -
m e n u , z a k o je g a s e g o v o r ilo d a j e k r io s v o g a p a tr o n a k o ji j e
b io p r o s k r ib ir a n . U isto j toj slu ž b i n a v u k a o j e A u g u st n a
s e b e m n o g o s t r u k u m ržn ju . T ak o j e za v r ijem e j e d n o g s v o g a
g o v o r a v o jn ic im a , k a m o j e b ilo p r ip u š te n o i m n o š t v o g r a đ a ­
n a, o p a z io r im s k o g v ite z a P in arija g d je n e š t o b ilježi, p a g a je ,
 p o m is liv š i d a j e u h o d a i p r o m a tr a č , d a o n a m j e s t u u b iti.
T ed ija A fera, iz a b r a n o g a k o n z u la , k o ji j e n e k i n j e g o v č in
z lo b n im r ije č im a n a p a o , z a p la š io j e t o lik i m p r ij e tn j a m a d a
se ovaj u b io b a c iv š i s e iz v is in e .29 N a p r e t o r a K v in t a G a li­
ja, k o ji je k o d j e d n o g a s lu ž b e n o g p o s j e t a d r ž a o d v ij e p is a ć e
p lo č ic e p o d o d ije lo m , p o s u m n j a o j e d a k r ij e m a č , a li se
n išta n ije u s u d io o d m a h is t r a ž iv a t i d a s e n e b i š t a d r u g o
n a š lo , n e g o g a je n e š t o k a s n ij e p o c e n t u r i o n i m a i v o j n ic i­
m a d a o o d v u ć i sa s u d a č k e s t o li c e , s t a v it i g a n a m u k e k a o
ro b a i u b iti ga, p r e m d a n ije n iš t a p r iz n a o , a p r ij e t o g a m u
j e v la stito m r u k o m is k o p a o o č i. A u g u s t s a m p r ik a z u je d o ­
gađaj ta k o , d a j e G a lije z a tr a ž io r a z g o v o r i t o m g a p r ilik o m
t v o m o n a p a o , z a to g a j e b a c io u t a m n i c u , a o n d a p r o g n a o
iz R im a , p a j e n e g d je u b r o d o lo m u ili o d r a z b o j n ik a p o g i­
nu o.

T rib u n sk u v la st p r im io j e A u g u s t d o ž iv o t n o ; u to j j e s lu ­
žb i d v a p u ta iza b ra o s e b i k o le g u n a p e t g o d in a .30 I s t o j e ta k o
d o ž iv o tn o p r im io n a d z o r n a d j a v n im m o r a l o m i z a k o n im a ;
n a te m e lju to g a p ra v a , p r e m d a n ije i m a o c e n z o r s k u č a st,
p r o v e o je ip a k tri p u ta p o p is p u č a n s t v a , p r v i i t r e ć i p u t s k o ­
leg o m , a d ru g i p u t sa m .31

28. N a p o n o v n u u s p o s ta v u r e p u b lik e p o m iš l j a o j e d v a
puta: p rvi p u t o d m a h p o s lij e p o b j e d e n a d A n t o n ij e m (31),
sjećaju ći s e d a m u je taj č e s t o p r e d b a c io d a s a m o o n s m e t a
p o n o v n o j u sp o s ta v i r e p u b lik e ; d r u g i p u t iz d o s a d e z b o g d u ­
gotrajn e b o le sti, k a d j e d a p a č e p o z v a o u s v o j u k u ć u č in o v n i­
k e i se n a t i p r e d a o im sta tis tič k i p r e g le d d r ž a v e 32. A li, raz­
m išljaju ći k a k o n i sa m n e ć e k a o p r iv a t n ik v i š e ž iv je ti izv a n
o p a sn o sti i k a k o je n e p r o m iš lj e n o d r ž a v u p r e p u š t a t i s a m o ­
volji n e k o lic in e , o d lu č i za d rža ti v la st; i t e š k o j e k a z a ti j e li
b io b o lji ish o d ili o d lu k a n je g o v a .33 T u j e s v o j u o d lu k u v iš e
p u ta izjavljivao, a p o tv r d io ju j e u n e k o m p r o g la s u o v im r i­
ječim a: »Tako m i b ilo d o p u š t e n o d a r e p u b lik u z d r a v u i s r e t­
n u p o sta v im n a n je z in e te m e lje i d a z a t o p r im im n a g r a d u
za k o jo m težim : d a s e n a z o v e m z a č e t n ik o m n a jb o lj e g a p o r e t ­
k a i d a u m ir u ć i p o n e s e m s a s o b o m n a d u d a ć e t e m e lj i r e ­
p u b lik e k o je u d a r im tra jn o o s ta ti n a s v o m m je s tu .« I o n je
s a m s e b i is p u n i o t u ž e lju , j e r j e n a sv a k i n a č in n a s t o j a o d a
s e n it k o n e b i m o g a o ž a liti z b o g n o v o g a p o r e tk a .
G r a d R im , k o je g a l j e p o t a n ije o d g o v a r a la v e li č a n s t v u
c a r s t v a i k o ji j e Č e s to b i o ž r tv a p o p l a v i i p o ž a r a , u l j e p š a o
j e A u g u s t t a k o d a s e s p r a v o m d ič io d a o s t a v lj a g r a d o d
m r a m o r a , a n a ša o g a je o d o p e k e . Isto je ta k o g ra d o s ig u ­
r a o i z a d a l e k u b u d u ć n o s t , k o l i k o j e t o lj u d s k a m u d r o s t
m o g l a p r e d v id j e t i.
29 . J a v n ih z g r a d a p o d ig a o j e v e lik b ro j, o d k o jih s u u p r a ­
v o n a jz n a tn ije o v e : A u g u s t o v tr g s h r a m o m M a rta O sv e tn ik a ,
A p o lo n o v h r a m n a P a la tin u i h r a m J u p ite r a G r o m o v n ik a n a
K a p ito lu . R a z lo g z a g r a d n ju tr g a b ila j e v e lik a m n o ž in a lju d i
i v e lik b r o j s u d b e n i h r a s p r a v a , z a k o je s e č in ilo d a t r e b a i
t r e ć i trg , j e r d v a t a d a š n ja 34 n is u b ila d o v o ljn a . S to g a j e m a lo
b r ž e , j o š p r ije n e g o j e n a n je m u b i o d o v r š e n M a r to v h r a m ,
b i o p r e d a n n a u p o t r e b u , a b i lo j e o d r e đ e n o d a s e n a n je m u
p o s e b i c e v o d e k r im in a ln e p a r n ic e i o b a v lja ž d r e b a n je s u d a ­
c a . M a r to v j e h r a m z a v je to v a o u filip s k o m r a tu , k o ji j e p o d u ­
z e o d a o s v e t i s v o g a o c a ; s t o g a j e o d r e d io d a t u s e n a t v ije ć a
o r a t o v im a i tr iju m fim a , d a s e o d a t le is p r a ć u ju n a m j e s n ic i
k o ji p o la z e u s v o j e p r o v in c ije , i d a z a p o v je d n ic i k o ji s e v r a ­
ć a ju k a o p o b j e d n ic i t u o d la ž u o d lič ja s v o jih tr iju m fa . H r a m
A p o lo n o v d a o j e s a g r a d iti n a o n o m m je s tu s v o j e k u ć e n a P a ­
la t in u k a m o j e u d a r io g r o m t e s u v r a č i (h a r u s p ic i) o b ja s n ili
d a t u b o g ž e li im a ti sv o j h r a m . D o g r a d io j e t r ije m o v e s la t in ­
s k o m i g r č k o m k n již n ic o m , i t u j e v e ć u k a sn ijim s v o jim g o ­
d in a m a č e s t o o d r ž a v a o s e n a t s k e s j e d n ic e i v r š io s m o t r u p o -
r o t n ik a . J u p ite r u G r o m o v n ik u p o s v e t io j e h r a m j e r s e s p a s io
iz ž iv o t n e o p a s n o s t i k a d j e za k a n ta b r ijsk o g a ra ta , d o k j e p u ­
t o v a o n o ć u , g r o m u d a r io tik u z n je g o v u n o s iljk u i u b io r o b a
k o ji j e p r e d n jim n o s i o sv jetiljk u .
N e k e j e z g r a d e p o d ig a o i u im e d r u g ih , t o j e s t u i m e s v o ­
j ih u n u k a , s v o j e ž e n e i s v o je s e s t r e , k a o n a p r im je r tr ije m i
b a z ilik u G aja i L u cija , is t o t a k o t r ije m o v e L iv ije i O k ta v ije te
k a z a liš t e M a r c e lo v o . A li i o s t a le j e u g le d n e lju d e č e s t o p o t i­
c a o d a p r e m a s v o jim m o g u ć n o s t im a p o m o g n u u r e s it i R im
b ilo n o v im g r a d n ja m a ili p o p r a v lja ju ć i i p o lje p š a v a ju ć i sta r e .
I m n o g i s u s e o d a z iv a li t o m e p o z iv u : t a k o j e M a r c ije F ilip sa ­
g r a d io h ra m H e r k u la s M u za m a , L u c ije K o m if ic i j e h r a m Di-
ja n in , A zin ije P o lio n p r e d v o r je u h r a m u S lo b o d e , M u n a c ije
P la n k o h ra m S a tu m o v , K o m e lij e B a lb o k a z a liš t e , S ta tilije
T a u ro a m fite a ta r i, n a p o k o n , M a r k o A g r ip a č it a v n iz k r a sn ih
zgrada
30. G ra d sk o p o d r u č je r a z d ije lio j e A u g u s t n a r a jo n e i
u lič n e č e tv r ti35, i o d r e d io j e d a r a j o n im a u p r a v lja ju s v a k e g o ­
d in e k o c k o m iza b ra n i č in o v n ic i, a u li č n i m č e t v r t i m a u p r a v i­
telji k o je b iraju s t a n o v n ic i s v a k e č e t v r t i. Z a s ig u r n o s t o d p o ­
žara u v e o j e n o ć n e s tr a ž e i p o s e b n e r e d a r e , a d a s p r ij e č i p o ­
p lave, d a o je p r o šir iti i o č is t it i k o r it o r ij e k e T ib e r a , k o je je
v e ć d a v n o b ilo n a tr p a n o k a m e n j e m i s u ž e n o u g r a đ e n im
zgradam a. D a b i s a s v ih s tr a n a b io la k š i p r ila z u g r a d , p r e ­
u z e o je o s o b n o o b n o v u F la m in ije v e c e s t e d o A r im in a , a o s t a ­
le je c e s te p o r a z d ije lio m e đ u lju d e k o ji s u j e d n o m p r o s la v ili
trijum f, d a ih p o p r a v e n o v c e m š t o s u g a d o b i l i o d r a tn o g a
plijena.
S v e te zg ra d e š to s u s e p o r u š ile o d s t a r o s t i ili ih j e u n iš t io
p o ža r p o n o v n o je p o d ig a o i u k r a s io ih k a o i o s t a l e h r a m o v e
b o g a tim d arovim a; ta k o j e u r iz n ic u J u p ite r a K a p ito ls k o g
je d n im je d in im p r in o s o m p o lo ž io š e s n a e s t t i s u ć a fu n t i zla ta
te d ra g o g a k a m e n ja i b ise r ja u v r ij e d n o s t i o d p e d e s e t m ili­
ju n a sestercija .
31. S lu žb u v r h o v n o g p o n tif e k s a n ije A u g u s t n ik a d a h tio
o d u zeti L ep id u za n je g o v a ž iv o ta , a k a d g a j e n a p o k o n p o s li­
je n jeg o v e sm rti p r e u z e o (-1 2 ), d a o j e o d a s v u d p o k u p it i i
sp aliti što g o d je g d je b ilo u p r o m e tu p r o r o č k ih k n jig a gr­
čk ih i la tin sk ih o d n e p o z n a tih ili m a lo v j e r o d o s t o j n ih p isa c a ,
i to p rek o d v ije t is u ć e svezak a; z a d r ž a o j e s a m o s ib ilin s k e
knjige, p a i n jih s a m o u izb o ru , i p o h r a n io ih u d v ije p o z la ­
ć e n e k u tije p o d p o d n o ž je m P a la tin sk o g A p o lo n a .
K alendar, što ga je b o ž a n sk i Ju lije u r e d io , a li j e p o s lije
zb o g n em a ra o p e t za p a o u p o tp u n i n e r e d , d a o j e A u g u s t p o ­
n o v n o sv e sti u n ek a d a šn ji r e d (-8); p r ilik o m t o g p r e u r e đ iv a ­
nja n azvao j e sv o jim n a d im k o m (A u g u st) n e m j e s e c s e p t e m ­
bar, u k o jem s e ro d io , n e g o m je s e c s e k s t ilis , j e r j e to g a m je-
 s e c a p o s t ig a o i sv o j p rv i k o n z u la t i izv o jev a o z n a m e n ite p o ­
b je d e . S v e ć e n ic im a j e p o v e ć a o n e s a m o b roj i d o sto ja n s tv o ,
n e g o i p o v la s tic e , o s o b it o d je v ic a m a v esta lin k a m a . K a d j e je ­
d a n p u t n a m je s to j e d n e u m r le v e s ta lin k e tr e b a lo b ira ti d ru ­
g u t e s u m n o g i o č e v i n a sto ja li d a n e m oraju sv o jih k ć e r i
p o d v r g n u ti t o m e iz b o ru , z a k le o s e A ugust: k ad b i k oja n je g o ­
v a u n u k a im a la p r o p is a n e g o d in e , o n b i j e b io d r a g e v o lje žr­
t v o v a o . I n e k e je s ta r e o b r e d e , k o ji s u m a lo -p o m a lo b ili iza šli
iz o b ič a j a , p o n o v o u v e o , k a o n a p r im je r a u g u rij z a S p a s d r ­
ž a v e , s lu ž b u J u p ite r o v a fla m e n a , sv e tk o v in u L u p erk a lija ,
S t o lj e t n e ig r e i R a s p u t n e ig r e .36 N a L u p e r k a lije j e g o lo b r a -
d im m la d ić im a z a b r a n io s u d je lo v a ti u sv e č a n o j u tr ci; is t o
j e t a k o z a b r a n io d a za S to lj e t n ih ig a r a m la d e ž o b o je g a s p o ­
la p r is u s t v u j e b ilo k o jo j n o ć n o j p r e d s ta v i, o s im u d r u štv u
k o je g a s t a r ij e g r o đ a k a N a d a lje j e o d r e d io d a s e L ari n a
r a s k r š ć im a d v a p u ta g o d iš n j e k ite p r o lje tn im i lje tn im c v i­
jećem .
P o s lije b o g o v a n a jv e ć u j e p o č a s t isk a z a o u s p o m e n i v e li­
k ih v o j v o d a k o ji s u v la s t r im sk o g a n a r o d a s n a jn iže g a stu p ­
n ja p o d ig li n a n a jv iši. S to g a j e i g r a đ e v in e n jih o v e o b n o v io
o s t a v iv š i s t a r e n a tp is e , i k ip o v e j e n jih o v e p o s ta v io u triju m -
f a to r s k o m lik u u o b a tr ije m a sv o g a trga, o b ja v iv ši p r o g la so m
d a j e t o s m is lio s t o m n a m je r o m d a g ra đ a n i p r e m a n jim a
k a o p r e m a u z o r u p r o s u đ u ju i n jeg a d o k živi i v la d a r e b u d u ­
ć ih p o k o lje n ja . I P o m p e je v k ip d a o je izn ijeti iz v ije ć n ic e u
k o jo j j e b io u b ije n Gaj C eza r i p o sta v iti g a n a d m r a m o r n i Ja-
n o v lu k n a s u p r o t tr ije m u P o m p e je v a k azališta.
32. M n o g i s u s e z li o b ič a ji n a š te tu z a je d n ic e u slije d d u ­
g o tr a jn o g a b e z a k o n ja g r a đ a n sk ih ra to v a zad ržali ili s u s e i u
m ir u u k o r ije n ili. R a zb o jn ic i s u s e u v e lik o m b ro ju u j a v n o s ti
s k ita li, o p a s a n i m a č e m to b o ž e ra d i sa m o o b r a n e . H v a ta n i su
p o s e lim a p u tn ic i b e z ra zlik e, b ili slo b o d n i ili r o b o v i, t e su
n e sta ja li u r a d io n ic a m a v e le p o s je d n ik a . S v u d a s u n ic a li k lu ­
b o v i p o d im e n o m k a k v e n o v e u d ru g e, d a za jed n ičk i v r š e
s v a k o ja k e z lo č in e . A u g u st j e z a to n a z g o d n im m je s tim a p o ­
s t a v io v o j n ič k e str a ž e i ta k o sp r ije č io ra zb o jn ičk i zan at. R a­
d io n ic e j e d a o p o m n o p r e g le d a ti, a sv a j e d ru štv a —o s im s ta ­
r ih i z a k o n itih - u k in u o .
 P o p is e sta r ih d u ž n ik a d r ž a v n e b la g a j n e d a o j e s p a lit i, je r
s u m o g li p ru žiti o s o b it u p r ilik u z a z l o b n e p r o g o n e . D r ž a v n a
z em ljišta u g ra d u o k o jim a j e b i lo p r i j e p o r n o p it a n j e v la ­
sn ištv a d o s u d io j e p r ija šn jim p o s j e d n i c i m a . I m e n a o p t u ž e n i ­
k a k o jim a s e p a r n ic a d u g o z a v la č ila , a n j i h o v o m s u s e n e ­
sr e ć o m m o g li s a m o n a s la đ iv a t i n j ih o v i n e p r ij a t e lj i, d a o j e iz­
b risa ti i p o s ta v io j e u v je t d a o n a j t k o k o j e g a o d n j ih h o ć e t u ­
žiti, u slu ča ju n e u s p j e h a s a m b u d e k a ž n j e n k a z n o m k a k v u
traži za o p tu ž e n ik a . D a, m e đ u t im , n e b i k o j ć z l o d j e l o o s t a lo
n ek a žn je n o , ili d a s e k a k v a p a r n ic a n e b i p r e d u g o o te z a la ,
o d r e d io je A u g u st z a s u d b e n e r a s p r a v e j o š t r i d e s e t d a n a ,
koji s u in a č e is p a d a li z b o g p o č a s n i h ig a r a . T r im a s u d a č k im
d e se tin a m a d o d a o j e č e tv r tu , s a s t a v lj e n u o d g r a đ a n a s m a ­
n jo m im o v in o m ; z v a la s e d e s e t i n a d v o s t o t in a r a , a s u d i l a j e u
la k šim p a r n ic a m a .37 Z a s u c e j e u z i m a o lj u d e v e ć o d t r id e s e t
g o d in a , t o j e s t p e t g o d in a m l a đ e n e g o j e b i o o b i č a j . I s t o m
k a d s u s e m n o g i iz v la č ili o d s u d a č k e s l u ž b e , j e d v a j e d o p u ­
s t io d a p o je d in e d e s e t i n e n a i z m j e n c e i m a j u j e d n o g o d i š n j e
p r a z n ik e i d a s e u m j e s e c u s t u d e n o m i p r o s i n c u i z o s t a v e u o ­
b iča jen e p a r n ic e .

33. A u g u st j e s a m m a r ljiv o o d r ž a v a o s u đ e n j e , k a t k a d i d o
n oći; a k o m u n ije b ilo s a s v im d o b r o , s j e d i o j e n a n o s ilj c i,
k o ju b i sm je stili p r e d s u d a č k u s t o li c u , ili j e d a p a č e s u d io
k o d k u ć e n a p o ste lji. P r e s u d u j e iz r ic a o n e s a m o s n a j v e ć o m
p o m n jo m n e g o i s n a jv e ć o m b la g o š ć u . T a k o s e , n a p r im je r ,
p rip o v ijed a d a je n e k o g a o p t u ž e n ik a z a o č i t o o c o u b o j s t v o ,
d a n e b i b io z a šit u v r e ć u 38 - j e r t o m s e k a z n o m k a ž n ja v a ju
sa m o o n i k oji p rizn a ju - za p ita o : »Z ar n e , t i s i g u r n o n is i u b io
sv o g a oca?« K a d s e j e d n o m v o d ila r a s p r a v a o k r iv o t v o r e n j u
o p o r u k e , g d je s u sv i s v j e d o c i p o K o m e l ij e v u z a k o n u im a li
b iti k ažn jen i, d a o j e p o r o t n ic im a n e s a m o d v ij e p l o č ic e ,
o su d n u i o d ije š n u , n e g o i tr e ć u , k o j o m s e o p r a š t a o n i m a za
k oje s e u tv r d i d a s u o p o r u k u p o t p is a l i n a p r e v a r u ili u z a ­
b lu d i. P riziv e m e đ u s tr a n k a m a iz R im a p r e n o s i o j e s v a k e g o ­
d in e n a g r a d sk o g p r e fe k ta , a m e đ u s t r a n k a m a iz p r o v in c ij a
b iv šim k o n z u lim a , o d k o jih j e sv a k o j p r o v in c ij i d o d i j e l i o p o
jed n o g a za p r a v n e p o s lo v e .
 34 . Z a k o n e j e d a o p r e g l e d a t i, a n e k e j e s a s v i m i z n o v a s t a ­
v i o n a s n a g u , k a o n a p r i m j e r z a k o n o r a s k o š i, z a k o n o p r e ­
lj u b u i r a z v r a t u , z a k o n o iz b o r n o j b o r b i i z a k o n o u n a p r e đ e ­
n j u ž e n i d b e m e đ u r a z l i č i t i m s t a le ž im a . B u d u ć i d a j e u o v o m
z a d n j e m z a k o n u d o d a o n e š t o v i š e s t r o ž ih o d r e d a b a n e g o u
o s t a l i m a , d i g l i s u p r o t i v n i c i t o l i k u h a jk u , d a g a n ij e m o g a o
p r o t u r i t i d o k n i j e n a p o k o n iz b r i s a o il i u b l a ž i o j e d a n d i o k a ­
z n i, o s i m t o g a d a o d o p o n o v n e ž e n i d b e s l o b o d a n r o k o d t r i
g o d i n e i u v e ć a o n a g r a d e .39 A li k a d s u u n a t o č t o m e k o d j e d ­
n e j a v n e p r e d s t a v e v i t e z o v i n e p o p u s t l j iv o t r a ž ili u k id a n j e
t o g a z a k o n a , p o z v a o j e k s e b i G e r m a n ik o v u d j e c u p a j u j e
š t o u sv o jim r u k a m a , a š t o u o č e v u n a r u č ju p o k a z a o n a r o d u
d a ju ć i p r ito m z n a k o v e r u k a m a i p o g le d o m n e k a s e n e u s tr u ­
č a v a ju s lije d iti p r im je r m la d o g a o c a . K a d je , m e đ u tim , v id io
d a s e n a m j e r a t o g a z a k o n a iz ig r a v a z a r u k a m a s p r e m l a d im
z a r u č n i c a m a i č e s t i m m ij e n j a n j e m ž e n a , s k r a t io j e v r ij e m e
z a r u k a i o g r a n ič io r a sta v e .
35. S e n a t j e s v o jim g o le m im b r o je m p o s ta o iz o b lič e n a i
n e u r e đ e n a r u lja : b i l o j e p r e k o t i s u ć u s e n a t o r a , a n e k i s u b ili
p o s v e n e d o s t o j n i l j u d i i t a k v i k o ji s u b il i u v r š t e n i u s e n a t p o ­
s lij e s m r t i C e z a r o v e z a h v a lj u j u ć i u t j e c a j u i m it u , a n a r o d ih
j e z v a o » č l a n o v i O r k a « 40. T aj j e s e n a t A u g u s t s v e o n a n e k a ­
d a š n j i b r o j i v r a t i o m u s t a r i sjaj p o š t o j e iz v r š io d v a iz b o r a :
p r v i j e i z b o r b i o p r e p u š t e n s e n a t o r i m a , p r i č e m u j e s v a k i b i­
r a o s v o g a č o v j e k a ; d r u g i j e iz v r š io p o s v o j o j i A g r ip in o j ž e lji.
K o d t o g a j e č i n a , k a ž u , p r e d s j e d a o s o k l o p o m i s p o d o d ij e la
i s m a č e m o b o k u , a d e s e t p r ij a te lj a s e n a t o r s k o g a s t a l e ž a i
v e l i k e t j e l e s n e s n a g e s t a j a lo j e o k o n j e g o v e s t o li c e . K r e m u -
c ij e K o r d p i š e d a u t o v r i j e m e n i j e d a n s e n a t o r n ij e b i o p u š ­
t e n k n je m u o s im p o je d in a č n o , i te k n a k o n p r e g le d a to g e .
N e k e j e s e n a t o r e n a t j e r a o d a s e s a m i č a s n o p o v u k u , a li i m
j e s v e j e d n o o s t a v i o s e n a t o r s k o o d ij e lo , p r a v o n a p o č a s n o
m j e s t o u k a z a l i š t u i p r a v o d a p r is u s t v u j u j a v n im g o z b a m a
s e n a t o r a . D a b i p a k iz a b r a n i i p o t v r đ e n i s e n a t o r i s v o j e s e n a -
t o r s k e d u ž n o s t i v r š ili i s a v j e s n ij e i s m a n j e t e g o b e , o d r e d i o
j e d a s v a k i, p r ij e n e g o s j e d n e n a s v o j e m j e s t o , p r i n e s e ž r t v u
t a m j a n a i v i n a p r e d ž r t v e n i k o m o n o g a b o g a u č ij e m s e h r a ­
m u d r ž i s j e d n i c a , i d a s e m j e s e č n o o d r ž a v a j u s a m o d v ij e r e -
 dovite senatske sjednice, i to na Kalende i na Ide svakoga^
mjeseca, i da u mjesecu rujnu i listopadu ne* moraju biti na-
zočni svi senatori, nego samo kockom izabrani, i koliko ih je
potrebno za donošenje odluka. Da sebi olakša posao, dao je
kockom izabirati odbore za svakih Šest mjeseci, da s njft^lj
prije raspravlja pitanja koja će iznijeti pred senatski plenum
Kad se radilo o važnijem pitanju, nije senatore pozivao na
glasovanje uobičajenim redom, nego po vlastitoj volji, da
svaki od njih bude u takvoj napetosti kao da treba da iznese
svoje mišljenje, a ne samo da pristaje uz tuđe.
36. Uveo je i nek e druge u red b e, m e đ u ostalim a: da se
zapisnici senatskih sjed n ica n e o b je lo d a n ju ju 41, d a se činov­
nici ne šalju odm ah u p ro v in cije č im p o lo ž e slu žb u , da se
prokonzulima za nabavu m azgi i ša to ra , š t o im s e prije da­
valo na državni trošak, d o d ijeli s a m o s ta n o v iti n ovac, da se
nadzor nad državnom b lagajn om p r e n e s e s g r a d sk ih kvesto-
ra na bivše pretore ili n a p r e to r e u slu ž b i, i d a centum virat-
ski sud42, koji su dotada sa zivali b iv š i k v e s to r i, u b u d u ć e sa­
zivaju decemviri.
37. Da bi što Više ljudi s u d je lo v a lo u u p r a v i d ržave, stvo­
rio je August nove službe, k a o n a p r im je r n a d z o r n a d javnim
gradnjama, cestam a i v o d o v o d im a , n a d T ib e r o v im koritom ,
nad raspodjelom žita n a ro d u , n a d a lje g r a d s k u prefekturu,
napokon trijumvirat za izb o r s e n a t a i d r u g i z a sm o tr u vite­
ških odjela, kad god:je to b ilo p o tr e b n o . C e n z o r e , k oji se već
dugo vremena n isu birali, p o n o v n o j e iz a b ra o ; u v e ć a o je broj
pretora. Zatražio je ta k o đ er d a sv a k i p u t k a d s e n je m u dade
konzulat dobije p o dva k o le g e m je s to j e d n o g a , a li t o nije po­
stigao, jer su se to m e svi p r o tiv ili g o v o r e ć i d a s e n je g o v o do­
stojanstvo već tim e d o sta krnji š t o t u č a s t n e v r š i sam , nego
s drugim.
38. Jednako je darežljiv b io i u n a g r a đ iv a n ju ra tn e hra­
b rosti Odobrio je p o tp u n i tr iju m f v iš e n e g o tr id eseto rici
vojskovođa, a jo š v e ć e m b ro ju p r iz n a o j e t r iju m fa ln a o d lik o­
vanja.43
Da bi se senatorsk i s in o v i š t o r a n ije p r iv ik li n a p olitičk i
život, dopustio im je d a o d m a h č im o b u k u m u ž e v n u togu
sm iju n o s it i se n a to r s k o o d ije lo i p risu stv o v a ti se n a tsk im
s je d n ic a m a , a k a d su n a stu p ili v o jn ič k u slu žb u , d a o im j e o d ­
m a h n e s a m o č in le g ijsk ih tr ib u n a n e g o i za p o v jed n ištv o n ad
k o n ja n ič k im o d je lim a ; a d a n e b i k oji o d njih o s ta o n e isk u ­
sa n u v o jn ič k o j slu ž b i, n a jč e šć e j e p o d vojicu ta k v ih m la d ić a
sta v lja o n a č e lo j e d n o m k o n ja n ičk o m od jelu .
O d je le v ite z o v a č e š ć e j e p o d v rg a v a o sm o tri, p o š to j e n a ­
k o n d u g o g a p r e k id a p o n o v n o u v e o n jih o v sv e č a n i m im o h o d
n a K a p ito l. A li n ije d o p u s t io d a k o d to g a m im o h o d a ik ojega
v ite z a n je g o v tu ž ite lj s v u č e s k on ja, š to s e prije zn a lo d oga­
đ a ti, a o n im a k o ji z b o g sta r o sti ili k ak ve tje le s n e m a n e n isu
m o g li ja h a ti u m im o h o d u d o p u stio j e d a m o g u d ati vo d iti
k o n ja n a p r ije d u r e d u , a sa m i n a p o ziv cen zo ra p ristu p iti
p je šk e . K a sn ije j e d o p u s t io d a m o g u vratiti k on ja o n i koji su
p r e š li t r id e s e t i p e t g o d in a ž iv o ta te ga n e ž e le v iše d r ž a ti
39. D o b iv š i o d se n a ta d e s e t p o m o ć n ik a , p ozv a o je svak o­
g a v ite z a d a p o lo ž i r a č u n o sv o m živ o tu , p a koji su b ili što
k riv i, k a z n io j e j e d n e n o v č a n o m k azn om , d ru ge javn im u k o ­
r o m , a m n o g e o d n jih o p o m e n o m ra zličite vrste. N ajblaži o b ­
lik o p o m e n e b ila je ja v n a p red a ja p lo č ic e , k oju su o d m a h n a
lic u m je s ta m o r a li p o tih o p r o čita ti. N e k e je u k o rio š to su p o ­
z a jm ili n o v a c u z m a n je k a m a te i d a li ga u zajam u z v e ć e ka­
m a te .
40. A k o n a sk u p š tin a m a za izb o r p u č k ih trib u n a nije
k a n d id ir a o n ije d a n se n a to r , im e n o v a o ih j e A u gu st izm eđ u
v it e z o v a , o d r e d iv š i d a n a k o n is te k a slu žb e m o g u p o volji
o s ta ti u s e n a t o r s k o m ili v ite šk o m staležu . K ad su n ad alje
v e o m a m n o g i v ite z o v i u g ra đ a n sk im ratovim a strad ali im u t­
k o m p a s e n is u u su đ iv a li k o d ja v n ih igara sjesti n a v itešk e
k lu p e iz str a h a o d k a z n e p o k a za lišn o m zak on u , p ro g la sio je
A u g u st d a ta k a z n a n e z a h v a ć a o n e koji su n ek ad a ili sam i
ili n jih o v i r o d ite lji im a li v ite šk i im utak .
P o p is p u č a n s tv a p r o v e o j e p o u licam a, a d a n e b i narod
r a d i d ije ljen ja ž ita b io p r e č e s to sp reča v a n u svojim p o slo v i­
m a, o d r e d io j e d a s e tri p u ta n a g o d in u izdaju d o zn a čn ice za
č e tir i m je s e c a . A li k a d j e n a r o d ž a lio za starim o b ičajem , d o ­
p u s tio j e o p e t d a ih d o b iv a ju sv ak i m jesec. I n ek ad ašn je pra-
 vo izb orn ih sk u p š tin a p o n o v n o j e u v e o , k u p o v a n j e g las
ob u zd ao j e m n o g o s tr u k o m k a z n o m , a n a d a n iz b o r a ie ° Va
pad n icim a F ab ijev a i S k a p tije v a k o ta r a , k o j im a j e i on prto*
dao, d ijelio o d sv o g a v la s t it o g n o v c a p o t i s u ć u s e ste r c ija d
n e bi o d kojega k a n d id a ta tr a ž ili n o v a c a . ' a
N ajveću je v a žn o st, o s i m to g a , A u g u s t p o la g a o n a t o da s
narod sačuva č is t i n e o k a lja n o d s v a k o g p r ilje v a tu đ e i\'
rop sk e krvi; z a to j e v e o m a š k r t o d a v a o r i m s k o građ an sk o
pravo i o g ra n ičio o s lo b a đ a n j e r o b o v a . T ib e r ij u , k o ji s e zau­
zeo za n ek o g a g r č k o g k lije n ta , o t p i s a o j e d a ć e m u d a ti gra'
dansko pravo s a m o o n d a a k o g a T ib e r ij e o s o b n o u vjeri dla
postoje o p ra v d a n i r a z lo z i n je g o v o j m o l b i . K a d g a j e U vija
m olila gra đ a n sk o p r a v o z a n e k o g a G a la , k o j i j e b io dužan
plaćati danak, o d b io jo j j e m o l b u i p o n u d i o jo j d a ć e tom e
Galu o p ro stiti d a n a k , t v r d e ć i d a ć e l a k š e d o p u s t i t i d a b u d e
p rikraćena d rža v n a b la g a jn a n e g o d a s e č a s t r im s k o g a gra­
đ an sk og prava d ije li s v a k o m e . Š t o s e t i č e r o b o v a , n ije se za­
dovoljio sa m o tim e š t o im j e m n o g i m t e š k o ć a m a o n e m o g u ­
ćio o slob ađ an je, a j o š s a m n o g o v i š e t e š k o ć a p o t p u n u slo b o ­
du, o d red iv ši to č n o p r o p is e o b r o j u , p o lo ž a j u i r a z lic i m eđ u
on im a koji s e m o g u o s lo b o d it i, n e g o j e d o d a o j o š i to , d a ni­
jedan rob koji je j e d n o m b i o o k o v a n ili m u č e n n e m o ž e n i­
kakvom v rsto m o s lo b o đ e n j a p o s t i ć i g r a đ a n s k o p r a v o .
I starin sk u je n o š n ju i o d j e ć u n a s t o j a o p o n o v o u v e sti, a
kad je jed n o m u n a r o d n o j s k u p š t i n i u g l e d a o m n o š t v o ljudi
u tam n im o g rta čim a , r a z lju tio s e i p o v ik a o :

»Gle! Rimljani, svijeta svega vladari , n a ro d u togi Z«44

I o d m a h j e e d ilim a n a r e d i o d a u b u d u ć e n i k o g a n e p u s­
te d a sto ji n a F o r u m u i li u b li z i n i a k o n e s k i n e o g r t a č i n e
d o đ e u to g i.
41. D arežljivost je A u g u st č e s t o p u t a u z g o d n i m p rilik a­
m a p ok azao p r e m a sv im s t a le ž im a . K a d j e k o d alek sa n d rij-
skoga trijum fa d o p r e m io u R im k r a lj e v s k o b la g o , stv o r io je
to lik o ob ilje n o v a c a d a j e k a m a t n a s t o p a p a la , a c ije n a ze­
m ljišta zn atn o p o ra sla . K a d g o d j e p o s l i j e o d d o b a r a o su đ e ­
nih ljudi b ilo u b la g a jn i v iš e n o v a c a , p o s u đ i v a o g a j e b e z ka­
m ata n a o d ređ en o v r ije m e ta k v im l j u d im a k o ji s u m o g li jam ­
 č iti d v o str u k o m sv o to m . D ig a o j e i d o n ju g ra n icu se n a to r-
s k o g a im u tk a , i t o sa 8 0 0 .0 0 0 n a 1,200.000 se s te r c ija , p ri
č e m u j e d o p u n io im u ta k o n im se n a to r im a k oji g a n is u im a li
d o sta . N o v č a n e je d a r o v e n a r o d u č e s to d ije lio , a li g o to v o
sv a k i p u t r a z lič ite sv o te: sa d četiri, sa d tri s to tin e , a k a tk a d a
sa m o d v ije s t o t in e i p e d e s e t se ste r c ija p o o so b i; p r ito m n e b i
m im o iš a o n i m la đ e d je ča k e, p r e m d a o v i in a č e n is u d o b iv a li
p rije je d a n a e s t e g o d in e . Ž ito je ta k o đ e r u d o b a s k u p o ć e d a o
č e s t o v r lo je ftin o , a k a tk a d a i b a d a v a o d m je r iti z a sv a k o g a
č o v je k a , a z n a o j e i p o d v o s t r u č iti d o z n a č n ic e z a n o v č a n u
p o tp o r u .
42. A li z a d o k a z d a m u j e p ri t o m e v iš e b ilo d o d o b r a n a ­
r o d n o g a n e g o d o n je g o v e n a k lo n o s ti, n e k a p o slu ž i slu čaj k a d
s e n a r o d tu ž io n a n e s t a š ic u i s k u p o ć u v in a , a A u g u st g a j e
s tr o g im r ije č im a u k o r io rek avši: »M oj s e z e t A grip a d o sta
p o sk r b io , u r e d iv š i n e k o lik o v o d o v o d a , d a n e b i lju d i b ili
ž ed n i.« K a d j e j e d n o m isti taj n a r o d tra žio , o b e ć a n u d o d u še ,
n o v č a n u p o m o ć , o d g o v o r io m u je: »Ja sa m čo v je k o d riječi!«
M e đ u tim , k a d j e d r u g o m p r ilik o m n a r o d u p o r n o tra žio p o t­
p o r u k o ju m u n ije o b e ć a o , u k o r io j e p r o g la so m p r o sto tu i
b e s t id n o s t n je g o v u , o b ja v iv š i d a n e ć e d a ti p o tp o r e , p r e m d a
ju j e b io n a k a n io d a ti. J e d n a k u j e o z b iljn o st i o d lu č n o s t p o ­
k a z a o k a d j e d o z n a o d a s u p o v o d o m j e d n e p r e d v iđ e n e raz­
d io b e n o v č a n e p o m o ć i m n o g i r o b o v i b ili o s lo b o đ e n i i u v r­
š t e n i u p o p is gra đ a n a : o n j e ta d a izjavio d a n itk o n e ć e p ri­
m iti p o m o ć i k o m e n ije o b e ć a n a , a o sta lim a j e d a o m a n je
n e g o š to j e o b e ć a o , k a k o b i p r e d v iđ e n a s v o ta b ila d o v o ljn a .
Za j e d n e v e lik e n e r o d ic e , k a d j e p o m o ć b ila tešk a , d a o j e sv e
r o b o v e k o ji s u b ili n a tržištu , i g la d ija to r sk e d r u žin e, p a s v e
str a n c e , o s im lije č n ik a i u č ite lja , i je d a n d io k u ć n ih r o b o v a
iz a g n a ti iz R im a; k a d s e n a p o k o n o p sk r b a ž ito m p o p ra v ila ,
n a p is a o je: » S tv o r io sa m č v r s tu o d lu k u d a za u v ijek u k in e m
j a v n u r a z d io b u žita, j e r s e z b o g p o u z d a n ja u n ju z a p u šta o b ­
r a đ iv a n je z e m lje , a li n is a m p ri n joj o sta o , je r sa m u v je r e n d a
j e n e tk o j e d n o m p o n o v o m o ž e u v e s ti iz ž e lje z a n a k lo n o š ć u
p u k a.« Z a to je A u g u st p o s lije to g a u r e d io tu stv a r s a m o ta k o
d a s e j e d n a k o o b a z ir a o n a se lja k e i tr g o v c e ž ito m k a o i n a
n a ro d .
 43. Sto se tič e p red sta v a , n a tk r ilio j e s v e s v o j e p r e th o ­
dnike brojem , r a z n o lik o šć u i sja je m n j ih o v im . S a m k a že da
je u svoje im e p rired io ja v n e ig r e č e t ir i p u ta , a m j e s t o d ru g ih
činovnika, koji su b ili ili o d s u t n i iz R im a ili iz v a n m o g u ć n o ­
sti, dvadeset i tri p u ta. P r ir e d io ih j e k a t k a d a i p o r a z n im uli»
čnim četvrtim a i n a v iš e p o z o r n ic a s g l u m c im a s v ih jezik a.
Gladijatorske p red sta v e p r ir e đ iv a o j e n e s a m o n a F o r u m u i
u Amfiteatru n eg o i u C irk u i u S e p t i n a M a r t o v u p o lju ; kat­
kada je priredio sa m o b o r b e s a ž iv o tin ja m a ; p r ir e d io j e i n a­
tjecanje atleta, p o d ig a v ši n a M a r to v u p o lj u d r v e n e k lu pe;
isto tako p o m orsk u b itk u , za k o ju j e p o k r a j T ib e r a d a o isk o ­
pati jezero, gdje se sa d a n a la z i P a rk C e z a r a 45. N a d a n e tak v ih
priredaba razm jestio b i p o g r a d u s t r a ž e , d a n e b i sk itn ic e
opljačkale grad kad m a lo lju d i o s t a n e k o d k u ć e . U C irk u je
priredio n astup v o za ča n a k o lim a , t r k a č a i b o r a c a s a zv ijeri­
ma, a katkada je to b ila m la d e ž iz n a j o d lič n ij ih k u ć a . I T ro­
jansku je igru p rired io v e o m a č e s t o , a ig r a li s u j e stariji i
mlađi dječaci; to je sm a tr a o s ta r im i lij e p i m o b ič a j e m , d a s e
na taj način p ok ažu s p o s o b n o s t i č la n o v a s la v n o g a p le m e n a .
Kad je kod te p red sta v e Gaj N o n ije A s p r e n a t p a o t e s e o z­
lijedio, p o k lo n io m u j e A u g u st z la t n u o g r li c u (torques) i d o ­
pustio da o n i n jeg o v i p o t o m c i n o s e n a d i m a k »T ork vat«
(Ogrličar). Ali d o sk o ra je p r e s ta o d a v a ti t a k v e p r e d s t a v e , p o ­
što se govornik A zinije P o lio n o š t r o i g o r k o u s e n a t u p o tu ž io
na sličnu n esreću sv o g a u n u k a E z e m in a , k o j i j e p r i t o m s lo ­
m io nogu.
Kod kazališnih p r e d sta v a i g la d ij a t o r s k ih ig a r a tr a ž io je
katkada da nastupaju i r im sk i v it e z o v i, a li s a m o d o k t o n ije
senatskim zaključkom b ilo z a b r a n je n o . P o s lij e t o g a j e jo š
sam o jedanput je d n o g m la d ić a p le m e n it a r o d a p o im e n u Li-
cija pozvao d a n a stu p i, i t o s a m o d a g a p o k a ž e n a r o d u , jer
nije b io visok n i d vije s to p e , a t e ž a k s a m o s e d a m n a e s t fu n ti,
ali je im ao siln o jak g la s.46 J e d n o g a d a n a g la d ij a t o r s k ih igara
dao je partske ta o ce, k oji s u ta d a p r v i p u t b i li p o s l a n i u R im ,
provesti kroz sred in u a ren e, d a ih n a r o d v id i, a o n d a im je
odredio m jesto izn ad sv o je lo ž e u d r u g o m r e d u k lu p a . I iz­
van takvih dana, a k o je k a d a d o š lo u R im š t o n e v i đ e n o i vri­
jedno da se upozna, o b ič a v a o j e t o p o k a z a t i n a r o d u izvan
r e d a u k o je m g o d d ije lu g ra d a , k a o n a p rim jer n o s o r o g a u
S e p ti n a M a rto v u p o lju , tig r a u k a za lištu , a zm iju o d p e d e s e t
la k a ta p r e d K o m ic ije m .47
Z a v r ije m e j e d n ih z a v jetn ih c ir c e n s k ih ig a ra d o g o d ilo s e
d a g a je u h v a tila n e n a d a n a b o le s t t e je m o r a o le ž e ć i n a n o ­
siljc i v o d iti o p h o d s k ip o v im a b o g o v a . D ru gi p u t o p e t za v r i­
j e m e ig a ra k o jim a j e sla v io p o s v e tu M a r c e lo v a k a z a lišta d o ­
g o d ilo s e d a s u p o p u s t ili s a s ta v c i n a n jeg o v o j k u ru lsk o j s t o ­
lic i, i o n j e p a o n a le đ a . K o d g la d ija to r sk ih ig a ra k o je s u p r i­
r e d ili n je g o v i u n u c i z a h v a tila j e n a r o d stra v a d a ć e s e sr u šiti
tr ib in e , p a k a d n ik a k o n ije m o g a o zad ržati i u m ir iti n a ro d ,
o s t a v io j e sv o je sje d a lo i s je o n a m je s to k o je j e b ilo n a o k o
n a jo p a sn ije .
44. V e lik i je n e r e d i r a z u z d a n o st m e đ u g le d a o c im a u k lo ­
n io iz d a v š i t o č n e p r o p is e , a p o ta k n u o ga je n a t o n e d o lič a n
p o s t u p a k p r e m a j e d n o m s e n a to r u , k o je m u za j e d n e v e o m a
p o s j e ć e n e p r e d s t a v e u P u te o lim a i z a p u n o g a k a z a lišta n itk o
n ije h tio d a ti m je sta . Z a to j e d a o izg la sa ti s e n a ts k i zak lju čak
d a s e sv a g d je g d je s e d a je k a k v a ja v n a p r e d sta v a u v ije k p rv i
r e d s je d a la r e z e r v ir a za s e n a to r e , a z a R im j e iz d a o za p o v ijed
d a p o s la n ic i s lo b o d n ih i sa v e z n ič k ih n a r o d a n e sm iju v iš e
s je d iti u o r k e s tr i, j e r j e u s t a n o v io d a s e u ta k v im p o s la n s tv i­
m a n a la z e i lju d i s lo b o d n ja č k o g p o d r ije tla . V o jsk u j e o d ije lio
o d n a r o d a . O ž e n je n im lju d im a iz p u k a d o z n a č io j e p o s e b n e
r e d o v e , d je č a c im a u d je č a č k o j to g i p o s e b n i o d io , a o d io d o
n jih n jih o v im o d g o jite ljim a , i o d r e d io j e d a n itk o o d p r o ste
s v je tin e n e sm ije sje d iti u sr e d n jim r e d o v im a k azališta. Ž en a­
m a n ije n i g la d ija to r s k e ig r e , p r ilik o m k o jih s u n e k o ć sjed ili
iz m ije š a n i m u š k a r c i i ž e n e , d o p u s t io g le d a ti d r u k č ije n e g o
s a m o s n a jg o m jih r e d o v a . J e d in o j e v e s ta lin k a m a d a o p o s e ­
b n o m je s to u k a z a lištu , n a s u p r o t p r e to r o v o j lo ži. S p r e d sta ­
v a a tle ta , m e đ u tim , u k lo n io j e p o tp u n o sa v ž e n s k i svijet;
ta k o j e j e d n o m z a v r ije m e ig a ra š t o ih j e p r ir e d io k a o v r h o v ­
n i s v e ć e n ik , p u b lik a tr a ž ila n a s t u p ša k a č k o g a p a ra , a li j e t o
A u g u st o d g o d io n a ju ta r n je s a te id u ć e g a d a n a i iz d a o n a r e d ­
bu: » N e ž e lim d a ž e n e d o đ u u k a z a lište p rije p e to g a sa ta .« 48
45. Ig r e j e u C irk u o b ič a v a o g le d a ti s g o rn jih k a to v a u
k u ć a m a sv o jih p rija telja ili slo b o d n ja k a , a k a tk a d a iz s v o je
 lože, gdje je sjed io sa ž e n o m i d j e c o m . O d p r e d s t a v a j e zn a o
izostati p o v iše sati, a k a tk a d a i p o č it a v e d a n e , a li s e u vijek
ispričao i p re d lo ž io o s o b e k o je ć e m j e s t o n j e g a p r e d s je d a ti.
No kad god je b io p r isu ta n , n ik a d a n ij e n e š t o d r u g o rad io;
m ožda je h tio izb jeći g o v o r k a n ju , j e r s e s j e ć a o d a s u n je g o v a
oca Cezara č e s to ja v n o g r d ili š t o j e z a v r i j e m e p r e d s t a v e č i­
tao p ism a i m o lb e ili n a n jih o d g o v a r a o ; a m o ž d a g a j e g le ­
danje i za n im a lo i za b a v lja lo , j e r u ž it a k n i j e n ik a d a k rio,
n ego ga je č e s to p u ta is k r e n o p r iz n a v a o . S t o g a j e i n a ig r a m a
i predstavam a k o je su d r u g i d a v a li č e s t o p o k l a n j a o v e lik e
darove i n agrad e iz s v o g a d ž e p a , a n i j e d n o m g r č k o m n a tje ­
canju nije p risu stv o v a o d a n e b i s v a k o g a n a t j e c a t e lj a p r e m a
zasluzi nagradio. S n a jv e ć im j e z a n i m a n j e m g l e d a o š a k a č e , i
to najviše la tin sk e, ali n e s a m o r e d o v i t e š a k a č e o d za n a ta ,
koje je o b iča v a o p o sta v lja ti d a s e b o r e i p r o t i v g r č k ih , n e g o
i ljude iz grada, k o ji su s e č e t i m i c e b o r i l i p o u s k i m u lic a m a
sam o o n ak o b e z p ra v ila .
Ukratko, sv e o n e lju d e k o ji s u n a j a v n i m p r e d s t a v a m a
obavljali kakve p o s lo v e u d o s t o j a o j e s v o j o m p a ž n jo m : a tle ti-
m a je p o tv rd io i p r o šir io n j ih o v e p o v l a s t i c e ; z a b r a n i o j e d a
se gladijatori b o r e n a ž iv o t i sm r t; m a g is t r a t im a , k o ji s u u
svako vrijem e i n a sv a k o m m j e s t u p o j e d n o m s t a r o m z a k o n u
im ali pravo kažnjavati g lu m c e , o d u z e o j e t o p r a v o , o s t a v iv š i
im ga sam o za v rijem e ig a r a i u k a z a liš t u . N o s v e j e d n o j e s
najvećom stro g o šću u v ije k n a d z ir a o v j e ž b e a t l e t a i b o r b e
gladijatora. R a zu zd a n o st g lu m a c a k a ž n j a v a o j e t a k o o š t r o d a
je, na prim jer, S te fa n io n a , g lu m c a r i m s k i h k o m e d ij a , d a o
kroz tri kazališta šib a ti i iz R im a iz a g n a t i, j e r j e d o z n a o d a ga
je neka rim sk a g o sp o đ a u d je č a č k o j o d j e ć i i k r a t k o o š iš a n a
služila k od stola. P a n to m im a H ilu , n a k o j e g a s e t u ž i o p r e to r ,
d ao je u p red v o rju sv o je p a la č e p r e d s v i m a i z b i č e v a t i , a Pi-
lada je izagn ao iz R im a i iz I t a lij e , j e r j e n a g l e d a o c a k o ji
ga je izvižd ao p o k a z a o p r s t o m i t a k o s v r a t i o n a n j e g a o p ć u
pažnju.
46. P ošto je A u g u st ta k o u r e d io R im i p r i l i k e u g r a d u , n a ­
selio je Italiju o sn o v a v ši d v a d e s e t i o s a m k o lo n ij a , u k o jim a
je izveo m n o g o ja v n ih g ra d n ja i o d o b r i o i m m n o g o p r ih o d a ,
dapače ih je u p ra v u i d o s t o j a n s t v u n a n e k i n a č i n d j e lo m i­
č n o iz je d n a č io s g la v n im g ra d o m , iz m isliv ši n e k u v r s tu gla­
so v a n ja p o k o je m u s u za iz b o r e r im sk ih č in o v n ik a v ije ć n ic i
p o je d in ih k o lo n ija sv a k i u svojoj k o lo n iji g la so v a li i g la so v e
p r e d iz b o r e z a p e č a ć e n e p o s la li u R im . D a b i u svak oj o d tih
k o lo n ija b ilo i n e k e v r s te p le m s tv a i g ra đ a n sk o g a p o d m la -
tk a, A u g u st je s v e o n e k o ji su m o lili d a slu ž e u v o jsc i k an k o ­
n ja n ic i u v r stio u v it e š k i s ta le ž č im ih je n jih o v gra d p r e p o ­
r u č io , a lju d im a iz p u k a k o ji s u m u n a n je g o v im in sp e k c ij­
s k im p u to v a n jim a m o g li p o k a z a ti zd ra v e i s p o s o b n e s in o v e
ili k ć e r i d a v a o j e p o t is u ć u se ste r c ija z a sv a k o d ije te.
47. V a žn ije p r o v in c ije , k a o i o n e k o jim a n is u m o g li la k o
i s ig u r n o u p ra v lja ti č in o v n ic i k o ji s e sv a k e g o d in e m ijen jaju ,
p r e u z e o j e A u g u st sa m u sv o je r u k e (27), a o s t a le j e k o c k o m
d o d ije lio p r o k o n z u lim a . Ip a k j e k a tk a d a u n e k im a p r o v e o
z a m je n u u p r a v e , a v e ć in u je j e d n ih i d r u g ih č e š ć e o s o b n o
p o s je tio . N e k im j e sa v e z n im g r a d o v im a o d u z e o s lo b o d u (sa­
m o u p r a v u ), je r s u u r a z u z d a n o sti sr ta li u p ro p a st; d ru g im
g r a d o v im a , k o ji s u t e š k o tr p je li o d d u g o v a , p r u ž io j e p o ­
m o ć , a k o je j e p o r u š io p o tr e s , p o n o v n o ih j e sa g r a d io ; k o ji
s u p a k m o g li n a v e s t i z a s lu g e z a r im s k i n a r o d , o b d a r io j e
la t in s k im p r a v o m i l i p u n im g r a đ a n s k im p r a v o m . K o lik o ja
z n a m , n e m a n ij e d n e p r o v in c ije k o ju n ije o s o b n o p o h o d io ,
iz u z e v š i d a k a k o A fr ik u i S a r d in iju . K a d s e , n a im e , n a k o n
p o b j e d e n a d S e k s t o m P o m p e j e m s p r e m a o d a s a S ic ilije o t ­
p lo v i u t e p r o v in c ije , s p r ij e č ile s u g a n e p r e s t a n e ž e s to k e
o lu je , a k a s n ij e in u s e n ije p r u ž ila n i p r ilik a n i p o v o d d a
on am o p ođ e.
4 8 . S v e j e k r a lj e v in e k o je j e o s v o j io p o r a tn o m p r a v u ,
o s im n e k o l i k o n jih , il i v r a t io is t im o n im a k o jim a ih j e o d u ­
z e o , ili ih j e p o r a z d ij e lio s t r a n im v la d a r im a . S a v e z n ič k e j e
k r a lje v e n a s t o j a o m e đ u s o b n o p o v e z a t i u z a ja m n im ž e n id -
b e n im v e z a m a ; p r it o m j e b io n a js p r e m n iji p o s r e d n ik i p o ­
m a g a č s v a k o g a r o d b in s k o g ili p r ija te ljs k o g sa v e z a . Z a s v e
s e n jih j e d n a k o b r in u o k a o d a s u č la n o v i i d ije lo v i n je g o v e
d r ža v e; m a lo d o b n im a ili s la b o u m n im a o b ič a v a o j e d a v a ti
s k r b n ik a d o k n e o d r a s t u ili n e o z d r a v e , a d je c u j e m n o g ih
k n e z o v a d a o o d g a ja ti i o b r a z o v a ti z a je d n o s a s v o j o m d je ­
com .
 49. O d v o jn ih j e j e d in ic a le g ij e i p o m o ć n e č e t e p oraz-
m je s tio p o p r o v in c ija m a . M o r n a r ic u j e j e d n u s m j e s t io u Mi-
zen u , a d r u g u u R a v e n i, z a o b r a n u T i r e n s k o g a i J a d r a n sk o g a
m o ra . O sta le j e j e d i n i c e d j e lo m ič n o o s t a v i o z a o b r a n u R im a,
a d je lo m ič n o z a s v o ju lič n u o b r a n u , r a s p u s t i v š i o d je l K ala-
gu rita n a ca , k o je j e im a o m e đ u s v o j o m t j e l e s n o m s t r a ž o m d o
p o b je d e n a d A n to n ije m , a is t o t a k o i o d j e l G e r m a n a , k o je je
im a o d o V a ro v a p o r a z a . N ik a d a n ije d o p u s t i o d a b u d u v iše
n e g o tri k o h o r te u R im u 49, i t o b e z p o s e b n o g a ta b o r a , a
o sta le je o b ič a v a o r a s p u š ta t i u z im s k e i lj e t n e t a b o r e u b li­
zin i o k o ln ih g r a d o v a . S v e j e v o j n ik e u č it a v o j d r ž a v i o b v e z a o
n a izv jesn u n o r m u s lu ž b e i n a g r a d a , o d r e d i v š i s v a k o m e p r e ­
m a n je g o v u č in u i v r ije m e s lu ž b e i p o v l a s t i c e n a k o n p r e ­
sta n k a slu ž b e , d a ih n e b i p r e d u g a s lu ž b a ili o s k u d ic a iza
slu ž b e m o g la p o ta k n u ti n a b u n e . D a b i u v ij e k i b e z t e š k o ć e
im a o s r e d sta v a z a n jih o v o u z d r ž a v a n j e z a v r ij e m e s lu ž b e i o t ­
p r e m n in u p o s lije n je, o s n o v a o j e v o j n u b la g a j n u s p o s e b n i m
n o v im p r ih o d im a .
D a b i s e š t o b r ž e i s m j e s t a m o g l o d o j a v it i i d o z n a t i š t o s e
u kojoj p r o v in c iji d o g a đ a , r a z m j e s t io j e u u m j e r e n i m r a z m a ­
c im a p o v o jn ič k im c e s ta m a n a jp r ije m l a d e l j u d e k a o š t a f e te ,
a p o slije k o la za g la s n ik e . O v o s e d r u g o p o k a z a l o z g o d n ije ,
je r j e g la sn ik e k o ji s u m u s n e k o g a m j e s t a d o n ij e l i p i s m o
m o g a o i u s m e n o z a p ita ti a k o j e š t o b i l o p o t r e b n o .50
50. Z a p e č a ć e n j e p o p r a t n ih is p r a v a , s l u ž b e n i h d o p i s a i
p r iv a tn ih p is a m a u p o t r e b lj a v a o j e i s p r v a s f i n g u , k a s n i j e lik
A le k sa n d r a V e lik o g a , n a p o k o n s v o j lik , š t o g a j e v l a s t o r u č ­
n o iz r e z a o D io s k u r id , a n jim e s u n a s t a v i l i p e č a t i t i i A u g u s -
to v i n a s lje d n ic i. U s v im s v o j im p i s m i m a d o d a v a o j e u z d a ­
tu m to č a n sa t n e sa m o d a n a n e g o i n o ć i, d a o z n a č i k a d a su
p o sla n a .
51. O n je g o v o j b la g o s t i i p r ij a z n o s t i p o s t o j e b r o j n i i ja k i
d o k a zi. D a n e n a b r a ja m k o lik e j e i k o je l i č n o s t i p r o t iv n ič k e
stra n k e n e sa m o s a s v im p o m ilo v a o , n e g o im j o š d a o i n a jv iš e
č a sti u državi: J u n ija N o v a ta i K a sija P a ta v in c a , d v a p le b e j c a ,
k a zn io je p r v o g a s a m o n o v č a n o m k a z n o m , a d r u g o g a b la g im
p r o g o n o m , i t im e s e z a d o v o ljio , p r e m d a j e p r v i o d n jih u im e
 m la d o g a A gripe izd ao p rotiv njega vrlo uvredljivo p ism o , a
d ru g i je za p u n im sto lo m uzvanika glasno izjavio d a im a v e­
lik u želju, a i sr ča n o sti d a u b ije Augusta. K ad se p rigod om
j e d n e su d b e n e istra g e E m iliju Elijanu iz K ordube, izm eđ u
o sta lih krivica, p red b a civ a lo najviše to što se n ep restan o n e ­
p o v o ljn o izjavljuje o caru, August se ok ren u o tužitelju i n a­
o k o s iln o u z b u đ en rekao: »H tio b ih d a m i to dokažeš! U činit
ć u d a E lijan u v id i d a i ja im am jezik, jer ću ja o n jem u jo š
v iš e g o v o riti!« I n išta v iš e n ije istraživao, n i o d m a h n i p o ­
slije. I T ib eriju , k o ji m u s e o istoj toj stvari, ali s v e lik o m
ž e s tin o m u j e d n o m p ism u tu žio, o tp isa o j e ovako: »N em oj,
d r a g i T ib erije, u toj stv a ri p o p u šta ti svojoj m la d o sti i n e ­
m o j s e o d v iš e lju titi što im a ljudi koji o m en i z lo g ovore.
M o ž e m o b iti z a d o v o ljn i a k o sm o sigu rn i d a n am n itk o n e
m o ž e z lo čin iti!«
52. Š to s e h ra m o v a tiče, A ugust je d o d u še zn ao da se i
p r o k o n z u lim a o b iča v a ju p o svećivati, ali ip ak n i u jed noj p ro ­
v in c iji n ije d o p u stio d a se n jem u p od ign e hram , o sim p od
z a je d n ič k im im e n o m n jeg o vim i b o žice R om e. U R im u je na­
p r o tiv tu č a st n a jo d lu čn ije otklanjao. D apače, sve je sreb rn e
k ip o v e k oji su m u n e k o ć b ili p od ign u ti d ao saliti, a o d d o ­
b iv e n e sv o te p o sv e tio je zla tn e tron oge A p olon u n a Palatinu.
D ik ta tu ru m u je n a ro d sv o m silo m h tio naturiti, ali ju je
o n k le č e ć i n a k o lje n im a i zab acivši togu s ram en a razgalje­
n ih g ru d i u sr d n o od b ija o .
53. N a s lo v »G osp od in « otklanjao j e uvijek s grozom kao
p o g r d u i u v red u . K ad je je d n o m g led ao predstavu, b ile su u
j e d n o m m im u izg o v o ren e riječi:
»O pravedna i dobra gospodara!«

N a to su sv i p risu tn i, k a o d a s e to njega ticalo, k liču ći zaplje-

sk a li. A u g u st je n e sa m o o d m a h rukom i izrazom lica o t­
k lo n io to n e d o lič n o lask an je, n eg o ga je i slijed eći d an o su ­
d io u v e o m a stro g o m p roglasu . I kasnije nije d o p u stio d a ga
z o v u g o s p o d in o m ni d jeca njegova ni u n u ci, b ilo u zbilji ili
u šali, a za b ra n io im je takva laskanja i m eđ u sob n o.
N ik a d a n ije b ez p o tr e b e iziša o iz Rim a ili kojega grad ića
n iti je k a m o d o ša o o sim k a sn o u v e č e r ili n oću , d a n e b i k o g a
 u zn em iriv a o rad i d o č e k a ili isp ra ć a ja . K a o k o n z u l p o ja v lji­
v a o s e u n a ro d u p o n a jv iš e p je šk e , a k a d n ije b io k o n z u l, d a o
s e č e s to n o siti u o tv o r e n o j n o siljc i. N a ju ta r n ja p r im a n ja d a ­
va o j e p ristu p i p u k u , i to lik o m j e p r ija z n o š ć u s a s lu š a v a o ž e ­
lje o n ih k oji su m u p rila zili, d a j e n e k o g a m o lit e lj a u ša li
uk orio: »Sto m i ta k o str a šljiv o p r u ž a š m o lb u k a o s lo n u n o v ­
čić?« N a d a n e s e n a ts k ih s je d n ic a p o z d r a v lja o j e s e n a t o r e
u vijek sa m o u v ije ć n ic i, i to sv a k o g a n a n je g o v u m je s tu , p o ­
je d in a č n o p o im e n im a , a n itk o m u n ije k a z iv a o i m e n a .511 n a
o d la sk u ih j e n a isti n a č in p o z d r a v lja o , d o k s u o n i j o š sje d ili.
D ru štv en i sa o b ra ća j p o d r ž a v a o j e s m n o g im lju d im a , i n a n ji­
h o v e je o b ite ljs k e s la v e p r e s ta o d o la z iti i s t o m o n d a k a d je
v e ć b io stariji i k a d j e j e d n o m k o d n e k ih z a r u k a u g u ž v i n a ­
strad ao. K ad j e s e n a to r G al T e r in ije , k o ji n ije p r ip a d a o
m e đ u n je g o v e n a jb liže p rija telje, n e n a d a n o o s lij e p io i z b o g
to g a h tio u č in iti sa m o u b o js tv o g la đ u , d o š a o j e A u g u s t k n je ­
m u i u tje šn im g a r ije č im a z a d r ž a o n a ž iv o tu .
54. K ad je j e d n o m u s e n a t u g o v o r io , r e k a o m u j e je d a n
senator: » N isa m razu m io!« a d ru gi: »Ja b ih ti p r ig o v o r io k a d
b ih im a o prilik e!« K a d je k o jip u t z b o g b e s k o n a č n i h n a te z a ­
nja m e đ u g o v o r n ic im a sr d it iz la z io iz v ij e ć n ic e , n a v a lili s u
n ek i n a n jeg a v iču ći: »V aljda s e n a t o r i m o r a ju im a ti s lo b o d u
g o v o riti o državi!« K o d iz b o r a se n a to r a , k a d j e s v a k i p o je d in i
m o g a o iza b ra ti sv o g a č o v je k a 52, iz a b r a o j e A n t is t ij e L a b e o n
M arka L ep id a , k o ji j e n e k o ć b io p r o t iv n ik A u g u s t o v i u o n o
vrijem e j o š ž iv io u p ro g o n stv u ; k a d g a j e A u g u s t z a p ita o
n e m a li m o ž d a d r u g ih v r e d n ijih , o d g o v o r io j e d a sv a k i im a
sv o je m išljen je. A li za to ip a k n ik o m e n ije b ila n a š t e t u ta k v a
s lo b o d a ili s m io n o st.
55. K ad su s e u s e n a tu p r o š ir ili p o g r d n i s p is i p r o t iv n je ­
ga, n ije ih s e o n d o d u š e p r e s tr a š io , a li ih j e s o s o b i t o m p o -
m n jo m p o b ija o , n o n ije d a o istr a ž iv a ti t k o i h j e sa s ta v io ,
n e g o j e s a m o o d r e d io d a s e u b u d u ć e im a p o s t u p a t i p r o tiv
o n ih k o ji p o d tu đ im im e n o m izd a ju p o g r d n e s p i s e ili p je s m e
p ro tiv b ilo k oga.
56. I n a z lo b n e i o b ije s n e š a le k o jim a s u g a n e k i n a p a li
o d g o v o r io j e sa m o j e d n im p r o g la s o m . N o ip a k s e u s p r o t iv io
d a s e d o n e s e ik a k a v s e n a t s k i za k lju č a k k o jim b i s e o g r a n ič i­
la s lo b o d a izra ža v a n ja s v o g a m išlje n ja p ri sa sta v lja n ju o p o ­
r u k a .53

K a d g o d j e p r is u s tv o v a o iz b o r im a č in o v n ik a , o b ila z io j e
s a s v o jim k a n d id a t im a o k o b ir a č a i p o sta r o m ih o b ič a ju
m o lio z a n jih o v e g la s o v e . I s a m je g la so v a o u s v o m k o ta r u
k a o o b ič a n č o v je k iz n a r o d a . K a d b i n a s u d u s v j e d o č io , d a o
s e b e z ik a k v a n e g o d o v a n ja isp itiv a ti i p o b ija ti. S v o j tr g sa g r a ­
d io j e n e š t o tje sn iji, j e r s e n ije u s u d io v la s n ic im a o t e t i s u ­
s j e d n e k u ć e . N ik a d a n ije sv o je s in o v e p r e p o r u č io n a r o d u a d a
n ije d o d a o : »A k o za slu že!« K a d s u j e d n o m j o š u d je č a č k o j
t o g i d o š l i u k a z a liš te , a sv i g le d a o c i u s ta li i s to je ć i im za p ljes-
k a li, A u g u s t s e n a t o v e o m a o z b iljn o p o tu ž io . Z a sv o je p rija ­
t e lje ž e lio j e d a k a k o d a im a ju v e lik u g le d u d ržavi, a li o p e t
t a k o d a b u d u r a v n o p r a v n i s o s t a lim g r a đ a n im a i d a ih j e d ­
n a k o v e ž u s u d b e n i z a k o n i. K a d j e N o n ije A sp r e n a t, n je g o v
b liž i p rija telj, n a s u d u o d g o v a r a o z a tro v a n je, tu ž e n o d K a-
sija S e v e r a , A u g u s t j e p ita o s e n a t o r e š t o m u j e p o n jih o v u
m iš lj e n ju d u ž n o s t; o n n a im e n e z n a š t o bi: je r a k o m u p o ­
m o g n e , s m a tr a t ć e s e d a j e k r iv c a o t e o z a k o n im a , a k o Ii m u
n e p o m o g n e , s m a tr a t ć e s e d a n a p u š ta i u n a p r ije d o s u đ u je
p rija telja . I n a j e d n o g la s a n sa v je t č ita v o g a se n a ta s je d io j e
n e k o lik o s a t i n a k lu p i za o p tu ž e n ik e , a li j e š u t io te n ije d a o
n i p o h v a ln o s v j e d o č a n s tv o z a o p tu ž e n o g a . P o m a g a o j e n a
s u d u i k lije n tim a , k a o n a p r im je r n e k o m S k u ta riju , k o ji j e
n e k o ć b io d o b r o v o lja c u n je g o v o j v o jsc i, a k a sn ije j e b io o p ­
t u ž e n z b o g k le v e t e . U s v e m u j e s a m o j e d n o g j e d in o g k r iv c a
iz v u k a o o d o s u d e , p a i n je g a s a m o m o lb a m a k o je j e u p u tio
t u ž ite lju p r e d s u c im a : t o j e b io K a stricije, p r e k o k o je g a j e s a ­
z n a o z a u r o t u M u r e n in u .

57. K o lik o j e z a ta k v e u s lu g e b io o m ilio , la k o j e sh v a titi.

P r e la z im p r e k o s e n a t s k ih z a k lju č a k a , j e r s e m o ž e č in it i d a s u
d o n e s e n i p o d p r it is k o m ili r a d i la sk an ja. V ite z o v i r im sk i s la ­
v ili s u n je g o v r o đ e n d a n d r a g o v o ljn o i j e d n o d u š n o s v a k e g o ­
d in e p o d v a d a n a . S v i s u sta le ž i s v a k e g o d in e b a c a li n o v č ić
u K u r c ije v b u n a r 54 u im e j e d n o g za v jeta za n je g o v ž iv o t. I s t o
ta k o d o n o s i l i s u m u p r v o g a sije č n ja n o v o g o d iš n je d a r o v e n a
 Kapital, ako je bio i odsutan iz Rima, a o n je za utržak od
tih darova kupovao najskupocjenije k ip o v e b o g o v a i p osta­
vljao ih p o pojedinim ulicam a, kao na p rim jer A p olon a San-
dalskoga, Jupitera Tragičara i d ru ge.55 Za o b n o v u n jegove
kuće na s la t in u , koju je uništio požar, d o n o sili su m u vete­
rani, dekurije, tribusi, p a i p ojed in ci iz o sta lih sta leža d o b ro ­
voljno i svaki prem a svojim m o g u ć n o stim a n ovaca, a o n je
od čitave te svote u zim ao sam o m a len k o st, n e p rim aju ći ni
od koga vise od jed noga denara. K ad se v raćao iz p rovin cije,
dočekivali su ga n e sam o s d ob rim željam a n e g o i sa sv e č a ­
nim p jesm am a Pazilo se tak ođ er i n a to d a š e n e b i n ik ad a
kad on ulazi u grad izvršila kakva sm rtn a kazna.
58. Nadimak »Otac d o m o v in e« p o d ije lili s u m u sv i sta ­
leži najednom i p o tp u n o je d n o d u šn o : n a jp rije p le b e jc i, p o ­
slavši izaslanstvo u Ancij, a kad ga n ije h tio p rim iti, p o n u d io
m u ga je u R im u n a ulazu u k azalište čita v n a r o d o v jen ča n
lovorovim vijencem ; zatim m u ga j e p o n u d io se n a t u v ijeć­
nici, ali n e zaključkom n i glasn im p o v icim a , n e g o p r e k o Va-
Ierija M esale. On je u im e sv ih se n a to ra rek ao: » S reća i b la ­
g oslov teb i i tvojoj kući, C ezare A u gu ste! T im n a im e riječi­
ma, kako sm o uvjereni, m o lim o o d b o g o v a tra jn u sr e ć u d r­
žavi i napredak o v o m e gradu: se n a t te u j e d n o d u š n o s t i s
rim skim n arod om p ozdravlja k ao O ca d o m o v in e!« S a su za ­
m a u o čim a o d g o v o rio m u je A u gu st o v im r ije č im a (n a v o ­
dim sada upravo n jegove riječi k a o p rije M esa lin e ): » V id eći
sve svoje želje isp u n jen e, sab ran i oci, š to j o š d r u g o m o g u
m o liti o d b esm rtn ih b o g o v a n e g o d a m i b u d e s u đ e n o d a
ovu vašu je d n o d u š n o st d o p o slje d n je g a d a h a s v o g a ž iv o ta
sačuvam ?«
59. N jegovu liječn ik u A n toniju M uzi, čijim j e zalaganjem
ozdravio o d o p a sn e b o le sti (-23), p o sta v ili s u o d d o b r o v o lj­
n ih p rin o sa sp o m en ik kraj E sk u la p o v a k ip a . N e k i s u o č e v i
ob itelji u svojim o p o ru k a m a o d r e d ili d a n jih o v i b a š tin ic i
p rin esu n a K a p ito l žrtve k la n ice, n o s e ć i p r e d p o v o r k o m i
n atp is o tom , i d a u n jih o v o im e izv rše zavjet š t o s u A u g u sta
ostavili živa iza se b e . N ek i su ita lsk i g r a d o v i o d r e d ili d a on aj
d an n a koji je A u g u st p rv i p u t d o ša o k n jim a b u d e p o č e ta k
god in e. V ećin a p ro v in cija n ije sa m o p o d ig la h r a m o v e i ž r tv e ­
n ik e n e g o j e g o to v o u sv im g ra d o v im a u v e la i s v e č a n e ig re
k o je s u s e s v e tk o v a le sv a k e č e tv r te g o d in e.
60. P rija teljsk i i sa v e z n ič k i kraljevi o sn o v a li s u svak i u
svo jo j k ra ljev in i g ra d n a zv a n Cezareja, a sv i sk u p a o d lu č ili
s u n a z a je d n ič k i tr o ša k d o v r šiti h ram O lim p ijsk o g Z e u sa u
A ten i, k o ji j e v e ć d a v n o b io z a p o č e t, i p o sv e titi g a A u g u sto v u
G en iju .56 Č e s to s u ta k o đ e r zn a li n a p u stiti sv o je k ra ljev in e te
m u n e sa m o u R im u n e g o i u p ro v in cija m a k ad j e n jim a p u ­
t o v a o , u r im sk o j o d je ć i i b e z k raljevsk ih zn a k o v a isk a ziv a ti
s v a k id a š n je d u ž n o sti k a o k lijen ti.
61. P o š to sa m d o s a d iz lo ž io k ak av je A u gu st b io k a o voj­
s k o v o đ a i d rža v n ik , i k a k o je u p ra v lja o sv je tsk o m d rža v o m
u m ir u i ra tu , p r ip o v ije d a t ć u sa d a o n je g o v u p r iv a tn o m i
o b ite lj s k o m ž iv o tu i izn ije ti p o k a k v im je n a č e lim a i u k a k ­
v im p r ilik a m a ž iv io k o d k u ć e i m e đ u sv o jim a o d m la d o s ti p a
d o p o s lje d n je g a d a n a ž iv o t a
M a jk u j e iz g u b io z a sv o g a p r v o g k o n zu la ta (43), a s e str u
O k ta v iju u sv o jo j p e d e s e t i četv rto j g o d in i ž iv o ta (-9 ). Jed n oj
j e i d ru g o j isk a z iv a o o s o b it u lju b av za života, a isto ta k o im
j e i p o s lij e s m r ti o d a o n a jv e ću p o č a st.
62 . U m la d o s t i j e b io z a r u č e n s k ć e r k o m P u b lija S erv i-
lija Iz a u r ik a , a li k a d s e p o s lij e p r v o g a ra z d o r a p o m ir io s
A n to n ije m , o ž e n io s e , n a z a h tje v s v o j e i A n to n ije v e v o jsk e ,
k o je s u ž e lj e le d a s e n jih d v o jic a p o v e ž u i n e k im s r o d ­
s t v o m , A n t o n ij e v o m p a s t o r k o m K la u d ijo m , k ć e r k o m F ul-
v ije i P u b lija K lo d ija , p r e m d a j e b ila j e d v a za u d a ju (42).
Z a v a d iv š i s e , m e đ u t im , s p u n ic o m F u lv ijo m , o t p u s ti j e k a o
n e t a k n u t u d je v ic u . S k o r o n a k o n to g a o ž e n io s e S k r ib o n i-
j o m (4 0 ), k o ja j e p r ije t o g a b ila d v a p u ta u d a n a za k o n z u -
la r e , a s j e d n im j e im a la i d je c e . I o d n je s e r a sta o , j e r m u
j e , k a k o s a m p iš e , d o d ija o n je z in ra zv ra ta n život; o d m a h
z a tim (3 8 ) o d v e o j e L iv iju D r u z ilu iz b ra k a s T ib e r ije m N e-
r o n o m , p r e m d a j e o č e k iv a la d ije te , i n ju j e o s o b it o lj u b io
i š t o v a o d o k ra ja s v o g a ž iv o ta .
63. S a S k r ib o n ijo m im a o j e k ć e r Juliju, a s L ivijom n ije
im a o d je c e , p r e m d a j e t o v r u ć e ž e lio . D ijete k o je j e z a č e la r o ­
d ilo s e p r e r a n o . J u liju j e n a jp rije u d a o za M arcela, s in a sv o je
 sestre Oktavije, čim je izašao iz djetinje d ob i, a k ad je ovaj
umro, udao ju je za M arka Agripu, izm o liv ši o d s e str e d a m u
prepusti zeta, jer je tada Agripa b io ožen jen s je d n o m Mar-
celom , s kojom je im ao i djece. Kad je i ovaj u m ro, og led a o
se August dugo vrem en a za m n o g im zeto v im a , d a p a č e iz vi­
teškoga staleža, i n a p ok on je izabrao sv o g a p a sto r k a Tiberi-
ja 67 i prisilio ga da o tp u sti svoju žen u , k oja je b ila u d ru gom
stanju i s kojom je već im ao sina. M ark o A n to n ije p iš e d a je
August najprije zaru čio Juliju s n je g o v im s in o m A n ton ijem ,
zatim s getskim kraljem K otizon om , u v rijem e k a d j e i sam
za seb e tražio žen u m eđ u kraljevim k ćerim a .
64. Od A gripe i Julije im a o je tri u n u ka: Gaja, L u cija i Ag­
ripu, i dvije unuke: Juliju i A gripinu. Ju liju j e u d a o za Lucija
Paula, cen zorova sina, a Agripfflu ža G erm a n ik a , u n u k a sv o je
sestre. Gaja i Lucija je p o sin io , k u p iv ši ih k o d k u ć e o d n ji­
hova oca Agripe p o staroj fo rm u li » n o v c e m n a v a g i« 58. Još
kao djecu u v e o ih je u d rža v n u slu ž b u i k a o iz a b r a n e k o n ­
zu le p o sla o ih d a p u tu ju p o p r o v in c ija m a i p o s j e ć u j u v o j­
ske. K ćer je i ob je u n u k e ta k o str o g o o d g o jio d a ih j e pri*
u čio i n a p red en je v u n e, a z a b r a n io im j e g o v o r it i i r a d iti
sv e što s e n e bi sm je lo zn a ti u ja v n o s ti i u n o s it i u d v o r s k i
dn evn ik. Od sa o b ra ća ja s iz v a n jsk im s v ij e t o m t o lik o ih j e
o d reza o d a je L uciju V in iciju , u g le d n o m i č e s t it o m m la ­
d o m čovjek u , n a p isa o j e d n o m d a n ije b a š o d v i š e č e d n o
u čin io što je d o ša o u B aju d a p o s je ti n je g o v u k ć e r . U n u k e
je v e ć in o m sa m u č io čita ti, p isa ti i o s t a le o s n o v n e p o j m o ­
ve, ali j e o s o b ito n a sto ja o d a im itir a ju n je g o v r u k o p is . J eo
je s n jim a sa m o ta k o d a su o n i sje d ili n a d e s n o j s t r a n i s t o ­
la, a p u to v a o j.e s n jim a sa m o ta k o d a s u s e v o z ili p r e d
njim ili ja h a li p ok raj n jega.

65. Ali usred ra d o sti i n a d e k oju je p o la g a o u p o t o m k e i

njihov k u ćn i odgoj, A u gu sta o sta v i sr e ć a . O b je Ju lije, k ć e r i
unuku, morao je p ro g n a ti jer su Se o k a lja le s v a k o ja k im sr a ­
m otam a.59 Gaja i L ucija izg u b io je u r a z m a k u o d 18 m je s e c i
obojicu: Gaj je umro u Likiji (+2), a L u c ije u M a siliji (+4).
T rećega u n u ka, A gripu, p o s in io je z a je d n o s p a s t o r k o m T ib e-
rijem n a F o ru m u u ku rijatsk oj sk u p š tin i. A g r ip u je , m e đ u ­
tim , n a k o n k r a tk o g a v r e m e n a o d v r g n u o z b o g n je g o v e p r o s te
i d iv lje ć u d i i p r o g n a o g a u S u ren t.
N e š t o j e la k š e p o d n io sm r t sv o jih n e g o n jih o v u sr a m o tu .
G u b ita k G aja i L u cija n ije g a t o lik o slo m io , a li o svojoj j e k ć e r i
u sv o jo j o d s u t n o s t i d a o p o k v e sto r u p r o č ita ti p o s la n ic u i p o d ­
n ije ti izv ješta j s e n a t u t e d u g o n ije z a la z io m e đ u lju d e o d stid a ,
d a p a č e j e s m iš lj a o d a j e d a d e u b iti. B a r j e o n , k a d j e n e k a k o
u is t o v r ije m e j e d n a o d p o u z d a n ic a Ju lijin ih , o s lo b o đ e n ic a
F e b a , v je š a n je m iz v r š ila s a m o u b o js tv o , izjavio; » V o lio b ih d a
s a m b i o o t a c F e b in .« P ro g n a n o j j e k ć e r i u sk r a tio u živ a n je v in a
i sv a k i u d o b n ij i ž iv o t, i z a b r a n io j e d a itk o k njoj d o đ e , b io s lo ­
b o d a n č o v j e k ili r o b , b e z n je g o v e d o z v o le , a p r ito m j e tra žio
p o d a t k e o t o m k o je j e d o b i, sta s a i b o je taj čo v jek , d a p a č e , im a
li k a k v e p o s e b n e t je le s n e o z n a k e ili b r a zg o tin e. Is to m n a k o n
p e t g o d in a p r e m je s t io j u j e s o to k a n a k o p n o , u b la ž iv ši m a lo
n je z in p o lo ž a j. A li d a b i j e p o tp u n o p o m ilo v a o , n ije s e n ik a k o
d a o n a m o liti; k a d g a j e r im sk i n a r o d č e s t o m o lio i o d v iš e m u
u p o r n o z b o g to g a d o s a đ iv a o , A u g u st j e p r e d s k u p š tin o m r e ­
k ao: » Ž e lim v a m ta k v e k ć e r i i ta k v e žen e!« D ijete š t o g a j e n je ­
g o v a u n u k a J u lija p o s lij e o s u d e r o d ila (+8) n ije d o p u s t io d a s e
p r iz n a i o th r a n ju je . A g rip u , k o ji n ije p o s ta o n išta p ristojn iji,
n e g o n a p r o t iv iz d a n a u d a n j o š lu đ i, d a o j e p r e m je s t iti n a
j e d a n o t o k i o k r u ž it i g a u z t o v o j n ič k o m str a ž o m . O sim to g a ,
p o b r i n u o s e d a A g r ip a b u d e s e n a t s k im z a k lju č k o m d o ž iv o t ­
n o z a t o č e n n a is t o m m je s tu . K a d g o d j e b ilo g o v o r a o n je m u
ili o j e d n o j i d r u g o j J u liji, u z d a h n u o b i i g la s n o r e c it ir a o g r ­
č k i stih :

»O da sam neienjen osto i bar bez potomstva propo

I n ije ih d r u k č ije z v a o n e g o tri sv o ja čir a i tri ra k -ran e sv o je.

66. P r ija te ljstv a n ije d o d u š e la k o sk la p a o , a li ih j e v je r n o

č u v a o i z n a o j e n e s a m o v r lin e i z a s lu g e s v a k o g a p o je d in c a
d o s t o j n o c ij e n it i n e g o i m a n e i p r e k r š a je n je g o v e p o d n o s it i,
d a k a k o n e p r e t je r a n e . Iz č it a v o g a b r o ja n je g o v ih p r ija te lja
t e š k o ć e s e n a ć i d a j e k o ji p a o u n e m ilo s t , o s im S a lv id ije n a
R u fa i K o r n e lija G ala; p r v o g a j e p o d ig a o d o k o n z u lsk e č a s ti,
d r u g o g a j e u č in io p r e fe k to m E gip ta, a o b o jic a su b ili lju d i
 najnižega staleža. S alvid ijen a, k o ji j e r a d io o k o p r e v r š i
predao je senatu da ga o su d i, a G alu j e z b o g n jegove nezal
hvalnosti i zlob e u sk ra tio p r istu p sv o jo j k u ć i i boravak u
svojim provincijam a. Ali k ad su p r ija v e tu ž itelja i senatski
zaključci nagnali i G ala n a sa m o u b o js tv o (26), p ohvalio je
August doduše rev n o st o n ih k oji s u s e z b o g n jeg a tolik o žes-
tili na Gala, ali je i za p la k ao i p o tu ž io s e n a svoju sudbinu
da njemu jed in o m e n ije d o p u š t e n o lju titi s e n a prijatelja ko­
liko hoće. Ostali n jegovi p rijatelji u ž iv a li s u d o kraja života
m oć i bogatstvo, i to k a o p rv a ci u s v o m sta le ž u , prem da je
više puta d ošlo i d o n e su g la sic a . P o ž e lio j e n a im e katkada -
da ne govorim o d ru g im a - i n e š t o str p ljiv o sti o d Marka Ag-
ripe i šutljivosti od M ecen ata; p r v i je , su m n ja ju ć i d a je Au­
gust m alo hladan p rem a n je m u i m is le ć i d a ga m an je cijeni
od Marcela, otiša o u M itile n u o sta v iv š i s v e p o s lo v e , a drugi
je svojoj ženi T erenciji izb rb lja o ta jn u o o tk r ić u Murenine
urote.

Ali i sam je A ugust za u zvrat tr a ž io o d p rija telja uzajamnu

dobrohotnost, i to jed n a k o iza n jih o v e s m r ti k a o i za njihova
života. Premda je, n a im e, n a jm a n je te ž io z a b a štin a m a - nije
nikada ništa h tio p rim iti iz o p o r u k e n e p o z n a ta čovjeka -,
ipak je posljednja m išljen ja sv o jih p r ija te lja u n jih o v im opo-
rukama s velik om o sjetljiv o šću m je r io i p r it o m n ije krio ni
žalost ako ga je tko p o č a stio šk r to ili n e d o v o ljn o pohvalnim
riječima, ni rad ost ak o je tk o p o k a z a o z a h v a ln o st i ljubav.
Zapise i dijelove b a štin e š to b i m u ih o s t a v ili k oji roditelji,
kakvi god bili, o b iča v a o je ili o d m a h p r e p u s t iti n jih ovoj djeci
ili, ako su bila jo š m a lo ljetn a, v r a ć a ti ih s k a m a ta m a na dan
njihove p u n oljetn osti ili n a d a n u d a je.

67. Kao patron i g o sp o d a r b io j e j e d n a k o str o g k ao i pri­

jazan i blag. M noge je slo b o d n ja k e v e o m a c ije n io i družio se
s njima, kao n a prim jer L ičin a, K e la d a i d r u g e . S v oga roba
Kozma, koji je o n jem u v rlo lo š e g o v o r io , k a z n io je samo
tim e da g a je stavio u k la d e. S v o g a u p r a v ite lja D io m ed a , koji
ga je na zajedničkoj šetnji, k a d j e iz n e n a d a n a n jih navalio
divlji vepar, o d straha o sta v io , v o lio j e k r iv iti s kukavštine
nego za zlu nam jeru, i p r e m d a j e t o b io d o g a đ a j za njega veo­
m a o p a sa n , o k r e n u o ga je n a šalu, jer p ritom n ije b ilo zle na­
m jere. Ali isti je taj A u gu st jed n o g a o d svojih najm ilijih slo ­
b od n ja k a , P ola, p r isilio n a sam ou b ojstvo, kad je d o zn a o da
za v o d i n a p relju b u g le d n e g o sp o đ e. S vom e tajniku Talu d ao
je p o lo m iti n o g e što je izd a o tajnu jed n oga p ism a i za to pri­
m io p e t s to tin a d en a ra . O dgojitelju i slu gam a sv o g a sin a
Gaja, k o ji su b o le s t i sm rt n jegovu isk oristili za o k ru tn osti i
p lja čk a n je u p ro v in ciji, d a o je svezati za vrat te šk e terete i
str m o g la v iti ih u rijeku.
68. U ran oj n jegovoj m la d o sti p rip ovijed ale su se o nje­
m u ra zn e sr a m o te . S ek st P om p ej n ap ad ao ga je k ao žen sk o g
m e k u šc a ; M a rk o A n tonije, o p et, d a je p osin jen je o d svoga
u jak a z a slu ž io b lu d o m ; isto tak o Lucije, M arkov brat, d a je
n e v in o st, k o ju j e p rvi o k u sio Cezar, p od ao kasnije i A ulu
H irciju u H isp a n iji za tri sto tin e tisu ća sestercija, o sim toga
d a je o b ič a v a o d la k e n a n o g a m a ispaljivati u žaren om orah o­
v o m lju sk o m d a b i što m e k še rasle. Ali i čitav je n arod je ­
d n o m p r ilik o m n a d a n k a zališn ih p red stava p rih vatio n a
n je g o v u p o r u g u i s n a jv ećim p ljesk om p op ratio stih što je na
p o z o r n ic i b io iz g o v o r e n o sv e ćen ik u K ib elin u koji udara u
talam b a s:

‘ »Vidiš kako taj mekušac prstom krug uređuje?«6'

69. D a je lju b a k a o s u d a tim ženam a, n e p o riču n i njegovi
p rijatelji, a li g a isp riča v a ju d a to n ije radio iz strasti, n e g o iz
ra ču n a , d a b i š to la k še isp ita o nam jere svojih p rotivnik a
p r e k o n jih o v ih žen a. M arko A ntonije p red b acu je m u, o sim
n a g le ž e n id b e s L ivijom , i to d a je žen u n ek oga k on zu lara u
p r isu tn o sti n je zin a m u ža o d v e o iz b lagovaon ice u sp avaon i­
cu , a d o v e o je n atrag k sto lu crven ih ušiju i razb aru šen e
k ose; d a je o tp u s tio S k rib o n iju što se o d v iše slo b o d n o p o tu ­
žila n a p r e v e lik utjecaj in o č e 62; da su m u k ao p osre d n ici slu ­
žili p rijatelji, koji su u d a te že n e i od rasle djevojke m orali
g o le p reg led a v a ti, k a o d a ih kupuju k od Toranija, trgovca
ro b ljem . A n to n ije ta k o đ er p iše n jem u o so b n o jo š u prijatelj­
sk o m p ism u , d o k m u jo š n ije b io ličn i ili čak ratni nep rija­
telj: »Š to te je ta k o p ro m ijen ilo? M ožda to što spavam s kra­
ljicom ? O na je m o ja žen a. J esam li to p o č e o sad a ili v e ć p red

7 - Dvanaest rimskih careva

 devet godina? N ap ok on , zar ti sp a v a š s a m o k o d Družile?
Kladio bih se da si ti, k ad b u d e š č ita o o v o p is m o , v e ć spavao
s Tertulom, ili s T eren tilom , ili s R u filo m , ili s a S alvijom Ti-
tizenijom, ili sa sv im a sk u p a. Je li u o p ć e v a ž n o g d je se ili kod
koje se žen e uzbuđuješ?«
70i I o njegovoj tajnoj g o zb i p r ip o v ije d a lo s e m n o g o po
gradu, a zvala se o p ć e n ito g r č k im im e n o m » g o zb a d vanae­
storice bogova«. N a toj su g o z b i g o s t i j e l i z a s to lo m preo-
djeveni u b ogove i b o žice, a A u g u st j e ig r a o u lo g u Apolona;
to m u predbacuju n e sa m o p is m a A n to n ije v a , u k o jim a se sa
žučljivim prim jed b am a izbrajaju im e n a p o je d in ih su d ion ik a,
nego i op će pozn ati stih o v i b e z im e n a au to ra :

»Čim su korega za stolom iznajmili veseli gosti,

I vidje Malija63 šest bogova, božicđ šest,
I dok je car prikazivao bezbolne Febove laži,
I dok je večero tu razvratnih bogova zbor:
Svi su bogovi tada od zemlje o d v m u li oči,
Jupiter pobjeie sam s prijestolja zlatnoga svog.«
Još s e v iše p o ja ča lo g o v o r k a n je o to j g o z b i j e r je ta d a u
gradu vladala v elik a o sk u d ic a i g la d , i s u t r a d a n s e z a Augu­
stom vikalo: »Sve su žito p o je li b o g o v i!« i »C ezar j e d oista
Apolon, ali Krvnik!« P o d tim se , n a im e , n a d im k o m taj b og
nekada štovao u je d n o m d ije lu g r a d a R im a . A u g u s t j e tak o­
đer b io žigosan k a o str a s tv e n i lju b ite lj s k u p o c j e n o g p o k u ć ­
stva i korintskog su đ a, i k a o k o c k a r . I u d o b a p ro sk rip cija
napisao je n etk o n a n je g o v kip:

»Otac mi je bio Argentarius, a ja sam Corinthiarius!«M

B ilo se, n aim e, p r o šir ilo m iš lje n je d a j e n e k e lju d e dao
unijeti m eđ u p ro sk rib ira n e d a b i d o š a o d o k o r in ts k o g p o su ­
đa. Zatim se u v rijem e s ic ils k o g a r a ta p r o š ir io p r o tiv n jega
epigram:

»I pošto dvaput svladan lađe izgubi,

Da bar jednom dobit stekne, stalno kocka se.«
71. M eđu tim o p tu žb a m a ili k le v e t a m a n a jla k š e je p o b io
sram otu n ep riro d n e p o ž u d e , i t o č i s t o ć o m s v o g a ta d ašn jega
i kasnijega života; isto je tako p ob io m rsku klevetu d a teži za
elegancijom , kad nakon zauzeća Aleksandrije o d čitava kra­
ljevskoga ku ćn og pribora nije za sebe zadržao ništa osim
jed n e m urinske čaše, a sk oro iza toga dao je sve zlatno p o ­
su đ e svakidašnje u p o treb e saliti. Od strasti za ženam a nije
se m og a o o slob od iti, i p oslije je, kako pripovijedaju, b io vrlo
sk lo n silovanju djevojaka, koje su m u odasvud pribavljali, p a
i njegova žena. Pripovijedanje o kockanju nije ga n im alo di­
ralo: o n je dalje igrao jed nostavno i javno za svoju zabavu,
d a p a če jo š u starosti, i n e sam o u m jesecu p rosin cu 65 n ego
i n a d ru ge sv e ča n e i radne d an e. I o to m e n em a sum nje. U
n e k o m v la sto ru čn o m p ism u kaže: »Ručao sam , dragi Tiberi-
je, s istim ljudim a; u z to su jo š d ošli kao gosti V inicije i Silije
otac. Za sto lo m sm o igrali kao starčići ju čer i danas. K ockali
sm o se, i to tak o d a je svaki koji j e b a cio p sa ili šesticu m o ­
ra o za svak u k o ck u p latiti p o jed an denar, k oje je sve d ob i­
v a o onaj koji je b a cio V eneru.«66 U dru gom o p et p ism u piše:
»Mi sm o , dragi Tiberije, d o sta u g o d n o p roveli Kvinkvatre.
Igrali sm o svak i d a n i ugrijali d ask u za k ockanje. Tvoj je b rat
p rito m vrlo galam io; n a kraju ip ak n ije m n o g o izgubio, n ego
s e p o s lije v e lik ih g u b ita k a p rek o n a d e m a lo -p o m a lo o p o ­
ra v io . Ja sa m u sv o je im e izg u b io d v a d e se t tis u ć a se ste r c i­
ja, a li z a to š to sa m u igri b io v rlo p o p u stljiv , k a o š to sa m
i in a č e . J er d a sa m sv e o n o tražio š to sa m k o m e p o p u stio ,
ili d a sa m za d rža o š to sa m k o m e p o k lo n io , b io b ih d o b io
i p e d e s e t tisu ć a . A li ja v o lim tako; m o ja ć e m e n a im e d a­
r e ž ljiv o st u z d ić i d o n e b e s k e slave.« S vojoj k ć e r i p iše: »Ša­
lje m ti d v ije s t o t in e i p e d e s e t d en a ra , sv o tu k oju sa m d a o
p o je d in im g o s tim a a k o su s e h tjeli za sto lo m k o c k a ti ili ig ­
ra ti ig r u p ar-n ep ar.«
72. U o sta lim p rilik a m a živ o ta b io je A ugust, k a k o s e iz­
v je sn o zn a d e, v rlo u m jere n i n ije d a vao p o v o d a d a s e su m n ja
u k a k v u n je g o v u m a n u . S ta n o v a o je najprije pokraj R im sk o g
trga izn a d P rsten a rsk ih stu b a , u k u ći k oja je n e k o ć b ila v la­
sn iš tv o g o v o r n ik a K alva; za tim n a P alatin u , ali i ta m o u j e ­
d n a k o sk ro m n o j k u ći H o rten zijevoj, k oja n ije u p a d a la u o č i
n i v e lič in o m n i sjajem : im a la je s a m o k ratk e tr ije m o v e sa
stu p o v im a o d a lb a n sk o g k a m e n a , a s o b e su b ile b e z ik a k v a
 mramora ili ukrasnog p od a. P rek o č e t r d e s e t g o d in a spavao
je m istoj spavaonici ljeti i zim i, i p r e m d a j e isk u s io da je
grad zimi nepovoljan za n je g o v o zd ra v lje, o p e t j e uvijek zi­
m ovao u gradu. Ako je k ad a o d lu č io š t o g o d n a sa m o i bez
smetanja raditi, im ao je p o se b a n sta n n a p o v iš e m m jestu, a
zvao ga je »Sirakuza« ili k a b in e t67: ta m o b i ta d a od la zio , ali
kojiput i u vilu k ojega sv o g a slo b o d n ja k a u p red g ra đ u ; kad
je bio bolestan, ležao je u k u ći M e c e n a to v o j. Za o d m o r je
najviše odlazio na m o re te n a o t o k e K a m p a n ije ili u gradiće
blizu Rima, kao što su Lanuvij, P r e n e s t i T ib u r, g d je j e tako­
đer vrlo često održavao su đ e n je u t r ije m o v im a H erk u lo v a
lirama.
Velikih i sjajnih p a la ča n ije m o g a o tr p je ti. K u ć u svoje
unuke Julije, koju je o n a r a s k o š n o s a g r a d ila , d a o j e d ap ače
do temelja srušiti; svoje v la stite k u ć e , p r e m d a s u b ile veom a
skromne, nije tolik o u r e sio k ip o v im a i s lik a m a k o lik o sjen i­
cama i gajevima te p r e d m e tim a k o ji s u b ili v r ije d n i z b o g sta­
rine i rijetkosti, kao što , n a p r im je r , j o š d a n a s p o s to je na
Kapreji golem i k ostu ri k o p n e n ih i m o r s k ih ž iv o tin ja , k oji se
zovu »kosti divova«, i zb irk a h e r o js k o g a o ru žja .

73. K oliko je A ugust b io š te d ljiv u k u ć n o m p r ib o r u i p o ­

kućstvu, jo š se i d an as m o ž e v id je ti p o s a č u v a n im p očivalj-
kama i stolovim a, o d k ojih j e v e ć in a j e d v a d o v o lj n o ele g a n ­
tna za privatnika. K ažu d a j e s p a v a o s a m o n a n is k o j i sk ro m ­
n o prostrtoj postelji. O d jeću n ije b e z p o t r e b e n o s io d rugu
nego dom aću, koju su m u z g o ta v lja le s e s t r a , ž e n a , k ć i i u n u ­
ke. Toge m u n isu b ile n i p r e tije s n e n i o d v i š e p r o s tr a n e , gri­
mizni rub n i širok ni uzak, o b u ć a m u j e b ila m a lo v iš a d a bi
izgledao vitkiji n eg o što je b io . S lu ž b e n o o d ij e lo i c ip e le u vi­
jek je im ao u sp a v a o n ici d a b u d e p r ip r a v n o z a b r z e i n e p r e d ­
viđene slučajeve.

74. R edovito je im a o g o ste z a s t o lo m , a g o z b a j e uvijek

bila potpuna; p rito m je p o m n o p a z io n a iz b o r lju d i p o sta­
ležu i značaju. V alerije M esa la p r ip o v ije d a d a n ik a d a n ijed ­
noga slobodnjaka n ije p o zv a o n a r u č a k o s i m M e n e , a li M en a
je bio u vršten m eđ u p o tp u n o s lo b o d n e g r a đ a n e p o š t o j e iz­
dao m ornaricu S ek sta P o m p eja . A u g u s t s a m p iš e d a je
jednom pozvao na ručak čovjeka u čijoj je vili namjeravao
boraviti, a koji je nekoć bio njegov izvidnik. Na gozbe je kat­
kada i kasnije dolazio nego drugi i ranije odlazio, a gosti su
smjeli početi jesti prije nego je on došao k stolu i ostajati za
stolom iza njegova odlaska. Objed koji je davao sastojao se
obično od tri jela ili, kad je bio najobilniji, od šest, ali ako
je trošak i bio skroman, bila je savršena njegova gostoljubi­
vost: znao je, naime, na sudjelovanje u razgovoru izazvati i
one koji su šutjeli ili poluglasno razgovarali, a osim toga bi
upriličio nastupe ne samo svirača i glumaca nego i običnih
lakrdijaša iz cirkusa, a još češće pripovjedača priča.
75. B la g d a n e i g o d išn jice slavio je s n ajvećom darežlji-
v o šć u , a li k atk ad a sa m o s kak vom šalom . N a Saturnalije, i
k a d m u s e in a če svid jelo, d ijelio je sad d arove u od jeći, zlatu
i sreb ru , sa d n o v c e sv a k e vrste, d ap ače stare kraljevske i
tu đ e n o v c e , a k atk ad a n išta o sim d lakavih pokrivača, spuža-
va, žarila, k liješta i d ru g ih takvih p red m eta s n ejasn im i
d v o sm isle n im n a tp isim a . N a gozb i je ob ičavao dražbovati
s r e ć k e z a stv a ri n a jra zličitije v r ije d n o sti ili slik e p o k a zu ju ći
im s a m o stra žn ju stra n u , a n e iz v je sn im j e is h o d o m zn ao
n a d u k u p a c a sa d ra zo ča ra ti, sa d o p e t isp u n iti. P rito m su p o ­
n u d e sta v lja li p o je d in i sto lo v i, p a s e g u b ita k ili d o b ita k d i­
j e lio z a je d n ič k i. 1

76. H ra n u - je r i to n e b ih h tio p ro p u stiti - u živao je u

v e o m a m a lo j k o ličin i, i t o u g la v n o m sa m o n ajob ičn iju . Najvi­
š e je v o lio c r n i k ru h , r ib ice, kravlji sir ru k o m pravljen , svježe
s m o k v e o d o n e v rste k oja d v a p u t g o d išn je rod i. A j e o j e i p ri­
j e g la v n o g o b r o k a u sv a k o d o b a i svagdje, k ad g o d je o sjetio
g la d . E v o n je g o v ih v la stitih riječi iz n je g o v ih p isam a; »U k o ­
lim a s m o j e li k ru h a i datulja.« Pa onda: »D ok sa m s e u n o ­
siljci v ra ć a o iz d v o r a k u ći, p o je o sa m u n ciju k ru h a s n e k o ­
lik o b o b ic a tv rd o g a grožđa.« U trećem : »N i Ž idov, d ragi m oj
T ib erije, n e o b d rža v a ta k o str o g o p o s t u su b o tu k a k o sa m ga
ja d a n a s o b d rža v a o , je r sa m is to m u k u p a o n ic i je d a n sa t iza
za la za s u n c a p o je o d v a za logaja p rije n e g o sa m s e d a o u lje m
m azati.« U slijed t e sv o je n e u r e d n o s ti j e o je k a tk a d a sa m i
 prije početka gozbe i nakon razlaza uzvanika, dok se za vri­
jem e gozbe nđje ničega dotakao.
77. I u vinu je od prirode bio vrlo umjeren. K o rn elije Ne-
pot piše daje u taboru kod M u tin e za vrijem e r u č k a o b ič n i
pio najviše tri puta. Poslije, kad si je najobilnije p riu štio , nije
popio više od šest čaša; ako li je p o p io više, m o r a o je povra­
titi. A najradije je pio retsk o vin o; b e z p o t r e b e n ije p io preko
dana Mjesto pića uzimao je kruh nam očen u h la d n o j vodi
ili komad krastavca ili g la v icu sa la te ili sv je ž e ili su h o voće
vinskoga teka.
78. Poslije podnevnog o b ro k a o b ič a v a o j e o n a k o u odjeći! !
i obući otkrivenih n o g u m a lo p r ile ć i m e tn u v š i r u k u n a o č i
Poslije večere p o v u k a o b i s e n a m a lu p o č iv a ljk u za n o ć n i
rad; ondje bi ostajao d o k a sn o u n o ć , d o k nije p o s v r š a v a o za­
ostale d n evn e poslove, bilo s v e il i v e ć im d ije lo m . Z atim bi
otišao u postelju i sp a v a o n a jv iše s e d a m sa ti, a li n i to n ije
spavao n eprekidno, n eg o s e za to v r ije m e b u d io tri ili č e tM
puta. Ako p rekinuti san, k a k o s e k a tk a d d o g a đ a lo , n e b i m o­
gao p on ovo n a sta v iti d o zv a o b i č it a č e ili p r ip o v je d a č e , dok
n e bi op et zaspao, a o n d a b i č e s t o s p a v a o d o b ije lo g a dana.
M kada n ije b d io u m raku, a d a n e b i t k o u z n je g a sje d iti |
Rano ustajanje nije m u p rijalo. A k o j e k a d a ili r a d i d u ž n o sti
ili radi prinošenja žrtve m o r a o r a n ije u s ta ti, p r e n o ć io b i radi
svoje u dobnosti red o v ito u n a jb liž e m s t a n u k o je g a o d svojih
znanaca. Ali i tada je če sto , p o tr e b a n sn a , z n a o n a k r a tk o vri­
jem e zaspati dok su ga ili n o s ili p o u lic a m a ili s p u s t ili n o silj­
ku.
79. Ljepote je b io iz v a n r e d n e i u sv a k o j d o b i ž iv o ta v e o ­
m a ugodne, p rem d a n ije m a r io n i z a k a k v o p o lje p š a v a n je ; U
češljanju k o se b io je ta k o n e m a r a n d a s e u b r z in i d a o red iti
od v iše brijača, te je sa d š iš a o s a d b r ija o b r a d u , a u is t o je
vrijem e n ešto čita o ili p a č e p isa o . L ic e m u j e b ilo , k a d j e g o ­
vorio i kad je šu tio , sa sv im m i m o i v e d r o ; t a k o j e n e k i g alsk i
poglavica priznao m e đ u sv o jim lju d im a d a g a j e n je g o v izraz
lica u blažio i o d v ra tio o d č v r s te n a m j e r e d a g a k o d p rijela za
preko A lpa strm o g la v i u je d n u p r o v a liju , k a d j e b i o p u š t e n
k njem u to b o že n a ra zg o v or. O či s u m u b i l e b i s t r e i sjajne,
a ž e l i o j e d a s e u n jim a n a z ir e n e š t o b o ž a n s k e s n a g e , i v e ­
s e l io s e a k o j e k o g a o š t r ij e p o g le d a o p a j e taj o b o r io o č i
k a o p r e d s u n č a n im sja je m . A li u s t a r o s ti j e n a lij e v o o k o
s la b ij e v id io . Z u b e j e im a o r ije tk e i s it n e , i o š t e ć e n e ; k o s a
m u j e b ila la g a n o v a lo v ita i p la v k a sta , o b r v e s r a s le , u š i
s r e d n j e v e lič in e , n o s o d o z g o iz b o č e n , a d o lje u v u č e n , b o ja
k o ž e iz m e đ u c r n k a s t e i b ije le . S ta s a j e b io n is k a , a li n je g o v
s lo b o d n j a k i d v o r s k i p o v je s n ič a r J u lije M a ra t k a ž e d a j e
b i o v i s o k p e t s t o p a i tr i č e tv r tin e ; n o taj n e d o s t a t a k p o k r i­
v a la j e lj e p o t a i s k la d n o s t n je g o v ih u d o v a , t e s e m o g a o p r i­
m ij e t it i s a m o u s p o r e đ iv a n j e m s v iš im č o v j e k o m a k o j e s t a ­
j a o u z n je g a .
80. T ije lo m u je , k a žu , b ilo p je g a v o , je r s u m u p o g r u d im a
i t r b u h u b ili r a z a su ti p r ir o đ e n i m a d e ž i, p o o b lik u , p o r e d a ju
i b r o ju s lič n i z v ije z d a m a u V e lik o m M ed v jed u ; im a o j e m n o ­
g o ž u lje v a , k o ji s u m u n a sta li o d s v r b e ž a t e n e p r e s ta n e i
s n a ž n e u p o t r e b e stru g a , a n a m n o g o s u s e m je s ta s r a sli u o b ­
lik u liša ja . L ijev o b e d r o , b e d r e n a k o s t i lis t n is u m u b ili j e ­
d n a k o ja k i k a o n a d e s n o j stra n i, t e j e č e s t o i h ra m a o ; a li s e
p o m a g a o p je š č a n im k u p e ljim a i r o g o z n im o b lo z im a . I u k a­
ž ip r s tu d e s n e r u k e o s j e ć a o j e k a tk a d a ta k v u sla b o s t, d a g a j e
u k o č e n a i s k v r č e n a o d z im e je d v a p o m o ć u r o ž n a to g p r s te n a
m o g a o u p o tr e b lja v a ti za p isa n je . T u ž io s e i n a m je h u r , i o d
tih s e b o lo v a o p o r a v lja o te k k a d s u m u k a m e n č ić i s m o k r a ­
ć o m iz a š li v a n .
81. T e šk ih j e i o p a s n ih b o le s t i p r e b o lio n e k o lik o u c ije ­
lo m ž iv o tu , a n a jte ž u n a k o n p o k o r e n ja K a n ta b r ije (23), k a d
j e z b o g iz lu č iv a n ja iz p o v r ije đ e n ih je ta r a z a p a o u o č a j t e s e
o d n e v o lj e p o d v r g a o s a s v im o p r e č n o m i o p a s n o m liječen ju :
b u d u ć i d a m u n is u k o r is tili t o p li o b lo z i, m o r a o s e lije č iti
h la d n im a , n a sa v je t s v o g a lije č n ik a A n to n ija M u ze.
N e k e s u m u s e b o le s t i v r a ć a le s v a k e g o d in e u o d r e đ e n o
v r ije m e . T a k o j e o k o s v o g a r o đ e n d a n a (23. IX ) v e ć in o m b o ­
lo v a o o d isc r p lje n o s ti; p o č e t k o m p r o lje ć a z a h v a ć a la g a j e
u p a la p o r e b r ic e , a u d o b a j u ž n ih v je tr o v a h u n ja v ica . Z a to
n je g o v o o s la b lj e n o t ije lo n ije la k o p o d n o s ilo n i z im u n i
v r u ć in u .
 82. Zimi se zaštićivao sa četiri tu n ik e i d e b e lo m togom
zatim košuljom i vunenim p rslu k om i n a p o k o n p ovojim a za
stegna i listove. Ljeti je spavao k od o tv o r e n ih vrata, a često
u peristilu uz vodoskok, i p ritom g a j e je d a n ro b h lad io. Sun­
ce nije m ogao ni zimi p od n ositi, zato je i k o d k u ć e sa m o sa
šeširom na glavi u prirodi Šetao. P u tovao je u n o siljci, veći­
nom noću, i to lagano i u kratkim p ostajam a, tak o d a je za
put u Prenest ili Tibur treb ao dva dana; a k o j e k a m o m ogao
doći morem, radije je p u to v a o lađ om .
Ali tu veliku boležljivost za štićiv a o j e v e o m a p o m n o , u
prvom redu rijetkim kupanjem ; m azati d a o s e č e š ć e , ili se
znojio uz vatru, zatim se d ao p o lijev a ti m la k o m v o d o m ili
ugrijanom na jakom su n cu . K ad g o d j e ra d i živ a c a m orao
uzeti m orske ili alb u lsk e to p lice, z a d o v o ljio s e t im e d a j e sje­
deći u drvenoj kadi, koju j e zvao h isp a n sk im im e n o m »du­
reta«, naizm jenično gib ao rukama i n o g a m a .
83. Bojne vježbe s k on jim a i o ru žjem n a p u s tio j e o d m a h
poslije građanskih ratova, te je n ajp rije p r e š a o n a ig ru s m a­
lom i velikom loptom , a k asn ije j e s a m o ja h a o ili še ta o , pri
čem u je na kraju šetnje u m a lim s k o k o v im a tr č a o o m o ta n
kožnim ogrtačem ili la n en im p o k r iv a č e m . Z a d u š e v n i o d m o r
sad bi hvatao rib e u d ico m , sad s e ig ra o k o c k o m ili k a m e n ­
čićim a i orasim a u društvu m a lih r o b o v a , k o je j e v o lio zb o g
vanjštine i brbljavosti te ih o d a sv u d p r ib a v lja o , a o s o b it o iz
Mauretanije i Sirije. Patuljke, g rb a v ce i s v e s t v o r o v e tak ve
vrste nije m ogao p o d n o siti, je r ih j e sm a tr a o n a k a z a m a p ri­
rode i lošim znam enjim a.
84. G ovom ištvom i o sta lim s lo b o d n im n a u k a m a A u gu st
se već o d p rve m la d o sti b a v io s n a jv e ć o m r e v n o š ć u i m ar-
Ijivošću. U m u tin sk o m je ratu, k a k o p r ip o v ije d a ju , u sp r k o s
tolikim teškim p o slo v im a sv ak i d a n č ita o , p is a o i d e k la m i­
rao. Otada n aim e nije n ik a d a n i u s e n a t u n i p r e d n a r o d o m
ni pred vojnicim a g o v o rio d o k n ije p r o m is lio i s a s ta v io g o ­
vor, p rem d a m u za iz n e n a d n e z g o d e n ije n e d o s t a j a lo s p o ­
sob n osti da gov o ri b ez p rip rave. D a m u s e , m e đ u t im , n e b i
dogodilo da ga izd a p a m ćen je, i d a n e b i g u b io v r e m e n a za
učenje napam et, u v eo je o b ičaj d a s v e č ita . I r a z g o v o r e s p o ­
je d in c im a , d a p a č e i va žn ije razgovore s L ivijom , v o d io je
s a m o p o p is m e n im b ilješk a m a, d a n e b i b e z p rip ra v e r e k a o
š to p r e v iš e ili p r e m a lo . G o v o rio je n ek im u g o d n im i p o s e b ­
n im g la so m i m a rljiv o s e v ježb ao k o d n ek o g a u č ite lja p jeva­
nja. A li k a d ga je k o jip u t b o lje lo grlo, d a o j e p rek o g la sn ik a
g o v o r iti n a r o d u svoj g o v o r.

85. N a p isa o j e m n o g o sp is a u p rozi ra zličita sadržaja;

n e k e je o d n jih č ita o u k ru g u prijatelja, k oji su m u b ili slu ­
ša č i, k a o n a p rim jer Odgovor Brutu o Katonu; taj j e s p is č ita o
v e ć u sta rijim g o d in a m a , p a k ad se, p ro čita v ši v e lik d io ,
u m o r io , p r e d a o g a je T ib eriju n e k a ga p ro čita d o kraja; n a ­
d a lje Poticaje na filozofiju, i n e što O svome životu, k oji j e iz­
lo ž io u tr in a e st knjiga, a li j e d o ša o sa m o d o k an tab rijsk og
rata. P je sn ištv a s e s a m o p o v r šn o d otak ao. Im a o d n jega
s a m o j e d n a k n jig a sa sta v ljen a u h ek sa m etrim a , kojoj je sa d r­
žaj i n a s lo v Sicilija; im a i d ru ga k n jiga je d n a k o m a len a , Epi­
grami, k o je j e v e ć in o m sa sta vljao za vrijem e k u panja. Tra­
ged iju , k o ju j e z a p o č e o s v e lik im p o le to m , u n iš tio je , j e r m u
p rik a z n ije u s p io , a n a p ita n ja p rijatelja š to rad i Ajant, o d g o ­
v o r io j e d a s e n je g o v A jant b a c io n a sp u žvu !68

86. U je z ič n o m izražavan ju iša o j e za u k u so m i u m jere­

n o š ć u , a izb jeg a v a o j e n e sk la d n o st m isli, ali i p retjeran u
sk la d n o s t i, k a k o sa m k aže, »truli za d a h za sta rjelih izraza«.
O so b ito j e b r iž n o n a sto ja o d a m isa o š to ja sn ije izrazi. D a b i
to š t o la k š e p o s tig a o i d a n e b i gd jeg o d čita telja ili slu ša telja
s m e o ili z a u sta v io , sta v lja o je b e z k o leb a n ja p rije d lo g e u z
im e n a g r a d o v a i č e š ć e p o n a v lja o v ezn ik e, k o jih isp u šta n je
d o v o d i k a tk a d a d o n e ja sn o ć e , ia k o s e tim e p o v e ć a v a d ra žest
stila . N o v o ta r e i sta rin a re, k o ji u p a d a ju u d vije su p r o tn e p o ­
g r e š k e , p r e z ir a o j e je d n a k o i n a p a d a o ih katk ad a, a u p rv o m
r e d u s v o g a M ece n a ta , n a čije »p arfim iran e cifra n je« , k ak o
sa m k a že, u sv a k o d o b a u d a ra i ša ljiv o m ih im ita cijo m ism je-
h u je. A li n e š te d i n i T iberija, k oji k atk ad a u p ra v o traži n e ­
o b ič n e i zastarjele izraze. M arka A n tonija n a p a d a k ao lu đ a k a
k oji p iš e o n o č e m u ć e s e ljud i v iš e d iv iti n e g o š to ć e razu ­
m jeti. Z atim , ru g a ju ći s e n je g o v u lo š e m i n e d o slje d n o m u k u ­
su u b ira n ju s tilistič k o g izražaja, d o d a je ovo: »Ti j o š su m n ja š
 treba li da nasljeduješ Anija C im bera ili V eran ija Flaka, tako
da upotrebljavaš riječi koje je S alu stije K risp o ek scerp irao
iz K atonovih Početaka, ili da radije u n a š jezik u v o d iš iz az-ij,-
skih govornika njihovu ok retn o st u riječim a b e z p ravih m i­
sli?« U nekom pism u, h v a leći sp o s o b n o s ti sv o je u n u k e Agri-
pine, veli: »Ali m oraš nastojati d a n e p iš e š i d a n e g o v o r i!
neprirodno.«
87. V svakidašnjem govoru u p o tre b lja v a o j e n e k e izraze
vrlo često, a n ek e u o so b ito m sm islu , k a k o sv je d o č e n jegova
vlastoručna pism a. Tako, n a p rim jer, v r lo č e s to , k a d h o ć e
označiti da neki ljudi n e ć e n ik a d a p la titi, kaže: »P latit ć e na
grčke K alende.«69 K ad h o ć e d a k o g a o h r a b r i d a sad a šn jo st
treba p od n ositi kakva g o d jest, kaže: » B u d im o z a d o v o ljn i s
K atonom kakav jest!« D a b i izrazio b r z in u n e k e ž u r n o p ro ­
ved en e stvari, kaže: »Brže n e g o s e š p a r o g e sk u h aju !«
R edovito m jesto »lud« (stultus) k a že » b e n a st« (baceolus),
m jesto »cm « (pullus) » cm k a st« (pulleiaeeus), m je s to »sm u ­
šen«; (gerritus) »šenut« (vacerrosus); » lo še s e o sje ć a ti« (male se
habere) kaže on »biti m am u ran « (vapide se habere), »b litvu
jesti« (betizare) m jesto »biti m lita v « , š to s e u n a r o d u v e li »ze­
lje jesti« (lachanizare). J ed n ak o g o v o r i sim us (b u d im o ) m je­
sto sumus (jesm o) i g en itiv sin g u la r a dom ćs m je s to domus
(kuće); ove dvije zadnje riječi n ik a d a n e u p o tr e b lj a v a d ru k ­
čije; ističem to, da n e bi tk o to s m a tr a o v iš e p o g r e š k o m n e g o
navikom .
U njegovim ru k o p isim a p r im ije tio s a m j o š o s o b it o ovo;
n e dijeli riječi te n a kraju retk a p r e k o b r o j n a s lo v a n e p r e n o ­
si u drugi, n eg o ih o d m a h p o d is t u r ije č p o t p is u j e i sp a ja za­
vijenom crticom .
88» P ravopisa, fj& je st p r a v ili i n a č e la p is a n j a k a k o s u ih
u veli gram atičari, n ije s e o s o b it o d rža o , t e s e č in i d a j e rad ije
pristajao uz m išljen je o n ih k oji k a ž u d a t r e b a p is a t i o n a k o
kako se govori. Jer što č e s to n e s a m o s lo v a n e g o i s lo g o v e
m ijenja ili izostavlja, ,to je p o g r e š k a z a j e d n ič k a s v im lju d im a .
Ja to u o p ć e n e b ih b iljež io k a d m i s e n e b i č i n il o č u d n o što
n ek i p isci sp o m in ju d a je n e k o m e k o n z u la r n o m u p r a v ite lju
kao n ezn a lici i n e u k o m č o v je k u p o s la o n a s lj e d n ik a k a d je
p r im ij e t io d a j e sv o jo m r u k o m n a p is a o ixi m je s to ip si K a d
g o d p iš e šifr ir a n o , sta v lja B m je s to A, C m je s to B, i ta k o r e ­
d o m n a isti n a č in u v ije k s lij e d e ć e s lo v o a lfab eta; m je s to X
p iš e d v o s t r u k o A
89. G r č k im s e j e z ik o m i k n již e v n o š ć u t a k o đ e r m a r ljiv o
b a v io . I u t o m j e im a o v e lik ih u sp jeh a; z a u č ite lja u g o v o r -
n iš t v u im a o j e A p o lo d o r a iz P ergam a; n je g a j e u svojoj m la ­
d o s t i v e ć k a o sta r o g a č o v je k a p o v e o s a s o b o m iz R im a u
A p o lo n iju . Z a tim s e o b o g a tio sv a k o ja k im z n a n je m d r u ž e ć i s e
s f ilo z o f o m A r e je m i n je g o v im s in o v im a D io n iz ije m i N ik a-
n o r o m ; ip a k n ik a d a n ije o k r e tn o g o v o r io g rčk i n iti s e u s u đ i­
v a o š t o s a s t a v it i n a g r č k o m ; a k o j e š t o ta k v o b ilo p o tr e b n o ,
s a s t a v io j e la t in s k i i d a o n e k o m e d a p r e v e d e . N o u g r č k o j e
p j e s n iš t v o b io d o b r o u p u ć e n , a v e s e lila g a j e i sta ra k o m e d i­
ja, t e j u j e č e s t o d a o p r ik a z iv a ti n a ja v n im p r e d s t a v a m a Či­
ta ju ć i g r č k e i r im s k e p is c e n a jv iše j e p a z io n a p o u k e i p r i­
m je r e , k o r is n e z a ja v n i i p r iv a tn i život; ta k v a j e m je s ta d o ­
s lo v c e v a d io iz p is a c a i u m e ta o ih p o n a jv iš e u p is m a ili s v o ­
j im u k u ć a n im a ili z a p o v je d n ic im a v o jsk a i n a m je s n ic im a
107
p r o v in c ija ili č in o v n ic im a u R im u , k a k o s u v e ć k o ji o d n jih
b ili p o t r e b n i o p o m e n e . Š to v iš e , č ita v e j e k n jig e n e s a m o
p r e d s e n a t o m č it a o n e g o ih j e i n a r o d u č e s t o p r o g la s o m p r e ­
p o r u č io , k a o n a p r im je r g o v o r e K v in ta M e te la O unapređe­
nju nataliteta i R u tilije v e g o v o r e O mjeri kod gradnje stambe­
nih zgrada; t a k o j e h t io š to u v jerljiv ije d o k a z a ti d a o b a ta p i­
ta n ja n ije o n p r v i p o ta k n u o n e g o d a s u ih v e ć sta r i p o m n o
p r o u č a v a li.
U m o v e s v o g a v r e m e n a sv a k o ja k o j e p o d u p ir a o . P r ilik o m
ja v n ih č ita n ja d o b r o h o t n o j e i s tr p ljiv o p r is u s tv o v a o k a o s lu ­
ša č , i t o n e s a m o p r i č ita n ju p je sa m a i p o v ije sn ih d jela , n e g o
i g o v o r a i d ija lo g a . Ip a k n ije tr p io d a s e š t o sa sta v lja o n je ­
m u , iz u z e v š i s a m o n a o z b ilja n n a č in i o d p r iz n a tih u m o v a , te
j e d a v a o u p u t e p r e t o r im a d a n e d o p u šta ju d a s e n je g o v o im e
o sk v r n ju je n a k n již e v n im n a tjeca n jim a ,
90. Š to s e t i č e v je r e i p razn ovjerja, p r ič a s e d a j e A u g u st
b io o v a k a v : G r o m a i m u n je p la š io s e m a lo p re tje r a n o , ta k o
d a j e u v ije k i sv a g d je n o s io s a s o b o m k o ž u m o r s k e k r a v e k a o
 z a štitn o sr e d stv o , a p r i s v a k o m z n a k u m a lo j a č e o lu j e p o v la ­
č io s e n a sk r o v ito i n a d s v o đ e n o m je s to , z b o g t o g a š t o g a je
j e d n o m n a n o ć n o m p u to v a n ju p r e s t r a š io u d a r a c g r o m a tik
d o njega, k a k o s m o v e ć is p r ip o v j e d ili (gl. 2 9 ).

91. N a s n e je v r lo p o m n o p a z io , i t o j e d n a k o n a o n o što
j e sa m sa n ja o k a o i n a o n o š t o s u d r u g i o n j e m u s a n ja li. T ak o
j e za b itk e k o d F ilip a o d lu č io , d o d u š e , d a z b o g s la b a zd ra v lja
n e izlazi iz sv o g a ša to r a , a li j e ip a k iz a š a o j e r g a j e p o ta k n u o
sa n je d n o g a prijatelja; i stv a r s e s r e t n o s v r š ila , j e r s u s e n e ­
p rija telji, z a u z e v š i ta b o r , s t r č a li i n j e g o v u n o s i lj k u , m i s l e ć i
d a o n d je leži, iz b o li i r a s tr g a li. S a m j e k r o z č i t a v o p r o lj e ć e
z n a o u s n it i n a t i s u ć e s n o v a , s t r a š n ih , a li i s p r a z n i h i b e z
zn a čen ja , a u o s t a lo d o b a g o d i n e m a n j e , a li o v i s u s e , m e ­
đ u tim , č e š ć e is p u n ja li. T a k o j e u v r ij e m e k a d j e č e s t o p o ­
s je ć iv a o h r a m J u p ite r a G r o m o v n ik a , š t o g a j e p o s v e t i o n a
K a p ito lu , u s n io d a s e J u p ite r K a p i t o l s k i t u ž i d a m u s e
o d u z im a ju š to v a te lji, a A u g u s t m u j e u s n u o d g o v o r i o d a
m u j e J u p ite r a G r o m o v n ik a p o s t a v i o s a m o z a v r a t a r a . Z a to
je A u g u st n a s k o r o p o s lij e t o g a s n a u k r a s i o p r o č e l j e n o v o g a
h r a m a z v o n c im a , j e r s u z v o n c a o b i č n o v i s j e l a n a d k u ć n i m
v ra tim a . N a t e m e lj u j e d n o g a n o ć n o g s n a A u g u s t j e t a k o đ e r
sv a k e g o d in e n a o d r e đ e n i d a n p r o s j a č i o n o v a c o d n a r o d a
p r u ž a ju ć i o t v o r e n u š a k u p r o la z n ic im a , k o j i s u m u d a v a li
p o je d a n a s .70

92. U n e k a j e z n a m e n ja i z n a k o v e č v r s t o v je r o v a o : a k o s u
m u u ju tro k riv o o b u k li c ip e lu , lije v u u m j e s t o d e s n e , v i d i o j e
u t o m e lo š zn ak . A k o s e s p r e m a o n a d u lji p u t k o p n o m ili
m o r e m , p a a k o je t o g a ju tr a s lu č a j n o p a la r o s a , b i o j e t o p o ­
vo lja n z n a k d a ć e s e b r z o i s r e tn o v r a titi. A li i n e o b i č n e p r i­
r o d n e p o ja v e ja k o s u d je lo v a le n a n je g a . K a d j e iz m e đ u d v a
k a m e n a n a p lo č n ik u p r e d n je g o v o m k u ć o m iz r a s la p a lm a ,
p r e s a d io ju j e u k o m p lu v ij 71, g d je s u sta ja li k u ć n i b o g o v i, i
v e o m a s e b r in u o d a n a p r e d u je . K a d s u s e n a o t o k u K a p r e ji
g ra n e p r a sta r e č e s m in e , s p u š t e n e v e ć d o z e m lj e i u v e le , p r i­
g o d o m n je g o v a d o la s k a p o n o v n o z a m la d ile , t o l ik o s e r a z v e ­
s e lio d a je s n a p u ljs k o m o p ć in o m u č in i o z a m j e n u d a v š i joj
za K a p reju o t o k E n a riju . P a z io j e i n a n e k e d a n e : t a k o n ije
n a d a n p o s l i j e N u n d in a n ik a m o p u to v a o , a n a N o n e n ije n i­
k a k a v v a ž n iji p o s a o z a p o č in j a o , i t o n i iz k a k v a d r u g o g a r a z ­
lo g a , k a k o p i š e T ib e r iju , n e g o s a m o k lo n e ć i s e k o b n o g a z v u ­
k a u i m e n u t ih d a n a .72
93 . O d t u đ i h j e v j e r s k ih o b r e d a n a jp o b o ž n ije o b d r ž a v a o
s t a r e i p r i h v a ć e n e o b r e d e , d o k j e s v e o s t a le p r e z ir a o . U A te n i
j e b i o p o s v e ć e n u e l e u z i n s k e m iste r ije ; k a d j e k a s n ije u R im u
i m a o s u d i t i o n e k o j p o v la s t ic i s v e ć e n ik a a t ič k e C e r e r e (D e-
m e t r e ) p a s e im a lo g o v o r it i o n e k im ta jn a m a , r a s p u s t io j e s u ­
d a č k i k o le g ij i p r is u t n e s lu š a t e lj e t e j e s a m s a s lu š a o str a n k e .
N a p r o t iv , k a d j e p u t o v a o k r o z E g ip a t, n ije h tio n i z a m a le n ­
k o s t s k r e n u t i s p u t a d a p o s j e t i A p is a 73, i j o š j e i s v o g a u n u k a
G a ja p o h v a l i o š t o s e p r o la z e ć i p o k r a j J u d e je n ije p o k lo n io u
J e r u z a le m u .
9 4 . B u d u ć i d a s m o d o š l i n a o v e stv a r i, n e ć e b iti n a o d -
m e t d a o v d j e d o d a m š t o s e A u g u stu p r ije r o đ e n ja i n a s a m
d a n r o đ e n j a p a p o s lij e to g a d o g o d ilo , p o č e m u s e n je g o v a
b u d u ć a v e l i č i n a i n e p r e s t a n a s r e ć a m o g la o č e k iv a t i i v id je ti. ^
U V e lit r i j e j e d n o m u d a v n in i u d a r io g r o m u j e d a n d io
z id a , i t o m j e p r ilik o m b i l o p r o r e č e n o d a ć e j e d n o m j e d a n
g r a đ a n in t o g a g r a d a z a v la d a ti d r ž a v o m . U zd a ju ći s e u t o p r o ­
r o č a n s t v o , V e lit r a n i s u n e s a m o o d m a h n a k o n to g a , n e g o i
k a s n ij e v i š e p u t a r a to v a li s R im lja n im a g o t o v o d o s v o je
p r o p a s t i. I s t o m k a s n o p o k a z a le s u č in j e n ic e d a j e taj č u d n i
d o g a đ a j p r o r e k a o m o ć A u g u sto v u .
J u lije M a ra t p r ip o v ije d a d a s e n e k o lik o m je s e c i p r ije A u-
g u s t o v a r o đ e n j a n a j e d n o m j a v n o m m je s tu u R im u d o g o d ilo
č u d o k o jim s e n a v ije š t a lo d a p r ir o d a ra đ a k ralja n a r o d u r im ­
s k o m . S e n a t j e p r e s t r a š e n d o n i o o d lu k u d a s e n ije d n o d ije te
k o je s e t e g o d i n e r o d i n e o s t a v i n a ž iv o tu ; a li b u d u ć i d a s u
o n i k o ji s u im a li t r u d n e ž e n e sv a k i z a s e b e g a jili tu n a d u , p o ­
b r in u li s u s e d a taj s e n a t s k i za k lju č a k n e d o b ije z a k o n s k u
sn a gu .
U B ogoslovskim spisim a A s k le p ija d a iz M e n d e s a č it a m d a
j e A tija j e d n o m o p o n o ć i d o š la n a s v e č a n o b o g o s lu ž je u č a s t
A p o lo n u , p a j e n a n o s iljc i, k o ju s u sm je s tili u h ra m , m a lo z a ­
s p a la , d o k s u o s t a le g o s p o đ e o t iš le k u ći; ta d a s e n a je d n o m
 u v u k la k n joj z m ija i m a l o p o s li j e o t i š l a o d n je ; k a d s e A tija
p r o b u d ila , o č is t ila s e k a o d a j e b i l a s m u ž e m ; i o d m a h s e
n a n je z in u tije lu p o ja v ila m r lja p o p u t n a s l i k a n e z m ij e , k o ja
s e n ik a d a n ije d a la iz v a d iti, t a k o d a s e A t ij a o t a d a p o t p u n o
u zd rža v a la o d j a v n ih k u p k i; d e s e t i m j e s e c n a k o n t o g a r o ­
d io s e A u g u st, i z b o g t o g a s e s m a t r a o s i n o m A p o lo n o v im .
Ista A tija u s n ila j e p r ij e p o r o d a d a j o j s e u t r o b a d i ž e d o
zv ijezd a t e s e šir i p r e k o č i t a v o g a o p s e g a z e m l j e i n e b a . I
o ta c A u g u sto v O k ta v ije usnrio j e d a s e iz k r i l a A t i j in a r o d i l o
su n č a n o sv je tlo .
N a d a n n je g o v a r o đ e n j a r a s p r a v lja lo s e u s e n a t u o K ati-
lin in o j u ro ti, a O k ta v ije j e z b o g ž e n i n a p o r o đ a j a z a k a s n io n a
sjed n icu ; k a d je P u b lije N ig id ije - o p ć e j e p o z n a t a s t v a r - d o ­
zn a o za r a zlo g n je g o v a z a k a š n je n ja i u j e d n o č u o s a t p o r o d a ,
u stv rd io j e d a s e r o d io g o s p o d a r s v ij e t u .74 K a d j e p o s l i j e O k ­
tavije v o d io v o jsk u p o p u s t im p r e d j e li m a T r a k ij e , z a p it a o je
o n d je u gaju O ca L ib e r a 75 b a r b a r s k o p r o r o č i š t e o s v o m s in u
te j e o d s v e ć e n ik a d o b io is t i o d g o v o r , j e r k a d s e n a ž r t v e n ik
iz lilo v in o , t o lik i s e p l a m e n p o d i g a o d a j e p r e š a o p r e k o
k r o v a h r a m a i p la n u o d o n e b a ; a s l i č n o s e č u d o , d o d a l i s u
s v e ć e n ic i, u k a z a lo j o š s a m o A l e k s a n d r u V e l i k o m e k a d j e
k o d is t o g a ž r t v e n ik a p r in io ž r t v u . I o d m a h u s l i j e d e ć o j
n o ć i u s n io j e O k ta v ije d a v id i s i n a u n a d č o v j e č n o j v e l i č i n i
s m u n jo m i ž e z lo m u r u c i, u o d o r i J u p i t e r a D o b r o g a V e l i ­
k o g a i š V ijen cem o d s u n č a n ih z r a k a n a g la v i , k a k o s j e d i n a
k o lim a o v je n č a n im lo v o r o m , k o ja v u č e š e s t p a r i k o n j a sja j­
n o b ije le b o je .

J oš k a o s a s v im m a le n o d ije te , k a k o s e m o ž e č i t a t i k o d
G aja D ru za, j e d n e g a j e v e č e r i d o jk in ja p o l o ž i l a u k o lij e v k u
n a sa s v im r a v n u m je s tu , a s u tr a d a n g a n ij e b i l o o n d j e ; p o s l i ­
j e d u g a tra žen ja n a š li s u g a n a p o k o n n a v r l o v i s o k o j k u li,
k a k o le ž i o k r e n u t lic e m p r e m a s u n c u n a is t o k u .
Č im Je p r o g o v o r io , v e ć j e n a d j e d o v s k o m im a n j u u b liz in i
R im a z a p o v je d io ž a b a m a , k o je s u s lu č a j n o k r e k e t a l e , n e k a
šute; i o d o n d a , k a žu , ž a b e o n d je n e k r e k e ć u . K a d j e j e d n o m
k o d č e tv r to g a m iljo k a z a n a K a m p a n s k o j c e s t i u n e k o m g a ju
ru čao, iz n e n a d a m u j e j e d a n o r a o u g r a b io k r u h iz r u k e i o d ­
le t i o v i s o k o g o r e , a li o n d a s e o p e t n e o č e k iv a n o p o la k o s p u ­
s t io i v r a t io m u k r u h .
K v in t K a t u l j e p o s lij e p o s v e ć e n ja K a p ito la u d v ije u z a ­
s t o p n e n o ć i s a n j a o o v o : u p rv o j, d a j e J u p ite r D o b r i V e lik i iz­
m e đ u v i š e d je č a k a , k o ji s u s e o k o n je g o v a ž r tv e n ik a igrali,
o d v o j io j e d n o g a i u n je g o v o k r ilo sta v io k ip b o ž ic e R o m e 78,
š t o g a j e n o s i o n a r u ci; i d u ć e n o ć i u s n io j e is t o g a t o g a d je ­
č a k a u n a r u č j u J u p ite r a K a p ito ls k o g a , a k a d j e z a p o v je d io d a
g a s k in u , s p r ij e č io g a j e b o g , o p o m e n u v š i g a d a s e taj d je č a k
o d g a ja z a z a š tit u d r ž a v e . S lije d e ć i d a n s u s r e o j e A u g u sta , k o ­
j e g a i n a č e j o š n ije p o z n a v a o , p a p o g le d a v š i g a d o b r o v e o m a
s e z a č u d i i r e č e d a j e s a s v im j e d n a k o n o m d je č a k u o k o je m
j e sa n ja o . N e k i p r ip o v ije d a j u K a tu lo v p r v i s a n d r u k č ije , d a j e
n a im e v i š e d j e č a k a o d J u p ite r a tr a ž ilo sk r b n ik a , a o n im je
p o k a z a o j e d n o g a iz m e đ u n jih , k o je m u t r e b a d a iz n e s u s v e
s v o j e ž e lje ; z a t im j e p r s t im a u z e o n je g o v p o lju b a c i p r in io g a
k s v o j im u s t im a .
K a d j e M a r k o C ic e r o n j e d n o m p r a tio G aja C ezara n a K a-
p it o l, p r i č a o j e s lu č a j n o p r ija te ljim a sv o j s a n o d p r o š le n o ći:
k a k o j e n e k i d je č a k p le m e n it a lic a , s p u š te n s n e b a n a zla t­
n o m la n c u , s t a o d o v r a ta K a p ito ls k o g h r a m a i o n d je m u Ju ­
p it e r p r e d a o b ič . Z a tim C ic e r o n iz n e n a d a sp a z i A u g u sta , k oji
j e j o š v e ć i n i b i o n e p o z n a t, a n je g o v g a j e u ja k C eza r p o z v a o
n a ž r t v e n u s v e č a n o s t , p a u s tv r d i d a j e t o č o v je k čiji m u s e lik
u s n u p o ja v io .
K a d j e p r v i p u t o b l a č i o m u ž e v n u t o g u , s p u z a la m u s e
d o n o g u t u n i k a s a š i r o k i m r u b o m , k o ja m u s e o p o r ila s
o b j e s t r a n e . N e k i s u t o t u m a č ili k a o z n a m e n je d a ć e m u
o n a j s t a l e ž k o j e g a j e o z n a k a s p o m e n u t a o d j e ć a 77 j e d n o m
b it i p o d l o ž a n .
K a d j e k o d M u n d e b o ž a n s k i J u lije d a o sje ć i š u m u za
g r a d n ju ta b o r a , z a p o v j e d io j e d a s e p a lm a k o ja s e n a š la u
š u m i p o š t e d i k a o z n a m e n je z a p o b je d u . Iz n je j e o d m a h iz­
r a s la m la d ic a , k o ja j e z a n e k o lik o d a n a to lik o p o r a s la d a j e
n e s a m o d o s t ig la s v o j e d e b lo n e g o g a j e i p rek rila , t e su g o ­
lu b o v i u v e l i k o m b r o ju n a n jo j g r a d ili gn ije zd a , p r e m d a t e
ptice najviše izbjegavaju tvrdo i o p o r o l i š ć e . Upravo t i ^
znamenjima, k ažu , b io j e C e z a r o s o b i t o p o t a k n u t t e je o<k
lučio da ga n itk o d r u g i n e n a s li j e d i n e g o u n u k n jegoVe
sestre.
Za svoga b o ra v k a u A p o lo n iji u s p e o s e A u g u s t u pratnji
Agripe na zvjezd arn icu a s t r o lo g a T e o g e n a . P o š t o j e astrolog
Agripi, koji je p rvi p ita o , p r o r e k a o v e l i k e i n e v j e r o j a tn e stva­
ri, August je u stra jn o ta jio s a t s v o g a r o đ e n j a i n ik a k o ga nije
htio odati, sv e iz stra h a i s t id a d a s e n e b i o t k r ilo d a je ne-
znatniji n eg o A gripin. K a d g a j e ip a k p o s l i j e d u g a n agovara­
nja tešk om m u k o m i o k lije v a ju ć i r e k a o , s k o č i o j e T e o g en i
pao na koljena p r e d n jim . O ta d a j e A u g u s t i m a o v e lik o po-
uzdanje u svoju su d b in u , t e j e o b j a v io s v o j u z v ije z d u i dao
skovati sr eb rn i n o v a c s a s l ik o m z v ij e ž đ a J a r c a , u k o je m u
se rod io.
95. K ad s e n a k o n C e z a r o v a u m o r s t v a A u g u s t v ra tio iz
Apolonije i u la zio u R im , iz n e n a d a s e n a b i s t r o m i v ed ro m
n ebu p okazao o k o su n c a k r u g p o p u t d u g e , a n e p o s r e d n o p o ­
slije toga u d a rio je g r o m u g r o b n i c u C e z a r o v e k ć e r i Julije.
Kad je za sv o g a p rv o g a k o n z u la ta m o t r i o l e t p tic a , u k azalo
m u se, kao n e k o ć R o m u lu , d v a n a e s t j a s t r e b o v a , a k a d j e pri­
n o sio žrtve, p ok azala su s e j e tr a s v ih ž r t v e n i h ž iv o t in j a izn u ­
tra zap leten a o d n a jd o n jeg v la k a n c a , a n i j e d a n v j e š t a k n ije to
drukčije tu m a čio n e g o d a s e t im e A u g u s t u n a v j e š ć u j u sretn i
i veliki uspjesi.
96. Š to v iše, i is h o d s v ih r a t o v a v e ć b i u n a p r i j e d n a slu ­
tio. K ad su se č e te tr iju m v ir a k o d B o n o n i j e ( 4 3 ) sa k u p ile ,
sjeo je n a A u g u sto v š a to r o r a o t e j e d v a g a v r a n a , k o ji su ga
s obje stra n e n a p a d a li, p o r a z io i n a z e m l j u b a c io ; č ita v a je
vojska to tu m a č ila d a ć e j e d n o m i z m e đ u A u g u s t a i n je g o ­
vih d ru gova d o ć i d o r a z d o r a , d o k o j e g a j e u i s t i n u i d o šlo ,
i n aslu ćivala je ish o d . - K o d F ilip a m u j e n e k i T e s a la c o b ­
javio b u d u ću p o b je d u (42), j e r g a j e p o t a k n u o b o ž a n s k i C e­
zar, čiji m u se lik n a v o d n o u k a z a o n a p u t o v a n j u k r o z p u sti
kraj.
K od Peruzije (40) n is u ž r tv e b il e p o v o l j n e , a k a d j e Au­
gust zapovjedio d a se d o p r e m i v e ć i b r o j ž iv o t in j a , n e n a d a n o
s u n a v a lili n e p r ija te lji i o d n ije li sa v žrtv en i p r ib o r sa žrtva­
m a; t a d a s u s v i g a ta r i (h a r u s p e k si) slo ž n o izjavili d a ć e sv e
o p a s n o s t i i n e s r e ć e k o je s u s e k o d žrtvovan ja n a v je šćiv a le
n je m u z a d e s it i o n e k o d k o jih s e n a la ze žrtve; i u p ra v o se
t a k o d o g o d ilo . - D a n p r ije p o m o r s k e b itk e k o d S icilije
(3 6 ), k a d s e š e t a o p o o b a li, s k o č ila j e iz m o r a rib a i o sta la
le ž a t i p r e d n je g o v im n o g a m a . - K ad s e k o d A k cija (31)
s p r e m a o z a b itk u , d o š a o m u je u su s r e t m ag a ra c s o sla -
r o m : č o v j e k u j e b ilo im e E u tih (S r ećk o ), a m a g a rcu N ik o n
(P o b j e d n ik ) . P o s lije p o b je d e p o s ta v io je m je d e n i lik to g a
č o v j e k a s m a g a r c e m u h r a m u k oji je sa g r a d io n a m jestu
s v o g a ta b o r a .

97. I s m r t n je g o v u , o kojoj ć u sa d a govoriti, i n jeg o v o

p r o g la š e n j e b o g o m p o s lije sm rti najavila su najočitija č u d e ­
sa. K a d j e n a M a r to v u p o lju u z v e lik o su d jelovan je n arod a
p r in o s io ž r tv u o č iš ć e n ja (+14), n e k o lik o je p u ta o k o n jega ob -
le t io o r a o , a o n d a s e v in u o n a h ra m u b lizin i, gd je je sjeo iz­
n a d im e n a M a rk a A g rip e, i to n ad p rv o slo v o .78 K ad j e to A u­
g u s t o p a z io , p o z v a o je sv o g a k o le g u T iberija n ek a o n objavi
s v e č a n e z a v je te , k o je j e o b iča j p rih vaćati za n ared n ih p et g o ­
d in a , jer, r e č e , p r e m d a s u v e ć p o p isa n i i p rip rem ljen i ob ra­
sc i, o n n e ć e d a p r e u z im a o n o š to n e ć e m o ć i izvršiti. U isto
v r ije m e u d a r ila j e m u n ja i s n a tp isa n a n jegovu k ip u sk in u la
p r v o s lo v o n je g o v a im en a ; u p ita n i tu m a či o d g o v o rili su d a
ć e A u g u st ž iv je ti j o š s a m o s to d ana, je r taj broj ozn aču je slo ­
v o C, a b it ć e u v r š te n m e đ u b o g o v e , je r »ezar« (aesar), to je st
p r e o s ta li d io im e n a C ezar (Caesar), u etru šča n sk o m jezik u
znači b o g .

K a d je , d a k le , A u g u st h tio T iberija p o sla ti u Ilirik i p ratiti

g a s v e d o B e n e v e n ta , za d rža v a li su ga različiti ljud i u vijek s
n o v im p a r n ic a m a , d a im su d i; z a to j e p o v ik a o n e š to što s e ta­
k o đ e r k a sn ije u v r s tilo m e đ u znam enja: »Ni a k o m e sv e b u d e
z a d rža v a lo , n e ć u o d sa d a v iš e b iti u Rimu!« N ato j e k ren u o
n a p u t i stig a o u A stu ru , a o d a n d e j e p ro tiv sv o g a ob ičaja o t ­
p lo v io j o š is t e n o ć i z b o g p o v o ljn a vjetra, i tako n a s e b e n a ­
v u k a o k lic u b o le s t i z a d o b iv ši p roljev.
 98. P o h o d iv ši z a tim k a m p a n s k u o b a lu i o b liž n je o to k lf
zadržao se č etiri d a n a i n a K a p reji, d a s e o d m o r i, v e o m a ras
p o lo žen za m ir i sv a k u p r ija z n o st.

K ad se slu č a jn o v o z io kraj P u t e o l s k o g z a lje v a , p u tn ic i su

ga i m orn ari s j e d n e a le k s a n d r in s k e la đ e , k o ja j e u p r a v o pri.
stala, u sv eča n o j o d je ć i, o v j e n č a n i i p r i n o s e ć i ta m ja n , obasuli
d ob rim željam a i p r e k o m je r n im p o h v a la m a : » P o t e b i živimo--
p o d tvojom z a š tito m p lo v im o , p o t e b i u ž iv a m o s lo b o d u {
blagostanje!« A u g u st j e b io j a k o r a z d r a g a n p a j e sv o jim pra-
tio cim a ra zd ijelio p o č e t r d e s e t z la t n ik a z a t r a ž iv š i o d p ojed i­
n a ca za k letv u i ja m s tv o d a p r im lj e n u s v o t u n e ć e p o tr o š iti ni
n a što d ru go n e g o n a k u p n ju a le k s a n d r i n s k e r o b e . A li i na
o sta le je d a n e iz m e đ u r a z lič itih m a lih d a r o v a d ije lio jo š i
rim sk e to g e i g rčk e p la š te v e , p o s t a v iv š i u v je t d a s e Rim ljani
n a grčku, a G rci n a r im sk u o d ije v a ju i r a z g o v a r a ju . R ev n o je
p risu stv o v a o v ježb a m a g r č k ih e f e b a , k o jih j e n a K a p reji bio
jo š p riliča n broj p o sta roj u r e d b i; n j im a j e d a p a č e p rired io
gozbu, kojoj je i sa m p r is u s tv o v a o ; t u i m j e n e s a m o d o p u ­
stio, n eg o ih p a č e p o tic a o d a s e s l o b o d n o š a l e i u š a li razgra­
b e d o zn a k e za v o ć e , je la i s lič n e s tv a r i k o j e im b a c a . Ukratko,
p rep u stio s e svak oj v r sti z a b a v e .

O tok u b lizin i K a p reje z v a o j e A pragopolis ( D a n g u b o v a c l

p o n era d u k o ji su n e k i o d n je g o v e p r a t n j e o n d j e p ro v o d ili.
J ed n oga o d svojih m iljen ik a , i m e n o m M a z g a b u , o b ič a v a o je
zvati Ktistes (O sn ivač), k a o d a j e o s n i v a č t o g a o to k a . Taj je
M azgaba u m ro g o d in u d a n a p r ije to g a ; k a d j e s a d a A u g u st iz
svoje b la g o v a o n ice v id io k a k o k n j e g o v u g r o b u d o la z i sila
n a ro d a s m n o š tv o m sv jetiljak a, iz g o v o r io j e g la s n o g rčk i stih,
što ga je b ez p rip ra v e sa sta v io :

v :»Osnivačev grob u ognju , vidim, sa v se sja.«

N ato se o k r e n u o T razilu , T ib e r ije v u p r a t io c u , k o ji j e le ž a o za

su p ro tn o m str a n o m sto la , a o stv a r i n ije n iš t a z n a o , i zap itao
ga o d k ojega je p je sn ik a , p o n je g o v u m iš lj e n ju , taj stih . Dok
je ovaj b io u n e p r ilic i, A u g u st j e d o b a c io j o š j e d a n g r č k i stih:

»Gle, Mazgabu mi sada časte bakljam a.«

I u p ita o g a i z a n jeg a . K a d T razil n ije n iš ta d r u g o o d g o v o r io
n e g o d a s u s tih o v i iz v r sn i, čiji g o d b ili, n a sm ija o s e A u g u st
g la s n o i s ta o s e n a v e lik o ša liti. S k o r o n a k o n to g a p r e v e z a o
s e u N a p u lj, p r e m d a j e j o š u v ije k b o lo v a o n a c r ijev im a , č a s
j a č e č a s sla b ije; u z a s v e t o p r isu s tv o v a o je d o k raja g im n a ­
stič k o j u ta k m ic i, k o ja s e s la v ila sv a k e č e tv r te g o d in e , a b ila
j e o s n o v a n a n je m u u č a st. Z a tim je s T ib erijem o t p u t o v a o d o
o d r e đ e n o g a m je sta . A li n a p o v r a tk u p o g o r š a lo m u s e zd ra v ­
lje, t e j e n a p o k o n o s t a o le ž a ti u N o li. T a m o j e d a o d o z v a ti Ti-
b e r ija n a tr a g s p u ta t e g a j e d u g o za d rža o n a ta jn o m razgo­
v o r u , a p o s lij e to g a n ije s e v iš e z a n im a o n i z a k a k a v važn iji
p o sa o ,
99. P o slje d n ji d a n ž iv o ta č e š ć e j e za p itk iv a o j e li v e ć n a ­
r o d n a u lic i u z b u đ e n z b o g n jega. Z atražio j e o g le d a lo i n a lo ­
ž io d a m u s e p o č e š lja k o s a i n a m je s te s p u š te n e č e lju sti. N a to
j e p r ija te lje , k o je j e p u s t io k se b i, z a p ita o n e č in i li im s e d a
j e s v o ju u lo g u u k o m e d iji ž iv o ta iz v r sn o o d ig r a o , i d o d a o j e
u o b ič a je n i k a z a lišn i za g la v a k n a grčk o m :

»Je V izvrsna vam bila gluma, plješčite,

I s v i nas sada ispratite s radošću .«
Z a tim o t p u s ti s v e p r is u tn e , i d o k j e lju d e k o ji s u d o š li iz
R im a p ita o o b o le s n o j k ć e r i D ru zo v o j, k lo n u n e n a d a n o u n a ­
r u č ju L iv ijin u š a p ć u ć i riječi: »L ivijo, ž iv i u sjeća n ju n a n a š
b r a k i - z b o g o m !« T a k o d o č e k a k o n a c , la g a n i o n a k a v , k ak av
j e u v ije k ž e l i o 79, j e r j e g o t o v o s v a k i p u t k a d j e č u o d a j e n e ­
t k o u m r o b r z o i b e z b o lo v a m o lio o d b o g o v a z a s e b e i z a
s v o j e s l i č n u » e u ta n a z iju « , u p o tr e b lja v a ju ć i z a t o i tu g r č k u
r ij e č .80 U s v e m u j e s a m o j e d a n p u t , p r ije n e g o j e is p u s tio
d u š u , p o k a z a o z n a k b u n ila , k a d s e n e n a d a n o p r e s tr a š e n
t r g n u o i p o t u ž io d a g a č e t r d e s e t m la d ić a n e k a m o n o s i. I to
j e v i š e b ila n e k a s lu tn ja n e g o b u la ž n je n je , j e r j e u p r a v o t o ­
lik o p r e t o r ija n s k ih v o jn ik a k a s n ije iz n ije lo n je g o v o t ije lo
p red n arod.
100. U m r o j e u isto j s o b i k a o i n je g o v o ta c O k tavije, z a
k o n z u la ta S e k s ta P o m p e ja i S e k s ta A p u leja, 19. k o lo v o z a ,
o k o d e v e t o g a d n e v n o g a sa ta , u d o b i o d 76 g o d in a m a n je 35
d a n a .81
 Tijelo su njegovo ponijeli senatori m u n ic ip ij a i kolonija^
od Nole do Bovile, idući sam o noću z b o g v r u ć e g god išn jeg
doba, dok bi ga danju polagali u bazilici ili u g la v n o m hra­
m u svaicoga grada. U Bovili su g a p reu zeli r im s k i vitezovi,
donijeli ga u Rim i sm jestili u p red vo rju n je g o v e p alače.
Senat se u pripremam a za njegov s p r o v o d i u č a š ć e n j# '
njegove u sp o m en e tako revno natjecao d a su n e k i, izm eđ u
više drugih stvari, predložili d a s p r o v o d t r e b a v o d iti kroz
Trijumfalna vrata, d a s e p r e d n jim n o s i lik P o b j e d e k oji stoji
u vijećnici, a tužaljku d a p jev a ju d je c a o b o j e g a s p o la iz u g le­
dnih obitelji. D rugi su p r e d la g a li d a lju d i n a d a n n jegova
sprovoda skinu zla tn o p r ste n je i m j e s t o n je g a s t a v e ž eljezn o ;
neki opet, da k osti n je g o v e im a ju p o k u p it i s v e ć e n i c i n ajviših
kolegija. Jedan j e p a č e p r e d la g a o d a s e i m e m j e s e c a au g u sta
p ren ese n a sep tem b a r, je r s e to g a m j e s e c a A u g u s t r o d io , a u
o n o m e j e um ro; d ru gi je o p e t p r e d lo ž io d a s e č it a v o v r ij e m | I
od dana njegova ro đ en ja p a d o n j e g o v e s m r t i n a z o v e A ugu-
stovim vijekom i d a se ta k o u n e s e u K a le n d a r . N a p o k o n j t f l l
ipak prevladala u m je r e n o st u d a v a n ju č a s t i t e s u m u o d r ž a ­
n a dva govora: p red h r a m o m b o ž a n s k o g a J u lija g o v o r io j e | |
Tiberije, a p red sta ro m g o v o r n ic o m n a R im s k o m tr g u T ibe-
rijev sin Druz. S en a to ri s u g a n a r a m e n i m a o d n i j e li n a Mar-
tovo polje, gdje j e sp aljen . I n a š a o s e n e k i č o v j e k p r e to r s k o -
ga položaja koji se za k lin ja o d a j e v id io lik s p a lj e n o g a A u g u ­
sta kako se d iže n a n e b o : P o s m r tn e o s t a t k e p o k u p i l i s u naj­
ugledniji čla n o v i v ite šk o g a sta le ž a , s a m o u t u n ic i , o t p a s a n i i
bosi, i p oh ran ili ih u M a u zo leju . T u j e g r a đ e v in u A u g u s t sa ­
gradio za sv o g a š e s to g a k o n z u la ta (2 8 ) i z m e đ u F la m in ije v e
ceste i lijeve o b a le T ib era , a š u m e i š e t a l i š t a o k o n j e d a o je
v eć tada n a u p o tr e b u n a r o d u .

101. O p oru k u j e A u g u st n a č in io z a k o n z u l o v a n j a L u cija

Planka i Gaja S ilija (+13), 3. tr a v n ja , g o d i n u i č e t i r i m je s e c a
prije svoje sm rti, a n a p is a n a j e u d v a p r im j e r k a d j e lo m ič n o
n jegovom ru k o m , a d je lo m ič n o o d n j e g o v i h s lo b o d n j a k a Po-
Ebija i H ilariona; tu s u o p o r u k u s a d a d j e v i c e v e s t a l i n k e , k o d
kojih je b ila p o h r a n je n a , iz r u č ile s a j o š t r i d r u g a j e d n a k o za­
p eča ćen a svitk a. S v e j e t o u s e n a t u o t v o r e n o i p r o č ita n o *
K a o p r v e b a š t i n i k e o d r e d i o j e T ib e r ija n a p o l o v in u i j e d n u
š e s t i n u , a L iv iju n a j e d n u t r e ć in u ; o s im t o g a s u o b o j e im a li
n o s i t i n j e g o v o i m e . K a o d r u g e b a š t in ik e o d r e d i o j e T ib e r ije -
v a s i n a D r u z a n a j e d n u t r e ć in u , a n a o s t a le d ij e lo v e G e r m a -
n i k a i tr i n j e g o v a s in a ; k a o b a š t i n ik e t r e ć e g a r e d a n a v e o j e
v i š e s v o j ih r o đ a k a i p r ija te lja . N a r o d u j e r i m s k o m z a p is a o
č e t r d e s e t m ilij u n a s e s t e r c ij a , g r a d s k im t r ib u s im a tr i i p o m i­
liju n a , s v a k o m p r e t o r ij a n c u p o t is u ć u s e s t e r c ij a , s v a k o m v o j ­
n ik u g r a d s k ih k o h o r a t a p o p e t s t o t in a , a s v a k o m le g io n a r u
p o tr i s t o t i n e s e s t e r c ij a . T a s e s v o t a m o r a la is p la t it i o d m a h ,
j e r j u j e o n u y ije k im a o p o h r a n j e n u u sv o jo j b la g a jn i. O s ta le
j e z a p i s e o d r e d i o u r a z lič it im s v o t a m a , n e k i s u s e p e n ja li i
d o d v a d e s e t t i s u ć a s e s t e r c ij a , a z a n j ih o v u is p la t u o d r e d io j e
r o k o d j e d n e g o d in e , is p r ič a v š i s e d a m u j e im u t a k m a le n , i
iz j a v iv š i s a s v i m o t v o r e n o d a d o n je g o v ih b a š t in ik a n e ć e d o ć i
v i š e o d s t o i p e d e s e t m ilij u n a s e s t e r c ij a , p r e m d a j e u z a d n jih
d v a d e s e t g o d i n a iz o p o r u k a s v o j ih p r ija te lja p r im io j e d n u
m ilij a r d u i č e t i r i s t o t i n e m ilij u n a s e s t e r c ij a ; a li g o t o v o s v u t u
s v o t u z a j e d n o s o b a o č i n s k a im u t k a i s o s t a lim b a š t in a m a
p o t r o š i o j e u k o r is t d r ž a v e . Z a o b j e j e J u lije , k ć e r i u n u k u ,
o d r e d i o d a s e , a k o im s e š t o d o g o d i, n e s m ij u s a h r a n it i u n je ­
g o v o j g r o b n ic i. O d s p o m e n u t i h tr iju s v it a k a o b u h v a t io j e u
p r v o m e n a r e d b e o s v o m s p r o v o d u , u d r u g o m p o p i s s v o jih
d je la , z a k o ji j e h t i o d a s e u r e ž e u m j e d e n e p l o č e i p o s t a v i
p r e d n j e g o v M a u z o le j 83, a u t r e ć e m s t a t is t ič k i p r e g le d č it a v e
d r ž a v e , k o l i k o j e g d je v o j n ik a p o d o r u ž je m , k o lik o n o v a c a
i m a u d r ž a v n o j b la g a jn i, u c a r s k im b la g a jn a m a i u p o r e z n im
z a o s t a c im a . N a k r a ju j e d o d a o i i m e n a s lo b o d n j a k a i r o b o v a
o d k o jih s e m o g u tr a ž iti p o d a c i o p o j e d in o s t im a .
 Tiberije

1. Patricijski ro d K la u d ije v a c a - b i o j e n a im e j o š jed a n

plebejski, ali n ije za p rv im z a o s ta ja o n i m o ć u n i u g le d o m -
p otječe iz sa b in sk o g a g ra d a R eg ila . O d a n d e s e s v elik im
m noštvom klijenata n a p o tic a j T ita T acija, s u v la d a r a R om u-
lova, p reselio u R im u b r z o n a k o n o s n u t k a g r a d a , ili, što je
vjerojatnije, n a p oticaj K la u d ija A te, p r a o c a t o g a r o d a , o tp r i­
like šest g o d in a p o slije iz g o n a k ra ljev a . K a d j e b io u v ršten
m eđ u patricijske ro d o v e, d o b io j e p o v r h t o g a z a s v o j e k lijen ­
te kom ad zem lje s o n u stra n u A n ije n a , a z a s e b e m je s to za
groblje n a p od n ožju K a p itola. O ta d a j e u t ije k u v r e m e n a p o ­
stigao d v a d eset i o sa m p u ta k o n z u la t, p e t p u t a d ik ta tu r u , s e ­
dam p u ta cenzuru, še st p u ta v e lik i i d v a p u t a m a li trijum f.
Dok su se raznim im e n im a i n a d im c im a r a z lik o v a le p o je d in e
grane to g a roda, slo ž n o su isk lju č ili im e L u c ije o t k a k o je o d
dva pripadnika to g a ro d a k oji s u n o s ili t o im e j e d a n b io o p ­
tužen za razbojstvo, a d ru gi z a u m o r s t v o . I z m e đ u o sta lih
nadim aka u zeli su i n a d im a k N e r o n , š t o u s a b in s k o m jezik u
znači »hrabar i od lu čan «.
2. M nogi K lau d ijevci b ili su iz v a n r e d n o z a s lu ž n i z a d rža­
vu, ali su m no g i rad ili i p ro tiv d rža v e. D a s a m o n ajvažnije
spom enem : Apije (K laudije) C ek sv je to v a o j e d a s e n e sk lo p i
ugovor s kraljem P irom k oji b i b io n e p o v o lj a n z a d ržavu
(280). K laudije K a u d ek s p rvi j e s m o r n a r ic o m p r e p lo v io
m orski tjesn ac i p ro tjera o P u n ja n e s a S ic ilije (264). (Gaj)
Klaudije N eron u n ištio je H a zd ru b a la , k o ji j e s v e lik o m voj­
skom dolazio iz H isp an ije, p rije n e g o s e m o g a o sje d in iti sa
svojim b ratom H a n ib a lo m (207). K la u d ije R e g ilija n , n a p r o ­
tiv, jedan od d ecem v ira za p o p is z a k o n a ,1 p o k u š a o j e s lo b o ­
d n u d jevojk u iz p o ž u d e silo m u č in iti svojom ro b in jo m p a je
tim e izazvao p o n o v n u p o b u n u p leb eja ca p ro tiv p atricija.
K lau d ije D ru z d a o je se b i k o d grad ića F oru m A p p ii (Apijev
Trg) p o d ić i k ip s d ija d em o m n a glavi te je u z p o m o ć svojih
k lijen a ta p o k u ša o za v la d a ti Italijom . K lau d ije P u lh er d a o je
k o d S icilije, p reziru ći vjersk i p ro p is, p o to p iti u m o r e k o k o ši
k o je k o d a u sp icija n isu h tjele jesti, rek a v ši n e k a p iju k ad
n e ć e d a jed u; n a to j e z a m e tn u o p o m o r sk u b itk u (249). K ad
j e b io p o b ije đ e n i k ad m u je sto g a se n a t n a lo žio d a im en u je
d ik tato ra , o n s e p o n o v n o n a ša lio s d rža v n o m o p a sn o š ć u i
d ik ta to r o m im e n o v a o sv o g a slu g u G likiju.
Isto ta k o im a je d n a k o o p r e č n ih p rim jera i m e đ u žen am a,
je r su o d isto g a r o d a b ile o b je p o z n a te K lau d ije. Prva je iz­
v u k la la đ u sa sv e tin ja m a id ejsk e M ajke b o g o v a 2 (204), što s e
n a su k a la n a p lič in i u T ib eru , p o m o liv š i s e glasn o: n e k a lađ a
p o đ e z a n jo m a k o j e o n a jo š n evin a! D ru ga je b ila d o v e d e n a
n a su d z b o g u v r e d e n a r o d n o g v e lič a n stv a (246) - što j e za
ž e n u d o ta d a b ilo n e č u v e n o - je r je je d n o m k ad su joj u stisc i
n a r o d a k o la sa m o p o la k o m o g la ić i n ap rijed g la sn o p o željela
d a b i joj b ra t P u lh er o ž iv io i p o n o v o izg u b io m o rn a ricu k ak o
b i š to m a n je sv je tin e o s ta lo u Rim u!
O sim to g a , o p ć e n it o j e p o z n a to d a s u sv i K la u d ijev ci,
iz u z e v š i d a k a k o P u b lija K lo d ija , k oji se , d a b i p o s tig a o d a
s e C ic e r o n p r o g n a iz R im a , d a o p o s in it i o d je d n o g a p leb ej-
c a (60), k o ji j e o s i m to g a b io m la đ i o d n jega, b ili u v ije k o p ­
tim a ti i iz ra ziti b r a n ite lji d o s to ja n s tv a i m o ć i p atricija; p r e ­
m a p u k u b ili su ta k o ž e s to k i i n e p o p u s tljiv i d a s e n ije d a n
o d n jih , n i k a d m u s e r a d ilo o gla v i, n ije m o g a o p o n iz iti d a
p r e d n a r o d iz a đ e u p o k a jn ič k o j o d je ć i i d a m o li za m ilo st;
n e k i s u u rječk a n ju i sv a đ i d a p a č e n a lu p a li p u č k e tr ib u n e .
J e d n a K la u d ija , k o ja j e b ila v e s ta lin k a , p o p e la s e d a p a č e
n a k o la s v o m e b ra tu , k o ji j e b e z o d o b r e n ja n a r o d a s la v io
tr iju m f (143), i p r a tila g a s v e d o K a p ito la d a s e n ije d a n
p u č k i tr ib u n n e b i u s u d io z a p r ije č iti tr iju m f ili p r o tiv n je­
g a p r o s v je d o v a ti.3
3. Iz ta k v e p o r o d ic e p o tje č e T ib erije Cezar, i to s o č e v e
i s m a jčin e strane: p o o c u p o tje č e o d T ib erija N ero n a , a p o
 majci od Apija Pulhera, koji su obojica bili sin ovi Apija Celca
Pripadao je i porodici Livijevaca jer je u nju posinjenjem
ušao njegov djed po majci. Ta je p o ro d ica d o d u še pripadala
m eđu plebejske, ali je ipak bila veoma u gled n a, jer je bija
počašćena osam puta konzulatom , dva p u ta cenzurom , tri
puta trijumfom, jedan je njezin član d a p a če b io diktator, a
jedan zapovjednik konjaništva.4 B ila je slavn a i glasovitim
ljudima, od kojih su najistaknutiji b ili S a lin a to r i Druzi. Sa
linatorje kao cenzor (204) sv e izb orn e k o ta re u k o rio zb og la-
koumnosti, što su njega p o drugi p u t izab rali za k on zu la i za
cenzora, prem da su ga poslije p rv o g a k o n zu la ta osu d ili i
kaznili ga globom . Druz je u d vob oju u b io neprijateljskoga
vođu Drauza5 i tim e za s e b e i za sv o je p o to m k e d o b io na­
dimak Druz. P ripovijeda se ta k o đ e r d a j e k a o p ro p reto r
d onio natrag iz p ro v in cije G alije z la to š to j e n e k o ć b ilo
Isplaćeno S en o n cim a kad su p o d s je d a li K a p ito l (390), a
nije ga, kako p riča kaže, o te o o d n jih K a m ilo . N je g o v pra-
praunuk6, koji je zb o g iz v a n r e d n o g n a p o r a p r o tiv b raće
Grakha (122) d o b io n a slo v » za štitn ik se n a ta « , o s ta v io je
sina, kojega je u sličn im u n u ta rn jim n e m ir im a p ro tiv n a
stranka dala iz p otaje u b iti, p r e m d a j e s p r e m a o m n o g o
raznih o sn ova (91).
4. Tiberijev otac N eron b io je k v e sto r G aja (Julija) Ceza­
ra i zapovjednik m o rn arice u a le k sa n d r in sk o m ratu te je
m nogo pridonio Cezarovoj p o b jed i (47). S to g a j e n ajp rije d o ­
šao kao veliki svećen ik (p o n tifek s) n a m je s to P u b lija S cip io-
na, a onda je bio p o sla n u Galiju d a o n d je o s n u je kolonije,*
m eđu kojima su b ile N arb on i A relata. U n a to č t o m e o n je
nakon um orstva Cezarova, k ad su sv i u s e n a t u o d strah a
pred nem irim a htjeli d o n ijeti o d lu k u o a m n e stiji, p r e d lo ž io
još i to da se o d red e n agrad e za tir a n o u b o jic e . K a d je n a iz­
m aku njegove p retu re p o d k o n a c g o d in e (42) d o š lo d o raz­
dora m eđ u trijum virim a, zad ržao je o n p r e k o z a k o n ita v re­
m ena znakove svoje časti; zatim je p o š a o z a k o n z u lo m Luci-
jem Antonijem , b ratom triju m virovim , s v e d o P eru zije, i k&d
su se ostali v eć predali, o n je je d in i o s ta o v je r a n stran ci; tad a
je najprije p ob jegao u P ren est, a o d a n d e u N a p u lj, a k a d je
uzalud p ozvao ro b o v e n a u sta n a k o b e ć a v a ju ć i im s lo b o d u ,
p o b jeg a o je d alje n a Siciliju. Ali, o zlo v o ljen što ga S ek st
P om p ej nije o d m a h p u stio k se b i i jo š m u zab ran io u p o tr e ­
b u lik to rsk e pratnje, p reb a cio se u Ahaju k M arku A ntoniju.
S n jim s e n a k o n k ratkoga v rem en a, kad je b io u sp o sta v ljen
o p ć i m ir, vratio u R im (39). O ndje je svoju žen u Liviju Dru-
zilu , p rem d a je ta d a b ila u d ru gom stanju i v e ć m u p rije ro ­
d ila sin a, p r e p u stio A u gu stu n a n jegovu želju. K ratk o vrije­
m e iza to g a u m r o je, o sta v iv ši d va sin a, T iberija i Druza, o b a
s n a d im k o m N ero n .

5. N ek i sm atraju d a se T ib erije r o d io u F u n d im a, a o sla ­

njaju se n a sla b d o k a z što m u je b ak a s m a ter in e stra n e b ila
iz F u n d a i što je k a sn ije o n d je p o se n a tsk o m zak ljučku b io
p o d ig n u t k ip b o ž ic e S reće. Ali k ak o v iše svjed ok a, i to p o u z ­
d an ijih , p rip o v ijed a , r o d io se u R im u n a P alatin u 16. stu d e ­
n o g a za k o n zu lo v a n ja M arka E m ilija L epida, k oji je d ru gi
p u t b io k o n zu l, i L ucija M u n acija P lanka (42), za v rijem e fi-
lip sk o g a rata. T ak o je n a im e u n e s e n o u K alen d ar i u D n ev n e
izvještaje. Ip ak im a p isa c a koji p išu d a s e r o d io g o d in u d a n a
p rije, za k o n zu lo v a n ja H ircija i P anze, a drugi, d a s e ro d io
g o d in u d a n a k a sn ije, za k o n zu lo v a n ja S ervilija Izaurika i Lu­
cija A n to n ija .7

6. D jetin jstv o je i d je ča štv o im a o v e o m a te g o b n o i n e m ir ­

n o je r je sv u d a p ra tio sv o je ro d ite lje n a n jih o v u bijegu. K ad
su k o d N a p u lja p r ilik o m n ap ad aja n ep rijatelja b ježali p otaj­
n o u la đ icu , d v a p u ta ih j e m a lo n e izd a o sv o jo m vriskom :
p rv i p u t, k ad su ga s g ru d i d ojk in je, a d ru gi p u t, k ad su g a
iz m a jčin a k rila b rzo istrg li ljud i k oji su u velik oj stisc i h tjeli
d a ž e n a m a p o n e s u teret. V o d ili su ga sa s o b o m i k roz S iciliju
i Ahaju, a L a k ed em o n ja n im a su g a slu ž b e n o p re p o r u č ili je r
su o v i b ili k lijen ti K la u d ijev a ca. P utu ju ći o d a n d e n o ć u zap ao
je u ž iv o tn u o p a sn o s t je r j e n e n a d a n o sa sv ih stra n a u š u m i
p la n u o p o ža r i čita v u p ratnju tak o zaok ru žio, d a j e Liviji za ­
h v a tio k o m a d o d je ć e i k o su . D arovi što ih j e T ib erije d o b io
o d P o m p eje, s e str e S e k sta P om p eja, n a S iciliji, p la št i k o p č u ,
isto ta k o zla tn e k u tijice,8 sa č u v a n i s u i jo š s e d a n a s p o k a zu ju
u Baji. K ad s e v ra tio u R im , p o s in io g a je u o p o r u c i se n a to r
M ark o Galije; b a štin u je d o d u š e n a stu p io , a li s e im e n a d o ­
 skora odrekao jer je Galije stajao na stran i A u g u sto v ih p ro­
tivnika.
U dobi od d evet g o d in a (33) iz g u b io je oca, k o je m u je
održao p ogreb n i g o v o r s g o v o r n ic e n a F o r u m u . Z atim je
na p očetk u m la d en a čk e d o b i p r a tio A u g u sto v a k o la k od
akcijskog trijum fa (29) jašući n a lije v o m p o v o d n o m konju,
dok je Mar cei, šin O ktavijin, ja h a o n a d e s n o m . P red sjed a o
je i gradskim igram a u ča st B a k h u , a u T r o ja n sk o j ig ri u
Cirku n astu p io je k ao v o đ a k o n ja n ič k o g o d je la sta r ijih d je­
čaka.
I 7. Pošto je ob u k ao m u ževn u togu , p r o v e o j e č ita v u m la­
dost i vrijeme svoga života p o slije to g a d o n a s tu p a v la sti o t­
prilike ovako. Priredio je glad ijatorsk u p r e d sta v u n a u sp o ­
m enu svoga o ca i jo š jed n u n a u s p o m e n u s v o g a d je d a Druza,
i to u razno vrijem e i n a razn im m jestim a , p r v u n a F oru m u ,
a drugu u Am fiteatru; p rito m j e p o z v a o n e k e is lu ž e n e g la d i­
jatore da n astu p e za p la ću o d s to tis u ć a s e s te r c ija . P rired io
je i druge igre, ali u svojoj o d su tn o sti: s v e j e t o b ilo v e lič a n ­
stveno, a na trošak n jegove m a jk e i o č u h a .
O ženio se A gripinom , k ćerk o m M ark a A g r ip e i u n u k o m
rim skog viteza Cecilija A tika,9 k o je m u s u u p r a v lje n a n ek a
C iceronova pism a. O na m u j e r o d ila s in a D ru za , i p r e m d a se
s njOm d ob ro slagao i o n a p o n o v n o b ila tr u d n a , m o r a o ju j #
otpustiti i o d m ah se o žen iti Ju lijom , k ć e r k o m A u g u s to v o m
(11); to je u čin io s v elik im b o lo m u s r c u j e r j e b io n a v ik a o
na Agripinu, a Julijin ga je život o d b ija o . Z a n ju j e n a im e p r i­
m ijetio d a je v eć za živ o ta p rv o g a m u ž a č e z n u la i z a n jim , što
je takođ er bila o p ć e p o zn a ta stvar. A li i p o s lij e r a s ta v e s A g­
rip in om žalio je što ju je o tp u stio , a k a d ju j e j e d a n j e d in i p u t
slučajno sreo i vid io , p ra tio ju je n e t r e m ic e i s u z n im o č im a ,
te su otada p azili d a m u n ik a d a v iš e n e d o đ e n a o č i. S Ju­
lijom je isp rva živ io u slo zi i u zajam n oj lju b a v i, a li s e d o s k o ­
ra zavadio s njom , i to ta k o jak o, d a j e d a p a č e u v ije k o d v o ­
jen o spavao, p o što je n e sta lo za lo g a m e đ u s o b n e lju b a v i, sin a
koji se ro d io u A kvileji i u m r o u r a n o m d je tin jstv u . B r a ta
Druza izgu b io je u G erm an iji (-9); n je g o v o tije lo d o p r e m io je
u Rim, id u ći p red n jim cijelim p u te m p je š ic e .
 8. Počeci njegove građanske djelatnosti bili su u tom da
je branio kralja Arhelaja, zatim građane Trala i Tesalce, sva­
ke u drugoj parnici, a istragu je vodio August. Pred senatom
je zagovarao građane Laodiceje, Tijatire i Hija, koji su po-
stradali od potresa i molili za pomoć. Fanija Cepiona, koji se
s Varonom Murenom urotio protiv Augusta (23), optužio je
pred sudom za uvredu veličanstva i postigao njegovu osudu.
IMsto se vrijeme pobrinuo još za dvije stvari: za dovoz žita,
koji je jednom postao veoma oskudan, i za pregled svih ro­
bovskih radionica po čitavoj Italiji. Njihovi su vlasnici bili
osumnjičeni da hvataju i skrivaju ne samo putnike, nego i
takve ljude koje je strah od vojničke službe natjerao u takva
skrovišta.
9. V ojsk u je najprije slu žio k ao vojnički trib un u kanta-
b rijsk o m ratu (25). Zatim je p o v eo vojsku n a Istok, gdje je Ti-
g ra n u v ra tio a rm en sk o p rijestolje i p ostavio m u p red svojim
tr ib u n a lo m d ija d em n a glavu. P reu zeo je i b ojn e zn ak ove što
su ih Parti n ek a d a o te li M arku K rasu. Zatim je otprilik e g o ­
d in u d a n a u p ravljao G alijom K om atom (16), k oja je b ila uz-
n e m ir iv a n a p ro v a la m a b arb ara i razd orom d o m a ćih p oglavi­
ca. K a sn ije je v o d io rat p ro tiv R ecije i V in d elicije, zatim p ro­
tiv P a n o n ije i n a p o k o n p ro tiv G erm an ije. U ratu p ro tiv R e­
c ije i V in d e lic ije p o k o r io je a lp sk a p le m e n a , u p a n o n sk o m
ra tu B r e u č a n e i D a lm a te, a u g e r m a n sk o m je č e tr d e s e t t i­
s u ć a z a r o b lje n ik a p r e v e o u G aliju i n a s e lio ih u z o b a lu Raj­
n e o d r e d iv š i im b o r a v išta . Z b o g tih z a slu g a p r o sla v io j e
m a li tr iju m f i u š a o u gra d n a k o lim a , p o š t o je p rije to g a ,
k a k o n e k i p išu , b io p o č a š ć e n triju m fa ln im o d lik o v a n jim a ,
a t o j e b ila n o v a v r s ta p o č a sti, k oja jo š n ik o m e n ije b ila
p o d ije lj e n a (-7 ). D rža v n e s lu ž b e v r š io je n e s a m o p rije za ­
k o n s k e d o b i, n e g o j e g o to v o u z a s to p c e p o stiz a o k v e stu r u ,
p r e t u r u i k o n zu la t; n a k o n d u lje g v r e m e n a p o s t a o j e p o
d r u g i p u t k o n z u l (-7 ), a z a tim je p r im io tr ib u n s k u s lu ž b u
n a p e t g o d in a (-6 ).

10. U sred t o lik e sr e ć e , u n a jljep šim g o d in a m a ž iv o ta i u

p o tp u n o m zd ra v lju n e n a d a n o je o d lu č io p o v u ć i s e iz ja v n o ­
g a ž iv o ta i n a ć i š to z a b itn ije b o ra v ište. N e zn a s e p o u z d a n o
 je ii to učinio iz ogorčen osti p rem a žen i, koju se n ije usuđi­
vao ni tužiti ni otpustiti, a dulje je nije m o g a o p od n ositi, ili
se htio ukloniti preziru koji bi m o g a o izazvati svojom ne­
prestanom prisutnošću, pa da o d su tn o šć u svoj u g led sačuva
ili p ače podigne, ako bi kadgod država u streb a la n jegove p o­
m oći. Neki misle da je već od rasloj djeci A u g u sto v o j10 dra­
govoljno ustupio svoje mjesto i tako r e ć i p o lo ža j drugoga
čovjeka u državi, što ga je već d avn o b io zau zeo; p rito m da
se ugledao u prim jer Marka Agripe, k oji je o tiš a o u M itilenu
čim je Marko M areel b io u v ed en u d rža v n e p o slo v e , k ako se
n e bi činilo da m u svojom n a zo čn o šć u s m e ta ili d a m u u m a­
njuje ugled. Taj je razlog sp o m e n u o i sa m T ib erije, ali ka­
snije. Tada je pak molio za d o p u st p o d iz lik o m d a s e zasitio
časti i da m u je p otreb an o d m or, n e p o p u šta ju ć i p rito m ni
majci, koja ga je u srd n o m o lila d a o sta n e , n i o č u h u , k oji se
i u senatu potu žio što ga n ap u šta. Š to v iše , T ib erije s e četiri
dana ustezao od jela kad su ga u p o r n o zad ržavali. K ad j e n a­
pokon d ob io d op u šten je za od lazak (-6 ), o sta v i ž e n u i sin a u
Rimu i odm ah o d e u Ostiju, n e u zv ra tiv ši n i r iječi n ije d n o m
od svojih prijatelja, koji su ga isp ra tili, a s a m o j e n e k o lik o
njih na rastanku poljubio.

11. Kad je o d Ostije p lo v io u z o b a lu K a m p a n ije , d o b io je

vijest da je August obolio; zato se m a lo z a u sta v io . A li k ad su
učestali glasovi da se Tiberije zad ržava je r m u s e p ru ža p ri­
lika za veći uspjeh, o d m a h je, u n a to č n e p o v o ljn im v jetrovi­
ma, zaplovio p u t Roda; taj ga j e o to k sv o jo m lje p o to m i zd ra­
vim zrakom privukao v eć o n d a k ad j e n a p o v r a tk u iz A rm e­
nije o n am o svratio. O ndje se z a d o v o ljio s k r o m n o m grad ­
sk om k u ćom i n e m n o g o v e ć o m v ilo m u p r e d g r a đ u , a p r o ­
vod io je život sasvim k ao o b iča n g ra đ a n in , š e ta o s e k atk ad a
p o vježbalištu b ez lik tora i slu g e, i p o d r ž a v a o d r u š tv e n i sa ­
obraćaj s jed n o sta v n im G rcim a g o to v o ta k o k a o d a su m u
ravni.

•Jednoga je jutra slu ča jn o k o d o d r e đ iv a n ja d n e v n o g a re d a

rekao d a želi p o sjetiti sv e b o le sn ik e u g ra d u . T o s u lju d i o k o
njega krivo razum jeli, p a se z a p o v je d ilo d a s e sv i b o le s n ic i
d o n esu u jed a n grad sk i trijem i ra z m je ste p r e m a v rsta m a
b o le sti. Taj n e o č e k iv a n i d ogađ aj p o tp u n o g a je z b u n io t e
d u g o n ije zn a o š to d a radi; n a p o k o n je p o š a o o d je d n o g a d o
d ru g o g a isp riča v a ju ći s e zb o g to g a događaja, p a i p r e d n ajsi­
r o m a šn ijim i n e p o z n a tim ljudim a.
S a m o je ovaj jed a n slu čaj, i o s im to g a v iše n ijed a n , za­
b iljež en , u k o je m je, k a k o se čin ilo , u p o trijeb io p r a v o tri-
b u n s k e v la sti. O n je n a im e m arljivo p o la zio š k o le i p r e d a ­
v a o n ic e p r o f e s o r i, p a k ad je je d n o m n a sta la m e đ u p r o tiv ­
n im str a n k a m a ž e s to k a p rep irk a , n a ša o s e č o v je k k o ji g a je
n a p a o p o r u g o m k a d je h tio p o sr e d o v a ti i n a o k o b i o s k lo ­
n iji d ru g o j str a n c i. O n j e sa s v im m im o o t iš a o k u ć i, a li s e
n e n a d a n o v r a tio sa slu g a m a , p o z v a o p r e k o g la sn ik a p r e d
s v o je s u d iš t e č o v je k a k o ji g a je p o g r d io i d a o ga o d v u ć i u
ta m n ic u .
P o slije to g a d o b io j e v ijest d a m u je že n a Julija z b o g raz­
v ra tn a ž iv o ta i p relju b a o s u đ e n a i d a joj j e u n je g p v o im e n a
A u g u sto v n a lo g p o sla n o tp u s n i l i s t P rem d a s e n a tu v ijest
ra z v e se lio , ip a k j e sm a tra o sv o jo m d u ž n o šć u , k o lik o j e d o
njega, d a u m n o g o b r o jn im p ism im a m o li o c a za k ć e r i d a joj,
k o lik o j e g o d o n a to m a lo zaslužila, o sta v i sv e š to g o d joj je
ik a d a n a d a r d a o . K ad j e p r o šlo v rijem e n je g o v e trib u n sk e
v la sti, p r iz n a o j e n a p o k o n d a j e sv o jim o d la s k o m iz R im a
h tio s a m o iz b je ć i su m n ji d a j e su p a r n ik G aju i L u ciju , p a
k a k o j e s a d a s t e str a n e n e o p a sa n , j e r s u o n i v e ć o d r a s li i
la k o m o g u o č u v a ti d r u g o m je s to u d ržavi, z a m o li d a m u
b u d e d o p u š t e n o o p e t v id je ti ro đ a k e , z a k o jim a g a č e ž n ja
v u č e . A li t o n ije p o s tig a o , n e g o j e d a p a č e b io o p o m e n u t
n e k a s e o k a n i sv a k e b r ig e za sv o je, k o je j e ta k o ž e ljn o
o sta v io !
12. T ak o je p ro tiv sv o je v o lje o sta o n a R od u , i je d v a je
p r e k o m a jk e p o stig a o d a iz R im a izb iva slu ž b e n o k a o A u gu ­
sto v iza sla n ik , k a k o b i s e p rik rila sram ota. I d o ista j e o ta d a
ž iv io n e s a m o k a o p riv a tn ik , n e g o d a p a če k a o čo v jek p o k o ­
ran i za stra šen , p o v la č e ć i s e u u n u tra šn jo st o to k a i izb jega­
vaju ći slu ž b e n e p o sje te o n ih k oji su p lo v ili pokraj o to k a , a
k oji su ga in a č e sta ln o p o sjećiv a li, je r n ijed a n v o jn ič k i n i c i­
v iln i slu ž b e n ik n ije p u to v a o n a sv o je o d r e d ište d a s e n e b i
 svratio na Rod. Uz to su n ovi događaji p o v e ć a li n je g o v nem ir.
Kad je svoga pastorka Gaja, koji je u p ra v lja o Isto k o m , p o h o ­
d io na otoku Sam u (+1), prim ijetio je d a s e ovaj p o tp u n o
otuđ io od njega uslijed k lev eta M arka Lolija, n je g o v a p ratio­
ca i savjetnika. Osim toga je n a n jeg a p a la su m n ja d a j e p o
nekim centurionima, koji su mu d u g o v a li sv o j p o lo ža j, kad
su se s d op u sta vraćali k vojsci, p o s la o v e ć e m b roju o so b a
dvolične poruke, kojima je, kako s e č in ilo , isk u š a v a o ra sp o ­
loženje pojedinaca za slu čaj p r o m je n e v la d e . K a d g a j e o toj
sumnji ob avijestio sa m A ugust, tra žio j e n e p r e s ta n o d a m u
iz bilo kojega sta leža p o ša lje čovjeka za p r o m a tr a č a n jeg o v ih
čin a i liječi.
13. O drekao s e ta k o đ e r u o b ič a je n ih v je ž b a u ja h a n ju i
oružju, o d lo žio je rim sk u n a r o d n u o d je ć u t e o b la č io grčk i
p lašt i sa n d ale. U takvu stan ju o s t a o j e g o t o v o d v ije g o d in e ,
p ostajući iz d a n a u d a n sv e p r e z r e n iji i o m r a ž e n iji, ta k o d a
su, n a prim jer, g rađ an i N e m a u z a s r u š ili n je g o v a p o p r s ja i k i­
p o v e. D apače, je d n o m s e n a n e k o j g o z b i u p r ija te ljs k o m k ru ­
gu, k ad je p a la riječ o n jem u , je d a n o d u z v a n ik a p o n u d io
Gaju d a će, a k o za p o v jed i, o d m a h o tp lo v it i n a R o d i d o n ije ti
m u glavu »p rog n a n ik o v u « - ta k o s u T ib e r ija o p ć e n it o zvali.
Stoga ga o d sa d a n ije sa m o strah , n e g o i s tv a r n a p o g ib a o tje­
rala d a i sv o jim i m a jčin im n e u m o r n im m o lb a m a iz m o li p o ­
vratak. I iz m o lio ga je, a p o m o g a o m u j e n e š t o i slu č a j. A u ­
gu st je n a im e b io o d lu č io d a o toj stv a r i n iš t a n e r je š a v a b e z
p ristan k a starijega s in a .11 Ovaj j e ta d a s lu č a j n o b io j a k o ljut
n a M arka Lolija, p a je b io b la ži i p o m ir ljiv iji p r e m a o č u h u .
K ad je, d a k le, Gaj d a o sv o j p rista n a k , b io j e T ib e r ije p o z v a n
u R im , a li p o d u v je to m d a s e n e m ije š a n i u k a k v u str a n k u
n iti u k ak av d rža v n i p o sa o .
14. V ratio se u R im o s m e g o d in e p o s lij e o d la s k a (+2), o b ­
u zet v e lik o m i č v r s to m n a d o m u b u d u ć n o s t , a t u s u m u
n a d u o d p rv ih d a n a n je g o v a ž iv o ta p r u ž a la č u d e s a i p r o r o ­
ča n stv a .
K ad je, n a im e , L ivija o č e k iv a la p o r o d T ib e r ije v , h tj e la je
p o ra zn im z n a k o v im a sa z n a ti h o ć e li r o d it i sin a ; z a t o j e u z e la
jaje is p o d k v o č k e t e g a n a iz m je n c e s a s v o j im s lu š k in j a m a
g r ija la u r u c i d o k s e n ije iz le g a o p je tlić s p r e k r a s n o m k re-
s t o m . J o š d o k j e T ib e r ije b io d ije te , p r o r e k a o m u j e a s t r o lo g
S k r ib o n ij e sja jn u b u d u ć n o s t , d a p a č e d a ć e j e d n o m k raljeva-
ti, a li b e z k r a lje v s k e o z n a k e , p r e m d a d a k a k o u t o v r ije m e j o š
n ije b ila p o z n a ta c a r s k a v la s t (42). K a d j e k a sn ije p o š a o n a
p r v i v o j n i p o h o d t e v o d io v o js k u k r o z M a k e d o n iju u S iriju ,
d o g o d i l o s e d a s u ž r t v e n ic i p o b je d o n o s n ih leg ija , k o ji s u n e ­
k o ć b i l i p o d ig n u t i k o d F ilip a , s a m i o d s e b e z a p la m sa li n e n a ­
d a n o m v a tr o m . K a d j e z a tim n a p u tu u Ilirik k o d P a ta v ija
p o h o d i o p r o r o č iš t e G e r io n o v o , iz v u k a o j e o n d je žd rijeb , k oji
g a j e o p o m e n u o n e k a b a c i z la tn e k o c k e u A p o n o v iz v o r 12, d a
d o b i j e o d g o v o r n a s v o j e u p ite ; i d o g o d i s e d a s u n je g o v e
k o c k e p o k a z i v a l e n a jv e ć u b r o jk u . J o š d a n a s v id e s e t e k o ­
c k e p o d v o d o m . N e k o lik o d a n a p r ije n je g o v a p o v r a t k a u
R im s j e o j e n a k r o v n j e g o v e k u ć e o r a o , p t ic a k o ju n a R o d u
p r ij e t o g a n ik a d a n is u v id je li. D a n p r ije n e g o j e d o b io o b a ­
v i j e s t o p o v r a t k u p r i č i n i l o m u s e , k a d s e p r e s v la č io , d a m u
g o r i t u n ik a . U t o j e .v r i j e m e i a s t r o lo g a T r a žila , k o je g a j e
u z e o u s v o j u p r a t n j u k a o u č it e lja m u d r o s t i, n a jv e ć m a u p o ­
z n a o k a o v je šta k a ; o n j e , n a im e , o p a z iv š i la đ u , u s t v r d io d a
m u d o la z i r a d o s n a v ije st; a T ib e r ije je , k a k o s u m u s tv a r i
i š l e v e o m a l o š e i s u p r o t n o o d T r a z ilo v a p r o r ic a n ja , u p r a v o
u taj č a s , d o k s e s n jim š e t a o , b io o d lu č io d a g a k a o la ž n o g
p r o r o k a i o p a s n o g s v j e d o k a s v o jih ta jn a s tr m o g la v i u
m o r e .13

15. K a d s e v r a tio u R im i s v o g a s in a D ru za k a o p u n o lje ­

t n a d o v e o n a F o r u m , p r e s e lio s e o d m a h iz P o m p e je v e k u ć e
u p r e d j e lu K a r in a u M e ć e n a t o v e v r to v e n a E sk v ilin u . T u s e
sa v p o s v e t i o m ir n o m ž iv o tu , o b a v lja ju ći sa m o p r iv a tn e d u ­
ž n o s t i i n e su d je lu ju ć i u d r ž a v n im p o slo v im a .

K a d s u G aj i L u c ije u r o k u o d tri g o d in e u m r li, p o s in i g a

A u g u s t z a je d n o s M a r k o m A g rip o m , b ra to m u m r lih m la d ić a ,
a li g a p r ije t o g a p r is ili d a p o s in i G erm a n ik a , s in a s v o g a b ra ­
ta. P o s lije t o g a n ije T ib e r ije v iš e o b a v lja o n ik a k v ih p o s lo v a
k a o o t a c o b ite lj i n iti j e za d r ž a o i n ajm an ji d io p ra v a k o je j e
p o s in j e n je m iz g u b io . N ije n a im e d a v a o n ik a k v ih d a r o v a n iti
o s lo b o d io k o je g a r o b a , d a p a č e n ij e p r i m io n ik a k v e baštine
ili za p isa d ru k č ije n e g o t a k o d a j e t o p r ik l j u č i o svojoj oso
bn oj im o v in i k a o sin . O d t o g a v r e m e n a n i j e s e n iš t a p r o p is i
šta lo d a s e u č v r s ti n je g o v p o lo ž a j , a p o g o t o v u o tk a k o je A& 1
rip a b io ra z b a štin je n i p r o g n a n (+ 7), t e j e b i l o s ig u r n o da
n a n jem u j e d in o m e le ž i n a d a d a ć e b it i A u g u s t o v n asljed ­
nik.

16. P o n o v o j e d o b io t r ib u n s k u v l a s t n a p e t g o d in a (+9)
i za d a ću d a u s p o s ta v i m ir u G e r m a n iji. P a r ts k i poslan i< $H
p o što su k o d A u g u sta u R im u o b a v il i s v o j e z a d a t k e , b ili su
u p u ć e n i d a p o đ u i k T ib e r iju u p r o v in c i j u . K a d j e b ilo ja * !
v ljen o d a s e Ilirik o d m e t n u o , p r e u z e o j e z a p o v j e d n iš tv o u
to m n o v o m ra tu , k o ji j e b io n a j t e ž i o d s v i h iz v a n js k ih ra­
to v a p o slije p u n s k ih , a v o d i o g a j e s p e t n a e s t le g ij a i s jed ­
n a k im b ro jem p o m o ć n ih č e t a k r o z t r i g o d i n e , u z v e lik e p o ­
te š k o ć e sv a k e v r s te i u n a jv e ć o j n e s t a š i c i ž iv e ž a . I p rem d a
je v iš e p u ta b io o p o z v a n , ip a k j e u s t r a j n o n a s t a v io rat, jer
s e b o ja o d a n e b i p r e m o ć a n n e p r ij a t e lj u s u s j e d s t v u p re­
š a o u n a v a lu k a d b i R im lja n i s a m i o d s e b e u z m ic a li. Ta
n jeg o v a u str a jn o st u r o d ila j e b o g a t i m p lo d o m : s v la d a o je i
p o k o r io čita v Ilirik , k o ji s e p r o t e ž e i z m e đ u I t a lij e , N orika,
Trakije i M a k e d o n ije t e i z m e đ u D u n a v a i J a d r a n sk o g a
m o ra .14

17. Ta je n je g o v a sla v a j o š v iš e p o r a s l a z a t o š t o j u j e ste­

k ao u zgod an ča s, je r j e n e k a k o u is t o v r ij e m e u G erm aniji
n astrad ao K v in tilije V a r s a tr i le g ij e (+9), i n it k o n ije su m ­
njao d a b i s e p o b je d n ic i G e r m a n i b ili p o v e z a li s P a n o n cim a
d a prije to g a n ije Ilirik b io sv la d a n . Z b o g t ih d je la b io je Ti­
beriju o d o b r e n triju m f i u z t o p o d ij e lj e n e m n o g e v e lik e p o­
časti. N ek i su , d a p a če, p r e d la g a li d a m u s e d a d e n ad im ak
»Panonski«, d ru g i o p e t » N e p o b je d iv i« , a n e k i p a č e »P obo­
žni«. Ali to m e s e u s p r o tiv io A u g u st, iz r ič u ć i u v je r e n je d a će
Tiberije b iti z a d o v o lja n n a d im k o m š t o ć e g a d o b it i nak on
njegove sm rti. T riju m f j e T ib e r ije s a m o d g o d io s o b z ir o m na
n a ro d n u ža lo st z b o g V a ro v a p o r a z a , a li j e s v e j e d n o u ša o u
grad u grim iznoj p r e te k sti i s lo v o r o v im v ij e n c e m n a glavi,
u s p e o s e u p r is u tn o s ti s e n a ta n a su d a čk u sto lic u , k oja je b ila
p o s ta v lje n a u S e p ti n a M a rtovu p olju , i sjeo o n d je s Augu­
s t o m u s r e d in u m e đ u o b a k o n zu la . O d an d e je p o z d r a v io n a ­
r o d i p o š a o u o p h o d u d o ra zn ih h ram ova.

18. S lij e d e ć e g o d in e (+10) p o š a o j e p o n o v o u G erm an i-

ju; o n d j e s e u v je r io d a s e V a r o v p o r a z d o g o d io z b o g
n e p r o m iš lj e n o s t i i n e m a r n o s t i v o jv o d in e ; z a to s&m n ije
n iš t a p o d u z e o b e z sa v je to v a n ja s ra tn im v ije ć e m . O n, k oji
j e in a č e u v ije k b io s v o je g la v i s lu š a o s a m o s e b e , s a d a j e
p r o t iv s v o g a o b ič a j a s v iš e lju d i ra sp r a v lja o o r a tn o m p la ­
n u . B r ig u z a o p s k r b u j e ta k o đ e r p o k a z a o v e ć u n e g o o b i­
č n o . K o d p rijela za p r e k o R a jn e.o g ra n ičio je najprije sa v ži-
v e ž n a o d r e đ e n u k o lič in u i n ije g a p u s tio d a p r ije đ e p r ije ­
k o d o k n ije s a m d o š a o d o o b a le i p r e g le d a o t e r e t e p o je d i­
n ih k o la , d a b i s e p r e v e z lo s a m o o n o š t o je d o p u š t e n o i
n u ž n o . K a d j e p r e š a o p r e k o R ajn e, u r e d io j e sv o j ž iv o t
t a k o d a j e s j e d e ć i n a g o lu b u s e n u u z im a o h ra n u , č e s t o j e
b e z š a t o r a n o ć iv a o , a s v e je n a lo g e z a s lij e d e ć i d a n , a i k ad
j e t r e b a lo o d r e d it i k a k a v n e n a d a n i p o s a o , u v ije k d a v a o
p i s m e n o , i u v ije k j e d o d a v a o o p o m e n u , a k o tk o o č e m u
s u m n ja , n e k a s e za o b ja š n je n je o b r a ti n je m u i n ik o m d ru ­
go m e, i to u svak o doba, pa i n oću .

19. S te g u j e v r lo s tr o g o tražio. U v eo j e n ek a d a šn je vrste

k a žn ja v a n ja i č a s n ih k a zn i, ta k o d a j e d a p a če je d n o g a legij-
s k o g le g a ta k a z n io u k o r o m š to je n e k o lik o vojn ik a p o s la o sa
sv o jim slo b o d n ja k o m u lo v n a d ru gu stran u rijek e. Š to s e
b o je v a tič e , p r e m d a j e in a č e v e o m a m a lo p r e p u šta o sr e ć i ili
slu č a ju , ip a k s e u n jih u p u šta o s v e ć im p o u zd a n jem k ad g o d
b i m u z a n o ć n o g ra d a iz n e n a d a p a la svjetiljk a i u g a sila s e a
d a je n itk o n ije p re v r n u o . P o u zd a v a o se , k a k o j e g o v o rio , u
z n a m e n je k o je j e n je m u i n je g o v im p r e c im a b ilo v e o m a p o ­
u z d a n o k a d g o d s u im a li za p o v jed n ištv o u ratu. N o p o slije
j e d n e s r e t n e b itk e b io j e m a lo n e u b ijen o d je d n o g a B ru k te-
r a n in a , k o j i s e u v u k a o m e đ u n je g o v e n ajb liže lju d e, a li s e
p la š ljiv o š ć u izd a o , a n a m u k a m a m u je iz n u đ e n o p rizn an je
d a j e s n o v a o z lo č in .
 20. Iz G erm a n ije s e T ib e r ije v r a t io u R im n a k o n d v ije go-
d in e (12) i p r o sla v io t r iju m f š t o g a j e p r ij e b i o o d g o d io , a
pratili su ga n je g o v i le g a ti, k o jim a j e p r i b a v i o t r ij u m f a ln a o d ­
likovanja. Prije n e g o j e o k r e n u o n a K a p i t o l , s i š a o j e s k o la i
sp u stio s e n a k o lje n a p r e d o c e m , k o j i j e p r e d s j e d a o s v e č a ­
nosti. P a n o n sk o g v o jv o d u B a t o n a o b d a r i o j e b o g a t i m n a g r a ­
dam a i o d r e d io m u b o r a v iš t e u R a v e n i, u z v r a ć a j u ć i m u tim e
hvalu što ga j e j e d n o m k a d j e s v o j s k o m b i o o p k o l j e n n a n e ­
zgod n om m jestu p u s t io d a iz a đ e .15 P o s l i j e t r ij u m f a d a o j e n a ­
rod u ručak n a t is u ć u s t o lo v a i u z t o s v a k o m g r a đ a n i n u n o v ­
čani dar o d trista se s te r c ija . P o s v e t i o j e t a k o đ e r h r a m S lo g i,
a isto tako P o lu k su i K a s t o r u u s v o j e i b r a t o v o i m e , i t o o d
n ovca iz ra tn o g a p lijen a .

21. N e m n o g o p o s lij e t o g a p r e d l o ž i l i s u k o n z u l i z a k o n d a
Tiberije za jed n ičk i s A u g u s t o m u p r a v lj a p r o v i n c i j a m a i d a
u jedn o izvrši p r o c je n u n a r o d a ; k a d j e s v e č a n o m ž r t v o m z a ­
k ljučio p ro cjen u , o t p u t o v a o j e u I lir ik , a li j e o d m a h j o š n a
p utu b io p o zv a n n a tra g . Z a te k a o j e d o d u š e A u g u s t a v e ć m a-
laksala, ali jo š živa, i s n jim j e o s t a o n a s a m o č i t a v d a n .

Znam d a se o p ć e n it o v je r u je d a s u s o b a r i , k a d j e T ib e r ije
p oslije to g a ta jn o g r a z g o v o r a iz a š a o , č u l i A u g u s t o v e riječi:
»Jadna li n a ro d a rim sk o g a , k o ji ć e d o ć i p o d t a k o p o la g a n e
zube!« N i to m i n ije n e p o z n a to k a k o s u n e k i p r i p o v i j e d a l i d a
je A ugust ja v n o i b e z p r ik r iv a n ja o s u đ i v a o T i b e r ij e v u o k r u ­
tnu ćud, tako d a je k a tk a d a , k a d b i o n d o š a o , z n a o p r e k in u t i
razgovore koji su b ili m a lo s l o b o d n ij i i v e s e l i j i ; a li, s v la d a n
m olb am a svoje že n e , n ije m o g a o d a g a n e p o s i n i , a m o ž d a ga
je p otak n u lo i sla v o h le p lje , d a b i u z t a k v o g a n a s l j e d n i k a n a ­
rod jed n o m v e ć m a p o ž a lio z a n jim . I p a k n e m o g u v j e r o v a t i
da b i najop rezn iji i n a jr a z b o r itiji v l a d a r i š t a u č i n i o la k o ­
u m n o, a o so b ito u ta k o v a ž n o m p ita n j u , n e g o m i s l i m d a je
on savjesn o p r o u č io m a n e i v r lin e T ib e r ij e v e , p a j e s m a t r a o
da su m u v rlin e v red n ije, p o g o t o v o k a d s e i p r e d n a r o d o m
zakleo d a g a p o sin ju je r a d i d o b r a d r ž a v e , i u n e k i m g a p i s ­
m im a naziva n ajvještijim v o j v o d o m i j e d i n o m z a š t i t o m r im ­
skoga n aroda. Iz n jih sa m o d a v d e - o d a n d e n a v e o p a r o d lo m a ­
ka za prim jer.
 » Z b o g o m , p r e d r a g i T ib erije, i sr eta n ti u sp jeh ! Ti voju ješ
za m e n e i za n a š e d ru g o v e . P red ragi i, ta k o m i sr e ć e , p re-
h ra b ri m u ž u i p e r fe k tn i g e n e r a le , zb ogom !«
» K ra sn a li p la n a tv o je lje tn e vojne! Ja sa m d o is ta u v jeren ,
d ra g i T ib erije, d a s e u to lik im te šk o ć a m a sv a k e v r ste i k o d
t o lik e n e m a r n o s ti v o jn ik a n itk o n ije m o g a o ra zb o ritije v la ­
d a ti n e g o š t o s i s e ti v la d a o . I o n i k oji su s t o b o m b ili, sv i p ri­
zn a ju d a s e n a t e b e m o ž e p r im ijen iti ovaj stih:

Jedan je čovjek nama svom budnošću državu spaso /«ie

»A ko s e š t o d o g o d i o č e m u tr e b a o zb iljn ije razm išljati, ili
a k o s e š t o u z n e m ir u je m , č e z n e m v e o m a , ta k o m i Ju p itera, za
m o jim d r a g im T ib erijem , i d o la z e m i n a p a m e t o v i H o m e r o ­
v i stih o v i:

Bude V me pratio on, iz ognja gorućeg oba

Mi bismo mogli se vratit, jš r znade promislit bolje.
»K a d s lu š a m i č ita m d a si v e ć sm r ša v io o d n e p r e sta n ih
n a p o r a , b o g m e u b io a k o m e n e h v a ta je z a u čita v u tijelu .
M o lim t e d a s e š te d iš , k a k o n e b is m o n a g la s o tvojoj b o le sti
ja i tv o ja m a ti u m r li, a r im sk i n a r o d d o š a o u o p a sn o s t za
o p s t a n a k s v o je d ržave.«
» N ije v a ž n o d a li sa m j a zd ra v ili n e , a k o ti n e b u d e š
zd rav.«
» B o g o v e m o lim d a n a m t e sa č u v a ju i d a ti sa d a i u b u d u ­
ć e d a d u zd ra v lje, a k o v e ć n is u za m rzili r im sk i n arod .«
22. S m r t A u g u sto v u n ije p rije o b ja v io d o k n ije u k lo n io
m la d o g a A g rip u . N je g a j e u b io v o jn ič k i tr ib u n k oji m u j e b io
d o d ije lje n za ču v a ra , p o š t o je p r o č ita o c a rsk u n a r e d b u k o ­
j o m m u s e n a la g a lo d a t o u č in i. Za tu s e n a r e d b u n ije zn a lo
d a li j u j e n a sa m r ti o s ta v io A u g u st, d a b i u k lo n io svak i p o ­
v o d z a n e m ir e p o s lije sv o je sm rti, ili ju j e u im e A u g u sto v o
iz d ik tir a la Livija, i t o s a zn a n je m ili b e z zn a n ja T ib erijeva.
S v a k a k o je T ib erije, k a d m u j e tr ib u n j a v io d a j e iz v r še n n je­
g o v n a lo g , o d g o v o r io d a o n n ije n išta za p o v je d io i d a ć e ovaj
p o la g a ti r a č u n p r e d se n a to m ; h tio je , d a k a k o , za on aj č a s
 u k lo n iti o d s e b e m r ž n ju . K a s n ij e j e n a i m e š u t k e z a b a šu rio
taj događ aj.
23. N a to j e n a t e m e lj u p r a v a t r i b u n s k e v l a s t i s a z v a o se ­
n a t. K ad j e z a p o č e o s v o j g o v o r , i z n e n a d a z a j e c a k a o sv la ­
d a n b o lo m t e z a ž e li d a b i m u n e s a m o g l a s a , n e g o i ž iv o ta
n e s ta lo , p a p r u ž i s a s t a v a k s v o g a g o v o r a s i n u D r u z u d a ga
p r o č ita d o k raja. Z a tim j e d o n e s e n a A u g u s t o v a o p o r u k a ^
k o ju j e p r o č it a o j e d a n s l o b o d n j a k , a o d s v j e d o k a p u š t e n i
su u v ije ć n ic u s a m o lju d i s e n a t o r s k o g a s t a l e ž a , d o k s u o s ­
ta li m o r a li iz v a n v i j e ć n i c e p o t v r d i t i s v o j e p o t p i s e . P o č e ta k
o p o r u k e g la s io j e o v a k o : » B u d u ć i d a m i j e o k r u t n a s u d b i­
n a o t e la s in o v e G a ja i L u c ija , n e k a m i T i b e r i j e C e z a r b u d e
b a štin ik n a p o lo v in u i š e s t i n u m o j e i m o v in e .« U p r a v o taj
u v o d u č v r s tio j e s u m n ju u o n i h k o j i s u b i l i u v j e r e n i d a je
A u g u st T ib e r ija i m e n o v a o n a s l j e d n i k o m v i š e o d n u ž d e
n e g o s lo b o d n o m o d lu k o m , j e r i n a č e n e b i b i o n a č i n i o ta­
k av u v o d .

24. P r e m d a j e T ib e r ije b e z o k lij e v a n j a o d m a h p r e u z e o vr­

h o v n u v la st i v r š io j e - o k r u ž io s e , n a i m e , t j e l e s n o m str a ž o m ,
t o zn a či, u z e o m o ć i iz g le d n e o g r a n i č e n e v l a s t i - ip a k ju je
d u g o v r e m e n a o tk la n ja o ig r a ju ć i n a j b e s r a m n ij u k o m e d iju ,
sa d k o r e ć i p rija telje k o ji s u g a n a t o p o t i c a l i , d a n e zn aju
k ak va j e n e m a n v la st, s a d d r ž e ć i s e n a t o r e u n e iz v j e s n o s ti
d v o lič n im o d g o v o r im a i lu k a v im o k lij e v a n j e m , k a d s u ga
m o lili i p a d a li p r e d n jim n a k o lje n a . N a p o k o n s u n e k i izg u ­
b ili strp ljiv o st, a je d a n j e iz m e t e ž a p o v ik a o : » Ili n e k a v la d a
ili n e k a od stu p i!« D r u g i m u j e u l i c e p r e d b a c i o d a o s t a li ljud i
sp o r o izvršu ju š to o b e ć a ju , a li o n s p o r o o b e ć a v a š t o v e ć vrši!
N a p o k o n T ib erije p r ih v a ti v la s t, a li t o b o ž e n a s i l u i t u ž e ć i se
d a m u s e n a m e ć e b ije d n o i t e š k o r o p s t v o ; n o ip a k im j e u za
sv e to d a v a o n a d u d a ć e s e j e d n o m o d r e ć i v la s t i. N je g o v e
v la stite riječi glase: » D o k d o đ e m d o o n o g a v r e m e n a k a d v a m
s e m o ž e u č in iti o p r a v d a n im d a m o jo j s t a r o s t i p r iz n a t e n e k a ­
kav o d m o r.«
25'. R a zlo g n je g o v a o k lije v a n ja b i o j e s t r a h p r e d o p a s n o ­
stim a k o je s u m u p r ije tile s a s v ih s t r a n a , t a k o d a j e č e s t o
zn a o k a za ti d a d rži v u k a z a u š i 18. T a k o j e A g r ip in r o b im e ­
 n o m K le m e n t s k u p io z n a t n u č e t u d a o s v e t i s v o g a g o s p o d a ­
ra; L u c ije S k r ib o n ij e L ib o n , č o v j e k iz p le m s t v a , p o ta j n o j e
r a d io o k o p r e v r a ta , a d v ije s u p o b u n e iz b ile m e đ u v o j n ic i­
m a u Ilir ik u i u G e r m a n iji. O b je s u v o js k e p o s t a v lja le m n o ­
g o iz v a n r e d n ih z a h tje v a , u p r v o m r e d u , d a s e u p la ć i iz je d ­
n a č e s p r e t o r ija n c im a . V o j n ic i u G e r m a n iji k r a tili s u s e d a
p r iz n a ju v la d a r a k o je g a n is u o n i o d a b r a li, t e s u s v im s ila ­
m a tje r a li G e r m a n ik a , k o ji im j e ta d a b io z a p o v je d n ik , d a
u z m e v la s t u s v o j e r u k e , p r e m d a s e o n o d l u č n o t o m e o p i­
r a o . I t o g a s e s lu č a j a T ib e r ije n a jv iš e b o ja o p a j e z a tr a ž io
d a m u s e n a t p o sv o jo j v o lji d a d e k o ji g o d d io p o s lo v a u d r ­
ž a v n o j u p r a v i, k a d n it k o n ije s p o s o b a n d a s a m u p r a v lja č i­
t a v o m d r ž a v o m , a k o n e m a j o š j e d n o g a d r u g a il i v iš e n jih .
P r e tv a r a o s e t a k o đ e r d a j e b o le s t a n , k a k o b i G e r m a n ik š t o
m ir n ij e č e k a o s k o r o n a s lj e d n iš t v o il i b a r s u d io n iš t v o u v la ­
d i. P o š t o s u s e s m ir ile v o j n ič k e p o b u n e , d o b io j e n a p r e -
v a r u i K le m e n t a u s v o j e r u k e . L ib o n a j e t e k p o s lij e d v ije
g o d in e o p tu ž io u se n a tu , k a k o n e b i o d m a h n a p o č e tk u
s v o j e v la d e p o č i n i o k a k v u o k r u tn o s t, a u m e đ u v r e m e n u s e
z a d o v o lj io t i m e d a g a s e č u v a . T a k o m u j e , n a p r im je r , k a d
j e s o s t a l i m s v e ć e n i c i m a p r i n o s io ž r tv u , d a o p o d m e t n u t i
m j e s t o ž r t v e n o g a b o d e ž a o l o v n i n o ž , a k a d g a j e m o lio z a
p r iv a t n u a u d ije n c ij u , p r im io g a j e s a m o u p r is u t n o s t i s v o ­
g a s i n a D ru za ; o s i m to g a , d o k s e s n jim š e ta o , d r ž a o g a j e
z a d e s n i c u , k a o d a s e o n ju n a s la n ja , s v e d o k s e n ije ra z ­
g o v o r z a v r š io .
26. A li k a d s e o s l o b o d i o str a h a , ž iv io j e n a p o č e t k u sv o je
v la d e s a s v im s k r o m n o i g o t o v o k a o o b ič n i g r a đ a n in . O d v e ­
lik o g a b r o ja n a jv iš ih č a s ti u z e o j e s a m o n e k o lik o n a jsk r o ­
m n ijih . K a d j e n je g o v r o đ e n d a n p a o u p r a v o n a d a n p le b e j-
s k ih ig a r a u C irk u , j e d v a j e d o p u s t io d a s e n je m u u p o č a s t
d o d a ju j o š j e d n a k o la s a d v a k o n ja . Z a b r a n io j e d a s e z a n je­
g a p o s v e ć u j u h r a m o v i, f la m e n i i s v e ć e n ic i, a i k ip o v i s u s e
n je g o v i i p o p r s ja m o g la p o s ta v lja ti s a m o s n je g o v im d o p u ­
š te n je m , a d o p u š ta o j e to s a m o p o d u v je to m d a s e n e p o s t a v ­
ljaju m e đ u k ip o v e b o g o v a , n e g o d a s lu ž e s a m o z a u k r a s h r a ­
m o v a . U s p r o tiv io s e t a k o đ e r z a k lju č k u d a s e t r e b a z a k lin ja ti
n a n je g o v e n a r e d b e i d a s e m j e s e c s e p t e m b a r n a z o v e Tibe-
rije, a o k to b a r L ivije. O t k lo n io j e i im e I m p e r a t o r , i n a d im a k
»O tac d o m o v in e « , i g r a đ a n s k i v ij e n a c , k o j i b i m u s e p ostavi©
u n je g o v u p red v o rju . P a i im e » A u g u st« , p r e m d a g a j e p ra v ­
n o b a štin io , sta v lja o j e s a m o u p i s m i m a s t r a n im k r a lje v im a
i v lad arim a. I n ije v iš e o d tr i p u t a u s v e m u v r š i o k o n z u ls k u
slu žb u , p rv i p u t s a m o n e k o lik o d a n a , d r u g i p u t t r i m je s e c a ,
a treći p u t u o d s u t n o s t i s v e d o 15. s v i b n j a .19

27. Laskanja j e ta k o m r z io d a n i j e d n o m s e n a t o r u n ije d o ­

p u stio d a p r istu p i n je g o v o j n o s ilj c i, b i l o d a g a p r a t i i l i p o p o ­
slu. K ad ga j e je d a n k o n z u la r m o l i o z a o p r o š t e n j e i p o k u š a o
p red n jim p a sti n a k o lje n a , T ib e r ij e m u s e t a k o n a g l o u k lo ­
n io d a je p a o n a le đ a . I s t o ta k o , a k o j e t k o u r a z g o v o r u ili u
su v islu g o v o r u r e k a o š t o la s k a v o o n j e m u , o b i č a v a o m u je
b ez o k lijevan ja u p a s ti u rije č , u k o r it i g a i o d m a h p r o m ij e n it i
taj izraz. K ad g a j e j e d n o m n e t k o n a z v a o » g o s p o d i n e « , p o r u ­
č io m u je n e k a g a v iš e n e n a z iv a t a k o u v r e d l j iv i m im e n o m .
K ad je je d a n d ru g i s p o m in ja o n j e g o v e » s v e t e « p o s l o v e i o p e t
jed a n d ru g i r e k a o d a s e n a n je g o v n a l o g o b r a t i o s e n a t u , o n
je o b o jic u p r is ilio d a p r o m ije n e iz r a z e i m j e s t o » n a lo g a « s ta ­
v e »savjet«, a m je s to » sv e tih « » t e g o b n e « .
28. A li i n a p o g r d e , z lo b n a g o v o r k a n j a i p o r u g l j iv e p je ­
sm e o s e b i i sv o jim a b io j e n e o s j e t lj iv i s t r p lj iv , t e j e č e s t o
zn ao kazati: »U s lo b o d n o j d r ž a v i m o r a b i t i s l o b o d a g o v o r a i
m išljenja.« K a d je se n a t j e d n o m z a h t ij e v a o i s t r a g u o ta k v im
p r estu p cim a i k riv cim a , r e k a o j e T ib e r ije : » N e m a m o t o lik o
v rem en a d a s e sm ije m o u p u š t a ti u j o š v i š e p o s l o v a : a k o j e ­
d n o m ta vra ta o tv o r ite , n e ć e t e d o p u s t i t i d a s e i š t a d r u g o
radi: sv a ć e lič n a n e p r ija te ljstv a p o d t o m i z l i k o m d o ć i d o
vas.« S a ču v a n a je i j e d n a n je g o v a iz ja v a u s e n a t u k o j a o d a je
v elik u prijaznost: »A ko j e m o ž d a taj č o v j e k d r u k č ij e g o v o r io
n eg o ja, p o tr u d it ć u s e d a m o g u p o l o ž i t i r a č u n o s v o j im d je ­
lim a i riječim a; a k o li o s t a n e p r i s v o m e , j a ć u m u t o m r ­
žn jom uzvratiti.«
29. T akav n je g o v p o s t u p a k b io j e t o l i k o z n a č a j n iji š t o je
sa m u sa o b ra ć a ju i isk a z iv a n ju p o č a s t i i p r e m a p o j e d in c im a
i p rem a sv im a z a je d n o g o t o v o p r e k o r a č io m j e r u u d v o r n o s t i.
K a d s e j e d n o m u s e n a t u n ije m o g a o s lo ž iti s K v in to m H a te-
r ije m , r e k a o je: » O p ro sti, m o lim te, a k o š t o p r o tiv t e b e k a o
s e n a t o r p r e s lo b o d n o r e k n e m .« Z a tim s e o b r a tio s v im a i d o ­
d ao: » R ek a o s a m i s a d a i in a č e č e s t o p u ta , o c i sa b r a n i, d a d o ­
b a r i s p a s o n o s a n v la d a r , k o je g a s t e v i p o č a s t ili ta k o v e lik o m
i ta k o n e o g r a n ič e n o m v la š ć u , m o r a slu ž iti s e n a tu i č e s t o s v i­
m a g r a đ a n im a , a n a jv iš e i p o je d in c im a ; i z b o g t e s v o je izja v e
n e k a je m se , j e r s a m u v a m a d o s a d a im a o d o b r e , p r a v e d n e
i p r iv r ž e n e g o s p o d a r e , i j o š ih sa d a im am .«
30. Š to v iš e , u v e o j e n e k i v a n jsk i iz g le d s lo b o d e , s a č u v a v š i
s e n a t u i č in o v n ic im a n e k a d a š n ji u g le d i v la st. N ije b ilo ta k o
n e z n a tn o g a , a n i ta k o v a ž n o g a d r ž a v n o g a ili p r iv a tn o g a p ita ­
n ja o k o je m u s e n e b i p r e d s e n a t o m rasp ra v lja lo : o c a r in a m a
i m o n o p o lim a , o izg ra d n ji ili o b n o v i ja v n ih zgrad a, d a p a č e o
n o v a č e n j u ili o tp u š ta n ju v o jn ik a , o r a zm ješta n ju le g ija i p o ­
m o ć n ih č e ta , n a p o k o n , k o m e t r e b a p r o d u ljiv a ti v r h o v n o za ­
p o v je d n iš tv o ili p o v je r a v a ti iz v a n r e d n e r a to v e , t e š t o i u k a ­
k v u o b lik u t r e b a o d g o v o r it i n a p is m a s tr a n ih k raljeva. J e d ­
n o g k o n ja n ič k o g p r e fe k ta , k oji je b io o k r iv lje n za n a silje i
p lja č k u , p r is ilio j e d a s e b r a n i u s e n a tu . U v ije ć n ic u j e u la z io
u v ije k sa m , a k a d s e j e d n o m z b o g b o le s t i d a o u n ije ti n a n o ­
siljc i, u d a ljio j e o d s e b e p r a tio c e .
31. A k o s u s e k a k v e o d lu k e d o n ij e le p r o t iv n je g o v a m i­
š lje n ja , n ije s e n i p o t u ž io . T a k o je , n a p r im je r , o d r e d io d a
iz a b r a n i č i n o v n i c i d o n a s t u p a s lu ž b e n e sm iju b iti o d s u t n i,
n e g o d a s e u R im u m o r a ju s p r e m a t i z a sv o ju s lu ž b u , p a
ip a k j e j e d n o m j e d a n iz a b r a n i p r e t o r d o b io p o s la n ič k e p o ­
v la s t ic e z a s v o j e p r iv a t n o p u to v a n j e .20 K a d j e , d r u g i p u t,
p r e d la g a o d a s e g r a đ a n im a T r e b ije d o p u s t i d a s v o t u k o ja
im j e b ila o p o r u č n o z a p is a n a z a g r a d n ju n o v o g a k a z a lišta
u p o t r ij e b e z a g r a d n ju c e s t e , n ije m o g a o p o s t ić i d a s e n e iz ­
v r š i v o lj a o p o r u č it e lje v a . K a d s e j e d n o m o s e n a t s k o m z a ­
k lju č k u g la s o v a lo r a s tu p a n je m s e n a t o r a n a d v ije s tr a n e ,
p r e š a o j e T ib e r ije n a s t r a n u m a n jin e , a li g a n itk o n ije s l i ­
j e d io .
I o s ta la p ita n ja rje ša v a la s u s e s a m o p o r e d o v itim č in o v ­
n ic im a i p o u o b ič a je n o m p ravu; u g le d k o n z u la b io j e ta k o
 velik da su se poslanici iz Afrike ob ra tili n a n jih tu ž eći se da
Cezar, kom e su p oslan i, zavlači n jih ovu stvar. I to n ije bilo
čudno je r se ja v n o zn alo d a i sam T ib erije p r e d n jim a ustaje
i uklanja im se s puta.
32. B iv še k o n zu le koji su za p o v ijed a li v o jsk a m a u k o rio je
što n e šalju senatu izvještaje o sv o jim p o th v a tim a i ifo^ se
radi podjeljivanja n ek ih vojn ičk ih n a g ra d a o b r a ć a ju njem u,
kao da sam i nem aju ov lasti d a ih s v e p o d jelju ju . N ek o g a je
pretora p oh valio što je p rilik o m n a stu p a s lu ž b e p o n o v o
uveo stari običaj da p red sa k u p lje n im n a r o d o m p o h v a ln o
govori o svojim p recim a. S p ro v o d n e k ih u g le d n ih građ an a
pratio je d o lom ače.
Jednaku u m jeren o st p o k a za o j e i p r e m a n iž im o so b a m a
i u neznatnijim stvarim a. K ad su m u r o d s k e v la s ti p o sla le
službeni d o p is b ez za g la v n e fo r m u le , p o z v a o ih j e u R im , ah
ih ni riječju nije n a p a o , n e g o im j e s a m o n a lo ž io d a d o p išu
zaglavnu form u lu i o tp u s tio ih k u ć i. G r a m a tič a r D io g e n d r­
žao je n a R od u re d o v ito p red a v a n ja n a s u b o t n e d a n e 21, p a
kad je jed a n p u t T ib erije d o š a o k n je m u d a g a č u je izvan
reda, nije ga p u stio k se b i, n e g o m u j e p o s v o m e r o b u p o r u ­
čio n ek a d o đ e se d m i dan. K ad j e k a s n ije D io g e n b io u R im u
i već d o ša o p red n jeg o v a v rata d a g a p o z d r a v i, n ije m u Ti­
berije n išta d ru g o p o r u č io n e g o n e k a s e v r a ti p o s lij e s e d a m
godina. N a m jesn icim a k o ji su g a s v je to v a li d a p r o v in c ija m a
n a m etn e v e ć e p o r e z e o tp is a o je: » D o b a r p a s t ir o v c e str iž e , a
n e dere.«

33. M a lo -p o m a lo isk u k u ljio s e iz n je g a v la d a r i p o k a z a o

svoju m o ć. D u g o je jo š, d o d u š e , b io n e s t a ln a p o n a š a n ja , ali
je ipak č e š ć e p o k a ziv a o u s lu ž n o s t i s k l o n o s t o p ć im p r o b ic i-
m a. Isprva se sa m o to lik o m ije š a o u p o s l o v e d a s e n e b i d o ­
gađ ale k ak ve n e isp r a v n o s ti. T ak o j e u k i n u o n e k e s e n a t s k e
o d red b e, a su d s k im s e č in o v n ic im a , k a d s u v o d ili istra g u ,
v iše p u ta p o n u d io za sa v jetn ik a , t e j e s j e d io d o n jih ili n a s u ­
p rot n jim a n a p red n jo j k lu p i. A k o s e k o jip u t p r o š i r io g la s d a
se n ek i o p tu ž e n ik sp a sa v a v e z a m a , z n a o j e iz n e n a d a d o ć i i
su ce b ilo iz p u b lik e ili s p r e d s j e d n ič k o g a m j e s t a p o d s je titi
n a z a k o n e , n a n jih o v u z a k le tv u i n a k riv icu k o ju istražu ju .
Isto je ta k o n a sto ja o p o p r a v iti a k o j e š to u ja v n o m ž iv o tu u s ­
lije d n e m a r n o s ti ili z le n a v ik e p ro p a d a lo .
34. T r o šk o v e o k o k a z a lišn ih p r e d sta v a i g la d ija to rsk ih
ig a r a s m a n jio j e s n iz iv š i p la ć u g lu m a c a i o g r a n ič iv ši b roj g la ­
d ija to r s k ih p a ro v a . L ju to s e p o tu ž io n a to š t o j e c ije n a k o ­
r in ts k o g p o s u đ a iz v a n r e d n o p o s k o č ila i š to s u s e je d a n p u t
tri tr ilje p r o d a v a le za t r id e s e t tis u ć a se stercija . Z atim j e o d ­
lu č io d a s e o g r a n ič i r a s k o š u p o k u ć s tv u i d a s e s e n a ts k o m
o d r e d b o m s v a k e g o d in e u r e đ u je tržn a c ije n a ž iv e ž n ih n a m ir ­
n ica ; e d ilim a j e d a o za d a ta k d a k r č m a m a i p o d r u m im a t o li­
k o o g r a n ič e ra d , d a im n e d o p u šta ju n i d a p e c iv o izla žu n a
p r o d a ju . D a b i š te d n ju u n a r o d u i sv o jim p r im je r o m p r o m i­
c a o , d a o j e n a s v e č a n im g o z b a m a č e s to d o n ije ti ju č e r a šn ja i
v e ć n a č e t a je la , j e d n o m d a p a č e p o lo v ic u v ep ra , tv r d e ć i d a ta
p o lo v ic a im a s v e o n o š to i c ijeli v ep ar.
P o lj u p c e 22 k o d sv a k id a š n je g p o z d r a v lja n ja z a b r a n io j e
n a r e d b o m , a is t o j e t a k o o d r e d io d a s e iz m je n a n o v o g o d i­
šn j ih d a r o v a n e sm ije p r o d u ljiti p r e k o p r v o g a siječn ja .
S a m j e p r ije im a o o b ič a j d a č e t v e r o s tr u k o u z v r a ć a
n o v o g o d iš n j e d a r o v e , i t o o s o b n o ; a li p o s lij e m u j e b ilo d o ­
s a d n o š t o g a c ij e li m je s e c u z n e m ir u ju lju d i k o ji n is u m o g li
d o ć i d o n je g a n a s a m u N o v u g o d in u . Z a to v iš e n ije s la o n i­
k a k v ih d a r o v a .
35. Z a u d a te ž e n e k o je s u v o d ile n e m o r a la n živ o t, a p r o ­
tiv k o jih n e b i n a s tu p io j a v n i tu ž itelj, o d r e d io j e d a ih p o sta ­
r o m o b ič a ju k a z n e r o đ a c i n a te m e lju z a je d n ič k e o s u d e . J e­
d n o g a r im s k o g v ite z a r ije šio j e z a k le tv e k a k o b i m o g a o o t p u ­
s titi s v o ju ž e n u , k o ju j e z a te k a o u p r e lju b u sa z e to m , p r e m d a
joj s e p r ije z a k le o d a j e n e ć e n ik a d a o tp u s titi. P o k v a r e n e
ž e n e , d a b i iz b je g le z a k o n sk im k a zn a m a , p o č e le s u s e p rija­
v ljiv a ti v la s tim a k a o p r o stitu tk e , d a b i t im e iz g u b ile p r a v o i
d o s t o j a n s t v o m a tr o n e . N ajrazvratn iji m la d ić i s e n a to r s k o g i
v it e š k o g sta le ž a d r a g o v o ljn o s u s e p o d v r g a v a li sr a m o tn o j
o s u d i č a s n o g a su d a , d a ih n e b i se n a ts k i za k lju č a k p r ije č io
d a n a stu p a ju n a p o z o r n ic i ili u a ren i. S v e j e ta k v e ž e n e i m la ­
 diće Tiberije k azn io p r o g o n o m , d a n itk o v iš e n e b i p rib jeg a ­
vao takvoj prevari. N e k o m je s e n a to r u o d u z e o se n a to r s k a
odličja kad je d o zn a o d a s e k ra tk o v r ije m e p r ije p r v o g a srp ­
nja o d selio n a svoje s e o s k o im a n je, d a b i p o s lij e t o g a d a n a
što jeftinije d o b io u n ajam k u ću u g r a d u .23 D r u g o g a j e u k lo ­
n io iz k vestorsk e slu žb e z a to š to s e n a d a n p r ije žd reb a n ja
provincija o žen io , a su tra d a n j e ž e n u o t p u s t i o .24
36. Tuđa je b o g o slu žja za b ra n io , o s o b i t o e g ip a t s k e i ži­
dovsk e ob red e, p risiliv ši o n e k oji s u is p o v ij e d a li ta k v a p ra­
znovjerja da sp a le b o g o slu ž n a o d ije la s a s v im p r ib o r o m . Ži­
dovsku je m la d ež p o d iz lik o m r a tn e s lu ž b e p o r a z m je s t io p o
provincijam a s n ezd ra v im p o d n e b lje m , a o s t a l e j e p r ip a d n i­
ke istoga n arod a ili s lje d b e n ik e s lič n e v je r e p r o t je r a o iz
Rima, zaprijetivši im k a zn o m d o ž iv o t n o g a r o p s t v a a k o s e n e
pokore. P rotjerao j e i a str o lo g e , a li j e d o p u s t io d a lji b o r a v a k
u Rim u o n im a koji su g a m o lili i o b e ć a v a li m u d a ć e s e o k a ­
niti svoga zanim anja.
37. O sobitu je b rigu p o s v e ć iv a o t o m e d a o č u v a m ir o d
skitnica, razbojnika i iza zivača n e r e d a . V o j n ič k e j e s t r a ž e raz­
m jestio p o čitavoj Italiji u v e ć e m b r o ju n e g o o b i č n o . U R im u
je sagradio kasarnu, u kojoj su s e im a le d r ž a ti n a o k u p u p re-
torijanske k oh orte, k oje d o ta d a n is u im a le s t a ln a m je sta ,
n ego su sta n o v a le p o ra zn im k o n a c im a .
Protiv n em ira u n a ro d u o n j e n e s a m o v r lo o š t r o n a s t u ­
pao n eg o je i b rižljivo p a zio d a d o n jih n e b i d o š lo . K a d se
u kazalištu p rilik o m je d n e sv a đ e d o g o d ilo u b o j s t v o , p r o g n a o
je k o lo v o đ e stran ak a i g lu m c e z b o g k o jih j e d o š l o d o sv a đ e ,
i nikada se n ik ak vim m o lb a m a n a r o d a n ije d a o s k lo n u t i d a
im d op u sti povratak. J e d n o m j e n a r o d u P o le n c ij i z a u s ta v io
sp rovod n ek o g a c e n tu r io n a i n ije g a p r ije p u s t i o s tr g a d o k
nije o d b a štin ik a silo m iz n u d io n o v a c z a g la d ija t o r s k u p r i­
redbu; Tiberije je p o sla o je d n u k o h o r tu iz R im a i j o š j e d n u
iz zem lje kralja K otija k rijući r a z lo g p u ta ; t e s u k o h o r t e iz­
nenada ista k n u le oružje, z a tru b ile b o jn e z n a k o v e i n a sv a
vrata p rovalile u grad; v e ć i d io n a r o d a i g r a d s k ih č in o v n ik a
dao je b aciti u d o živ o tn u ta m n icu . U k in u o j e p r a s t a r o p r a v o
n e p o v r e d iv ih u to č išta , k ojih je b ilo svu d a.25 G rađ an im a Ki-
zika, k oji su se u su d ili p o čin ja ti nasilja n ad rim sk im građ a­
n im a , o d u z e o je sv im a s lo b o d u k oju su stek li u m itrid at-
sk o m ratu .
U s ta n k e n e p r ij a te lj i u g u š io je p r e k o sv o jih le g a ta , n e
p o d u z e v š i sa m v iš e n ik a k v e v o jn e , a i n a to s e o d lu č iv a o is ­
t o m n a k o n d u g a o k lije v a n ja i o d n u žd e. N ep rija te ljsk i r a s­
p o lo ž e n e i su m n jiv e k ra ljev e v iš e j e d ržao n a u zd i p rijet­
n ja m a i ž a lb a m a n e g o silo m . N e k e je o d n jih p r im a m io u
R im u m ilja tim r ije č im a i o b e ć a n jim a , k a o n a p rim jer G er­
m a n a M a r o b o d a , T r a č a n in a R a sk u p o risa , K a p a d o č a n in a
A rh ela ja , k o je g a j e k ra ljev in u u is t o v rijem e p r e tv o r io u
r im s k u p r o v in c iju .
38. D v ije p u n e g o d in e n a k o n n a stu p a v la d e T ib erije
n ije n i k o r a k n u o iz R im a , a slije d e ć ih g o d in a iša o j e s a m o
u o b liž n je g r a d o v e , n a jd a lje d o A n cija, i to v r lo r ije tk o i
s a m o n a n e k o lik o d a n a . V iše p u ta j e o b ja v io d a k a n i ta k o ­
đ e r p o h o d it i p r o v in c ije i v o jsk e, g o to v o sv a k e g o d in e s p r e ­
m a o s e n a p u t, d a o je p o k u p iti k o la , ra zm jestiti sv a k o ja k e
z a lih e p o m u n ic ip a ln im g r a d o v im a i k o lo n ija m a , n a p o k o n
j e d o p u s t io d a s e u č in e za v jeti za n je g o v o d la za k i p o v r a ­
ta k . S to g a s u g a lju d i v e ć u ša li zv a li »K alip id «, za k o je g a
g r č k a p o s lo v ic a k a ž e d a u v ije k trči, a n e m a k n e s e n i za p e ­
d alj n a p r ije d .
39. A li k a d j e iz g u b io o b a sin a , G erm a n ik a u S iriji (19),
a D r u z a u R im u (23), p o v u k a o s e u s a m o ć u u K am p an iju ;
t a d a s u g o to V o š v i m islili, a i g o v o r ili, d a s e o n sig u r n o
n e ć e n ik a d a v iš e v r a titi u R im i d a ć e ta k o đ e r b r z o u m r i­
j e ti. O b o je s e m a lo n e i is p u n ilo . O n s e d o is ta n ik a d a v iš e
n ije v r a tio u R im , a n e k o lik o d a n a n a k o n n je g o v a o d la sk a ,
k a d j e k o d T a r a c in e u je d n o j v ili, k oja s e z v a la »Š p ilja«, v e ­
č e r a o , s r u š ilo s e slu č a jn o v iš e g o le m ih stije n a o d o zg o ;
m n o g o j e g o s t i i s lu g u b ilo z g n je č e n o , a o n s e p r e k o o č e ­
k iv a n ja s r e t n o iz v u k a o .26
40. P r o p u to v a v ši k ro z K a m p an iju i p o sv e tiv ši u K ap u i
K a p ito l, a u N o li h ra m A u g u sto v - to j e i n a v e o k a o ra zlo g
p u to v a n ja - z a p u tio s e n a K apreju. Taj g a j e o to k o s o b it o
 p r iv la č io z a to š t o m u s e m o g lo p r ić i s a m o n a j e d n o m , i to
u s k o m d ije lu o b a le , a in a č e j e s a s v ih s t r a n a b io o k r u ž e n str­
m im , n e h o tič n im s tije n a m a i d u b o k im m o r e m . N o o d m a h
n a k o n d o la sk a v r a tio s e o p e t n a k o p n o , j e r g a j e n a r o d u p o r ­
n o za k lin ja o d a s e v ra ti. K o d F id e n e s e n a im e d o g o d ila n e ­
sr e ć a d a s e za g la d ija to r s k ih ig a r a s r u š io a m fit e a t a r p a je
p r e k o d v a d e s e t t is u ć a lju d i z a g la v ilo (27). P o p o v r a t k u d a o
j e sv im a m o g u ć n o s t d a d o đ u k n je m u , t o r a d ij e š t o j e n a o d ­
la sk u iz R im a iz r ič ito z a b r a n io d a g a it k o z a d r ž a v a , a n a ci­
j e lo m j e p u tu o d b ija o lju d e k o ji s u m u h tj e li p r is t u p iti.
41. V ra tiv ši s e p o n o v o n a o t o k , p o t p u n o j e z a n e m a r io
b rig u za d r ž a v n e p o s lo v e . N ij e d a n p u t v i š e n ije p o p u n i o de-
k u rije v ite z o v a , n ije v iš e iz v r š io n ik a k v ih p r o m j e n a m e đ u
v o jn ič k im tr ib u n im a i p r e f e k tim a k o n j a n iš t v a n i m e đ u n a ­
m je s n ic im a p r o v in c ija . H is p a n iju j e i S ir iju n e k o l ik o g o d in a
o s ta v io b e z c a r s k ih n a m je s n ik a , a š t o s u P a r ti z a p o s j e li Ar­
m en iju , š t o M eziju p u s t o š e D a č a n i i S a r m a ti, a G e r m a n i G a­
liju, n ije m n o g o m a r io , n a v e lik u s r a m o t u i n e m a n j u o p a ­
s n o s t z a c a r s tv o .
42. K a d s e n a p o k o n d o k o p a o s lo b o d e k o ju m u j e p r u ž a la
sa m o ć a , i k a d s u o č i g r a đ a n s tv a t a k o r e ć i b i l e o d v m u t e o d
n jega, p r e d a o s e n a je d n o m s v im s v o j im s t r a s tim a , k o je j e d o ­
ta d a te š k o m m u k o m d u g o s k r iv a o . O n jim a ć u s a d a p o je d i­
n a č n o p r ip o v ije d a ti.
V e ć k a o n o v a k a u v o j s c i z v a li s u g a u t a b o r u z b o g p r e v e ­
lik e p o h le p e z a v in o m m je s to T ib e r iu s » B ib e r iu s « , m je s to
C la u d iu s »C a ld iu s« , a m je s to N e r o » M e r o « .27 K a s n ij e j e k a o
v lad ar, u p r a v o k a d j e r a d io n a z a k o n im a o p o d iz a n ju ja v n o ­
g a m o ra la , d v a p u n a d a n a i j e d n u n o ć n e p r e k id n o p o tr a tio
u g o z b i i p ija n č e v a n ju s P o m p o n ije m F la k o m i L u c ije m Pi-
z o n o m . P rv o m o d n jih d a o j e n e p o s r e d n o p o s lij e t o g a p r o ­
v in c iju S iriju , a d r u g o m e p r e fe k tu r u g la v n o g a g r a d a , izjavi­
v ši u d e k r e tim a d a s u m u t o n a ju g o d n iji p r ija te lji u s v im li­
je p im č a s o v im a . C estija G ala, r a z v r a tn o g i r a s ip n o g sta rca ,
k o je g a j e n e k a d a v e ć A u g u st k a z n io j a v n im u k o r o m , u k o r io
je i T ib erije p r e d s e n a to m , a li j e ip a k n e k o lik o d a n a n a k o n
to g a k o d n je g a n a r u č io g o z b u , p o d u v je to m d a o d s v o g a o b i­
čaja n iš t a n e p r o m ije n i i n e o d u z m e , i d a k o d s to la poslužuju
g o le d je v o jk e . J e d n o g a sa s v im n e p o z n a to g a k a n d id a ta za
slu ž b u k v e s to r a iz a b r a o j e p r o tiv n a ju g led n ijih su p a rn ik a ,
je r j e n a g o z b i is p io a m fo r u v in a k a d m u je T ib erije n a zd ra ­
v io . A zeliju S a b in u d a r o v a o j e d v je sta tis u ć a se ste r c ija z a d i­
ja lo g u k o je m u je p rik a za o n a tjeca n je p e č u r k e , g r m u še ,
o š t r ig e i d ro z d a . U v e o je, n a p o k o n , n o v u slu ž b u , o d je l za
u ž itk e , p o s ta v iv š i m u n a č e lo r im sk o g v ite z a T ita C ezo n ija
P risk a .
43. U s a m o ć i n a K a p reji iz m islio j e ta k o đ e r s o b u s leža -
j im a k a o m je s to z a ta jn e ra zv ra tn o sti, k a m o je s a sv ih stra n a
s k u p io r u lju d je v o ja k a i ra zv ra tn ih d je ča k a t e iz u m ite lje p r o ­
t u p r ir o d n o g b lu d a ; t e je d je č a k e n a ziv a o » sp u ta n icim a «
(» sp in trije« ); n jih b i p o tr o jic u v e z a o u k ru g, d a s e p r e d n jim
m e đ u s o b n o za d o v o lja v a ju , k a k o b i, g led a ju ć i taj p rizor, p o ­
b u đ iv a o sv o je o tu p je le stra sti. P o sp a v a o n ic a m a , k o je k u d a
r a z m je š te n im , p o s t a v io j e s lik e i k ip o v e najb esram nijih p r i­
z o r a i lik o v a t e ih p o p r a tio s p is im a E le fa n tid e , d a b i sv a k i
k o d o b a v lja n ja p o s la im a o p ri r u c i u zo ra k z a p r o p isa n i o b ­
lik . I u š u m a m a j e i p a r k o v im a k o je k u d a u r e d io ta k o z v a n a
V e n e r in a m je s ta , g d je s e p o šp ilja m a i iz d u b e n im p e ć in a m a
m la d e ž o b o j e g a s p o la , p r e o b u č e n a u P a n is k e i N im fe , n u ­
d ila n a u ž ita k . S to g a s u v e ć s a s v im ja v n o i o p ć e n it o T ib e ­
r ija z v a li » C a p r in e u s « , u p o tr e b lja v a ju ć i z a ig r u r ije č i im e
o t o k a K a p r e j e .28
44. J o š s u m u s e v e ć e i ru žn ije sr a m o te p r ip isiv a le , d a je
g o t o v o n e m o g u ć e p r ip o v ije d a ti ih ili slu ša ti, a k a m o li v jero ­
vati: d a j e d je c u u n a jn ježn ijoj d o b i, k o ju j e z v a o »rib icam a«,
n a u č io d a m u s e p r ilik o m k u p a n ja p r o v la č e iz m e đ u n o g u ,
d a s e o k o n je g a p ra ća k a ju i d a g a ližu i p o m a lo u jedaju ; d a ­
p a č e , d a j e ja č o j d je ci, a li k o ja j o š n is u b ila o d b ije n a o d m li­
je k a , d a o d a m u s iš u s p o ln i u d ili p r sn e b r a d a v ice, j e r j e d a ­
k a k o b io s k lo n iji ta k v im p o ž u d a m a i o d p r ir o d e i z b o g s v o ­
j ih g o d in a . S to g a , k a d m u j e P arazijeva slik a , n a k ojoj j e b ila
p r ik a z a n a A ta la n ta k a k o u s tim a u g a đ a M elea g ro v o j str a sti,
b ila o p o r u č n o o s ta v lje n a p o d u v je to m d a m je s to n je m o ž e
u z e ti m iliju n s e s te r c ija a k o g a n je zin sad ržaj sm e ta , o n j e n e
s a m o v o lio u z e ti tu slik u , n e g o ju j e d a p a č e s ta v io u s v o ju
 spavaonicu. Pripovijeda se ta k o đ e r d a g a je j e d n o m k o d pri-
nošenja žrtve o sv o jilo lic e d ječak a k o ji j e p r e d n jim n osio
tamjan, tako da se n ije m o g a o su zd ržati, n e g o j e o d m a h na­
kon dovršene žrtve n a licu m jesta o d v e o n a str a n u to g a dje­
čaka i njegova brata, frulaša, i o b o jic u ih silo v a o . K asn ije je
obojici, jer su jed a n d ru g o m e p r e d b a c iv a li tu sr a m o tu , dao
p olom iti noge.
45. O bičavao se ta k o đ er igrati žiV o to m ž e n a , i t o iz u g led ­
n ih obitelji, što je n a jo čitije d o k a z a la s m r t n e k e M alonije.
Kad su m u je d o v eli i k ad je o n a n a jo d lu č n ije o d b ija la d a p o ­
pusti njegovim p o n u d a m a , p r e d a o j u j e j a v n im tu ž ite ljim a
jo š ju je p red su d o m n e p r e s ta n o is p it iv a o d a li s e kaje; on a
je n ap ok on izletjela iz s u d n ic e i o d ju r ila k u ć i, g d je s e b o d e ­
žom prob ola, p o što j e » k o sm a to m i s m r d lj iv o m sta r c u « gla­
sn o p red b acila n e p r ir o d n e p o ž u d e . O d a tle j e k o d slije d e ć ih
k azališnih p red sta v a u za g la v k u j e d n e a t e la n e s v e lik im
o dobravanjem p r ih v a ćen a r u g a lic a i p r o š ir ila se : » S ta r i jarac
k ozam a liže kozinu.«
46. U n o v c u j e b io š te d ljiv i šk rt; p r a t i o c e n a p u to v a n j i­
m a i v o jn a m a n ije n ik a d a p la ć a o u n o v c u , n e g o s a m o u
h rani, a sa m o s e j e d a n p u t p o k a z a o d a r e ž lj iv im p r e m a n ji­
m a, i to n a r a č u n sv o g a o č u h a , k a d i h j e r a z d i j e li o u tr i ra z­
red a p r e m a n jih o v u d o s t o j a n s t v u , p a j e p r v o m r a z r e d u
d a o še st, d ru g o m č e tir i, a t r e ć e m d v ije s t o t i n e t i s u ć a s e ­
stercija; o v e tr e ć e n ije z v a o s v o j im p r ij a t e lj im a , n e g o j e ­
d n o sta v n o G rcim a.
47. Za čita v e sv o je v la d e n ije s a g r a d io n ij e d n e v e lič a n ­
stv en e zgrade, je r i o n o j e d in o š t o j e z a p o č e o , A u g u sto v
h ram i o b n o v u P o m p e je v a k a za lišta , o s t a v io j e p o s li j e t o lik o
g o d in a n e d o v r še n im , o s im to g a , n ije p r i r e d io n ij e d n e p r e d ­
stave. I o n im p r e d sta v a m a k o je j e n e t k o d r u g i p r ir e đ iv a o
p risu stv o v a o je v r lo rijetk o , d a g a n e b i t k o š t a m o lio , p o g o ­
to v o o tk a k o je b io p r isilje n 29 d a k o m ič a r u A k c iju d a d e s lo ­
b o d u . N e k o lic in i j e s e n a to r a p o m o g a o u n jih o v o j o s k u d ic i, a
d a n e b i ta k v u p o m o ć m o r a o p r o t e g n u t i n a j o š n e k e d r u g e,
izjavio je d a n e ć e v iš e n ik o m e p o m o ć i a k o d o t i č n i p r e d s e ­
n a to m n e d o k a ž e o p r a v d a n e r a z lo g e s v o j ih p o t r e b a . T o m je
iz ja v o m o d v r a t io v e ć in u a p e lir a ju ć i n a n jih o v u č e d n o s t i p o ­
n o s , m e đ u n jim a i H o r ta la , u n u k a g o v o r n ik a K v in ta H o r te n -
zija, k o ji j e u n a t o č s k r o m n o m e im u tk u n a n a g o v o r A u g u s to v
r o d io č e t v e r o d j e c e .30

4 8 . D a r e ž lj iv o s t p r e m a n a r o d u p o k a z a o j e u s v e m u d v a
p u ta : p r v i p u t, k a d j e b e z k a m a ta d a o za ja m o d s t o m iliju n a
s e s t e r c ij a n a tr i g o d in e , d r u g i p u t, k a d je n e k im v la s n ic im a
s t a m b e n ih k u ć a , k o je s u im n a b r d u Ć eliju iz g o r je le , n a k n a ­
d io v r ij e d n o s t . N a p r v i g a j e k o r a k p r is ilila v e lik a n e s t a š ic a
n o v c a , k a d j e n a r o d tr a ž io p o m o ć ; o n j e n a im e s e n a t s k im z a ­
k lj u č k o m b i o o d r e d i o d a v je r o v n ic i m o r a ju d v ije t r e ć in e
s v o g a im u t k a u lo ž iti, u z e m ljiš te , a d u ž n ic i d a is t o t o lik o o d
s v o g a d u g a m o r a ju o d m a h p la titi. N o stv a r s e n ije m o g la
p r o v e s t i. D r u g i j e k o r a k u č in io d a u b la ž i s tr a š n u n u ž d u o n o ­
g a v r e m e n a . O v o p o s lj e d n je d o b r o č in s t v o t o lik o j e c ij e n io d a
j e o d r e d i o d a s e b r d u Ć e liju p r o m ije n i im e i d a s e n a z o v e
A u g u s t o v o b r d o . P o š t o j e v o j n ic im a d v o s t r u k o is p la t io z a ­
p i s e iz A u g u s t o v e o p o r u k e , n ije im n ik a d a n iš t a v iš e p o k l o ­
n io ; s a m o j e p r e t o r ij a n c im a d a o p o t is u ć u d e n a r a , j e r s e
n i s u p r i k l j u č i l i S e ja n u ; i s ir s k im j e le g ij a m a d a o n e k e n a ­
g r a d e z a t o š t o j e d i n o o n e n is u n ije d a n lik S e j a n o v s t a v ile
m e đ u s v o j e b o j n e z n a k o v e d a g a p o š tu ju . P a i v e t e r a n im a
j e v r lo r ij e t k o d a v a o o t p u s t , o č e k u j u ć i d a ć e im s t a r o s t d o ­
n ij e t i s m r t , a s m r t n j e m u u š t e d u . N i p r o v in c ija m a n ije d a ­
v a o n i k a k v e p o t p o r e , iz u z e v š i A ziju , k a d s u jo j g r a d o v i p o -
s t r a d a li o d p o t r e s a .

49. U d a lje m tije k u v r e m e n a d a o s e T ib erije i n a o t im a ­

č in u . P o z n a ta j e č in j e n ic a d a j e G n ej L e n tu l A u gu r, k o ji j e
im a o v r lo v e lik im u ta k , s tr a h o m i tje s k o b o m b io n a tjera n d a
m u o m r z n e ž iv o t i d a n a s a m r ti s a m o n je g a o d r e d i sv o jim
b a š t in ik o m . D a o j e o s u d it i i L e p id u , v r lo u g le d n u ž e n u , d a
z a d o v o lji b iv š e m k o n z u lu K v irin iju , v r lo b o g a tu č o v je k u b e z
d je c e , k o ji s e o d n je r a s ta v io i p o s lije d v a d e s e t j e g o d in a o p ­
t u ž io d a g a j e j e d n o m p o k u š a la o tr o v a ti. O sim to g a j e u G a­
liji, H is p a n iji, S iriji i G rčk o j d a o za p lije n iti im u ta k n a ju g le d ­
n ijih lju d i z b o g n a js itn ijih i n a jb e s tid n ijih o svad a; t a k o j e n e ­
k im a b ilo p r e d b a č e n o s a m o to , d a d io im u tk a p o s je d u ju u
gotovu novcu. Velikom broju općina i privatnih ljudi oduzeo
je stare povlastice i pravo na rudn ike i carine. Partskoga
kralja Vonona, koji je bio protjeran o d svoga naroda te je s
golemim blagom zatražio okrilje rim skoga n a ro d a u Antiohi-
ji, dao je na prevaru opljačkati i ubiti.31

50. M ržnju p r e m a r o đ a c im a p o k a z a o j e n a jp r ij e u n astu ­

pu p rotiv sv o g a b ra ta D ru za: iz d a o j e A u g u s t u n j e g o v o p ism o
u kojem u je s n jim r a s p r a v lja o o t o m k a k o b i t r e b a l o p risiliti
A ugusta n a u s p o s ta v u r e p u b lik e . K a s n ij e j e n a s t u p i o i protiv
ostalih rođ ak a. S vojoj p r o g n a n o j ž e n i J u liji n e s a m o d a nije
iskazao n ik a k v e u s lu ž n o s ti ili p r ij a z n o s t i, š t o j e ip a k najm a­
nje, n eg o naprotiv: njoj j e p o o d r e d b i o č e v o j b i o s a m o ogra­
n ičen b oravak n a je d a n g r a d ić , a o n j o j j e j o š z a b r a n io izla­
ziti iz k u će i d ru žiti s e s lju d im a . O s im t o g a o d u z e o jo j je i
njezin p o se b n i im u ta k , k o ji jo j j e o t a c o s t a v i o , i g o d iš n j e pri­
hod e, p ozivajući s e n a ja v n o p r a v o , p r e m d a A u g u s t u o p o r u ­
ci nije o to m e n išta o d r e d io . M a jk u L iv iju n i j e m o g a o trpjeti,
je r j e m islio d a o n a ž e li s n jim d i j e l i t i v l a s t . S t o g a j e izb je­
gavao r e d o v ite s a s ta n k e i d u lj e i p o v j e r l j i v i j e r a z g o v o r e s
njom, da se n e b i č in ilo d a ra d i p o n j e z in im u p u ta m a , p rem ­
da je katkada i tr e b a o n je z in a s a v j e t a i k o r i s t i o s e njim .
T a k ođ er s e v e o m a n a lju tio š t o s e u s e n a t u r a s p r a v lj a lo da
se n jeg o v im n a s lo v im a u z o z n a k u » s in A u g u s t o v « d o d a i
»sin Livijin«. S to g a n ije d o p u s t i o n i t o d a s e o n a n a z o v e
»Majka d o m o v in e « , n i d a jo j s e s l u ž b e n o d o d i j e l i k a k v a iz­
va n red n a ča st. č e s t o j u je , d a p a č e , o p o m e n u o n e k a s e n e
m iješa u v a žn ije i ž e n i n e d o l i č n e d r ž a v n e p o s l o v e , o s o b it o
otk ak o je o p a z io d a s e k o d p o ž a r a u b l i z i n i V e s t i n a h ra m a
i sa m a p o ja v ila i p o t ic a la n a r o d i v o j n i k e d a š t o rev n ije
pruže p o m o ć , k a o š t o j e t o o b i č a v a l a r a d i t i z a ž iv o t a sv o g a
m uža.

51. O tada je d o ša o u o t v o r e n o n e p r ij a t e lj s t v o s n jo m , i to,

kako kažu, iz o v o g a razloga: K a d j e L iv ija č e š ć e n a v a ljiv a la
na njega d a je d n o g a č o v je k a k o ji j e d o b i o r i m s k o g ra đ a n sk o
pravo uvrsti u su d a č k e z b o r o v e , T ib e r ij e j e iz j a v io d a ć e ga
uvrstiti sa m o p o d u v je to m a k o L iv ija d o p u s t i d a s e u zap i­
sn ik u d o d a d a je to m a jk a o d n je g a iz n u d i la . O n a s e n a to
u z b u d ila te iz ta jn o g a rh iv a d o n ijela n ek o lik o starih p isa m a
A u g u sto v ih , u k o jim a joj o n p iše o p rk o sn o m i n ep o d n o šlji­
v o m zn a ča ju T ib erijev u , i p ro čita la m u ih naglas. Č in jenica
š t o je o n a ta p is m a ta k o d u g o ču vala i tak o m u ih gork o
p r e d b a c ila to lik o g a je razljutila, d a je p o m išljen ju n ek ih
u p r a v o t o b io n ajglavn iji ra zlog za n jegov od lazak iz Rim a.
Za č ita v e tri g o d in e , što je z a života m ajke b o ra v io izvan
R im a , v id io ju j e sv e g a jed a n p u t, i to n a jed a n jed in i d an tek
n e k o lik o sa ti. K a d je d o sk o r a o b o ljela , n ije s e p o tr u d io d a je
p o sje ti, a k a d j e u m r la (29), d avao je d o d u še n ek o lik o d an a
n a d u d a ć e joj d o ć i n a sp ro v o d , ali k ad joj s e zb o g otezan ja
tije lo r a s p a lo i istr u n u lo , p a su je n a p o k o n sah ran ili, zabra­
n io j e n je z in u a p o te o z u , n a v o d e ć i d a je sa m a ta k o od red ila.
I n je z in u j e o p o r u k u p r o g la sio n evaljanom , a sv e je n jezin e
p rija telje i p o u z d a n ik e , p a i o n e k ojim a je n a sam rti p o v je­
r ila b r ig u o k o sv o g a sp ro v o d a , za k ratko vrijem e u n ištio , a
j e d n o g a j e o d n jih , čo v jek a v ite šk o g staleža, o su d io n a rad o­
v e k o d sisa ljk i.
52. O d sv o jih sin o v a n ije o č in sk o m ljub avi lju b io n i ro đ e­
n o g s in a D ru za n i p o sin k a G erm anika. N a D ruza s e ljutio
z b o g n je g o v ih m a n a , je r je živ io la k o u m n im i r a sp u šte n im ži­
v o to m . Z a to s e i n ije z b o g n je g o v e sm rti (23) o so b ito žalostio,
n e g o s e g o t o v o o d m a h p o slije sp ro v o d a vratio n a svoje
d n e v n e p o s lo v e i z a b r a n io dulji zastoj u su d ovan ju . D ap ače,
k a d s u iz a s la n ic i iz T roje m a lo k asn ije d o šli d a m u izraze su ­
ć u t, o n im je , k a o d a je v e ć p o tp u n o zab oravio svoju žalost,
p o r u g ljiv o o d g o v o r io : »I ja v a m a izrazujem su ću t n a gu b itk u
v a š e g a v r s n o g a su g r a đ a n in a H ektora!« G erm an ika j e to lik o
p o n iz iv a o , d a j e n je g o v a sjajna d jela u m an jivao k ao n e p o ­
tr e b n a , a n a jsla v n ije p o b je d e n a p a d a o k ao šte tn e p o državu.
A k a d j e G e rm a n ik z b o g v e lik e i n en a d a n e glad i o tiša o u
A le k sa n d r iju n e p ita ju ć i T iberija, p o tu žio s e ovaj u sen a tu
z b o g to g a . D a p a č e s e vjeru je d a j e sk rivio n jegovu sm rt
p r e k o G n eja P izo n a , le g a ta u Siriji. N ek i m isle d a b i P izon,
k oji je d o s k o r a b io o p tu ž e n za taj zločin , izn io n a javu Tibe-
rijev e n a lo g e , d a m u ih n ije T iberije, k ad s e P izon n a njih p o ­
ziv a o , p o ta jn o d a o o d u zeti, a n jega u b iti. Zato su s e n a m n o -
 gim mjestima m šli n a tp isi i č e s to n o ć u č u li p o v ici: »Vra­
ti nam Germanika?« Tu j e su m n ju i s a m k a s n ije potvrdi#;
kad je ženu i djecu G erm a n ik o v u n a o k r u ta n n a č in p r o g ||
nio.
53. Svoju snahu A gripinu, k oja s e p o s lij e m u ž e v e smrti
nešto slobodnije potužila, u h v a tio je z a r u k u i riječim a je gr­
čkoga stiha upitao: »M isliš li, k ć e r c e , a k o n e v la d a š, da ti se
nepravda čini?« I otada je više n ik a d a n ije u d o s to ja o svoji® |
razgovorom. A kad se je d n o m k o d s t o la n ije u s u d ila kušati
voće koje joj je on d od ao, p r e s ta o ju j e p o z iv a ti k stolu, iz­
govarajući se da ga o n a o k rivlju je z a p o k u š a j trovanja. A
oboje je bilo n am jerice tak o u d e š e n o : d a o n njoj ponudi
voće, kako bi je isk u šao, i d a s e o n a t o g a č u v a k a o sigurne
smrti. Najposlije ju je o k riv io d a n a m je r a v a p o tr a ž iti u točište
sad kod kipa A u gu stova32, sa d k o d v o jsk i; z a t o ju j e prognao
na otok Pandatariju. K ad g a j e o n a z a t o g r d ila , d a o ju je po
centurionu zlostavljati d o k joj n ije iz b io j e d n o o k o . K ad je
poslije odlučila da glađ u qvrši ž iv o t, s i lo m jo j j e d a o otvarati
usta i trpati u njfi hranu. A li o n a j e u s tr a ja la i ta k o um rla
(33), a on ju je i dalje n a jg orim k le v e t a m a p r o g o n io , predio"; i
živši u senatu da se n jezin r o đ e n d a n u n e s e m e đ u n e sr e tn e ''
dane u kalendaru, i u p isa v ši s e b i u z a s lu g u š t o j e n ije dao
konopcem zadaviti i n iz G e m o n s k e s t u b e b a c it i u T ib er. I još
je dopustio d a s e d o n e se se n a ts k i z a k lju č a k k o jim s e njem u
za takvu njegovu b la g o st isk a zu je z a h v a la , a J u p ite r u Kapi*
tolskom p osvećuje zavjetni d a r o d zla ta .

54. B u d u ći d a je o d G e r m a n ik a im a o tr i u n u k a , N erona,
Druza i Gaja, a o d D ruza je d n o g a , T ib e r ija , o n j e n a k o n sm rti
svojih sin ova dva starija sin a G e r m a n ik o v a , N e r o n a i Druza,
preporučio sen a tu i d a n n jih o v e p u n o lj e t n o s t i p r o sla v io f
tim e da je n arodu d a o dar. A li k a d j e d o z n a o d a s u n a p o ­
četku god in e i ža n jih o v o zd ra v lje u č in j e n i s lu ž b e n i zavjeti,
izjavio je p red se n a to m d a s e t a k v e p o č a s t i s m ij u isk azivati
sam o isk u snim i starijim lju d im a . P o š t o j e t o m iz ja v o m ot­
krio svoje pravo r a sp o lo ž en je p r e m a n jim a , iz lo ž io ih je po-
tvorama svih k levetn ik a. K o je k a k v im s m ic a li c a m a d a o ih je
navesti na to d a ga ra zd ra žen i p o g r d e , a k a d m u j e to b ilo
d o ja v ljen o , o p tu ž io ih j e p is m e n o s v e lik im o g o r č e n je m , ob a -
s u v š i ih u z t o p o g rd a m a ; k a d su b ili o s u đ e n i k a o v e leizd a jn i­
ci, d a o ih j e u b iti glađ u : N e r o n a n a o to k u P o n c iji (29), a D ru-
z a u n a jd o n je m p o d r u m u P a la tin a (33). Za N e r o n a s e m is li
d a j e b io p r isilje n u č in iti sa m o u b o js tv o , k a d m u j e k rv n ik t o ­
b o ž e n a n a lo g s e n a to v p o k a z a o k o n o p c e i k u k e, a D ru zu j e
t o lik o b ila u s k r a ć e n a h r a n a d a j e p o k u š a o je s ti str u n u iz sv o ­
j e stru n ja če. O sta ci o b o jic e b ili su ta k o r a s te p e n i d a s u k a­
s n ije je d v a m o g li b iti sk u p ljen i.
55. U z s v o je sta r e p rija telje i p o u z d a n ik e za tra žio j e za
s e b e j o š d v a d e s e t n a ju g le d n ijih g ra đ a n a za sa v je tn ik e u d r­
ž a v n im p o s lo v im a . Iz m e đ u s v ih tih je d v a j e d v o jic u ili tro jicu
p o š t e d io , d o k j e s v e o s t a le u n iš tio , je d n o g a iz o v o g a , d ru g o g a
iz o n o g ra zlo g a , m e đ u n jim a i E lija S ejan a, k o ji j e s a so b o m
p o v u k a o u p r o p a s t n a jv iš e žrtava. N jega j e b io p o d ig a o n a
n a jv išu m o ć n e t o lik o iz p rija teljstv a k o lik o z a to d a s n je g o ­
v o m p o m o ć u i s p le tk a m a u n iš ti G e r m a n ik o v u d je cu i d a
s v o m e r o đ e n o m u n u k u T ib eriju , s in u D ru zovu , o sig u r a na-
s lje d s tv o u v la sti.
56 . N iš t a b la ž i n ije b io n i p r e m a G r c im a k o ji s u živ jeli
n a n je g o v u d v o r u , p r e m d a j e i i n jim a j o š n a jv iš e u ž iv a o .
K a d j e n e k o g a K s e n o n a , k o ji j e g o v o r io v e o m a b ir a n im j e ­
z ik o m , z a p it a o k a k v o j e t o t a k o d o s a d n o n a rječje, a o n m u
o d g o v o r io d a j e d o r s k o , p r o g n a o g a j e n a o t o k K in ariju .
M is lio j e , n a im e , d a m u j e o v a j p r e d b a c io n e k a d a šn ji p o ­
v u č e n i ž iv o t n a R o d u , j e r R o đ a n i g o v o r e d o r sk i. I s to je
t a k o z a s t o l o m \ o b ič a v a o p o s ta v lja ti p ita n ja iz s v o je sv a k i­
d a š n j e le k t ir e . K a d j e j e d n o m s a z n a o d a s e g r a m a tič a r S e-
le u k r e d o v ito ra s p itk u je k o d n je g o v ih slu g u k o je p is c e u p ra v o
p r o u č a v a , p a d a ta k o d o la z i p rip ra v a n k sto lu , n ajp rije g a j e
is k lju č io iz s v o g d ru štv a , a k a sn ije g a je n a tjera o i n a s a m o ­
u b o js tv o .
57. N je g o v a o k r u tn a i b e š ć u t n a n arav o č ito v a la s e v e ć u
d je tin jstv u . N je g o v u č ite lj u g o v o r n ištv u , T e o d o r iz G ad are,
p rv i ju je, č in i se , o š t r o u m n o z a p a zio i v r lo z g o d n u p o r e d b u
n a ša o , n a ziv a ju ć i g a č e š ć e , k a d b i g a k o rio , g rčk im je z ik o m
» g ru m en z e m lje n a to p lje n krvlju«. A li m n o g o s e ja sn ije p o -
 kazala njegova n arav k ad je p o s ta o car, i to već
go d in a m a n jeg o v e v la d e, d o k je j o š n a sto ja o predobiti na-
k lo n o st ljudi h in je n o m u m je r e n o š ć u . K ad je p rolazio neki
sp rovod , jed a n je la k rd ijaš g la s n o d o v ik n u o m rtvacu neka
javi A ugustu d a se jo š n e is p la ć u ju z a p is i k oje je ostavio
narodu; T iberije d a d e d o zv a ti la k r d ija ša p r e d a se, isplatiti
m u d užnu sv o tu i p o sla ti g a u sm rt, d a n je g o v u ocu može
javiti istin u . N e d u g o n a k o n to g a , k a d m u s e n ek i P o m ]g ||l
rim sk i vitez, n e š to u sp r o tiv io , z a p r ije tio m u s e Tiberije ž š
tvorom i za ja m čio m u d a ć e o d P o m p e ja p o s ta ti pompeje-
vac, n a p a d a ju ći g o r k o m p o r u g o m u is t i č a s im e toga če*
Vjeka i n ek a d a šn ju n e s r e ć u P o m p e j e v e str a n k e . ^

58. N ek a k o u is to v r ije m e z a p ita o g a j e je d a n p retor n l |l

laže li d a se sa z o v u s u d o v i z a p a r n ic e o u v r e d i veličan stvi,
a o n m u jg o d g o v o r io d a z a k o n e t r e b a v ršiti; i Tiberije ih
j e n ajgrozn ije v ršio . J e d n o m j e n e t k o s k in u o glavu s Au-
g u sto v a k ip a , d a g o r e p o s t a v i n e č ij u d r u g u . S tvar se ra*
sp ra v ljala !u sen a tu , i k a k o d o k a z i n is u b ili ja sn i, istraživali
se n a m u č ilim a . K ad j e n a to o k r iv lje n ik b i o o su đ e n , t a je
v rsta z lo b n o g a tu ž a k a n ja m a lo - p o m a lo d o š la d o tle da se
sm rtn im z lo č in o m s m a tr a lo i o v o : u b liz in i A u g u sto v a kipa
izb iti r o b a ili p r e s v u ć i o d ije lo , n o v a c ili p r s t e n s utisn u tim
lik o m A u g u sto v im u n ije ti u n u ž n ik ili b lu d iliš t e , te bilo
k oju riječ ili d je lo n je g o v o i n a jm a n j o m k r it ik o m povrije­
d iti. M o ra o je, n a p o k o n , u m r ije ti i o n a j k o ji j e d o p u stio da
m u s e u n jeg o v o j k o lo n iji d o d ij e li k o ja s lu ž b a o n o g a istoga
d an a, k o je g a su n e k o ć i A u g u s tu t a k v e s lu ž b e b ile dodije­
ljen e.

59. O sim to g a je p o d iz lik o m s t r o g o s t i i p o d iz a n ja jav-

n o g a m o ra la , a u is t in u v iš e z a to d a z a d o v o lj i sv o jo j naravi^
iz v r š io v e lik b ro j ta k o g r o z n ih i o k r u t n ih d je la d a su mu
n e k i u s t ih o v im a p r e d b a c ili t a d a š n j e n e v o lj e i u p o z o r ili na
b u d u ć e:

»Surovi, nemili stvore, sve hoćeš da ukratko kažem?

Smjesta me ubio grom ako si m ateri drag!
 Nisi ti vitez, A zašto? Jer stotinu tisuća nemaš;
Kad bi i stekao sve, još je progonstvo ti Rod.3*
Zlatno si smijenio doba Satumovo, Cezjxre, ovdje:
Jer za iivota će tvog uvijek teljezno bit34
Omrzlo njemu je vino, jer sada već žedan je krvi:
Kako mu vino bje strast, pohlepno pije sad krv.
Pogledaj, Romule, Sulu: on sretan je za se, ne za te;
Gledaj i Marija ti, u Rim kad stigo je on;
Još i Antonija gledaj što građanske dizp je vojne,
Njegove više je put ruke okaljala krv:
Reci tad: Propada Rimi U krvi je vladao silnoj
Svaki što prognanik bje prije no zauze vlast«35

Za sve je te napadaje Tiberije isprva htio da ih ljudi sma­

traju djelom onih koji su nezadovoljni njegovim reformama,
i to ne toliko iz pravog uvjerenja koliko iz ogorčenja i sr­
džbe, i češće je znao kazati: »Neka me mrze, samo nek mi
odobravaju!« Ali kasnije je sam dokazao kako je sve to bilo
potpuno istinito i ispravno.
60. Nekoliko dana nakon dolaska na Kapreju šetao se
Tiberije na osamljenom mjestu; uto iznenada bane pred
njega neki ribar i ponudi mu na dar neobično veliku trilju;
Tiberije mu tom istom ribom dade istrljati lice, jer se up­
lašio što se taj čovjek iz zaleđa otoka preko strmih i nepro­
hodnih stijena uzverao do njega. Kad se taj čovjek, dok
su ga kažnjavali, nazivao sretnim što mu nije donio i veli­
koga morskoga raka što ga je također ulovio, zapovjedi Ti­
berije da mu i tim rakom izmrcvare lice. Jednoga vojnika
svoje tjelesne straže osudio je na smrt jer je iz parka ukrao
jednoga pauna. Kad je na nekom putu nosiljka u kojoj su
ga nosili zapela u šikari, dao je časnika koji je imao istra­
žiti put, centuriona prvih kohorata, baciti na zemlju i izbiti
ga na mrtvo ime.
 61. Uskoro je zapao u okrutnosti svake vrste; nikada mu
nije nedostajalo povoda, je r je n ajp rije p ro g o n io prijatelje,
pa i znance svoje majke, zatim svojih u n u k a i snahe, i napo!
kon Sejanove prijatelje i znance. Poslije S e ja n o v a p ad a došla
je njegova okrutnost do vrhunca. Iz to ga se n ajbo lje vidjelo
da nije Sejan toliko njega o b iča v ao p oticati k o lik o m u je na
njegov zahtjev m orao p ribavljati p rilik u za okrutnosti. Ipak
se Tiberije u svom životopisu, koji je sastavio u glavnini cr­
tama i ukratko, usudio napisati d a je k a zn io Se jan a što je do­
znao da bjesni protiv djece n jego va sina G erm an ik a. Pa ipak
je jednoga od tih unuka p o g u bio , k a d j e S e jan već bio u ne­
milosti, a drugoga poslije S ejan ove p o g ib ije.

Sva njegova okrutna d jela p o je d in a č n o opisivati bilo bi

predugo, zato će biti dosta izbrojiti p o je d in e vrste kao pri­
mjere njegove okrutnosti.

Nijedan dan nije p ro šao bez sm rtn e kazne, p a ni zloko­

ban dan ili blagdan, a neki su lju di sm ak n u ti n a sam u Novu
godinu. Mnogi su bili optuženi i o s u đ e n i za jed n o s djecom,
neki dapače od svoje djece. Izd ao je z a b ra n u d a lju d e osuđe­
ne na smrt ne smiju žaliti njihovi ro đ aci. Tužiteljim a su se
doznačivale velike nagrade, a k a tk a d a i svjedocim a. Nije­
dnom se doušniku nije uskraćivalo p o vjeren je. Svaki prestu-
pak smatrao se vrijednim sm rtne kazne, p a i on aj koji se sa­
stojao od nekoliko bezazlenih riječi. T a k o se je d n o m pjesni­
ku upisalo u grijeh što je u svojoj traged iji re k a o nekoliko
pogrda protiv Agam em nona; isto tako je d n o m povjesničaru,
što je Bruta i Kasija nazvao p osljedn jim R im ljan im a.36 Oba
pisca bila su odm ah kažnjena, a n jihovi spisi uništeni, prem­
da su nekoliko godina prije toga b ili p rim lje n i s odobrava­
njem kad su bili čitani javno i u nazočnosti A ugustovoj. Ne­
kima, koji su bili zatvoreni, o d u zim ala se n e sam o utjeha
znanstvenoga rada nego i zabranjivao svaki ra zgo v o r ili po­
sjet. Optuženici koji su bili pozvani n a su d d jelo m ičn o su se
kod kuće smrtno ranjavali, je r su b ili u vjeren i d a će biti osu­
đeni, i jer su htjeli izbjeći m učenju i sram oti, a djelomično
su usred vijećnice ispijali otrov; takvim a b i ip ak povezali
rane te ih polumrtve i još u sm rtnim trzajim a odvlačili u
 ta m n ic u . S v i k a žn jen ici b e z izu zetk a b ili s u b a ca n i n iz G e-
m o n s k e stu b e i p o v la č e n i k u k om ; je d n o g a Hana b ilo je dva­
d e s e t ta k v ih k a žn jen ik a , a m e đ u n jim a je b ilo i ž e n a i d jece.
B u d u ć i d a j e p o sta r o m o b iča ju z lo č in sm a k n u ti d jev ice, b ile
su m la d e d jev o jk e n a jp rije silo v a n e o d k rvn ik a, a o n d a
sm a k n u te . K oji s u d r a g o v o ljn o h tjeli u m rijeti, b ili s u silo m
za d rža n i n a živ o tu . S m r t je , n a im e , T ib erije sm a tra o ta k o la­
k o m k a zn o m d a j e j e d n o m k ad j e č u o d a s e je d a n ok rivlje­
n ik , im e n o m K a m u l, p rije u b io , p ovik ao: »K araul m i j e p o ­
bjegao!« K a d j e j e d n o m p r e g le d a v a o zatvore, m o lio g a je j e ­
d a n k a žn je n ik d a p o ž u r i s n je g o v o m k a zn o m , a o n m u j e o d ­
g o v o rio : »Još s e n isa m p o m ir io s tobom !« U sv o jim ljeto p i­
s im a n e k i b iv ši k o n z u l p r ip o v ije d a ovo: K o d n e k e g o z b e s
b r o jn im u z v a n ic im a , k ojoj je i sa m p risu stv o v a o , z a p ita o je
iz n e n a d a i g la s n o T ib erija n e k i p atu ljak , k oji je stajao k o d
st o la m e đ u d r u g im la k rd ija šim a , z a š to P ak on ije, k oji j e o p ­
tu ž e n z b o g u v r e d e v e lič a n stv a , ta k o d u g o živi. T ib erije ga je
d o d u š e o d m a h u k o r io z b o g b r z o p le ta jezik a, ali je p o slije n e ­
k o lik o d a n a n a p isa o se n a tu n e k a š to p rije d o n e s e o d lu k u o
P a k o n ijev o j k azn i.
62. N je g o v u j e m a h n ito s t j o š p o v e ć a lo i p ojačalo o g o r č e ­
n je k o je g a j e o b u z e lo k a d je o tk r io p ravi u zro k sm rti sv o g a
s in a D ru za . Z a n je g a j e m is lio d a j e u m r o o d b o le s t i i n e ­
u m je r e n a ž iv o ta , a k a d j e n a p o k o n d o z n a o d a j e o tro v a n pre-
v a r o m s v o je ž e n e L iv ile i S ejan a, d a o j e sv a k o g a b e z m i­
lo s r đ a m u č iti i p o g u b iti. P o č ita v e d a n e b io j e ta k o p red an
s a m o toj istra zi i ta k o r e v n o n jo m e z a o k u p ljen d a j e je d n o g a
g o s ta s o to k a R o d a , k o je g a j e p rijateljsk im p ism o m p o zv a o
u R im , o d m a h , č im m u j e b ilo ja v ljen o d a je d o ša o , d a o
sm je sta m u č iti, k a o d a j e stig a o je d a n o d p o tr e b n ih svjed ok a
u istra zi. K a d j e n a to o tk r io za b lu d u , d a o ga je i u b iti d a n e
b i ra z g la sio tu n ep ra v d u .
J o š d a n a s p o k a zu je s e n a K ap reji m je sto n jeg o v a krvni­
č k o g a p o sla , g d je j e o s u đ e n ik e n a k o n d u g ih i b ira n ih m u č e ­
n ja p r e d sv o jim o č im a d a o strm oglavljivati u m ore; d o lje ih
j e d o č e k iv a la h rp a m o rn a ra , k oja j e m o tk a m a ili v e s lim a
u d a r a la p o n jih o v im tje le s im a d a n e bi u k o je m u p r e o s ta lo
š t o g o d živ o ta . M eđ u v rsta m a m u č e n ja iz m islio j e i t o d a je
 ljude na prevaru n ap ojio o b iln o m k o lič in o m vina, a on d a im
nenadano čvrsto zavezao m o k r a ćn e o rg a n e, te su im strašnu
m uku zadavali i n ap eti k o n o p ci i zad ržavan a m ok raća. Da ga
nije sm rt p retek la i d a ga nije Trazil n a m jerice , k ak o kažu,
nagovorio da n ek e k azn e o d g o d i, d aju ći m u n a d u d a ć e dulje
živjeti, bio bi, kako se m isli, u b io j o š v e ć i broj lju d i te n e bi
p o šted io n i p reo sta le sv oje u n u k e, je r j e i n a G aja37 v e ć sum ­
njao, a Tiberija je p rezirao k a o d ije te p relju b a . I to n ije tako
nevjerojatno, je r je v iše p u ta z n a o P rijam a n a ziv a ti sretn im
što je sv e svoje n ad živio.
63. Zbog tih o p a čin a b io j e T ib erije n e sa m o veom a
om ražen i p rok let, n e g o j e ta k o đ e r ž iv io u n e p r e s ta n o m stra­
hu i jo š izložen m n o g im p o ru g a m a , o č e m u im a m n o g o d o­
kaza. Tako je, n a prim jer, za b ra n io d a s e h a r u s p ic i p itaju na­
sam o i bez sv jed o k a .36 P r o r o č išta u b liz in i R im a p o k u ša o je
d apače rastjerati, ali je o d to g a o d u s t a o p r e s tr a š e n b oža n ­
sk om sn a g o m p r e n e s tin sk ih ž d r e b o v a 39, k o je j e z a p e č a ć e n e
dao d o p rem iti u R im , ali ih n ije n a š a o u k o v č e ž ić u , d o k ga
nije o p et vratio u h ram . D v o jicu k o n z u la 40, p r e m d a ih je
im en o v a o n a m jesn ic im a u p r o v in c ija m a , n ije s e u s u d io p u s­
titi o d seb e , n e g o ih j e za d rža o u za s e , d o k im n ije p o s lije n e ­
k olik o g o d in a im e n o v a o n a slje d n ik e a d a n is u n i n a p u stili
Rima; u m eđ u v r e m e n u o sta v io im j e s lu ž b e n i n a s lo v i sta ln o
im p ovjeravao v elik broj p o slo v a , k o je s u im a li iz v r š iti p rek o
svojih leg a ta i p o m o ć n ik a .
64. Svoju sn a h u i u n u k e n ije p o s lij e n jih o v e o s u d e n ik a­
d a d ru k čije s je d n o g a m je sta o t p r e m a o n a d r u g o n e g o o k o ­
v a n e i u n o siljci sa z a šitim z a sto r o m ; v o j n ic i s u m o r a li o d b i­
jati p ro la zn ik e i p u tn ik e d a s e za n jim a n e o g le d a j u ili d a ih
n e zaustavljaju.
65. Kad je Sejan spremao prevrat, Tiberije je doduše vi­
dio da se njegov rođendan već službeno slavi i da se njegovi
zlatni kipovi na raznim mjestima poštuju, ali ga je ipak jedva
srušio, i to više lukavošću i prevarom nego carskim ugle­
dom. Ponajprije ga je, naime, da bi ga pod časnom izlikom
uklonio iz svoje blizine, uzeo za druga u svom petom konzu­
latu, kojega se nakon dugog vremena, i to u odsutnosti,
u p r a v o ra d i to g a p r ih v a tio .41 Z atim g a je u lju lja o u varavu
n a d u d a ć e g a u z e ti k a o z e t a u sv o ju p o r o d ic u i p o d ije liti m u
t r ib u n s k u v la st, a o n d a g a je n e o č e k iv a n o n a p a o u p o d lo j i
b ije d n o j o p tu ž b i, m o le ć i iz m e đ u o sta lo g a s e n a to r e n e k a p o ­
ša lju je d n o g a k o n z u la k o ji ć e n jega, o sa m lje n a sta rca , d o v e s ­
ti p r e d n jih s n e k o m v o jn ič k o m p ratn jom . Ali n i ta k o s e n ije
o s j e ć a o sig u r n im b o je ć i s e p o b u n e , p a je n a r e d io d a s e n je­
g o v u n u k D ru z, k o je g a j e j o š u v ije k d rža o u za tv o ru u R im u,
p u s t i n a s lo b o d u u slu č a ju p o tr e b e i p o sta v i z a v r h o v n o g a
z a p o v je d n ik a . D rža o je u p r ip r a v n o sti i la đ e sm išlja ju ć i d a
b je ž i k b ilo k o jim leg ija m a . S n a jv iše litic e p a z io j e n e p r e ­
s t a n o n a z n a k o v e , k o je je, k a k o n e b i v ijesti z a k a sn ile, b io za­
p o v je d io d a s e d ig n u u d a ljin i č im s e što d o g o d i. A li i n a k o n
u g u š e n j a S e ja n o v e u r o t e n ije b io n iš ta sig u rn iji n i m irn iji, p a
k r o z s lij e d e ć ih d e v e t m je s e c i n ije izla zio iz sv o je v ile k o ja s e
z o v e Ijin a v ila 42.
66. N je g o v u n e m ir n u d u šu m u č ile su , o s im toga, razn e
p o g r d e s a s v ih stra n a , j e r g a j e svak i o s u đ e n ik o b a sip a o sva­
k o ja k im p r ije k o r im a u lic e ili p o g r d n im s p is im a k o je b i sta ­
v io n a sje d a la s e n a to r a u k azalištu . T e su p o g r d e o sta v lja le
n a T ib e r ija s a s v im o p r e č n e d ojm o v e: sa d j e o d stid a ž e lio d a
s v e t e p o g r d e o s ta n u n e p o z n a te i sk r iv e n e , a k a tk a d a ih je
p r e z ir a o i j o š ih sa m p o k a z iv a o i ob javljivao. I p a rtsk i kralj
A r ta b a n p o g r d io g a j e u p ism u p red b a c u ju ć i m u u b o jstv a r o ­
đ a k a , o b ič n a u m o r stv a , n je g o v u lije n o s t i r a sip n o st, i p r e p o ­
r u č u ju ć i m u d a s e u b ije i š to p rije za d o v o lji v elik o j i sa sv im
o p r a v d a n o j m ržn ji su g ra đ a n a .
67. N a p o k o n s e sa m s e b i zg a d io t e j e m a lo n e sv u sv o ju
b ije d u p r iz n a o r ije č im a k o jim a je p o č e o je d n o sv o je p is m o
se n a tu : » Š to d a v a m p iš e m , sa b r a n i o c i, ili k a k o d a v a m p i­
š e m , ili š t o d a v a m u o p ć e n e p iš e m u sa d a šn jem s v o m p o ­
ložaju ? A k o zn a m , n e k a m e b o g o v i i b o ž ic e u p r o p a ste stra-
šn ije n e g o š t o o sje ć a m d a svak i d a n p rop ad am !«43
N e k i m is le d a j e o n t o u n a p rijed z n a o sv o jim d a r o m
p r e d v iđ a n ja i d a j e m n o g o p rije p r e d v id io k ak va g a j e d n o m
m ržn ja i s r a m o ta ček a . S to g a j e i o d m a h č im j e p r e u z e o v la st
v e o m a u p o r n o o tk la n ja o n a slo v »O tac d o m o v in e « i z a k letv u
na svoje odluke, da ne bi kasnije b ila veća s ram o ta kad ga
nađu nedostojnim tolikih počasti. I to se d oista m ože raza­
brati iz njegova govora u kojem je o o b a ta p itan ja rasprav­
ljao, a osobito gdje kaže d a će uvijek ostati s e b i je d n a k i da
neće nikada promijeniti svoga značaja d o k le g o d b u d e zdra­
ve pameti; ali da se prim jera ra d i treb a čuvati k a k o se ne bi
senat obvezao na priznanje b ilo čijih djela, j e r se čovjek ka­
kvim nesretnim slučajem m ože p rom ijeniti. N a d ru g o m opet
mjestu kaže: »Ako li kada posum njate u m o j zn ačaj i u moju
odanost prema vam a - ali prije te n e sre ć e že lim d a m e za­
tekne smrt i otme toj prom jeni vašega m išlje n ja o m eni! - ni­
kakve mi časti neće donijeti naziv 'O tac d o m o v in e ', a vama
će pribaviti prigovor d a ste m i ili iz n ep ro m išlje n o sti taj
nadimak podijelili ili d a ste iz n e d o slje d n o sti zapali u
suprotno mišljenje o m eni.«
68. Tiberije je bio krupan i snažan, a stasa izn ad osred ­
njega. Bio je širokih pleća i grudi, a ostali su m u dijelo vi ti­
jela sve dolje do nogu bili razm jerni i sklad n i. L ije v a m u je
ruka bila spretnija i jača, a zglobovi n a njoj tak o čvrsti d a je
svježu i zdravu jabuku m ogao p rsto m p ro b u šiti, a glavu dje­
čaka ili čak mladića raniti zvrčkom . Puti je b io bijele, a kosa
mu je padala nešto niže na zatiljak, tako d a je p o k riv a la i
šiju, što je, čini se, kod njega b ila n a slje d n a o s o b in a . L ice m u
je bilo plemenito, ali puno bubu ljica, k o je su zn ale n en ad a­
no iskočiti. Oči su mu bile vrlo velike, a n e o b ič n o je n a nj§
ma bilo to što je m ogao vidjeti i n o ću i u tam i, ali sam o na
kratak čas i kad ih je iza sna otvorio; p o slije b i o p e t postajale
slabije. Hodao je ukočene i zabačene šije, go to v o u vijek na­
mrštena lica, ponajviše šuteći, a i s n a jb ližim a n ije ništa ili
sasvim malo razgovarao, i to vrlo p o la g a n o i s n e k im gipkim
kretnjama prstiju. Sve je te nem ile i p rk o s n e o s o b in e u njega
već August ne samo zapazio nego ih je često p o k u š a o o p ra v ­
dati pred senatom i narodom , izjavljujući d a su to p riro dn e,
a ne karakterne mane. Zdravlje m u je b ilo iz v an red n o p o ­
voljno, gotovo za čitavo vrijem e n jegova v la d a n ja b ilo je je ­
dva koji put narušeno, p rem da se T ibe rije o d trid esete svoje
godine sam o njemu brinuo p o svojoj volji, b e z liječničke p o ­
moći ili savjeta.
 69 . P r e m a b o g o v im a i v je r sk im o b v e z a m a b io je p r ilič n o
n e m a r a n , j e r j e b i o v r lo o d a n a str o lo g iji i u v je r e n d a s v im e
u p r a v lja su d b in a ; g r o m a s e ip a k p r e k o m je r e b o ja o , a za
m a lo r u ž n ije g a v r e m e n a n o s io j e u v ije k lo v o r o v v ije n a c n a
g la v i, j e r k a ž u d a g r o m n ik a d a n e u d a r a u lo v o r o v list.
70 . S l o b o d n i m u m j e t n o s t im a g r č k o g a i l a t in s k o g je z ik a
v e o m a s e r e v n o b a v io . U la tin s k o m s tilu u g le d a o s e u M esa-
l u K o r v in a , k o ji j e v e ć b io sta r a c k a d g a j e T ib erije k a o m la ­
d ić m a r ljiv o s lu š a o . A li p r e tje r a n o m u s ilje n o š ć u i sitn ič a v o -
š ć u u č i n i o j e sv o j s til ta k o m r a č n im , d a je m n o g o b o lje g o ­
v o r io b e z p r ip r a v e n e g o s p rip r a v o m . S a sta v io j e i lir sk u p je­
s m u k o ja im a n a s lo v Tužaljka zbog smrti Lucija Cezara. P jevao
j e i g r č k e p je s m e p o v o d e ć i s e za E u fo r io n o m , R ija n o m i Par-
t e n ije m . U t im j e p je s n ic im a v e o m a u ž iv a o p a j e n jih o v a d je­
l a i n jih o v a p o p r s ja d a o p o sta v iti u ja v n im k n již n ic a m a
m e đ u s ta r im i u z o r n im p is c im a .44 S to g a s u s e m n o g i u č e n ja ­
c i n a tj e c a li p iš u ć i k o m e n t a r e tim p je s n ic im a i p o s v e ć u ju ć i ih
T ib e r iju . N a jv e ć e j e z a n im a n je p o k a z a o za p o zn a v a n je p riča
i u t o m e j e iš a o d o g lu p o s t i i s m ije šn o s ti. I g r a m a tič a r e j e n a ­
im e - a t e j e lju d e , k a k o s m o v e ć r ek li, o s o b it o v o lio - is k u ­
š a v a o o v a k v im o t p r ilik e p itan jim a: »T ko j e b ila m a ti H ek a-
b in a ? K a k o s e z v a o A h ilej m e đ u d jevojk am a?45 S to s u S ir e n e
o b ič a v a le p je v a ti? « O n o g a d a n a k a d je p rv i p u t u š a o u v ije ć ­
n i c u n a k o n s m r ti A u g u s to v e h tio je za d o v o ljiti d jetin joj lju ­
b a v i i v je r sk o j o b a v e z i p a je p o u z o r u M in o jev u p r in io žrtvu
t a m ja n a i v in a , a li b e z p r a tn je fru le, k a o š to je t o n e k o ć u č i­
n i o M in o j p r ig o d o m sm r ti s v o g a sin a.
7 1 . P r e m d a j e in a č e b io v je št g r čk o m jezik u i la k o s e u
n je m u iz r a ž a v a o , ip a k s e n ije sv a g d je n jim e slu ž io , a n a jv iše
g a s e k lo n io u se n a tu ; k a d j e j e d n o m h tio k azati » m o n o p o l« ,
n a jp r ije j e m o lio z a o p r o š t e n j e š t o m o r a u p o tr ije b iti t u đ u ri­
j e č . Š to v iš e , k a d j e u n e k o m se n a ts k o m za k lju čk u b ila p r o ­
č it a n a g r č k a r ije č » e m b le m « , p r e d lo ž io j e d a s e p r o m ije n i ta
r ije č i m je s to t u đ e p o tr a ž i d o m a ć a , ili, a k o s e n e m o ž e n a ći,
n e k a s e s tv a r izra zi m a k a r o p isiv a n je m s v iš e riječi. K a d je
o d n e k o g v o jn ik a b ilo z a tr a ž e n o n a g r č k o m je z ik u sv je d o ­
č a n s t v o n a s u d u , n a r e d io m u j e T ib erije d a n e sm ije d r u k č ije
o d g o v o r it i n e g o la tin sk i.
 72. S a m o s e d v a p u t a z a č it a v o v r ij e m e s v o j e p o v u č e n o s t i
p o k u š a o v r a titi u R im . P rv i p u t s e n a t r o v e s la r k i d o v e z a o sv e
d o v r to v a u b liz in i » N a u m a h ij e « 46, p o š t o j e p o o b a la m a Ti-
b e r a r a z m je s tio v o j n ič k e s t r a ž e d a u k la n j a j u lj u d e k o ji su
m u d o la z ili u s u s r e t . D r u g i p u t j e A p ije v o m c e s t o m d o š a o d o
s e d m o g a m iljo k a z a . A li o b a j e p u t a s a m o iz d a lj in e b a c io p o ­
g le d n a g r a d s k e z id o v e , a d a n ije u š a o u g r a d , n e g o s e vra tio ,
p r v i p u t iz n e p o z n a t a r a z lo g a , a d r u g i p u t g a j e p r e p la š ilo
z n a m e n je . I m a o j e , n a im e , z a z a b a v u v e l i k u p i t o m u zm iju;
k a d j u j e p o o b ič a j u h t i o iz r u k e n a h r a n it i, n a š a o j u j e izje-
d e n u o d m ra v i; n a t o s u g a g a ta r i o p o m e n u l i n e k a s e č u v a
n a silja m n o š t v a . D o k s e , d a k le , b r z o v r a ć a o u K a m p a n iju ,
u h v a tila g a j e u A s tu r i s la b o s t , a k a d s e o d n je m a l o o p o r a ­
v io , n a s t a v io j e p u t u C ir c e je . D a n e b i d a o p o v o d a su m n ji
d a j e b o le s t a n , o n j e v o j n ič k im ig r a m a n e s a m o p r is u s t v o ­
v a o , n e g o j e j o š s a s v o g a m j e s t a k o p lj i m a g a đ a o v e p r a k o ji je
b io p u š t e n u a r e n u . A li o d m a h g a j e p o g r a b i o g r č u p r sim a ,
i k a k o g a j e u z n o j e n a p r o p u h a o v je ta r , z a p a o j e j o š u t e ž u b o ­
le s t. Ip a k j e iz d r ž a o j o š n e k o v r ij e m e , p r e m d a s e d o v e z a o d o
M iz e n a i p r e m d a o d s v o g a d n e v n o g a r e d a n ij e p r o p u š t a o
n iš ta , p a n i g o z b a i o s t a lih z a b a v a , d j e l o m i c e iz n e u m j e r e n o -
s ti, a d j e lo m ic e r a d i p r e tv a r a n ja . K a d s e , n a im e , n je g o v lije­
č n ik H a r ik lo o p r a š t a o p r ije p u t a n a d o p u s t p a o d la z io s g o z ­
b e , u h v a tio j e T ib e r ija z a r u k u d a j e p o lju b i; T ib e r ij e j e p o ­
m is l i o d a m u j e lije č n ik o p ip a o b i l o , z a t o g a j e p o n u k a o n e k a
j o š o s t a n e i p o n o v o u z m e m j e s t o z a s t o lo m ; z a t im j e p r o d u ­
ž io v e č e r u .47 I u t o m je , m e đ u t im , s t a n j u z a d r ž a o o b ič a j d a
j e s ta ja o n a s r e d b la g o v a o n ic e s l i k t o r o m u z a s e t e s v a k o g a
k o ji s e o p r a š t a o p o j e d in c e p o z d r a v lj a o z o v u ć i g a im e n o m .
73. M e đ u t im j e u s e n a t s k im z a p i s n i c i m a p r o č i t a o d a su
o s lo b o đ e n i, a d a n i s u n i s a s lu š a n i, n e k i o p t u ž e n i c i o k o jim a
j e o n s a m o k r a tk o n a p is a o d a ih j e p r ij a v it e lj im e n o v a o k a o
s u m n jiv e , i n iš t a d r u g o ; v i d e ć i d a g a p r e z ir u , T ib e r ij e za šk ri-
p i z u b im a i o d l u č i d a s e p o š t o - p o t o v r a t i n a K a p r e ju , n e n a ­
m je r a v a ju ć i p o d u z im a t i n iš t a n a la k u r u k u d o k n e d o đ e n a
s ig u r n o m je s to . A li g a z a d r ž e o lu j e i s v e j a č a n j e g o v a b o le s t ,
t e o n s k o r o n a k o n t o g a u m r e u v ili L u k u lo v o j u s e d a m d e s e t
i o s m o j g o d in i ž iv o ta , u d v a d e s e t i t r e ć o j g o d in i s v o j e v la d a ­
v in e , 16. o ž u jk a za k o n z u lo v a n ja G neja A cer o n ija P ro k u la i
G aja P o n c ija N ig r in a (37).
N e k i m is le d a m u je G aj37 d a o o tro v k oji p o la g a n o d jelu je
i u n išta v a ; d r u g i k a ž u d a s u m u u sk ra tili h ra n u k o ju j e zatra­
ž io k a d g a je p u s t ila n e n a d a n a grozn ica, n e k i o p e t d a s u ga
u g u š ili j a s t u k o m 48 k a d s e o s v ije s tio i zatražio p r ste n , k oji s u
m u s k in u li d o k je le ž a o u n e sv je stic i. S e n e k a 49 p iš e d a j e T i­
b e r ij e , v id e ć i d a m a la k š e , sk in u o p rsten , k a o d a g a ž e li n e-
k o m e p r e d a ti, i d r ž a o ga n e k o v rijem e u ru ci, za tim ga je
o p e t s t a v io n a p r s t i stis n u v š i lijev u ru k u le ž a o d u g o n e p o ­
m ič a n ; n a je d n o m j e p o č e o d o ziv a ti slu g e, a k ad m u s e n itk o
n ije o d a z iv a o , u s t a o je , a li j e n e d a le k o o d p o ste lje , k a k o s u
g a s i l e o s t a v ile , p a o m rta v.
7 4 . N a p o s lje d n ji sv o j r o đ e n d a n v id io j e u sn u A p o lo n a
T e m e n s k o g a 50. Taj j e A p o lo n o v k ip b io iz v a n r e d n e v e lič in e
i u m j e t n ič k e v r ije d n o sti, a T ib erije g a j e d a o d o p r e m iti iz Si-
r a k u z e u R im d a g a p o sta v i u k n jižn icu n o v o g a h ram a. U sn u
m u j e A p o lo n o b ja v io d a o n v iš e n e ć e m o ć i izvršiti n je g o v u
p o s v e t u . N e k o lik o d a n a p rije T ib erijev e sm rti s r u š io s e o d
p o t r e s a s v j e t io n ik n a K a p reji. U M izen u s e p e p e o k oji j e o s ­
t a o o d ž a r a i u g lje n a š t o s u ga d o n ije li za grijanje b la g o v a o ­
n ic e , a li s e v e ć u g a s io i d u g o stajao h la d a n , n a je d n o m p o d -
v e č e r z a p a lio i n e u m o r n o sv ije tlio d o k a sn o u n o ć.
7 5 . N je g o v a j e sm r t t o lik o ra zv eselila n arod , d a s u n a
p r v i g la s o n joj j e d n i tr č a li o k o lo i vikali: »S T ib erijem u Ti-
b er!« , a d r u g i s u m a jk u Z em lju i b o g o v e M an e m o lili n e k a
m r t v o m e T ib eriju n e d a ju d r u g o m je sto n e g o m e đ u p ro k let-
n ic im a ; d r u g i s u s e o p e t p rijetili d a ć e n je g o v o tije lo k u k o m
p o t e z a t i i b a c it i n iz G e m o n s k e stu b e, o g o r č e n i n o v im u ža s­
n im č i n o m k o ji s e d o g o d io p o v r h u s p o m e n e n a n ek a d a šn ju
c a r e v u o k r u tn o s t. K a k o je , n a im e , p o se n a ts k o m za k lju čk u
b i l o o d r e đ e n o d a s e sm r tn a k azn a n a d o su đ e n ic im a s m ije iz­
v r š iti i s t o m d e s e t i d a n n a k o n o su d e , d o g o d ilo s e slu č a jn o d a
s u n e k i im a li b iti s m a k n u ti u p r a v o o n o g a d a n a k ad j e stig la
v ij e s t o T ib erijev o j sm rti. Ti su n e sr e tn ic i d o ziv a li lju d sk u
p o m o ć , a li k a k o j o š Gaj n ije b io d o š a o u R im te n ije b ilo n i­
k o g a k o m u b i s e m o g li o b r a titi sv o jo m m o lb o m , č u v a r i s u
ih , d a n e b i u č in ili š t o p r o tiv d o b iv e n e n a red b e, za d a v ili i b a ­
cili ih niz Gemonske stube.51 Tako je jo š ja č e p o r a s la mržnja,
kao da i poslije smrti tiraninove vla d a n jego va okrutnost.
Kad je povorka s njegovim tijelom k re n u la iz M izena, počeli
su neki vikati da ga treba radije odnijeti u A telu i ondje ga
u amfiteatru m alo popržiti.52 A li vojnici su g a ip ak donijeli
u Rim, gdje je svečano spaljen i sahranjen.
76. Oporuku je u dva p rim jerka način io d vije go d in e pri­
je svoje smrti; jedan je prim jerak n ap isao sv o jo m rukom , a
drugi je napisao njegov slobodnjak; o b a su p rim jerk a bila
jednaka, a dao ih je potpisati i najnižim lju dim a. U toj je opo ­
ruci postavio za baštinike na jed n ak e d ijelo v e svoje unuke
Gaja, sina Germ anikova, i Tiberija, sina D ruzo va, i ujedno
odredio da jedan drugom e im a biti baštinik. Ostavio je i
mnogo zapisa, m eđu ostalim a i vestalinkam a, ali i svim voj­
nicima zajedno, a rim skom e p u k u p ojed in ačn o , a posebn o
predstojnicima uličnih četvrti.
 G aj K a ligu la

1. G e r m a n ik , o t a c G aja C ezara, sin D ru za i m la đ e A n to ­

n ije , b io j e p o s in j e n o d s v o g a s tr ic a T ib erija (44); k v e stu r u je
v r š io p e t g o d in a p rije z a k o n s k e d o b i (+7), a p o slije n je o d ­
m a h k o n z u la t (12); z a tim j e b io p o s la n k v o jsc i u G erm ani ju
K a d s u s e n a v ije s t o sm r ti A u g u sto v o j (14) s v e leg ije u p o m o
p r o t iv ile d a p riz n a ju T ib erija za c a ra i G erm a n ik u n u d ile v r­
h o v n u v la s t u d rža v i, o n ih j e sm ir io , n e z n a s e d a li v e ć o m
o d a n o š ć u p r e m a o c u ili v e ć o m o d ije š ito š ć u ; p o b ije d iv š i n a­
s k o r o n e p r ija te lja p r o s la v io je tr iju m f (16). Z atim je p o d ru g i
p u t p o s t a o k o n z u l (18), a li j e j o š p rije n a stu p a slu ž b e m o r a o
o t ić i iz R im a d a u s p o s ta v i m ir n a Isto k u . K ad j e p o b ije d io
a r m e n s k o g a k ralja, a K a p a d o k iju p r e tv o r io u rim sk u p r o v in ­
ciju , u m r o j e u t r id e s e t i č e tv r to j g o d in i ž iv o ta (19) u A n tio-
h iji n a k o n d u g e b o le s t i, a s u m n ja lo s e d a j e b io o tro v a n . Jer
o s im m o d r ih p je g a k o je s u s e p o k a z a le p o č ita v u n je g o v u ti­
je lu , i p j e n e k o ja m u j e u d a r a la n a u sta , n a š lo s e ta k o đ e r n a ­
k o n s p a ljiv a n ja tije la m e đ u k o s tim a n je g o v o s r c e n e o š t e ć e ­
n o; a z a s r c e s e m is li d a im a ta k v o sv o jstv o d a s e n e m o ž e
v a t r o m u n iš t it i a k o j e n a p o je n o o t r o v o m .1
2. G e r m a n ik je , k a k o s e o p ć e n it o m islilo , u m r o s p le tk o m
c a r a T ib erija , k o je m u j e u t o m z d u š n o p o m a g a o G nej P izon .
P iz o n j e u is t o v r ije m e b io n a m je s n ik u Siriji, a n ije k r io d a
s e m o r a z a m je r iti ili o c u ili sin u , k a o d a u p r a v o ta k o m o r a
b iti; s t o g a j e G e r m a n ik a , k a d j e v e ć b io b o le sta n , n a p a o naj­
o š tr ijim r ije č im a i n e p r ija te ljsk im d je lim a p r e k o r a č iv š i s v a ­
ku- m je r u . Z b o g t o g a j e n a k o n p o v r a tk a u R im b io g o t o v o
r a s tr g a n o d n a r o d a , a s e n a t g a j e o s u d io n a sm r t.2
 3. U G erm a n ik u su , k a k o j e d o v o lj n o p o z n a to , b ile uh
žen e sv e tje le sn e i d u š e v n e v r lin e k a o n i u k o g a d ru goe •
njega je b ila o s o b it a lje p o ta i h r a b r o s t , iz v a n r e d n a dar* •*
to st u g rčk o m i r im s k o m g o v o r n iš t v u i k n již e v n o s ti, neob*"
čn a d o b ro ta te d iv n o i u s p j e š n o n a s t o j a n j e d a s te k n e n a k iti
n o st ljudi i d a za slu ž i n jih o v u lju b a v . S n je g o v o m ljepotom
n isu b ile u p o tp u n o m s k la d u n j e g o v e m r š a v e n o g e , ali su se
i o n e m a lo -p o m a lo is p u n ile u s lij e d r e d o v i t o g ja h a n ja poslije'
jela. N ep rijatelja j e č e s t o u b ija o u b o r b i p r s a o p rsa . N a sudu
je n a stu p a o k a o g o v o r n ik j o š i o n d a k a d j e v e ć p r o sla v io tri­
jum f. M eđ u o sta lim s p o m e n ic im a s v o g a k n již e v n o g a rada
o sta v io je i n e k o lik o g r č k ih k o m e d ij a . K o d k u ć e i v a n i b io je
v eo m a srd a ča n , u s lo b o d n e i s a v e z n ič k e g r a d o v e u lazio je
uvijek b ez lik to r s k e p ra tn je. A k o j e g d je s a z n a o z a grobove
sla v n ih m u žev a , p r in o s io j e n j ih o v im d u š a m a p o sm r tn e žr­
tve. K ad je o d lu č io d a s ta r e i r a s p r š e n e o s t a t k e p o g in u lih u
n esretn o j V arovoj b itk i s a h r a n i u j e d a n g r o b , p r v i j e pristu*
p io d a ih v la stito m r u k o m k u p i i n o s i n a j e d n o m je s to . I pre­
m a svojim p r o tiv n ic im a , k a k v i s u g o d b ili i iz k a k v ih god ih
je razloga stek a o , b io j e u v ije k t a k o b la g i p o p u s t ljiv d a se i
n a P izona, k oji je n je g o v e o d lu k e u k i d a o i n je g o v e klijente
zlostavljao, n ije m o g a o p rije lju titi d o k n ije s a z n a o d a ovaj na
n jega n a p a d a u p o tr e b lja v a ju ć i tr o v a n je i č a r a n j e 3. Pa i tada
je u č in io sa m o to d a m u j e p o o b ič a j u p r e d a k a ja v n o otka­
zao prijateljstvo, a sv o jim j e p r ij a te lj im a p o v j e r io b r ig u da ga
o sv e te ak o se n je m u š t o d o g o d i.
4. Za te sv o je v r lin e p o ž e o j e n a jb o g a t iji p lo d , je r su ga
njegovi to lik o cije n ili i v o lje li d a s e A u g u s t - n e ć u d a sp om i­
njem o sta le n je g o v e r o đ a k e - d u g o k o le b a o n e b i li n jega od­
red io za sv o g a n a slje d n ik a i n a p o k o n j e o d r e d i o d a ga Tibe­
rije p o sin i. U n a r o d u je b io ta k o o b lju b lj e n d a m n o g i prip o­
vijedaju k ak o ga je, k a d g o d j e k a m o d o la z io ili o d a k le od­
lazio, d o ček iv a la i isp r a ć iv a la t o lik a s v j e t in a d a j e katkada
d o sp io u živ o tn u o p a sn o st; k a d s e iz G e r m a n ije p o s lije ugu­
še n e b u n e v ra ća o k u ći, iz a š le s u m u n a d o č e k s v e pretorijan-
sk e k o h o rte, p r e m d a je b ilo o b ja v lje n o d a iz a đ u s a m o dvije,
a sav je rim sk i n a ro d b e z r a z lik e s p o la , d o b i i s ta le ž a nagr-
n u o iz grada sv e d o d v a d e s e t o g a m iljo k a z a .
 5. Š to se , m e đ u tim , o n je m u m islilo , p ok azalo s e k u d ik am o
ja sn ije i sn a žn ije p r ilik o m n jegove sm rti i p oslije nje. N a d an
n je g o v e sm r ti b a ca li s u lju d i k am en je n a h ram ove, ru šili žrtve­
n ik e b o žje, n e k i su sv o je k u ć n e b o g o v e p o b a ca li n a u licu , a
d je c u r o đ e n u n a taj d a n izložili. D ap ače, kažu d a su i strani n a­
r o d i k o ji s u ra to v a li m e đ u so b o m ili p rotiv R im a pristali n a
p r im ir je k a o d a se ra d i o n jih ovoj d om aćoj i n arod n oj žalosti.
N e k i s u m a li k raljevi o šiš a li b radu, a svojim žen a m a obrijali
g la v u u z n a k n a jv e ć e žalosti; što v iše , i kralj kraljeva4 o b u stavio
j e sv o je lo v a č k e v ježb e i g o z b e sa svojim velik ašim a, a to je k od
P arta t o lik o k a o k o d n a s o b u sta v a su d o v a n ja
6. U R im u j e n a p rv i g la s o njegovoj b o lesti n arod b io k ao
g r o m o m o š in u t t e j e ža lo sta n o č e k iv a o n o v e vijesti. K ad se n a­
p o k o n v e ć u v e č e r iz n e n a d a p r o šir io glas, o d n ep ozn atih začet­
nik a, d a j e G erm a n ik o zd ra v io, , n agrn u li su od asvu d ljudi s
b a k lja m a i ž r tv e n im živ o tin ja m a n a K ap itol te su m a lo n e raz­
v a lili v ra ta n a h ra m u , sa m o d a n e b i što zadržalo o n e koji su
ž e lje li d a iz v r še zavjete. T ib erija su iz sn a p rob u d ili glasovi gra­
đ a n a k o ji s u s i m e đ u s o b n o čestita li i sa sv ih stran a skandirali:
» S p a še n j e R im , s p a š e n a j e d o m o v in a , sp a šen je Germanik!«
A li k a d s e n a p o k o n o b ja v ilo d a je u m ro, n ije s e n ik ak vom u t­
je h o m , n ik a k v im p r o g la sim a d a la o b u zd a ti n arod n a žalost,
n e g o j e p o tr a ja la i u sv e č a n e d a n e m je se c a p r o s in c a 5 Slavu
p o k o jn ik a i č e ž n ju z a n jim p o v e ć a la su jo š grozn a vrem en a
k o ja s u d o š la p o s lije n je g o v e sm rti, je r su svi m islili, i n e bez
razlog a , d a j e T ib erije iz p o što v a n ja i strah a p red njim su sp re­
za o sv o ju o k r u tn o s t, k o ja j e d o sk o r a izb ila n a vidjelo.
7. G e r m a n ik j e b io o ž e n je n A g rip in o m , k ćerk o m M arka
A g r ip e i Ju lije; o d n je j e im a o d e v e te r o d jece; d v o je m u je
u m r lo j o š u k o lije v c i, a j e d n o v e ć u d ječačk oj d o b i. T o j# b io
iz v a n r e d n o u m ilja t d je č a k , ta k o d a j e U v ija n jeg o v u slik u
k a o K u p id o n o v u p o s v e t ila u h ra m u K a p ito lsk e V en ere, a
j e d n u j e A u g u st s m j e s t io u sv o ju sp a v a o n ic u i lju b io j e kad
g o d j e u la z io . O sta la s u d je c a p reživ jela oca, tri kćeri: Agri-
p in a , D r u ž ila i L ivila, r o đ e n e u tri u z a sto p n e god in e; i isto to ­
lik o sin o v a : N e r o n , D ru z i Gaj C ezar. N e r o n a j e i D ruza se n a t
k a sn ije n a o p tu ž b u T ib erijev u p r o g la sio v e le iz d a jn ic im a 6
8. Gaj C eza r r o d io s e 31. k o lo v o z a za k on zu lovan ja sv o g a
o c a i G aja F o n te ja K a p ito n a (+12). M jesto n jegova ro đ en ja
 ne može se pouzdano utvrditi zb o g o p rečn ih vijesti o tom
Gnej Lentul Getulik piše d a se r o d io u Tibu ru , Plinije Se’
kundo, da se rod io u zemlji T re veran a u selu Ambitarviju i v
nad Koblenza, a za dokaz navodi d a se o n d je pokazuje žrtve
nik s natpisom » U p o vo d u A grip in in a p o r o d a «.7 Stihovi koii
su se proširili odm ah nakon njegova d o la sk a n a vlast ukazu«
ju na to da se ro d io kod legija u zim sk o m taboru:

»Rođen k o d vojske je on, u ša to ru o č e v u hranjen,

P ovoljan bješe to zn ak da će za d o b iti vlast.«

Ja u službenim isp ravam a8 n alazim d a se ro d io u Anciju,

Getulika p obija Plinije p rim jeću ju ći d a je lagao iz laskanja,
kako bi pohvali m lado ga i taštog v la d a ra d o d a o nešto i iz
grada posvećenog H erkulu, a u p o trije b io je tu laž još smio-
nije što se otprilike go d in u d a n a p rije to ga G erm aniku u Ti­
buru rodio sin koji se ta k o đ e r zvao G aj Cezar, a to je bio
onaj ljupki dječak čiju sm o p re ra n u sm rt g o re spomenuli.
Plinija pobija kronologija. Pisci, naim e, koji su pisali Augu-
stovu povijest slažu se u tom d a je G e rm a n ik b io poslan u
Galiju istom poslije svoga konzulata, k a d se već rodio Gaj.
Plinijevo mišljenje ne b i sm io ništa p otk rijep iti ni natpis na
žrtveniku, je r je A gripina u o n o m k raju d v a p u ta rod ila kćer,
a svaki se p oro d bez razlike djetetova s p o la zove »puerpe­
rium « je r su stari i djevojke zvali »p u e r a e « (m jesto »puel­
lae«), kao što su i dječake zvali »p u e lli« (m jesto »p u e ri«). Sa­
čuvano je i Augustovo pism o što ga je n e k o lik o mjeseci prije
svoje smrti napisao svojoj unuci A grip in i i u n jem u o istome
Gaju piše ovo (u to, naime, vrijem e nije više b ilo na životu
nijednoga drugoga djeteta toga im ena): »J u čer sam se dogo­
vorio s Talarijem i Azilijem d a dječaka G a ja p o v e d u sa so­
b om 18. svibnja, ako bo go vim a b u d e p o volji. O sim toga ša­
ljem s njim od svojih ro b o v a liječnika za k o jega sam pisao
Germ aniku da ga m ože zadržati ako hoće. B u d i zdravo, dra­
ga m oja Agripino, i nastoj d a zdrava stigneš k svom e Germa­
niku,« Iz ovoga je, mislim, dovoljn o jasn o d a se Gaj nije mo­
gao roditi ondje kam o je istom u d o b i o d blizu dvije godine
bio odveden iz Rima. I vjerodostojnost spom en utih stihova
pobija se istom tom činjenicom, i to tim lakše što su stihovi
n e p o z n a t a a u to r a . T r e b a d a k le v je r o v a ti o n o m s v j e d o č a n ­
s t v u k o je j e d i n o p r e o s ta j e , a t o j e s v j e d o č a n s tv o ja v n e is p r a ­
v e , p o g o t o v o k a d j e Gaj o d s v ih m je s ta i b o r a v iš ta u v ije k naj­
v iš e c ij e n io A n cij i v o lio g a k a o r o d n o m je s to , a p r ip o v ije d a
s e t a k o đ e r d a j e s m iš lj a o d a o n a m o p r e n e s e s j e d iš t e v la s ti i
d v o r a k a d m u j e d o s a d io R im .
9. N a d im a k K a lig u la 9 d u g u je v o jn ič k o j ša li, j e r s e o d g a ­
ja o m e đ u v o j n ic im a i n o s i o o d ij e lo o b ič n a v o jn ik a . K o lik u je ,
o s i m to g a , k o d n jih z b o g t o g sv a k id a š n je g d r u g o v a n ja u d je ­
t in j s t v u s t e k a o lju b a v i p r iv r ž e n o s t, v id je lo s e n a jv iš e k a d je
p o s lij e A u g u s t o v e s m r t i sa m , b e z s u m n je , s a m o s v o jim p o ­
g le d o m u m ir io b u n t o v n e v o jn ik e k o ji s u sr ta li u n e p r o m i­
š lj e n č in . N is u s e , n a im e , u m ir ili d o k n is u v id je li d a g a z b o g
o p a s n o s t i o d p o b u n e n a m je r a v a ju u k lo n it i iz ta b o r a i p r e ­
d a ti u o b liž n ji g r a d n a č u v a n je ;10 ta d a ih j e is t o m o b u z e lo k a ­
ja n je , u h v a tili s u n je g o v a k o la i z a d r ž a li ih , m o le ć i n e k a im
s e n e č in i ta sr a m o ta ;
• 10. P r a tio j e s v o g a o c a i n a v o j n o m p o h o d u u S iriju . P o
p o v r a t k u o d a n d e s t a n o v a o j e n a jp rije k o d s v o je m a jk e, a p o ­
s lij e n je z in a p r o g o n s t v a k o d s v o je p r a b a b e L ivije A u gu ste;
k a d j e o n a u m r la (2 9 ), o d r ž a o jo j j e n a F o r u m u p o h v a ln i g o ­
v o r , a j o š j e n o s i o d je č a č k u t o g u . Z a tim s e p r e s e lio k svojoj
b a k i A n to n iji, a k a d j e b i o u d e v e t n a e s t o j g o d in i živ o ta , p o ­
z v a o g a j e T ib e r ije k s e b i n a K a p reju , g d je j e u j e d a n is ti d a n
o b u k a o m u ž e v n u t o g u i p r v i p u t o š iš a o b r a d u , a li b e z ik a k v e
s v e č a n o s t i k a k v a s e p r o s la v ila n a d a n p u n o lj e t n o s t i n je g o v e
b r a ć e . T u s u g a s v a k o ja k im z a s je d a m a is k u š a v a li lju d i k o ji
s u g a h tje li n a m a m it i ili n a tje r a ti d a s e p o tu ž i, a li o n im n i­
k a d a n ije d a o n ije d n u p r ilik u z a to , j e r je , č in i se , ta k o z a b o ­
r a v io n e s r e t a n u d e s s v o jih , k a o d a s e n ije d n o m e o d n jih n ije
n iš t a z lo d o g o d ilo . Š to j e p a k s a m im a o p r e tr p je ti, p r e k o
t o g a j e p r e la z io u p r a v o n e v je r o ja tn im p r e tv a r a n je m , a p r e ­
m a s v o m e d je d u i n je g o v o j o k o lin i v la d a o s e ta k o p o k o r n o ,
d a j e s p o t p u n im p r a v o m o n je m u b ilo r e č e n o d a n ik a d a
n ije b ilo b o lje g a r o b a n i g o r e g a g o s p o d a r a
11. A li v e ć ta d a n ije m o g a o o b u z d a v a ti sv o ju s k lo n o s t o k ­
r u t n im i s r a m o t n im n e d je lim a , n e g o j e s n a jv e ć im u ž itk o m
p r is u s t v o v a o m u č e n ju i s m a k n u ć u lju d i n a sm r t o s u đ e n ih ;
 n o ću je s v la su ljo m n a g la v i i u n e k o j d u g o j o d j e ć i o b ila z io
p o k rčm a m a i b lu d iliš tim a , a s n a j v e ć o m j e s t r a š ć u p o la z io
na k a za lišn e p r e d s ta v e s p l e s o m i g la z b o m . T ib e r ij e j e s v e to
rad o d o p u šta o , n a d a ju ć i s e d a b i s e t i m z a b a v a m a m o g la
u k rotiti n jeg o v a s u r o v a n a r a v . N ju j e o š t r o u m n i s t a r a c tako
p o tp u n o p ro zreo , d a j e v i š e p u t a iz ja v ljiv a o : »G a j ž iv i n a p ro ­
p ast m oju i sv ih lju d i, i j a o d g a ja m z m i j u r i m s k o m n a r o d u ,
a kugli zem a ljsk o j F a e to n t a .« 11
12. K ratko v r ije m e n a k o n t o g a o ž e n i o s e J u n ij o m K lau-
d ilom , k ćerk o m v r lo u g le d n a č o v j e k a M a r k a S ila n a . Z a tim je
b io im en o v a n za a u g u r a n a m j e s t o s v o g a b r a t a D r u z a , a li jo š
prije n eg o j e b io u v e d e n u a u g u r s k u s l u ž b u , b i o j e p r o m a k ­
nu t za v elik o g a s v e ć e n ik a »za s ja jn o p r i z n a n j e n j e g o v e d je ti­
nje ljubavi i n je g o v ih p r ir o d n ih s p o s o b n o s t i « ; k a k o j e d v o r
v eć b io p u st i liš e n s v ih d r u g ih s t u p o v a n a s l j e d s t v a , j e r j e i
Sejan v e ć b io su m n jiv , a m a lo k a s n ij e i s r u š e n , t o j e Gaj
m a lo -p o m a lo d o b iv a o n a d u d a ć e n a s l i j e d i t i T ib e r ija . D a bi
tu n ad u što v iše u č v r s tio , G aj j e p o s l i j e s m r t i s v o j e ž e n e Ju-
nije, koja m u j e u m r la u p o r o d u , z a v e o E n ij u N e v ij u , ž e n u
p retorijan sk og p r e fe k ta M a k r o n a , o b e ć a v š i j o j i ž e n i d b u a k o
d o đ e n a vlast; to jo j j e z a ja m č io n e s a m o z a k l e t v o m n e g o i
v la sto ru čn im p ism o m . P o š to j e s n j e z i n o m p o m o ć u p r e d o -
b io M akrona, d a o j e o tr o v a ti T ib e r ija , k a k o n e k i m i s l e , z a tim
je, d ok je ovaj jo š d isa o , z a p o v j e d io d a m u s k i n u p r s t e n , a
b u d u ći d a s e č in ilo d a g a o v a j n e p u š t a , z a p o v j e d i o j e d a
bace n a n jega ja stu k , i j o š m u j e v l a s t i t o m r u k o m z a t is n u o
grlo; slo b o d n ja k a k o ji j e n a taj g r o z a n č i n g l a s n o z a v ik n u o
d ao je sm jesta p r ib iti n a križ. T a p r i č a n ij e t a k o n e v je r o ja tn a ,
jer n ek i p isc i sv je d o č e d a j e Gaj s a m p o s l i j e p r iz n a o , n e d o ­
d u še d a je izv ršio to u b o js tv o , a li d a g a j e n e k o ć sm iš lja o .
H valio se n a im e u v ijek , k a d g o d j e s p o m i n j a o s v o j u d je tin ju
ljubav, kako je, d a b i o s v e tio s m r t s v o j e m a j k e i b r a ć e , u š a o
s b o d ežo m u T ib erijev u s p a v a o n ic u d o k j e o v a j s p a v a o , ali
ga je n a d vlad ala s a m ilo st p a j e b a c io o r u ž j e i o t iš a o ; T ib e r ije
da je to d o d u še o p a z io , a li s e n ije u s u d i o o d r e d i t i ik a k v u
istragu ili kaznu.
13. Tako je K a lig u la d o š a o n a v la s t i i s p u n i o ž e lj e r im ­
skoga naroda, a k o n e i c ije lo g a č o v j e č a n s t v a , j e r j e b io n a jm i­
liji v la d a r n e s a m o n a jv e ć e m d ije lu p r o v in cija la ca i vojn ik a,
o d k o jih g a j e v e ć in a u p o z n a la j o š k a o d ije te, n e g o i s v im sta ­
n o v n ic im a R im a , k o ji s u sa č u v a li u s p o m e n u n a n je g o v a o c a
G e r m a n ik a i s a m ilo s t z a g o to v o u n iš te n u p o r o d ic u . Č im je,
d a k le , k r e n u o iz M izen a , p r e m d a j e iša o u ža lo b n o j o d je ć i i
p r a tio s p r o v o d T ib erijev , ip a k je sv u d a n a ila zio n a žrtv en ik e,
ž r tv e n e ž iv o tin je i n a z a p a lje n e b a k lje, a d o č e k iv a la ga nati-
s n u ta g o m ila o d u š e v lje n ih lju d i k o ji s u m u d o v ik iv a li d o b r e
ž e lje i zv a li ga: z v jezd ice, p ile š c e , sr d a šc e , m ezim č e!

14. K a d j e u š a o u R im , o d m a h j e je d n o d u š n im p rista n ­
k o m s e n a ta i sv je tin e , k o ja j e p r o v a lila u v ijećn icu , p o n ište n a
T ib e r ije v a o d r e d b a u o p o r u c i k o jo m j e sv o g a d r u g o g a u n u ­
k a ,12 k o ji j e j o š b io u d je ča čk o j d o b i, o d r e d io za su b a štin ik a
K aligu li; u je d n o j e K a lig u li p r e d a n a n e o g r a n ič e n a v la st u d r­
žavi; v e s e lje n a r o d n o b ilo j e p r ito m ta k o v e lik o , d a j e u p rva
tri m je s e c a , i t o n e p o tp u n a , k a k o s e p rip o v ijed a , zak lan o
p r e k o s t o i š e z d e s e t t is u ć a ž r tv en ih životinja. K ad je zatim
p o s lije n e k o lik o d a n a K a lig u la o tp lo v io n a n ajb liže o to k e
K a m p a n ije, u č in je n i s u za v jeti za n je g o v p ovratak , a n itk o
n ije p r o p u š ta o n i n a jm a n ju p r ilik u d a za sv jed o či n e m ir i za­
b r in u to s t za n je g o v ž iv o t i zd ravlje. A k ad j e j e d n o m o b o lio ,
g r a đ a n i s u p r o v o d ili n o ć i n a u lic a m a o k o p a la če, a n a šlo s e
lju d i k o ji s u s e za v jeto v a li d a ć e za ozd ravljen je b o le sn ik o v o
n a s tu p iti k a o g la d ija to ri, a n e k i s u za v jeto v a li i svoj ž iv o t o b ­
j a v iv ši t o u ja v n o m o g la su . K toj n eizm jer n o j ljub avi građ an a
p r id r u ž ila s e i v e lik a p r iv r ž e n o s t stran aca. T ak o je p artsk i
kralj A rtab an , k o ji j e u v ijek p o k a z iv a o m ržn ju i p rezir p rem a
T ib eriju , sa m o d s e b e za tra žio p rija teljstv o K aligu lin o; d o ša o
j e n a ra zg o v o r s c a r e v im n a m je sn ik o m (u S iriji) i p reša o
p r e k o E u fra ta d a s e p o k lo n i r im sk im o rlo v im a i b o jn im zn a­
k o v im a t e lik o v im a ca rev a .
15. K a lig u la j e i sa m n a sto ja o ste ć i n a k lo n o s t ljud i sv a k o ­
ja k im u g a đ a n jem n a ro d u . P o što j e T iberiju p r e d n a ro d o m
o d r ž a o p o h v a ln i g o v o r liju ći o b iln e su z e i p o što g a j e sjajn o
sa h ra n io , o d m a h s e p o ž u r io n a Pandatariju i P on ciju d a
o d a n d e p r e n e s e u R im p e p e o m ajk e i brata, p r e m d a j e b ilo
n e m ir n o v rijem e, k a k o b i s e što ja sn ije p ok azala n jeg o v a dje-
 tin ja lju b a v . P r is t u p io j e o n a m o p u n p o š t o v a n j a i v la stito m
j e r u k o m s p r e m i o o s t a t k e u ž a r u . S j e d n a k i m t e a t r a ln im sja­
j e m d o v e z a o ih j e n a s v o j o j d v o v e s l a r k i u O s tiju , z a ta k n u v ši
z a s ta v u n a k r m u , a o d a n d e p o T i b e r u u R im , g d j e ih j e po
n a ju g le d n ij im č l a n o v i m a v i t e š k o g a s t a l e ž a o k o p o d n e u z v e­
lik o m n o š t v o n a r o d a d a o n a d v o j im n o s i l i m a u n i j e t i u M au­
z o le j. U s t a n o v io im j e g o d i š n j e p o s m r t n e s v e č a n o s t i , a m ajci
o s i m t o g a c i r c e n s k e ig r e i k o la , n a k o j i m a b i s e n je z in kip
v o z io u s v e č a n o m o p h o d u . N a u s p o m e n u s v o g a o c a n azv a o
j e m j e s e c s e p t e m b a r i m e n o m » G e r m a n ik « . N a t o j e s v e časti
š t o ih j e ik a d a L iv ija A u g u s t a d o b i l a , j e d n i m j e d i n i m s e n a t­
s k im z a k lj u č k o m p r e n i o n a s v o j u b a k u A n t o n ij u . S v o g a stri­
c a K la u d ija , k o ji j e d o t a d a b i o s a m o r i m s k i v it e z , u z e o j e za
s v o g a k o l e g u u k o n z u l a t u (3 7 ). S v o g a b r a t a T ib e r ij a p o s in io
j e n a d a n n j e g o v e p u n o l j e t n o s t i i i m e n o v a o g a v o đ o m m la ­
d e ž i.13 S o b z ir o m n a s v o j e s e s t r e o d r e d i o j e d a s e k o d sv ih
z a k le t a v a d o d a ju rije č i: » T a k o đ e r n e ć u l j u b i t i s e b e i svoju
d je c u v e ć m a n e g o š t o l j u b im G a ja i n j e g o v e s e s t r e ! « I s t o je
t a k o o d r e d i o d a s e iz v j e š t a j im a k o n z u l a n a p o č e t k u d od aje:
» B ilo t o d o b r o i s r e t n o z a G a ja C e z a r a i n j e g o v e se str e !«
J e d n a k o m je ž e ljo m d a o m ili n a r o d u , p o m ilo v a o s v e o su ­
đ e n i k e i p r o g n a n ik e ; s v e j e o p t u ž b e , a k o s u k o j e o s t a l e iz p r i­
ja š n j e g a v r e m e n a , d a o p o n i š t it i , s v e j e z a p i s n i k e k o ji s u se
o d n o s i l i n a p a r n ic e n j e g o v e m a j k e i b r a ć e , d a n e b i u b u d u ć e
k o je m d o u š n i k u i l i s v j e d o k u z a d a v a l e s t r a h a , d a o d o p r e m it i
n a F o r u m i s p a lit i, z a z v a v š i n a jp r ij e b o g o v e z a s v j e d o k e d a
n ije n iš t a n i č it a o n i d o t a k n u o . K a d m u j e n e t k o h t i o p r e d a ti
p i s m e n u p r ija v u d a s e s p r e m a n a p a d a j n a n j e g o v ž iv o t , n ije
j e h t i o p r im it i, t v r d e ć i d a n ij e n i š t a s k r i v i o z b o g č e g a b i ga
n e t k o m o g a o m r z iti! I s t o j e t a k o iz j a v io d a n e m a u š i z a d o ­
u š n ik e .
16. T ib e r ij e v e p o m a g a č e u n j e g o v i m n e p r i r o d n i m p o ž u ­
d a m a h t i o j e K a lig u la p o t o p i t i u m o r e , i s a m o s e t e š k o m m u ­
k o m d a o n a m o l i t i t e ih j e s a m o p r o g n a o iz R im a . S p i s e T ita
L a b ije n a , K r e m u c ij a K o r d a i K a s ij a S e v e r a , š t o s u s e n a t s k im
z a k lj u č c im a b ili u n i š t e n i , d o p u s t i o j e p o n o v n o s a b r a t i, p o s j e ­
d o v a t i i č it a ti, iz ja v iv ši: » M e n i j e n a j v i š e s t a l o d o t o g a d a se
sv i d o g a đ a ji p r e d a j u p o t o m s t v u .« S t a t i s t i k u c a r s t v a , k o ju je
 A u g u s t o b ič a v a o o b ja v ljiv a ti, a li j u j e T ib e r ije p r o p u s t io , K a-
lig u la j e p o n o v o o b ja v io . Č in o v n ic im a j e d a o s l o b o d u u iz r i­
c a n ju p r e s u d e i b e z p r iz iv a n a n je g a . R im s k e j e v it e z o v e p o d ­
v r g a v a o s tr o g o j i t o č n o j s m o t r i, a li n ije b io p r e tje r a n . J a v n o
j e o d u z im a o k o n ja v it e z o v im a n a k o jim a j e b i o k a k a v p r ije ­
k o r ili s r a m o t a , a k o ji s u b ili k r iv i z b o g m a n j e g p r e k r ša ja ,
n jih o v a b i im e n a s a m o iz o s ta v io k o d p r o z iv a n ja . D a b i s u c i­
m a o la k š a o p o s a o , d o d a o j e d o ta d a š n jim č e t ir im a d e k u r ija -
m a j o š p e t u . P o k u š a o j e t a k o đ e r n a r o d u v r a titi p r a v o g la s a
u s p o s t a v iv š i n e k a d a š n j e iz b o r n e s k u p š tin e . Z a p is e iz T ib eri-
j e v e o p o r u k e , p r e m d a j e b ila p o n iš t e n a , a li i iz o p o r u k e Ju ­
lije A u g u s t e ,14 k o ju j e T ib e r ije p o n iš t io , is p la t io j e u g o t o v u
n o v c u s a v j e s n o i b e z ik a k v a p o b ija n ja . Ita liju j e o p r o s t io o d
p o r e z a o d p o l a p o s t o t k a n a p r e d m e t e k o ji s e p r o d a ju n a
d r a ž b i. M n o g im a j e n a k n a d io š t e t u o d p o ž a r a A k o j e k o je
k r a lj e v e v r a t io n a p r ij e s t o lje , v r a tio im j e i sa v d o h o d a k o d
c a r in a i o s o b n i p r ih o d š t o j e u m e đ u v r e m e n u d o b iv e n , k a o
n a p r im je r A n t io h u , k r a lju K o m a g e n e , s t o m iliju n a s e s t e r c ij a
š t o s u m u b ili z a p lije n je n i. D a b i s e š t o j a s n ije v id je lo k a k o
p o d u p i r e s v a k i p l e m e n it i č in , d a r o v a o j e j e d n o j o s lo b o đ e n i-
c i 8 0 0 .0 0 0 s e s t e r c ij a š t o u z n a js tr a š n ije m u k e n a m u č ilim a
n ij e n i š t a p r iz n a la o z l o č in u s v o g a p a t r o n a Z b o g tih p o s t u ­
p a k a b ila m u j e m e đ u o s t a lim p o č a s t im a s e n a t s k im zak lju ­
č k o m p r iz n a t a p o č a s t z la t n o g a štita ; taj s u š t it s v a k e g o d in e
n a o d r e đ e n i d a n s v e ć e n i č k i z b o r o v i u p r a tn ji s e n a t a im a li
n cfsiti n a K a p ito l, d o k s u m o m c i i d je v o jk e iz p le m ić k ih p o ­
r o d i c a p je v a li z b o r n u p j e s m u u p o h v a lu n je g o v ih v r lin a
U j e d n o j e d o n e s e n z a k lju č a k d a s e d a n k a d j e K a lig u la p r e ­
u z e o v la s t n a z o v e i m e n o m » P a r ilia « ,15 z a d o k a z d a j e to g a
d a n a p o n o v n o s a g r a đ e n R im .
17. K o n z u l j e b i o č e t ir i p u ta : p r v i p u t o d 1. s r p n ja k r o z
d v a m j e s e c a (3 7 ), d r u g i p u t o d 1. sije č n ja (39) k r o z tr id e s e t
d a n a , t r e ć i p u t d o 13. s ije č n ja (40), a č e tv r ti p u t s a m o d o 7.
sij e č n j a (41). O d tih k o n z u la ta v r š io j e d v a p o s lj e d n ja u z a ­
s t o p c e ; t r e ć i j e n a s t u p i o u L u g d u n u s a m , a li n e , k a k o n e k i
m is le , iz o h o l o s t i ili p r e z ir a , n e g o z a to š t o u o d s u t n o s t i iz
R im a n ije m o g a o s a z n a ti d a m u j e k o le g a u m r o n e p o s r e d n o
p r ije p r v o g a s ij e č n j a N o v č a n e j e n a g r a d e n a r o d u d ij e lio d v a
 puta, svak i p u t p o tri s t o t in e s e s t e r c ij a p o o s o b i . I s t o to lik o
p u ta d a o j e o b iln u g o z b u s e n a t o r im a i v it e z o v i m a , a ta k o đ e r
i žen a m a i d je ci n jih o v o j; k o d d r u g e g o z b e p o d i j e l i o je , o sim
toga, m u ž ev im a s v e č a n a o d ije la , a ž e n a m a i d j e c i v r p c e od
ta m n o g a i sv ije tlo g a g r im iz a . D a b i j a v n o v e s e l j e i z a b u d u ć ­
n o st p ro d u ljio , d o d a o j e S a t u m a lij a m a j o š j e d a n d a n i n a ­
zvao ga »D an m la d e ž i« .
18. G la d ija to rsk e p r e d s t a v e d a v a o j e v i š e p u t a , d je lo m ic e
u T aurovu a m fitea tru , d j e lo m ic e u S e p t i n a M a r t o v u p olju ;
n jim a j e d o d a o i d r u ž in e a f r ič k ih i k a m p a n s k ih š a k a č a , naj­
biranijih iz o b a kraja. A li k o d t ih p r e d s t a v a n i j e u v ije k sa m
p red sjed a o , n e g o j e k a d š t o p r e d s j e d n ič k u d u ž n o s t p r e d a v a o
ili v išim č in o v n ic im a ili s v o j im p r ij a te lj im a . T a k o đ e r j e č e s t o
p riređ iv a o k a z a lišn e p r e d s t a v e , i t o r a z n o v r s n e i n a r a z n im
m jestim a, j e d n o m i n o ć u , a t o m j e p r i l i k o m d a o č it a v gra d
osv ijetliti b a k lja m a . D a o j e i r a z n o v r s n e d a r o v e b a c a t i m e đ u
n a ro d ,16 a sv a k o m j e g r a đ a n in u p o d i j e l i o k o š a r i c u s je lim a .
K o d je d n o g j e ta k v o g g o š ć e n j a n e k o m r i m s k o m v it e z u k oji
s e n a su p r o t n je m u m a lo v e s e lij e i p o h l e p n i j e g o s t i o p o s la o
svoj d io , a j e d n o m j e s e n a t o r u z b o g i s t o g r a z l o g a p o s l a o o d ­
lu k u k o jo m g a izv a n r e d a i m e n u j e z a p r e t o r a . P r ir e d i o j e ta ­
k o đ er v rlo m n o g o ig a r a u C ir k u , k o j e s u t r a j a le o d j u t r a d o
mraka; u n jih b i u m e ta o s a d l o v n a a f r i č k e ž i v o t i n j e , s a d T r o ­
ja n sk u igru; je d n u j e o s o b i t u c i r c e n s k u p r e d s t a v u p r ir e d io
ta k o d a j e tr k a lište d a o p o s u t i r u m e n i c o m i m a l a h i t o m , a n a ­
stu p ili su s a m o v o z a č i iz s e n a t o r s k o g s t a l e ž a . J e d n o m j e p r i­
re d io ta k v e c ir c e n s k e ig r e s a s v im i z n e n a d a , k a d s u g a t o z a ­
m o lili n e k i lju d i s b a lk o n a s u s j e d n ih k u ć a d o k j e o n iz G e-
lo to v e p a la č e g le d a o p r ip r e m e u C ir k u .
19. O sim to g a iz m is lio j e n o v u i n e č u v e n u v r s t u p r e d s t a ­
ve- P o v eza o je n a im e m o s t o m r a z m a k i z m e đ u B a j e i P u te o l-
sk o g m o la u d u ž in i o d k o jih 3 .6 0 0 k o r a k a , a u t u j e s v r h u s a ­
k u p io o d a sv u d t e r e t n e la đ e , s m j e s t io i h u s i d r e n e u d v a r e d a ,
p o su o ih z e m ljo m i s v e m u d a o iz g l e d A p i j e v e c e s t e . P r e k o
to g a m o s ta iš a o j e t a m o i n a tr a g d v a u z a s t o p n a d a n a : p r v i
d an n a b o g a to o k ić e n u k o n ju , s h r a s t o v im v i j e n c e m n a g la v i,
n a o ru ža n k o ž n a tim š t it o m i m a č e m , a o g r n u t z l a t o m iz v e z e ­
n im p la štem ; d r u g i d a n u o d ij e lu v o z a č a n a d v o p r e ž n i m k o ­
 lim a s g la s o v itim k o n jim a ; p r e d n jim je iš a o m la d i D arej, j e ­
d a n o d p a r ts k ih ta la ca ; p r a tio g a je o d r e d p r e to r ija n a c a i
č e t a p r ija te lja n a sv o jim k o lim a . Z n am d a j e v e ć in a m is lila
d a j e Gaj z a s n o v a o ta k a v m o s t ž e le ć i s e m jer iti s a K se r k so m ,
k o ji j e n a v e lik o u d iv lje n je lju d i p r e m o s tio m n o g o u ž i H e le -
s p o n t ; 17 d r u g i s u o p e t m is lili d a je G erm an iju i B r ita n iju , n a
k o je s e sp r e m a o , h tio z a str a šiti g la s o m o n e k a k v o m g o le ­
m o m p o th v a tu . A li ja s a m j o š k a o d ije te s lu š a o s v o g a d je d a
k a k o j e p r ip o v ije d a o d a s u m u k a o u z r o k to g a p o th v a ta k a­
z a li p o u z d a n i d v o ra n i: d a j e j e d n o m a str o lo g T razil T ib eriju ,
k o ji j e b io z a b r in u t z a n a slje d n ik a i b io sk lo n iji s v o m e p ra ­
v o m u n u k u ,12 u s tv r d io d a ć e Gaj is t o ta k o b iti c a r k a o što ć e
p r o ja h a ti p r e k o B a jsk o g zaljeva!
2 0. I n a s v o jim je p u to v a n jim a p r ir e đ iv a o p r e d sta v e , ta k o
n a p r im je r n a S ic iliji u S ira k u zi a te n s k e D io n iz ije ,18 a u G a­
liji u L u g d u n u m je š o v ite p red sta v e; a li t u je ta k o đ e r b ilo n a ­
tje c a n je u g rčk o j i la tin sk o j rječito sti; u to m s u n atjecan ju ,
k a k o s e p r ip o v ije d a , p o b ije đ e n i p o b je d n ic im a sa k u p ili n a ­
g r a d e i u z t o m o r a li sa s ta v iti p o h v a ln e g o v o r e n jim a u č a s t
O n i p a k k o ji s u u n a tje c a n ju n a jlo š ije p r o š li m o r a li s u sv o je
s a s t a v k e s p u ž v o m ili je z ik o m izb risa ti, a k o n is u ra d ije h tjeli
b iti š ib a m a iz b ije n i ili u o b ližn jo j rijeci p o to p lje n i.
21. G r a d n je k o je su za T ib erija b ile sa m o n a p o la d o v r š e ­
n e , A u g u s t o v h r a m i P o m p e je v o k a za lište, d a o j e K a lig u la
d o v r š it i. S a m j e n a p r o tiv p o č e o g ra d iti v o d o v o d u o k o lic i Ti-
b u r a i a m fite a ta r p o k ra j S e p te n a M a rto v u p olju ; p rv u j e
g r a d n ju d o v r š io n je g o v n a slje d n ik K la u d ije ,19 a d r u g u j e n a­
p u s t io . U S ir a k u z i j e d a o o b n o v iti b e d e m e k oji su s e o d sta ­
r o s t i u r u š ili, i is t o ta k v e h r a m o v e b o g o v a . O d lu č io j e ta k o ­
đ e r d a n a S a m u iz n o v a p o d ig n e P o lik ra to v k ra ljev sk i d v o r,
d a u M ile tu d o v r š i D id im e j,20 d a n a v rh u A lp a sa g r a d i grad ,
a li p r ije s v e g a d a p r o k o p a K o r in ts k u p rev la k u , k a m o j e v e ć
b i o p o s la o p r v o g c e n t u r io n a d a izv rši p o tr e b n a m jeren ja.
22. T o lik o o K a lig u li k a o v la d a ru , a sa d a tr e b a p r ip o v ije ­
d a ti o n je m u k a o č u d o v ištu .
I m a o j e v e ć v iš e n a d im a k a : z v a o s e »P ob ožn i«, » S in ta b o ­
ra«, » O ta c v o jsk i« , » N a jb o lji i n a jv e ć i C ezar«, a li k a d j e s lu ­
č a jn o č u o k a k o s e k ra ljev i k oji s u d o š li u R im d a m u s e p o ­
 klone, kod njega za stolom p rep iru o svom e plem enitom
rodu, povikao je na grčkom jeziku: »Jedan nek a b u d e vladar,
jedan kralj!«21 I m alo je trebalo te bi sm jesta b io uzeo dija-
dem i vanjski izgled principata p retvorio u p otpu n i oblik
kraljevstva.22 Ali kad su ga podsjetili d a se o n d igao visoko
iznad svih knezova i kraljeva, p oč eo je o tad a tražiti za sebe
božanske počasti. Zato je izdao n alo g d a se kipovi bogova
koji su bili na glasu kao svetinje ili um jetnine, m e đ u njima
i Olimpijski Zeus, doprem e iz G rčke u Rim, d a im poskida
glave i na njih nasadi svoju. Jedno je k rilo svoje p alače pro­
širio do Forum a te je pritom hram K asto ra i P o lu k sa pretvo­
rio u predvorje svoje palače; ondje je često p u ta znao stati
u sredinu među božansku b ra ću i dati d a m u se klanjaju nje­
govi posjetitelji; i doista, neki su g a p ozd ravili kao Jupitera
Lacijskoga.23 Uredio je i p oseban h ram za svoje božanstvo,
sa svećenicima i najneobičnijim žrtvenim životinjam a. U h ra­
mu je stajao njegov kip od zlata u naravnoj veličini, koji su
svaki dan oblačili u isto odijelo kakvo je o n taj d an nosio.
Predsjedništvo u tom svećeničkom z b o ru d o b iv a li su naiz­
mjence najbogatiji ljudi, natječući se s n ajvećim častohle­
pljem i najvećim novčanim pon udam a. Ž rtve n e životinje bi­
jahu plamenci, paunovi, tetrebovi, n u m id sk e kokoši, biserke
i fazani, a imale su se žrtvovati tako d a je svaki d an d o šla na
red druga vrsta. U noćim a kada je svijetlio p u n m jesec zvao
je redovito božicu Lunu da m u d o đ e u zagrljaj i n a ležaj. D a­
nju je pak nasamo razgovarao s Jupiterom K ap itolskim , sad
šapćući mu u uho i prim ičući m u svoje uho, sad opet glas­
nije i svađajući se s njim. Tako se je d n o m ču lo kako m u se
prijetio grčkim riječima: »Ili ti digni m en e ili ću ja te b e!«24
Napokon se, kako je sam običavao pripovijedati, d a o nam o-
liti i odazvao se pozivu božjem n a zajedničko stanovanje,
tako da je povezao Palatin i K apitol sagradivši m ošt iznad
hrama božanskoga Augusta. Skoro je zatim, d a b i b io jo š bli­
ži bogu, na ravnom prostoru K ap itola p o lo žio tem elje za
novu palaču.
23. Kaligula nije htio ni d a ga sm atraju ni d a ga zovu
unukom Agripe zbog njegova niska roda, i ljutio se ako ga je
tko u prozi ili pjesmi uvrštavao u obitelj Cezara. Isticao je
 p a k d a j e n je g o v a m a jk a p lo d r o d o sk v m ja š t o ga je A u g u st
p o č in io s a s v o jo m k ć e r k o m Ju lijom . I n ije s e z a d o v o ljio tim e
š t o j e ta k o p o g r d io A u g u sta , n e g o je jo š z a b ra n io d a s e s v e ­
č a n im p r a z n ic im a sla v e n je g o v e p o b je d e k o d A k cija i S ic ili­
je , j e r d a s u b ile ž a lo s n e i n e s r e tn e z a r im sk i n a ro d . S voju
p r a b a b u L iviju A u g u stu n a z v a o j e v iš e p u ta O d ise je m u ž e n ­
sk o j h a ljin i, a u j e d n o m p is m u se n a tu u s u d io s e d a p a č e d a
jo j p r e d b a c i n is k i r o d , tv r d e ć i d a jo j je d je d p o m a jci b io
s a m o o p ć in s k i v ije ć n ik u F u n d im a , p r e m d a s e iz ja v n ih is ­
p r a v a j a s n o v id i d a je A u fid ije L u rk on v r š io č a s n e slu ž b e u
R im u . K a d g a j e b a k a A n to n ija m o lila za ra zg o v o r n a sa m o ,
o d b i o j u j e p u s t iv š i j e k s e b i sa m o u p r isu tn o sti p reto rija n -
s k o g p r e f e k ta M a k ro n a . T a k v im n e d o s to jn im p o s tu p c im a i
u v r e d a m a p r o u z r o k o v a o jo j j e sm r t, a li n e k i m is le d a jo j j e
d a o i o tr o v a ; k a d j e u m r la , n ije joj isk a z a o n ik a k v ih p o č a sti,
n e g o j e iz s v o j e b la g o v a o n ic e g le d a o k a k o u d a ljin i g o r i n je ­
z in a lo m a č a . S v o g a b r a ta T ib erija 25 d a o j e iz n e n a d a u b iti p o ­
s la v š i k n je m u v o jn ič k o g a t r ib u n a I s t o je ta k o s v o g a ta sta S i­
la n a n a tje r a o d a s e u b ije ta k o d a s e b i b r itv o m p r e r e ž e vrat.
S ila n u j e u p is a o u k riv n ju t o š t o g a n ije h tio p r a titi k a d s e
z a v e z a o u m o r e p o n e m ir n o m v r e m e n u , n e g o j e o s t a o k o d
k u ć e n a d a ju ć i s e d a ć e m o ć i za v la d a ti R im o m a k o s e n je m u
š t o d o g o d i u b u ri; T ib e r ija j e o k r iv io š t o j e t o b o ž e m ir is a o
p o p r o t u o t r o v u , k o ji j e u z e o d a s e o b r a n i o d n je g o v ih o t r o v a
P a ip a k j e S ila n s a m o izb je g a v a o n e p o d n o š ljiv u m u m o r sk u
b o l e s t i t e g o b e k o d p lo v id b e , a T ib erije j e u z e o lije k p r o tiv
n e p o p u s t lj iv o g a i s v e j a č e g a k a š lj a S tr ic a K la u d ija p o š t e d io
j e K a lig u la s a m o z a to d a b i g a im a o za ru g lo .
24. S a s v im j e sv o jim s e s tr a m a p r o v o d io b lu d i k o d ja v n e
i h j e g o z b e n a iz m je n c e s m je š ta o p o j e d n u s e b i s d o n je s tr a n e
s t o la , d o k m u j e ž e n a le ž a la s g o r n je str a n e . I z m e đ u n jih je ,
k a k o s e m is li, D r u z ilu s ilo v a o k a o d je v ic u d o k j e j o š n o s io
d je č a č k u to g u , a j e d n o m d a g a j e d a p a č e z a te k la u zagrljaju
s n jo m n je g o v a b a k a A n to n ija , k o d k o je s u s e z a je d n o o d g a ­
ja li. K a s n ije j u j e u d a o za b iv š e g k o n z u la L u cija K a sija L o n -
g in a , a li ju j e o d n je g a o d v e o i ja v n o s n jo m ž iv io k a o s p r a ­
v o m ž e n o m ; k a d j e b io b o le s t a n , p o s t a v io j u j e č a k b a š tin i-
c o m s v o g a im a n ja i v la sti. K a d j e u m r la , o d r e d io j e o p ć e
s u d b e n e p r a z n ik e , z a k o j ih s e s m r t n i m z l o č i n o m s m a t r a lo
a k o s e t k o s m ij a o , k u p a o ili r u č a o u d r u š t v u s v o j i h r o d ite lja ,
ž e n e il i d j e c e . N e m o g u ć i p o d n o s i t i ž a l o s t , p o b j e g a o j e iz n e ­
n a d a j e d n e n o ć i iz R im a , p r o p u t o v a o b r z o k r o z K a m p a n ij u
i d o š a o u S ir a k u z u ; o d a n d e s e o p e t b r z o v r a t i o s d u g o m b r a ­
d o m i k o s o m . N ik a d a s e k a s n ij e n i u k a k v o j s t v a r i, p a n i u
n a r o d n o j s k u p š t i n i il i p r e d v o j n i c im a , n i j e k l e o d r u k č ije
n e g o D r u z ilin im b o ž a n s t v o m .26 O s t a le ( d v ij e ) s e s t r e n ij e lju ­
b i o n i t a k o s t r a s t v e n o n i s t o l i k i m p o š t o v a n j e m t e i h j e v iš e
p u t a p r e p u š t a o s v o j i m r a z v r a t n im d r u g o v i m a . Z a t o i h j e k a ­
s n ij e u p a r n ic i p r o t i v E m ilij a L e p i d a 27 t o l a k š e m o g a o o s u ­
d it i k a o p r e l j u b n i c e i s u d i o n i c e u n j e g o v o j u r o t i p r o t i v ca ra .
I n e s a m o d a j e o b j a v io v l a s t o r u č n a p i s m a s v i h s u d io n ik a ,
k o ja j e z n a o p r ib a v it i v a r k o m i z a v o d n i č k o m v j e š t in o m ,
n e g o j e j o š tri m a č a š t o s u b ili p r ip r e m lje n i z a n je g o v o
u m o r s tv o p o s v e tio M a rtu O s v e tn ik u d o d a v š i i n a tp is .
25. Š t o s e t i č e n j e g o v ih b r a k o v a , n e m o ž e s e l a k o o d r e ­
d iti d a li i h j e s v e ć o m s r a m o t o m s k l a p a o i l i r a s k i d a o ili n a ­
s ta v lja o . K a d s e L iv ija O r e s t ila u d a v a l a z a G a ja P iz o n a , d o š a o
je i o n n a v je n č a n je i o n d je z a p o v je d io d a m la d u o d v e d u u
n j e g o v u p a la č u ; p o s l i j e n e k o l i k o d a n a j e o t p u s t i , a n a k o n
d v ije g o d i n e j e p r o g n a j e r s e č i n i l o d a j e u m e đ u v r e m e n u
o b n o v i l a v e z u s a s v o j im p r v im m u ž e m . D r u g i p r ip o v ij e d a j u
d a j e K a lig u la b i o p o z v a n n a s v a d b u i d a j e o n d j e P iz o n u ,
k o ji j e n a s u p r o t n j e m u l e ž a o z a s t o l o m , p o r u č i o : » N e m o j
m o ju ž e n u s tisk a ti!« N a t o j u j e o d m a h s g o z b e o d v e o s a s o ­
b o m i s l i j e d e ć i d a n o b j a v io u k a z o m d a j e s e b i n a š a o ž e n u
u g le d a j u ć i s e u p o s t u p a k R o m u la i A u g u s t a .28 L o lij u P a u lin u ,
ž e n u b i v š e g k o n z u la G a ja M e m ija , k o j i j e z a p o v i j e d a o v o j s k a ­
m a , d a o j e s m j e s t a p o z v a t i iz p r o v i n c i j e k a d s e j e d n o m o n je ­
z in o j b a k i s p o m e n u l o d a j e n e k a d a b i l a n a j l j e p š a ž e n a ; ta d a
j u j e r a s ta v io o d n j e z in a m u ž a i u z e o j e s e b i z a ž e n u , a li jii!
j e p o s lij e k r a t k o g a v r e m e n a o t p u s t i o i z a u v ij e k jo j z a b r a n io
o d n o š a j b i l o s k o jim m u š k a r c e m . C e z o n ij u , k o j a n ij e b i l a n i
o s o b i t o lije p a n i m la d a , a v e ć j e o d d r u g o g a m u ž a im a la tri
k ć e r i, a li j e b i l a d o k r a j n o s t i r a s ip n a i r a z u z d a n a , lj u b io j e
t a k o v a t r e n o i p o s t o j a n o d a j e č e s t o d a o d a u v o j n ič k o m
p la š t u , s a š t i t o m i k a c ig o m , j a š e p o k r a j n je g a , i p o k a z iv a o je
tako svojim vojnicima, a svojim ju je prijateljima pokazivao
i golu. Ženom ju je svojom priznao istom kad mu je rodila
dijete, izjavivši u jedan isti dan da je njezin muž i otac kćer­
ke koju je rodila. Kćerki je dao ime Julija Družila, pa ju je
nosio okolo po hramovima svih božica, zatim ju je položio
na krilo Minervi i preporučio je božici da je othrani i odgoji.
Najjači dokaz da je ona njegovo dijete nalazio je u njezinoj
divljoj ćudi, koja je u nje već tada bila tako razvijena da je
djeci koja su se s njom igrala bijesno prstima navaljivala u
lice i oči.
26. M ožda je nevažno i nezanimljivo nakon ovoga još da­
lje pripovijedati kako je postupao sa svojim rođacima i pri­
jateljima, kao na primjer s Ptolemejem, sinom kralja Jube, a
svojim rođakom - jer i on je bio unuk Marka Antonija od
njegove kćeri Selene - a u prvom redu sa samim Makronom
i s Enijom, koji su mu pomogli do vlasti. Svi su ti mjesto pra­
va što su ga kao rođaci imali i mjesto nagrade za svoje za­
sluge dočekali okrutnu smrt.
Ništa većega poštovanja ni blagosti nije pokazivao ni pre­
m a senatu. Neki su senatori koji su nekada vršili najčasnije
službe m orali po nekoliko milja u togi trčati pokraj njegovih
kola ili za stolom stajati sad iza njegova naslona, sad do nje­
govih nogu, opasani lanenom pregačom kao robovi. Druge
je opet potajno dao ubiti, ali ih je i dalje u senatu prozivao
kao žive, a poslije nekoliko dana proširio je laž da su izvršili
samoubojstvo. Konzule koji su jednom zaboravili izdati pro­
glas za njegov rođendan uklonio je iz službe, i tako je država
tri dana bila bez vrhovne vlasti. Svoga kvestora, čije je ime
bilo spomenuto u nekoj uroti, dao je bičevati pošto mu je
dao svući odijelo i prostrijeti ga pod noge vojnicima da bi
kod šibanja mogli čvrsto stajati.
Jednakom je obiješću i silovitošću postupao i s ostalim
staležima. K ad ga je jednom probudila buka ljudi koji su već
oko ponoći zauzimali besplatna mjesta u Cirku, dao ih je sve
rastjerati toljagama. U toj stisci zgnječeno je preko dvadeset
rimskih vitezova i isto toliko uglednih gospođa, uz nebroje­
no mnoštvo drugih ljudi. Da bi izazvao svađe među naro-
 d o m i vitezovim a, zn a o j e za k a za lišn ih p r e d sta v a d o zn a k e za
b esp la tn a m jesta ra zd ijeliti p rije v r e m e n a , k a k o b i viteška
m jesta zau zeli najniži lju d i.29 K o d g la d ija to r sk ih p red stava
d a o j e k atk ad a za n ajjačega su n c a s m o ta ti p la tn e n e krovove
i za p ovjed iti d a n itk o n e sm ije izaći; k a tk a d a j e o p e t dao
o b u sta v iti r e d o v ite b o r b e p a u v e s ti iz g la d n je le zv ijeri te naj­
slab ije i o d sta ro sti iz n e m o g le g la d ija to r e , a m je s to m ačeva-
la ca p o z n a te i č e s tite o č e v e o b ite lji, a li k o ji s u im a li kakvu
tjelesn u m a n u . V iše p u ta j e z n a o z a tv o r iti ž itn a sk la d išta !
n a ro d u ob javiti g lad .
27,, Svoju okrutnu narav pokazao je Kaligula osobito
ovim postupcima. Kad je jednom poskupjela stoka za hranu
zvijeri koje su bile određene za predstavu, označio je on
među zatvorenim krivcima one koje je trebalo sasjeći za
meso; zato je redom pregledavao sve zatvore, gdje je, ne gle­
dajući ni za jednoga zapisnik o njegovoj krivici, nego stojeći
na sredini trijema, zapovjedio da se odvedu svi »o d ovoga
ćelavca do onoga«. Od čovjeka koji se zavjetovao da će za
njegovo ozdravljenje nastupiti kao gladijator zatražio je da
izvrši zavjet; sam je promatrao kako se ovaj bo ri s mačem u
ruci, i nije ga pustio dok nije pobijedio, i tek nakon mnogih
molbi. Drugoga opet koji se iz istoga razloga zavjetovao da
će za njega poći u smrt, a onda se skanjivao d a to učini,
predao je svojim robovima, koji su ga m orali ovjenčati gran­
čicama i vrpcama kao žrtvu te ga goniti po ulicam a tražeći
od njega da ispuni zavjet, i napokon su ga strmoglavili s
gradskoga nasipa.30 M noge je ugledne građane dao najprije
žigosati užarenim željezom, a onda ih je osudio na rad u rud­
nicima i kod gradnje cesta ili na b o rb u sa zvijerima, ili ih je
poput zvijeri zatvorio u kaveze da hodaju četveronoške, ili
ih je dao pilom po sredini prepiliti. Sve te ljude nije kažnja­
vao zbog nekih teških prekršaja, nego na p rim jer zato što su
se nepovoljno izrazili o predstavi koju je on priredio, ili zato
što se nikada nisu zakleli njegovim Genijem .31 Roditelje je
silio da prisustvuju smaknuću svojih sinova. K ad se jedan
otac ispričavao da je bolestan, poslao m u je nosiljku, a dru­
goga je odm ah sa stratišta, gdje m u je p ogin u o sin, pozvao
na gozbu i ondje ga najprijaznije poticao n a veselje i šalu.
N ek o ga je nadglednika gladijatorskih igara i bo rba sa zvi­
je rim a dao nekoliko dana uzastopce na svoje oči lancima
tući, ali ga nije dao prije ubiti dok ga nije počeo smetati
zadah od već nagnjilog mozga. Pjesnika jedne atelane dao
je zb o g je d n o g stiha u kojem u je bila dvosmislena šala spa­
liti u sred arene u Amfiteatru. Jednoga rimskog viteza dao
je baciti p red zvijeri, a kad je ovaj vikao da je nevin, dao
ga je izvesti iz arene, odsjeći mu jezik i ponovno ga uvesti u
arenu.
28. N ek o ga je čovjeka kojega je vratio iz dugoga p ro­
gonstva zapitao što je ondje obično radio, a on mu je od­
go vo rio laskajući: »Uvijek sam molio bogove da bi, što se
i dogod ilo , T iberije um ro, a ti postao vladar.« Kaligula za­
ključi d a i njem u prognanici što ih je on prognao žele
smrt, p a pošalje okolo po otocima ljude da sve prognanike
pou bijaju. K ad je jedn om zaželio da neki senator bude ras­
trgan na kom ade, nagovorio je ljude koji će ga pri ulazu u
vijećnicu nenadano napasti nazivajući ga državnim nepri­
jateljem , izbosti ga pisaljkama i predati drugima da ga ras­
trgaju. I nije se prije zadovoljio dok nije vidio kako su nje­
gove u d o v e i u trobu vukli po ulicama i onda donijeli pred
njega na h rp u .32
29. Grozotu svojih čina još je povećavao svojim surovim
izjavama. Često je znao kazati da ništa u svojoj naravi ne
hvali i ne cijeni više nego - da upotrijebim njegovu grčku ri­
ječ - svoju »adijatrepsiju«, to jest bezobzirnost Kad ga je
baka Antonija nešto opominjala, odgovorio joj je, kao da nije
dosta što je ne sluša: »Zapamti da ja imam svu vlast i protiv
svakoga!« K ad je smišljao kako će ubiti svoga brata,25 za ko­
jega je sum njao da se od straha pred otrovima osigurava li­
jekovima, rekao je: »Što? Protuotrov protiv Cezara?« Kad je
prognao svoje sestre, prijetio im se: »Imam ja ne samo otoka
nego i mačeva!« Jednoga čovjeka pretorskoga položaja koji
je iz odm arališta u Antikiri, kamo je bio otišao radi liječenja,
češće m olio da. mu se produlji dopust, dao je pogubiti d o­
davši: »Potrebno je pustiti krv čovjeku kojemu tako dugo ne
pom aže čem erika!«33 Svakih deset dana potpisivao je smrt­
ne osude zatvorenika govoreći pritom: »Uređujem račune.«
 Kad je jednom u isto vrijeme o su d io velik broj Gala i Grka,
hvalio se: »Pokorio sam Galogrčku«.34
30. Rijetko je kada dopuštao da se n etk o sm ak n e d
čije nego mnogobrojnim i slabim u d a rcim a , ponavljajući
neprestano već pozn atu naredbu: »Udaraj tako da osjeti
kako umire!« Kad je jednom zb o g za b u n e u im en u bio po­
gubljen drugi čovjek , a n e onaj k o g a je on o d red io , rekao je:
»I taj je zaslužio jed nak u kaznu!« Č esto s e ra zm eta o pozna­
tom izrekom iz jed n e tragedije:36 »N ek a m rze, sa m o n ek se
boje!« Često je znao navaliti n a sv e se n a to r e jed n a k o , naziva­
jući ih Sejanovim štićen icim a i tu ž iteljim a sv o je m ajk e i bra­
će; pritom je izn io n a vidjelo spise za k o je s e p retvarao da
ih je spalio, pa je b ran io o k ru tn o st T ib erijevu , k oja d a j e bila
potrebna, jer je tolik im tu žiteljim a m o r a o vjerovati. V itezove
je n eprestano grdio, da m isle sa m o n a k a z a lišn e i gladijator-
ske predstave. Ljutit na svjetin u k oja j e j e d n o m k o d utrka
bila: sklona protivnoj stran ci n e g o on , p o v ik a o je: »Kamo
sreće da rim ski n arod im a sa m o je d a n vrat!« K ad je'inarod
zahtijevao da k ao glad ijator n a stu p i r a zb o jn ik T etrin ije, re­
kao je Kaligula: »I vi ste, koji to tražite, Tetriniji!« P etorica
gladijatora m režara,36 o b u č e n ih s a m o u tu n ik e , p o d le g li su u
skupnoj borbi p rotiv jed n a k o g b roja g la d ija to r a g o n ič a go to ­
v o bez ikakva otpora; d o k su p o b je d n ic i o č e k iv a li zapovijed
da ih m ogu ubiti, jed a n je o d p o b ije đ e n ih p o n o v n o u z e o svo- 1
je o stve i p ou b ijao Sve p o b jed n ik e. K a lig u la j e taj događ aj U
jed n o m oglasu n e sa m o p o ža lio k a o n a jo k r u tn iji p o k o lj n ego
je i p ro k leo sve o n e koji su g a m o g li g le d a ti.
31. O bičavao se ta k o đ er sa s v im o t v o r e n o tu ž iti n a n e p o ­
voljne prilik e sv o g a v rem en a , | e r s e n ije is t a k n u lo n i zbog
kakve o p će n esreće; A u g u sto v a j§ v la d a , z n a o j e k azati, p o ­
stala glasovita zb o g V arova p oraza, T ib e r ije v a z b o g to g a što
se srušio am fiteatar u F id en i, a n je g o v o j v la d i p r ije ti zab o­
rav, jer sv u d a vla d a b la g o stan je. Z ato j e č e š ć e p o ž e lio poraz
svojih vojska, glad, k u gu , p o ž a r e ili k a k a v p o tr e s s provali*
jo m zem lje.
> 32. I u č a so v im a k ad s e o d m a r a o , k a d s e ig r a o i gostio,
isp oljavala se jed n a k a o k r u tn o s t u n je g o v im č in im a i riječi­
m a. Č esto su se p red njim , d o k je r u č a o ili p ija n č e v a o , vršila
 ozbiljna preslušavanja uz upotrebu mučila, a jedan je vojnik,
vještak u odrubljivanju glavi, sjekao glave ljudima koji su
nasumce dovedeni iz zatvora. Kod posvete mosta u Puteoli-
ma, što ga je, kako smo već rekli (gl. 19), sam zasnovao, po­
zvao je velik broj gledalaca s obale k sebi na most, a onda
ih je nenadano dao sve strmoglaviti u more; kad su se neki
hvatali za kormila, dao ih je motkama i veslima opet gurnuti
u more. K ad je u Rimu kod jedne javne gozbe neki rob uk­
rao sa stola srebrnu pločicu, Kaligula ga je odmah predao
krvniku da mu odsiječe ruke i da mu ih objesi oko vrata
preko prsi, i da ga tako s natpisom na kojem je bio ozna­
čen uzrok njegove kazne vodi okolo kroz skupine gosti.
Jednoga m urm ilona37 iz gladijatorske škole koji se s njim
borio drvenim mačem za vježbu i dragovoljno se dao sru­
šiti, probo je željeznim bodežom i počeo trčati okolo s pal­
m om u ruci, kao što rade pravi pobjednici. Kad je jednom
kod žrtvenika već stajala žrtvena životinja, došao je Kali­
gula u odijelu žrtvenoga sluge, zamahnuo visoko sjekirom
i ubio - koljača!38 K od jedne raskošne gozbe počeo se najed- 177
nom grohotom smijati, a kad su ga konzuli koji su do
njega ležali umiljato pitali zašto se smije, rekao je: »Zašto
drugo nego zato što vam na jedan moj mig može obojici
smjesta odletjeti glava?«
33. M eđu razne njegove šale ide i ova. Kad je jednom sta­
jao pred kipom Jupiterovim, zapitao je tragičkoga glumca
Apela koji m u se od njih dvojice čini veći; kad je ovaj s od­
govorom oklijevao, dao ga je izbičevati, i dok ga je Apel mo­
lio za milost, pohvalio je Kaligula nekoliko puta njegov glas
da je i kod uzdisanja presladak. Kad god bi ljubio vrat svojoj
ženi ili ljubavnici, znao je kazati: »Tako lijepi vrat će pasti
čim zapovjedim!« Također se često razmetao: »Ja ću, makar
i uz muke, istražiti od svoje Cezonije zašto je toliko volim.«
34. Jednako je zavidno i zlobno kao obijesno i okrutno
nastupao protiv ljudi gotovo svakoga vremena. Kipove gla­
sovitih ljudi, koje je August zbog tijesnoga prostora dao pre­
nijeti s Kapitolskog trga na Martovo polje, dao je Kaligula
srušiti i tako raskomadati da se poslije nisu mogli vratiti na
podnožja gdje su bili sačuvani natpisi. Nadalje je zabranio

12 - Dvanaest rimskih careva

 da se ubuduće bilo kome za života igdje postavi kip ili po­
prsje bez njegova znanja i odobrenja. Smišljao je, dapače,
kako će uništiti Homerove pjesme, govoreći: »Zašto meni ne
bi bilo dopušteno što je bilo dopušteno Platonu, koji je iz
svoje države, koju je stvarao, izbacivao H om era?«39 Ali i knji­
ge Vergilija i Tita Livija kao i njihova poprsja m alo da nije
uklonio iz svih knjižnica. Prvoga je grdio kao čovjeka bez
ikakva duha i veoma maloga znanja, a drugoga kao brblja­
vog i nesavjesnog povjesničara. 0 pravnicima se, jer je na­
mjeravao ukinuti svaku upotrebu njihova znanja, često znao
hvastavo izraziti: »Herkula mi, učinit ću da neće moći dati
nijednoga pravnoga savjeta mimo mene!«
35. Najuglednijim ljudima oduzeo je stara obiteljska od­
ličja: Torkvatu ogrlicu, Cincinatu uvojak, a Gneju Pom peju iz
stare loze Pompejeve nadimak »Veliki«. Ptolemeja, kojega
sam već Spomenuo, pozvao je iz njegove kraljevine k sebi u
Rim i s velikom ga počasti primio, a onda ga je sasvim izne­
nada dao pogubiti iz jednostavnoga razloga što je opazio da
je dolaskom u amfiteatar, gdje je Kaligula davao gladijator-
sku predstavu, svratio na sebe oči gledalaca sjajem svoga
grimiznog ogrtača. Kad god bi sreo lijepe ljude s dugom ko­
som, dao bi ih iznakaziti obrijavši im zatiljak. B io neki Ezije
Prokul, sin prvoga centuriona, koji je zbog izvanredne tjeles­
ne veličine i ljepote imao nadimak »K olos Eros«. Njega je
Kaligula jedanput nenadano dao odvući iz gledališta i dove­
sti ga u arenu, gdje se morao boriti najprije protiv tračkoga
borca, zatim protiv borca u teškom oružju, a kad je obojicu
pobijedio, zapovjedio ^e Kaligula da ga smjesta svežu i u
dronjcima vode po ulicama i pokazuju ženama, a zatim ga je
dao ubiti. Nije napokon bilo čovjeka tako niskoga položaja
ni tako jadnoga udesa kojemu Kaligula ne bi nastojao na­
škoditi. Protiv »šumskoga kralja« u Dijaninu gaju, budući da
je već mnogo godina zauzimao svoju svećeničku službu, na-
vrkao je protivnika koji je bio jači od njega.40 K ad je jednoga
dana gladijatorskih igara borac s kola imenom Porije poslije
uspjele borbe poklonio slobodu svome robu pa su mu gle­
daoci živo pljeskali, Kaligula je tako naglo izletio iz amfitea­
tra, da je stao na okrajak toge i naglavce pao preko stepeni-
ca. Sav ljutit vikao je pritom : »Narod, gospodar nad narodi­
m a, zb o g tako n ezn atne stvari iskazuje više časti jed nom gla­
dijatoru n eg o svojim m eđ u b o g o v e uvrštenim carevim a ili
m e n i ovdje nazočnom u!«
36. Č isto ću n i svoju n i tuđ u nije nim alo cijenio. Marka
L epida, p a n to m im sk o g glu m ca M nestera i n ek e taoce ljubio
je, k a k o se pripovijeda, v ršeći s njim a uzajam ni b lud. Vale-
rije K atul, m la d ić iz k on zu lsk e p orod ice, dapače je javno go­
v o r io d a je K aligu lu o sk v m u o i da je zb og druženja s njim
p o tp u n o izn em o g a o . O sim rod osk vm ja sa sestram a i njego­
v e o p ć e p o zn a te ljubavi p rem a b lu d n ici Piralidi, treba sp o­
m e n u ti d a s e K aligu la n ije iak o uzdržao n i o d jed n e ugled n e
žen e. P on a jv iše ih je p ozivao n a gozb u s m uževim a, gdje ih
je ta d a k ad su p ro la zile d o njegovih n ogu p om n o i stručnja-
č k i p ro m a tra o k a o trgovac rob u , p od ižu ći im takođ er lic e
r u k o m a k o b i ga koja o d stid a sp u š ta la K ad god se tada za­
ž e lio , iza ša o j e iz b la g o v a o n ice pozvavši k se b i o n u koja m u
s e n a jv iše svidjela; m a lo p o slije vratio b i s e sa još vidljivim
tra g o v im a razvrata te sta o sasvim o tv o ren o hvaliti ili kuditi
ž e n u n ab rajaju ći p o je d in e p red n o sti ili m an e njezina tijela ili
v je štin e k o d sn ošaja. N ek im je žen am a u im e m uževa sam
p o s la o o b a v ije st o rastavi i n a lo žio d a se te rastave im aju
ta k o u n ije ti u ja v n e isp rave.
37. N a r a sk o š je p o tr o šio to lik o , d a j e u d om išljatosti nat-
k r ilio s v e ra sip n ik e n a svijetu. Iz m islio je n ovu vrstu kupki
t e n a jb e s m is le n ija je la i o b ro k e. T ako se, n a prim jer, ku p ao
u t o p lim i h la d n im m irisim a, p io n ajsk u p ocjen ije b isere, ra­
sto p lje n e u o ctu , p red g o ste je izn o sio kruh i jela o d zlata, g o ­
v o r e ć i: »T reb a b iti ili u m jere n čo v jek ili Cezar.« Š toviše, n e ­
k o lik o je d a n a p r ilič n e sv o te k o v a n a n o v c a b a ca o m eđ u na­
r o d s k r o v a Ju lijev e b a zilik e. D a o je ta k o đ er sagraditi lib u m -
s k e la đ e d e se to r k e ,41 k o jim a su k rm e b ile o p to č e n e dragulji­
m a , je d r a ša ren a , a u u n u tra šn jo sti b ijah u v eo m a p rostran e
t o p le k u p k e , trijem o v i i b la g o v a o n ic e , o sim to g a najrazličiti-
j e v r s te v in o v e lo z e i v o ćak a. N a ta k v im je lađ am a p o cijeli
d a n le ž a o za s to lo m i u z p le s o v e i zv u k o v e g la zb e p lo v io u z
o b a le K a m p a n ije. U grad n ji p a la ča i vila p rela zio j e p rek o
sv a k o g p a m e tn o g ra zlo g a te n išta n ije tak o v r u će ž e lio izve-
 sti kao nešto što se smatralo neizved ivim . S to g a j e d a o p o ­
lagati nasipe ondje gdje je m ore bilo n e m irn o i d u b o k o , sjeći
stijene od najtvrđega kremena, d olin e n a sip o m izjed n a čiv a ti
s brdima, a gorske uzvisine izravnavati k o p a n jem ; s v e s e to
radilo nevjerojatnom brzinom, jer se sv a k o za k a šn jen je ka­
žnjavalo smrću. Da ne izbrajam daljnje p o je d in o s ti, K a lig u la
je za nepunu godinu dana p otrošio g o le m o b la g o i u z to ci­
jelu svotu od 2.700 m ilijuna sestercija k oju j e o s t a v io T ib e­
rije Cezar.
38. Potpuno istrošen i bez sred stava, d a o s e K a lig u la n a
pljačkanje, i to u raznim i najbiranijim o b lic im a šik a n a cija ,
dražba i poreza. Tako je svim a o n im a p o r ic a o r im s k o gra ­
đansko pravo kojih su preci to p ravo ste k li z a s e b e i z a sv o je
potomke, jedino g a je priznavao n jih o v im s in o v im a j e r d a se
riječ »potomci« ne sm ije protezati n a p o to m k e p r e k o p r v o g a
koljena. Kad su m u pokazali p o v elje k o je s u iz d a li b o ž a n sk i
carevi Julije i August, K aligula ih j e k a o sta r e i b e z v r ije d n e
poništavao. Okrivljivao je ljude i zb o g la ž n e p r ija v e im u tk a
ako je kom e poslije zadnje p ro cjen e b ilo k a k o ili b ilo k o lik o
imutak porastao. Oporuke o n ih c e n tu r io n a p r im ip ila r a k oji
od početka Tiberijeve vlade n isu n išta o s t a v ili n i T ib e r iju n i
njemu poništio je kao »nezahvalne« o p o r u k e . I s t o j e ta k o p o ­
ništio oporuke drugih f j p i k ao n ev a lja le i is p r a z n e a k o j e za
koje od njih netko izjavio da su n e k a d a o d lu č ili c a r a u č in iti
baštinikom u slučaju svoje sm rti. T im e je lju d im a z a d a o t o ­
liki strah, da su ga i nep ozn ati m e đ u sv o je p r ija te lje i r o d i­
telji m eđu Svoju djecu javno u vrštavali z a b a š t in ik a , a o n ih
je nazivao »šaljivcima« štp p oslije ta k v e s v o j e o d l u k e j o š i
dalje žive, a m nogim a je o d njih p o s la o o t r o v a n ih s la tk iš a . U
takvim je parnicam a sam v o d io rasp ravu ; p r it o m j e u n a p r i­
jed odredio ukupnu svotu d o k oje ć e o s t a t i k o d s u đ e n ja , a
dizao se istom on d a kad je d o stig a o tu s v o t u . N ije t r p io n i
najmanjeg otezanja; tako je je d n o m p r e k o č e t r d e s e t o k r iv lje ­
nika, koji su bili op tu žen i zb og sa sv im r a z lič it ih p r e s tu p a k a ,
jednom jed inom o su d o m o su d io i p o h v a lio s e C e z o n iji, k o ja
se upravo p robudila iza sna, k o lik i j e o n p o s a o s v r š io d o k je
ona spavala svoj p o d n ev n i san.
 J e d n o m je p r ir e d io d r a ž b u n a k ojoj je iz lo ž io i p r o d a v a o
b e z v r ij e d n e o s ta tk e o d s v ih sv o jih p red sta v a ; s a m je o d r e đ i­
v a o c ij e n e i d iz a o ih s v e d o t le d a su n e k i lju d i k o ji su b ili p r i­
s ilj e n i d a k u p e n e k e stv a ri z a n e iz m je r n u s v o tu i u z g u b ita k
č it a v e s v o je im o v in e ra zre za li s e b i žile. P o zn a t j e i ovaj s lu ­
čaj: k a d j e A p o n ije S a t u m in za j e d n e d ra žb e n a k lu p i zad ri-
j e m a o , o p o m e n u o j e K a lig u la s v o g a iz v ik iv a č a n e k a n e z a b o ­
r a v i n i o n o g a č o v je k a p r e to r s k o g a p o lo ž a ja k o ji m u to lik im
k im a n j e m g la v e p o tv r đ u je; n a to n ije b ilo k raja n u đ e n ju d o k
m u n ije b ilo d o d ije lje n o tr in a e st g la d ija to ra za d e v e t m iliju ­
n a s e s t e r c ij a a d a o t o m e n ije im a o p o jm a .
39. S lič n o j e K a lig u la i u G aliji n ajp rije za g o le m u sv o tu
p r o d a o n a k it, p o k u ć s tv o , r o b o v e , p a i slo b o d n ja k e sv o jih
o s u đ e n i h s e sta r a , a o n d a g a j e d o b ita k ta k o za m a m io , d a je
iz R im a d a o d o p r e m iti što g o d j e b ilo o sta ta k a u sta r o m d v o ­
ru; z a p r ije v o z j e z a p lije n io n a ja m n a k o la i p e k a r sk u t e g le ć u
m a r v u , t a k o d a j e č e s t o u R im u p o n e s t a lo k ru h a , a m n o g i su
p a r n ič a r i iz g u b ili p a r n ic u š t o n is u iz d a ljin e m o g li d o ć i u
p r a v o v r ije m e n a r o č iš te . D a b i t e stv a ri ra sp r o d a o , u p o tr i­
j e b i o j e s v a k o ja k e s m ic a lic e i m a m ce : sa d j e k o r io p o je d in c e
z b o g š k r t o s ti i š t o s e n e s tid e b iti b o g a tiji o d n jega, sa d se
p r e t v a r a o d a m u j e ž a o š t o c a r s k e stv a r i p r e p u š t a u r u k e
p r iv a t n ik a . J e d n o m j e d o z n a o d a j e n e k i b o g a ti p r o v in c ija ­
la c p l a t i o 2 0 0 .0 0 0 s e s t e r c ij a c a r s k im s lu g a m a d a g a p r ijev a ­
r o m u v r s t e m e đ u c a r s k e g o ste ; K a lig u la s e n ije n iš t a lju tio
š t o s e t o lik o c ij e n i č a s t b iti n je g o v im g o s t o m . K ad j e taj
č o v j e k s u t r a d a n p r is u s tv o v a o d r a ž b i, K a lig u la m u j e p o ­
s la o s lu g u d a m u p r e d a n e k a k v u b e z v r ije d n u s it n ic u za
2 0 0 .0 0 0 s e s t e r c ij a i d a m u k a ž e d a ć e v e č e r a ti k o d c a r a n a
n j e g o v o s o b n i p o z iv .
40. U d a r io j e n o v e i n e č u v e n e p o r e z e , k o je j e n ajp rije d a o
p o b ir a ti p o p o r e z n ic im a , a k a sn ije, k a k o j e n jih o v d o b ita k
b io v e o m a v e lik , p o c e n tu r io n im a i tr ib u n im a sv o je tje le s n e
straže; p r ito m n ije p r o p u s tio n ije d n u stv a r i n ije d n o g č o v je ­
k a k o m u n e b i n a m e tn u o k a k a v p o rez. Za ž iv e ž n e n a m ir n ic e ,
k o je s u s e p r o d a v a le p o č ita v u grad u , tra žio s e sig u rn i i o d ­
r e đ e n i p o r e z . Za ra sp r a v e i p a r n ic e u čitavoj d ržavi tra žio s e
č e t r d e s e t i d io p r ije p o r n e sv o te , a b ila j e o d r e đ e n a k a zn a a k o
se komu dokazalo da se nagodio ili odrekao svoje tražbine.
Od nosačfi je tražio osminu njihove dnevne zarade, a od
dnevne zarade bludnici iznos što su ga zarađivale za jedan
posjet. Tome članu zakona bilo je dodano da se oporezuju i
one žene koje su nekoć bile bludnice, i nekadašnji svodnici,
nadalje i to da i brakovi potpadaju pod taj zakon.

41. Sve takve poreze dao je Kaligula sam o usm eno pro­
glasiti, a nije ih pismeno izložio; kako je zbog nepoznavanja
slova zakona dolazilo do čestih prestupaka, d ao je Kaligula
napokon na zahtjev naroda izložiti doduše zakon, ali tako
malenim slovima i na tako tijesnom mjestu d a ga nitko ne
bi mogao prepisati. Da ne bi ostavio neiskorišteno nijedno
sredstvo za pljačkanje, otvorio je u svojoj palači bludilište,
uredivši prema dostojanstvu mjesta veći bro j so ba gdje su
ugledne gospođe i slobodni dječaci m orali stajati na službu;
tada je poslao okolo po trgovima i bazilikam a svoje sluge
da pozivaju mlade i stare ljude na zabavu. Posjetiteljim a je
po potrebi posuđivao novac na kamate, a p o s e b n i su ljudi
morali njihova imena javno bilježiti kao im en a onih koji
su dali doprinos za povećanje carskoga dohotka. N i d o b i­
tak od kockanja nije prezirao pa je zato jo š više nastojao
dobiti varanjem u igri i krivom zakletvom . Jednoga je
dana prepustio najbližem suigraču da m jesto njega igra, te
izašao u predvorje svoje palače; odatle je vid io d va bogata
rimska viteza gdje prolaze, pa je zapovjedio d a ih smjesta
uhite i njihov imutak zaplijene. Tada se kličući vratio u
blagovaonicu hvaleći se da još nikada nije im ao sretniji
dobitak u kockanju.

42. Kad mu se rodila kći, tužio se na siromaštvo, da će

odsada morati da snosi ne samo carske terete nego i očin­
ske, pa je primao dobrovoljne prinose za uzdržavanje i mi­
raz djevojčice. Proglasio je također da će na N ovu godinu
primati darove; i doista je prvoga siječnja stajao u predvorju
svoje palače da preuzima novce koje je mnoštvo naroda sva­
koga staleža donosilo u rukama i u naborim a toge i pred
njim istresalo. Napokon ga je zahvatila pohlepa da kopa po
novcima te je često preko neizmjernih gom ila zlatnika koje
bi razasuo po velikoj dvorani gazio bosonog i dugo se cije­
lim tijelom po njima valjao.
43. Vojničkih i ratnih poslova samo se jedanput prihva­
tio, ali ni tada ne po zamišljenoj osnovi, nego ovako. Kad je
jednom , u namjeri da posjeti gaj i rijeku Klitumno, došao do
Mevanije, podsjetili su ga ondje da bi trebalo da popuni svo­
ju tjelesnu stražu Batavaca koje je uza se imao; to ga je po­
taklo da poduzm e vojnu na Germaniju. Odmah bez odlaga­
nja sakupi sa svih strana legije i pomoćne ćete, provede svu­
d a najstrože novačenje i spremi svakovrsnu ratnu zalihu
kakva se dotada nikada nije vidjela, i tako krene na put. Pro­
šao ga je djelomično tako žurno i naglo da su pretorijanske
kohorte protiv svoga običaja morale bojne znakove natova­
riti na tegleću marvu i tako ići za njim, djelomično tako spo­
ro i ud o bn o da su ga mogli nositi u nosiljci sa osam nosača,
a od naroda je obližnjih gradova tražio da pred njim metu
put i polijevaju ga zbog prašine.
44. K ad je stigao u tabor, htio se pokazati revnim i stro­
gim vojskovođom; zato je legate koji su malo zakasnili s po­
m oćnim četama iz raznih krajeva otpustio oduzevši im čin.
K o d smotre vojske bio je još stroži: većini centuriona koji su
već bili na izmaku službe, a nekima je trebalo samo još ne­
koliko dana do toga, oduzeo je prve manipule, navodeći kao
razlog njihovu starost i slabost Ostale je ukorio zbog pohle­
pe i snizio im nagrade nakon islužene vojne službe na svotu
od šest tisuća sestercija.42 Premda je čitav njegov ratni us­
pjeh bio u tom što mu se predao Adminije, sin britanskoga
kralja Kinobelina, koji je bio protjeran od oca te s malom
četom ljudi prebjegao k njemu, ipak je poslao u Rim hva­
stavo pismo kao da mu se pokorio čitav otok, a glasnike je
uputio da se na svojim kolima odvezu sve do Foruma i vi­
jećnice i da konzulima predadu izvještaj samo u Martovu
hram u i pred punim senatom.
45. Kako nije imao prilike za rat, zapovjedio je ubrzo na­
kon toga da nekolicina Germana iz njegove tjelesne straže
prijeđe preko Rajne i da se ondje sakrije, a poslije ručka
neka mu se sa što većom uzbunom javi da je neprijatelj tu.
K a d se to dogodilo, izleti on s prijateljima i s jednim dijelom
 pretorijanskih konjanika u obližnju šum u, gd je d a d e oklja-
štriti drveće i okititi ga kao pobjedne zn ak ove, a o n d a se u
sumrak vrati u tabor. One koji ga n isu slijed ili u k o ri s pla-
šljivosti i kukavštine, a pratioce i su d ion ik e u »p ob jed i« o b ­
dari vijencima nove vrste i novoga im en a k oje je n a zv a o »iz-
vidničkim vijencima«, a bili su u rešen i slik a m a su n ca , m je­
seca i zvijezda Drugi put opet dao je n ek e taoce izvesti iz o sn o ­
vne škole i potajno ih poslati naprijed, a zatim j e n e n a d a n o
napustio gozbu i pošao s konjanicim a u p o tjeru za n jim a k ao
za bjeguncima, uhvatio ih i d oveo natrag u la n cim a . I u toj
lakrdiji bio je preko m jere neobuzdan: k ad s e v ra tio za stol,
javiše mu časnici da se vojska ok u p ila, a o n ih je, o n a k o
kako su bili u bojnoj oprem i, pozvao d a s e sm je s te z a stol.
Opomenuo ih je također poznatim V erg ilijev im stih o m :43

»Ustrajte i dulje, te se za buduću čuvajte sreću!«

I dok je takve šale zbijao, u k orio j e se n a t i n a r o d u R im u
najozbiljnijim proglasom: »Dok vaš C ezar v o ju je i iz la ž e se
184 najvećim opasnostim a, vi se zabavljate n a b e sk r a jn im g o z b a ­
ma, na predstavama u Cirku i k azalištim a i u sv o jim lju p k im
vilama!«
46. Napokon je, kao da kani d ovršiti rat, p o s t a v io v o jsk u
u bojni red na obali O ceana te ra zm jestio b a c a č e i d r u g e
bojne strojeve, a nitko nije m ogao zn ati n i n a s lu ć iv a ti š t o z a ­
pravo sprema. N ajedanput izda za p o v ijed d a v o jn ic i k u p e
školjke i da njima napune kacige i o d ije la , g o v o r e ć i: »T o je
plijen iz Oceana što ga dugujem K a p ito lu i P a la tin u .« 44 N a to
je na uspom enu pobjede d ao p o d ići v is o k to ra n j d a s n je g a
kao s glasovitog farskog svjetionika n o ć u p rosjaju ju o g n je v i i s
pokazuju smjer lađama 45 Nato je p ro g la sio v o jn ic im a d a r o d
sto denara po čovjeku, p a kao d a je tim e n a d m a š io sv a k i p rim jer
darežljivosti, rekao je: »Idite sada veseli, id ite b ogati!«
47. Zatim se sav p o sv etio brizi o k o triju m fa . U t u j e sv r h u
osim zarobljenika i prebjega b arb arsk ih iz a b r a o j o š iz č ita v e
Galije najstasitije i, kako je sam grčk im iz r a z o m o z n a č iv a o ,
»najtrijumfalnije« ljude, m eđ u n jim a i n e k e g a ls k e p o g la v ic e ,
i sačuvao ih za svečani op h od . j e p r is ilio n e s a m o d a c r ­
veno oboje kosu i p u ste je rasti n e g o ta k o đ e r d a n a u č e ger-
manski jezik i da uzmu barbarska imena. Zapovjedio je ta-
kođer da se troveslarke kojima je ušao u Ocean dopreme u
Rim većim dijelom kopnenim putem. Poslao je i pismeni na­
log svojim upraviteljima neka spreme trijumf uz što manji
trošak, ali opet takav kakav još nikada nijedan nije bio, jer
imaju pravo raspolagati imutkom svih ljudi.
48. Prije svog odlaska iz provincije stvorio je osnovu za
o p a k u grozotu: h tio je poklati on e legije koje su se nekada
p o slije A u gu stove sm rti pobunile, da ih tim e kazni zato što
su sv o g a vođ u , njegova o ca Germanika, i njega samoga, koji
je jo š b io nejako dijete, držale tada u opsadi. Teškom su ga
m u k o m o d vratili o d tako lu d e m isli, ali ga nikako nisu m ogli
sp riječiti d a o sta n e k o d nam jere da ubije svakoga desetog
čovjek a. S to g a ih je pozvao na zbor bez oružja, dapače i b ez
m a čev a , i o p k o lio ih naoružanim konjanicim a. Ali kad je vi­
d io d a su se v e o m a m no g i kojim a je stvar postala sumnjiva
o d šu lja li d a u zm u oružje ako d ođ e do kakvog nasilja, p o­
b je g n e iz zb o r a i o d m a h se p ožu ri u Rim , gdje je sav bijes
isk a lio n a sen a tu , k o jem u se javno prijetio, sam o da o d sebe
o d v ra ti g la so v e o tak o velikoj sram oti. Tužio se, izm eđu osta­
lo g a , d a g a je se n a t p revario za zasluženi trijumf, prem da je
o h sa m m a lo prije toga, d ap ače p od prijetnjom sm rtne kaz­
n e , o b ja v io d a s e n e sm ije n išta raspravljati o njegovim p o ­
č a stim a .
49. K a d su d a k le k n jem u na pu tu d ošli izaslanici senata
m o le ć i g a d a se p ožu ri u Rim , d ovik n u o im je što je glasnije
m o g a o : » D o ći ću , d o ći, i ovaj ć e d oći sa mnom!« Pritom je
n e k o lik o p u ta u d a rio p o d ršk u svoga m ača kojim je b io op a­
sa n . O b javio j f ta k o đ er d a se vraća, ali sam o on im a koji ga
ž e le , to j e s t v ite šk o m sta ležu i narodu, jer senatorim a n eće
v iš e b iti n i su g ra đ a n in n i vladar. Zabranio je takođ er d a m u
b ilo k o ji se n a to r d o đ e n a d oček , a trijum fa se od rek ao ili ga
je o d g o d io t e j e u ša o u R im sam o u m alom trijum fu, upravo
n a sv o j r o đ en d a n .
N e p u n a če tir i m jeseca p o slije toga b io je ubijen, p o što je
iz v r š io u ž a sn a n ed jela , a jo š užasnija snovao, jer je b io o d lu ­
č io d a s e p r e s e li u Ancij, zatim u A leksandriju, a prije toga
d a p o u b ija s v e n a jv iđ en ije ljude vitešk o g i sen atorsk og sta ­
 leža. Da se ne bi k om e to čin ilo su m n jivim , d o d a je m o d a su
se m eđu njegovim tajnim sp isim a n a šle d vije b ilje ž n ic e s raz­
ličitim natpisom: prva je im ala n atp is »M ač«, a d ru g a »B o­
dež«. Obje su sadržavale im en a i k arak teristik e lju d i o d r e đ e ­
nih za smrt. Našla se i velika škrinja p u n a sv a k o ja k ih otrova;
kad je poslije Klaudije te otrove d ao b a citi u m o r e , p r ip o v i­
jedaju da je m ore od njih b ilo zatrovan o i m e đ u r ib a m a n a ­
stao pom or, pa ih je p lim a m rtve p o iz b a c a la n a o b liž n ju
obalu.
50. Kaligula je b io visok a stasa, b lijed e b o je lica , a tijelo
m u je bilo krupno: vrat i n o g e istic a h u s e v itk o ć o m , o č i i
sljepoočice bijahu m u d u b o k o u p ale, a č e lo m u b ija š e šir o k o
i namršteno; k osu je im ao rijetku, a o k o tje m e n a j e b io ćelav,
dok mu je ostalo tijelo bilo ob raslo d lakam a. S to g a se sm a ­
tralo prestupkom koji zaslužuje sm rtn u k azn u a k o g a je tko
dok je prolazio pogledao od ozgo ili b ilo iz k o je g ra zlo g a s p o ­
m enuo kozu.46 lic e , koje m u je ion ak o b ilo o d p r ir o d e strašn o
i ružno, namjerice je nastojao učin iti jo š g rozn ijim n am ještaju ­
ći ga pred ogledalom da b i izazvao što v e ć i stra h i u žas.
Što se zdravlja tiče, nije b io zd rav n i tje le s n o n i d u še v n o .
V eć u djetinjstvu je trpio o d p ad avice, a k ad j e o d r a sta o , m o ­
gao je dod u še p od n ositi n ap ore, ali je ip a k k a tk a d a z b o g n e ­
nadane k lonulosti jedva m ogao h o d a ti, stajati, p r ib r a ti s e i
držati se n a nogam a. Svoju d u šev n u b o le s t o s j e ć a o j e i sa m
i često je sm išljao da se n ek am o p o v u č e i d a lije č i svoj m o ­
zak. Vjeruje se da m u je žen a C ezonija d a la n e k i n a p ita k koji
je doduše im ao b iti ljubavni lijek, a li j e u z r o k o v a o lu d ilo .
Najviše ga je m učila b esan ica, jer n o ć u n ije sp a v a o v iš e o d
tri sata, a ni tada m u san nije b io m iran* n e g o s tr a š e n n e o ­
bičnim priviđenjim a. Tako je jed n o m , iz m e đ u o sta lo g a , sa ­
njao da m ore u nekoj sp o d o b i razgovora s n jim . S to g a j e v e ­
lik dio noći, kad b i m u d o sad ilo n esp a v a n je i le ž a n je , s a d sje­
dio na postelji, sad vrludao p o d u g im tr ije m o v im a , n e p r e ­
stano dozivajući i očekujući jutro.
51. S pu n im b ih pravom m o g a o n jeg o v o j d u še v n o j b o le ­
sti pripisati to što su se u isto m čo v jek u n a la z ile n a jo p reč-
nije mane: najveće sam op ou zd an je i p retje ra n stra h . O n, koji
je toliko prezirao b ogove, ob ičavao je k o d n a jm a n jeg a gro­
m a i m un je zatvarati oči, zamatati glavu, a kod jačega n e­
v rem en a skakati s ležaja i sakrivati se p od krevet. Na puto­
vanju p o Siciliji, gdje se m nogo rugao čudesim a što su se d o­
gađ ala n a raznim m jestim a, iznenada je jedne n oći pobjegao
iz M esan e jer ga je zastrašio dim i tutnjava iz kratera Etne.
P rotiv b arb ara47 se takođ er žestoko prijetio, ali kad je jed­
n o m s o n u stranu Rajne putovao kolim a kroz klanac usred
g u ste č e te p a n etk o rekao d a će biti velika uzbuna ako se od ­
n e k u d p ojavi neprijatelj, K aligula je odm ah zajahao na konja
i v ra tio s e b rzo d o m ostova, a kad ih je našao zakrčene slu­
ga m a i prtljagom , d ao se, n e m ogući čekati, na rukama
p r e k o glava ljudi pren ijeti n a drugu obalu. Kad je kasnije
č u o d a s e G erm anija pobunila, sprem ao se također n a bijeg
i p rip rem a o b rod ovlje za zaštitu bijega. Tješio se jedinom
u tje h o m d a ć e m u svakako ostati prekom orske provincije
a k o p o b je d n ic i zauzm u alpske vrhunce, kao n ek oć Kimbri,
ili p a č e R im , k a o n ek o ć S en on ci.48 Zbog toga su, m islim , nje­
g o v e u b o jic e kasnije d o šle n a m isao da vojnicim a koji su se
z b o g n jeg o v a u m o r stv a uzbunili sl'ažu da se K aligula sam
u b io p o š to s e p restra šio n a vijest o nesretnoj bitki.
52. O d jeću , o b u ću i o stalu nošnju nije uvijek im ao n i kao
R im lja n in n i k a o građanin, štoviše, nije se uvijek ob lačio ni
k a o m u šk a ra c, a n a p o k on n i kao čovjek. Često je izlazio
m e đ u n a ro d u ša ren o izvezenoj i draguljim a urešenoj kaba­
n ici, s d u g im ru k avim a i s narukvicam a, katkada u svili i u
ž e n s k im h aljin am a. O buvao je sad sandale ili k otu m e, sad
V ojn ičke čizm e, a katkada žen sk e cipele. V ećinom je bio vi­
đ e n sa z la tn o m b ra d o m k ako drži munju, trozub ili glasnički
šta p , sv e sa m e ozn ak e bogova,49 štoviše, b io je odjeven i kao
V en era . T rijum fatorski je nakit n o sio stalno već prije kakvog
v o jn o g p o h o d a , a katkada je n o sio i ok lop Aleksandra Veli­
k o g a š to g a j e d a o u zeti iz njegova groba.
53. O d slo b o d n ih zn a n osti bavio se književnošću veom a
m a lo , a g o v o m ištv o m v eo m a m nogo. B io je izvanredno rje­
č it i sp re ta n , p o g o to v o ak o je treb alo koga u govoru napasti.
K a d b i s e razljutio, o b ilo v a o je riječim a i m islim a, a nastup
i g la s b io m u je takav d a u za n o su nije m ogao stajati na is­
t o m m jestu , a m o g li su ga čuti i oni koji su stajali daleko.
 Prije govora znao je prijetiti da će trgnuti mač Što ga je sko­
vao za noćnog rada! Mirniji, naime, i kićeniji stil tako je pre­
zirao da je za Seneku, koji je tada bio najviše u modi, govo­
rio da sastavlja »čiste svečane govore« i da je »pijesak bez
vapna«. Običavao je i protiv uspjelih sudbenih govora glaso­
vitih govornika pisati odgovore te sastavljati optužbe i obra­
ne za ugledne ljude, optužene pred senatom, a pritom je,
kako mu je već pod pero došlo, svojim govorom sad teretio,
sad podupirao optuženoga; na slušanje takvih govora pozi­
vao je i vitezove javnim oglasom.
54. Ali i umjetnostima sasvim druge vrste, i to upravo
najoprečnijim, bavio se veoma strastveno. Bio je trački gla­
dijator i vozač, i ujedno pjevač i plesač. Borio se oštrim oru­
žjem, vozio je kola u trkalištu što bi ga dao izgraditi na mno­
gim mjestima. U pjevanju i plesanju uživao je toliko da se ni
kod javnih predstava nije mogao uzdržati da ne prati svojim
glasom tragičkoga glumca i da ne ponavlja pred svima kre­
tnje glumca hvaleći ih ili ispravljajući. I upravo je zato, čini
se, za dan kad je poginuo objavio noćnu svečanost,50 da
može prvi put nastupiti na pozornici u slobodi koju pruža
noć. Plesao je katkada i noću. Jednom jje o drugoj noćnoj
straži51 pozvao tri bivša konzula u svoju palaču pa ih je ona­
ko u smrtnom strahu smjestio na jedno povišeno mjesto, a
onda je najednom uz veliku buku svirala i drvenih potpetica
doplesao pred njih u ogrtaču i u tunici do gležnja,52 a kad je
otplesao svoj ples s pjesmom, iščeznuo je. I taj čovjek, koji
je tako lako znao naučiti sve druge vještine, nije znao plivati.
55. Za koje se ljude osobito oduševljavao, sve ih je do lu­
dila pomagao. Pantomima Mnestera znao je zasuti poljupci­
ma čak usred kazališta, a ako je tko za njegova plesa proi­
zveo i najmanju buku, dao ga je odmah dovući k sebi te ga
je svojom rukom išibao. Jednom rimskom vitezu koji je u
sličnoj zgodi bučao poručio je po jednom centurionu da
smjesta ode u Ostiju i da odande odnese kralju Ptolemeju u
Mauretaniju njegovo carsko pismo s ovim sadržajem: »Čo­
vjeku kojega ti s pismom šaljem ne učini niti kakva dobra
niti kakva zla!« Nekoliko tračkih gladijatora postavio je za
časnike svoje germanske tjelesne straže, dok je drugima, zva­
n im »m urm iloni«, o d u zeo dio oružja. Jednome od ovih, Ko­
lu m b u , koji je d o d u še pobijedio, ali je bio lakše ranjen, dao
je u ra n u n a k a p a ti otrova, koji je otada zvao »Kolumbov ot­
rov«; takav se b ar naziv, pisan njegovom rukom, našao kas­
n ije m e đ u d ru g im njegovim otrovima. Zelenoj stranci voza­
č a b io je ta k o d u b o k o od an da je često u njihovoj »staji«53
v e č e r a o i k o d njih p rek o n oći ostajao, a vozaču je Eutihu
k o d je d n e pijanke p rig o d om dijeljenja darova poklonio dva
m iliju n a sestercija. D a njegov konj Incitat (»Kasač«) na dan
u o č i u tr k a u C irku n e b i b io sm etan u odm oru, običavao je
K a lig u la p o v o jn icim a čitavom susjedstvu zapovjediti da
d rže p o tp u n u tišinu; to m je konju, osim m ram orne staje i
b je lo k o s n ih jasala, o sim grim iznih pokrivača i ogrlica od
d r a g o g k am enja, d a o ta k ođ er p oseb n u palaču s poslugom i
p o k u ć s tv o m d a b i m o g a o što sjajnije prim ati goste koje po­
z o v e u n je g o v o im e. Priča se također da ga je namjeravao
im e n o v a ti k o n zu lo m . >

56. T ak vo lu d o v a n je i bješnjenje carevo u lilo je m nogim

lju d im a sr č a n o st d a ga ubiju. Ali istom kad je jedna ili druga
u r o ta b ila o tk r iv en a i k ad su drugi oklijevali jer se nije pru­
žila p rilik a , n a šla su se dva čovjeka, koji stvoriše zajedničku
o s n o v u i iz v e d o š e je, dakako n e b ez znanja najm oćnijih slo­
b o d n ja k a i p reto rija n sk ih ča sn ik a Oni su bili p oim ence sp o­
m e n u ti u jed n o j u ro ti k ao su d ion ici, lažno doduše, n o ipak
su o s je ć a li d a su caru p ostali sum njivi i mrski. On ih je, na­
im e , o d m a h p o zv a o n a stranu i svojim postupkom navukao
n a s e n jih o v u v elik u m ržnju kad je trgnuo m ač i izjavio da
ć e d r a g e v o lje u m rijeti ako se i njim a b u d e činilo da je za­
v r ije d io sm rt. I o ta d a nije prestajao da jednoga pred drugim
su m n jič i i d a m e đ u sv im a sije neslogu.

K a d su s e d a k le d o g o vorili da za Palatinskih igara, kad u

p o d n e iza đ e iz kazališta, navale na njega, izm olio je za se b e
p r v u u lo g u K asije H ereja, tribun pretorijanske kohorte, ko­
je m u s e Gaj, p rem d a je v eć b io stariji čovjek, svakojako ru­
g a o o zn a ča v a ju ći ga k a o m ek u šca i razm aženog čovjeka; kad
je , n a p rim jer, d o la zio p o lozinku, izabirao m u je riječi kao
»Prijap« ili »V enera«, a kad m u je tribun b ilo za što zahva­
ljivao, pružao mu je ruku da mu je ljubi, namještajući i ok­
rećući je na bestidan način.

57. Njegovo umorstvo najavila su mnoga znamenja. Tako

je u Olimpiji kip Jupiterov (Zeusov), za koji je Kaligula na­
ložio da se rastavi i prenese u Rim, najednom prasnuo u
tako grohotan smijeh da su se skele rasklimale, a radnici
razbježali. Odmah nakon toga došao je onamo neki Kasije i
tvrdio da je u snu dobio nalog da Jupiteru žrtvuje bika. U
Kapui je na Ide ožujske udario grom u Kapitol, isto tako u
Rimu u sobu nadglednika predvorja careve palače. Bilo je
ljudi koji su nagađali da ovo drugo čudo proriče da gospo­
daru prijeti opasnost od njegovih čuvara, a ono prvo da pro­
riče ponovno umorstvo znamenita čovjeka, kao što se dogo­
dilo nekada na isti dan.54 Štoviše, kad je Kaligula astrologa
Sulu pitao za svoj horoskop, on mu je ustvrdio da mu se pri-
bližuje neminovna nasilna smrt. I proročište u Anciju opo-
menulo ga je neka se čuva Kasija. S toga je razloga već bio
izdao nalog da se pogubi Kasije Longin, koji je tada bio pro­
konzul u Aziji, zaboravljajući da se i Hereja zove Kasije. Dan
uoči svoje pogibije sanjao je da stoji na nebu do prijestolja
Jupiterova, a Jupiter ga je nato gurnuo palcem desne noge
i strmoglavio ga na zemlju. Među znamenja ubrajali su se
kasnije i neki događaji koji su se slučajno dogodili isti onaj
dan malo prije umorstva. Kad je, na primjer, prinosio žrtvu,
poprskala ga je krv plamenca. Pantomim Mnester izvodio je
ples u istoj tragediji koju je nekada prikazivao glumac Neo-
ptolem za igara za kojih je bio ubijen makedonski kralj Filip.
Kad je u mimu »Laureol«,65 u kojem glavni glumac bježi iz
porušene zgrade i izbacuje krv, više glumaca drugoga reda
kušalo natječući se pokazati to umijeće, čitava je pozornica
plivala u krvi. Napokon se i za noć spremala predstava u ko­
joj su Egipćani i Etiopljani imali predstavljati priče iz pod­
zemnog svijeta.

58. Bilo je dvadeset i četvrtog siječnja (41) oko sedmoga

sata.56 Kaligula se kolebao bi li pošao iz kazališta na ručak,
jer mu je želudac još bio težak od jučerašnje hrane, ali je na­
pokon na savjet svojih prijatelja izašao iz kazališta. U pod­
zemnom trijemu kroz koji je morao proći upravo su dječaci
iz uglednih porodica, koji su bili pozvani iz Azije da odigraju
nekoliko predstava u kazalištu, izvodili pokus. On se zausta­
vi da ih pogleda i ohrabri; i da vođa družine nije govorio da
mu je hladno, Kaligula bi se bio vratio i dao ponoviti pred­
stavu. O daljem tijeku događaja pripovijeda se na dva nači­
na. Jedni kažu da mu je dok je govorio s dječacima Hereja
s leđa jednim udarcem mača duboko zasjekao u vrat, povi-
kavši najprije: »Udri!« Nato mu je tribun Komeiije Sabin,
drugi od urotnika, sprijeda probo grudi Drugi kažu da je Sa­
bin dao po centurionima koji su znali za urotu ukloniti na­
rod te je po vojničkom propisu zatražio lozinku, a kad je Gaj
dao riječ »Jupiter«, Hereja je viknuo: »Tako neka bude!« A
kad se Gaj ogledao, rasjekao mu je Hereja čeljust. Dok je on
ležao i grčeći se vikao da je još živ, dotukli su ga drugi za­
davši mu trideset rana; lozinka je naime svih urotnika bila:
»Ponovi!« Neki su ga mačevima boli i po stidnim dijelovima.
N a prvu uzbunu dotrčaše u pomoć njegovi nosači nosiljke
sa svojim motkama, a malo zatim i Germani njegove tjelesne
straže te ubiše neke od urotnika, a i nekoliko nedužnih se­
natora.

59. Živio je dvadeset i devet godina, a vladao tri godine,

deset mjeseci i osam dana. Njegovo su tijelo kradom odnijeli
u Lamijine vrtove, gdje su ga na brzo složenoj lomači napola
spalili i samo lagano pokrili busenom. Poslije su ga sestre,
kad su se vratile iz progonstva, iskopale, spalile i sahranile.
Općenito je poznato da su prije toga čina vrtni čuvari bili uz-
nemirivani sablastima i da u onoj kući gdje je poginuo nije
prošla nijedna noć bez neke strašne pojave dok čitava kuća
nije izgorjela u jednom požaru. Zajedno s njim poginula je i
njegova žena Cezonija, koju je neki centurion probo mačem,
a kćer su mu razmrskali o zid.

60. Prilike onih vremena može svatko prosuditi i po ovo­

me. Kad se proširila vijest o njegovu umorstvu, nije isprva
nitko vjerovao, nego se sumnjalo da je sam Gaj izmislio vi­
jest o umorstvu i objavio je, da na taj način upozna kakvo
raspoloženje goje ljudi prema njemu. Urotnici također nisu
 nikoga odredili za nasljednika, a se n a t j e b io ta k o jed n od u ­
šan u odluci da ponovno u ved e staru s lo b o d u d a su konzuli
najprije sazvali senatsku sjed n icu n e u v ije ć n ic u , j e r se zvala
Julijeva, nego na Kapitol. N eki su s e n a to r i p r e d lo ž ili da se
uništi uspomena na Cezare i da s e ra zv a le n jih o v i hram ovi.
A bilo je u prvom redu zap ažen o i p r ib ilje ž e n o d a su svi Ce-
zari s imenom Gaj poginuli o d m ača, p o č e v š i o d o n o g a Ce­
zara koji je bio ubijen u d ob a C in e.57
 Klaudije

1. O ca K laudija Cezara, Druza, kojemu je najprije bilo ime

D ecim , a kasnije N eron, rodila je Livija u trećem mjesecu iza
vjen čan ja s A ugustom (-38), jer se za njega udala kad je već
b ila trudna. Zato se sum njalo da je on sin svoga očuha, rođen
iz p relju b n ičk o g odnošaja. Odmah se bar proširio grčki stih;1
»Kod sretnih dođe dijete za tri mjeseca!«
Taj je D ruz k ao k vestor i pretor bio vrhovni zapovjednik
u re tsk o m , za tim u germ anskom ratu, i ujedno prvi rimski
v o jsk o v o đ a koji je zap lovio u Sjeverni ocean. S onu stranu
R ajn e is k o p a o je k a n a le - snažno i golem o djelo - koji se još
d a n a s zo v u D ru zovi kanali.2 Neprijatelja je više puta uništio
i p r o tje r a o d u b o k o u p u sto š u unutrašnjosti zemlje, a pre­
s ta o g a je p ro g o n iti tek on d a kad m u se ukazala barbarska
ž e n a u n a d lju d sk o j v eličin i i pobjednika, progovorivši latin­
sk im je z ik o m , zau stavila u daljem napredovanju. Za ta djela
d o b io je p ra v o n a m a li trijum f i trijumfalna odlikovanja.
P o slije p retu re o d m a h j e nastupio konzulat i ponovno
p o d u z e o vojn u , a li je u m ro od b olesti u jednom ljetnom ta­
b o r u ,3 k o ji j e p o to m u d o b io im e »Zlokobni tabor«. Tijelo su
n je g o v o d o n ijeli d o R im a najugledniji ljudi iz municipija i
k o lo n ija , a o n d je su ga d o ček ale i preuzele dekurije pisara;
sa h ra n jen j e n a M artovu polju. Osim toga, podigla m u je voj­
sk a p o č a sn i grob , o k o kojega su otada svake godine na od­
r e đ e n i d a n v o jn ic i išli u o p h od u, a galski gradoyi prinosili
ja v n e žrtve. Uz to je senat, izm eđu ostaloga, odlučio da se
p o d ig n e m ra m o r n i sla v o lu k s trofejim a na Apijevoj cesti i da
s e D ru zu i n jeg o v im p o to m cim a dade nadimak Germanik.

13 w Dvanaest rimskih careva

 Kako se općenito vjeruje, Druz je b io je d n a k o s la v o h le ­
pan kao i prijazan prem a narodu; nije se n a im e z a d o v o lja v a o
samo pobjedom nad neprijateljem n e g o je te ž io i za najča-
snijim plijenom u ratu,4 te je če šć e u z ž iv o tn u o p a s n o s t tra­
žio germanske vojskovođe u n a jg u šćem k rešev u ; s d ru ge
strane, nikada nije krio da ć e o b n o v iti n e k a d a šn je d ržavn o
uređenje čim bude m ogao. Zato su se , m is lim , n e k i p isci
usudili napisati dag'e Druz p ostao su m n jiv A u g u stu p a ga je
zato opozvao iz provincije, a kad nije b rzo p o s lu š a o , m a k n u o
ga je otrovom. To sam ja sp o m en u o v iše za to d a n e p rijeđ em
preko toga nego zato što bih to sm a tra o is t in itim ili sa m o
vjerojatnim; jer August je Druza i za ž iv o ta t o lik o lju b io d a
ga je svakom prilikom p ostavljao su b a š tin ik o m sa sv o jim si­
novima, kao Što je to jed n om u se n a tu izjavio; a k a d j e u m ro,
održao mu je pred narodom p o h v a ln i g o v o r, u k o je m s e u sr ­
dno pom olio bogovim a neka b i n jeg o v a d v a C e z a r a 5 u č in ili
sličnim pokojniku i neka bi n jem u s a m o m e d a li je d n o m
tako častan konac kao što su ga d ali D ruzu! I n ije s e z a d o ­
voljio tim e da m u je na grob d ao u reza ti p o h v a lu u stih o v i­
ma koje je sam sastavio, n ego je ta k o đ e r n a p is a o n je g o v ži­
votopis u prozi.
S m lađom Antonijom im ao je D ruz d o d u š e v iš e d je ce, ali
ga je sam o troje preživjelo: G erm anik, L iv ila i K la u d ije.
i. Klaudije se rodio za k on zu lovan ja J u la A n to n ija i Fa-
bija Afrikanca (—10), prvi dan m jeseca k o lo v o z a , u L u gd u n u ,
na onaj isti dan kad je ondje prvi p u t b io p o s v e ć e n žrtven ik
u čast Augustu.6 Dobio je im e T ib erije K la u d ije D ru z, a kad
je brzo nakon toga njegov stariji b rat p o s in j e n je m p r e š a o u
Julijsku porodicu, u zeo je još n ad im ak G e r m a n ik (-4 ). Otac
ga je ostavio kao nejako dijete, a g o to v o k r o z c ij e lo djetinj­
stvo i m ladost trpio je od različitih d u g o tr a jn ih b o le s t i, tako
d a je duševno i tjelesno tolik o o sla b io d a g a n i u z r elijim go­
dinama nisu sm atrali sp osob n im n i za k a k v o d r ž a v n o ili pri­
vatno zvanje. Dugo je vrem ena, p a i k a d j e p o s t a o p u n o lje­
tan, bio pod tuđim nadzorom i p o d v o d s tv o m od gojitelja; na
ovoga se sam u jed nom svom sp isu tu ži d a j e b a r b a r in koji
je nekoć bio konjušnik, a njem u su ga n a m je r ic e d a li zato da
bi ga pod svim m ogućim izlikam a što o k r u tn ije m u č io . Zbog
takvog zdravlja K laudije je gladijatorskoj predstavi koju je
zajed n o s b ratom p rired io n a u sp om en u svoga oca predsje­
d a o - p rotiv d otad ašn jeg običaja - u kabanici s kukuljicom ;7
n a d a n p u n o ljetn o sti d on ijeli su ga ok o p on oći n a n osiljci n a
K a p ito l b ez ikakve sv eča n e pratnje.8
3. Uza sv e to b avio se K laudije književnošću od rane
m la d o sti v eo m a m arljivo, a često je od svake vrste objavio
p rv e p ok u šaje. Ali n i n a taj n ačin nije m ogao steći nikakva
u g le d a n i u ja v n o sti p o b u d iti v eću n ad u u svoju b u d u ć n o s t
N jeg o v a je m ajka A ntonija govorila d a je o n »nakaza od
čo v jek a k oju p riro d a nije dovršila, n ego sam o započela«.
A ko je k o g a h tjela k oriti zb og tu p oglavosti, govorila bi: »Taj
je lu đ i o d m o g sin a Klaudija!« N jegova b ak a Augusta prezi-
ra la ga je s n a jv ećim prezirom , govorila je s njim sam o vrlo
rijetk o, a o p o m in ja la ga sa m o oštrim i kratkim p ism om ili
u s m e n o p o p o sre d n icim a . K ad je njegova sestra Livila ču la
d a ć e o n j e d n o m b iti vladar, p ro k lela j e javno i glasn o tako
n e m ilu i n eza slu ž en u su d b in u rim sk og naroda. Š to je nap o­
k o n n je g o v p rau jak A u gu st o n jem u d o b ro ili z lo m islio, naj­
b o lje s e v id i iz o d lo m a k a n je g o v ih p isa m a , k oje zato ovdje
iz n o sim .
4. »R azgovarao sa m s T iberijem , k ak o si m i p oručila,
d ra g a Livijo, što tr e b a u č in iti s tvojim u n u k o m T iberijem 9
k o d sv e č a n ih ig a ra u ča st M artu. O bojica se slažem o u to m e
d a v e ć je d n o m m o r a m o u tvrd iti n a čela kojih ć e m o se držati
u p o stu p k u s njim . Jer a k o je on , d a tak o kažem , p otp u n o
n o r m a la n , n e m a ra zlo g a d a se sk an ju jem o p o ste p e n o ga p ro­
m ic a ti k ro z is te stu p n jev e d ržavn ih časti k ojim a je b io p ro­
m a k n u t n je g o v brat. A k o li p ak p rim jeću jem o, d a je ab n or­
m a la n i d e fe k ta n fizičk i i p sih ičk i, n e sm ijem o ljud im a koji
s u n a v ik li d a ta k v e stv a ri p ersifliraju i ism jeh uju d ati p rilik u
d a s e sm iju i n je m u i n a m a. U vijek ć e m o se n a im e uzrujavati
a k o b u d e m o m o ra li raspravljati o sv a k o m n jegovu p rom a­
k n u ć u , a k o u n a p rijed n a č e ln o n e o d r e d im o d a li b ism o ga
sm a tr a li s p o s o b n im v ršiti slu žb u ili n e. Ali ip ak u o n o m e što
m e sa d a p ita š n e p r o tiv im se d a o n k od igara u ča st M artu
v o d i b rig u za sv e ć e n ič k i sto l, a k o je sa m o voljan d o p u stiti d a
g a p r ito m sv jetu je S ilv a n o v sin , n jegov rođ ak , d a n e b i u č i­
 n io ništa što bi m oglo biti u p ad ljivo i s m ije šn o . D a b i k o d
circenskih igara sjed io u carskoj loži, n e m ili m i se; sje d e ć i
naim e u prvom red u g led alaca b it ć e o s o b it o iz lo ž e n p o g le ­
dim a publike. Da k od L atinske sv e tk o v in e su d je lu je u p o ­
vorci na Albansko brd o ili d a u to v rijem e b u d e u R im u , n e
m ili m i se. A zašto ga n e b ism o p o sta v ili z a g r a d s k o g p r e fe k ­
ta ako m ože svoga brata pratiti n a b r d o ? 10 Im a š, d r a g a Livi-
jo, naše p ogled e u to m pitanju, p o k o jim a j e d a n p u t za u v ijek
treba o čitavoj stvari n ešto uglaviti, d a n e le b d im o u v ije k iz­
m eđu nade i straha. M ožeš, ak o h o ć e š , i n a šo j A n to n iji d ati
da čita ovaj d io m oga p ism a .« 11
U drugom o p et p ism u piše: »M lad oga ć u T ib e r ija j a sva­
kako za tvoje o d su tn o sti svaki d an p o z iv a ti n a o b je d , d a n e
objeduje sam sa svojim S u lp icijem i A te n o d o r o m . V o lio b ih
da on s v iše p om n je i s m a n je fa n tazije iz a b ir e s e b i čo v je k a
kojega će op on ašati u k retnjam a, d rža n ju h o d u . J a d n ik
nem a sreće, jer u -serioznim stvarim a, g d je n je g o v d u h n ije
zašao na krivi put, ja sn o se v id i p le m e n it o s t n je g o v e p sih e.«
Isto tako u trećem p ism u kaže: »K ak o j e b ilo m o g u ć e d a
m i se tvoj u nuk Tiberije sv iđ a o k ad j e d r ž a o g o v o r z a vje­
žbu,12 to m e se, draga Livijo, živ o ta m i m o g a , č u d im j o š d a ­
nas. Ne m ogu n aim e sh vatiti k ak o č o v je k k o ji u o b ič n o m ži­
votu tako nejasno govori m ože, k ad d r ž i g o v o r z a v ježb u ,
tako jasno reći o n o šio treb a reći.«
N esum njivo se zna što je A u gu st p o s lij e t o g a o n je m u o d ­
red io i da m u je o d svih p o č a sti p o d ije lio s a m o a u g u r sk u
svećen ičk u čast; i u o p o ru ci ga je p o s t a v io s a m o m e đ u b a ­
štinike trećeg a reda, g o tovo m e đ u t u đ e lju d e , i t o n a š e s t in u
baštine, a od zap isa m u je o sta v io s a m o 8 0 0 .0 0 0 se ste r c ija .
5. Njegov stric Tiberije p o d ije lio m u je , k a d s e n a tje c a o
za časnu službu, sa m o k on zu lsk a o d lik o v a n ja ; a k a d j e u p o r ­
nije m o lio p rave slu žb e, o d g o v o rio m u je T ib e r ije u p ism u
sam o ovo: »Šaljem ti četrd eset zla tn ik a za p r a z n ik S a tu m a -
lija i Sigilarija.«13 Isto m se tad a K la u d ije o d r e k a o s v a k e n a d e
u ča sn e slu žb e i p o v u k ao se u m ir a n ž iv o t, ž iv e ć i sk r o v ito
sad u svojim vrto v im a i u k u ći u p r e d g r a đ u R im a , s a d u sv o ­
jem ljetn ik ovcu u K am paniji, gd je s e d r u ž io s n ajp rljavijim
ljudim a i tim e, o sim staroga p rijek o ra m lit a v o s ti, n a v u k a o
n a s e lja g u d a s e o p ija i k o c k a . M e đ u tim , p r e m d a j e ta k o ži­
v io , ip a k m u n ig d je n is u lju d i u sk r a tili p a žn je u p r iv a tn o m
ž iv o t u ili p o š to v a n ja u ja v n o s ti.
6. V ite z o v i s u g a d v a p u ta iza b ra li za s v o g a z a s tu p n ik a
k a d s u p o d n o s ili p r e d s ta v k u u im e staleža: p rv i p u t, k ad su
m o l il i o d k o n z u la d a s m iju tije lo A u g u sto v o p o n ije ti n a s v o ­
j im r a m e n im a u R im , a d r u g i p u t, k ad s u č e s tita li k o n z u lim a
š t o j e u n iš t e n S ejan; k a d j e K la u d ije u la z io u k a za lište, o b ič a ­
v a li s u u sta ja ti p r e d n jim i sk id a ti o g r ta č e . I s e n a t j e d o n io
z a k lju č a k d a s e K la u d ije iz v a n r e d a u v r sti m e đ u s v e ć e n ik e
b o ž a n s k o g A u g u sta , k o ji s e b ira ju k o c k o m , a k a sn ije j e za ­
k lju č io d a m u s e k u ć a , k o ja m u j e p r o p a la u p o ža ru , p o n o ­
v n o sa g r a d i n a d r ž a v n i tr o ša k , i d a im a p r a v o u s e n a tu izja­
v ljiv a ti sv o je m išlje n je m e đ u k o n z u la r im a . Taj j e p o sljed n ji
z a k lju č a k u k in u o T ib e r ije o p r a v d a v a ju ć i s e d a j e K la u d ije
s la b o u m a n , i o b e ć a v a ju ć i d a ć e š te tu za k u ć u n a k n a d iti iz
s v o j ih sr e d s ta v a . N a sa m r ti g a j e ip a k u v r stio m e đ u b a štin i-
k e t r e ć e g a r e d a n a j e d n u tr e ć in u i o s ta v io m u z a p is o d n e k ih
d v a m ilij u n a s e ste r c ija , a u z to g a j e p o im e n c e m e đ u o sta lim MH
s v o j im r o đ a c im a p r e p o r u č io v o jsk a m a t e s e n a tu i n a r o d u
r im s k o m .
7. I s t o m z a v la d e s v o g a s in o v c a Gaja, k o ji je n a p o č e tk u
s v o je v la d e sv im m o g u ć im s r e d s tv im a n a sto ja o s t e ć i o m ilje-
l o s t u n a r o d u , z a p o č e o j e K la u d ije sv o ju k arijeru te j e n ajp ri­
j e v r š io k o n z u ls k u slu ž b u z a je d n o s c a r e m d v a m je s e c a . K ad
j e p r v i p u t d o la z io n a F o r u m u p ratn ji lik to ra , d o g o d ilo s e
d a m u s e o r a o k o ji j e m im o le t io s p u s tio n a d e s n o ra m e.
Ž d r ije b o m j e d o b io i d r u g i p u t k o n z u lsk u slu ž b u n a k o n tri
g o d in e . K a tk a d a j e p r e d s je d a o k o d p r e d sta v a u im e G ajevo,
a p r it o m m u j e n a r o d d o v ik iv a o sad: »Ž ivio c a r e v stric!« sad:
» Ž iv io b r a t G erm a n ik o v !«
8. U za s v e t o n ije n i sa d a b io p o š t e đ e n o d p o ru g a . A k o b i
k a d a d o š a o m a lo k a sn ije o d u r e č e n o g a sa ta za sto l, d o b io bi
m je s to s a m o t e š k o m m u k o m i is to m p o š t o b i o b iš a o c ije lu
b la g o v a o n ic u . K a d g o d b i p o s lije je la z a d rijem a o - š t o j e r e ­
d o v ito b iv a lo —, g a đ a li b i g a k o š tic a m a o d m a slin a i d a tu la ,
a k a tk a d a b i g a la k rd ija ši k a o o d ša le b u d ili š ib o m ili b ič e m .
 Običavali su mu također, dok bi hrkao, n avu ći sa n d a le na
ruke, da bi, ako se nenadano probudi, se b i izra n io lice.
9. Ali ni pogiblima nije oskudijevao. P onajp rije za sa m o ­
ga konzulata, kad je odviše nem arno d a o izrad iti i p o sta v iti
kipove careve braće Nerona i Druza, b io j e m a lo n e m a k n u t
iz službe. Zatim je na prijavu kojega stran ca ili p a č e k ojega
ukućanina bio neprestano i na razne n a č in e u zn em iriv a n .
Kad je bila otkrivena urota Lepida i G etu lik a, b io j e s d ru ­
gim izaslanicima poslan u Germaniju d a č e s tita ca ru , i p ri­
tom je zapao u životnu opasnost, jer s e K a lig u la str a h o v ito
razljutio što su upravo strica p oslali k n je m u k a o k d je tetu
kojemu treba pouke. Stoga je b ilo ljudi k oji s u p r ič a li d a ga
je Kaligula dao i u rijeku strovaliti o n a k o o d je v e n a k a k o je
došao. I od onoga je vrem ena uvijek u s e n a tu g la s o v a o p o ­
sljednji među konzulatima, jer su ga u vijek, d a m u n a n e s u
sramotu, pitali nakon svih drugih, š to v iš e , k o d s u d a j e b ila
primljena i jedna tužba zbog k rivotvoren ja o p o r u k e k o ju je
i on potpisao. Napokon je bio p risiljen d a p la ti o s a m m iliju ­
na sestercija za pristup u novi sv e ć e n ič k i z b o r ;14 t im e j e za ­
pao u toliku novčanu nuždu d a je , n e m o g u ć i z a d o v o ljiti o b ­
vezi prema državnoj blagajni, m orao, b a r p r iv id n o , p o z a lo ­
žnom zakonu svoja dobra oglasiti n a p ro d a ju p o d p r o g la s o m
prefekata.15
10. Pošto je u takvim prilikam a p r o v e o n a jv e ć i d io s v o g a
života, zapala ga je u p ed esetoj g o d in i c a r s k a v la s t iz v a n r e ­
dno čudnim slučajem. Kad su u ro tn ic i o d K a lig u le u k la n ja li
ljude pod izlikom da car želi ostati sa m , b io j e i K la u d ije s
ostalima isključen pa se zavukao u v rtn u k u ć ic u k o ja s e zv a la
Hermej. I ne dugo nakon toga, p r e s tr a š e n g la s o m o u m o r ­
stvu carevu, odšuljao se d o hajbliže te r a s e i s a k r io s e m e đ u
zastore kojima su bila prekrivena vrata. D o k s e t a k o k r io , tr­
čao je slučajno onuda neki o b ičn i v o jn ik ,16 k o ji o p a z i n je g o ­
ve noge pa, želeći da vidi tko je to, p r e p o z n a g a , iz v u č e g a s i­
lom iz njegova skrovišta i p ozd ravi ga k a o c a r a , a K la u d ije
od straha padne pred njim n a k oljen a. N a t o g a v o j n ik o d v e ­
de k Ostalim svojim drugovim a, k oji j o š n i s u z n a li š t o d a
rade, nego su sam o bijesno vikali. O ni g a s t a v e n a n o siljk u ,
a kako su se njegovi rob ovi b ili ra zb ježa li, d ig n u g a v o jn ic i
n a r a m e n a i iz m je n ju ju ć i s e d o n e s u g a u sv o j ta b o r . K la u d ije
j e b io s a v u t u č e n i p r e s tr a š e n , a s v je tin a k o ja g a j e s u s r e t a la
ž a lila g a j e m is le ć i d a g a n e v in a v u k u n a s t r a t iš t e . U
t a b o r u s u g a p r im ili, i o n je o n d je p r o v e o n o ć m e đ u s tr a ­
ža m a , s n e š t o m a n jo m n a d o m u b u d u ć n o s t , a s v e ć im p o ­
u z d a n je m z a sv o j ž iv o t. K o n z u li s u , n a im e , i s e n a t p o m o ć u
g r a d s k ih k o h o r a ta v e ć b ili z a p o s je li F o r u m i K a p ito l, o d ­
lu č n i d a p r o g la s e r e p u b lik u . I n je g a s u p u č k i t r ib u n i p o ­
z v a li d a d o đ e u s e n a t i d a sa v je tu je š t o t r e b a r a d iti, a li o n
o d g o v o r i d a g a z a d r ž a v a ju s ila i n u ž d a . A li k a d j e s u tr a d a n
i s e n a t b i o n e o d lu č n ij i u p r o v e d b i s v o jih o s n o v a u s lij e d
d o s a d n o g i b e s k o n a č n o g n a te z a n ja m e đ u z a s t u p n ic im a o p ­
r e č n ih m iš lj e n ja i k a d je v e ć s v je tin a k o ja je n a o k o lo s t a ­
j a la ž iv o z a h tije v a la s a m o j e d n o g a v la d a r a , s p o m in ju ć i g a
p o i m e n u , K la u d ije je d o p u s t io d a s e v o jn ic i u z b o r u za k u -
nu n a n j e g o v o im e , i o b e ć a o s v a k o m v o jn ik u p e t n a e s t t is u ­
ć a s e s t e r c ij a . T a k o je o n b io p r v i c a r k o ji j e v j e r n o s t v o j­
n ik a is k u p io i n o v č a n o m n a g r a d o m .

11. K a d j e u č v r s tio v la st, n iš ta n ije s m a tr a o v a žn ijim

n e g o d a o n a d v a d a n a u k o je s e v ije ć a lo o p r o m je n i d rža ­
v n o g u s t a v a iz b r iš e iz u s p o m e n e . S to g a je o b ja v io o p ć u i traj­
n u a m n e s t iju z a s v e o n o š to s e n a te d a n e r a d ilo i g o v o r ilo .
I o d r ž a o je riječ: s a m o n e k o lik o tr ib u n a i c e n t u r io n a k oji s u
b ili m e đ u u r o t n ic im a p r o tiv G aja d a o j e p o g u b iti, j e d n o rad i
p r im je r a , d r u g o z a to š t o j e z n a o d a s u o n i tra žili i n je g o v u
sm r t. Z a tim s e p o b r in u o d a isk a ž e d u ž n o što v a n je sv o jim
p r e c im a ; ta k o n ije d n u z a k le tv u n ije sm a tr a o s v e tijo m i n ije ­
d n u n ije č e š ć e u p o tr e b lja v a o o d z a k le tv e A u g u sto m . Z a b a k u
s e L iv iju p o b r in u o d a jo j s e p rizn a ju b o ž a n s k e p o č a s t i i za
o p h o d a u C irk u o d r e d e k o la s u p r e g n u tim slo n o v im a , s lič n a
A u g u s to v im k o lim a ; r o d ite ljim a j e p r ir e d io j a v n e p o s m r t n e
s v e č a n o s t i, o s im to g a s v o m e o c u c ir c e n s k e ig r e s v a k e g o d in e
n a n je g o v r o đ e n d a n , a m a jci k o la n a d v a to č k a , n a k o jim a s e
n je z in a s lik a v o z ila u C irk u , i n a d im a k »A u gu sta«, š t o g a j e
za ž iv o ta o d b ila . N a u s p o m e n u s v o g a b ra ta , k o ju je s v a k o m
p r ilik o m sla v io , d a o j e p r ig o d o m n a tjeca n ja u N a p u lju p r ik a ­
za ti i j e d n u g r č k u k o m e d iju , k o ju j e p o o d lu c i s u d a c a n a g ra -
 dio vijencem.17Ni Marka Antonija nije zaboravio počastiti i
sa zahvalnošću ga spominjati, izjavivši jednom u proglasu da
toliko upornije traži da se slavi rođendan njegova oca Druza
što je to ujedno rođendan njegova djeda Antonija. Tiberiju je
dao dovršiti mramorni slavoluk pokraj Pompejeva kazališta,
koji mu je nekoć senat doduše odobrio, ali je ostao nedovr­
šen. Iako je sve Gajeve odredbe poništio, ipak je zabranio da
se dan njegova umorstva uvrsti među praznike, premda je to
bio početak njegove vlade.
12 Naprotiv, kad se radilo o njegovim odlikovanjima,
bio je umjeren i skroman: odbio je ime »Imperator« i otklo­
nio sve prevelike počasti; svadbu svoje kćeri i rođendan
unuka što mu se rodio proslavio je sasvim tiho i samo ku­
ćnom svečanošću. Nijednoga prognanika nije vratio u Rim
bez odobrenja senata. Dozvolu da smije sa sobom u vijećni­
cu uvoditi pretorijanskog prefekta i vojničke tribune, pa
pravnu snagu za odluke koje donesu njegovi prokuratori u
sudbenim poslovima, izmolio je od senata kao osobitu po­
vlasticu. Pravo da održava sajmove na svojim privatnim ima­
njima izmolio je od konzula. Sudbenim raspravama činovni­
ka često je prisustvovao kao običan član vijeća. Kad su či­
novnici davali predstave, i on je s'ostalom publikom ustajao
i pozdravljao ih klicanjem i dizanjem ruke. Kad su pučki tri­
buni dolazili k njemu dok je predsjedao sudu, ispričavao im
se što zbog tijesnoga prostora moraju stajati dok ih sasluša­
va. Stoga je u kratko vrijeme stekao toliko ljubavi i odanosti
da je narod jednom na vijest da je car na putu u Ostiju ubi­
jen iz zasjede počeo u velikom zaprepaštenju strašnim kle­
tvama proklinjati Vojsku kao ižđajicu i senat kao ubojicu, te
se nije umirio dok nijfe?koji-taj, a doskora i više činovnika
došlo na govornicu te svečano izjavilo da je car živ i zdrav
i da se približava gradu.
13. Uza sve to rfijjfetrajno ostao pošteđen od zasjeda, nego
je bio izvrgnut opasnosti ne samo od pojedinaca nego i od
čitavih stranaka, pa napokon i od pravoga građanskog rata.
Neki je čovjek iz naroda jednom o ponoći bio zatečen s bo­
dežom u blizini njegove spavaonice. Našla su se i dva čovje­
ka viteškoga staleža koji su ga na ulici vrebali s bodežom i
lovačk im nožem , jedan, d a ga napadne na izlasku iz kazali­
šta, a drugi, kad b u d e žrtvovao k od Martova hram a. U rotu
p rotiv n jegove v lad e sk ovali su Azinije Gal i Statilije K orvin,
u n u c i g o vorn ik a P o lio n a i M esale, a p red ob ili su za se b e v iše
ca rev ih slo b o d n ja k a i robova. Građanski rat p ok ren u o je Fu-
rije K a m ilo Skribonijan, legat u Dalm aciji, ali je v eć p eti dan
b io u n išten , jer su legije k oje su prekršile zakletvu caru b ile
p o ta k n u te n a kajanje jed n im ču d o m . K ad je, n aim e, b io ogla­
še n p o la za k k n o v o m e caru, n ek im s e slučajem ili b ožan sk om
v o ljo m n i o r lo v i n isu m o g li ukrasiti n i b ojn i znakovi izvući iz
zem lje n i m a k n u ti s m jesta.
14. K o n zu la t je K laudije, o sim nekadašnjega, vršio jo š č e ­
tiri puta; o d to g a je p rva d v a vršio u d vije u zastop n e god in e,
a tr e ć i i četv rti n a k o n razm aka o d p o četiri g o d in e.18 Po­
sljed n ji je k o n zu la t v ršio š e st m jeseci, o sta le sa m o p o d va
m je se c a , a tr e ć i - što jo š n i k o d jed n o g a cara n ije b ilo - k ao
n a k n a d n o iza b ra n i zam jen ik za u m rloga konzula. S u d ačk u
j e d u ž n o st ob a v lja o , i k ao k o n zu l i izvan te slu žb e, v eo m a
r e v n o , d a p a č e i n a g o d išn jic e sv o je i svojih, a katkada i n a
b la g d a n e o d d a v n in e i n a n e sr e tn e d an e. N ije se u vijek stro­
g o d rža o z a k o n sk ih p ro p isa , n eg o je stro g o st ili b la g o st kazni
p rim jen jiv a o p r a v e d n o i p ravo, k ak o je v e ć b io ra sp o lo žen .
T ak o je, n a p rim jer, o n im a koji su p red građ an sk im su d o m
iz g u b ili p a r n ic u z b o g p retjera n ih zahtjeva d o p u stio đ a o b n o ­
v e p a rn icu . K o d o n ih o p e t k o jim a je b ila d ok azan a v e ć a p re-
v a ra p r e k o r a č io je za k o n sk u m jeru u kažnjavanju i o su d io ih
n a b o r b u sa zv ijerim a.
15. U sv o jim je s u d b e n im istragam a i o d lu k a m a p o k a zi­
v a o iz v a n r e d n o p ro m jen ljiv o raspoložen je^ sa d je b io o b zi­
ran i o štr o u m a n , sa d n e p r o m išlje n i n agao, a k a tk a d a n e u ­
k u sa n i g o t o v o b u d a la st. K a d j e je d n o m p reg led a v a o d ek u -
rije s u d a c a za sa m o g a su d o v a n ja, od a zv a o m u s e čo v jek k oji
n ije h tio isk o r is titi o s lo b o đ e n je o d su d a č k e d u ž n o sti š to g a
je im a o n a te m e lju p o v la stic e o c a tro je d jece;19 to g a j e č o ­
v je k a z a to o t p u s tio k a o str a s tv e n o g su ca. D ru gi o p e t su d a c ,
k o je g a s u n je g o v i p r o tiv n ic i p o zv a li d a sv o ju p a r n ic u iz n e s e
p r e d ca ra , tv r d io j e d a ta stv a r n e sp a d a p r e d izv a n red n i,
n e g o p r e d r e d o v iti su d ; n jeg a je K la u d ije p r isilio d a o d m a h
 svoju parnicu vod i p red njim , d a ta k o u v la stito j s tv a r i d o ­
kaže kako će biti praved an su d a c U tu đ o j. N e k a ž e n a n ije
htjela priznati svoga sina; k ak o su d o k a zi z a n je n o m a te r in ­
stvo i protiv njega b ili n ep o u zd a n i, n a tjera o j u j e n a p r iz n a ­
nje tim e što joj je n a lo žio da s e u d a za t o g a m la d ić a . U o d ­
sutnosti jed n e stranke vrlo je lak o o d lu č iv a o u k o r is t p r is u ­
tne bez obzira na to je li tk o iz o sta o s v o jo m k r iv n jo m ili
zbog kakve nužde. J ed n om je n e tk o n a s u d u p o v ik a o d a k r i­
votvoritelju treba o d sjeći ruke; K la u d ije j e z a tr a ž io d a s e
smjesta pozove krvnik s m a č e m i m e s a r s k im s t o lo m . K o d
jedne se parnice p rotiv čo vjek a k oji je p r isv a ja o g r a đ a n s k o
pravo, m eđu od vjetn icim a p o r o d ila b e s m is le n a p r e p ir k a d a
li se optuženik im a braniti u to g i ili u p la štu ; K la u d ije h tje d e
pokazati svoju n ep o v red iv u n e p r istr a n o st p a z a p o v j e d i d a
optuženik im a m ijenjati o d jeću p r e m a t o m e d a li u taj č a s
govori tužitelj ili branitelj.20 Isto je ta k o u j e d n o m s lu č a ju ,
kako se priča, izjavio p ism en o: »G la su jem z a o n u str a n k u
koja je iznijela istinu!«

Zbog takvih p o stu p a k a p a o j e n je g o v u g le d t o lik o , d a je

svagdje i javno b io p red m eto m p rezira. T a k o je , n a p r im je r ,
neki čovjek ispričavao svjed ok a k o jeg a j e c a r p o z v a o iz p r o ­
vincije, i tvrdio sam o to d a taj n ik a k o n e m o ž e d o ć i, a li je
dugo tajio razlog; isto m p o slije d u g o g is p itiv a n ja r e k a o je:
»Umro je! M islim d a je sm io!« D ru gi j e o p e t, z a h v a lju ju ć i m u
što dopušta ob ran u op tu ženik a, za v ršio riječim a : » U o s ta lo m ,
takav je Običaj!« I to sam č e š ć e č u o o d sta r ijih lju d i d a s u o d ­
vjetnici običavali to lik o isk orišćivati n je g o v u s t r p ljiv o s t d a
su ga kad je od lazio sa svoga p r e d sje d n ič k o g m je s ta n e s a m o
glasno zvali natrag n eg o su ga ta k o đ e r z a d r ž a v a li h v a ta ju ć i
ga za okrajke toge, a katkada b i ga u h v a tili z a n o g u . I d a n e
bi kom e to b ilo ču d n o, sp om in jem d a je n e k o m G r č ić u p ar-
ničaru u iječkanju izletjela riječ: »I ti si sta r a c i b u d a la !« J e­
dan rim ski vitez b io je o p tu žen zb o g s e k s u a ln e n a s tr a n o s ti
prem a ženam a, ali n a tem elju lažn e p rijave n je g o v ih b ije s n ih
i nem oćnih neprijatelja; kad je v id io d a s e p r o t iv n je g a z o v u
na sud javne b lu d n ice i saslušavaju k a o s v je d o c i, b ij e s n o je
predbacio caru lu d o st i su rovost i u je d n o m u - k a k o j e d o-
bro poznato —bacio u lice pisaljku i pločice što ih je držao
u ruci, tako da mu je dosta teško ozlijedio obraz.
16. Vršio je i cenzuru (48), koja se nije obavljala već dugo
vremena, tamo od cenzora Planka i Paula;21 ali i nju je oba­
vljao nejednako i nedosljedno u načelima i odlukama. Kod
smotre vitezova propustio je bez ukora jednog mladića koji
je bio pun sramote, ali mu je otac za njega tvrdio da je skroz
pošten; Klaudije ga je pustio govoreći: »On ima svoga cenzo­
ra.« Drugoga, koji je bio ozloglašen kao zavodnik i prelju-
bnik, samo je blago opomenuo da u svojoj mladenačkoj ra-
zuzdanosti bude ili umjereniji ili bar oprezniji, dodavši: »Zašto
ja moram znati koja je tvoja ljubavnica?« Kad je na mol­
bu svojih prijatelja jednom vitezu izbrisao zapisanu slabu
ocjenu, reče: »Ali trag od brisanja neka ostane!« Odličnoga
Grka, najuglednijeg čovjeka u čitavoj provinciji Grčkoj, ali
koji nije znao latinski, nije samo izbrisao iz popisa sudaca
nego mu je oduzeo i građansko pravo. Uopće nije nikomu
dopuštao da drukčije nego svojim riječima, kako je tko znao,
i bez odvjetnika polaže račun o svome životu. Ukorio je 203
mnoge ljude, i to neke na njihovo iznenađenje i zbog pot­
puno novoga razloga, to jest, što su se bez njegova znanja i
ne tražeći dopusta udaljili iz Italije, a jednoga dapače i zato
što se našao u pratnji kralja u jednoj provinciji; pritom je na­
veo kako je u stara vremena protiv Rabirija Postuma, koji je
pratio kralja Ptolemeja u Aleksandriju da spasi novac što
mu ga je posudio, bila pokrenuta pred sucima parnica zbog
uvrede veličanstva. Kad je Klaudije kušao da još veći broj
ljudi ukori, našao ih je —zbog velike nemarnosti svojih istra­
žitelja, a na još veću svoju sramotu - gotovo sve bez krivnje.
Kojima je god predbacivao da su neoženjeni ili da nemaju
djece ili da su bez imutka, svi su ti dokazali da su oženjeni,
da su očevi i da su imućni. Jedan, kojega su krivili da je po­
kušao učiniti samoubojstvo mačem, skinuo je odjeću i poka­
zao neozlijeđeno tijelo. 1
Za njegove cenzure zbili su se i ovi spomena vrijedni do­
gađaji: srebrnu kočiju, skupocjeno izrađenu, koja je bila iz­
ložena na prodaju u Kiparskoj četvrti,22 dao je otkupiti i
pred svojim očima razbiti u komade; u jedan jedini dan
 objavio je dvadeset proglasa, među njima osobito dva, od
kojih je u prvome upozorio neka se zbog obilnog uroda
vinograda bačve dobro zasmole, a u drugom, da ništa tako
ne pomaže protiv ujeda otrovnice kao sok od tisova drveta.
17. Vojni je pohod u svemu poduzeo samo jedan, i to pri­
lično beznačajan. Senat mu je naime priznao trijumfalna od­
likovanja, ali budući da je Klaudije smatrao da je to malo
neugledan naslov za njegovo carsko veličanstvo, i budući da
je želio čast pravoga trijumfa, izabrao je, da bi postigao svoj
cilj, upravo Britaniju, na koju nitko nije navalio poslije bo ­
žanskoga Julija (Cezara)23 i gdje su upravo tada izbili nemiri
zbog toga što im Rimljani nisu izručili prebjege. Kad je
Klaudije onamo plovio iz Ostije, dva puta je malone poto­
nuo uslijed žestokoga sjeverozapadnog vjetra, prvi put u bli­
zini Ligurije, drugi put pokraj Stehadskih otoka. Stoga je od
Masilije do Gezorijaka putovao kopnenim putem, a odande
je prešao u Britaniju, gdje je bez ijednoga boja i bez proli­
jevanja krvi za jedva nekoliko dana pokorio jedan dio otoka
(44). Šesti mjesec nakon svoga odlaska vratio se u Rim, gdje
je proslavio trijumf s najvećim sjajem. N a tu svečanost do­
pustio je da dođu u Rim ne samo namjesnici provincija,
nego i neki prognanici. Među plijen otet neprijatelju dao je
na zabat svoje kuće na Palatinu pokraj građanskog vijenca
pribiti i pomorski vijenac za znak da je preplovio i tako reći
pokorio Ocean. Iza njegovih kola vozila se njegova žena Me-
salina u kočiji. Zatim su išli oni koji su u istom ratu stekli
trijumfalna odlikovanja, ali svi pješke i u preteksti, samo
Marko Kras Frugi na bogato opremljenom konju i u odjeći
s izvezenim palmama, jer je po drugi put dobio spomenutu
čast.
18. Za Rim i njegovu opskrbu živežnim namirnicama uvi­
jek se najsavjesnije brinuo. Kad je u gradskom predjelu
Emilijani nepopustljivo bjesnio požar, proveo je Klaudije
dvije noći u Diribitoriju;24 budući da nije bilo dovoljno voj­
nika i robova, pozvao je preko činovnika u pomoć narod iz
svih gradskih četvrti, zatim je pred sebe stavio košare s nov­
cima i poticao narod na spasavanje, nagrađujući na licu
mjesta svakoga kako je svojim trudom zaslužio. Kad je je-
d n om zbog postojane n erodice zavladala velika oskudica ži­
tom , zaustavila ga je svjetina na sredini Foruma, napala ga
p ogrd am a i obasula kom adim a kruha, tako da je jedva m o­
gao, i to na stražnja vrata, pobjeći u svoju palaču.25 Tada je
p o d u zeo sve da osigura dovoz živežnih namirnica i za vrije­
m e zim sk ih bura. Tako je, na primjer, veletrgovcim a dao
n ad u u sigu rn e dobitke pošto je na sebe preuzeo eventualnu
štetu a k o se kojem u što dogodi od nevremena. Onima koji
su se d ali n a gradnju trgovačkih lađa odredio je velike po­
v la stice, sv ak om e p rem a njegovim prilikama.
19. G rađanim a je, n a primjer, dao oslobođenje od propi­
sa »Papijsko-popejskog zakona«, Latinima puno rim sko gra­
đ a n sk o pravo, a žen am a pravo što ga imaju majke sa četvero
djece:26 sv e su te od red b e na snazi još i danas.
20. Š to se tiče javnih gradnja, nije ih izgradio m nogo, ali
su b ile v e lik e i p otreb n e. Najveličanstvenije su bile ove: vo­
d o v o d što g a je za p o čeo Gaj (Kaligula), zatim odvodni kanal
iz F u c in sk o g a jezera i luka u Ostiji; on je doduše znao da
p rv u o d p o to n jih dviju gradnja August nije htio započeti u s­
p r k o s u p o r n im m o lb a m a Maržana, a drugu da je božanski
Ju lije (Cezar) č e š ć e zam išljao, ali ju je zbog teškoća uvijek
n a p u šta o . H la d n e i o b iln e izvore Klaudijeva vodovoda,27 od
k o jih s e je d a n izvor zo v e »Modri«, a drugi »Kurcijev« i »Al-
b u d in sk i« , a isto ta k o i od vod n i kanal N ovog Anijena d oveo
je k a m e n o m grad n jom d o R im a i razdijelio njihovu vodu u
v e lik broj p rek ra sn ih bazena. Na odvodnjavanje Fucinskoga
je z e r a d a o s e za to što s e n ad ao jednako dobitku kao i slavi,
je r s e n a š lo lju d i koji su m u obećavali da će to izvesti na pri­
v a tn i tr o ša k a k o se n jim a p rep u sti o su šen o zem ljište. U d u ­
ljin i o d tri m ilje d je lo m ičn o je d ao prokopati, a d jelom ičn o
p r o sje ć i g o ru , i d o v ršio je kanal u z velik e tešk oće i tek p o­
slije je d a n a e st g o d in a , p rem d a je uvijek radilo trid eset tisuća
lju d i b e z p rek id a .28 Luku Ostiju izgradio je tako da je s d e ­
s n e i s lije v e stra n e p ru žio u m ore dva gata, a ulaz, gdje je
m o r s k o d n o v e ć b ilo d u b o k o, zaštitio je nasipom . A d a b i n a ­
s ip u u d a rib š t o čv ršći tem elj, d ao je najprije p otop iti lađu na
kojoj j e b io d o v e z e n velik i ob elisk iz Egipta, a zatim je sazi­
d a o n e k o lik o stu p o v a i n a njim a pod igao golem i toranj p o
uzoru na svjetionik u Aleksandriji, k ako b i p r e m a s v je tlo ­
snim znakovima noću lađe m ogle upravljati p lo v id b u .

21. Darove je narodu češće dijelio. P rired io j e ta k o đ e r

više Veličanstvenih predstava, i to n e sa m o r e d o v ite i na
običnim m jestima nego i takve koje je sa m iz m islio , i ta k v e
koje je iz starine p on ovo uveo, osim toga n a m je s tim a gd je
inače nitko prije njega nije to učin io. Igre p r ig o d o m p o s v e te
Pompejeva kazališta, što g a je dao o b n o v iti n a k o n j e d n o g p o ­
žara, vodio je s tribunala što ga je d ao p o sta v iti u ork estri;
prije toga žrtvovao je kod hram ova izn ad k a za lišta i o d a n d e
sišao kroz sredinu gledališta, dok su svi g le d a o c i sje d ili n a
svom mjestu i šutjeli! Priredio je i S to ljetn e ig re (47) p o d iz­
likom da ih je August proslavio prije V rem ena, a n ije ih o s ­
tavio za pravo vrijeme, p rem d a sam K lau d ije u s v o m p o v i­
jesnom djelu kaže da ih je August n ak on d u ljeg p r o p u s ta n a
temelju pom noga k ron ološk og raču n a d o v e o p o n o v n o u
pravi red. Stoga su se ljudi sm ijali g la sn ik o v im r ije č im a k ad
ih je svečanom form ulom p ozivao n a igre »što ih j o š n itk o
nije gledao niti će ih gledati«, jer je jo š b ilo lju d i k o ji s u g le ­
dali zadnje igre, a i neki glum ci koji su u n jim a n a s tu p ili n a ­
stupili su i sada. Utrke je često p rired io i n a V a tik a n u , p ri
čem u je katkada poslije svake p ete trk e29 u m e ta o b o r b u sa
zvijerima. Circus Maximus ukrasio je m r a m o r n im o g r a d a m a
i pozlaćenim stupićim a, dok je prije o b o je b ilo o d tu fa i dr-
veta; senatorim a je od red io p oseb n a m jesta, d o k s u p rije sje­
dili pom iješani s ostalom pub lik om . O sim u tr k a č e tv e r o -
prežnih kola dao je izvesti i Trojansku igru i lo v n a a fričk e
zvijeri, koje je ubijao odred p retorijan sk ih k o n ja n ik a p o d
vodstvom svojih tribuna i sam oga p refek ta. O sim to g a d a o je
da nastupe tesalski konjanici, koji p o trk alištu n agan jaju d iv ­
lje bikove, a kad ih izm ore, skaču im n a le đ a i r u še ih n a
zemlju hvatajući ih za rogove.

Gladijatorske predstave davao je č e s to p u ta , i t o sa sv im

različite: godišnju u pretorijanskom taboru, b e z b o r b e sa zvi­
jerima i bez osob itog sjaja, zatim red ovitu i p o tp u n u u S ep ti
na Martovu polju, osim toga n a istom m jestu jo š i j e d n u iz­
vanrednu i kratku, koja je trajala sam o n e k o lik o d a n a i koju
je p o č e o nazivati »Sportula«,30 jer je prije prvog prikazivanja
objavio d a p oziva narod kao na neku iznenada dogovorenu
večericu . N i n a jednoj vrsti predstave nije b io tako prijazan
ili; ra sp o lo žen kao pri takvoj; tako je zlatnike što su ih dobi­
vali p o b jed n ici, zajedno s n arodom glasno i n a prste brojio
isp ru živši lijevu ruku; čestim poticajim a i m olbam a pozivao
je ljud e d a b u d u veseli, nazivajući ih opetovano »gospodo!«
Pritom je katkada up letao hladne i tražene dosjetke; tako, na
prim jer, k ad je n arod zahtijevao nastup gladijatora Palumba,
K lau d ije je ob ećao: »Dat ću vam ga ako ga ulovim!«31 Ali ova
je; n a p ro tiv ša la b ila sasvim p am etn a i na mjestu: kad je n e ­
k og v ozača, za kojega su m o lila njegova četiri sina, o slo b o ­
d io gla d ija to rsk e slu žb e n a velik o odobravanje naroda, o d ­
m a h je izd a o o g la s u k ojem op om in je narod kako je p otre­
b n o od gajati d jecu k ad se vid i d a i gladijatoru m ogu b iti n a
p o m o ć i k orist. I n a M artovu polju prired io je ratnu p red sta­
vu o z a u zeću i pljačkanju n ek oga grada, isto tako predaju
b rita n sk ih kraljeva; p rito m je p redsjedao u vojvodskom
p la stu . Š to v iše , p rije n e g o je p u stio v od u iz F ucinskog jezera,
p r ir e d io j e o n d je p red sta v u p o m o rsk e bitke. Ali kad su ti p o ­
m o r sk i b o r c i povik ivali: »Zdravo, care, pozdravljaju te on i
k oji ć e um rijeti!«, o n je odgovorio: »Ili ne!« I p oslije toga n je­
g o v a o d g o v o r a , k oji su o n i sh vatili kao pom ilovanje, n itk o
v iš e n ije h tio d a s e bori; ca r se d u go k oleb ao b i li ih sv e d ao
p o sm ic a ti o g n je m i m a čem , a o n d a je n ap ok on sk o čio sa
s v o g a m jesta , sta o trčati o k o cijeloga jezera svojim gad n im
g e g a n jem te ih je sa d prijetnjam a, sad p oticajim a n atjerao n a
b o rb u . K o d t e s e p red sta v e su k o b ila sicilsk a i rod sk a m or­
n a rica , sv a k a sa d v a n a e st troveslarki; znak za p o četa k b o rb e
za sv ira o j e šk o ljk o m sr eb rn i T riton koji je p o m o ć u n e k e n a­
p r a v e iz r o n io iz s r e d in e jezera.
22. O v jersk im je o b r e d im a te o građ an sk im i vojn ičk im
u r e d b a m a , is to ta k o o p o lo ža ju svih staleža k ak o u R im u
ta k o i v a n i n e k e p r o p is e ili p o p ra v io ili zastarjele o p e t o b n o ­
v io ili d a p a č e u v e o n e k e sa sv im n o v e. K od p op u njavan ja
s v e ć e n ič k ih z b o r o v a n ije im e n o v a o n ijed n oga n o v o g čla n a
d o k s e n ije z a k le o d a im e n u je najdostojnijega. B rižljivo je
p a zio n a to d a p r e to r sa z o v e n a ro d n u sk u p štin u i p ro g la si
 praznike kad god je u gradu n astao p o tr e s, a k a d s e n a Ka­
pitalu vidjela zlokobna ptica, o d r e d io je d a s e o d r ž i javna
molitva, a on bi je sam u svojstvu v r h o v n o g s v e ć e n ik a pred
govornicom na Forumu zap očin jao, isk lju č iv ši o d to g a o b re­
da radnike i robove.
23. Sudbene rasprave, koje su p rije b ile r a s p o r e đ e n e na
zimske i ljetne m jesece, sp ojio je u je d a n p e r io d . S u d b e n u
nadležnost u pitanjima o p o ru čn ih p o v je r b in a ,32 k o ja s e o b i­
čno, i to samo u Rimu, povjeravala sv a k e g o d in e d r u g im či­
novnicima, prenio je zauvijek, p a i za p r o v in c ije , n a staln e
oblasti. Izbrisao je poglavlje što ga j e T ib e r ije C eza r d od ao
Papijsko-popejskom zakonu, a k oje p r e tp o s ta v lja d a m u šk a r­
ci od šezdeset godina n isu s p o s o b n i za r a đ a n je d je c e . O d re­
dio je da siročadi im enuju sk rb n ik e iz v a n r e d n o k o n z u li i da
se ljudi koje činovnici prognaju iz p r o v in c ija im a ju tak ođ er
ukloniti iz Rima i iz Italije. S am je p r o tiv n e k ih lju d i u p o ­
trijebio nov način izgona tako d a im j e z a b r a n io u d a ljiti se
od Rima preko trećega m iljokaza. K ad j e u s e n a t u im a o ra­
spravljati o važnijem pitanju, sjed io je u s r e d in i m e đ u stolica­
ma konzula ili na klupi tribuna. M o lb e za d o p u st, k o je su se
redovito upravljale senatu, pridržavao j e s e b i n a rješavanje.
24. Konzulska od likovanja p o d je ljiv a o j e i p rok u ratori-
ma koji su imali dvjesta tisu ća d o h o tk a . O n im a k o ji s u se od ­
ricali seiiatorskog d ostojan stva o d u z im a o b i i v ite šk o .33
Premda je u početku svoje v la d e izja v io d a n e ć e m e đ u sen a ­
tore uvrstiti nikoga koji nije p r a p r a u n u k r im s k o g a građ an i­
na, ipak je podijelio sen a to rsk i g r im iz n i p o r u b s in u n ek oga
slobodnjaka, ali pod u vjetom d a ga p rije p o s in i je d a n rim ski
vitez. No budući da se sv ejed n o b o ja o p r ig o v o r a , p o z iv a o se
na to da je i cenzor Apije Cek, p r a o ta c n je g o v a r o d a , u vrstio
u senat sinove slobodnjaka; ali n ije z n a o d a s u u A p ijev o vri­
jeme i dosta dugo nakon njega s lo b o d n j a c im a zv a li n e on e
koji su sami stekli slob od u , n e g o is t o m n jih o v e u s lo b o d i ro­
đene sinove.34 Zboru k vestora j e m je s to g r a d n je c e s ta d ao u
dužnost priređivanje gladijatorskih igara; o d u z e o im je tako­
đer službe u Ostiji i Galiji, a vratio im n a d z o r n a d d ržavn om
blagajnom u S atu m ovu hram u, a taj su n a d z o r u m eđ u v r e­
menu vršili pretori ili, kao i sad a, is lu ž e n i p r e to r i.
 T r iju m fa ln a o d lik o v a n ja p o d ije lio je S ilan u, zaru čn ik u
sv o je k ć e r i, p r e m d a j o š n ije b io p u n oljetan . Starijim ljud i­
m a d a v a o ih j e ta k o m n o g o i tako lak o d a s e p oja v ilo p i­
s m o u im e s v ih le g ija k o je su m o lile d a b i se k on zu larn im
n a m j e s n ic im a o d m a h s a za p o v jed n ištv o m p red a la i trijum ­
fa ln a o d lik o v a n ja k a k o n e b i n a svak i n a čin tražili p o v o d a
za rat. A u lu P la u c iju o d o b r io je d a p a če m ali trijum f, a kad
j e m la d ić u š a o u R im , p o š a o m u je K laudije u su sret i stu ­
p a o u z n je g a k a d s e u sp in ja o n a K ap itol i o d a n d e o p e t si­
la z io . K a d j e G a b in ije S e k u n d o p o b ijed io germ an sk o p le ­
m e K a u š a n e (H a u č a n e ), d o p u s tio m u je d a n o si n ad im ak
»K a u šk i« .

25. V o jn ič k u slu žb u v itezova u red io je tako, d a su p oslije

z a p o v je d n iš tv a k o h o r te d o b iv a li zap ovjed ništvo k onjaničke
č e te , a p o slije to g a čin legijsk og tr ib u n a 35 Zatim je u red io
trajan je v o jn ič k e slu ž b e te u v eo n ek u vrstu privid n e službe,
k oja s e zv a la slu ž b a » p rek o broja«, a u njoj su im ali sam o p o ­
č a s n o slu ž iti o d su tn i ljudi. V ojn icim a je čak sen atsk om o d ­
lu k o m za b r a n io u la ziti u sen atorsk e k u će u svrhu pozdra­
vljanja. S lo b o d n ja k e koji su se izdavali kao rim ski vitezovi
k a zn io j e za p lje n o m im o v in e. N ezahvalne, n a koje su se nji­
h o v i p a tr o n i tu žili, v ra tio je p o n o v o m eđ u rob ove, a njiho­
v im je o d v je tn ic im a izjavio d a n e ć e nikada od njih preu zeti
tu ž b u p r o tiv n jih o v ih slob od n jaka. K ad su n ek i gosp od ari
sv o je b o le s n e i iz n e m o g le r o b o v e izlagali n a E sk u lap ovu o to ­
k u d a ih n e m o ra ju d alje liječiti, od red io je K laudije d a svi
ro b o v i k o ji b i ta k o b ili izlo žen i postaju slob od n i i n e m oraju
s e v ratiti u slu ž b u sv o g a g o sp o d ara ako ozdrave; ak o li b i
k oji g o sp o d a r rad ije u b io sv o g a rob a n ego ga izložio, im a o d ­
g ovarati za u m o r stv o . U je d n o m p roglasu o p o m e n u o je p u t­
n ik e, d a k ro z ita lsk e g ra d o v e sm iju prolaziti sam o p ješk e ili
n a n o sa ć o j s to lic i ili n a n osiljci. U P uteole i Ostiju sm jestio
je p o je d n u k o h o r tu za suzbijanje čestih požara.
L ju d im a tu đ e n a ro d n o sti zabranio je upotrebljavati rim ­
sk a im en a , d a k a k o p o ro d ičn a im e n a 36 Koji su n ep o v la sn o
p risvajali r im sk o gra đ a n sk o pravo, njim a je na E sk vilin sk om
p olju d a o o d ru b iti glavu. P rovincije Ahaju i M akedoniju,
koje je Tiberije stavio pod svoju upravu, vratio je opet sena­
tu. Likijcima, koji su se uništavali unutrašnjim razdorima,
oduzeo je slobodu, a Rođanima ju je vratio, je r su se pokajali
za svoje stare prestupke. Trojancima, kao precim a rimskoga
naroda, oprostio je danak za sva vremena, a pritom je pro­
čitao staro pismo na grčkom jeziku, u kojem senat i narod
rimski obećava kralju Seleuku prijateljstvo i savezništvo
samo pod uvjetom ako rimske sunarodnjake Trojance oslo­
bodi svakoga poreza. Zidove, koji su na nagovaranje Hresta
neprestano izazivali nemire, protjera iz Rim a.37 Germ anskim
je poslanicima dopustio da sjede u orkestri je r ga je dirnula
njihova prostodušnost i samopouzdanje. K a d su im, naime,
u kazalištu odredili mjesta među narodom , a oni opazili da
Parti i Armenci sjede među senatorima, o dm ah su sami bez
poziva prešli na ista mjesta k njima, govoreći p on osn o da ni
hrabrošću ni položajem svojim ništa ne zaostaju za njima.38
Druidsku vjeru kod Gala, koja se isticala nečovječnom gro­
zotom, a koju je August zabranio samo rim skim građanima,
ukinuo je Klaudije potpuno. Eleuzinske je m isterije naprotiv
pokušao prenijeti iz Atike u Rim, a također je d ao donijeti
zaključak da se hram Eričke Venere na Siciliji, koji se od
starosti urušio, obnovi na državni trošak rim sko ga naroda.
Sa stranim kraljevima sklapao je saveze na Forum u, pri
čemu se žrtvovala svinja i upotrebljavala stara fo rm u la Fe-
cijala.39
Međutim, sVe ove i ostale slične m jere kao i u o p će čitavu
svoju vlast većim je dijelom vršio ne toliko p o svojoj volji
koliko po volji svojih žena i slobodnjaka, je r je svagdje bio
ponajviše takav kako je pdgovaralo njihovim p robicim a ili
željama.
26. Zaručnice je još u najranijoj m ladosti im ao dvije: naj­
prije Emiliju Lepidu, praunuku Augustovu, zatim Liviju Me-
dulinu, koja je imala i nadimak Kamila, iz staroga rod a dik­
tatora Kamila. Prvu je otpustio još kao djevicu jer su nje­
zini roditelji uvrijedili Augusta, a druga m u je na sam dan
koji je bio određen za vjenčanje um rla od bolesti. Zatim se
oženio Plaucijom Urgulanilom, kojoj je otac im ao trijumfal­
na odlikovanja, a doskora zatim Elijom Petinom, kojoj je
otac b io konzul. Od obje se rastavio, ali od Petine zbog n e­
znatnih nesuglasica, a od Urgulanile zbog njezina razvratnog
života i zbog sum nje da je počinila neko um orstvo. Poslije
njih u zeo je za žen u Valeriju Mesalinu, kćer svoga bratića
M esale Barbata. Ali kad je saznao da je ona, osim ostalih sra­
m o ta i sablazni, jo š sk lop ila brak s Gajem Silijem, potpisavši
p red augurim a ugovor o m irazu,40 dao ju je pogubiti, a ujed­
n o je u sk u p štin i p red pretorijancim a svečano izjavio: »Bu­
d u ći da m e u svim m ojim ženidbam a prati nesreća, ostat ću
o d sa d a neženja, a ako prek ršim riječ, n e protivim se da m e
svojim ru k am a probodete!« Ali nije m ogao izdržati da o d ­
m a h n e za p o čn e pregovarati o novoj ženidbi, pa i s Petinom ,
koju je je d n o m otp u stio , i s Lolijom Paulinom , nekadašnjom
že n o m Gaja C ezara (K aligule). Ali zavodljive čari Agripine,
k ćeri n jeg o v a b rata G erm anika, koja je znala iskoristiti pra­
v o d a ga ljub i i č e s te p rilik e d a ga m iluje, raspalile su u nje­
m u lju b avn u strast p rem a njoj. Zato je nagovorio n ek olik o
se n a to r a n e k a n a prvoj senatskoj sjed n ici p red lože da cara
treb a p r isiliti n a žen id b u s A gripinom jer d a je t o od najveće
koristi za državu, i d a se i d ru gim a d ad e d op u šten je za takvu
ženidbu, k o ja s e d o to g a v rem en a sm atrala rodoskvrnjem* I
je d v a je prošao jed a n dan, pa je v eć sk lop io taj brak, ali se
n ije n a šlo lju d i k oji b i slijed ili njegov prim jer, izuzevši nekog
slo b o d n ja k a i je d n o g prim ipilara; svad b i ovoga posljednjega
prisustvovao je i sam Klaudije s A gripinom .41

27. Djecu je imao sa tri žene: s Urgulanilom Druza i Klau-

diju, s Petinom Antoniju, a s Mesalinom Oktaviju i sina ko­
jemu je najprije dao nadimak Germanik, a kasnije Britanik.
Druza je izgubio u Pompejima još kao dječaka: ugušio se
kruškom koju je u igri bacao uvis i dočekivao je u usta; a ne­
koliko dana prije toga bio ga je zaručio s kćerkom Sejano-
vom. Zato se to više čudim da se našlo pisaca koji su napi­
sali da ga je Sejan potajno ubio. Klaudiji je zapravo bio otac
Klaudijev slobodnjak Boter; zato ju je, premda se rodila pri­
je petoga mjeseca nakon rastave (s Urgulanilom) i premda
se počela odgajati na dvoru, ipak dao izložiti i golu je staviti
pred majčina vrata. Antoniju je udao najprije za Gneja Pom-
 peja Velikoga, a zatim za Fausta Sulu, dva mladića vrlo ug­
ledna roda. Oktaviju je udao za svoga pastorka Nerona, a
prije je bila zaručena sa Silanom. Britanika, koji mu se rodio
dvadeseti dan njegove vlade za drugoga njegova konzulata
(42), preporučivao je neprestano već tada, dok je još bio ma­
leno dijete, i vojnicima u zboru noseći ga na rukama, i na­
rodu kod predstava držeći ga na krilu ili ispred sebe i pra­
teći ga sretnim željama zajedno s mnoštvom koje mu je kli­
calo. Između zetova posinio je Nerona, a Pompeja je i Silana
ne samo odbio nego ih je dao i pogubiti.
28. Od slobodnjaka osobito je cijenio eunuha Posida, ko­
jega je i kod svoga britanskog trijumfa odlikovao među ča­
snicima »neokovanim kopljem«.42 Jednako je cijenio i Felik-
sa, kojega je postavio zapovjednikom kohorata i konjaničkih
odjela i napokon namjesnikom provincije Judeje, i koji je
bio oženjen trima kraljevnama;43 zatim Harpokru, kojemu je
dao pravo da u Rimu upotrebljava nosiljku i da priređuje
javne predstave. Više od ovih cijenio je Polibija, dvorskog
učenjaka, koji se često šetao u sredini između oba konzula;
ali najviše od svih cijenio je Narcisa, dvorskog tajnika, i
Palanta, dvorskog blagajnika; za njih je dapače rado do­
pustio da se senatskim zaključkom počaste ne samo veli­
kim novčanim nagradama nego i kvestorskim i pretorskim
odlikovanjima; osim toga dopustio je da m ogu još toliko
Stjecati i grabiti da je jednom kad se tužio na nestašicu
novca u carskoj blagajni dobio vrlo zgodan odgovor: da će
imati obilno novaca ako ga njegova dva slobodnjaka uzmu
u svoje društvo.
29. Predan tim ljudima, kako rekoh, i svojim ženama, ig­
rao je ulogu ne vladara, nego sluge; sve je radio na njihovu
korist ili čak po njihovoj sklonosti i hiru: dijelio državne
službe, zapovjedništva u vojsci, potpisivao pomilovanja
smrtne kazne, a većinom nije ni znao niti je bio svjestan što
zapravo radi. I da ne nabrajam pojedinačno i nevažne stvari,
kao na primjer opozvane darove, poništene presude, pod­
metnute ili dapače javno izmijenjene odluke o imenovanji­
ma: dao je, na temelju sasvim neodređene optužbe i ne do­
pustivši nikakve obrane, ubiti Apija Silana, očuha svoga ka­
snijega zeta, zatim dvije Julije - jedna je bila kći Druzova, a
druga Germ anikova; isto tako Gneja Pompeja, m uža svoje
starije kćeri, i Lucija Silana, zaručnika m lađe kćeri. Pompej
je b io p ro b o d en u zagrljaju ljubljenog m ladića, a Silan je b io
p risiljen d a se od rek n e preture 29. prosinca (48) i da um re
n a N o v u g od in u n a sam dan K laudijeve i Agripinine svadbe.
T rid eset i p et senatora i v iše o d tri stotine rim skih vitezova
p o sla o je laka srca u smrt; zato, kad m u je o sm aknuću je­
d n o g a konzulara cen tu rio n javio da je učinjeno što je zapo­
vjed io, rek ao je da nije n išta zapovjedio, ali je svejedno od o­
b rio stvar, jer su m u slob od n jaci tvrdili da su vojnici izvršili
svo ju d u žn ost, što su se sam i o d se b e požurili da osvete cara.
Ali svak u m jeru prelazi to d a je k od vjenčanja koje je Mesa-
lin a o b a v ila sa svojim preljubnikom Silijem , sam potpisao
žen id b e n i u govor, a nagovorili su ga n a to prikazavši m u či­
tav u stvar k ao p rivid n u udaju koja se nam jerice upriličuje
zato d a b i se o d n jega odvratila i n a drugoga prenijela opa­
sn o s t k oju n jem u sa m o m e navješćuju n ek a ču d e sa
30. U gled a i d ostojanstva nije njegovoj vanjštini nedosta­
ja lo , b ilo d a je stajao ili sjedio, a o so b ito kad je ležao, jer je
b io viso k a , ali n e m ršava stasa, a lijepa lica, lijepe sijede kose
i p u n a vrata. Ali k od h od an ja izdavale su ga n oge jer su m u
b ile p resla b e , a k o d v e se lo g ili ozbiljnog p osla m noge su ga
stvari n agrđivale: n ep ristojan sm ijeh, još ružnija srd žb a jer
s u m u se p rito m u sta p jenila, a n o sn ice ovlažile; osim to g a
z a p leta o m u se jezik, a glava m u s e tresla uvijek, a osobito
k ad je ra d io kakav p o sa o .
31. Zdravlje m u je isp rv a b ilo slab o, a kad je postao car,
b ilo m u je v rlo p o v o ljn o , sa m o je trpio od bolesti ž e lu c a i
k ad b i ga o n a sp op ala, p o m išljao b i i na sam oubojstvo, kako
je sa m izjavio.
32. G o zb e je p riređ iv a o i sjajne i vrlo često, gotovo uvijek
n a m jestim a g d je je b ilo m n o g o prostora, tako da je ponajvi­
š e b ilo za sto lo m d o še st sto tin a ljudi. Jednom je dap ače pri­
r e d io g o zb u k o d o d v o d n o g a kanala F ucinskoga je z e r a i pri­
to m se m a lo n e u to p io kad je isp u šten a vod a siln om snagom
u č in ila p o p la v u . K sto lu j e red ovito p ozivao i svoju djecu s
drugim dječacima i djevojkama plem enita roda, koji su po
starom običaju morali jesti sjedeći uz noge ležaljki. Jednoga
gosta na kojega se sumnjalo da je dan prije u k rao zlatnu
čašu pozvao je i sutradan i stavio p red njega zem ljanu šalicu.
Pripovijeda se također da je smišljao izdati p ro glas u kojem
bi dao dopuštenje da gosti prilikom gozbe sm iju ispuštati
tihe i glasne vjetrove, kad je doznao da je neki čovjek opa­
sno obolio što ih je zadržavao od stida.
33. Za jelo i vino imao je u svako vrijem e i n a svakom,
mjestu izvanredan tek. Kad je jednom sudio n a Augustovu
trgu, dopro je do njega miris doručka što su ga u obližnjem
Martovu hramu spremali za Salijce; on se o dm ah digao sa
sudačke stolice, popeo se k svećenicima i smjestio se za nji­
hov stol.44 Nikada nije samo tako odlazio iz blagovaonice
dok se nije obilno najeo i napio; zato su m u odm ah nakon
jela, dok je ležao na leđima i spavao otvorenih usta, turali
pero u grlo da mu isprazne i olakšaju želudac.
San mu je redovito bio vrlo kratak je r je ponajviše bio
budan do ponoći, ali zato je danju katkada zaspao i za vri­
jeme suđenja, te su ga odvjetnici jedva m ogli probud iti na-
mjerice pojačavajući glas.
U požudi za ženama bio je vrlo neobuzdan, a za muškar­
cima nije imao nikakve strasti. Kockao se strastveno, i o toj
je igri dapače napisao knjigu. Običavao se igrati i za vrijeme
šetnje na kolima, pri čemu je dasku za igranje tako pričvr­
stio za kola da se igra nije mogla poremetiti.
34. Klaudije je od prirode bio okrutan i krvoločan, što se
pokazalo i u velikim i u najmanjim stvarima. M učenja kod
istraga i smaknuća ocoubojica dao je vršiti bez odlaganja i
u Svojoj nazočnosti. Kad je jednom u T ibu ru zaželio vidjeti
smaknuće »po starom običaju« i kad su već krivci bili sve­
zani za stup a krvnika nije bilo, dao je dozvati jednoga iz
Rima i čekao ga na stratištu ustrajno do večera. K o d svake
gladijatorske predstave, bilo da ju je priređivao on ili tko
drugi, zapovijedao je da se ubiju i oni koji su slučajno pali,
a najviše je dao ubijati mrežare, da im vidi izraz lica prili­
kom izdisanja. Kad je neki gladijatorski par poginuo od uza­
jamnih rana, zapovjedio je Klaudije da m u smjesta iz oba
njihova m a ča n a čin e d va m ala n oža za njegovu u p otrebu .45
U b o rcim a sa zvijerim a i u gladijatorim a, koji su n astu p ali u
p o d n e , u živao je tolik o, da je n e sam o dolazio n a p red stavu
ran o ujutro, n eg o je i u p o d n e, kad se narod razišao n a ru­
čak, ostajao sjediti n a sv o m m jestu. O sim p red viđ en ih b ora­
ca sla o je u aren u i n ek e lju d e zb og n ezn atnoga i b rzo sm i­
šljen o g a razloga, čak izm eđ u strojara, p o m o ć n ih radnika i
slič n ih ljudi, ako im je sla b o u sp io koji autom at ili d izalica
ili d ru g o što takvo. P o sla o je tak ođ er u aren u jed n oga od
svo jih n o m en k la to ra , ta k o k ak o je b io u togi.
35. A li n a jv iše je o d sv e g a b io p lašljiv i n ep ovjerljiv. U
p r v im d a n im a sv o je v la d e, p rem d a je, k ak o sm o v e ć rek li,
p o k a z iv a o p rija zn o st, n ije se u su d io n i n a gozb e ić i ak o
n is u n a o k o lo stajale stra že s k o p ljim a a v o jn ici p o slu živ a li
k o d sto la . N ije p o sje tio n ije d n o g b o le sn ik a d ok n ije najpri­
je d a o istra žiti s o b u a ja s t u k e i p o k riv a če p ro p ip a ti i p re­
tr e sti. U k a sn ije je v rijem e lju d e k oji su ga d o la zili p ozd ra­
v iti u v ije k d a o p r e g le d a ti p o p o se b n im ljud im a, i to sv e
b e z iz u z e tk a , i n a jstro že. Isto m n a k o n d u ga v r em en a i te š­
k o m \ijju k o m p o p u s tio je to lik o , d a s e n e p regled avaju
ž e n e , m a lo lje tn i d je č a c i i d je v o jk e i d a se p r a tio cim a ili p i­
s a r im a k o je g a p o sje tio c a n e o d u zim a ju p e r n ic e i k u tije za
p isa ljk e . K a d ga je za je d n o g a u sta n k a K am ilo, n e su m n ja­
j u ć i d a g a i b e z ra ta m o ž e p restra šiti, u je d n o m p ism u p u ­
n o m p o r u g a , p rijetn ja i d r sk o s ti p o ziv a o d a se o d rek n e
v la s ti i d a k a o p riv a tn ik p r o v o d i m ira n život, p o zv a o je
K la u d ije p r v e lju d e u d rža vi k se b i, je r s e k o le b a o n e b i li
s e ip a k p o k o r io to m e p o ziv u .
36. N e k ih se u rota, k o je su m u n eo sn o v a n o dojavili, to li­
k o p r estra šio , d a j e sm išlja o d a se o d rek n e vlasti. K ad su n e ­
k o g a čovjek a, k a k o sa m g o re sp o m en u o , u h vatili s oružjem
u n jeg o v o j b lizin i d o k je p r in o sio žrtvu, d ao je o d m a h p o
g la sn ic im a sazvati se n a t p a s e p la ču ći i jadik u ju ći p o tu žio n a
sv o ju s u d b in u d a n ig d je n ije sigu ran , i d u g o s e vrem en a n a­
k o n to g a n ije p o k a ziv a o u ja v n o sti. I žarke svoje ljubavi p re­
m a M esa lin i o d r e k a o s e n e to lik o iz o g o rčen o sti n ad n jezi­
n im sr a m o tn im čin im a , k o lik o iz strah a o d o p a sn o sti, je r je
 vjerovao da p o tefi nan^rri da k nperinu Ikih n n i
pribavi vlas! Tom je prilikoffl drfcuć? od .«fraKa ** ^ |m
pobjegao u pmorl^irolii lahor, a na (Manxn ;V rtu*******1
vljao prafmi samo jedno pManjr je ti mw vS3t- !*
37 Nijedna sumnja i nijedan prijavitelj nisu h l * 1 ~*
mami da ne bi cara natjerali na opre» i oat*tu k i / ' ^
maleni nemir u njemu pobudilo Inlan pmtnkimt iU*m ^ :
putdmlti i nasamo mu rekao da je unjao da netk ^
cara. ubila; malo poalije topa pokajao mu |e, ^
čnaje ubojicu, svoga prathniU knji mu je upravo
dati neltu molbu, car ga je odmah, kao da pa *>
djelu, dao odvesti na stnatHte Jednako |r. kako kalu ' **
mio i Apije Silan Mculina i Mare?« su «r. naime «I«j i. T
ga upropaste, pa tu podijelili uloge Narcis je u rano h
tobote sat utbuđen doletio u »pataonku t%np
i rekao mu da je sanjao da je Apije uhk» njept . j , ».
aalina je nato, loboke m ti Čudu. (»pripovjedila da «r i n
iiil taj aon teč nekoliko noći privida v y « ratim kako-
216 bilo udeieno. bude jw^ oio da je Apije nahrupio u r«W u
a njemu je dan prije toga bilo poručeno neka u to trljeme
dođe Budući da ae tako tobufe j*sno pokazala vjerodmk*
noM sna odmah je iidana n porijed da pa uhite i «maknu
I Klaudije ae n ije ustručavao da sutradan čitav taj ti-«ađ*)
iznese pred tenat I feskafa hvalu «tome slobodnjaku Ito trn
njegov «pa« I spatajući bdije1
38 Stoje sklonosti srdfbi I naglo«li bio je » jritan pa |e
jednu i drugu manu oprvtdao u jednom prugla«u gdje je Is­
taknuo razliku tamedu obiju mana i obečao »O»« druga Kit
će kratka I nedufna. a ona prva neće nikada hiti n c p w r
dna« Kad mu građani Ostije prigodom jedne
plovidbe ut Tibcr nisu poslali u susret čamce, ih je u
plamu ukorio, i to • taktom mttnjnm. da je na kraju napisao
da tu ga degradirali na običnog rajnib. ali im je odmah npn>
itio, | to na lakat način, kao da se gotuto isprk' a%a Kad *u mu
neki ljudi na ulid u neagodno vrijeme pri U/ili. u m ih je »w
jom rukom odbijao bio je lako nekoga kw alonko|
pa nekoga senatora, koji je teč vrtio prrtonku slul - *’
“ • . ,v , . ■ __... ii,. unai
gnao bex aaalu&anja i bet krivnje samo «an». t,u F
 njqp iM pr poi bio sd*Hi knako m >
«Cifpr.a. a o n i drtap Iuh> «dM kanao MiiaiaMdbc mm a|«(p*ba
•manjima. koji «ti pruin adwaat faadomfe Imbmm prio. a
u p m M ilja w amtpAao » « n r dna afeatevati S in ji Ji
K i#wo*|» (uiw iia odamo imdaor mm! krtamma
NI IndoM ftipe lajio. *»*0» pt ■ (wfeobko MM ftl £&►
•
•w» p*«*«bdu(io da pt jt m Gapna « U t amajmim IMS fer
w w k < »pr ft* Ih b io « h m > A « m M a v d o tadMapnp* p o U ^ i
41» n*k*m» nrpg a*prrtr> ^rr «« n kndw wripnav fminriki %.*#-
9* >f bio grtli « a b i Ofelwfcpii M M , • m M ) |b}
w bb da miko a* I m U m
Iwwfc <M ih|i h d f t ni «r In i afaga a^ttfti
~ ttb4v<lpiMii i raMrvMmoatt flt 4* *e paabdba pr-
. kvm: tfivifna «amneaoaifr» Amtmmbf t
:* Kid «* pvabpr maorafta Umaiaa oafmtio a tfoL
r^.- -'>. ■j* malo lUMMjr *2rito uvks w doM?»4* tftaqpr
od «*rth ja omdfeo mi mmi dao pr o d a d tmradbn aa>
««nkmaća portali a ♦*wpbam ii «a partija kocluaaa •
«atda ib ft kao db «a mkamaJk. dao pa fja a d a d o ftt kao 217
p»»|anctt Kad ir mnilibo da w amw « W ^ i i a l a » ola*
• \ x- • - .r-r- nif( ^ prmcao da a * a d n a gumnu na
T't a r-ri. kćerkom mojom hraoprracom kam jn a afcppvv
kriki rodili i aj^ojlb Kad nr «fatrmao da poaM fieraMk
»Uf fr pola - kao dt pr pnM fe pokodno Ito p n a i^ i ^
Miwka dok ina mftrmla «mi - iipt^hac *JW ndtadi nbko
■" * .'"•"vrirm utao a parndKU KJaudbvmcn*
4Q |; rafpvmm i cunibab {m io ir lottko a ta m tft db
*c vmilo da fkf ma i nt mladi m tko je oa ai % kim m kadi
■x •- fm oci Kad <<■ na prtaprT a «anala fcdnam fm^f* 1
r||ala o nwm nnx I ttnoratm po*tkao pt «Molba «• , iko
rtuvhr ?n tcf? b f dobra iak^aia1* Nac«> ja O0MO <M(r M*
tc «ladalo u ttartm kremama a kopam ft i mm ftHudi ob-
«« « a i u/tmaii tb o Kad tr prtfw w flw > ackapi kandtdma
«Ut/bu k^ntiifti naivo ja meda raibatma m b^pw® Iww
nmanjr ito d a jr nprfo* o (k »jprm u Klw»dt|a dok je No bo»
Intan. u pra«t it» pruHo Nadat «ode Kad ft amo jedno
henu da *«|cdo£i a inafti. rtkao pc *Om ft bdi uiWwdr
nka moyr na|kr i ninata M kaitci ali mene ja anprk cw-
 nila kao svoga patrona. To sam rek ao za to š to j o š d a n a s im a
ti mojoj kući ljudi koji m e n e sm atraju p a tr o n o m .« K ad su
mu građani Ostije jednom u -su d n ici p o d n ije li n e k u za jed n i­
čku molbu, raspalio se i uzviknuo: »N em a m n ik a k v a razloga
da vam činim ikakvo dobro; ako je tk o d ru g i slo b o d a n , i ja
sam!« Uz to su njegove svakidašnje u z r e č ic e , k o je su s e m o ­
gle čuti upravo svakoga sata i svak oga ča sa , b ile ove: »Što?
Zar sam ja za tebe Telegenije?«47 Ili o n a grčka: » G ovori, ali
me ne diraj!« I m noge takve, koje|||i*>! za o b ič n o g čo v jek a
bile ružne, a kam oli n e za cara, k oji o s im t o g a n ije b io ni
nevješt govoru ni n eobrazovan, n e g o se, š to v iš e , m a r ljiv o b a­
vio plem enitim naukama.
41. Povijest je p o čeo p isati jo š u m la d o s ti n a p o tic a j Tita
Livija, a Šulpicije Flavo ga je ta k o đ e r p o m a g a o . A li k a d je
prvi put pred ^m nogobrojnom p u b lik o m n a s t u p io , j e d v a je
pročitao predavanje do kraja, jer je n a v iš e m je s ta s a m o h la ­
dio svoj zanos. Odmah, n aim e, n a p o č e t k u p r e d a v a n ja s lo m i­
lo se nekoliko sjedala od težin e j e d n o g a d e b e l o g č d v je k a , p a
je nastao smijeh, a K laudije s e n i p o slije , k a d s e b u k a s m i­
rila, nije m ogao suzdržati d a s e u v iš e n a v r a ta n e s je ti t e n e ­
zgode i da ne p rasne p o n o v o u g r o h o ta n sm ije h . I k a o c a r p i­
sao je vrlo m nogo i red o v ito je to d a o ja v n o č it a ti p o čita ču .
Povijest ;je svoju za p o čeo s v r e m e n o m p o s lij e u m o r s t v a d ik ­
tatora Cezara, ali je o d m a h p r e š a o n a k a sn ija v r e m e n a t e za­
počeo s uspostavom gra đ an sk og m ira , j e r j e o s j e ć a o d a m u
nije ostala m ogućnost d a o starijim d o g a đ a jim a p r ip o v ije d a
slobodno i istinito, a č e s to su ga u k o r ile i m a jk a i b a k a .48 Od
prve povijesti ©stavio je d va sv e sk a , a o d d r u g e č e t r d e s e t i
jedan. Osim toga sa sta v io je svoj ž iv o t o p is u o s a m sv eza k a ,
kojemu više*nedostaje sk lad a i u k u s a n e g o b ir a n ih izraza, za­
tim Obradu Cicerona protiv spisa Azinija Gala, u k o jo j im a d o ­
sta učenosti. Izm islio je i tri n o v a s lo v a i d o d a o ih s t a r o m a l­
fabetu kao n eo p h o d n o n u žn a.49 0 n jih o v o j j e p o t r e b i j o š k ao
privatnik napisao knjigu, a k a sn ije j e k a o c a r la k o p r o v e o d a
se op ćen ito i upotrebljavaju. Još d a n a s s e ta k v a s lo v a m o g u
vidjeti u m nogim knjigam a, u d n e v n im n o v in a m a i n a n a tp i­
sim a javnih zgrada (iz o n o g a v r e m e n a ).
 42. J ed n ak o se m arljivo bavio grčkim naukam a i u sva­
koj je p rilici izjavljivao svoju ljubav prem a grčkom jeziku i
istic a o n jeg o v e p red n o sti. N ek om e strancu koji je dob ro go­
v o r io grčk i i latin sk i rek ao je: »Budući da si u ob a n aša je*
zik a v j e š t ...« A p rep oru ču ju ći senatorim a Ahaju rekao je da
m u je ta p ro v in cija m ila zb og uzajam nih znanstvenih veza.
č e s t o je u se n a tu g rčk im p o sla n icim a od govorio čitavim
g o v o r o m n a n jih o v u jezik u . A m n o g o se i u su d n ici slu žio
H o m e r o v im stih o v im a . K ad god je k ojega neprijatelja ili
u r o tn ik a o s u d io n a sm rt, red o v ito je trib u n u n a straži
p r e d p a la č o m , k a d je p o ob ičaju tražio lozin k u , davao ovaj
H o m e r o v stih: -

»Čovjeka suzbiti onog što mene uvrijedi prije!«50

N a p o k o n je p isa o p o v ijesn a djela i n a grčkom jeziku: Ti-
rensku povijest u d v a d eset knjiga i Kartašku povijest u osam
kn jiga. U ča st tih knjiga b io je u z stari m uzej u Aleksandriji
d o g r a đ e n n o t i i n azvan p o K laudijevu im en u. Ujedno je b ilo
u tv r đ e n o d a se svak e g o d in e n a od ređ en e d an e u jed n om
m u z e ju Čita Tirenska povijest, a u d ru gom Kartaška povijest,
i t o s v e k n jig e p o tp u n o , a čitali b i ih kao u p red avaon ici p o ­
je d in i re c ita to r i izm jenjujući se n ak on svak e knjige.
43. P o d k o n a c živ o ta d ao je n ek o lik o p u ta n ed vou m n e
d o k a z e d a s e kaje što se o žen io A gripinom i što je p osin io
N e r o n a . K ad su , n a im e, n jegovi slob od n jaci sp om in jali i hva­
lili n je g o v u p r e su d u k o jom je dan prije o su d io n ek u žen u
o k r iv lje n u z b o g prelju ba, rek ao je: »I m en i je su đ e n o d a su
m i s v e ž e n e p o k v a ren e, ali n e i nekažnjene!« A m a lo poslije,
k a d m u j e d o ša o B ritan ik , zagrlio ga je čvršće i oh rab rio re­
kavši: »R asti, p a ć e š p rim iti raču n o svim m ojim djelim a.«
Z a tim j e n a sta v io g rčk im riječim a: »Onaj koji te je ranio, taj
ć e te i izliječiti!« A kad m u je jo š n ed o ra slo m i n ježn om , jer
je- v e ć im a o p o tr e b n u v isin u ,51 o d lu č io dati m u ževn u togu,
d o d a o je: »D a b i n a p o k o n rim sk i n a ro d im a o p ra v o g a C e­
zara!«
44. N e d u g o n a k o n to g a sa sta v io je i op oru k u i d a o j e p o t­
p is a ti i z a p e č a titi k o d sv ih ob lasti. Ali prije n eg o što je m o ­
g a o p o ć i d alje, p retek la ga j e A gripina, koju s u n e sa m o te
 činjenice, nego i njezina savjest i n e m a n je p rija v itelji k rivili
za m noge zločine.
O pćenito stoji da je b io otrovan, ali j e p r ije p o r n o g d je i
tko mu je dao otrov. Jedni kažu d a m u ga je, k ad s e g o stio
sa svećenicim a u tvrđavi na K apitolu, d a o e u n u h H a lo t, n je­
gov kušač; drugi, da m u ga je na gozb i k o d k u ć e d a la sa m a
Agripina, koja ga je p o slu žila o tro v n o m p e č u r k o m , je r j e b io
vrlo pohlepan za takvim jelom . I o d aljn jim d o g a đ a jim a p ri­
povijeda se različito. M nogi tvrde d a je o d m a h n a k o n u z e to g
otrova zanijemio i, p o što se čitavu n o ć m u č io u str a š n im b o ­
lovima, um ro pred jutro. N eki o p et k ažu d a j e n a jp rije zadri-
jemao, a zatim sve povratio jer s e prejeo; n a to s u m u p o n o ­
vno dali otrova, m ožda u kaši, rek avši m u d a j e o g la d n io pa
da ga treba hranom okrijepiti, ili su m u o tr o v u b r iz g a li kli-
stirom, da m u se tob ože i na taj n a čin isp ra ž n ja v a n ja p o m o g ­
ne protiv pretrpanog želuca.
45. Smrt se njegova k rila d ok se n ije p o tp u n o u r e d ilo p i­
tanje nasljednika. Stoga su se za njega, k a o d a j e j o š b o le ­
stan, prinosile zavjetne žrtve i k n je m u za p r ije v a r u u v o d ili
komičari da ga tobože na n jegovu želju zab avljaju . U m ro je
13. listopada za konzulovanja Azinija M a rce la i A cilija A v io le
(54), u šezdesetoj godini života, a u č e tr n a e s to j g o d in i sv o je
vlade. Sahranjen je s p u n im carsk im sja jem i u v r š te n m e đ u
bogove. Njegovo je p oštovan je N ero n z a n e m a r io i n a p o k o n
ukinuo, ali ga j e kasnije V espazijan p o n o v o u v e o .
46. Predznaci njegovoj sm rti b ili su o s o b it o ovi: p ojava
zvijezde repatice, koju zovu k o m e to m , za tim u d a r a c g ro m a
u grobnicu njegova o ca Druza, i n a p o k o n č in je n ic a d a j e iste
godine um rla v ećin a v isok ih čin o v n ik a iz sv a k e v rste. Ali
čini se da je i sam vrlo dob ro znao i d a n ije ta jio k a d a ć e m u
doći posljednji časovi njegova života. E v o b a r n e k o lik o d o ­
kaza. Kad je im en ovao k on zu le, nije n ije d n o g a im e n o v a o d a­
lje od m jeseca u kojem je um ro, a kad je p o slje d n ji p u t b io
na senatskoj sjednici, m n o go je o p o m in ja o sv o ja d v a s in a da
budu složni, i senatorim a je naju srd n ije p r e p o r u č iv a o n jih o ­
vu mladost; kod posljed n jeg su đ en ja p o n o v io je d v a p u ta sa
sudačke sto lice da je stigao na kraj sv o g a s m r tn o g a života,
prem da su oni koji su ga slu šali o d v ra ća li to z lo zn am en je.
 Neron
L Iz ro d a D om icijevaca izašle su na glas dvije porodice,
K a lv in i i A h en ob arb i. A henobarbim a je začetnik loze i na­
d im k a L ucije D om icije. K ad se on jednom sa sela vraćao
k u ći, p riča se d a su ga srela dva m ladića, blizanci božanske
ljep o te, i za p ovjed ili m u n ek a senatu i narodu javi pobjedu o
kojoj s e jo š n ije zn a lo n išta pouzdano. I da dokažu svoje božan­
stv o , ta k o su g a p o m ilo v a li p o obrazim a, da su m u crnu kosu
p r etv o rili u crv en k a stu i sličn u m jedi.1 Ta je oznaka ostala i
n a n je g o v im p o to m cim a , i velik im su d ijelom on i im ali cr­
v en k a stu bradu. Pa i kad su v eć u svojoj porod ici brojili se­
d a m k o n zu la , sla v ili trijum f d va p u ta i dva p u ta obavljali
slu žb u cen zo ra te b ili uvršteni m eđ u patricije, zadržali su i da­
lje sv i isti nadim ak. Pa ni im ena nisu upotrebljavali nikakva
dru ga o sim Gnej i Lucije, i to sa značajnim izmjenjivanjem, sad
zadržavajući p o jed in o im e kroz tri pokoljenja, sad izmjenjujući
ga k o d p o jed in ih pokoljenja. Zna se, naim e, da se prvi, drugi
i treći A h en ob arb zvao Lucije, slijedeća op et trojica p o redu
d a su s e zvali Gnej, a ostali sam o naizm jence sad Lucije, sad
G nej. M islim d a je k orisn o upoznati više članova te porodice
k a k o b i s e lak še vidjelo d a se N eron d od u še odrodio o d vrlina
svo jih predaka, ali je ipak m ane svakoga od njih ujedinio u
se b i k a o b aštin jen e i prirođene.
2. Da, d a k le, m a lo dalje unatrag segnem : n jegov šukun-
d jed G nej D o m icije b io je vrlo ljut na velik e svećen ik e, što
su n a m je s to n jegova o c a izabrali n ek oga d rugoga u svoj
zb o r, a n e njega, p a je za sv o g tribunata (104) pravo izbora
n o v ih sv e ć e n ik a o d u z e o sv ećen ičk im zb orovim a i p ren io ga
n a n a ro d . K a o k on zu l sv la d ao je A lobrožane i A rvem jan e
 (122) i nakon pobjede se provezao kroz p rovin ciju n a slo n u ,
praćen četom vojnika kao u svečanom triju m fu .2 O to m e Do-
miciju rekao je govornik Licinije Kras: »Ne treb a s e ču d iti
Što ima m jedenu bradu, kad su u njega u sta o d željeza, a
srce od olova.« Njegov je sin kao p retor (58) p o z v a o n a istra ­
gu pred senat Gaja Cezara nakon njegova k o n zu la ta , koji je,
kako se držalo, obavljao protiv auspicija i zakona; k a sn ije je
kao konzul (54) pokušao opozvati zap ovjed n ik a o d n jeg o v ih
vojska u Galiji; zatim ga je stranka im en o v a la C ezarovim n a ­
sljednikom (49), ali je odm ah na p o četk u g r a đ a n sk o g a rata
bio zarobljen kod Korfinija. Pušten iz za ro b ljen ištv a , p o ša o
je u Masiliju, gdje je op sad om p ritisn u te g ra đ a n e sv o jim d o ­
laskom ohrabrio, ali ih je n en ad an o o sta v io i n a p o slje tk u u
bitki kod Farzala poginuo (48). On je b io čo v jek p r ilič n o n e ­
postojan, a prkosne naravi, koji je u o ča jn o m p o lo ža ju o d
straha potražio sm rt, ali se nje tak o p r e str a š io , d a s e p o k a ja o
i uzeti otrov povratio, a sv o m e liječn ik u p o k lo n io s lo b o ­
du što m u je nam jerice i p a m etn o za m iješa o n e d o v o ljn o
opasan otrov. Ali kad je Pom pej vijećao o o n im a k oji su o s ­
tali neutralni n e pristajući n i uz jed n u stran k u , je d in i j e o n
predlagao da ih treba sm atrati n ep rijateljim a.

3. Ostavio je sina,3 koji b ez su m n je zaslu žu je p r v e n stv o

pred svim članovim a svoga roda. On je b io m e đ u o n im a koji
su znali za Cezarovo um orstvo, pa p rem d a je b io n ek riv , b io
je osuđen po Pedijevu zakonu.4 Zato je o tiša o K asiju i B ru tu ,
s kojima je b io vezan bliskim srod stvom , a p o slije n jih o v e
pogibije zadržao je brodovlje koje m u je n e k o ć b ilo p o v je r e ­
no, dapače ga je pojačao, a tek on d a k ad m u je stra n k a sv u ­
da pretrpjela poraz, predao ga je M arku A n ton iju d ra g o v o lj­
no (40), a to m u se u p isalo u velik u zaslu gu . I o n se je d in i
od svih koji su p o isto m zakonu b ili o s u đ e n i v ra tio u d o m o ­
vinu i redom preu zeo najviše časti. K ad je d o sk o r a p o n o v o
izbio građanski razdor, b io je legat k o d isto g a A n tonija, p a
kad su m u ponudili vrhovno zap ovjed n ištvo o n i k oji su se
stidjeli K leopatre, nije se zbog n en a d a n e b o le s ti u su d io ni
da ga prihvati ni da ga sm jelo odbije; zato je p r e š a o k A u g u s­
tu, gdje je za n ek olik o dana u m ro (31). N o n e k a je ljaga
ostala i na njemu: Antonije je, naim e, razglasio da je on prebje­
gao k A ugustu iz čežnje za prijateljicom ServiHjom Naidom.
4. Od ov o g a se ro d io D om icije, koji je u Augustovoj o p o ­
ru ci b io o d r e đ e n za izvršitelja op oru k e,5 što se kasnije sm at­
ralo značajnim . U m la d o sti je b io isto tako slavan svojim
u sp jesim a u upravljanju k olim a kao kasnije trijumfalnim o d ­
lik o v a n jim a što ih je stek a o u germ anskom ratu. Inače je b io
drzak, ra sip a n i surov. C enzora Lucija Planka p risilio je d a
m u s e u k lo n i s p u ta, p rem d a je b io sam o edil; k ao p retor i
k o n zu l izv eo je n a p ozo rn icu rim sk e vitezove i u gled n e g o ­
s p o đ e d a predstavljaju u mirnu. B orb e sa zvijerim a d avao je
n e sa m o u C irku n e g o i u svim gradskim četvrtim a; o sim
to g a je d a o je d n u gladijatorsku predstavu, gdje je p okazao
to lik u o k ru tn o st, d a ga je A ugust m orao obuzdati p roglasom
p o š to g a je u za lu d o p o m e n u o nasam o.
5. O d starije A ntonije ro d io m u s e N eron ov otac, koji je
u sv a k o m p o g le d u b io od vratan čovjek. Tako je k ao pratilac
m la d o g a Gaja C ezara n a p u tu n a Istok u b io svoga slobodnja­
ka z b o g to g a š to n ije h tio p iti o n o lik o k olik o m u je b ilo na-
lo žen o ; z a to j e b io o tp u šte n iz pratnje m ladoga Cezara. Ali n i
p o slije n ije ž iv io u m jeren ije, n eg o je, na prim jer, u jed n om
s e lu n a A pijevoj c e s ti p reg azio jed n oga dječaka n en ad an o
p o tjera v ši te g le ć u živ in u sa svim n am jerice, a u R im u je n a­
sr ed F o r u m a n e k o m rim sk o m vitezu, koji se s njim m alo slo ­
b o d n ije p ra v d a o , izb io o k o . A n e p o šte n je b io tolik o, d a j e n e
sa m o n o v č a r im a koji su za n jega k u p ili n ek e stvari d ao m a ­
nju sv o tu , n e g o je i k ao p reto r vozačim a na utrkam a uskra­
tio z a s lu ž e n e n agrad e. Z ato ga je sestra ožigosala šalom , a Ti­
b erije j e n a ža lb u p red sto jn ik a utrkivačkih družina o d red io
d a s e u b u d u ć e n a g ra d e im aju isp latiti od m ah u gotovu. Pod
k o n a c T ib erijev e v la d e b io j e op tu žen tak ođ er za u vred u v e ­
liča n stv a , za p relju b e i za ro d o sk v m je sa sestro m L epid om ,
ali j e iz m a k a o u slijed p ro m jen e prilika. U m ro je u P irgim a
o d v o d e n e b o le sti (40), o sta v iv ši sin a N eron a o d A gripine,
k ć e r i G erm a n ik o v e.
6. N e r o n s e r o d io u A nciju d ev et m jeseci p o slije T ib eri­
je v e sm rti, 15. p r o sin c a (37), u p ravo o izlasku su n ca, te su ga
ta k o r e ć i p rije d o ta k le su n č a n e zrake n eg o zem lja.6 Po sa tu
 i danu njegova rođenja odmah su mnogi nagađali silu stra­
hota, a proročanstvom se smatrala i izjava njegova oca Do-
micija, koji je sred čestitanja prijatelja rekao da se od njega
i Agripine nije moglo roditi ništa drugo nego prokletstvo i
nesreća za državu. Očiti znak iste buduće nesreće pokazao
se i na njegov lustralni dan,7jer je Gaj Cezar (Kaligula), na
molbu sestrinu da djetetu dade ime po svojoj volji, pogledao
na strica Klaudija, koji je kasnije kao car posinio Nerona, i
rekao: »Dajem mu njegovo ime.« Ali to nije ni sam rekao oz­
biljno, nego u šali, a i Agripina je odbila to ime je r je Klau­
dije tada bio na ruglo u dvoru.
U dobi od tri godine izgubio je oca. Od njega je baštinio
samo jednu trećinu imovine, ali ni nju nije d obio cijelu, jer
mu je njegov subaštinik Gaj ugrabio sva dobra. K ad je ka­
snije i njegova majka bila prognana, ostao je gotovo sasvim
bespomoćan i siromašan te se odgajao kod tetke (Domicije)
Lepide pod nadzorom dvojice odgojitelja, od kojih je jedan
bio plesač, a drugi brijač. Ali kad je Klaudije došao na vlast,
Neron je ne samo dobio natrag očevo blago nego se oboga­
tio i baštinom svoga očuha Pasijena Krispa. Utjecajem i
moću svoje matere, koja se vratila iz progonstva i dobila
opet sva prava, uzdigao se toliko, da se u narodu proširio
glas da je Klaudijeva žena Mesalina poslala ljude da ga kao
Britanikova suparnika za podnevnoga sna zadave. Kasnije je
toj priči dodano to da su ti ljudi prestrašeni pobjegli kad se
iz njegova uzglavlja stala pomaljati velika zmija. Ta je priča
nastala odatle što se jednom u njegovoj postelji kod uzgla­
vlja našla zmijska košuljica. Nju su ipak po želji materinoj
umetnuli u zlatnu narukvicu, te ju je Neron nosio na desnoj
ruci dulje vremena; kasnije ju je napokon odbacio jer mu je
omrznula svaka uspomena na majku, ali ju je u posljednjim
danima svoga života opet potražio, no uzalud.
7. Još u nježnoj dobi i kao nezreo dječak igrao je za pred­
stava u Cirku Trojansku igru vrlo izdržljivo, postigavši velik
uspjeh. U jedanaestoj godini života posinio ga je Klaudije i
predao ga na odgoj Aneju Seneki, koji je tada već bio sena­
tor. Pripovijedaju da je Seneka odmah iduće noći sanjao da
poučava Gaja Cezara (Kaligulu), i Neron je doskora potvrdio
istinitost toga sna, jer je pokazao grozotu svoje naravi svim
mogućim dokazima čim je samo mogao. Kad ga je, na pri­
mjer, brat Britanik i poslije njegova posinjenja od navike po­
zdravio kao Ahenobarba, pokušao ga je Neron ocu Klaudiju
prikazati kao podmetnutoga sina. Kad mu je tetka Lepida
bila optužena, osobno je svjedočio protiv nje nastojeći ugo­
diti majci, koja je okrivljenicu progonila.
Kad je na dan punoljetnosti bio doveden na Forum, obe­
ćao je narodu dar u naravi, a vojnicima novčani dar, zatim
je naredio mimohod pretorijanaca i sam je pred njima nosio
štit; napokon je u senatu izrazio zahvalnost svome ocu. Pred
njim je također kao konzulom održao govor za Bononce na
latinskom jeziku, a za Rođane i Trojance na grčkom jeziku.
Prvi put je vršio sudačku službu kao gradski prefekt za vri­
jeme Latinske svetkovine; pritom su se najglasovitiji odvje­
tnici natjecali podnoseći mu ne redovite, kako obično biva,
i jednostavne optužbe, nego važne i mnogobrojne, premda je
to Klaudije izričito zabranio. Nedugo nakon toga oženio se
Neron Oktavijom, i tom prilikom za zdravlje Klaudijevo pri- ^5
redio igre u Cirku i borbu sa zvijerima.
8. Bilo mu je sedamnaest godina kad je na službenu vi­
jest o smrti Klaudijevoj (54) između šestoga i sedmoga sata8
izašao do dvorske straže; kako je, naime, čitav taj dan bio
zlokoban dan, taj se sat činio još najzgodnijim za nastup vla­
de. Na stepenicama pred palačom bio je pozdravljen kao car
i ponesen na nosiljci u pretorijanski tabor, a odande, poslije
kratkoga govora vojnicima, u senat, odakle je otišao tek uve­
čer. Od golemih počasti kojima su ga obasipali odbio je
samo ime »Otac domovine«, zbog svoje mladosti.
9. Zatim je počeo svoje vladanje time da je javno poka­
zivao djetinju ljubav, te je Klaudiju priredio veličanstven po­
greb, održao mu posmrtni govor i proglasio ga bogom. Us­
pomeni svoga oca Domicija iskazao je najveće počasti. Majci
je prepustio vodstvo u svim privatnim i državnim poslovi­
ma. Također je na prvi dan svoje vlade dao tribunu dvorske
straže lozinku »najbolja mati«, a kasnije se često u javnosti
pokazivao zajedno s njom u njezinoj nosiljci. U Anciju je

Dvanaest rimskih careva

osnovao koloniju (61) d je lo m ic e o d v e t e r a n a p r e t o r ija n s k e
straže, a preselio je o n a m o i n a jb o g a t ije p r i m ip il a r e ; o n d je je
sagradio i luku uz vrlo v e lik tr o š a k .
H 1 0 .1 da još jasnije p o k a ž e sv o j z n a č a j, iz j a v io j e d a ć e vla­
dati po načelim a A u g u sto v im , t e n ij e p r o p u s t i o n ij e d n u pri-
liku da pokaže svoju d a r e ž ljiv o st i b l a g o s t , p a i p r ija z n o st.
Teže je poreze ili u k in u o ili s n iz io . N a g r a d e l j u d i k o ji s u p ri­
javljivali prestupke p ro tiv P a p ije v a z a k o n a s n i z i o j e n a je d n u
četvrtinu. Narodu je p o o s o b i r a z d ij e lio č e t i r i s t o t i n e s e s t e r ­
cija, a za najodličnije s e n a to r e , a k o s u o s t a l i b e z im u t k a , o d ­
redio je godišnju p laću , i t o z a n e k e o d n j ih d o p e t sto tin a
tisuća sestercija; isto je ta k o p r e t o r ij a n s k im k o h o r t a m a sv a ­
ki mjesec b esplatno d ije lio ž ito . K a d s u g a j e d n o m o p o m i­
njali neka po običaju p o tp iš e s m r t n u o s u d u n e k o g a o k r iv lje ­
nika, rekao je: »Kako b ih v o lio d a n e z n a m p is a t i!« Č la n o v e
je svih staleža znao p o zd ra v ljati č e s t o p o i m e n c e iz p a m ć e n ja .
Kad mu je senat jed n o m z a h v a ljiv a o , o d g o v o r i o m u je: »K ad
zaslužim!« Na svoje v o jn ič k e v je ž b e n a M a r t o v u p o lj u p u šta o
je i puk i češće je držao ja v n e d e k la m a c ij e . Č it a o j e i p je sm e ,
ne samo kod ku će n e g o i u k a z a liš tu , i t o n a t o l ik u ra d o st
svih prisutnih, da je je d n o m z b o g t a k v o g a č i t a n j a b ila o d r e ­
đena zahvalna sv eča n o st b o g o v im a , a p r o č i t a n e p j e s m e n a­
pisane zlatnim slo vim a i p o s v e ć e n e J u p it e r u K a p ito ls k o m .
\ 1 L. Neron je d ao v rlo m n o g o p r e d s t a v a r a z li č it e vrste:
Omladinske, cifcen sk e i k a z a lišn e ig r e , i j e d n u g la d ija to r s k u
predstavu. Kod O m la d in sk ih ig a r a d o p u s t i o j e t a k o đ e r da
nastupe stari konzulari i sta re g o s p o đ e . K o d c ir c e n s k ih iga­
ra odredio je vitezo v im a p o s e b n a m j e s t a , a u u tr k a m a su
sudjelovali ffčetveroprezi s d e v a m a . K o d i g a r a k o j e j e p r ir e ­
dio za vječni opstanak c a rstv a i k o je s u s e p o n je g o v o j želji
imale nazvati »Velike«, igrali su z a b a v n e u l o g e v r lo m n o g i
ljudi i z oba staleža i o b a sp ola; j e d a n p o z n a t i r im s k i vitez
spustio se po užetu ja šu ći n a s lo n u ; p r ik a z a n a j e A fran ijeva
domaća kom edija kojoj je n a tp is Požar, a p r i t o m j e N ero n
dopustio da p redstavljači r a z g r a b e p o k u ć s t v o za p a ljen e
kuće i da ga zadrže za sebe; o s im to g a , r a z a s ip a n i s u n a ro d u
svakojaki darovi kroz sv e d an e: s v a k i d a n p o t i s u ć u p tica
svake vrste, svakojaka jela, d o z n a k e n a ž it o , o d je ć a , zlato,
srebro, dragulji, biseri, slike, doznake na robove, tegleću ži­
vinu, pa i na pripitomljene zvijeri, i napokon doznake na
brodove, kuće i njive,
12. Te je predstave Neron gledao s uzvišenog mjesta is­
pred pozornice. Kod gladijatorske predstave koju je dao u
drvenom amfiteatru što ga je sagradio za godinu dana (58)
u području Martova polja, nije nikoga dao ubiti, pa ni od
osuđenika. Ali je, naprotiv, poslao u borbu s oružjem četiri
stotine senatora i šest stotina rimskih vitezova, među njima
i takve koji su imali netaknut i imutak i čast; iz istih staleža
nastupili su neki i kao borci sa zvijerima, ili su obavljali ra­
zne službe u areni. Prikazao je i jednu pomorsku bitku, pri
čemu su u morskoj vodi plivale morske nemani. Isto tako
prikazao je neke plesove u oružju, koje je izvodilo nekoliko
efeba,9 kojima je poslije odigranih uloga pojedinačno podije­
lio povelje fimskoga građanskog prava. Među slikama tih
plesova bio je prikazan bik kako se popeo na Pazifaju, koja
je bila sakrivena u drvenoj junici; tako su bar mnogi od gle­
dalaca vjerovali;10 Ikar se odmah prilikom prvoga pokušaja
leta srušio kraj Neronove lože poprskavši cara svojom kr­
vlju. Neron je, naime, vrlo rijetko predsjedao kod tih igara,
nego je većinom ležao u svojoj loži te najprije gledao kroz
male otvore, a poslije iz potpuno otvorenoga balkona.
Neron je prvi u Rimu uveo i jedno natjecanje svake pete
godine (60), koje je po grčkom uzoru bilo trostruko: muzi­
čko, gimnastičko i jahačko, a nazvao ga je »Neronove igre«;
pošto je u tu svrhu otvorio terme i gimnazij, davao je bes­
platno ulje za mazanje senatorima i vitezovima. Za predsje­
dnike čitavoga natjecanja postavio je bivše konzule, izabrav­
ši ih kockom, i dao im uzvišeno sjedište pretora. Zatim je si­
šao u orkestru među senatore, gdje je primio vijenac za la­
tinski govor i pjesmu, za koji su se natjecali najčasniji građa­
ni, ali su ga složno prepustili njemu; vijenac, naprotiv, za ki-
taranje, koji su mu suci također uručili, nije primio, nego
mu se samo poklonio i dao ga odnijeti do kipa Augustova.
Za gimnastičke predstave koju je prikazao u Septi na Mar-
tovu polju odrezao je prvi put bradu dok se pripremala žr­
tva goveda, spremio je u zlatnu kutiju ukrašenu najdrago-
 cjenijim biserim a, i p o sv etio je n a K a p ito lu . N a p r e d s ta v u at-
leta pozvao je iv e s ta lin k e , jer je i u O lim p iji d o p u š t e n o D e-
m etrinim sv ećen ica m a d a gled aju te p r e d sta v e .
13. S nek im p ravom m o g a o b ih m e đ u p r e d s t a v e k o je je
dao ubrojiti i Tiridatov u lazak u R im . T o g a j e a r m e n s k o g a
kralja velikim ob ećan jim a d o m a m io u R im i p r o g la s o m o d ­
red io dan kad ć e ga pokazati n a ro d u , a li j e t o z b o g o b la č n o ­
ga vrem ena m orao o d g o d iti te ga je iz v e o n a p r v i p r ik la d n i
dan. Tom je p rilik om o k o h ra m o v a n a F o r u m u r a z m je stio
naoružane kohorte, a sam je sjed io n a k u r u lsk o j s t o lic i k o d
g ovorn ice u triju m faln om o d ijelu , o k r u ž e n b o jn im z n a k o v i­
m a i zastavam a. Tada s e najprije kralj p o k o s o m p o d iju u s ­
p eo gore, a N ero n ga je p u stio k sv o jim k o lje n im a , p o d ig a o
ga d esn ico m i poljubio, zatim m u j e n a n je g o v u m o lb u s k i­
n u o tijaru i stavio d ijad em n a g la v u ,11 a r ije č i m o lit e lj a p r e ­
v eo je i n arodu gla sn o ob javio je d a n b iv š i p r e to r . Z a tim ga
je N eron p o v eo u kazalište, gd je ga j e n a p o n o v n u n je g o v u
m olb u p osad io seb i s. d e sn e stran e. Z b o g to g a j e n a r o d p o ­
zdravio N eron a k ao im p eratora, n a š to j e o n sv o j lo v o r o v v i­
jen a c o d n io n a K apitol i zatvorio J a n ov h r a m , k a o z n a k d a
v iše n em a nikakva rata.
14. K onzulsku je čast N ero n v r šio č e t ir i p u ta: p r v i p u t
dva m jeseca, drugi i p o slje d n ji p u t p o š e s t m je s e c i, a tr e ć i
p u t četiri m jeseca. Drugi i treći k o n z u la t v r š io j e z a r e d o m , a
kod ostalih je svaki p u t b io razm ak o d g o d in e d a n a .12
- 15. K ad je su d io, red o v ito je str a n k a m a o d g o v a r a o is t o m
slijed eći dan, i to p ism en o . K od ra sp r a v e d r ž a o s e o v o g a obi?
čaja: n ap u stio je su v isle su d b e n e g o v o r e p a j e n a iz m je n c e sa
strankam a raspravljao točk u p o to č k u . K a d g o d s e z a tim p o ­
vlačio n a vijećanje, nije n išta v ijeća o s p r is j e d n ic im a za je­
d ničk i ni u sm en o , n e g o je svak i m o r a o n a p is a ti s v o je m iš lje ­
nje, a o n je i njih šu te ć i i za s e b e č ita o te iz r ic a o p r e s u d u
p rem a o n o m m išljen ju koje s e n je m u sv id je lo , k a o d a j e to
m išljenje većin e.
U sen at d u go nije p rim ao sin o v e slo b o d n ja k a , a k o je su
prijašnji carevi p rim ili, n jim a je u sk r a tio v iš e s lu ž b e . P r e k o ­
b rojne kan d id ate za slu žb e p o sta v lja o j e z a z a p o v j e d n ik e le ­
gija, d a bi ih u tješio zb o g n eu sp jeh a i ček a n ja . K o n z u ls k u je
ča st đ a v a o n ajviše n a še s t m jeseci. K ad je jed n o m jed an od
k o n zu la u m r o k ratko vrijem e prije 1. siječnja, nije n ik oga
p o sta v io n a n jeg o v o m jesto , o su đ u ju ći stari prim jer K aninija
R eb ila , k oji je b io k o n zu l sa m o jed a n dan. Trijum falna o d li­
k o v a n ja d a v a o j e ta k o đ e r lju d im a k vesto rsk o g a položaja, p a
i n e k im a iz v ite šk o g a sta leža, i to n e uvijek za vojn ičk e zaslu ­
ge. K ad je o n e k im p ita n jim a u p ravljao g ovore sen atu , d ao
ih j e v e ć in o m čita ti p o k o n zu lu m im o iša v ši k vestora, k ojem u
je f o b ila d u žn o st.
16. Za zg ra d e u R im u iz m islio j e p o tp u n o n o v ob lik , te je
o d r e d io 13 d a p r e d sta m b e n im zgrad am a i p red p o jed in im
p a la č a m a b u d u trijem o v i, d a s e s n jih ovih ravn ih krovova
m o ž e g a siti p o ža r. T e j e trijem o v e sagrad io n a svoj trošak.
B io je d a p a č e o d lu č io d a sv e d o O stije p o m a k n e grad sk e zi­
d o v e i d a o d a n d e ja rk o m d o v e d e m o r e u stari d io grada.
Za n je g o v e v la d e iz r e č e n o j e m n o g o stro g ih kazn i i zabra­
n a p d S tarim p r o p isim a , a u v e d e n o je isto to lik o novih: ra­
s k o š i je o d r e d io g ra n ice, ja v n e j e g o zb e steg n u o n a dijeljenje
živ eža , z a b ra n io j e u k rčm a m a p ro d a v a ti k u h a n a jela o sim
g ra h a i k u p u sa , d o k s e p rije to g a sm jela p rod avati svak a vr­
sta v ariva. S m r tn im s u k a zn am a b ili p o g o đ e n i k ršćani, vrsta
lju d i o d a n ih n o v o m i o p a sn o m p razn ovjerju.14 Zabranio j e
š a le v o z a č a č e tv ero p reg a , koji su n a tem e lju sta re p o v la stice
im a li p r a v o sk ita ti s e f s # g rad u p a u ša li varati i krasti. Pri­
sta š e je p a n to m im a k a o i sa m e p a n to m im e p rotjerao iz
R im a .
1*7. P ro tiv k riv o tv o ritelja p rvi p u t s e sa d a p ro n a šlo o v o
sr ed stv o : p lo č ic e su s e p e č a tile isto m o n d a k ad su s e p ro b u ­
š ile i k r o z r u p e tri p u ta p r o v u k a o k o n a c. S to s e o p o ru k a
tič e , o d r e d ilo s e d a o n im a k oji ć e ih p o tp isa ti k a o sv jed o ci
p o k a ž u sa m o p rv e d v ije v o šta n e stran e, i to p razn e, p o š to s e
n a n jih n a p iš e sa m o im e o p o r u č ite lja ;15 n ad alje, d a n itk o tk o
za d r u g o g a sa sta v lja o p o r u k u n e m o ž e s e b i u p isa ti nik akav
za p is. Is to s e ta k o o d r e d ilo d a p a m ič a r i p laćaju syd jk n o d ­
v je tn ic im a za za stu p a n je o d r e đ e n u i p rim jeren u nagradu-,■a
za s u d a č k e k lu p e d a n e p laćaju u o p ć e n išta, n e g o d a ih d r­
ža v n a b la g a jn a d aje b e sp la tn o . N a p o k o n s e o d r e d ilo d a s e u
s u d b e n o m p o stu p k u n o v č a n e p a r n ic e d u žn ik a d rža v n e b la ­
 gajne izn ose na F orum p red r e k u p e r a to r e 16 i d a se svi pri­
zivi protiv n jih ove p r e su d e upravljaju s e n a tu .
18. S to se tiče p o v eća n ja i p ro šir en ja d r ž a v e , n ije N e r o n a
nikada ob u zela n ik akva želja n i n ad a, d a p a č e j e s m iš lj a o d a
p o v u če vojsku iz B ritanije, ali j e o d to g a o d u s t a o s a m o iz b o ­
jazni d a se n e bi č in ilo d a želi o k m jiti s la v u s v o g a o c a .17
S am o je kraljevinu P ont, koju je d r a g o v o ljn o o d s t u p io P o le ­
m on, p retvorio u rim sk u p rovin ciju , a is t o ta k o i k r a lje v in u
u Alpam a p o slije sm rti K otijeve.
19. Putovanja izvan Italije p o d u z e o j e N e r o n u s v e m u
sa m o dva, j ed n o u A lek san d riju i j e d n o u A h aju . A li o d p u ta
u Aleksandriju o d u sta o je n a sa m d a n p o la s k a j e r g a j e z b u ­
n ilo p razn ovjeije k oje m u j e n a v je šć iv a lo o p a s n o s t . K a d je,
naim e, n ak on o b ila sk a h ra m o v a sje o u h r a m u V e s tin u , naj­
prije m u je kad je ustajao z a p e o ru b to g e , z a tim m u s e t o lik o
sm rk n u lo d a n išta n ije m o g a o o č im a r a z a b ir a ti. U A haji se
p o d u zeo d a p ro k o p a K o rin tsk u p r e v la k u , p a j e s a z v a o p re-
torijance u sk u p štin u i p o ta k n u o ih d a z a p o č n u r a d o m ; k ad
je b io tru b o m d a n znak, p rvi j e lo p a to m is k o p a o z e m lju , sa ­
su o je u k o ša ricu i n a r a m e n im a j e iz n io v a n . S p r e m a o je
vojnu i d o K asp ijsk ih vrata, p a j e u t u s v r h u u n o v a č i o n o v u
legiju o d italsk ih n o v a k a v iso k ih š e s t s t o p a ,18 a z v a o j u je
o b ičn o falangom A lek sa n d ra V elik o g a .
S p o m en u ti č in i d je lo m ič n o n e z a s lu ž u ju n ik a k v a p r ije k o ­
ra, d jelo m ičn o d a p a če zaslu žu ju n e m a lu h v a lu , a ja s a m ih
ovdje sk u p io u jed n o d a ih o d ije lim o d n je g o v ih s r a m o t a i
zlo čin a o k ojim a ć u sa d a g o v o riti.
20. M eđu o sta lim n a u k a m a k o je j e u č io u d je č a č k o j d o b i
b io je u p u ćen i u glazbu. Z ato j e o d m a h č i m j e d o š a o n a
vlast p o zv a o n a d v o r k itaraša T erp n a , k o ji j e u t o d o b a b io
najviše n a glasu, p a j e je d n o v r ije m e sv a k i d a n u z n je g a d o k
je p jevao sjed io p o slije o b je d a d o k a s n e n o ć i t e j e m a lo -p o -
m a lo i sa m p o č e o u č iti i vježb ati s e n e p r o p u š t a ju ć i n iš t a o d
o n o g a što č in e u m jetn ici te v r ste d a s a č u v a ju ili p o ja č a ju
svoj glas. Tako je le ž e ć i n a le đ im a d r ž a o n a p r s im a o lo v n u
p lo ču , č istio s e k listiro m i s r e d stv im a z a p o v r a ć a n j e , u z d r ž a ­
vao se o d v o ć a i d ru g o g a je la što š k o d i g la s u . N a p o k o n j e b io
to lik o razdragan n a p retk o m , d a je u s p r k o s s la b o m i p r o ­
m u k lo m glasu za želio n a stu p iti n a p ozorn ici, a č e s to je
m eđ u prijateljim a citira o grčku poslovicu : »Skrivena glazba
n em a n ik a k v e vrijednosti.« Najprije je n astu p io u Napulju,
p a p rem d a je izn en a d a p o tr es p rod rm ao kazalište, nije p re­
sta o pjevati d o k nije d o v r šio za p o četu pjesm u. O ndje je na­
stu p io č e š ć e i k roz n ek o lik o d an a. U zeo je tak ođ er kratak
o d m o r d a o p o ra v i svoj glas, ali nije m ogao p o d n o siti sa m o ­
ć e , n e g o s e iz k u p k e vra tio u k azalište, gdje se p o g o stio na­
sr e d o rk estre pred m nogob rojn im n arod om , a n a to je n a grč­
k o m jezik u o b eća o : »Ako jo š m a lo g u cn em , zaorit ću n ešto
p u n ije.« O čaran sk la d n im k lican jem A lek san d rin aca koji su
sa za d n jim tra n sp o rto m n a grn u li u N apulj, d a o je jo š v iše
lju d i d o zv a ti iz A lek san d rije. Jed n ak om je revn ošću od asvu d
p o iz a b ir a o m la d ić e iz v itešk o g a staleža i p rek o p et tisu ća
n ajjačih m o m a k a iz p u k a da, p od ijeljen i n a sk u p in e, n a u če
ra zn e v r ste p ljesk an ja - zvali su ih »brenčala«, »žljebovi« i
» c r e p o v i« 19 - i d a m u d o k p je v a b u d u n a p o m o ć . Ti su se
m o m c i istic a li sjajn om k o so m i k rasn im o d ije lo m , a ljevice
su im b ile g o le i b e z p rsten a; n jih ovi su v o đ e d o b ivali p laću
o d č e tir i s to tin e tisu ć a sestercija.
21. B u d u ć i d a m u j e b ilo m n o g o sta lo d o toga d a i u
R im u p jeva, p o n o v o je p rired io » N ero n o v o natjecanje« prije
u sta n o v lje n a rok a. T o m je p rilik o m n a sv e o p ć i zahtjev d a
p o k a ž e sv o j » n eb esk i glas« o d g o v o r io d o d u š e d a ć e u svojim
v r to v im a u d o v o ljiti o n im a koji to žele, ali kad je m o lb u svje­
t in e p o d u p r o i v o jn ičk i o d je l koji je u p ra v o tada b io n a stra­
ži, r a d o je o b e ć a o d a ć e o d m a h n a stu p iti. Z ato je b e z ok lije­
v a n ja z a p o v je d io d a s e n je g o v o im e u n e s e u p o p is k itaraša
k oji s u s e p rijavili za n a stu p . N a to j e s o sta lim a s p u s tio svoju
k o c k u u ža ru i s tu p io n a p o z o r n ic u kad j e n a njega d o ša o
r ed , a s n jim p reto rija n sk i p refek ti n o se ć i kitaru, za njim voj­
n ič k i trib u n i, a u z n jeg a n jegovi n ajp ou zd an iji prijatelji. Po­
š t o j e s ta o n a sv o je m je sto i o tp je v a o p red igru , ob ja v io je p o
b iv š e m k o n z u lu K lu viju R u fu d a ć e p jevati »N iobu«. I izdr­
ž a o j e g o to v o d o d e s e to g a sa ta .20 P redaju p o b je d n o g vijen ca
i o sta li d io n a tjeca n ja o d g o d io j e n a slije d e ć u g o d in u , d a bi
č e š ć e im a o p rilik u za p jevanje. K ad m u s e to č in ilo p r e d u ­
g im , n ije s e ž a ca o d a j o š k ojip u t ja v n o n astu p i. D o la zio je
 također na m isao n e bi li i kod p red stava p riv a tn ik a n a stu ­
pao m eđu scenskim um jetnicim a kad m u je n e k i p r e to r p o ­
nudio milijun sestercija. Pjevao je n ad alje tra g ed ije s m a s­
kom na licu prikazujući heroje i b ogove, h e r o in e i b o ž ic e , a
m aske su bile načinjene nalik na n jegovo lic e i n a lic e ž e n e
koju je upravo ljubio. M eđu ostalim a igrao j e Kanaku u p o ­
rođaju, Oresta materoubojicu■,Edipa oslijepljenoga i Herakla
mahnitoga. Kod ove je posljednje p red stave, k a k o s e p r ip o ­
vijeda, neki vojnik novak koji je stajao n a straži k o d u laza,
vidjevši kako Nerona prem a sadržaju d ra m e k ite i v e ž u u
lance, dotrčao da m u p om ogn e.
22. Već od rane »mladosti im ao je o s o b ito ž iv u s tr a s t za
konjima. Najviše je govorio o utrkam a u C irku, p r e m d a m u
je to bilo zabranjeno. Kadi j e jed n o m m e đ u s u u č e n ic im a ža ­
lio Što je jedan vozač zelen e stranke b io p o v la č e n za k o lim a ,
ukorio ga je odgojitelj, a On je slagao d a g o v o r i o H e k to r u .
U prvo vrijeme svoga vladanja igrao se sv a k i d a n b je lo k o ­
snim četveroprezim a na igraćoj d a sci i d o la z io iz sv o jih v ila
na sve, pa i najmanje utrke, najprije k r io m ic e , a p o s lij e ja ­
vno, tako ja je svatko znao d a ć e car n a ta k a v d a n sv a k a k o
doći. Nije tajio da želi da se p o v e ć a broj p o b je d n ih n a g ra d a ,
zato se predstava zbog p o većan og b roja u tr k a z a v la č ila d o
kasne večeri, te ni gosp od ari v o za čk ih str a n a k a n is u v iš e
htjeli izvoditi svoje družine o sim n a u tr k u o d c ij e lo g a d a n a .
Doskora je N eron i sam želio b iti v o za č i k a o ta k a v č e š ć e n a ­
stupati u javnosti. Zato se najprije okušao; u s v o jim v r to v im a
pred robovim a i p rostim p u k om , a o n d a s e p o k a z a o p r e d č i­
tavim narodom u V elik om cirku; p r ito m j e n e k i s lo b o d n ja k
dao rupcem znak za p očetak sjbpjeći n a m je s tu o d a k le t o o b i­
čavaju činiti m agistrati. Ali N eron se n ije z a d o v o lj io s a m o
tim što je to svoje um ijeće pokazao u R im u, z a to je, k a k o s m o
već rekli, p ošao u Ahaju, a p o ta k n u li s u g a n a t o n a jv e ć m a
ovi razlozi: gradovi u k o jim a s e o b iča v a ju p r ir e đ iv a ti g la z b e ­
na natjecanja d onijeli su zaključak d a s e sv i v ij e n c i k ita r a ša
imaju slati njem u, a o n ih je s to lik o m z a h v a ln o š ć u p r im a o ,
da j e p oslanike koji bi m u ih d o n ijeli n e s a m o p r v e p u š t a o
k sebi, n ego ih je p ozivao i n a g o zb u u u ž e m k r u g u p rija telja .
Neki su ga od tih ljudi m o lili d a n e š to p je v a k o d s t o la , a k a d
su ga s v elik im od u šev ljen jem saslušali, izjavio je: »Jedini
G rci u m iju slu šati i je d in o su o n i d ostojni m en e i m oje u m ­
jetn osti.« Zato je b ez od gađ an ja k ren u o n a p ut, i čim še is­
k rca o u K asiop i, o d m a h je on d je za p o čeo svoje pjevačko
g o sto v a n je k o d žrtven ik a Z eusa Kasija, a zatim je o b iša o re­
d o m sv a natjecanja.
23. On je, n a im e, n a red io d a s e i o n a naljecanja koja p a­
d aju u sa sv im d ru g o vrijem e, sva sk u p e n a jed n u godinu,
n e k a j e d a p a če d a o i pon oviti; o sim toga je i u O lim piji p ro­
tiv sv a k o g o b ičaja d a o p rired iti glazb en o natjecanje. I d a ga
n e b i što g o d p ri to m p o slu od v u k lo ili sm etalo, o n je sv o m e
slo b o d n ja k u H eliju , koji g a j e p o d sjeća o d a p o slo v i u R im u
zah tijevaju n jeg o v u n a zo čn o st, n a p isa o d o slo v n o ovo: »Ma
k o lik o sa d a b io o p ravd an tvoj savjet i tvoja želja d a s e b rzo
v ra tim k u ći, ip ak b i m e v iše m o ra o svjetovati i v iše željeti d a
s e v ra tim d o sto jn o N erona.«
D o k j e N ero n p jevao, n ije b ilo slo b o d n o izići iz kazališta,
p a n i u slu ča ju n u žd e. S to g a su, k ak o s e pripovijeda, n ek e
ž e n e i r o d ile n a p red sta v a m a, a m n o g i su m ušk arci, kad im 233
j e d o d ija lo slu ša ti i o d o b ra vati, a vrata su grad sk a b ila zatvo­
ren a , k r a d o m sk a k a li sa zida, ili su s e u č in ili m rtvim a i dali
s e izn ije ti k a o u sp ro v o d u . K ak o je b io u zb u đ en i tjeskoban
k a d s e n a tjeca o , k a k o je b io lju b om oran n a p rotivn ik e, k ak o
s e b o ja o p r e d su cim a , je d v a s e m o ž e v je r o v a ti P rem a p rotiv­
n ic im a s e v la d a o k a o d a su p o tp u n o ravn op ravn i s njim , su ­
s r e ta o ih j e p rijazn o i n a sto ja o ih p red o b iv a ti, ali p otajn o ih
je o crn jiv a o , a k a tk a d a ih je p rilik o m su sreta n a p ad ao p ogr­
d a m a , n a p o k o n ih je d a p a če p o d m ić iv a o ak o su ga koji u
u m je tn o sti natk riljivali. S u c im a je pak, prije n eg o b i p o č e o
p jev a ti, g o v o r io s n a jv e ćim p oštovan jem : »U čin io sa m sv e
š t o j e tr e b a lo u čin iti, a li is h o d j e u ru ci S u d b in e. V i k ao
m u d r i i o b ra zo v a n i ljudi m o r a te isk lju čiti sv e slu čajn e stva­
ri.« A k a d su ga n a to h ra b rili n ek a s e n e boji, o d la zio j e sm i­
ren iji u d u ši, a li n i ta k o n ije b io b e z n em ira, je r je šu tljivost
i su zd rž ljiv o st n e k ih su d a c a tu m a č io k ao zlovolju i zlo b u , g o ­
v o r e ć i d a su m u su m n jiv i.
24. K o d sa m o g n atjecan ja ta k o se p ok o ra v a o p r o p isim a
d a s e n ik a d a n ije u su d io p lju n u ti, a znoj j e sa č e la b risa o ru~
 kavom. Kad m u je za vrijem e n ek e tra g ičk e p r e d sta v e sk li­
znula palica iz ruke, on ju je hitro p o d ig a o , a li g a je o b u z e o
veliki strah da će ga zb og prekršaja isk lju čiti iz natjecanja;
um irio se istom on d a kad se n jegov p a r tn e r 21 z a k le o d a se
to nije prim ijetilo u sred klicanja i p ov ik iv a n ja n a ro d a . K ad
bi pobijedio, red ovito se sam p roglašavao p o b je d n ik o m ; s t o ­
ga se svagdje natjecao i za glasn ičk u slu žb u . A d a n ije d n o m
drugom dobitniku u sv etim igram a22 p rije n je g a n ig d je n e bi
ostala usp om en a ili trag, zap ovjed io je d a s e sv i n jih o v i k i­
povi i poprsja sruše i da se k u k om o d v u k u i p o b a č a ju u za­
hode. Kao vozač n astu p io je ta k o đ er n a v iš e m jesta , u O lim -
piji dapače s d esetero p reg om , p rem d a je u p r a v o to kralju
Mitridatu u nekoj svojoj pjesm i u p isa o u grijeh . T o m j e p ri­
likom pao iz kola, a kad su ga p o n o v o d ig li u n jih , n ije m o ­
gao izdržati do kraja, n eg o je o d u sta o p rije s v r še tk a u trk e,
ali je uza sve to ipak d o b io p o b jed n i vijen ac. O d la z e ć i o d a n ­
de obdario je čitavu p rovin ciju Ahaju s lo b o d o m ,23 a s u c e n a
natjecanju - rim skim građ an sk im p ra v o m i v e lik o m sv o to m
novaca. Te nagrade ob javio je sa m sv o jim g la s o m iz s r e d in e
stadiona na dan Istam skih igara.
25. Vrativši se iz G rčke u ša o je u N ap u lj n a k o lim a s b i­
jelim konjim a jer je u to m gradu prvi p u t p o k a z a o sv o ju u m ­
jetnost; u tu je svrhu probijen d io g ra d sk o g zid a, k a k o j e to
b io običaj kod ulaska d o b itn ik a u sv e tim igram a. S lič n o je
ušao u Ancij, zatim u Alban i o d a n d e u R im . A li u R im je,
osim toga, u šao na o n im k olim a n a k o jim a s e A u g u st n e k o ć
vozio u trijumfu; b io je u grim iznoj o d je ći i u g r č k o m p la štu
izvezenom zlatn im zvijezdam a, n a glavi je n o s io o lim p ijsk i
vijenac, a u desnoj ruci pitijski; p red n jim je išla p o v o r k a n o ­
seći ostale vijence s n atp isim a gdje je i k o je je p r o tiv n ik e p o ­
bijedio i kojom p jesm om ili dram om ; za k o lim a su išli plje-
skači kao kod m aloga trijum fa yi,čući: »Mi s m o a u g u sto v c i i
vojnici careva trijumfa!« Zatim je kroz je d a n ra z r u še n i luk
Velikoga cirka preko V elabra i F oru m a k r e n u o n a P alatin
do hrama A polonova. K uda je p rolazio, sv u d a su s e k la le žr­
tvene životinje, u lice su se n ep restan o p o sip a le ša fra n o m , a
njem u su d obacivali ptice, vrp ce i sla tk iše.24 S v e te je p ob je-
dne vijence razm jestio p o sob am a o k o p o stelja , isto tak o
svoje k ip ove u odjeći kitaraša, a s takvim likom dao je kovati
i n o v a c.25 P oslije toga nije ni m islio da bilo kako zanem ari
to zanim anje, n eg o je naprotiv nastojao da očuva svoj glas,
p a se v o jn icim a ob raćao sam o pism en o ili tako da je u nje­
govoj n a zo čn o sti n etko drugi njegove riječi objavljivao, i
u o p ć e n išta nije radio, n i ozbiljno ni u šali, a da nije u z njega
stajao u čitelj pjevanja da ga opom inje neka štedi svoje grlo
i n ek a drži rubac na u stim a M nogim a je pon u dio svoje pri­
jateljstvo ili ob zn an io neprijateljstvo, prem a tom e kako ga je
tk o o b iln ije ili škrtije pohvalio.
26. O bijest, p o h o tu , rasipnost, lakom ost i okrutnost p o ­
k azivao je isp rva dakako sam o p ostep en o i prikriveno, i kao
d a s e radi o m ladenačkoj zabludi, ali ipak tako da v eć tada
n itk o n ije su m n jao d a su to pogreške njegove naravi, a n e
n je g o v e d o b i. Čim b i se sm račilo, odm ah b i pograbio kapu
ili šu b a ru p a zalazio u krčm e i skitao se po ulicam a praveći
ša le , p ri č e m u n ije prolazilo bez op asn ih izgreda, jer je im ao
n a v ik u m la titi ljude koji su se vraćali s gozbe, a koji b i m u
s e o p irali, njih bi ranjavao i zagnjurivao u kanale; u z to je
z n a o p rovaljivati u d u ćan e i pljačkati ih. U svojoj Je palači
u r e d io k a n tin u u kojoj je svoj plijen prodavao n a dražbi, a
d o b iv e n u sv o tu razdijelio i potrošio. U takvim je okršajim a
č e s to d o ša o u o p a sn o st da izgubi o či i život. Tako ga je, na
p rim jer, n ek i čovjek senatorsk og staleža26 čiju je ženu h tio
zag rliti izb io n a m rtvo im e. S toga nikada p oslije toga nije u
to d o b a izla zio u javn ost b ez vojničkih tribuna, koji su ga iz­
d a le k a n ep rim jetn o slijedili. I danju se potajno u zatvorenoj
n o siljc i d a o n o siti u kazalište, gdje je iz gornjega kata pozor­
n ic e su d jelo v a o u b u n a m a p an tom im a u jedno kao k olovođ a
i gled a la c. K ad je d o šlo d o šaka pa se rješavalo kam enjem i
k o m a d im a klupa, b a ca o je i on sam m nogo takvih stvari
m e đ u n a ro d i takvom je p rilik om jed n om tešk o ranio jed ­
n o g p r e to r a u glavu.27
27. Ali k ak o su n jegove p ogrešk e m alo-pom alo p reuzim a­
le m a h a , o n je n a p u stio ša le i tajnovitost te se, n e m areći za
p retvaran je, u p u stio ja v n o u jo š v e ć e pogreške. G ozbe je
p ro d u ljiv a o o d p o d n e d o p o n o ći, pri čem u se v iše p u ta
o sv je ž iv a o to p lim , a u ljetn o d o b a sn ijegom ra sh la đ en im
 k u p k a m a . G o M io «e k a tk a d a i v a n i W o w i v~.~ ■
N u l u sv r h u o g r a d io ili trn M « n « w ^ u V f l» V « n f n
k u . a p o s lu ž iv a le m i M w l n k t i I* t ^ v l n a i vetmAm
K a d p o d I* p k wrto T lb r r o m u 0 * 1 ^ ili Iw w lH » m»m»> H i t j d i J
z a lj e v a ,u r u đ k i l t w w u M M W « W m r a n tr n I m a n i m «r% ki«|
i rtjf t n lm o b a b n w i n t k m k v . n a f W i %t u m u i » . «»ti* *m p r
s l u l i v a k g m p o đ e . k o je tM Ift»W v k > ^ i M m a t V c t »* H r f qri
s a d o v d f e m k I o n d K f M H t k d a p rt*****1 t i m » t « k ( 4 r t n
r iv a ti n a p a r b e u m # *» « A n)H» f
• đ ij a d e r n im a H fljil« m d U n m « c M v n H i. • d i v w
t b i 9 n it t n im m lr M m i j o i iw H o »H *

28 Onim lio je pnmidlo blud * »Kifewh»

i preljub i udatim tvrama. <tđo«w ik vrnabiAu M
Malo je trebalo te bi bio «klopao fw**i Wak -
com Aktom, u tu |e w K i na|wtio rwkoUVo kmuvWa
krivo lak unu da ona p o t ^ t od krdimkopK ruda Oj
Sporu dao Je *pok*rik> I na ««ki fa naiin
tvorili u fe e m k o b ić a te p iiim hw w nIaaruiniikmN
pmll)e svadbenih *v*fcanuati ui vviiku pvatn|u dao d<
•voju palaču I om^e p Imao kao lenu lim ncivp
hovita doafclka »MnfU yt biti vriia ra :• ->%ks a**-**
Ngrunov otac Domk^e imao takvu ktm S T n p S i
tko |f u batjiiftc c t f k l dao pa noiiti u iwiiljfci I vtaA
pratioca 0M 0 po fborovtma i «aynamma u OttV»j
|c i u Rimu na praznik i p
Iju pum a Napokon, nitko nije mmnjao da jc Nct*|
citi I ta p o)oni majkom, ah «u pa od to p i odvri
prothnici da nc bi IrMoka i n tobuidana k n a *|
lom vratom utjeiaja FopMo^o tc vi to nije vonul
je Neron među n u |c priWhtkv utro Modn*u
ph^Mtju« hila vtk» ili^na Ajplpini TaV*«đrt w t|
kot. U d jod ie %majkom u n w \jo nmm. u • '■]
pohidi i odao te m rljam a na udyrtt 99
29 Svoj. |c itid toliko ptifaiKi da w
vr dno okaljali i napmljiiku w M i l i o ka«' ti
v t u kojot N | t odjrvrfta u hH 4ln|iku kohi d
I 0 0 hi HAMijivKO na ipokM lA ntuikattaa
*» i»***» «t A m w «HadMH a d «fcatowd-
*>wa« I>w4nn» tm rmmm w m M w mšm hm Ito m Spor
iM A M o
*** 51;' !'i^ Q t a>Mfc omi dMM av d a Se feto 4 N n to
w»Hf** mm» MtMfaw (w | A «fiv CM «■§ <tan§w» 4mbam tl-
PPW *»r ■•* >i -prt -,.-1- MI •■'='; irs» %M# In£ - lalfcVW» <£&PV%^
1' ' *•**■» i» k«# m frad *iw> pnw— fc m » p a ti»
ttnwnt np^lM iii i «adMtr P*v*OMpltt
w «f i AKVWKS **!•. jc * w 4k» OH IV
—* lp.* .{r--i.ii.- !>» ®5r»'ac| ne®> « mmb>farifNMiMfc I k f t i M i
•**4*:* «*» t a 0 « 4 » fafwMc * «radiafflM*. * 'vwi* a* f <&»-
**• -- ! . 3 r n: Sfcajs}! «■•«* «MWCdl ttMfNti* I MORiM)*.
fVV'MH» pf c,- ;;>* ; ■' ■■-; i dptfa "££ «g WjNcCMil
• '•»&*> <•» M* i'- .iv-rr!*^ %4apk lMfa ;«
i<' M I v "- t --- — ■- *s.i " - r jg t£r?w r> " « g r - f - a

•; s>- :>• Itt • *hn*mi#B a m c a T^hdMMt i t tt • • M W -jfcd*»

« » f ih iwiw»i t--- %- - - - - c r cflMOfe «M ttNI IMmCH WSI&b
*** ■£&- * * * »**.-*:-« .- M u v * Vr.--.- p n i i i «i*» otMBmmi ««•
: : - --»r | 0M M V I
«- — i . i InMttNMl HmA Im# «> *#hat M I JPWC>lfcOTl
--•■'j;-:--. adMk*ymw*pmm 0 > r * lUflHtoifNMiw
. , --i pt - >- u i u M b im i « t a n t a m fcm M M jiaM L l « f c O T * > i f i
f***»*«* « |y tr fy » « 4 * w « M «** HfajwlN* «m A|Ai Wt(fl ptHŠUH*
--, - j k . t.a«p «« «• w b h «d ( <Mrt m N a tU n a C i
«frr-itia --..^ fmyn x loMO SOlftMCtMKMil MW iBNl # MMM
SW ‘ f Ijirn x ad p%MiMiilli > dtflcW fll ttt> f M l St <Mi
-- « ; J ; ruv m imtov» ad ilw f i In k MN0r «• M i
,r .-srrvf t » «ii«n «. m iw r «d | K « ad kMMirtgihr
;« AU t *~^ ^ ? trWCa Otnaia pr «Mndt<rtc« i k(M|t S

it V» u •» nui «ncAiim t fete tofce iw lpM i kaa s

g ra d w n * ( W » mp M » pnW » «I **
tfc w w n*neo twiiMnii*! a kad |r w-
pn f u )u pr o «-m_ o m
. . __n
>«n»» p
m* «ciatMaM* O MMtlMII
f
^ j L. ;)u , %#Ml (f i|wawm«t1 « m W I»
s.U» u ii u v^Uk*» d a n » nyrtou m p a u a p n W » N n v w m
. , » „ -.i. „ |U o mxmKrmmda )> m ala Irt
lt%Ml IJU W i n F ^ - f—
 reda trijemova u duljini od jed n e m ilje. N ad alje je u njoj b ilo
jezero poput m ora,30 okruženo zgradam a, k a o d a su to gra­
dovi na moru; osim toga seosk i o k oliš iz m jen ičn o s o r a n ic a ­
ma, vinogradima, pašnjacim a i šu m am a, i u n je m u v e lik o
m noštvo •svakovrsnih p itom ih i divljih životinja. U o sta lim
dijelovima zgrade bilo je sve o p to č e n o z la to m i u k ra šen o
draguljima i bisernim školjkama. B la g o v a o n ic e su im a le po-
Ijate stropove s bjelokosnim pločam a, k oje su b ile p o m ič n e
da se m ože odozgo sipati cvijeće, 4 cjev k a ste d a s e m o g u li­
jevati m irisave vode. G la v n i b la g o v a o n ica b ila j e o k ru g la i
okretala se bez prestanka dan i n o ć k ao sv e m ir. U k u p k a m a
su tekle m orske i albulske vode. K ad je tu sjajn u p a la č u n a ­
kon dovršenja p osvećivao, izrazio je sv o je z a d o v o ljstv o rije­
čima: »Sada sam n apokon p o č e o sta n o v a ti k a o čovjek!«
Osim toga za p o čeo je grad iti rib n ja k o d M iz e n a d o
Avernskog jezera, n atk riven i za tv o r e n tr ije m o v im a ; u n je ­
ga su se im ale navraćati sv e to p le v o d e š t o g o d ih j e b ilo
u cijeloj Baji; zatim j e h tio isk o p a ti k a n a l o d A v e r n s k o g j e ­
zera sve d o Ostije, d a % ; m o že d o n je elpći b r o d o v im a n e
zalazeći u m ore; im a o je b iti d u g s to i š e z d e s e t m ilja , a š i ­
rok tolik o da se m o g u m im o ić i p e t e r o v e s la r k e p io v e ć i
protivnim sm jerom . Da bi te g ra d n je d o v r š io , z a p o v j e d io je
da se d op rem e u Italiju švi k a žn je n ic i š t o ih ig d je im a , te
da se odsad a i on i k ojim a s e d o k a ž e z lo č in o s u đ u j u s a m o
n a prisilni rad.
Na to liid o .trošen je N ero n a p o u z d a n ja u ca rsk u
m oć, nagnala n ek a n eo ček iv a n o isk r sla n a d a d a ć e o tk r iti
golem o sakriveno blago, i to n a te m e lju izjave j e d n o g r im ­
skog viteza33 koji m u je sta ln o tvrd io d a j e b la g o p r a sta r e riz­
n ice koje je kraljica D id on a sa s o b o m p o n ije la b je ž e ć i iz Tira
pohranjeno u Africi u p ro stran im p e ć in a m a i d a s e m o ž e iz­
vaditi m alenim tru dom radnika.
32. Ali kad ga je ta n ad a p revarila, N e r o n j e b io p o tp u n o
b esp om oćan i v eć to lik o iscrp ljen i o s ir o m a š e n d a j e m o r a o
i plaće vojnika i nagrade v e tera n a o d u g o v la č it i^ o d g a đ a ti;
zato se dao na lažn e o p tu žb e i o tim a č in e . P rije s v e g a n a r e d i
da se od osta v štin e u m rlih slo b o d n ja k a m je s to p o lo v ic e ’-utje-
ruje p et še stin a za njega ako su b ez opravdana razloga n o sili
im e koje p o ro d ice s k ojom je o n sam b io u rodu; zatim , d a
o sta v štin a ljudi koji su se u o p oru ci pokazali »nezahvalni«
p rem a caru p rip ad a carskoj blagajni, te da n e ostan u n ek až­
n jeni o n i p ravn ici koji su takve op oru k e n ap isali ili diktirali;
n a p o k o n , d a svi čin i i riječi za koje se sam o n ađ e prijavitelj
p otp ad aju p o d zak on o u vred i v eliča n stv a Zatražio je n atrag
i n agrad e k oje je d a o gradovim a za vijence što su m u ih o n i
ik ad a p rig o d o m natjecanja b ili dosu d ili. Zatim je zab ran io
u p o tr e b u lju b iča ste i grim izn e boje, a o n d a je n ap u tio je d n o ­
ga čo v jek a d a n a sajm en i d an p rod a toga n ek o lik o u n c ija za­
tim je za p lijen io d u ća n e svih trg o v a ca Š toviše, kad je jed ­
n o m p rilik o m ja v n o g pjevanja vid io m eđ u gled aocim a jed n u
g o sp o đ u o d je v en u u zabranjeni grim iz, kaže se d a ju je p o ­
k azao sv o jim upraviteljim a, dao je sm jesta od vu ći i zaplije­
n iti joj n e sa m o od jeću , n eg o i im utak. N ik om e n ije p red a ­
v a o slu žb u a d a n ije dodao: »Ti znaš što m en i treba!« i: »Na-
sto jm o d a n itk o n e b i n išta imao!« N aposljetku j e iz v iše hra­
m o v a o d v u k a o darove, a k ip o v e o d zlata ili sreb ra d a o je sta-
liti, m e đ u n jim a i k ip o v e rim skih P en a ta koje j e p o slije G al­
b a p o n o v o p od igao.
33. U m orstva rođaka i drugih ljudi za p o čeo je N eron s
K lau d ijem . N ije d o d u še b io začetnik n jegova u m orstva, ali je
zn a o za nj, i to n ije tajio, jer je p oslije vrganje, u kojoj je vrsti
je la K la u d ije d o b io otrov, ob ičavao grčk om p o slo v ic o m h va­
liti k a o je lo bogova. S igu rn o je d a ga je p oslije sm rti svak o­
ja k o d je lim a i riječim a grd io i n ap ad ao p red b acu ju ći m u sad
lu d o st, sa d o k ru tn o st. T ako je, n a prim jer, u ša li g o v o r io
d a j e K la u d ije p r e sta o »ludovati« (morari) m e đ u ljud im a,
p r o d u ž iv ši p rvi slo g la tin sk e riječi morari (= b o ra v iti).32
O sim to g a j e m n o g e n jeg o v e o d lu k e i u r ed b e p o n iš tio k ao
č in e g lu p a i p o lu d jela čovjek a. N a p o k o n j e o n o m je sto
g d je je b io sp a ljen , iz n ep o što v a n ja o grad io sa m o n isk im i
sla b im zid o m .
B rita n ik a je o trovao (55) isto tako iz lju b om ore zb o g n je­
g o v a glasa, koji je b io ugod n iji n ego njegov, a jed n a k o iz stra­
h a d a ga n e b i jed n o m p retek ao i k od ljudi stek a o v e ć u lju­
b av zb o g u sp o m e n e na njegova oca. Otrov je N ero n d o b io
 od neke Lukuste, vrsne trovateljice, a k ad je o tr o v sporije
djelovao nego što se očekivalo, jer se B r ita n ik u sa m o uzgi-
bala utroba, pozove ženu k sebi i sv o jo m je r u k o m izm lati,
okrivljujući je da je m jesto otrova d ala lijek. K ad se ona
ispričavala daje dala manju k oličin u k ak o b i s e m r sk o djelo
prikrilo, reče Neron: »Dakako, b ojim se Ju lijeva zakona!«?3
Tada prisili ženu da pred njegovim o č im a u n je g o v o j sob i
skuha Što brži otrov, koji odm ah djeluje. Z atim g a isk u ša na
jaretu, a kad je ono još p et sati p o živ jelo , d a d e o tr o v n e k o ­
liko puta prekuhati i dobaci ga p rasetu ; k ad j e o n o sm jesta
uginulo, zapovjedi da se otrov d o n e se u b la g o v a o n ic u i d ad e
Britaniku, koji je s njim objedovao. K ad s e o n n a p rv i gutljaj
srušio, Neron sl&že pred gostim a d a g a je p o o b ič a ju sp o p a la
padavica, a sutradan ga brzo za n a jv e ćeg p lju s k a d a d e sah ra­
niti bez ikakve počasti. Lukusti za u č in je n u u s lu g u o p r o sti
kaznu za prijašnje prekršaje, p o k lo n i joj p r o s tr a n a im anja,
ali joj dade i učenike!
34. Majka je na njegove č in e i riječi o š t r o p a z ila i n a sto ­
jala ga popraviti; zato se najprije n a n ju s a m o t o lik o lju tio da
ju je podjednako nastojao om raziti n a r o d u g o v o r e ć i d a kani
pustiti vlast i otići na otok Rod. K a sn ije j u j e li š i o s v a k e časti
utjecaja, oduzeo jo j-p o ča sn u stražu r im s k u i g e r m a n sk u ,
' štoviše, istjerao je ^ z a je d n ič k o g sta n a u p a la č i. N iš ta m u
nije bilo teško, sam o da je sv a k ojak o m u č i: k a d j e b o ra v ila
u Rimu, slao je ljude d a j e u zn em iru ju p a r n ic a m a , a k ad se
povukla na selo da se odm ara, d a j e n a p a d a ju p o g r d a m a i
šalama prolazeći kraj njezina im an ja k o p n o m i m o r e m . Ali
njezine prijetnje i žestina to lik o su g a p r e s tr a š ile d a ju j e o d ­
lučio pogubiti. Tri puta je p o k u ša o o t r o v o m , a li k a d j e o p a ­
zio da je zaštićena p ro tu o tro v im a, u r e d io j e s t r o p u n jezin oj
sobi tako da se p om oću n ap rave s r u š i n a n ju n o ć u k a d b u d e
spavala. Budući da tu o sn o v u s u d io n ic i n is u d o s t a o č u v a li u
tajnosti, izm islio je lađu koja se la k o r a s p a d a ,34 k a k o b i n a
njoj poginula ili u b ro d o lo m u ili o d s r u š e n e p a lu b e ; za to jd |
pod izlikom da se želi p o m iriti s n jo m , p o z o v e n a js la đ im p i­
smom u Baju da zajedno p roslave b la g d a n K v in k v a tr a .35 Za­
povjednicima troveslarki d a d e za d a ta k d a lib u r n s k u lađ u ,
na kojoj mu se m ajka d ovezla, t o b o ž e u s lu č a j n o m su d a ru
razbiju; gozb u 36 produlji, i kad se majka htjela vratiti u Bau-
le, p o n u d i joj m jesto oštećenoga broda onaj s napravom,
isp rati je v eselo i n a rastanku je još poljubi u grudi. Ostatak
n o ć i p ro b d io je u v elik om strahu očekujući ishod svoga p ot­
hvata. Ali k ad je doznao da se sve dogodilo obratno i da se
A gripina sp a sila plivanjem , nije znao što bi, nego je njezina
slob o d n ja k a Lucija Agerma, koji m u je s veseljem javljao da
jes živa i zdrava, dao pograbiti i svezati kao ubojicu koji je k
n je m u p o sla n , sp u stivši prije toga kraj njega potajno bodež,
a m ajk u d a d e ub iti, ali tako da bi izgledalo kao d a je p očinila
sa m o u b o jstv o d a izbjegne kazni za otkriveni zločin. Tom u se
d o d a ju jo š v e ć e grozote, a navode ih pouzdani pisci: dotrčao
je, kažu, d a v id i m rtvo tijelo ubijene, opipao joj udove, jedne
p o k u d io , a d ru g e p oh valio, a kad ga je m eđutim spopala
žeđ a , p o č e o je p iti.37 Uza sv e to, prem da su ga vojnici te se­
n a t i n a ro d čestitk a m a hrabrili, nije ipak m ogao ni odm ah ni
ik a d a p o slije p o d n o siti grižnju savjesti zbog toga zločina, a
č e s to je p rizn a o d a ga p rogon i m aterina prikaza, bičevi Fu-
rija i p la m e n e b ak lje njihove. Pokušao je dapače p o vrači-
m a 38 p rin ijeti žrtvu i n jom e dozvati i um iriti njezinu dušu.
P u tu ju ći k roz G rčku n ije se u su d io n i prisustvovati eleuzin-
sk im m isterija m a , jer zov glasnika odvraća bezbožnike i zlo­
č in c e o d n jih o v a svetkovanja,

N a u m o r stv o m a ter e n adovezao je ubojstvo svoje tetke.39

K ad j e leža la b o le sn a o d začepljenosti, d ošao joj je u posjete,
a o n a g a je m ilo v a la p o bradi, kao što je to običaj starijih
že n a , i u m ilja tim m u riječim a slučajno rekla: »Kad ovu pri­
m im ,40 ra d o ć u umrijeti!« N ato se N eron ok ren e k najbliži­
m a i p o ru g ljiv o rek n e d a ć e je od m ah skinuti, i naloži liječ­
n ic im a d a b o le sn ic i d a d u ob iln ije sredstava za čišćen je. Još
n ije b ila m rtva, a o n je v eć zaposjeo njezinu im ovin u , zata­
jiv ši n je zin u o p o ru k u , da m u n e b i što izm aklo.

35. P o slije O ktavije o žen io se N eron kasnije jo š dva puta:

n ajp rije P o p e jo m S a b in o m , k ćerk om o ca k vestorsk oga p o lo ­
žaja, k<?ja je p rije b ila u d a n a za jed n oga rim sk og viteza, zatim
S ta tilijo m M esa lin o m , p rap rau n u kom Taura, koji je d va
p u ta b io k o n z u l i sla v io trijum f. Da nju dobije, d ao je n jezina
 m uža, k o n zu la A tika V estin a , jo š u v r ij e m e n j e g o v e sl.u žb c,
ubiti. O ktavije s e b rzo za sitio , a k ad s u g a p r ija te lji k o r ili, o d ­
g ovorio je: »Ona s e m o r a z a d o v o ljiti b r a č n im o d lik o v a n j i­
ma!«41 P ošto ju je v iše p u ta u z a lu d p o k u š a o z a d a v iti, o t p u ­
stio ju je p o d izlik o m d a je n e r o tk in ja . A li k a d j e n a r o d p o ­
kazivao n eza d o v o ljstv o z b o g te r a s ta v e n e š t e d e ć i p o g r d a m a ,
N eron ju je jo š i p r o g n a o . N a p o k o n j u j e d a o u b i t i o p t u ­
žujući je za p relju b , a li ta k o b e s r a m n o i la ž n o d a j e p r i li ­
k om istrage, k ad su sv i u str a jn o p o r ic a l i n j e z in u k r iv n ju ,
p o d m etn u o sv o g a o d g o jite lja A n ic e t a k a o p r ij a v it e lj a , k o ji
je m o ra o iz m isliti i p r iz n a ti d a ju j e o n s a m n a p r e v a r u s i ­
lov a o .42 P o p ejo m se o ž e n io d v a n a e s t i d a n n a k o n r a s t a v e s
O ktavijom ; lju b io ju j e iz v a n r e d n o , a li j e ip a k i n ju u b io
u d arivši je p e to m , je r g a je , t r u d n a i b o l e s n a , n a p a l a g r ­
dnjam a kad s e j e d n o m k a s n o v r a t io s u t r k e k u ć i. O d n je
m u se ro d ila k ći K la u d ija A u g u sta , a li j u j e i z g u b i o j o š k a o
nejako d ijete.43
N em a takvoga stu p n ja r o d b in s tv a k o je g a N e r o n n ije k a ­
kvim zlo čin o m okaljao. K la u d ijev u k ć e r A n to n iju , k o ja j e p o ­
slije P opejine sm rti o d b ila n je g o v u b r a č n u p o n u d u , d a o j e
p ogubiti p o d izlik o m d a sn u je o p r ev ra tu ; s l i č n o j e s m a k n u o
i ostale ljude koji su b ili s n jim u k a k v o j v e z i ž e n id b e n o j ili
krvnoj, m eđ u n jim a m la d o g a A u la P la u c ija , k o j e g a j e p rije
sm rti silom o sk v m u o p a o n d a rek ao: » N e k a s a d a d o đ e m o ja
m ati i nek a cjeliva m o g a n asljed n ika!« G o v o r io j e s v im a d a
je on a ljubila P laucija i p o ta k n u la g a d a s e n a d a v la s ti. Za
njegova p astorka R ufrija K risp in a, s in a P o p e jin a , k o ji j o š
nije bio dorastao, g o v o rilo s e d a s e ig r a v o đ e i cara; z a t o j e
N eron n aložio n jegovim ro b o v im a n e k a g a z a g n j u r e u m o r e
dok b u d e ribario. Tuska, sin a sv o je d a d ilje , k a z n io j e p r o g o ­
n om jer se kao n a m jesn ik u E g ip tu k u p a o u k u p k a m a k o je
su b ile izgrađene za n jeg o v d olazak . S v o g a u č it e lj a S e n e k u
natjerao je u sm rt, p rem d a m u s e č e s to , k a d g a j e o v a j m o lio
za d op u st i n u d io m u svoja im an ja, n a js v e tije z a k lin ja o d a
n eopravdano su m n ja u n jega i d a ć e o n r a d ije u m r ije t i n e g o
njem u naškoditi.44 Z ap ovjed n ik u t je le s n e s t r a ž e B u r u o b e ­
ćao je lijek za grlo, a p o sla o m u j e o t r o v .45 B o g a t e i sta re
s lo b o d n ja k e koji su m u n e k o ć p o m o g li d o p o sin jen ja , a
k asn ije d o v la sti i o sta li m u sa v jetn ici, p o ta jn o je m a k n u o
o tr o v o m što ga je sta v io d je lo m ic e u jela, d je lo m ic e u
p ića.46
36. J ed n ak om je o k ru tn o šću b jesn io N eron izvan svoje
p o r o d ic e i p ro tiv stranaca. Zvijezda rep atica, za k oju se o p ­
ć e n ito vjeruje d a n avješću je p ro p a st najvišim vlastim a, p o č e ­
la se javljati v iše n o ć i za red o m .47 Z bog toga je N ero n a o b u ­
z e o strah, p a k ad ga je a stro lo g B a lb il p o u č io d a kraljevi ta­
kva zn am en ja o b ičavaju u b laživati u b ojstvom k akva istak n u ­
ta čo v jek a i o d vraćati ih o d s e b e n a glave svojih od ličn ik a,
n a u m io je p o u b ija ti sv e n ajod ličn ije Rim ljane; a jo š je p o sta o
m n o g o o d lu čn iji i im a o to b o ž e op ravd an razlog k ad su se
o tk r ile dvije u ro te, o d k o jih je p rva i opasnija, Pizonova,
b u k n u la i b ila o tk riv en a u R im u, a druga, V inicijeva, u B e-
n e v e n tu .48 U ro tn ici su d o šli n a su d sp u tan i trostru k im lan­
cim a; n ek i su d ra g o v o ljn o p rizn ali krivnju, a n ek i su se zb og
n je i d ičili, izjavljujući d a m u d ru gačije n e m o g u p o m o ć i
n e g o tim e d a ga u b iju k ad je n agrđ en svak ojak im o p ačin a­
m a .49 D jeca o su đ e n ik a b ila su p rotjerana iz R im a i sm ak n u ta
o tr o v o m ili glađ u . P o zn a to je d a su n ek i o d njih b ili zajed n o
s o d g o jiteljim a i to r b o n o š a m a 50 za vrijem e jed n o g a istoga
ru čk a u b ijen i, a d ru g im a d a je b ilo zab ran jen o nabavljati
svak id a šn ju h ran u .

37. O tada N ero n n ije v iše p ozn avao n ik akva izb ora ni
g ra n ice u ubijanju, n e g o je u b ijao k oga g o d je h tio i iz kojega
g o d razloga. D a n e sp o m in je m v iše prim jera; S alvid ijen u Or-
fitu b ilo je sp o č itn u to što j e tri lok ala u svojoj k u ći k od F o­
ru m a izn a jm io sa v e zn ičk im d ržavam a za o d sjed an je n jih ovih
p oslan ik a; slijep o m p ra v n ik u K asiju L onginu, š to j e u sta­
r o m r o d o slo v lju sv o je p o r o d ic e zadržao lik o v e C ezarova
u b o jic e Gaja Kasija; Trazeji P etu, što p okazuje o d v iše m rk o
lic e k a o k akav od gojitelj. L judim a koji su d o b ili n a lo g d a s e
u b iju n ije d a v a o v iše o d n ek o lik o sati vrem en a, p a d a n e b i
d o š lo d o k ak vog zakašnjenja, sla o je liječn ik e d a o k lijev a o c e
o d m a h »liječe«: tako je n a im e zvao ubijanje razrezivanjem
žila. V jeruje s e ta k o đ er d a j e n ek o m u izjelici iz E gipta, koji
 je b io n avikao žvakati sirovo m e so i sv e š t o m u s e d a lo , za ­
želio d ob aciti žive ljude d a ih rastrga i p o ž d e r e . O h o l i n a d u t
zb og tolikih tobožnjih uspjeha, u stv rd io j e d a j o š n ije d a n v la ­
dar nije znao što m u je sv e d op u šten o! Č esto j e z n a o n a b a c iti
m n ogo nesu m n jivih prim jed ab a d a n e ć e p o š t e d j e ti n i o s ta le
senatore, n ego d a ć e čitav taj stalež j e d n o m m a k n u ti iz d r ­
žave, a p rovin cije i vojske p rep u stiti r im s k im v it e z o v im a i
slobodnjacim a. I d o ista nije n i n a p o v ra tk u s p u ta n i p r i p o ­
lasku na put n ijedn oga sen atora p o lju b io , n iti j e k o je m u o d
njih uzvratio pozdrav. P rigodom s v e č a n o g o t v o r e n ja r a d o v a
n a K orintskoj p revlaci ja sn o je i g la sn o p r e d v e lik im m n o ­
štvom naroda zaželio da bi se taj p o th v a t o k r e n u o n a d o b r o
njem u i rim sk om narodu, n e sp o m in ju ć i se n a ta .
38. Ali N eron nije p o šte d io n i n a r o d a n i b e d e m a g la v n o ­
ga grada. Kad je n etk o u je d n o m o p ć e m r a z g o v o r u c itir a o
grčki stih:

: »Kad umrem ja, nek zemlja s ognjem sm iješa se « ,51

r eče on: »Ne; n eg o jo š d ok živim !« I u p r a v o j e t a k o u č in io .

Pod izlikom , n aim e, d a ga sm e ta r u g o b a sta r ih z g r a d a te
u sk e i vijugave u lice, zap alio je R im (64), i to ta k o o č i t o 52 d a
su m nogi konzulari zatekli n jegove s o b a r e s k u č in o m i b a k ­
ljom u svojim kućam a, ali ih n isu d irn u li; n e k e s u ž itn ic e
ok o Zlatne palače, kojih je g ra d ilište N e r o n v r u ć e ž e lio d o ­
biti, ratnim spravam a sr u šen e i za p a ljen e, j e r s u b ile sa g r a ­
đ en e od k am en og zida. Š est d an a i s e d a m n o ć i h a r a la j e ta
n esreća. N arod se b io p n šilje n sk lo n iti u ja v n e z g r a d e i
grobnice. Tom su p rilik om , o sim g o le m o g b r o ja s t a m b e n ih
zgrada, izgorjele k u će starih vojvoda, k o je su j o š b ile is k ić e ­
n e zarobljenim od o ra m a neprijatelja, i h r a m o v i b o g o v a , k oji
su fojli zavjetovani i p o sv e ć e n i o d k raljeva i p o s lij e u v r ije m e
punskih i galskih ratova, u kratko, sv e š t o j e o s t a lo iz sta r in e
vrijedno da se vidi i .sp o m en e. Taj j e p o ž a r N e r o n g le d a o iz
M ecenatove kule i, v eseo zb og »k rasote p la m e n o v a « , k a k o je
govorio, p jev a o je p jesm u o zau zeću Ilija u s v o m p o z n a to m
kazališnom kostim u. Pa d a b i i , iz te n e s r e ć e n a g r a b io što
v iše koristi i plijena, ob javio je d a će b a d a v a u k lo n it i m rtva-
c e i ru ševine, p a n ik o m e nije d op u stio da priđe do ostataka
sv o je im ovin e. D obrovoljnim prinosim a, a još više prisilnim ,
g o to v o je iscrp io p rovin cije i im utak privatnika.
39. T olikim n evoljam a i sram otam a, koje su p otek le od
cara, p rid o šle su n ek e i slučajno: p om or jed n e jeseni, kad je
u ra ču n sk e knjige L ib itin e53 b ilo u p isan o trid eset tisuća
sp rovod a; p oraz u Britaniji, gdje su dva najznatnija grada
b ila op ljačkan a i p o k la n velik broj građana i saveznika;54
sr a m o ta n a Istoku , gdje su legije u Arm eniji m orale p roći is­
p o d jarm a i gdje je Sirija tešk o m m u k om m ogla biti zadrža-
na^5^ ® |d in o i o so b ito značajno pri svem u to m e m o g lo b i b iti
to š to N ero n n išta n ije ta k o strpljivo p o d n o sio k ao pogrd e i
n a p a d a je o d ljudi, i što> n i p rem a k o m e n ije b io tako blag
k a o p r e m a o n im a k oji su ga dražili d osjetk am a ili pjesm am a.
M n o g o je ta k v ih n ap ad aja n a grčk om i latin sk om jeziku b ilo
n a p isa n o n a ja v n im m jestim a ili in a če rašireno, k ao n a pri­
m je r o v i stihovi:

»Neron, Orest, Alkmeorv ubojice matere/«

»Novi primjer: Neron vlastitu mater ubi1«

»Kako ne potječe Neron od velikog roda Eneje?

Spremio majku je on, oca Eneja je svog Z«56

»Kitaru napinje Neron, a Porti krakove luka:

Pjevač Apdlon je naš, sigurni strijelac je Part«57

»Rim će vam palača biti, u Veje se selite, ljudi,

Ako i Veje vam već carev ne zahvati dvor.«58

M eđ u tim , a u to r e tih stih o v a n ije N ero n tražio, a n ek e

k o je s u d o u š n ic i p rijavili se n a tu n ije d o p u stio kazniti težo m
k a zn o m . K ad je je d n o m p ro la zio u lico m , n ap ao ga je g lasn o
k in ik Iz id o r što »N a u p lijeva zla d o b r o pjevucka, a svoja d o ­
b r a z lo razređ u je« .59 Dat, g lu m a c atelan sk ih lakrdija, p op ra­
tio j e u n ek o j p je sm ic i g r č k e riječi »Zdravo o če, zd ravo m aj­
ko!« ta k v im k retn ja m a d a je najprije o p o n a ša o čovjek a koji
 pije, zatim plivačicu, označujući tim e d ak ak o k o n a c K lau d ija
i Agripine. U zaglavku istoga k om ad a k o d riječi »Ork vas
sada vuče za noge« pokazao je kretnjom n a s e n a to r e .60 N e ­
ron je glumca i filozofa kaznio sam o tako d a je o b o jic u p r o ­
gnao iz Rima i Italije, bilo zato s t o j e p rezirao sv a k u p ogrd u ,
ili zato $rižnanjem boli ne^ižazove d u h o v ite lju d e.
40. Takvoga je cara trpio svijet g o to v o č e tr n a e s t g o d in a ,
kad ga je napokon napustio. Prvi su to u č in ili G ali p o d v o d ­
stvom Julija Vindeksa, k oji je u t o v rijem e u p ra v lja o to m
^provincijom kao propretor.
Astrolozi s u ;ftekoć prorekli N ero n u d a ć e j e d n o m b iti
svrgnut, i tom je prilikom nastala o n a n je g o v a o p ć e p o z n a ta
izjava: •»Umjetnost ć e nas1 prehraniti!« To j e d a k a k o r e k a o
zato da se m ože slobodnije vježbati u k ita r a šk o m u m ije ć u ,
koje mU je kao caru B ilb flfeg o , a k ao p r iv a tn ik u b i m o g lo
biti nužno. Ipak su m u neki astrolozi p r o r e k li v la s t n a I s to ­
ku ako bude svrgnut, neki od njih izrijek o m k r a lje v stv o u Je­
ruzalemu, a većina m u | | p rorekla p o v ra ta k u č it a v p rijašn ji
posjed. Toj je nali- bio skloniji, p a k ad je iz g u b io B r ita n iju i
Armeniju i poslije ih obje d o b io n atrag, m is lio j e d a s u se
šada obistinila sm ^ffisretna p r o ro ča n stv a . A li k a d j e p ita o
Apolona up3elfim a Tclobio o d g o v o r n e k a s e č u v a s e d a m d e -
, -set i treće godine, m islio je da ć e isto m u toj g o d in i u m r ije ti,
a ništa nije nagađao o Galbinoj d o b i.61 Z a to j e s t o lik im p o ­
u zd a n jem zam islio sebi n e sam o sta ro st n e g o i v j e č n u i iz*
vanrednu sreću, da je jed n om , k ad je u b r o d o lo m u iz g u b io
v elik i d S g o cjen o sti, bez oklijevanja r e k a o s v o j im p o u z d a n i­
cima: »Ribe ć e.m i ih donijeti, natrag!«62
U Napulju je saznao za u stan ak u G aliji u p r a v o o n o g a
dana kada je n ek oć u b io svoju m ater; tu j e v ij e s t p r im io ta k o
m im o i bezbrižno, da je davao d ojam d a s e p a č e v e s e li, k a o
da m u se pružila prilika d a p o ra tn o m p r a v u o p lja č k a n a jb o ­
gatije provincije. O dm ah je zatim p o š a o n a v j e ž b a liš t e , g d je
je s najnapetijim zanim anjem g led a o b o r b u a t le ta . I u v r ije ­
m e večere dolazila su m u p ism a v e o m a u z b u d lj iv a sa d rž a ja ,
ali on se raspalio sa m o to lik o, d a s e o d m e t n ic im a z a p r ije tio
da će ih stići zlo. N ap ok on , k roz o s a m d a n a u z a s t o p c e n ije
ni p o k u ša o k o m e otpisati, k om e što p oru čiti ili naložiti,
n eg o je čita v u stvar zabašurio.
41. Isto m m n ogob rojn i uvredljivi V indeksovi p roglasi
p o ta k n u li su ga te je p ism o m pozvao senat da njem u i državi
p rib a v i zad ovoljštinu , isp ričavši se d a zb og b o lesti grla ne
m o ž e d o ć i u Rim . N išta ga pak nije tako uvrijedilo k ao to što
ga j e V in d ek s u k o rio kao lo ša kitaraša i što ga je m jesto Ne-
r o n o m n azvao A h en ob arb om . Zato je objavio d a ć e p on ovn o
u zeti sv o je p o r o d ič n o im e, k oje m u se za sram otu p red b acu ­
je, a a d o p tiv n o ć e im e od lo žiti. O stale p ogrd e odbijao je kao
la žn e sa m o je d n im d o k a zo m , d a m u se n aim e p redbacuje
n ezn a n je u o n o m u m ijeću k oje je tolik o njegovao i usavršio;
p r ito m je o d v r e m e n a d o v rem en a p itao p ojed in e ljud e zna­
ju li k o je g a u m jetn ik a koji b i b io vrsniji o d njega. Ali kad su
ga v ije sti j e d n a za d ru g o m silile, vratio se u velik om strahu
u R im ; p u te m m u je sa m o n a ča s vratilo srčan ost jed n o b ez­
n a ča jn o zn am en je: u g led a o je, n aim e, sp o m en ik s u k lesan im
g a lsk im v o jn ik o m k a k o ga je p ritisn u o rim sk i vitez i v u če ga
za k o su . N a taj p rizo r p o s k o č i N ero n o d veselja i p o m o li se
n e b u . A li n i ta d a n ije sa zv a o p red a s e n i se n a t n i n arod, n eg o
Jg n e k e n a jo d lič n ije lju d e p o zv a o svojoj k u ći, od ržao s njim a
k r a tk o i p o v r š n o v ijeća n je, te im o sta li d io d an a pokazivao
v o d e n e o r g u lje 63 p o tp u n o n o v e k on stru k cije; pok azivao im
je p o je d in e d ije lo v e , tu m a č io m eh a n iz a m i zam ršen u u p o tre­
b u sv a k o g a d ijela , a n a kraju je izjavio d a ć e ih n ask oro u
c je lin i p o k a z a ti u k a za lištu , »ako V in d ek s d op u sti«.

42. P o š to je n a to d o z n a o d a s e o d m e tn u o i G alba i čitava

H isp a n ija , s r u š io s e i d u g o o sta o ležati u n esvijesti, b ez glasa
i g o t o v o k a o m rta v , a k a d je d o ša o k seb i, rastrgao je od jeću ,
u d a r io s e p o g la v i i p o v ik ao: »Sa m n o m j e svršeno!« K ad ga
.j g n je g o v a d a d ilja tje šila i sp o m in ja la d a s e v e ć i d ru gim vla­
d a r im a d o g o d ila slič n a n e sr e ć a , o d g o v o r io je: »Ja v iše n eg o
o s ta li tr p im n e č u v e n u i b esp rim jern u n e sr e ć u k ad za života
g u b im v r h o v n u vlast!« Ali u sp r k o s sv e m u to m e n išta nije o d
d o ta d a š n je g ra sk o šja i n e r a d a p ro p u stio ili išta sm anjio; š to ­
v iše , k a d j e iz p ro v in c ija stig a o je d a n p o v o lja n glas, p rired io
j e v e o m a o b iln u g o zb u , n a kojoj j e p ro tiv o d m e tn ič k ih v o đ a
 pjevao rugalice na nepristojne napjeve i p ratio ih živ im k ret­
njama; te su rugalice kasnije p ostale o p ć e n ito p o zn a te . Za­
tim se dao potajno odnijeti m eđu g led a o ce u k azalištu , gdje
je nekome glumcu koji je požeo buran p ljesak p o s la o p o r u ­
ku, da on iskorišćuje carevu p rezap oslen ost!64
43. Odmah u početku ustanka o d lu č io je N e r o n , k a k o se
vjeruje, počiniti m noge grozote, ali u p o tp u n o m sk la d u sa
svojom naravi: opozvati zapovjednike vojsk a i n a m je sn ik e
provincija i dati ih potajno sm aknuti k ao d a su s e sv i u ro tili
i jedno isto snuju; poubijati sve p rogn an ik e, š to ih ig d je im a,
i sve ljude galskoga podrijetla k olik o ih g o d im a u Rim u:
prve zato da se ne pridruže od m etn icim a, a o v e d r u g e k ao
sukrivce i pomagače svojih zemljaka; čita v u G aliju p r e p u stiti
vojskama d aje opljačkaju; cjelok u pn i se n a t p o tr o v a ti n a go z­
bama; zapaliti Rim i pustiti zvijeri n a n a ro d k a k o b i s e te ž e
mogao spasavati. Ali je od toga o d u sta o n e to lik o iz grižnje
savjesti koliko iz očaja da to n e ć e m o ć i izvršiti; d r ž e ć i vojn i
pohod neizbježivim, oduzm e k on zu lim a slu ž b u p rije v r e m e ­
na i nastupi je sam m jesto obojice, p o d iz lik o m d a je s u đ e n o
da Galiju m ože svladati sam o konzul. K ad j e p r im io k o n z u l­
sku vlast i poslije gozbe odlazio iz b la g o v a o n ic e , p o d u p ir u ć i
se o ramena svojih pouzdanika, izjavio je: »Ć im stig n e m u
provinciju, izaći ću goloruk pred vojsk e i sa m o ć u p lak ati, a
kad na taj način odm etnike d ozovem k p ok ajan ju , su tra d a n
ću, veseo m eđu veselim a, pjevati p o b jed n e p je sm e , k o je v eć
sada treba da sastavljam.«
44. Prilikom priprem a za vojni p o h o d p rv a m u je b riga
bila da izabere kola koja će voziti k a za lišn e sp ra v e , i d a se
njegove priležnice koje će sa sob om p o v e sti o šiš a ju n a m u ­
šku, i da se naoružaju sjekirama i štito v im a k a o A m azon k e.
Zatim je pozvao gradske tribuse n a vo jn u za k letv u , a k a d se
nitko sposoban nije odazvao, zatražio je o d g o sp o d a r a sta n o ­
viti broj robova. Ali iz cijele d ru žin e s v a k o g a p o je d in o g a
gospodara uzeo je sam o najsposobnije, n e iz u z im a ju ć i p ri­
tom ni upravitelje ni pisare njihove. Uz to je jo š n a lo ž io d a
svi staleži pridonesu jedan dio svoje im o v in e i p o v r h to g a da
stanari privatnih kuća i stam b en ih zgrad a p la te u ca rsk u
blagajnu iznos od jednogodišnje stan arin e. T e je d o p r in o se
u tjeriv a o s v e lik o m izb irljiv o šću i str o g o šć u te je p r im a o
sa m o n e iz liz a n n o v a c, č is to sr eb ro i su h o zlato. Zato s u m n o ­
gi lju d i sa s v im o tv o r e n o o d b ili d a išta p r id o n e su , zah tijeva­
ju ć i s lo ž n o n e k a se n ajp rije o d carsk ih d o u šn ik a n atrag za­
tra že sv e n a g ra d e k o je su ik a d p rim ili.
45. K a d j e i iz s k u p o ć e žita h tio izvu ći k o risti z a se b e , p o ­
r a sla j e j o š v iš e m ržn ja n a n jega. S lu čajn o se, n a im e , d o g o ­
d ilo , d a s e za o p ć e g a g la d a p ro šir ila vijest d a je lađ a iz Alek-
sa n d r ije d o v e z la to v a r p ije sk a za d v o rsk e rvače. S to g a je n a ­
v u k a o n a s e o p ć u m ržn ju , te n ije b ilo p o g rd e k oju n ije d o ­
živ io . N a tje m e je d n o g a n je g o v a k ip a sta v iše ču p era k k o s e 65
s g r č k im n a tp iso m : »Sad j e isto m p rava borba: predaj se!«
D r u g o m k ip u p r iv e z a še k o ž n u to rb u o k o vrata i s n jom n a t­
p is: »E vo, to sa m ja m o g a o ; ali ti si za slu žio m ješin u!«66 N ašli
s u s e i n a s tu p o v im a n atp isi: »I p ije tle 67 je svojim p jevanjem
p ro b u d io !« N a p o k o n su n o ć u m n o g i građani, k ao d a s e to ­
b o ž e sv a đ a ju s r o b o v im a , č e s to zvali V in d ek sa .68
46. N e r o n a su u z to p la šila o č ita n ep o v o ljn a zn am en ja u
sn im a , a u sp ic ija m a i slu tn ja m a , i to je d n a k o stara kao i n ova.
O n, k o ji n ik a d a p rije n ije o b ič a v a o sanjati, u sn io je p oslije
u b o js tv a sv o je m a te r e d a m u je p ri upravljanju la đ o m izb ito
k o r m ilo , z a tim d a g a ž e n a O ktavija v u č e u n ajgu šću tam u i
d a g a sa d p re k r iv a ja to k rila tih m ravi, sad d a ga k ip ovi p o ­
k o r e n ih n a ro d a , p o d ig n u ti k o d P om p ejev a kazališta, ok ru žu ­
ju za k rču ju ći m u put; n a p o k o n d a m u se n jegov najm iliji
a stu r s k i k on j stra žn jim d ije lo m tijela p retv o rio u m ajm u n a
i sa m o n e p r o m ije n je n o m g la v o m g la sn o rže. N a M auzoleju
s a m a su s e o d s e b e o tv o r ila vrata, a iz n jega se č u o glas koji
g a d o z iv a p o im e n u . P rvoga siječn ja sr u šili su se n a zem lju
o k ić e n i lik o v i Lara u sr e d p rip rem a za žrtvu. K ad je n a to N e ­
r o n sa m o b a v lja o a u sp icije, p o k lo n i m u S p o r p rsten n a k o­
je g a j e d ra g u lju b ila u reza n a o tm ica P rozerp in e.69 P rilik om
p r in o še n ja za v jetn ih žrtava,70 k ad su v e ć svi staleži b ili na
o k u p u u v e lik o m broju, je d v a su s e n ašli ključevi K a p ito la
K ad s e iz n jeg o v a g o v o ra p ro tiv V in d ek sa u se n a tu čita lo
m je s to g d je o n kaže d a ć e z lo č in c i b iti kažnjeni i d o sk o ra p o ­
stić i za slu ž en i k o n a c, p o v ik a li su svi prisutni: »Ti ć e š to p o ­
stići, A u g u ste!« 71 T ak ođ er se o p a zilo d a je p osljed n ja trage-
dija k oju je o n p jev a o u ja v n o sti b ila Prognani Edip, a za v r ­
šav a la s e o v im stih om :

»Sad mrijet me goni žena, majka, otac moj!«

47. K ad je, m eđ u tim , d o šla v ijest d a s u s e o d m e t n u le i
o sta le vojsk e, rastrga N e r o n p is m o š to s u m u g a p r e d a li za
v rijem e ručka, p rev rn e sto l, a d v ije č a š e k o jim a s e v e o m a
ra d o slu žio , a zvao ih » h o m ersk im a« p o u r e z a n im p r iz o r im a
iz H o m ero v ih p jesam a, tr e sn e o tle; z a tim u z m e o t r o v a o d
L u k u ste, sp re m i g a u zla tn u k u tiju i o d e u S e r v ilije v e v r to v e .
O d atle p o ša lje n a jp o u zd a n ije slo b o d n ja k e u O stiju d a m u
sp r e m e b ro d o v lje, a trib u n e i c e n tu r io n e s v o je t j e le s n e str a ­
že p o k u ša n a g o v o riti d a ga p ra te n a b ije g u . A li j e d n i s u s e
u stru čavali, drugi o tv o r e n o o d b ijali, a j e d a n j e d a p a č e u s k li­
knuo: »Zar je to lik a n e sr e ć a u m r ijeti? « 72 N a to j e N e r o n s ta o
sm išlja ti svak ojak e o sn o v e: b i li p o n iz n o m o lio P a r te ili Gal-
bu, ili b i u crn in i iza ša o p red n a ro d i s g o v o r n ic e p o b u đ iv a o
u n jem u što v eću sa m ilo st i o d n je g a m o lio o p r o š t e n j e za
p r o šle čin e, a a k o m u n e b i g a n u o srca , m o l io b i d a m u s e
b a r p ovjeri n a m jesn ištv o u E gip tu . K a sn ije s e u n je g o v u p r e ­
tin c u n a ša o sa sta v ljen g o v o r o toj stvari, a li m is li s e d a j e o d
n jega o d u sta o b o je ći s e d a b i m o g a o b iti r a s tr g a n p r ije n e g o
b i d o ša o n a trg.
T ako je daljnje ra zm išljan je o d g o d io n a su tr a d a n , a li n e ­
k a k o 6 p o n o ć i b u d e p r o b u đ en , p a k a d j e d o z n a o d a s e v o j­
n ičk a straža isp r e d d v o ra u d aljila, s k o č i iz p o s t e lj e i p o š a lje
o k o lo p o svoje prijatelje, a k ak o n i o d j e d n o g a n ije d o b io n i­
kak va o d g o v o ra , p o đ e sa m s n e k o lic in o m p r a tila c a d o o d a ja
p o je d in a ca .73 Ali k ad su sv a v rata b ila z a tv o r e n a i k a d m u s e
n itk o n ije o d a ziv a o , v ra ti se 1 sv o ju so b u , o d a k le s u ta k o đ e r
v e ć b ili p o b jeg li ču v a ri o d n ijev ši sa s o b o m i p r o s t ir a č e , š t o ­
v iše , u k ravši i k u tiju s o tro v o m . N e r o n o d m a h p o tr a ž i g la d i­
ja to ra S p ik u la ili b ilo k o jega d ru g o g a s p r e tn o g a k r v n ik a , d a
o d n jeg o v e ru k e p o g in e, fali n e n a ša v ši n ik o g a reče : » D a k le
ja n e m a m n i p rijatelja n i neprijatelja?« N a to is tr č i iz p a la č e
k a o d a ć e s e b a citi u Tiber.
48. M eđ u tim , b rzo o d u sta n e o d sv o je n a g le o d lu k e t e p o ­
želi d a n a đ e kak vo tajnije sk r o v ište d a s e m a lo s a b e r e . K ad
m u je slo b o d n ja k F a o n t p o n u d io sv o je im a n je u b liz in i gra-
d a izm eđ u S o ln e i N om en tan sk e ceste ok o četvrtoga m iljo­
kaza o d R im a, N eron , kako je b io b o so n o g i sam o u košulji,
o b u č e n a se k a b a n icu izblijedjele boje, zastre glavu i pokrije
lic e r u p cem te zajaše n a konja, a pratila su ga sam o četiri
čovjek a, m e đ u k ojim a je b io i Spor.74 tJ taj čas p restraši ga
p o tr e s i m u n ja koja je ud arila isp red njega, a m alo zatim
ču je iz o b ližn jeg a ta b o ra vik u vojnika, koji su to znam enje
tu m a č ili n jem u n a n esreću , a G albi n a sreću. Isto je tako ču o
k a k o je je d a n o d p u tn ik a k oje su sreli rekao: »Ovi p rogon e
N ero n a « , a d ru gi ih je pitao: »Im a li u gradu što n ovo o Ne-
ron u ?« N a jed n o m m u s e konj prestraši od vonja lešin e koja
je le ž a la n a c e sti, i N e r o n u p a d n e ru b ac s lica; jedan islu žen i
p reto r ija n a c p re p o z n a ga i pozdravi. K ad su d o šli n a stazu
k o ja v o d i k vili, p u ste konje, a N eron p o đ e k roz grm lje i tr­
n je p o sta zi sr ed trščak a, te šk o m m u k o m i sam o p o odjeći
k o ju s u m u stera li p o d n o g e, i d o đ e d o stražnjega zida vile.
T u g a isti F a o n t sv jetu je n ek a s e za k oji č a s sk lon i u jam u iz
k o je j e isk o p a n p ijesa k , a li o n o d g o v o ri d a n e ć e živ u zemlju;
n a to p r ič e k a je d a n č a s d o k se n a čin io tajni u la z u vilu; u to
j e r u k o m za g ra b io v o d e iz obližnje lok ve d a s e napije, rekavši:
»T o j e N e r o n o v napitak!« N a to s k ab an icom , k oja m u s e ra­
sp a r a la o d tm ja , p r o k r č i s e b i p u t k roz p rera sle m la d ice i
ta k o č e t v e r o n o š k e k ro z u sk i p ro k o p a n i o tvor u đ e u najbližu
s o b ic u te le g n e n a p o ste lju o p rem ljen u m a len im jastukom ,
s a s ta r im p la š te m m je s to p ok rivača. K ad ga je sp o p a o glad
i p o n o v o že đ a , o d b ije d o d u š e p o n u đ e n i m u crn i kruh, ali p o ­
p ije n e š t o m la k e v o d e .

49. K a d su n a to sv i p r a tio c i r e d o m n a njega navaljivali

n e k a s e š t o p rije u k lo n i sr a m o tn o m p o stu p k u koji ga čeka,
z a p o v je d i d a p r e d n jim isk o p a ju jam u , k oju je izm jerio p re­
m a o b u jm u s v o g a tijela, za tim d a sastave, ako se gdje n ađ e,
n e k o lik o k o m a d ić a m r a m o r a i d a d o n e su v o d e i d rva k ako
b i s e b r z o m o g lo sa h r a n iti n je g o v o tijelo. K od svak e te p ri­
p r e m e p la k a o j e i n e p r e s ta n o govorio: »K akav u m jetn ik
u m ir e u m en i!«

D o k s e to d o g a đ a lo , d o n e s e je d a n g la sn ik p is m o F aon tu ,
a N e r o n g a zg ra b i i p r o č ita d a g a j e s e n a t p r o g la sio n ep rija-
 teljem države i d a ga traže k a k o b i g a k a z n ili » p o o b ič a j u
predaka«. On za p ita k ak va j e to k azn a, a k a d j e s a z n a o d a s e
g o lu čovjek u za ta k n e vrat u rašlje, a tije lo m u š ib a m a u d a ­
raju d o k n e p o g in e, u p la ši s e i d o h v a ti d v a b o d e ž a k o je j e sa
so b o m p o n io , o k u ša je d n o m i d r u g o m o š t r ic u i o p e t ih s p r e ­
m i, g o v o reći d a jo š n ije d o ša o o d s u d n i č a s. Z a tim j e č a s n a ­
govarao S p o ra d a p o č n e n a rica ti i u d a r a ti s e u p r s a , č a s j e
m o lio n ek a m u n etk o p rim jero m p o k a ž e k a k o ć e s e n a jla k š e
u b iti. K atkada je svoju m lita v o st k o r io r ije č im a : » Ž iv im r u ž ­
n o, sram otno!?5 - N e d o lik u je N e r o n u , d o is t a n e d o lik u je ! -
Trijezan treb a b iti u ta k v im p rilik am a! - D e d , b u d i se!« V e ć
su s e p rib ližavali k o n ja n ici k oji su im a li n a lo g d a g a živ a
u h vate. K ad je to N ero n p rim ijetio , iz r e č e u s m r t n o m e str a ­
h u H o m ero v stih:

»U uši topot mi sad od brzonogih dopire konja.«76

S tim riječim a zatjera s e b i b o d e ž u g r lo u z p o m o ć s v o g a
tajnika E p afrod ita.77 Još je b io n a p o la ž iv k a d j e u n u t r a b a ­
n u o cen tu rio n i p ritisn u o m u k a b a n ic u n a r a n u p r e tv a r a ju ć i
se d a m u je d o ša o u p o m o ć ; z a to m u N e r o n o d g o v o r i sa m o :
»Kasno!« i »To je vjernost!« I k o d t e r ije č i k lo n e , a o č i m u i s ­
k o č e i u k o č e se n a grozu i u ža s p r is u tn ih . P r v o i n a jv a ž n ije
što je izm o lio o d sv o jih p ra tila c a b ilo j e to , d a m u g la v u n e
d a d u n ik o m e u ruke, v e ć d a s e sv a k a k o č it a v o n j e g o v o tije lo
spali. To je d o p u stio Icel, G alb in slo b o d n ja k , k o ji j e m a lo
prije to g a b io o s lo b o đ e n iz zatvora u k o ji j e b io b a č e n u p o ­
četk u ustanka.
50. S ah ran jen je u z trošak o d d v je sta t is u ć a s e s t e r c ij a , a
u m o ta li su g a u b ijele, zla to m iz v e z e n e p o k r iv a č e , k o ji s u m u
slu žili p rvoga siječn ja iste g o d in e (68). O sta tk e s u m u s a h r a ­
n ile n jegove dadilje, E k lo ga i A lek sa n d rija s n j e g o v o m lju b a v ­
n ic o m A ktom u g ro b n icu o b ite lji D o m ic ije v a c a , k o ja s e v id i
s M artova p olja n a B režu ljk u v rto v a .78 U toj j e g r o b n ic i lijes
o d g rim izn o crv en o g m ram ora, o z g o sto ji ž r tv e n ik o d lu n sk o -
ga m ram ora, a sv e je o k ru žen o ta šk im k a m e n o m .79
51. N ero n je b io sred n jega rasta, tije lo m u j e b ilo p o s u t o
p jegam a i n eu g o d n a vonja, k o sa ž u ć k a sta , lic e v iš e lije p o
n eg o prijatno, o č i m o d r e i n e š to slab ije, v ra t d e b e o , tr b u h iz-
b o č e n , n o g e o d v iše tanke, zdravlje povoljno. Prem da je na­
im e b io v rlo n eu m jeren i razuzdan, ipak je u četrn aest god i­
n a u sv e m u sa m o tri p u ta b io b olestan , ali ni tada s e nije
m o r a o o d rica ti v in a n i osta lih svojih navika. U odijevanju i
vla d a n ju b io je tak o b ez dostojanstva, da je k osu uvijek ko-
vrča o p o p u t step en ica , a n a p u tu p o Ahaji p u stio ju je čak
n a zatiljak. V iše p u ta je izišao n a u licu u kućnoj haljini sve-
zavši ru b a c o k o vrata, b ez pojasa i b ez cipela.80
52. Još k a o d ječak b a v io se gotovo svim slo b o d n im na-
u k a m a . A li o d filo zo fije od vratila ga je m ati, op om in ju ći ga
d a o n a sa m o sm e ta b u d u ć em vladaru; o d čitanja starih go­
v o r n ik a o d v ra tio ga je n jegov učitelj Seneka, kako b i se što
d u lje d iv io n jem u . S to g a je o so b ito v o lio p jesn ištvo t e je
ra d o i b e z n a p o ra sastavljao p jesm e, a nije, k ak o n ek i m isle,
iz d a v a o tu đ e p je sm e p o d svojim im en om . D ošle su m i n aim e
u r u k e p lo č ic e i b iljež n ice s n ek im d ob ro p ozn atim stihovi­
m a , p is a n im n je g o v o m rukom ; p o njim a se lako m o g lo v id ­
je ti d a n is u n iti p rep isa n i n iti n a čiji diktat zapisani, n eg o
o č it o iz r a đ e n i k a o o d čo v jek a koji m isli i stvara; tak o j e u nji­
m a b ilo m n o g o to g a b risa n o, u m e ta n o i ozgo d op isivan o.811
za slik a r s tv o i k ip a rstv o im ao je p riličn o sm isla.
53. A li n a jv iše ga j e za n o sila želja d a o m ili n arod u , ljub o­
m o r a n n a sv a k o g a k o ji je n a b ilo koji n a čin zn ao ste ć i o d o ­
b ra v a n je n a ro d a . P o slije p o b jed a k oje je stek ao n a p ozorn ici
p r o š ir io s e g la s d a ć e u slijed ećem razdoblju p o ć i n a O lim ­
p ijs k e ig r e d a n a stu p i k ao atlet. Svaki d an se, n aim e, vježbao
u rv a n ju i p o čitavoj G rčkoj n ije d ru k čije g led a o gim n ičk a
n a tje c a n ja n e g o ta k o d a je p o p u t su d a ca sjed io n a zem lji u
s a m o m r v a lištu , a a k o su koji p arovi p red alek o o d stu p ili, v u ­
k a o ih J t (svojim ru k a m a natrag u sred in u . B u d u ći d a se o
n je m u š ir ilo m išljen je d a u p jevanju d o stiže A p olon a, a u
u p ra v lja n ju k o lim a H elija, o d lu č io je d a ć e o p o n a ša ti i Hera-
k lo v a d jela . K ažu d a j e v e ć b io p rip rem ljen lav k ojega ć e ili
u b iti k ija č o m ili za d a v iti ru k a m a n a stu p iv ši g ol u a ren i Am ­
fite a tr a p r e d o č im a n a ro d a.
54. P o d k o n a c ž iv o ta ja v n o se zavjetovao, a k o m u vlast
o s t a n e sa č u v a n a , d a ć e p rilik o m igara u slavu s te č e n e p o b je­
d e 82 n a s tu p iti k a o sv ir a č n a v o d e n im orguljam a, n a fru li i n a
 gajdama, a na posljednji dan kao glum ac, te ć e p le sa ti Ver-
gilijeva »Turna«. Ima ih također koji kažu d a je u b io g lu m c a
Parisa jer m u je bio ozbiljan suparnik (67).
55. U Nerona je bila upravo strastven a želja za n eu m r lo -
šeu i vječnom slavom, ali je n ep rom išljen o iša o za n jom .
Tako je, na primjer, m nogim stvarim a i m je stim a o d u z e o sta ­
ri naziv i dao im novi po svom im enu; ta k o đ e r je m je s e c a p ­
ril nazvao »Neronej«, a n aum io je i R im n azvati » N ero p o lis« .
56. Sve je vjerske obrede prezirao čita v živ o t, iz u z e v š i j e ­
dino kult Sirske božice,83 ali je kasnije i nju t o lik o p r e z r e o
da ju je m okraćom okaljao, jer ga je u h v a tilo d r u g o p r a z n o ­
vjerje, kojega se jedinoga najustrajnije d ržao. D o b io je , n a ­
ime, od nekoga nepoznatoga p leb ejca n a d ar m a li k ip djevoj->
ke tobože kao ustuk protiv zasjeda; k ad s e o d m a h p o slije
toga otkrila jedna urota, N eron je o ta d a taj k ip š t o v a o k a o
najviše božanstvo, žrtvujući m u tri p u ta n a dan; h tio j e ta k o ­
đer da se vjeruje da on p o uputi to g a k ip a u n a p r ije d d o z n a je
budućnost. N ekoliko m jeseci prije svoje sm r ti p a z io j e i n a
m otrenje utrobe kod žrtava, ali n ik a d a n ije d o b io p o v o ljn ih
znamenja.
57. Umro je u trideset i drugoj g o d in i živ o ta , n a is t i d a n
na koji je nekada u m orio O ktaviju.84 T o lik u j e r a d o s t u ja v ­
nosti izazvala njegova sm rt, d a je n a ro d s p u s t e n im k a p a ­
m a85 na glavi trčao am o-tam o p o č ita v u g ra d u . N o ip a k se
našlo ljudi koji su jo š du go v rem en a k itili n je g o v g r o b p r o ­
ljetnim i ljetnim cvijećem te n a g o v o r n ic u iz n o s ili č a s n je g o ­
ve slike u preteksti, čas njegove p ro g la se , k a o d a j e j o š ž iv te
ć e se za kratko vrijem e vratiti n a v e lik u n e v o lju n e p r ija te lja .
Štoviše, partski kralj V ologez, koji je p o s la o k s e n a t u p o s la ­
nike da obnovi ugovor o savezu, v r u ć e j e o d s e n a t a m o lio d a
se poštuje N eron ova u sp o m en a. N a p o k o n , k a d s e p o s lije
dvadeset godina za m oje m la d o sti p o ja v io č o v je k n e p o z n a ta
položaja koji se izdavao za N eron a, ta k o j e j o š b ilo n je g o v o
im e om iljelo k od Parta d a su ga s iln o p o m a g a li i t e š k o m g a
m ukom izručili.86
 Galba

1. P o ro d ic a C ezara izum rla j e s N eronom .1 Da će se to

d o g o d iti, v id je lo se iz m n o g ih znam enja, ali najočitije iz ova
dva. K a d je Livija jed n o m , od m ah poslije svoje udaje za Au­
g u sta (-3 8 ), p o h o d ila svoje im anje u Vejima, p reletio je rmaH
n je o r a o i u n jezin o k rilo sp u stio bijelu k ok oš s grančicom
lo v o r a u k lju n u , i to n eozlijeđ en u , kako ju je b io ugrabio.2 Li­
v ija za p o v jed i d a se k o k o š othrani, a grančica zasadi; i od ko­
k o š i s e iz le g lo to lik o p ilića, d a se još danas on a vila zove
» K o d k o k o ši« , a iz gra n čice je izrastao takav lovorik d a su ca­
revi, k ad su im a li slaviti trijumf, iz njega brali lovore. Uz to
su im a li običaj d a o d m a h poslije trijumfa n a istom m jestu za­
s a d e d ru g e m la d ice.3 O pazilo se i to da se kratko vrijem e prije
sm rti sv a k o g a cara p o su šilo stablo što ga je o n zasadio. Ali u
p o sljed n jo j g o d in i N ero n o v a života nije se sam o p osu šila čita­
v a šu m a d o p osljed n jega korijena n ego su uginule i sve kokoši
što g o d ih je o n d je bilo. K ad je sk oro iza toga udario grom u
h ra m C ezara,4 p o p a d a le su najednom glave svim kipovim a, a
A u g u sto v u j e k ip u jo š i žezlo izbijeno iz ruke.
2. N e r o n a je n a slijed io G alba (68), koji nije b io n i u ka­
k v u r o d u s c a rsk o m k u ćo m , ali je, b e z sum nje, b io iz v iso k o ­
g a p le m s tv a i iz v e lik o g i starog roda, jer se na n atp isim a
sv o jih k ip o v a u v ijek o zn a čiv a o k ao praunuk K vinta K atula
K a p ito ls k o g a , a k ao ca r izlo žio je tak ođ er u sv o m atriju ro ­
d o s lo v lje u k o je m j e sv o je p od rijetlo p o o c u d o v o d io u v ezu
s J u p ite r o m , a p o m ajci s Pazifajom , žen o m M inojevom .
3. P retk e i sla v u čita v o g a toga rod a o p širn o izložiti b ilo
b i p r e d u g o , z a to ć u se k ratko d o ta ći sa m o p o ro d ice G alb ine.
 Tko je prvi m eđ u S u lp ic ije v c im a d o b io n a d im a k G a lb a , za­
što i od koga, n e zn a se. N e k i m is le z a t o š t o j e d o t i č n i u zalu d
d u go p o d sjed a o n ek i g ra d u H isp a n iji i n a p o k o n g a za p a lio
bakljam a k oje je o m a z a o » g a lb a n o m « ; d r u g i, š t o j e z a vrije­
m e dugotrajne b o le sti sta ln o u p o tr e b lj a v a o » g a lb e j« , to jest
vu n en i zavoj u k o jem su b ili z a m o ta n i lije k o v i; n e k i, š to je
b io vrlo d eb eo , a ta k v a č o v je k a G a li z o v u » g a lb a « ; ili n a p r o ­
tiv, što je b io tak o m rša v k a o ž iv o t in j e k o je s e l e g u n a h ra­
stovim a a zovu se » g a lb e« .5
P orod icu je p rvi p r o s la v io S e r v ije G a lb a , b iv š i k o n zu l
(144), koji je u sv o je v r ije m e b io n a jv e ć i g o v o r n ik . Z a njega
kažu d a j e p o slije p r e tu r e d o b io p r o v in c ij u H is p a n ij u (151),
gdje je n a vjeru p o u b ija o t r id e s e t t is u ć a L u z it a n a c a i izazvao
rat s V irijatom . N jeg o v u n u k b io j e z b o g n e u s p j e l e k a n d id a ­
ture za k o n zu lsk u slu ž b u lju t n a J u lija C e z a r a , k o j e m u j e n e ­
k o ć b io legat u Galiji, p a s e p r id r u ž io u r o t i K a s ij a i B ru ta , i
zato je b io o su đ e n p o P e d ije v u z a k o n u . O d n je g a p o tje č u
djed i o ta c cara G albe. D jed m u s e v i š e is t a k a o u z n a n stv e ­
n om radu n eg o u d ržavn oj slu žb i: n ije n a i m e d o p r o d a lje od
p reture, ali je izd a o o p š ir n o i s a v j e s n o i z r a đ e n o p o v ije sn o
djelo. Otac G albin v ršio je k o n z u ls k u s lu ž b u (+ 22), i p r e m d a
je b io n isk a sta sa i jo š k to m u g u r a v , a s k r o m n ih s p o s o b n o ­
sti u rječitosti, ip ak je n e u m o r n o n a s t u p a o k a o o d v je tn ik .
B io je ožen jen M u m ijom A h a ik o m , u n u k o m K a t u la i p rau ­
n u k o m Lucija M um ija, k oji j e r a z o r io K o r in t . Z a tim s e o že­
n io Livijom O celin o m , v rlo b o g a to m i l ij e p o m ž e n o m , koja
m u je u sp rk o s to m u , k a k o k ažu , s a m a p o n u d i l a r u k u zbog
n jegova p lem en ita ro d a i jo š u p o r n ije o s t a la p r i sv o jo j o d lu ­
c i kad joj je o n n a o p e to v a n e n je z in e p o n u d e n a s a m o otk rio
svoju tjelesn u m a n u sk in u v ši o d ije lo , k a k o s e n e b i č in ilo da
je želi prevariti i o sta v iti u n e z n a n ju . S A h a ik o m j e im a o dva
sina, Gaja i Servija. Stariji, Gaj, p o š t o j e r a s t e p a o sa v svoj
im utak, otiša o je iz R im a, a k a d m u j e T ib e r ij e z a b r a n io da
b u d e ždreban za p r o k o n z u la u g o d in i k a d j e b i o n a red u ,6
p o čin io je sa m o u b o jstv o (+36).
4. Car Servije G alb a r o d io s e z a k o n z u lo v a n j a M ark a Va
lerija M esale i G neja L e n tu la (-3 ), 24. p r o s i n c a ,7 u v ili n a bre­
žuljku k od T aracine, n a lijevoj str a n i c e s t e k a d s e p u tu je u
Funde. K ad ga je n jeg o v a m a ć e h a L ivija p o s in ila , u z e o je p o­
r o d ič n o im e L i v ije, a n a d im a k O cela, a p ro m ijen io je i im e:
j e r j e m je s to im e n a S erv ije u p o tre b lja v a o im e L u cije sv e d o
v r e m e n a k a d je s tu p io n a p rijesto lje.8 P ozn ato je d a g a je A u­
g u st, k a d j e j o š k a o d je ča k d o š a o je d n o m sa svojim vršnja­
c im a d a g a p o z d r a v i, u š t in u o za o b r a šč ić i rek a o n a g rčk o m
je z ik u : »I t i ć e š , sin k o , j e d n o m o k u siti o d n a še vlasti.« I Ti­
b e r ije , k a d j e č u o p r o r o č a n s tv o d a ć e G alba b iti car, a li u sta ­
r o s ti, re č e : » N e k a s a m o živ i k a d s e to n a s n išta n e tičel« I n je­
g o v u d je d u , k a d j e p r in o s io žrtvu p o m im ic u p o slije je d n o g a
g r o m a , z g r a b io j e o r a o iz ru k u d ro b žrtv en e životin je i o d n io
g a n a h r a s t k o ji j e b io p u n žira; n a to s u m u gatari p ro tu m a ­
č ili d a j e to z n a k d a ć e n je g o v a p o r o d ic a d o ć i d o n ajviše v la­
sti, a li is t o m u d a le k o j b u d u ć n o s ti. N a to je o n , ru gajući se,
o d g o v o r io : » S vak ak o! č i m s e m azga o žd iijeb i!« 9 N išta n ije
G a lb u k a s n ije k a d j e d iz a o u sta n a k p ro tiv N e r o n a to lik o u čv r­
s t ilo u p o u z d a n ju k o lik o č in je n ic a d a s e ta d a u istin u je d n a
m a z g a o ž d r ije b ila . D o k s u s e o sta li o d to g a zgražali v id e ć i u
t o m e z lo k o b n o z n a m e n je , je d in i ga j e o n p rim io k ao o so b ito
s r e ta n zn a k , sje ć a ju ć i s e žrtv e i izjave sv o g a djeda.
K a d j e o b u k a o m u ž e v n u togu , san jao je d a m u F ortu n a
g o v o r i d a o n a sto ji p r e d n je g o v im vratim a v e ć sa sv im izm o ­
ren a ; a k o j e o n b r z o n e p r im i k se b i, p o sta t ć e p lijen o m p r­
v o m e k o je g a s r e tn e . K a d s e p r o b u d io i o tv o rio vrata p re­
d v o r ja , n a š a o j e p o k ra j p ra g a m jed en i k ip b o ž ič in v e ć i o d je ­
d n o g a lak ta; o n g a n a ru k a m a p o n e s e d o T uskula, gd je j e
o b ič a v a o lje to v a ti, p o sta v i ga u je d n o m d ijelu k u ć e i o ta d a
g a j e č a s t io ž r tv a m a sv a k i m jesec, a jed a n p u t je g o d išn je p ri­
r e đ iv a o n o ć n u s v e č a n o s t
J o š n ije b io u m u ž ev n o j d o b i, a v e ć se p o sto ja n o d ržao
s t a r o g g r a đ a n s k o g o b iča ja , koji se v e ć b io zab oravio i sa m o
u n je g o v o j k u ć i o d rža o , d a s e n a im e slob od n jaci i ro b o v i d va
p u ta n a d a n u p u n o m b ro ju p red n jim sa k u p e i d a m u svak i
o d n jih u ju tr o za želi » d o b ro jutro«, a u v e č e r »laku n oć«.
5. O sim d r u g ih slo b o d n ih n au k a b avio s e i p ravom . Pod-
v r g a o s e i b r a č n im d u ž n o s tim a ,10 a li kad je izg u b io žen u
L e p id u i d v a s in a o d nje, o sta o j e n ežen ja i n ije s e v iše n i p o d
k a k v im u v je to m d a o n a g o v o riti n a žen id b u , p a n i o d Agripi-
n e , k o ja j e p o slije sm rti D o m icijev e o sta la u d o v ic o m t e j e
G a lb u , k o ji j e j o š b io o ž e n je n , a n e u d o v a c , n a s v e m o g u ć e
n a č in e ta k o h v a ta la , d a j u j e u j e d n o m d r u š t v u g o s p o đ a L e-
p id in a m a ti u sv a đ i iz g r d ila i d a p a č e is p lj u s k a la .
G a lb a j e n a jv iš e š t o v a o L iviju A u g u stu ; s t o g a j e n e s a m o
za n je zin a ž iv o ta n je z in o m m ilo š ć u u ž iv a o v e l i k u g l e d , n e g o
je i p o slije n je z in e sm r ti m a lo n e p o s t a o b o g a t n j e z in o m o p o ­
ru k o m . O n je n a im e m e đ u le g a t a r im a b i o n a p r v o m m j e s t u
sa p e d e s e t m iliju n a se ste r c ija ; n o k a k o j e s v o t a b i l a is p is a n a
sa m o b rojkam a, a n e slo v im a , g la v n i j e b a š t in ik T ib e r ije s n iz io
za p is n a 500.000 sestercija; ali n i tu s v o t u G a lb a n ije d o b io .
6. D rža v n e s lu ž b e p o č e o j e v r š iti p r ij e z a k o n it e d o b i. K a o
p r e to r d a o j e p r ilik o m F lo r a ls k ih ig a r a d o t a d n e v i đ e n u v r ­
s tu p red sta v e: s lo n o v e k o ji p le š u n a u ž e t u . Z a t im j e b i o n a ­
m je s n ik u p r o v in c iji A k v ita n iji g o t o v o g o d i n u d a n a , a b r z o
za tim r e d o v iti k o n z u l (33) š e s t m j e s e c i. P r it o m s e d o g o d i l o
d a je u toj slu ž b i G a lb a n a s lij e d io L u c ija D o m ic ij a , o c a N e -
ro n o v a , a n je g a S a lv ije O to n , o t a c c a r a O to n a ; t o j e b i l a k a o
n e k a slu tn ja o n o g a š to s e k a s n ije d o g o d i lo , j e r n j e g o v o v la ­
d a n je p a d a u v r ije m e iz m e đ u s in o v a s p o m e n u t e d v o j ic e .
Gaj C ezar (K a lig u la ) p o s t a v io g a j e ( k o d v o j s k e u G e r m a -
n iji) za n a slje d n ik a G e tu lik u . O d m a h s u t r a d a n n a k o n d o la ­
sk a k leg ija m a , k a d s u v o jn ic i z a v r ij e m e s v e č a n e p r e d s t a v e
p lje sk a li, G a lb a im to z a b ra n i, iz d a v š i d n e v n u z a p o v ij e d d a
im a ju d rža ti ru k e p o d k a b a n ic o m . O d m a h s e p o č it a v u t a b o ­
r u p r o šir ila p je sm ica :

»Uči vojsko, vojevati, tu je Galba, ne G etulik.«u

J e d n a k o j e s tr o g o z a b r a n io tr a ž iti d o p u s t . S ta r e j e v o j n i­
k e i n o v a k e o č e lič io d a ju ć i im n e p r e k id n o n e k i p o s a o . B r z o
j e su z b io b a r b a r e k o ji s u v e ć b ili p r o v a lili i u G a liju , t e j e
p r e d c a r e m G ajem , k o ji j e p o h o d io z e m lju , s t e k a o t o l ik o p r i­
zn a n je za s e b e i za v o jsk u , d a m e đ u n e b r o j e n im , iz s v ih p r o ­
v in c ija sa k u p lje n im č e t a m a n ije n itk o p r im io n i v e ć e p o h v a ­
l e n i v e ć e n a g ra d e. S a m s e o s o b n o o d li k o v a o n a j v iš e t im š t o
je p o ljs k e m a n e v r e v o d io s t e š k im š t it o m u r u c i, a p o s lij e j e
j o š u z c a r e v a k o la tr č a o d v a d e s e t m ilja .
7. K a d j e stig la v ije st o u b o js tv u G a ja K a lig u le , s t a li su
m n o g i p o tic a ti G a lb u n e k a is k o r is ti p r ilik u , a li o n j e v o lio
o stati m iran. Zato je b io K laudiju veom a m io, te g a je prim io
u k ru g svojih prijatelja i to lik o ga cijenio, da je od god io dan
p o la sk a n a vojnu protiv B ritanije zb og toga što je n a Galbu
n a v alila n en a d a n a b o lest, ali n e tako teška. Provincijom Af­
rik o m upravljao je kao p rok on zu l dvije godine, a za tu je
slu žb u b io izabran izvanredno, b ez ždrebanja, da u ved e red
^ p r o v in c iju , k oja je b ila u zn em iren a unutarnjim razdorom
i p ro v a lo m barbara, I u v eo je red s velik om strogošću i pra-
v e d n o šć u , p a i u najm anjim stvarim a. N ek om e se vojniku
d o k a za lo d a je n a nek oj vojni gdje je b ila velika osk u d ica
h ra n e p ro d a o za sto d en a ra jed an vagan p šen ice koji m u je
p r e o s ta o o d n jeg o v a pripatka; Galba je zapovjedio da m u
n itk o n e sm ije p ru žiti p o m o ć k ad p o č n e oskudijevati u hra­
ni; i taj je v o jn ik sk a p a o o d glada. K od jed noga suđenja n a­
sta lo je p ita n je o v la sn ištv u jed n o g teg lećeg živinčeta; kad su
d o k a zi i isk a zi sv jed o k a s je d n e i d ru ge stran e b ili nedovolj­
ni, b ilo je v rlo te šk o p o g o d iti istinu; zato G alba od red i d a se
živ o tin ja za m o ta n e g la v e p o v e d e n a p ojilo gdje se o b ičn o n a­
p a ja la i d a joj se o n d je otkrije glava, a o n d a n ek a p ripadne
o n o m e k o m e n a k o n p o jen ja sa m a o d se b e p ođ e.
8. Za sv o je ta d a šn je za slu g e u A frici i prijašnje u Germ a­
n iji d o b io je triju m fa ln a o d lik ovan ja i trostru k u svećen ičk u
čast: p o s ta o j e n a im e č la n o m u zb oru p etn a esto rice te u
d r u ž b i T icija ca i is to ta k o u d ru žb i A ugustalaca.12 I o d toga
v r e m e n a p a o tp r ilik e d o sr e d in e N ero n o v a vladanja živio je
v e ć in o m p o tp u n o p o v u č e n o . N i n a šetn ju nije n ik ad a druk­
č ije iz la z io n e g o ta k o d a j e sa so b o m u jo š jed n im k o lim a v o ­
z io m iliju n se ste r c ija u zla tu ,13 sv e d o k n ije za b oravk a u
F u n d im a b io im e n o v a n n a m je sn ik o m u H isp an iji Tarakon-
sk o j (60). K a d j e p o slije d o la sk a u tu p rovin ciju p r in o sio žr­
tv u u j e d n o m ja v n o m h ra m u , d o g o d ilo se d a j e dječaku koji
j e m e đ u p o slu ž ite ljim a d rža o k a d io n ic u izn en ad a p osijed jela
k o s a n a c ije lo j glavi. I n a š lo se lju d i koji su tu m a čili d a to
zn a č i p r o m je n u v la d e i d a ć e m la d ić a n aslijed iti starac, to
j e s t N e r o n a G alba. K ratk o v rijem e n ak on to g a u d a rio je
g r o m u j e d n o je z e r o u K an tab riji, i n a šlo s e o n d je d v a n a est
sjek ira , n e su m n jiv i zn a k v r h o v n e v la sti.14
 9. Osam godina upravljao je Galba p rovin cijom , a p rito m
je bio prom jenljiv i nedosljedan. Isprva je b io od rješit i
strog, a u kažnjavanju prestupaka d ap ače pretjeran. Tako je
jednom mjenjaču koji nije p ošten o m ijenjao n o v a c d a o o d ­
sjeći ruke i pribiti ih na njegov stol. Jed n oga je sk rb n ik a koji
je otrovao svoga štićenika kojem u je b io o d r e đ e n za b aštin i-
ka dao pribiti na križ, a kad se ovaj p ozivao n a za štitu za k o ­
na i dokazivao d a je rim ski građanin, G alba je, d a m u to b o ž e
nekom utjehom ili čašću olak ša kaznu, za p o v jed io d a se za
njega postavi drugi križ, i to m n o g o viši o d o sta lih i p ob ije-
ljen. M alo-pom alo zapao je m eđ u tim u m lita v o st i p o p u stlji­
vost da n e bi u N erona p o b u d io kakvu su m n ju , a i zato, k ak o
je češće znao reći, što nitko n e m ora p ola g a ti r a č u n za sm§|
nerad.
Uprav© je u Novoj Kartagi od ržavao su đ e n je k ad j e sa ­
znao da su u Galiji izbili n em iri, je r je leg a t u A k vitan iji tr a ­
žio od njega p om oć. Ujedno je stiglo p ism o o d V in d e k sa s
p ozivom da m u se priključi k ao o slo b o d ite lj i v o đ a č o v je č a n ­
stva. Galba bez duga kolebanja p rih vati p o z iv d je lo m ic e iz
straha, d jelom ice zb og nade. U hvatio je, n a im e , n e k o lik o ca r ­
skih naloga, koje je N eron p otajn o p o sla o u p ra v ite ljim a , d a
njega, Galbu, ubiju. Potkrepljivala su ga o s im to g a n e s a m o
vrlo povoljna znam enja iS u tn j e , n e g o i p r o rica n je j e d n e u g ­
led n e djevice, to lik o v iše što je Ju p iterov s v e ć e n ik u K lu n iji,
o p o m e n u t u sn u , izvu k ao iž sv e tiš ta b o ž je g a is t e t e p r o r o ­
ča n sk e riječi.k o je j e prije d vjesta g o d in a iz r e k la j e d n a d je ­
vojka s p ro ro ča n sk im d arom . Sadržaj t ih p r o r o č a n s ta v a
bi© je: »Jednom 'će'.iz H isp an ije p o te c i p o g la v ic a i g o s p o ­
dar svijeta.«
10. G alba se, dakle, u sp n e M 'fevoju 'su d ačk u s t o lic u p o d
izlikom da ć e ob aviti o slo b ađ an je ro b o v a . P red a s e je d a o
postaviti, kolik o je sa m o m o g a o , v elik broj p o p r sja lju d i što
ih je N eron o su d io i pou b ijao. D o n jega j e sta ja o d je č a k p le ­
m en ita roda, kojega je u p ravo radi to g a d o z v a o s o b liž n je g a
B a lea rsk o g otoka, gdje j;e živio u p r o g o n stv u . Z a tim s e p o tu ž i
na su v rem en e p rilik e, a k ad su ga p r isu tn i p o z d r a v ili k a o
cara, izjavi d a s e o n sm atra sa m o z a s tu p n ik o m s e n a t a i r im ­
sk o g a naroda. N ato objavi o b u sta v u su d o v a n ja t e iz n a r o d a
u p r o v in c iji u n o v a č i leg ije i p o m o ć n e č e t e 15 d a p o ja č a svoju
sta ru vo jsk u , k oja s e sa sto ja la o d je d n e legije, dvaju k on ja­
n ič k ih o d r e d a i triju k o h o r a ta .10 O d u g le d n ih ljud i k oji su se
istic a li ra z b o r ito šć u i g o d in a m a stv o ri n e k e v rste sen a t, d a s
n jim rasp ra v lja o v a žn ijim stv a rim a k ad g o d u streb a . O d ab e­
r e i m la d ić e v ite šk o g a sta leža , k oji ć e zadržati n o še n je zlat­
n ih p rste n o v a , a zvat ć e se » d o b ro v o ljc i« 17 te ć e m je sto le g io ­
n a ra d ržati stra žu p r e d n je g o v o m sp a v a o n ic o m Isto tak o
.razašalje p o p ro v in cija m a p r o g la se p ozivaju ći p o je d in c e i
s v e za jed n o d a m u s e p rik lju če i d a svak i k o lik o m o ž e p o tp o ­
m o g n e z a jed n ičk u stvar.
N e k a k o u isto v rijem e n a ša o s e p rilik o m u tvrđivan ja gra­
d a š to ga je o d a b r a o za sv o je ra tn o u p o r ište p rsten stare iz­
ra d b e, a u n je g o v u k a m e n u b ila je izrezan a V iktorija s po-
b je d n im zn a k o m . O d m a h n a to p rista o je k o d D erto ze jed a n
a le k sa n d r ijsk i b ro d , k rca t o ru žjem , b e z k orm ila, b ez m orn a­
ra i b e z ije d n o g p u tn ik a: ta k o n itk o n ije su m n jao d a s e p o ­
d u z im a p r a v e d a n i sv e ti rat u z b la g o slo v b o g o v a Ali naje­
d n o m se , p r o tiv sv a k o g o ček ivan ja, m a lo n e sv e sru šilo. Je­
d a n o d d v a k o n ja n ičk a o d r e d a k oji se p ok ajao što je p rek r­
š io za k le tv u ca ru p o k u ša o s e o d m e tn u ti o d G alb e k ad se
ovaj p r ib liža v a o ta b o r u , i sa m o je te šk o m m u k o m b io p risi­
ljen n a p o k o r n o st. O sim to g a su r o b o v i k o je je G albi p o k lo ­
n io je d a n slo b o d n ja k N ero n o v , a koji su b ih n a g o v o ren i n a
vark u , m a lo n e u b ili G alb u k ad je k ro z n e k u u sk u u licu iša o
u k u p k e; a li k ad su se m e đ u s o b n o p o tic a li d a n e p ro p u ste
p rilik u , sta n u ih isp itiv a ti o kojoj to p rilici govore, i n a m u ­
k a m a im iz n u d e p rizn an je.
**3 l i ‘ S v im tim n e sr e ć a m a p rid ru žila se sm rt V in d ek sova,
k o ja je G a lb u siln o za p rep a stila t e j e u očaju v e ć h tio p o č i­
n iti sa m o u b o jstv o . M eđ u tim su stizali glasovi iz R im a d a je
N e r o n u b ijen i d a su se v e ć svi zak leli n jem u n a vjernost;
k ad je to sazn a o , o d r e k a o se n a slo v a n am jesn ik a i p rih vatio
n a s lo v C ezara.18 N a p u t k ren e u vojvod sk oj k ab an ici i s b o ­
d e ž o m , k o ji m u je o v ratu v isio n a p rsim a. I n ije prije o b u ­
k ao to g u d o k n ije sv la d a o sv e b u n tovn ik e: p retorijan sk og
p r e fe k ta N im fid ija S a b in a u R im u te legate F onteja K apito-
n a u G erm an iji i K lod ija M acera u A frici.19
 12. J oš p rije G alb e stig a o j e u R im g la s o n je g o v o j o k r u t ­
n o sti i la k o m o sti. P rip o v ijed a lo se , n a im e , d a j e g r a d o v e u
H isp an iji i Galiji k oji m u se n isu o d m a h p r ik lju č ili k a z n io t e ­
žim ra tn im n a m e tim a , a n e k e i r a z o r e n je m n jih o v ih z id o v a ,
d o k je za p o v jed n ik e i u p ra v ite lje d a o p o s m ic a t i z a j e d n o sa
žen a m a i d jecom ; o s im to g a d a j e z la tn u k r u n u iz s ta r o g a
h ram a Ju p iterova, k oju su m u p o k lo n ili s t a n o v n ic i T a r a k o -
ne, a k oja je težila p e tn a e st fu n ti, d a o s a liti i n a k n a d n o i ||-
jerati jo š tri u n cije, k o lik o j e tr e b a lo d o p r v o b it n e t e ž in e . Taj
s e glas n e sa m o p o tv r d io n e g o j o š i p o v e ć a o č im j e G a lb a
u ša o u Rim . K ad je, n a im e , m o r n a r e , k o je j e N e r o n o d v e ­
sla ča p o d ig a o u red p ra v ih v o jn ik a , s ilio d a s e v r a t e u sv o j
prijašnji p oložaj, o n i su to o d b ija li i p o v r h t o g a u p o r n o tr a ­
žili d a im se d a d e o ra o i b o jn i zn a k o v i; n a to ih j e o n n e s a m o
s k o n ja n ištv o m rastjerao, n e g o ih j e i d e s e t k o v a o . I s t o j e
tako ra sp u stio g erm a n sk u k o h o r tu , k o ju s u C e z a r i n e k a d a
u red ili za svoju tjelesn u stra žu i k o ja s e u m n o g im p r ilik a m a
p ok azala v e o m a p o u z d a n o m , i o t p u s tio je b e z ik a k v e n a g r a ­
d e u d o m o v in u , p o d izlik o m d a j e o d a n ija G n e ju D o la b e li,
pokraj čijih j e v rto v a im a la svoj lo g o r . I o v e s u s e c r t ic e , b ile
istin ite ili la žn e, p r ip o v ije d a le n je m u n a r u g lo : K a d j e p r ir e ­
d io m a lo o b iln iju g o zb u , u z d isa o j e z b o g to g a ; s v o m e šted­
n o m u p ravitelju , k ad m u je p o d n o s io p r e g le d t r o š k o v a , d a o
j e zd jelu variva za n je g o v u r e v n o s t i t o č n o s t; fr u la š u K a n u ,
čije m u se sviranje izv a n red n o sv iđ a lo , d a r o v a o j e p e t d e n a -
ra, k oje je v la sto ru čn o izv a d io iz sv o je p r iv a t n e n o v č a r k e .20
13. S to g a n jeg o v d o la zak n ije b io o s o b it o d ra g , a t o s e o d ­
m a h ja sn o v id je lo p rig o d o m p rv e k a z a liš n e p r e d s ta v e : k a d
su n a im e g lu m c i u atela n sk oj d ra m i z a p o č e li p o z n a tu p je ­
sm icu:

»Došo nam je Onezim sa sela !«,21

o d m a h su sv i g le d a o c i slo ž n o o tp je v a li o s t a li d io p je s m e i
č e š ć e p on avljali gorn ji stih u z p r ip a d n e k r e tn je .
14. Tako je G alb a u živ a o v e ć u lju b a v i u g le d k a d j e p r e ­
u zeo v la st n e g o k asn ije k ad je b io car, p r e m d a j e d a o b r o jn e
d o k a ze v a ljan og vlad ara. Ali ta k v im č in im a p | | e t o lik o o m ilio
k o lik o s e p ro tiv n im d jelim a o m ra zio .
 D a o s e u p ra v lja ti p o tp u n o p o volji tro jice lju d i k o je s u
o p ć e n ito zv a li n je g o v im p e d a g o zim a , je r s u za jed n o s n jim u
p a la č i sta n o v a li i u v ijek s e u z n jeg a držali. T o su b ili T it Vi-
n ije, n je g o v n ek a d a šn ji le g a t u H isp a n iji, čo v jek n e z a s itn e
p o h le p e , K o m e lije L ak on , n e k a d a su d sk i p risjed n ik , a sa d a
p r e to r ija n sk i p refek t, č o v je k n e p o d n o s iv e d r sk o s ti i n e m a r ­
n o sti, i slo b o d n ja k Ic el, k o ji je tek n e d a v n o b io o d lik o v a n
z la tn im p r s te n o m i p o č a š ć e n n a d im k o m M arcijan , a sa d a
v e ć p o s ta o k a n d id a to m za n a jv e ću ča st k o ju m o ž e p o s tić i
čo v je k v ite šk o g sta leža .22 T im s e lju d im a, k oji su svak i s v o ­
jim p o g r e š k a m a u g a đ a li, G a lb a to lik o p r e p u stio i p r e d a o d a
ga z lo r a b e d a j e je d v a o s ta o d o slje d a n sa m sebi: sa d j e b io
str o ž i i škrtiji, sa d p o p u stljiv iji i ra sip n iji n e g o š to je d o lik o ­
v a lo c a r u k o je g a j e iza b ra o n a ro d i čo v je k u n je g o v ih g o d in a .
N e k e je u g le d n e lju d e iz o b a n ajviša sta le ž a z b o g n ajm a­
n je su m n je n e s a s lu š a n e o s u d io n a sm rt. R im sk o g ra đ a n sk o
p r a v o p o d je ljiv a o j e rijetk o , a p o v la stic e troje d je c e 23 je d v a
je d n o m ili d r u g o m , p a i n jim a sa m o n a o d r e đ e n o i o g ra n i­
č e n o v rijem e . K a d su ga s u c i m o lili d a im d o d a jo š jed n u ,
š e s t u d ek u riju , G a lb a im j e n e s a m o to o d b io , n e g o im je j o š
o d u z e o i p o v la stic u , k o ju su d o b ili o d K lau d ija, d a n e m o r a ­
j u z im i i n a p o č e tk u g o d in e o d rža v a ti s u d b e n e sjed n ice.
15. G o v o r ilo s e ta k o đ e r d a ć e se n a to r s k e i v ite šk e slu žb e
o g r a n ič iti n a v rijem e o d d v ije g o d in e i d a ć e ih d a v a ti sa m o
o n im a k o ji ih s e n e r a d o p rih v a ća ju ili ih u o p ć e od b ijaju . D a­
r o v e š t o ih j e ra sp o k la n ja o N e r o n d a o je G a lb a sv e o s im j e ­
d n e d e s e tin e , k o ju s u u ž iv a o c i sm je li zad ržati, p o k o m isiji o d
p e d e s e t r im sk ih v ite z o v a o p o z v a ti i o d u zeti; ali a k o su g lu m ­
ci ili g la d ija to ri što g o d o d d o b iv e n ih d a ro v a p ro d a li, im a lo
s e to o d u z e ti k u p c im a a k o su o n i p rv i p o tr o šili n o v a c t e v iš e
n is u m o g li p la titi. N o , p r o tiv n o o d toga, d o p u stio je d a s e p o ­
sr e d s tv o m n je g o v ih d v o r a n a i slo b o d n ja k a m o ž e za n o v a c
p o d ije liti i li iz p rija teljstv a d a ro v a ti sve: ca r in e i o p r o sti o d
p o r e z a , o s u d e n e v in ih i p o m ilo v a n ja krivaca. Š to v iše , k ad je
r im sk i n a r o d tra žio sm r t H a lo ta i T igelin a, u č in io j e d a je d i­
n o ta d v o jica , k oji su b ili n a jv eći z lo č in c i o d sv ih N e r o n o v ih
p o m a g a č a , o sta n u n eta k n u ti, o s im to g a j e H a lo tu d a o n aju ­
n o sn ije p ro k u r a to r sk o m jesto , a z b o g T ig elin a j e u p o s e b ­
n o m p r o g la su u k o r io n a ro d z b o g o k ru tn o sti.
 16. Tim postupcima om razio *'še g o to v o sv im staležim a, a
najveće ogorčenje protiv sebe izazvao je u vojnika. K ad šti
naime polagali zakletvu vjernosti, d ok je on jo š b io od su tan ,
obećali su im njihovi zapovjednici da ć e d o b iti v e ć i d ar n eg o
obično, ali Galba nije potvrdio to ob ećan je, n e g o je, što v iše ,
češće znao reći: »Ja sam navikao vojnike n o v a čiti, a n e k u ­
povati!« I tim je riječim aaOžlovoljio sve v o jn ik e g d je ih j e g od
bilo. Uz to je i pretorijance uzb u n io svojim n e p o v je r e n je m i
prezimim postupkom, jer je m alo-p om alo u k la n ja o v e ć in u
njih kao sumnjive i kao pristalice N im fid ijeve. Ali n a jv iše je
mrmljala vojska u Gornjoj Germ aniji d ržeći d a joj j e u sk ra ­
ćena nagrada za učinjene u slu ge p ro tiv G ala i V in d ek sa .* 4
Zato su se ti vojnici prvi usudili u sk ratiti p o s lu h te su p rv o g
siječnja (69) odbili da se zakunu ik o m e o s im n a im e sen a ta ,
i odmah su odlučili da k p retorijan cim a p o ša lju iz a sla n stv o
s ovom porukom: »N em a se n e sv iđ a c a r k o ji j e iz a b r a n ii
Hispaniji; zato vi izaberite d ru g o g a k o je g a c š s v e v o jsk e
prihvatiti.«

17. Kad je stigao taj glas, G alba p o m is li d a g a p r e z ir u n e

toliko zbog njegovih godina k olik o z b o g to g a š t o n e m a d je­
ce. Stoga je Pizona Frugi Licinijana, iz v a n r e d n a m la d ić a iz
stare jilem ićke porodice, kojega | | v e ć d u g o v r e m e n a v e o m a
cijenio i uvijek ga u%vojoj o p oru ci p o sta v lja o za b a štin ik a
svojih dobara i svoga im ena, je d n o g d a n a u z e o iz m n o š tv a
ljudi koji su ga pozdravljali, u h vatio ga za r u k u i n a ziv a ju ć i
ga svojim sinom poveo ga u tabor i p r e d v o j n ic im a g a p o si-
nio. Ali ni tom prilikom nije n išta s p o m e n u o o k a k v u daru.
Time je Marku Salviju Otonu p ru žio la k šu m o g u ć n o s t d a ižm
vrši svoje osnove već šesti dan n a k o n to g a p o sin je n ja .

18. Velika i m nogobrojna č u d e sa v e ć su m u o d p o č e tk a

njegove vlade navješćivala svršetak k a k a v g a je stig a o . K ad
su se za cijeloga njegova p o h o d a n a R im z d e s n a i s lije v a p o
svim gradovima klale žrtvene životin je, je d a n j e b ik , p o p la -
šen udarcem sjekire, strgao lan ce, n a v a lio n a c a r e v a k ola,
podigao noge i Galbu svega p o p rsk a o k rvlju . A k a d j e G alb a
silazio s kola, zam alo ga je u gužvi n a r o d a r a n io s u lic o m j e ­
dan pratilac. Kad je u ša o u Rim i p o slije to g a u p a la č u , do-
ček a o ga je p o tres i n ek i zvuk, sličan riki govečeta. Zatim su
slijedila jo š m n o g o očitija znam enja. Od čitavoga svoga b laga
izdvojio je G alba ogrlicu o d biserja i dragoga kam enja da
n jo m e u resi svoju F ortunu u Tuskulu, ali ju je iznenada, kao
d a je dostojnija u zvišenijeg m jesta, p osvetio V eneri Kapitol-
skoj. N o o d m a h slijed eće n o ći u sn i d a vidi Fortunu kako se
tuži d a joj je u sk ra ćen o d ređ en i joj dar, i kako m u prijeti d a
ć e m u sa m a o d u zeti o n o što m u je dala. P robudivši se pre­
strašen , p ošalje u ranu zoru ljud e u Tuskul da prip rem e sve
p o tr eb n o za žrtvu, a o n d a sam p oh iti on am o da žrtvom po-
m irn ic o m od vrati n esr eću to ga sna. Ali kad je došao, našao
je sa m o to p li p e p e o n a žrtveniku i pokraj njega starca u cr­
n in i koji je ii stak len oj zd jelici držao tamjan, a u zem ljanom
vrčU v in o .25 O pazilo se ta k o đ er da m u je prvog siječnja, kad
je p r in o sio žrtvu, p a o vijen ac s glave, a p rilik om auspicija d a
su m u o d le tje li p ilići. N a d an P izonova posinjenja, kad je
h tio g o v o riti v ojn icim a, zab oravili su n jegovi slu ge postaviti,
k ak o je to b io običaj, v ojn ičk u sto licu n a tribunal, a u senatu
je k u ru lsk a sto lic a stajala n aop ak o. 265
19. K ad j e ujufcro o n o g a d an a kada je b io ub ijen p rin osio
žrtvu, o p o m in ja o ga je gatar (harusp ek s) o p etovan o n ek a se
č u v a o p a sn o s ti jer u b o jice nisi!! d alek o.26 M alo p oslije toga
sa z n a G alba d a je p retorijan sk i tab or u rukam a Otona. K ad
su ga m n o g i sv jeto v a li n ek a što prije o so b n o p o đ e on am o jer
b i m o ž d a sv o jim u g le d o m i n a zo čn o šć u m o g a o sp asiti p olo­
žaj, o d lu č i sa m o to d a se drži u p alači i osigu ra p o sa d o m le ­
g ion ara, k oji su lo g o ro v a li ra sp ršen i n a m n o g o m jesta. N o
ip a k o b u č e n a s e la n en i o k lo p , p rem d a je otv o ren o p riznao
d a ć e m u sla b o k o ristiti p ro tiv to lik ih m ačeva. N ap ok on se
ip a k d a o izv u ći iz p a la č e la žn im glasin am a k oje su u rotnici
n a m jerice ra širili d a ga n a m a m e n a ulicu: n ek o licin a je
sa m o o n a k o tv rd ila d a | e stvar svršen a, d a su b u n tovn ici
u n ište n i, a o sta li d a d o la ze u v elik o m broju d a m u čestitaju,
sp r e m n i n a p o tp u n u p o slu šn o st. G alba im iziđ e u su sret s
to lik im p o u zd a n jem d a je n e k o m vojnik u koji s e p red njim
h v a lio d a j e u b io O tona, od govorio: »Na čiju zapovijed?« i
n a sta v io p u t sv e d o F orum a. Tu su k on jan ici koji su im ali
n a lo g d a ga ubiju, rastjerali g o m ilu građ an a i ravn o p otjerali
 konje prem a njemu, ali kad su ga izd alek a u g led a li, zastali
su jedan čas; zatim su se p on ovo oh rab rili i sa sjek li g a k ad
su vidjeli da su ga njegovi ostavili.
20. Neki pripovijedaju d a j e Galba n a p rvu u z b u n u u zv i­
knuo: »Što radite, drugovi? Ja sam vaš i vi s te m oji!« i d a je
dapače obećao novčani dar. V ećina p ak p r ip o v ije d a d a j e
sam pružio vrat ubojicam a i p otak n u o ih: »O b a v ite to i u ra ­
dite kad ste tako odlučili!« N eo b ičn o č u d n im m o g lo b i se
smatrati to da nitko od p risu tn ih n ije p o k u š a o p r ite ć i u p o ­
m oć caru i da su svi koji su bili p ozivan i u p o m o ć p r e z r e li
poziv, izuzevši jed n og dijela g erm a n sk e v o jsk e. Ti su , sjeća -
jući se nedavne njegove zasluge k ad im je b o le s n im a i n e ­
m oćnima pružio veliku njegu, d oju rili u p o m o ć , a li p r e k a ­
sno, jer su se zadržali lutajući stra n p u tica m a n e p o z n a v a ju ć i
mjesto.
Poginuo je kod K urcijeva b u n ara i o s ta o o n d je le ž a ti ta k o
kako je bio dok nije n a iša o n ek i o b ič n i v o jn ik k o ji s e v r a ć a o
od dijeljenja živeža, te je o d lo žio teret i o d s je k a o G a lb i g la v u .
Budući da je nije m ogao p ograb iti za k o s u , s ta v io j u j e n aj­
prije Sakrilo, a on d a joj je zab io p a la c u u s ta i t a k o j e d o n io
Otonu. Ovaj je p ok loni p ečen ja rim a i v o jn ič k im slu g a m a ,
koji je natakoše na k o p lje|i u z sv a k o ja k o r u g a n je p o n e s o š e
o,kolo po taboru povikujući op eto v a n o : »G alb a, K u p id o n e ,
uživaj svoju mladost!« Najviše ih je n a tu o b ije s n u š a lu n a-
dražilo to što sje n ek o lik o d ana p rije to g a p r o č u lo d a j e G al­
ba nekom e koji je hvalio njegov izg led k a o j o š m la đ a h a n i
krepak odgovorio H om erovim riječim a:

9 »Cijela jčfošte mi snaga.«27

Od njih je glavu za sto zlatn ik a k u p io s lo b o d n j a k P a tro -

bija Neronijana i b a cio je n a o n o m je s to g d je j e n a z a p o v ije d
Galbinu b io sm aknut njegov p atron . I s to m p r ilič n o k a s n o
pokopao je njegov upravitelj A rgiv i g la v u i o s t a lo t ije lo u
njegovim privatnim vrtovim a n a A u relijev o j c e s ti.
21. Galba je b io sred njeg rasta, sa s v im ć e la v e g la v e , p la ­
vih očiju i zavinuta nosa; ru k e su m u i n o g e o d k o s t o b o lj e
bile tako iskrivljene, d a n ije m o g a o d u g o p o d n o s it i c ip e le
niti razm otati p ism o ili ga u o p ć e s a m o d r ž a ti u r u k a m a .
O sim to g a j e n a d esn o j strani im ao izraslinu d ivljeg m esa,
k oja s e ta k o ja k o istica la , d a ju je jed va m ogao p ovojem p o d ­
v ezivati.
22. K ažu d a je b io v elik a izjelica, a u zim sk o je d o b a o b i­
ča v a o u zim a ti h ra n u jo š prije svan u ća. K od o b jed a je to lik o
h r a n e n a g o m ila o p red se b e , d a je o n d a o statk e d ao n a ruka­
m a n u d iti o k o sto la , a n a kraju ih je d ao istresti p red n o g e
p o slu žiteljim a . N jeg o v a se p o h o ta v iše priklanjala m u šk arci­
m a n e g o žen a m a , i to sa m o p rem a sn ažn im i v eć starijim
razv ra tn icim a . P rip o v ijed a lo se d a je Icela, jed n o g o d svojih
sta rih lju b avn ik a, k ad m u je u H ispaniji d o n io vijest o N ero-
n o v o j sm rti, n e sa m o p red sv im a čv rsto zagrlio i izljub io
n e g o g a j e n a m o lio d a m u o d m a h isp u n i n jegovu želju i o d ­
v e o g a u stra n u .

23. P o g in u o je u se d a m d e s e t i trećoj g od in i života (69), u

s e d m o m m je s e c u sv o je v la d e. S en a t m u je, č im je b ilo s lo ­
b o d n o , o d lu č io p o sta v iti k ip n a o n o m m jestu F oru m a gdje je
b io u b ije n , a sta ja o b i n a stu p u u k ra šen u k lju n ovim a lađa.
A li tu je o d lu k u p o n iš t io V esp azijan jer je n aslu ćivao, d a je
G a lb a n e k o ć b io p o s la o p ro tiv n jega u b o jice iz H isp an ije u
J u d eju .28
 O ton

1. P reci O to n o v i p o tje č u iz m a lo g a g r a d a F e r e n c ija o d

sta re i u g le d n e p o r o d ic e k o ja j e p r ip a d a la m e đ u p r v e u E t­
ruriji. N jeg o v d jed M a rk o S a lv ije O to n , č iji j e o t a c b io r im s k i
v itez, a m ajka n isk a sta leža , k o ja m o ž d a n ije b il a n i s l o b o d n a
rod a, o d ra sta o je u k u ć i L ivije A u g u s te i n j e z in o m j e n a k lo -
n o š ć u p o sta o se n a to r, a li n ije d o p r o v i š e o d p r e t o r s k e s lu ­
žb e. N jeg o v o ta c L u cije O ton , k o ji j e s m a jč in e s t r a n e b io
v rlo u g le d n a r o d a i u s r o d s tv u s m n o g im z n a m e n it i m p o r o ­
d ica m a , b io je ta k o d ra g ca ru T ib eriju i n je m u t a k o u lic u s li ­
ča n , d a su ga g o to v o o p ć e n it o s m a tr a li n j e g o v im s in o m .
S lu žb e u R im u, p r o k o n z u la t u A frici i iz v a n r e d n a z a p o v j e d ­
n ištv a v ršio je najsavjesnije. U Ilirik u s e d a p a č e u s u d io s m r ć u
k a zn iti n e k e v o jn ik e je r su s e k o d K a m ilo v a u s t a n k a p o k a ja li
p a p o u b ija li sv o je p r e tp o sta v lje n e k a o z a č e t n ik e b u n e p r o t iv
K lau d ija (42); sm a k n u ć e s e o b a v ilo p r e d v o j v o d s k im š a t o ­
ro m n a n je g o v e oči; to s e u s u d io u č in it i p r e m d a j e z n a o d a
ih je u p ra v o z b o g to g a K la u d ije p r o m a k n u o n a v i š i s tu p a n j.
T im je č in o m d o d u š e p o v e ć a o sv o ju s la v u , a li j e iz g u b io c a ­
r ev u n a k lo n o st; n o ip a k ju j e b r z o p o n o v o z a d o b io o t k r iv š i
u ro tu j e d n o g r im sk o g v ite z a za k o je g a j e iz d a j o m r o b o v a d o ­
zn a o d a s e sp r e m a u m o r iti K la u d ija .1 Z a t u g a j e z a s lu g u n e
sa m o se n a t o d lik o v a o v r lo r ije tk o m č a š ć u , k i p o m u c a r s k o j
p a la či, n e g o g a je i K la u d ije u v r stio m e đ u p a tr ic ije , p o h v a ­
liv ši ga p rito m najsjajnijim r ije č im a i r e k a v š i i z m e đ u o s t a lo ­
ga: »To je ta k a v č o v je k d a n e m o g u n i ž e lj e t i b o lj u d je c u
o d njega!« S A lb ijo m T e r e n c ijo m , ž e n o m iz o d l i č n e k u ć e ,
im a o je d v a sina: L u cija T icijan a i m la đ e g a M a rk a , k o ji j e
im a o isti n a d im a k k a o o n . Im a o j e s n jo m i k ć e r , k o ju j e z a ­
ru čio za G erm a n ik o v a sin a Druza, p rem d a je b ila jed va
z r e la za u d aju .
2. Car O ton ro d io se 28. travnja za konzulovanja K am ila
A runcija i D o m icija A h en ob arb a (32). Od rane m lad osti b io
je ta k o ra sip a n i o b ijestan , d a ga je otac če šć e kažnjavao b a­
tinam a; g o v o rilo s e ta k o đ er d a se n o ću ob ičavao skitati te b i
sv a k o g a sla b ijeg a čo v jek a ili pijanoga, n a kojega b i se nam je­
rio, p o g ra b io , sta v io ga n a rasprostrti ogrtač i b acao ga u
zrak .2 K a sn ije s e p o slije o č e v e sm rti približio jednoj utjecaj­
noj o s lo b o đ e n ic i n a d v o ru i, d a b i je što usp ješn ije p red ob io
z a s e b e , p retv a ra o se ta k o đ er d a je zaljubljen u nju, p rem d a
jg b ila v e ć stara i g o to v o izn em ogla. P o m o ću nje u ša o je u
m ilo s t N e r o n u i b e z m u k e p o stig a o prvo m jesto m eđ u nje­
g o v im p rija teljim a jer su b ili jed n ak oga značaja i jer su, kako
n e k i p o v je sn ič a r i p išu , u zajam n o p ro v o d ili b lu d. N jegov je
u tjeca j p o r a sta o to lik o , d a je jed n o m o d n ek oga konzulara
k o ji j e b io o s u đ e n za g lo b ljen je zatražio velik u svotu n ovaca
i o n d a g a b e z ik a k v a u stru čavan ja, jo š prije n eg o m u je p ot­
p u n o iz r a d io p o m ilo v a n je, d o v e o u se n a t n ek a se zahvali za
p o n o v n i p r im ita k u se n a t.3
3. O to n je b io u p u ć e n u sv e N ero n o v e o sn o v e i tajne te
j e ta k o n a d a n k o ji je N e r o n o d r e d io za u m o r stv o svoje m a­
t e r e p r ir e d io za n je g a i za nju, d a b i od vratio svak u sum nju,
v r lo s r d a č n u g o z b u . Isto je tak o P op eju S ab inu , koja je tada
j o š b ila sa m o lju b a v n ic a N e r o n o v a i k oju je N eron o d v eo od
n je z in a m u ž a i p r iv r e m e n o je p o v jerio O tonu, o n p rim io u
s v o ju k u ć u sk lo p iv š i p r iv id n i b rak s njom ; ali s e nije zado­
v o ljio t im e d a ju j e za v eo , n e g o s e to lik o u nju zaljubio, d a
n ije m o g a o r a v n o d u šn o p o d n o s iti d a im a N eron a za su p ar­
n ik a . P r ip o v ije d a se , n a im e , d a n e sa m o što n ije p u stio u
k u ć u lju d e k o ji s u b ili p o sla n i p o nju, n e g o d a je i sam oga
N e r o n a j e d n o m isk lju č io k a d je d o ša o p red vrata i uzalud
m ije š a o p rijetn je i m o lb e tra žeći n atrag svoje p o v jeren o b la­
g o .4 S to g a j e N e r o n taj b ra k razveo, a O tona u k lo n io u Lu-
z ita n iju im e n o v a v š i g a o n d je n a m jesn ik o m . To s e N ero n u
č in ilo s a s v im d o sta , d a n e b i o štrijo m k azn om čitava k o m e­
d ija iz a š la n a ja v u , a li s e o n a i ta k o razglasila o v im d istih om :

»Zašto je, pitate, Oton uz tobožnju izagnan počast?

Ženi je svojoj on preljubnik počeo b it «
 P ro v in cijo m j e u p ra v lja o k a o is lu ž e n i k v e s t o r d e s e t g o d i ­
n a ,6 i to s rijetk o m u m je r e n o š ć u i n e s e b ič n o š ć u .
4. K ad s e n a p o k o n p ru žila p r ilik a z a o s v e t u , O to n s e p r v i
p rik lju čio p o th v a tim a G a lb in im . U is t o j e v r ij e m e i s a m p o ­
č e o gajiti n a d u u p rijesto lje, v e lik u d o d u š e v e ć z b o g s a m o g a
stan ja u državi, a li j o š m n o g o v e ć u z b o g t v r d n je a s t r o lo g a
S eleu k a .6 Taj m u j e j e d n o m z a ja m č io d a ć e p r e ž iv j e t i N e r o ­
na, a sa d a je sa m o d s e b e n e n a d a n o d o š a o k n j e m u p r o r ič u ­
ći m u jo š i to d a ć e za k ra tk o v r ije m e p o s t a t i c a r . S t o g a O to n
nije p r o p u stio n ik a k v e u s lu g e ili la sk a n ja n i p r e m a k o m e ;
kad g o d b i ca ra p o z iv a o n a g o z b u , d a o b i s v a k o m č o v j e k u
n jeg o v e k o h o r te k o ja je o n d a b ila u s lu ž b i p o j e d a n z la tn ik ,
a je d n a k o j e n a sto ja o z a d u žiti i d r u g e v o j n ik e , j e d n o g o v a k o ,
d ru g o g o n a k o . K ad j e je d a n o d n jih im a o s a s u s j e d o m s p o r
o k o m e đ e i p o z v a o O to n a d a p o s r e d u j e , o n k u p i č it a v u o n u
njivu i p r e d a j e vojnik u ; s to g a j e d o s k o r a j e d v a b i lo k o g a k o ji
nije n e sa m o o sje ć a o n e g o i g la s n o g o v o r io d a j e O t o n j e d in i
v rijed an d a n a slijed i ca rstv o .
5. O ton s e ta k o đ e r n a d a o d a ć e g a G a lb a p o s in i t i, i t o j e
iz d a n a u d a n o č e k iv a o . A li k a d j e o v a j o d a b r a o P iz o n a , O to n
je izg u b io n a d u te s e o d lu č io n a u p o t r e b u s ile , a p o t i c a lo g a
je n a to n e sa m o o g o r č e n je u d u ši, n e g o i v e lik i n j e g o v i d u ­
govi. S a sv im je n a im e o tv o r e n o g o v o r io : »Ja s e m o g u o d r ž a ti
sa m o k a o car, i m e n i je sa s v im s v e je d n o h o ć u li p a s t i n a b o ­
jištu o d n ep rija teljsk e ru k e ili n a s u d iš t u o d v je r o v n ik a .« N e ­
k o lik o d a n a p rije sv o je o d lu k e iz m a m io j e o d j e d n o g a c a r e v a
ro b a m iliju n se ste r c ija š to m u je p r ib a v io m j e s t o u p r a v ite lja .
I to m u j e b io sa v k a p ita l za ta k o v e lik i p o th v a t . N a jp r ije j e
stv a r p o v je r io p e t o r ic i c a r e v ih iz v id n ik a , z a t im d r u g o j d e ­
se to r ic i, k o je su m u d o v e li o n i p r v i, s v a k i p o d v o j ic u . S v a ­
k o m e je o d n jih is p la t io p o d e s e t t i s u ć a s e s t e r c i j a u g o t o ­
vu , a o b e ć a o j o š p o p e d e s e t t is u ć a . O v i s u n a g o v o r il i j o š
n e k o lik o lju d i, a li n e ta k o m n o g o n jih , j e r s u im a li č v r s t o
p o u z d a n je d a ć e im s e z a s a m o g a p o t h v a t a p r ik lj u č it i j o š
m n o g o v iše .
6. O ton je n ajp rije im a o n a m je r u d a o d m a h p o s lij e p o si-
n jenja P iz o n o v a z a p o sje d n e p r e to r ija n s k i t a b o r i d a n a p a d n e
n a G albu k ad b u d e v ečera o u palači, ali ga je od toga o d ­
vratio ob zir p rem a k oh orti koja je tada čuvala stražu: nije
h tio d a n a nju navali jo š v eću om razu, jer d ok je ta k ohorta
stražila p red p alačom , b io je n ekada ubijen Gaj (Kaligula), a
p o slije n a p u šten N eron. N ešto se vrem en a zatim p otratilo
ta k o đ er zb o g n ep o v o ljn ih znam enja i zbog o p o m en e astrolo­
ga S eleu k a .
K ad je n a p o k o n b io uglavljen dan, O ton u p u ti urotnik e
n e k a ga ček aju n a F oru m u u b lizin i S a tu m ova h ram a k od
z la tn o g a m iljok aza.7 U jutro je p o ša o pozdraviti Galbu, koji
ga j e k a o o b ič n o p rim io s p olju p cem . P risustvovao je tako­
đ e r žrtvi k oju je car p rin o sio 1 ču o je proricanja gatara (ha-
r u sp ek sa ). K ad m u je n a to njegov slob od n jak javio d a su d o­
š li g ra d itelji - to je b io d o g o v o ren i znak - o tiđ e p od izlikom
d a ž e li ra zg led a ti je d n u k u ću k oja se prodaje, i odjuri kroz
stražn ja v ra ta p a la če n a o d r e đ e n o m jesto. Drugi kažu da je
sla g a o d a g a j e u h v a tila g rozn ica, i d a je najbližim a rekao
n e k a ga t im e isp riča ju a k o tk o b u d e p itao za njega. Zatim se
b r z o sa k rio u ž e n s k u n o siljk u i p o h itio u tabor, a kad su n o ­
s a č e p o č e le izd a v a ti sn a g e, siša o je i p o trča o p ješk e dalje;
p r ito m m u s e ra zv ez a la c ip e la t e je m o ra o stati, ali g a j e pri­
s u tn a p ra tn ja b e z o k lijev a n ja u p rtila n a ram en a i p ozdravila
k a o ca ra , t e j e o n ta k o u z sr e tn e u zv ik e i trgn u te m a čev e d o ­
š a o d o g la v n o g a stana; p u te m su se svi k oji su ga sreli p ri­
k lju č iv a li p o v o r c i u p r a v o ta k o k a o d a su m u su d io n ici u rote
i p o m a g a č i. O d a n d e j e O to n p o s la o lju d e d a u b iju G albu i Pi-
z o n a . D a b i p r e d o b io v o jn ik e o b ećan jim a, zajam čio im je u
s v o m g o v o r u o s o b it o , to d a ć e o n zadržati za s e b e sa m o o n o
š t o m u o n i o sta v e .

7. K a d s e d a n v e ć n a g in ja o kraju, 'O ton je u ša o u senat,

g d je j e p o d n io k ra ta k izvještaj k ak o su ga d ovu k li s u lic e i
s ilo m n a tjera li d a p r e u z m e vlast, i o n ć e j e vršiti p o zajed n i­
č k o j v o lji sv ih . Z atim j e p o š a o u p alaču . I o sim o sta lih u m i­
lja tih im e n a k o jim a su g a n azivali ljudi koji su m u čestita li
i la sk a li, n a jp ro stiji m u j e p u k d a o n ad im ak N eron , a o n n ije
n ič im p o k a z a o d a ga o d b ija, n e g o je n ap rotiv, k ak o n ek i p i­
s c i p r ip o v ije d a ju , u isp r a v a m a i u p rv im svojim p ism im a n e ­
kim n am jesn icim a p rovincija d o p isiv a o n a d im a k N eron .
Svakako je n e sa m o d o p u stio da se p o n o v o p o sta v e N ero n o -
va poprsja i kipovi, n eg o je i njegove u p ravitelje i slo b o d n ja ­
ke vratio n a stare položaje, a p rvo što je k a o car p o tp isa o
b ilo je odob ren je svote od p ed ese t m iliju n a se ste r c ija za d o ­
vršenje Zlatne kuće.
Kažu da se te prve n oći u sn u p restra šio i ta k o g la sn o za-
viknuo da su se sluge strčale i n a šle ga gd je le ž i n a p o d u
pred posteljom ; zato je, kažu dalje, svak ojak im p o m ir b e n im
žrtvam a p ok u šao um iriti G albin d u h koji ga je u sn u sr u š io
s postelje i istjerao van; sutradan je tak ođ er, k ažu n a p o k o n ,
k od prom atranja žrtava nastala oluja, i o n j e te š k o p a o i n e ­
k oliko puta prom rm ljao grčki:
»Što mi je trebalo svirati na veliku frulu?«
8. N ekako u isto vrijem e p o lo žile su v o jsk e u G erm an iji
zakletvu vjernosti Viteliju. K ad je to O ton sa z n a o , n a lo ž i s e ­
natu da on am o pošalje izaslan stvo k oje ć e v o jsk a m a o b ja v iti
da je već izabran car i p o ticati ih n a m ir i slo g u . U za s v e to,
Oton se preko p osredn ik a i p isam a p o n u d io V iteliju za s u ­
vladara i zeta. A 1 kad je rat b io izvan sv a k e su m n je i k a d su
se vojskovođe i čete što ih je V itelije n ap rijed p o s la o v e ć p ri­
bližavale, pokazali su p retorijanci svoju p r iv r ž e n o s t i vjer­
n ost prem a njem u tim e što su zam alo p o u b ija li č ita v sen a t.
Oton je, naim e, b io nared io da m orn ari p r e n e s u oru žje i o t­
p rem e ga brodovim a. Kad su to oružje p o d n o ć u z im a li u
pretorijanskom taboru, p osu m n jaše n ek i u izd aju i d ig o š e
uzbunu. I odm ah svi b ez p ravoga v o đ e p o h r liše u p a la č u tra­
žeći od lu čn o sm rt senata. Tribune, koji su ih p o k u ša v a li za­
držati, odbiju, a n ek e o d njih i u b iju te, o n a k o k a k o s u b ili
krvavi, provale u b lagovaon icu pitajući gd je je car, i za u sta v e
se tek kad su ga vidjeli.8
Vojni je p o h o d Oton za p očeo s v e lik o m o d lu č n o š ć u i ta­
kođer s pretjeranom brzinom , n e o b a ziru ći s e n išta n a vjer­
ska znamenja: krenuo je d ok su se jo š p o g rad u n o s ili sv e ti
štitovi9 a n isu b ili vraćeni u svetište, što se o d sta r in e sm a tra
nesretnim početkom , i uz to na dan kada štovatelji M ajke b o ­
gova (K ibele)10 počinju svoje tužaljke i naricaljke; n a p o k o n
uz vrlo n ep o v o ljn e auspicije. Tako je, na primjer, životinja,
žrtvovana O cu Ditu, dala povoljne znakove, prem da je k od
takve žrtve b o lje kada drob pokazuje protivno. O dmah pri
izlask u iz grada zaustavila ga je poplava Tibera, a k od dva­
d e se to g a m iljokaza n ašao je cestu zakrčenu srušenim zgra­
dam a.
9. Isto tak o n ep ro m išljen o od lu či što prije zam etnuti od ­
lu čn u b itk u , p rem d a n itk o nije sum njao da rat treba zatezati
jer je neprijatelj u stisc i i zb og glada i zbog n epovoljnog p o­
ložaja; m o žd a O ton nije m og a o p od n ositi dulju neizvjesnost,
a u z to se n a d a o d a se prije V itelijeva dolaska m ože zadati
najjači u d arac, ili m o žd a nije m ogao obuzdati b orb en ost svo­
jih v o jn ik a k oji su siln o zahtijevali bitku. Ali o n sam nije pri­
su stv o v a o n i u jed noj b itk i, n ego se zadržao u Brikselu.
U tri d o d u še , ali m a len a okršaja: na podnožju Alpa, kod
P la c e n c ije i k o d K a sto ro v a h ram a11- tako se zove jed an kraj
- o sta o j® p o b jed n ik . U posljed n joj i najvećoj bitki, k od Be-
tfijak a, b io 5je p o tu če n varkom : najprije m u je neprijatelj
p r u ž io iz g le d e za p r e g o v o fe , a kad su vojnici izašli uzdajući 273
sve u m ir o v n e u v jete, m o ra li su se n eoček ivan o, u sam om
č a s u p ozd ravljan ja b o riti s neprijateljem . O ton od m ah stvori
o d lu k u d a u m r e, i to, k ak o m nogi n e b ez razloga nagađaju,
v iš e o d stid a d a n e n a sta v i b orb u za gosp od stvo u z to lik e gu­
b itk e p o c a r stv o i lju d stv o , a m anje iz n ek oga očaja ili ne-
p o u z d a n ja u v ojsk u . Im a o je n a im e jo š i sad a p reostalih i n e­
ta k n u tih č e ta što ih je u za se zadržao za slučaj uspjeha, a d o ­
la z ile su m u i d ru g e iz D alm acije, P anonije i Mezije; p a n i p o ­
b ije đ e n e č e t e n isu b ite tak o u tu č e n e da n e bi zašle u svaki
s m io n i p o th v a t sa m e o d se b e , p a i b ez ičije p om oći, da izbri­
š e sv o ju sr a m o tu , i1 »
10. U to m j e ra tu su d jelo v a o m oj otac S vetonije Let kao
tr ib u n iz v ite šk o g a sta le ž a 12 u trin aestoj legiji. On je kasnije
č e s to o b iča v a o ; p rip o v ijed a ti d a je O ton j o š prije n eg o je p o ­
sta o ,gar tp lik o m rzio gra đ a n sk i rat, d a ga je jed n o m kad je
n e tk o za v rijem e g o z b e sa m o sp o m in ja o sm rt Kasija i B ruta
u h v a tila groza; i d a s e n ik a d a n e bi b io d igao p rotiv G albe
d a n ije iz g u b io p o u zd a n je d a s e stvar m o že riješiti b ez rata;
a ta k o d a g a je i sa d a n a preziran je života p otak n u o prim jer

18 - Dvanaest rimskih carevi

jed n o g a o b ič n o g vojnika: kad je taj ja v lja o p o r a z v o jsk e , a
n itk o m u nije h tio vjerovati, n e g o su g a j e d n i k r iv ili d a laže,
a drugi d a je o d strah a p o b jeg a o iz b oja, o n s e p r e d n je g o ­
vim n og a m a b a cio n a svoj m ač. K ad je t o O to n v id io , p o v i-
k ao je, kako je zn a o p rip ovijed ati m oj otac: » N e ć u v iš e ta k o
h rabre i ta k o za slu žn e lju d e b acati u o p a sn o st!«
Tada je oh ra b rio sv o g a b rata i b r a to v a s in a i r e d o m s v e
svoje prijatelje n ek a svak i p o m o g u ć n o s ti m is li n a sv o j sp a s,
a zatim se sa sv im a izg rlio i izlju b io te ih o t p u s tio . O sta v ši
sa m n a p iše d v a pism a: je d n o u tje šn o p is m o sv o jo j s e s t r i i
d ru go p ism o N ero n o v o j u d o v ic i M esa lin i, k o jo m s e m is lio
o žen iti, p rep o ru ču ju ći joj sv o je sm r tn e o s t a t k e i sv o ju u s p o ­
m en u . Zatim sp ali sva p ism a što ih j e im a o , d a n e b i k o m e
b ila o p a sn a ili štetn a k o d p o b jed n ik a . I s to ta k o p o d ije li s v o ­
jim slu g a m a n o v a ca o d sv o te k oju j e im a o u z a se .
11. Kadt je v e ć ta k o b io sp r e m a n n a s m r t i s a m o n a n ju
m islio , n a sta la je u m e đ u v r e m e n u u z b u n a . K a d j e s a z n a o d a
se to k a o b jeg u n ci hvataju i zad ržavaju lju d i k o ji p o k u š a v a ju
d a ga osta v e i od u , reče: » D od ajm o n a š e m ž iv o t u j o š o v u
noć!« To su b ile d o slo v c e n je g o v e riječi. U je d n o z a b r a n i d a
se ik o m e čin i n asilje, za tim d o k a sn e v e č e r i o s t a v i o t v o r e n a
vrata svoje so b e daju ći m o g u ć n o s t d a d o đ e k n je m u tk o g o d
h o će. P oslije to g a u taži ž e đ u h la d n o m v o d o m , z a t im u z m e
d va b o d eža, o k u ša n jih o vu o štricu , tu r i j e d a n o d n jih p o d
jastuk, zatvori vrata i u sn e d u b o k im s n o m . P r o b u d io s e i s ­
to m p red zo ru i p r o b o s e je d n im u d a r c e m is p o d lije v e sis e .
K ad su n a prvi n jeg o v jecaj slu g e p r o v a lile u s o b u , o n j e č a s
skrivajući, ča s otkrivaju ći ran u iz d a h n u o . N a to s u g a b r z o s a ­
hranili, jer je ta k o b io n a lo žio . U m ro j e u t r id e s e t i o s m o j g o ­
d in i života, a d e v e d e s e t i p e ti d a n s v o je v la d e .13
12. T olikoj O ton ovoj sr č a n o sti n ije n ip o š t o o d g o v a r a lo
n jeg o v o tijelo ili v a n jštin a u o p ć e . P r ip o v ije d a s e , n a im e , d a j e
b io sred n jeg a rasta, sla b n a n o g a m a i k r iv o n o g , a u k ić e n ju
g o to v o k a o ž e n a tašt. D la k e j e p o tije lu d a o č u p a ti, a n a g la v i
je zb o g rijetk e k o s e n o s io b rižn o n a m j e š te n u i p r ila g o đ e n u
vlasulju d a to n itk o n ije m o g a o p r im ije titi. Š to v iš e , i l i c e je
o b iča v a o svak i d a n brijati i trljati g a v la ž n im k r u h o m , a to
j e p o č e o r a d it i v e ć o d p r v ih m a lja d a n e b i n ik a d a im a o b r a ­
d u . I s v e t k o v in u I z id in u 14 č e s t o j e p o la z io ja v n o u p la tn e n o j
i p o o b r e d u p r o p is a n o j o d je ć i. Z b o g t o g a s e , m is lim , i d o g o ­
d i l o d a j e n je g o v a s m r t, k o ja n im a lo n ije b ila u s k la d u s n je ­
g o v im ž iv o t o m , iz a z v a la t o v e ć e u d iv lje n je . M n o g i s u o d p r i­
s u t n ih v o j n ik a g o r k o p la k a li lj u b e ć i p o k o jn ik u r u k e i n o g e ,
n a z iv a j u ć i g a n a jh r a b r ijim m u ž e m i j e d in im c a r e m , i o n d je
o d m a h p o k r a j lo m a č e s a m i s e b i z a d a v a li sm rt. M n o g i s u s e
i o d n e n a z o č n ih v o jn ik a , k a d s u sa z n a li z a n je g o v u sm r t, o d
ž a lo s t i m e đ u s o b o m p o t u k li d a s e u z a ja m n o u b iju . N a p o k o n ,
v e lik b r o j lju d i k o ji s u g a z a ž iv o t a t e š k o p r o k lin ja li, h v a lili
s u g a p o s lij e s m r ti. T a k o s e t a k o đ e r o p ć e n it o tv r d ilo d a j e
O to n u b io G a lb u n e t o lik o iz ž e lje z a v la šć u , k o lik o z a to d a
u s p o s t a v i r e p u b lik u i s l o b o d u .15
 Vitelije

1. 0 pod rijetlu V itelijevaca im a različitih , p a i p o tp u n o

o p rečn ih vijesti. Jedni kažu d a je to stara i p le m ić k a p o r o ­
dica, drugi, naprotiv, d a je n o v a i n ep o zn a ta , d a p a č e n isk a.
Ja bih vjerovao d a te o p rečn e vijesti p o tje č u o d la sk a v a c a i
o d zavidnika cara V itelija kad v e ć m n o g o p rije n e b i b ilo
različitih m išljenja o stanju i p oložaju te p o r o d ic e . S a ču v a n
j e m ali sp is K vinta Elogija, up ravljen K v in tu V iteliju , k v e sto -
ru cara Augusta, u kojem stoji d a V itelijev ci p o tje č u o d F au ­
na, kralja Aborigina, i o d V itelije, koja s e n a m n o g im m je ­
stim a p oštu je kao b ožica, i d a su n e k o ć v la d a li c ije lim Laci-
jem ; da su se posljednji p o to m c i n jih o v e lo z e p r e s e lili iz Sa-
b in sk e zem lje u Rim, i o n d je b ili u v ršten i m e đ u p atricije; d a
su se tragovi te lo ze oču v ali d u go v rem en a , k a o n a p rim jer
Vitelijeva cesta od Janikula d o m ora, za tim k o lo n ija is to g a
im ena, koju su p rotiv Ekvikula je d n o m p o d u z e li d a b r a n e
V itelijevci sa snagam a svoga roda; zatim d a s u s e u v r ije m e
sam nitskoga rata, kad je b ila p o sla n a je d n a p o s a d a u A p u li-
ju, n ek i V itelijevci n a selili u N uceriji, a n jih o v i s e p o to m c i
nak on duga v rem en a p o n o v n o vratili u R im i u se n a to r s k i
stalež.
2. S d ru g e stran e, v iše p isa ca k a o p r a o c a to g a r o d a s p o ­
m in je n ek o g a slo b o d n ja k a. K asije S e v e r i j o š n e k i d ru g i
p išu za njega i to d a je b io postolar-krpar, čiji je sin ste k a o
v eći im utak p rep rod avan jem zap lijen jen ih d o b a r a i u tjeriv a ­
njem državnih dugova, zatim d a se o ž e n io je d n o m p r o stitu ­
tkom , k ćerk o m n ek o g a A n tioh a p ekara, s k o jo m j e im a o sin a
koji je p o sta o rim sk i vitez. Ali p u stim o ta p r o tu slo v lja p o
strani. Sigurno stoji to, da je Publije V itelije iz jed n e p orod i­
ce u N uceriji - b io on staroga podrijetla ili prostih roditelja
i djedova - b io rim ski vitez i upravitelj Augustov i da je o s­
tavio četiri isto im en a sin a visok oga položaja koji su se sam o
ličn im im en im a razlikovali: Aula, Kvinta, Publija i Lucija.
A ulo je u m ro u vrijem e svoje k onzulske službe koju je nastu­
p io zajed n o s D om icijem , o cem cara N erona (32); o n je inače
b io velik i ljubitelj raskoši i n a glasu zb og sjajnih gozba.
K vint je izgu b io senatorsk i položaj, jer je na prijedlog Tibe-
rijev b ila stv o ren a od lu k a d a se iz senata isključe i uklone
n ed o sto jn i senatori. Publije, koji je b io u pratnji Germ aniko-
voj, o p tu žio je G neja Pizona, G erm anikova neprijatelja i u b o­
jicu , i p o stig a o n jegovu o su d u (20). Kasnije, p oslije pretorske
slu žb e, b io je m eđ u su d io n icim a Sejanove u rote uhvaćen i
p red a n p o d p a sk u sv o m e bratu (35); tu je n ožićem presjekao
se b i žile, ali je d o p u stio d a ga p ovežu i liječe, n e tolik o zato
š to b i p o ža lio p okušaj sam ou b ojstva k olik o popuštajući m ol­
b a m a svojih. N o ipak je jo š p o d istom pask om um ro od b o ­
lesti. L ucije je v ršio k o n zu lsk u službu, a p oslije nje je d ob io
n a m jesn ištv o u Siriji, gdje je p artskoga kralja Artabana di­
p lo m a tsk o m v ještin o m sk lo n io n e sam o d a d o đ e na razgo­
v o r s njim , n e g o i n a to d a isk aže p oštovan je zastavam a rim ­
sk ih legija. K asn ije je s ca rem K laudijem još dva puta vršio
slu žb u red o v ito g a k o n zu la i jed an p u t slu žb u cenzora. V odio
je i ca rsk e p o slo v e d o k je K laudije b io od su tan za britansko­
ga rata.1 B io je n e se b ič a n i m arljiv, ali ozloglašen zb og ljuba­
vi p rem a jed n o j o slo b o đ en ici: u to m e je zagrezao tolik o, da
j e n jezin u slin u m iješa o s m e d o m te je njom e, i to n e potajno
i rijetk o, n e g o svak i d an i javno, kao lijekom liječio katar
ždrijela. Isto je tako im a o n e o b ič a n dar laskanja, te je prvi
u v e o što v a n je Gaja C ezara (K aligu le) kao boga, kad se nakon
p o v ra tk a iz Sirije nije u su d io p ristu p iti k njem u drukčije
n e g o za strte glave, pri č e m u se o k ren u o u krugu i n ap ok on
p a o p red n jim n a k oljena. K laudija, koji je b io rob svojih
ž e n a i slo b o d n ja k a , h tio je svim m ogu ćim sred stvim a pre-
d o b iti za se b e , zato je iz m o lio k ao najveću n ak lon ost o d Me-
sa lin e d a joj sm ije izuvati cip ele; njezinu je d e sn u cip elicu
u z e o i n o s io je sta ln o u za se izm eđ u toge i tu n ik e cjelivajući
 je od vrem ena do vrem ena. M eđu njegovim k u ćn im b o g o v i­
ma stajahu i zlatna poprsja Narcisa i Palanta. Od n jega p o ­
tječe i ona riječ kojom je čestitao K laudiju k ad je p riređ iv a o
Stoljetne igre (47); »Priredio ih još; č e s to puta!«

3. Umro je od kapi su trad an p o slije n a p a d a ja .2 O sta v io

je dva sina, koje m u je rod ila S ek stilija, v rlo č e s tit a ž e n a iz
ugledne obitelji, i d o živ io je da j e o b o jic u v id io k a o k o n ­
zule, i to obojicu iste g o d in e i k roz c ije lu g o d in u , j e r je
m lađi naslijedio starijega i b io k o n zu l k ro z p o s lje d n jih š e s t
m jeseci g od in e (48). P okojn ik a je se n a t p o č a s t io d r ž a v n im
sprovodom i u jedn o k ip o m p red g o v o r n ic o m n a F o r u m u
s ovim natpisom : » N ep o k o leb ljiv e lju b avi p r e m a caru .«
Aulo Vitelije, sin Lucijev* k asn iji car, r o d io s e 24. ili, p o
drugima, 7. rujna za k on zu lovanja D ruza C ezara i N o rb a n a
Flaka (15). Kad su astrolozi objavili n jeg o v h orosk op ^ n je g o ­
vi su se roditelji tako prestrašili, d a se n je g o v o ta c u v ije k iz
svih sila trudio da m u sin n e bi za n jegova ž iv o ta d o b io na-
m jesništvo u kojoj provinciji, a m ajka ga je, k a d j e b io p o s la n
k legijama i kasnije b io izvikan za cara, o d m a h o p la k iv a la
kao da je;propao. Djetinjstvo i p rve m la d e n a č k e g o d in e p r o ­
veo je na Kapreji m eđ u T iberijevim ra zv ra tn icim a t e j e i sa m
doživotno n o sio pogrd n i n ad im ak S p in trija3; m is lilo s e ta k o ­
đer da je njegova tjelesn a d ražest b ila p o č e ta k i u z r o k n a ­
predovanju njegova oca.

4. I u kasnijeiti životu okaljao s e sv a k o ja k im s r a m o ta m a

i tako stekao istak n u to m jesto n a d voru . G aju (K a lig u li) je
postao prisni prijatelj k ao strastven v o za č, a K la u d iju k a o
strastven kockar, ali je jo š m n o g o m iliji p o s ta o N e r o n u , k o ­
liko zbog istih tih svojstava, to lik o z b o g p o s e b n e z a s lu g e
koju je stek ao k ao p red sjed n ik k o d » N e r o n o v a n a tjeca n ja «
(65): N eron j e n a im e želio n a stu p iti m e đ u k ita r a šim a , a li s e
usprkos živom zahtijevanju §ffh g le d a la c a n ije u s u d io u d o ­
voljiti im , n eg o je izišao iz kazališta, a li ga j e V ite lije p o z v a o
natrag rekavši da ga je n a to o v la stio n a ro d , k o ji j e o s t a o k o d
svoje želje, i tako je N ero n u p ru žio m o g u ć n o s t d a s e d a d e
nam oliti.
 5. P ošto je tako n ak lonošću trojice careva postigao ne
sa m o v iso k e državne časti, n ego i najviše svećen ičk e službe,
b io je p o slije toga prok on zu l u Africi (60) i d ob io vrhovni
n ad zor nad javnim gradnjama; pritom je pokazao nejednaku
volju i stek ao nejed nak o priznanje, U provinciji je pokazao
n e o b ič n u n e se b ič n o s t k ro z dvije u zastop n e god in e,4 jer je
o n d je o sta o k ao leg a t sv o ga brata, koji ga je n aslijed io u
d u žn o sti. U gradskoj, n a p rotiv, slu žb i govorili su o njem u
d a je p o k ra o zavjetne d a rove i u k rase iz hram ova, a n ek e
d a je izm ijen io te m jesto zlata i sreb ra p o d m etn u o kositar
i m jed .51;'?*
6. Za žen u je im a o Petroniju, kćer jed noga konzulara. Od
n je m u se ro d io sin Petronijan, koji je b io n a jed n o ok o sli­
jep . N jega je m ajka n a sam rti od red ila za svog baštinika, ali
p o d u v je to m ak o b u d e p u šten isp o d vlasti očeve; zato ga je
o ta c o slo b o d io , a li ga je za kratko vrijem e ubio, kako se bar
vjerovalo, ,okrivivši ga, o sim toga, da je h tio ubiti oca i da je
o tro v što ga je za taj zlo čin sp rem io sam isp io zbog grižnje
savjesti. B rzo n a k o n to g a V itelije se ožen io Galerijom Fun-
d a n o m , k ćerk o m b iv šeg a pretora, i s njom je također im ao
sin a i k ćer, a li sin m u je zb og jezičn e m ane b io gotovo nijem
i jed v a je m o g a o go v o rili.

7. G alba je V itelija p rek o svak og očekivanja p oslao za za­

p o v je d n ik a u D on ju G erm aniju. K ako se m isli, Viteliju je pri
to m u p o m o g a o za g o v o r Tita Vinija, koji je tada im ao velik
u tjecaj i s k o jim je V itelije v e ć davn o b io prijatelj zb og zaje­
d n ič k e sk lo n o s ti p rem a M odroj stran ci u Cirku. Ali Galba je
izjavio d a s e najm anje treb a bojati o n ih ljudi koji m isle sam o
n a je lo i p iće, i d a se b o g a tstv im a provincije m ože ispuniti
i V itelijev o d u b o k o ždrijelo; iz to g a je svakom e jasn o da ga
je iza b ra o v iš e iz p rezira n e g o iz n ak lon osti. Sigurno je utvr­
đ e n o d a V itelije nije im a o n o v a ca za p u t kad je trebao otp u ­
tovati, i da je b io u tolik oj n ovčan oj oskudici, da je žen u i
d jecu , k o je je o sta v io u R im u, potajn o sk lo n io u iznajm ljenu
p o tk ro v n icu , a svoju je k u ću izd ao u najam za p reostali d io
g o d in e , i d a je m ajci iz u h a izvad io b iser i založio ga da na­
m a k n e p u tn e tro šk o v e. S voje n eb rojen e vjerovnike, koji su
 n a njega v reb a li i n a sto ja li m u sp r ije č iti o d la z a k , m e đ u n ji­
m a i građ an e S in u e se i F orm ije, k o jih j e d r ž a v n e d o h o tk e
p ro n ev jerio , m o g a o je u k lo n iti s a m o ta k o , d a ih j e z a s tr a ­
šio p rijeteći im la žn o m o p tu žb o m ; t a k o je n e k o g s l o b o d ­
njaka koji je m a lo o d lu č n ije tra žio d a m u is p la t i d u g , tu ž io
za n ak n ad u šte te Što ga j e n a v o d n o u d a r io n o g o m , i n ije
prije o d u sta o o d tu ž b e d o k m u n ije iz b io p e d e s e t t is u ć a
sestercija.

N a d olask u ga je u p ro v in ciju v o jsk a , k o ja j e b ila n era-

sp o lo žen a p rem a caru i sp r e m n a n a u sta n a k , d o č e k a la v e s e ­
lo i raskriljenih ru k u 6 k a o d a g a j e d o b ila n a d a r o d b ogova:
ta o n je b io sin čovjek a k oji je tri p u ta b io k o n z u l, a sa m je
b io u najboljim g o d in a m a te p r is tu p a č n a i d a r e ž ljiv a srca.
To d o b ro m išljen je o tp r ije p o p r a v io j e V it e lije j o š n o v im
dokazim a: cijelim je p u te m i p r o s t e v o j n ik e k o ji b i m u d o ­
šli u su sret p o zd ra v lja o p o lju p c e m i z a g r lja je m , a n a p o s t a ­
jam a i p o sv ra tištim a b io j e p r e m a m a z g a r im a i p u t n ic im a
p rek o m jere p rijazan te ih j e u ju tr o p o j e d in a č n o p it a o d a
li su v eć đ o ru čk o v a li, p o k a z u ju ć i i p o d r ig iv a n j e m d a j e o n
to v e ć ob avio.

8. K ad je d o ša o u tabor, n ik o m e n ije o d b i o n ije d n e m o l­

be, n eg o je d a p a če sa m o d s e b e k a ž n je n im v o j n ic im a sk in u o
ukor, o k rivljenicim a o p tu žb u , a o s u đ e n ic im a s m r t n e k azn e,
jed v a je stoga p r o šlo m je se c d a n a k a d s u g a v o j n ic i, n e o b a ­
zirući se ni n a d an ili n a sat - b ila j e v e ć v e č e r - n e n a d a n o
izvukli iz n jegove sp a v a o n ice kakćHje b io u k u ć n o j h a ljin i i
p ozdravili ga k ao cara.7 Z atim su g a p o n ije li p o n a jp r o m e t-
n ijim u lica m a grada, a o n je d rža o u r u c i tr g n u t i m a č b o ž a n ­
sk oga Julija, što su ga u zeli iz M a rto v a s v e tiš ta i p r ilik o m p r­
voga m u čestita n ja p ru žio n ek i v o jn ik . U sv o j v o j v o d s k i stan
vratio se isto m o n d a k ad j e u n je g o v o j b la g o v a o n ic i n a sta o
p ožar o d vatre iz kam in a. K ad su s e z b o g t o g a s v i u z b u d ili
i p restrašili k ao d a j e to n e sr e tn o z n a m e n je , r e č e on : » B u d ite
d o b ro raspoložen i! N a m a j e ta v a tra za sv ijetlila !« I n iš t a d ru ­
g o nije g o v o rio v o jn icim a. K ad g a j e z a tim p r iz n a la i vojsk a
u Gornjoj G erm aniji, k oja se jo š p rije o d m e t n u la o d G albe
i p ristala uz sen a t, u z e o j e s o d u š e v lje n je m n a d im a k »Ger-
m anik«, koji su m u sa svih strana ponudili; naslov »August«
o d b io je privrem en o, a n aslov »Cezar« zauvijek.
9. K ad je b rzo zatim stigla vijest o Galbinoj pogibiji, Vi­
telije sred i prilike u Germ aniji, razdijeli svoje čete na dva
od jela, o d kojih jed an od lu či poslati naprijed protiv Otona,
a d ru gi sa m p o v esti sa sob om . Kad je naprijed poslao prvu
vojsku, u k azalo m u se povoljno znamenje: s d esn e je strane
n en a d a n o d o letio orao, zaokružio ok o zastava i p oletio p o­
la k o p red v ojn ičim a koji su krenuli na put. Kad je, naprotiv,
o n sa m k retao s vojsk om , svi su se konjanički kipovi, koji su
m u b ili p o d ig n u ti na m nogim m jestim a, najednom srušili
p o što su im se izn en ad a p o lo m ile noge; lovorov vijenac, koji
je o n to č n o p o vjerskim p rop isim a postavio na glavu, pao
m u je s glave u n ek u rijeku; kad je kasnije u Vijeni sa svog
trib u n a la izricao p resu d e, sp u stio m u se jedan pijetao naj­
p rije n a ram e, a zatim n a glavu. Tim znam enjim a odgovarao
je n jeg o v k on ac, jer su m u njegovi legati izvojevali vlast, ali
j e o n nij,e zn ao zadržati.
10. O p o b jed i k o d Betrijaka i o sm rti Otonovoj čuo je Vi­
telije d o k je jo š b io u Galiji. B ez oklijevanja otpusti iz službe
sv u m o m ča d pretorijanskih kohorata jednim jedinim uka­
z o m je r su d ali vrlo lo š prim jer,8 i zapovjedi im da oružje
p red a d u trib un im a. S totin u i d vadeset njih, od kojih je na­
ša o p ism e n e m o lb e u pravljene O tonu u kojima su tražili na­
g ra d u za p ru žen u u slu g u pri um orstvu Galbinu, dao je pro­
n a ći i p o g u b iti. Zaista izvanredno i sjajno djelo, koje je m o­
g lo p o b u đ iv a ti n ad u da ć e biti savršen car, da nije u ostalim
sv o jim p o stu p c im a radio više p o svojoj prirodi i svom dota­
d a šn jem životu n eg o p rem a o n o m e kako dolikuje veličan­
stvu ca rsk e vlasti. Tako se na svom putu vozio kroz gradove
u p o v o rci k ao trijum fator, a p o rijekama je plovio na najra­
sk o šn ijim lađam a, koje su b ile ukrašene svakojakim vijenci­
m a i op sk rb ljen e najskupocjenijim jelima; nikakve stege nije
b ilo n i m eđ u n jegovom služinčadi ni m eđu vojnicim a1 sve je
n jih o v e pljačke i izgred e okretao u šalu. Kad su bili nezado­
v o ljn i g ozb om , koja im se svagdje davala na javni trošak, o s­
lo b a đ a li su ro b o v e k oje su htjeli, a koji bi im se gospodari
p rotivili, njih bi tukli b ičevim a ili batinama, često ih ranja­
 vali, a k a tk a d a i u b ija li.9 K ad je stig a o d o b o jiš ta g d je s e b ila
v o d ila bitk a, n ek i su s e n je g o v i p r a tio c i zg ra ža li n a d r a s p a ­
lim tjelesim a , a li o n se d rz n u o d a ih o h r a b r i o d v r a tn im rije­
čim a: »N ajbolje m ir iše u b ije n i n ep rija telj, a j o š b o lje u b ije n i
su g ra đ a n in !« 10 Ali sv e je d n o j e p r e d sv im a , k a k o b i u b la ž io
stra h o v it zad ah , p o p io v e lik u k o lič in u ja k o g a v in a i p o d ije lio
g a i v o jn icim a. J e d n a k o m j e h v a s ta v o š ć u i d r s k o š ć u , v id e c i
k a m en s n a tp iso m : »N a u s p o m e n u O to n o v u « , r e k a o d a j e i
za slu žio takav m a u zo lej. B o d e ž k o jim s e O to n u b io p o s la o je
u K o lo n iju A g rip in in u d a s e p o s v e t i b o g u M a rtu . N a v is o v i­
m a A p en in a p r ir e d io j e ta k o đ e r n o ć n u s v e tk o v in u .
11. U R im j e n a p o k o n u š a o u z z v u k o v e b o j n e tr u b lje , u
vo jv o d sk o m p la štu , o p a sa n m a č e m , o k r u ž e n b o jn im z n a k o ­
v im a i zastavam a. P ra tio ci su m u b ili u k r a tk o j r a tn o j k a b a ­
n ici, a vo jn ici s g o lim o ru žjem . P o slije j e s v e v i š e i v iš e z a n e ­
m a rivao sv a k o b o ž a n sk o i lju d s k o p ravo: t a k o j e n a n e s r e tn i
d an p oraza n a A liji11 n a s tu p io slu ž b u v r h o v n o g s v e ć e n ik a , iz­
v ršio izb o r č in o v n ik a za d e s e t g o d in a , a s e b e p r o g la s io d o ­
živ o tn im k o n zu lo m . I d a n e b i tk o m o g a o s u m n ja t i k o g a je
u z e o za u zo r u u p ravljan ju d rž a v o m , p r ir e d io j e u s r e d M ar-
to v a p olja, u z su d jelo v a n je s v ih d r ž a v n ih s v e ć e n ik a , p o s m r t ­
n u sv e č a n o st u ča st N ero n u , a n a s v e č a n o j g o z b i p o s lij e to g a
o p o m e n u o j e ja v n o k itaraša, k oji m u s e s v id io , n e k a n e š t o
o tp jev a i iz pospodnje zbirke.12 K a d j e o vaj z a p j e v a o N e r o n o -
v e p je sm e, V itelije m u j e p rv i ta k o đ e r o d u š e v lj e n o z a p lje ­
skao.
12. P o slije ta k v ih p o č e ta k a v r š io je v e lik d io v la s t i s a m o
p o savjetu i sa m o v o lji n a jp ro stijih g lu m a c a i v o z a č a , a o s o ­
b ito sv o g a slo b o d n ja k a A zijatika. N je g a j e j o š k a o v e o m a
m la d a m o m k a u u za ja m n oj p o ž u d i o k a lja o , a li o v a j j e b rzo
o d ga đ en ja p o b jeg a o ; k a d ga j e V ite lije k a s n ije o p e t n a š a o u
P u teo lim a gd je p ro d a je k ise lic u , b a c io g a j e n a jp r ije u o k o v e ,
ali ga je o d m a h riješio i p o n o v o g a u z e o m e đ u s v o je lju b im ­
ce. K ad se p o slije o p e t z b o g n je g o v e p r e tje r a n e tv r d o g la v o s ti
i d ivlje ću d i ra zlju tio , p r o d a o g a je v la s n ik u n e k e p u tu ju ć e
g lad ijatorsk e d ru žin e; ali k ad j e tr e b a lo d a n a k ra ju p r ir e d b e
n astu p i, u g ra b io g a j e n e n a d a n o , a li g a j e o s l o b o d i o is to m
k asn ije k ad je p r im io n a m je s n iš tv o u p r o v in c iji; n a p r v i d an
svoje vlad e obdario ga je za vrijeme večere zlatnim prste­
n o m , p rem d a je još ujutro istoga dana, kad su svi za njega
m o lili tu čast, najodlučnije od b io takvu sram otu za viteški
stalež.
13. Ali n jegove glavne m ane b ile su upravo raskošnost i
o k ru tn o st. G ošćenje je dijelio redovito na tri, katkada n a če­
tiri o b ro k a n a dan: n a doručak, ručak, večeru i pijanku, a
sv im a je lako zadovoljavao, jer se b io navikao na umjetno
p ovraćan je. N aručivao je pak gozbu kod više ljudi isti dan,
a n ije d n o g a o d njih nije p ojedin a priprem a stajala manje od
četiri sto tin e tisu ća sestercija. Najglasovitija je od svih osta­
lih b ila v ečer a koju m u je priredio brat u čast njegova do­
la sk a u R im i k o d koje je, kažu, d ošlo n a stol dvije tisuće naj­
b ira n ijih rib a i sed a m tisu ća ptica. Ali i tu gozbu nadm ašio
je sa m g o zb o m koju je priredio prigodom posvete zdjele
k o ju je zb o g izvan red n e veličin e običavao zvati »štitom Mi-
n e r v e g ra d sk e zaštitnice«. U njoj je dao izmiješati jetra leni-
ca, m o za k fazana i paunova, jezike plam enaca, m lječac oka-
tica , što su m u sv e p rik u p ili njegovi pom orski zapovjednici
i n jih o v i b ro d o v i o d Partije d o H ispanskog tjesnaca. Vitelije
j e b io čo v jek n e sa m o n ezasitn e proždrljivosti nego i takve
k o ja n ije b ila v eza n a n i vrem en om ni pristojnošću. Nikada
s e n i za v rijem e žrtve n i na putovanju nije m ogao uzdržati
d a k o d žrtv en ik a n a lic u m jesta od m ah n e jed e žrtveno m eso
i k o la č e , k o je je ta k o reći upravo grabio s vatre, a p o krčma­
m a u z c e s tu g u ta o je varivo koje se jo š pušilo, ali i takvo koje
je b ilo p r ir e đ e n o d an prije i v eć načeto.
14. B io je sk lo n da ubija i n a sm rt osuđuje svakoga čo ­
v jek a b e z ra zlik e i b ez ob zira n a krivnju. Ugledne ljude, ne­
k a d a šn je sv o je su u č e n ik e i vršnjake, koje je svakovrsnim la­
sk an jim a m a lo n e p rim am io da sudjeluju u vlasti, slao je na
sv a k o ja k e n a čin e izdajnički u sm rt. Jednom e je dapače vlas­
to r u č n o p ru žio otrov u čaši h lad n e vod e koju je ovaj u na­
p a d a ju g ro zn ice zam o lio. N adalje je jedva p ošted io ijednoga
lih v a ra ili vjerovn ik a i carin ik a koji su ikada od njega ili u
R im u tražili d u g ili n a p u tu carinu. Od njih je jed noga u času
k ad ga je d o ša o p ozd raviti p o sla o na stratište, ali ga je od-
 m a h d o zv a o natrag, i d o k su jo š sv i n a z o č n i h v a lili n je g o v u
b lagost, za p o v jed io j e d a ga sm a k n u p r e d n jim , g o v o reći:
»Želim n ap asti o č i.« 13 K ad je k ažn javao n e k o g d r u g o g a č o ­
vjeka, d a o je p o g u b iti i d va n je g o v a sin a , k o ji s u p o k u ša li
m o liti za oca. Š to v iše, k ad je n e k i r im sk i v ite z , d o k s u ga
v u k li n a stratište, g la sn o vikao: »Ti si m o j b a štin ik !« , p r isilio
ga je d a p o k a že o p o ru k u , a k ad je u njoj p r o č it a o d a m u je
za su b a štin ik a u p isa n v ite z o v slo b o d n ja k , z a p o v j e d io je d a se
sm ak n e zajed n o sa slo b o d n ja k o m . N e k e j e lju d e i iz o b ič n o g
puka d a o sm a k n u ti sa m o z a to što s u g la s n o k le li p r o tiv
M odre stranke, u vjeren d a su s e n a to d r z n u li iz p r e z ir a p r e ­
m a n jem u i u n ad i u sk o ri p r e o k r e t.14 Ip a k n i n a k o g a n ije
b io tako ljut k ao n a p o d ru g ljiv ce i a s tr o lo g e , k o je j e n a sv a k u
prijavu b ez sa slu ša n ja k a žn javao s m r ć u , j e r j e b io o g o r č e n
zato što se p o slije n jeg o v a p r o g la sa d a d o p r v o g lis t o p a d a svi
astrolozi m oraju n a p u stiti R im i Italiju, o d m a h p o ja v io letak:
»I K aldejci izdaju proglas: Za o p ć e d o b ro ! V ite lije G e r m a n ik
d o prvoga listo p a d a n e sm ije b iti n ig d je n a svijetu !« S u m n ja ­
li su n a njega i to d a je sk riv io sm r t sv o je m a jk e , j e r d a j e za­
b ran io da joj se u b o le sti d aje h ran a, p o š t o m u j e n e k a Ha-
ćanka, kojoj je v jerovao k a o p r o r o č iš tu , p r o r e k la d a ć e is t o m
o n d a čv rsto i d u g o vla d a ti a k o n a d ž iv i s v o ju m a jk u . D ru gi
kažu da je o n a sa m a o d d o sa d e z b o g ta d a š n jih p r ilik a i o d
straha p red b u d u ć n o šć u za isk a la o tr o v o d sin a , i d a g a j e b ez
o so b ite p o te šk o ć e d ob ila.
15. U o sm o m m jesecu n je g o v e v la d e o t p a le s u o d n jega
v ojsk e u o b jem a M ezijam a i P an on iji, is t o ta k o o d p r e k o ­
m orsk ih v ojsk e u Judeji i Siriji; o n e s u s e z a k le le n a v je r n o st
V espazijanu, je d n e n jem u u o d su tn o sti, a d r u g e u n jeg o v o j
p risu tn osti. D a b i d a k le zad ržao n a k lo n o s t i p r iv r ž e n o s t
osta lih ljudi, V itelije je p o č e o d ije liti s v e i sv a , ja v n o i p riv a t­
n o, b ez ik ak ve m jere. I n o v a čen je je u R im u iz v r š io p o d tim
u vjetom d a je d o b ro v o ljc im a o b e ć a o n e s a m o o t p u s t o d m a h
n ak on p o b jed e n e g o i sv e p o v la stic e k o je p r ip a d a ju islu ž e ­
n im vo jn icim a n a k o n istek a p r o p isa n e v o jn e slu ž b e . K ad ga
je zatim p ritisk iv a o n ep rijatelj n a k o p n u i n a m o r u , p o sla o
je p rotiv n jega o v d je sv o g a b rata s b r o d o v lje m n a k o je m u su
b ili n o v a ci i č e ta gladijatora, a o n d je č e t e i v o j v o d e iz b itk e
kod Betrijaka. Pošto je i ovdje i ondje stradao, potučen ili iz­
dan, osigurao je sebi život i sto milijuna sestercija u prego­
vorima s Vespazijanovim bratom Flavijem Sabinom. Nato je
odmah na stepenicama palače pred sakupljenim vojnicima
izjavio da se odriče vlasti koju je primio protiv volje. Ali kad
su se tome svi protivili, odgodi stvar, a čim je prošla noć,
siđe u ranu zoru u žalobnoj odjeći na Forum, gdje na govor­
nici uz obilne suze potvrdi istu izjavu, samo ju je ovaj put či­
tao. Kad su ga vojnici i narod ponovo prekidali potičući ga
neka ne klone, i obećavajući mu svaku pomoć natječući se,
ponovo se ohrabri i iznenada navali na Sabina i ostale pri­
staše Flavijevaca, koji se više ničega nisu bojali, i natjera ih
na Kapitol, gdje ih uništi zapalivši hram Jupitera Dobroga
Velikoga. Bitku i požar gledao je sam iz Tiberijeve palače,
gdje se gostio. Malo nakon toga pokajao se za taj čin. Nasto­
jeći svaliti krivnju na druge, sazove skupštinu, zakune se
sam i prisili i ostale prisutne da se zakunu da im neće biti
ništa preče od javnoga mira. Tada odriješi bodež od boka i
pruži ga najprije konzulu, zatim, kad ga je taj odbio, drugim
činovnicima i napokon pojedinim senatorima redom,16 a
kad ga nitko nije htio prihvatiti, ode iz skupštine pod izli­
kom da će ga položiti u hramu Sloge. Ali kad su mu neki do­
vikivali da je on utjelovljena Sloga, vrati se i izjavi da ne
samo zadržava bodež, nego također prihvaća nadimak »Slo­
ga« (Concordia),
16. Ujedno predložit senatu da pošalju poslanike u prat­
nji vestalinki, koji će moliti mir ili barem vrijeme za razmi­
šljanje.
Sutradan, dok je još čekao odgovore, jedan mu uhoda
donese vijest da se neprijatelji primiču. On se nato odmah
sakrije u zatvorenu nosiljku i pođe potajno samo s dvojicom
pratilaca, pekarom i kuharom, na Aventin u očinsku kuću,
da odande pobjegne u Kampaniju. Naskoro zatim, na neod­
ređenu i nesigurnu vijest da je mir izmoljen, dopusti da ga
odnesu natrag u palaču. Kad je ondje našao sve napušteno,
pa kad su nestajali i njegovi pratioci, opaše se pojasom pu­
nim zlatnika i pobjegne u vratarevu sobicu; pred vratima
sveže jednoga psa, a iznutra iz zabrtvi posteljom i jastucima
 17. U to su v e ć p rvi v o jn ic i n e p r ija te ljsk e v o j s k e p r o v a lili
u p alaču . K ak o im n itk o n ije d o la z io n a p u t, p o č e l i su , k a k o
to o b ič n o biva, p retra živ a ti s v e p r o s to r ije . O n i iz v u k u V ite-
lija iz n jeg o v a sk ro v išta , a k ad su g a is p it iv a li t k o j e - j e r ga
n isu p o zn a v a li - i d a li zn a g d je je V ite lije , o n ih n a jp r ije p r e ­
vari la žn im o d g o v o r o m . K ad su ga z a tim p r e p o z n a li, n e p r e ­
sta n o ih je m o lio g o v o r e ć i d a im a k a za ti n e š t o v a ž n o z a ž iv o t
V espazijanov, p a n e k a g a d o tle ču v a ju , m a k a r i u t a m n ic i. A li
o n i m u sv eza še ru k e n a leđ a , b a c iš e m u o k o v r a ta z a m k u te
ga u razdrtoj o d je ći n a p o la g o la o d v u k o š e n a F o r u m , a p r i­
to m su ga n a v elik o z lo sta v lja li i p o g r đ iv a li d u ž č it a v e S v e t e
ceste: glavu su m u za k o su p o v u k li u n a tr a g , k a k o s e o b ič a v a
raditi zlo čin cim a , i u z to su m u p o d ig li p o d b r a d a k s t a v iv š i
p o d njega šiljak m a č a d a b i lic e m o r a o ^izložiti p o g l e d i m a i
da ga n e b i m o g a o sp u š ta ti k zem lji. N e k i s u s e n a n je g a n a ­
b acivali izm etin a m a i b la to m , a d r u g i s u g a n a z iv a li p a lik u ­
ćo m i izjelicom ; jed a n d io sv je tin e iz r u g iv a o s e t a k o đ e r n je ­
g ovim tjelesn im m anam a: b io j e n a im e u n je g a iz v a n r e d n o
v iso k stas, lic e ta m n o c r v e n o , p o n a jv iš e o d p r e k o m j e r n o g
uživanja vina, trb u h d e b e o , je d n o b e d r o n e š t o s la b ij e , j e r m u
g a je n ek a d a o zlijed io č e tv e r o p r e g k a d j e p o m a g a o G aju (K a-
liguli) k od u trka n a k o lim a . N a p o k o n s u g a k o d G e m o n s k ih
stu b a b ezb ro jn im sitn im u d a r c im a iz m r c v a r ili i u b ili i o d a n ­
d e ga k u k o m o d v u k li u T iber.
18. U m ro je za jed n o sa sv o jim b r a t o m i s i n o m u p e d e s e t
i sedm oj g o d in i živ o ta .161 ta k o s e o b is t in ilo p r o r ic a n j e o n ih
koji su iz zn am en ja što m u s e u k a z a lo k o d V ije n e , k a k o s m o
g o re isp rip o v ijed a li,17 p ro rek li d a m u s e n e n a v je š ć u j e n iš ta
drugo n eg o d a ć e p a sti u ru k e n e k o g a č o v j e k a g a ls k o g a p o d ­
rijetla: o n je n a im e d o ista b io sv la d a n o d A n to n ija P rim a,
vojvode p ro tiv n ičk e stra n k e, k oji s e r o d io u T o lo z i i u d je ­
tinjstvu im a o n a d im a k »B eko« (Beccus), š t o z n a č i » p ije tlo v
kljun«.18
 Vespazijan

1. Ustankom triju vladara i njihovom pogibijom bilo je

carstvo dugo vremena uzdrmano i u neku ruku nepostojano,
dok ga napokon nije preuzeo i učvrstio rod Flavijevaca. Taj
j.®4rod doduše bio tamna podrijetla i bez ikakvih slavnih
predaka, ali ga se država ipak nipošto nije trebala stidjeti,
premda je poznato da je Domicijan pretrpio zasluženu kaz­
nu za svoju pohlepu i okrutnost.
Tit Flavije Petron, građanin municipija Reate, koji je u
građanskom ratu bio na Pompejevoj strani centurion ili ve­
teran-dobrovoljac,1 pobjegao je iz bitke kod Farzala (48) i
vratio se kući; dobivši kasnije pomilovanje i otpust iz vojske,
bavio se utjerivanjem novca za nekoga bankara. Njegov sin,
s nadimkom Sabin, nije služio u vojsci - premda neki kažu
da je bio primipilar, neki opet da je zbog bolesti bio oslobo­
đen službe dok je još vršio taj čin - nego je u provinciji Aziji
obavljao službu carinika kod ubiranja četrdesetine.2 Još je
kasnije' bilo njegovih poprsja, koja SU mu postavili gradovi,
s grčkim natpisom: »Poštenom cariniku.« Kasnije se bavio
novčarskim poslom u Helveciji, gdje je i umro ostavivši za
sobom ženu Vespaziju Polu i dva sina od nje. Stariji, Sabin,
dopro je do gradske prefekture, a mlađi, Vespazijan, čak do
carske vlasti. Pola se rodila u Nursiji od ugledne obitelji.
Otac joj je bio Vespazije Polion, koji je tri puta bio vojnički
tribun i prefekt tabora, a brat joj je bio senator pretorskoga
položaja. Još danas se jedno mjesto kod šestoga miljokaza
na putu iz Nursije u Spolecij na vrhuncu jednog brda zove
Vespazija; ondje ima više spomenika Vespazijevaca, što je ja­
 san dokaz o sjaju p o ro d ice i n jezin oj sta r in i. N e ž e lim p o ri­
cati da su n ek i n a b acili tvrdnju d a j e P e tr o n o v o ta c b io iz
Transpadanskog kraja, gdje je sa k u p lja o r a d n ik e k o ji r e d o v i­
to svake god in e p o la ze iz U m b rije u S a b in s k u ze m lju na
poljske radove, i da se k a sn ije n a s ta n io u R e a ti p o š t o s e o n ­
dje oženio. Sto se m e n e tiče, ja n is a m m o g a o n a ć i n i traga
o tom e, prem da sam p r iličn o p o m n o istr a ž iv a o .
2. Vespazijan se r o d io u S a b in sk o j z e m lji u m a le n o m
selu iznad Reate, koje se zo v e F a la k rin a , 17. s t u d e n o g a u v e ­
čer, za konzulovanja K vin ta S u lp ic ija K a m e r in a i G aja P ope-
ja Sabina (+9), p et g o d in a p rije A u g u s to v e sm r ti. O d g o je n je
pod nadzorom svoje b a k e s o č e v e str a n e , T e r tu le , n a n jezin u
K ozanskom im anju. S to g a j e j o š k a o c a r č e s t o p o s j e ć iv a o to
m jesto svoje kolijevke, a k u ć u j e o s t a v io t a k v o m k a k v a j e n e ­
koć bila, dakako zato d a n e b i š t o n e s t a lo o d o n o g a n a što
su m u se o či b ile navikle; a u s p o m e n u n a s v o j u b a k u to lik o
je ljubio, da je n a g o d išn jice i b la g d a n e u v ije k o b ič a v a o piti
iz njezina sreb rn oga vrčića.
O bukavši m u žev n u to g u , V e s p a z ija n j e d u g o v r e m e n a
otklanjao široki p o ru b , p r e m d a g a j e n je g o v b r a t v e ć b io p o ­
stigao. Sam o n jegova m ajk a u s p j e la g a j e n a g o v o r it i d a ga
napokon zatraži. Pa i o n a je t o p o s t ig la v iš e g r d n jo m n e g o
m olbam a ili u g led o m , je r g a j e n e p r e s t a n o p o r u g ljiv o zvala
bratovim lakajem .3
Kao Vojnički trib u n slu ž io j e u T rak iji, a k a o k v e s t o r d o ­
bio je ždrijebom p ro v in ciju K r e tu i K ir e n u . K a o k a n d id a t za
službu edila, a k asn ije za slu ž b u p r e t o r a d o b i o j e p r v u tek
p ošto je jed anp u t p ro p a o , i je d v a n a š e s t o m m j e s t u , a d ru g u
je cjobio o d m ah k o d p rv e k a n d id a tu r e i m e đ u p r v im a . K ao
p retor (39) h tio je d a se n a sv a k i n a č in u la s k a G a ju (K aligu-
11), koji se ljutio n a sen a t, p a j e z a tr a ž io iz v a n r e d n e ig r e u
čast careve p o b jed e u G erm an iji; n a d a lje j e p r e d l o ž io d a se
kazna urotnika p o o štri tim e d a im s e t j e l e s a o s t a v e n ep o k o -
pana 4 Zahvalio je ta k o đ e r ca r u p r e d i s t i m p r e s v ij e t lim sta­
ležom što se u d o sto ja o d a g a p o č a s t i p o z i v o m n a v e č e r u .
3. U to se v rijem e V esp a zija n o ž e n io F la v ij o m D o m itilo m i
koja je n ek o ć b ila lju b a v n ica S ta tilija K a p e le , r im s k o g a vile-
za iz Sabrate u Africi, a im ala je sam o latin sk o građansko
p ravo, ali je d osk ora b ila proglašena žen om slo b o d n a rod a
i rim sk o m građankom n a tem elju p resud e rek u p eratora5
p o što ju je k ao svoju k ćer priznao Flavije Liberalis, koji se
r o d io u F eren ciju i nije b io n išta v iše n ego kvestorski pisar.
S n jo m je V espazijan im ao troje djece: Tita, D om icijana i Do-
m itilu . Ž enu je i k ćer nadživio, izgubivši obje jo š kao privat­
n ik. P oslije žen in e sm rti u zeo je p on ovo k seb i u k u ću neka­
d ašn ju svoju ljub avn icu C enidu, o slo b o đ en icu Antonijinu6 i
p isa ricu njezinu, te ju je jo š kao car zadržao k od se b e gotovo
k a o za k o n itu ženu.
4. Za cara K laudija b io je Vespazijan na prep oru k u Nar-
c is o v u p o sla n kao legat jed n e legije u Germ aniju, a od an d e
je b io p rem ješten u Britaniju, gdje se trid eset p u ta p o b io s
n ep rija teljem . P okorio je dva vrlo m o ćn a plem en a, v iše od
d v a d e se t grad ova i o to k V ektis, koji leži nadom ak Britaniji;
v r h o v n o je zap ovjed ništvo p ritom im ao d jelom ice Aulo Plau-
cije k a o k on zu larn i legat, d jelom ice sam K laudije. Za nagra­
d u je d o b io trijum falna odlikovanja i u kratkom razm aku
d vije sv e ć e n ič k e slu žb e, o sim toga k onzulsku službu, koju je
v r š io d va p o sljed n ja m jeseca te god in e (51). Sve vrijem e na­
k o n to g a p a d o p rok on zu lata p roveo je u n erad u i p ovuče-
n o sti, b o je ć i se Agripine, koja je tada jo š im ala velik utjecaj
n a sv o g a sin a (N erona) i v eo m a m rzila prijatelje već um rlo­
ga N arcisa.
Z atim je žd rijeb om d o b io p rovinciju Afriku (63), kojom je
u p ravljao sa sv im n ese b ič n o i s najvećim priznanjem , sam o
što su s e za vrijem e n ek e p o b u n e u H ad ru m etu na njega na­
b a civ a li rep am a. Vratio se svakako iz provincije n e ob ogativ­
š i se ništa; p o što m u je, naim e, kredit već gotovo b io propao,
d a o je sv e svoje p o sjed e u zalog bratu i o d n u žd e se p on izio
te je trg o v ao m azgam a, da održi svoj položaj; stoga su ga u
n a ro d u zvali »Mazgar«.7 K aže se također d a m u je b ilo d o­
k a za n o d a je o d n ek o g m ladića, kojem u je protiv volje nje­
g o v a o c a p rib avio široki porub, izn u d io dvije stotin e tisu ća
se stercija i d a je zb o g toga b io oštro ukoren.
V espazijan je b io m eđ u p ratiocim a N eron ovim n a n jego­
vu p u tovan ju p o Ahaji. D ok je N eron pjevao, č e š ć e je ili od-

19 - Dvanaest rimskih careva

lazio ili bi, ak o je b io p risu tan , zasp ao, p a je tim e p a o u p o t­
p u n u n em ilo st. Z bog to g a je b io isk lju čen n e sa m o iz p ratn je
careve, n eg o i o d javn ih p o sjeta caru; zato s e p o v u k a o u m a li
o d c e s te ud aljen i gradić, gdje se k rio stra h u ju ć i i p r e d n a jg o ­
rim , d ok m u nije b ila p red an a p ro v in cija i z a p o v je d n ištv o
n ad jed n o m vo jsk o m (67).
Po čitavom Isto k u b ila je p ro šir en a sta ra i p o sto ja n a vje­
ra da je o d su d b in e o d r e đ e n o d a u to v r ije m e zavlad aju sv i­
jeto m ljudi koji b i d o šli iz Ju d eje.8 To p r o r o č a n s tv o , k o je se,
kako se kasnije iz događaja p ok azalo, tic a lo r im sk o g a cara,
p ro teg n u li su Židovi n a se b e, te su se p o b u n ili p r o tiv R im a.
Ubili su rim sk o g n am jesn ik a i o sim to g a ra zb ili v o jsk u k o n ­
zu larn og legata iz Sirije, koji m u je d o ša o u p o m o ć , i p r ito m
su o teli jed n o g orla.9 B u d u ći d a je za sv la d a v a n je to g a u sta n ­
k a b ila p o treb n a v eća vojsk a i s p o s o b a n v o jsk o v o đ a k o je m u
b i se ipak b ez o p a sn o sti m o g la p o v jeriti to lik a za d a ća , b io je
izabran u pravo V espazijan k ao čo v jek is k u š a n e s p o s o b n o s ti,
a nije ga se n išta treb alo bojati, jer je b io n isk a r o d a i im en a .
Vespazijan, dakle, d o d a sv ojim č e ta m a j o š d v ije leg ije, o sa m
k onjaničkih od red a, d e se t k oh orata, a m e đ u le g a te u z m e i
sv oga starijega sin a (Tita). Ćim je d o š a o u sv o ju p ro v in ciju ,
svratio je n a se pažnju su sjed n ih p ro v in cija p o š t o j e o d m a h
p op ravio vojničku steg u te u je d n u p a d ru g u b itk u za ša o
tako n eu strašivo d a je p rilik om p o d sjed a n ja n e k e u tv r d e b io
ranjen k a m en o m u koljeno, a u štit d o b io n e k o lik o p o g o d a ­
k a strijelom .
5. K ad su se p o slije N eron a i G alb e O ton i V ite lije b o r ili
za prijestolje, p o n a d a o se i o n carskoj v la sti, a ta m u s e n ad a
v eć prije začela u d u ši n a tem elju o v ih zn am en ja:
N a p osjed u F lavijevske ob itelji u p r e d g r a đ u b io j e star
hrast, p o sv ećen Martu, koji je k od sva tri p o r o d a V esp a zijin a
n en a d a n o istjerao p o jed n u m la d icu iz d eb la , a t e su m la d ic e
b ile n esu m n jivi znak b u d u ć e su d b in e sv a k o g a d jeteta. Prva
je m ladica b ila sla b a i brzo s e p o su šila , i zato d je v o jčica koja
se rod ila nije poživjela n i god in u dana. D ru ga je b ila vrlo
snažna i krošnjata o b ećavaju ći v elik u sreću . T reća je b ila p o ­
p ut stabla. S toga je, kažu, V esp azijan ov o ta c S ab in , k ojega je
još učvrstilo i znamenje od žrtve, javio svojoj majci da joj se
rodio unuk koji će jednom biti car. Ona je nato samo pra-
snula u smijeh, čudeći se što je ona još pri zdravoj pameti,
a sin joj već trabunja.
Kad se kasnije car Gaj (Kaligula) naljutio na Vespazijana,
koji je vršio službu edila, što se nije valjano pobrinuo za čiš­
ćenje ulica, naredio je vojnicima da nakupe blata i da mu
njime napune nabore njegove toge pretekste; tada se našlo
ljudi koji su to tumačili da će jednom zgažena i bespomoćna
država za jednoga građanskog meteža doći pod njegovu za­
štitu i tako reći u njegovo krilo.
Kad je jednom Vespazijan objedovao, neki je strani pas
donio s raskršća ljudsku ruku i spustio je pod stol.10Drugi
put opet, kad je bio kod glavnog objeda, provalio je u blago­
vaonicu vol plužnik zbacivši jaram, rastjerao poslužitelje i
bacio se, kao da se nenadano umorio, upravo pred noge
Vespazijanu kod njegova ležaja i spustio šiju do zemlje.
Čempresovo stablo na imanju njegova djeda, koje je bez
ikakva nevremena bilo iščupano iz korijena i srušeno, po­
novno se sutradan uspravilo još svježije i čvršće.
U Ahaji je sanjao da će sreća njemu i njegovoj obitelji po­
četi čim Neronu bude izvađen zub. I dogodilo se da je su­
tradan izašao u predvorje carev liječnik i Vespazijanu poka­
zao zub što ga je upravo izvadio caru.
Kad je u bližim® Judeje-pitao proročište karmelskoga
boga, kocke su mu dale sigurno obećanje da će mu se ispu­
niti sve što u duši smišlja ili poduzima ma kako veliko to
bilo.11Isto je tako jedan od uglednih židovskih zarobljenika,
imenom Josip,12 kad su ga stavljali u okove, najustrajnije
tvrdio da će ga isti on u skoro vrijeme osloboditi, ali već
kao car.
Javljala su se i iz Rima znamenja: daje Neron posljednjih
dana dobio u snu opomenu neka kola Jupitera Dobroga Ve­
likoga iz njegova svetišta premjesti u kuću Vespazijanovu, a
odande u Cirk.
Ne mnogo nakon toga, kad je Galba sazvao narodnu
skupštinu za svoj drugi konzulat, okrenuo se sam od sebe
 kip božanskoga Julija prem a istoku, a n a b ojištu k o d B etri-
jaka, prije sam og p očetk a bitke, d va su se o rla p o b ila n a
očigled sviju, a kad je jedan od njih b io p o b ijeđ en , d o le tio je
treći s istoka i potjerao pobjednika.
6. Uza sve to, prem da su njegovi ljudi b ili sp r e m n i i tje­
rali ga, Vespazijan nije n išta p od u zeo p rije d o k s e n isu s lu ­
čajno za njega izjasnile vojske koje su m u b ile n e p o z n a te i
daleko od njega.
Od vojske u Meziji k ren u lo je iz sv a k e o d triju leg ija p o
dvije tisuće ljudi u p o m o ć Otonu; k ad su n a p u tu p r im ili v i­
jest da je Oton pob ijeđ en i da je p o č in io sa m o u b o js tv o , ip ak
su nastavili put do Akvileje, k ao da n isu v jero v a li toj vijesti.
Ondje su se zb og pru žen e im p rilik e i n e d o v o ljn e s t e g e d a l i
na svaku vrstu pljačkanja, a kad su se p o b o ja li d a ć e n a k o n
povratka m orati polagati raču n i p o d v r ć i s e k azn i, za k lju č ili
su da sam i izaberu novoga cara: je r su m is lili d a n is u n išta
gori od h ispanske vojske, koja je G albu, n i o d p r e to r ija n sk e ,
koja je O tona, ni o d g erm a n sk e, k o ja ’ffe V ite lija p r o g la s ila
carem . Oni, d ak le, ista k n u im e n a sv ih k o n z u la r n ih le g a ta ,
k o lik o ih je tada b ilo u ra zličitih v o jsk a , p a d o k s u o s t a le
k u d ili sad zb o g ovoga, sa d z b o g o n o g a r a z lo g a , n e k i s u v o j­
n ici iz treće legije, k oja je tik p r e d sm r t N e r o n o v u b ila p r e ­
m ješten a iz Sirije u M eziju, p o č e li n a r o č it o h v a liti V e s p a -
zijana; uz njih p rista d o še svi d ru gi, t e n je g o v o i m e b e z o k ­
lijevanja ista k n u še n a sv e za sta v e. Za taj j e č a s s t v a r d o d u ­
š e b ila p rig u šen a p o što su v o jn ic i b ili n a k r a t k o v r ije m e
v raćen i p o slu h u . A li k ad se taj d o g a đ a j r a z g la s io , p r v i j e T i­
b erije A lek san d ar, p refek t E gip ta, n a g o v o r io s v o j e le g ije
na zak letvu v jern o sti V esp a zija n u p r v o g a sr p n ja , a taj se
dan k asn ije sm a tra o k a o d an n je g o v a s t u p a n ja n a p r ij e s t o ­
lje. Zatim je n jeg o v a v o jsk a u J u d eji p o lo ž ila z a k le t v u p r e d
njim 11. srpnja (god. 69).
V espazijanovim su p o th v a tim a p r ib a v ile u s p j e h o v e č i­
njenice: najprije p ro šir en p rim jerak p r a v o g ili k r iv o g p is m a
um rloga O tona, u k o jem v ru će z a k lin je V e s p a z ija n a n e k a
o sv eti n jegovu sm rt, i izriče želju d a b i p r ite k a o u p o m o ć d r­
žavi; zatim g la sin e d a je V itelije n a k o n p o b je d e o d lu č io iz m i­
jen iti zim sk e ta b o r e legija p a germ an sk e legije p rem jestiti
n a Istok, gdje j e sigu rn ija i la k ša služba; o sim toga, što je u z
n jega p rista o izm eđ u n a m jesn ik a u p rovin cijam a L icinije
M ucijan, a o d k raljeva V o lo g ez partski: prvi s e od rek a o n e ­
prijateljstva p r e m a n jem u , k oje je d otad a javn o p ok azivao
zb o g su p a rn ištv a , i o b e ć a o m u vojsk u u Siriji, a V o lo g ez m u
j e o b e ć a o č e tr d e s e t tisu ć a strijelaca.
7. Z a p o čev ši, d a k le, g rađ an sk i rat, p ošalje n ap rijed vojvo­
d e i č e te u Italiju, a sam , m eđ u tim , p o đ e u A leksandriju, d a
za u zm e k lju č E gipta. O ndje je, u n am jeri d a zatraži p roro­
č a n stv o o trajn osti sv o je vlasti, u ša o u h ram S erap isa p o t­
p u n o sa m isk lju čiv ši sv e ostale; p o što se n ak on d u g e m o litv e
b o g u n a p o k o n o k ren u o , p ričin ilo m u se da vid i sv o g a slo ­
b o d n ja k a B a z ilid a k ak o m u je d o n io gran čice, v ijen ce i k o­
la če, k a o š t o je o n d je ob ičaj. N o p o u zd a n o se zn alo d a njega
n itk o n ije p u stio u hram , n ad alje d a v e ć d u go vrem en a p o ­
rad i ž iv č a n e sla b o sti jed v a h od a, i n a p o k o n d a je u taj čas
b io v e o m a d a le k o .13 O d m a h zatim stigla je p ism en a vijest da
su č e te V itelijev e p o tu č e n e k o d K rem on e, a o n sa m d a je u
R im u u b ijen .
U g led a i ta k o r e ć i n ek o g a v eliča n stv a V espazijan kao
n e o č e k iv a n i i n o v i v la d a r n ije jo š im ao; ali i to je d ošlo. D va
č o v jek a iz n a ro d a , je d a n slijep ac, a dru gi s k ljastom nogom ,
p r istu p iše za jed n o k n jem u d o k je sjed io n a su d ačk oj stolici,
i z a m o liše ga d a ih izliječi kak o im je to S erap is u sn u n a­
vijestio: d a ć e V esp azijan slijep cu vratiti vid ak o m u pljune
u oči, a k lja sto m e ć e izliječiti n o g u ak o se u d ostoji d otaknuti
je sv o jo m p e to m . B u d u ć i d a je je d v a b ilo vjerojatn o d a će
n a ik a k a v n a č in stv a r u sp jeti, V esp azijan se n ije u su d io n i
p o k u ša ti, a li je ip a k n a p o k o n n a p oticaj svojih prijatelja
ja v n o p r e d s k u p š tin o m p o k u ša o j e d n o i drugo: i u sp jeh
n ije iz o s ta o .14 N ek a k o u is to v rijem e b ile su u T egeji u Ar-
k ad iji n a p o tic a j g a tara n a je d n o m p o sv e ć e n o m m jestu is­
k o p a n e n e k e p o s u d e sta re izra d b e i n a n jim a j e b io lik s li­
ča n V esp a zija n u .
8. Takav je b io V espazijan i tolik a njegova slava kad se
vratio u R im , gdje je p ro sla v io trijum f nad Ž idovim a (71) i
o sim n ek a d a šn jeg a k o n zu lata jo š o sa m p u ta v r š io tu slu žb u .
P reu zeo je i slu žb u cen zora. Za c ije lo v r ije m e sv o je v la sti
sm atrao je sv o jo m n a jp rečo m z a d a ćo m d a g o t o v o u n iš te n u
i u zd rm an u državu najprije u čvrsti, a za tim i p o lje p š a .
V ojnici šu d je lo m ičn o p o sta li o b ije sn i z b o g p o b je d e , d je­
lo m ič n o o g o rčen i zb o g sram ote, te su za p a li u sv a k u ra sp u -
šte n o st i d rsk ost. A li i p ro v in cije i s lo b o d n i g r a d o v i, je d n a k o
i n e k e kraljevine b ile su m e đ u s o b n o u ž e s to k im s u k o b im a .
S toga je V espazijan d o d u še m n o g o V ite lije v ih v o jn ik a o t p u ­
stio iz slu žb e, a o sta le d o b ro p riteg a o , a li s u d io n ic im a u p o ­
b jedi n ije ip ak n išta izv a n red n o p o p u s tio , n e g o im j e n a p r o ­
tiv i za k o n ite n agrad e p r iličn o k a sn o isp la tio . N ije d n u p r ili­
k u n ije p ro p u stio d a b i p o p ra v io steg u . T a k o je, n a p rim jer,
n ek o g a m la d ića koji je m ir isa o p o p o m a s ti, k a d m u j e z a h v a ­
ljivao za p o stig n u tu slu žb u p refek ta , p r e z im im m ig o m o d b io
o d se b e , o sim to g a u k o rio ga o štr o m riječju: » V o lio b ih d a
š i m irisa o p o češnjaku!« I u je d n o je o p o z v a o im e n o v a n je .
K ad su ga m orn ari koji o d O stije i P u te o la p je š k e d o la z e u
R im i n atrag m o lili d a im se o d r e d i d o d a ta k u im e o b u ć a r i-
n e, o n ih je n e sa m o o tp u s tio b e z o d g o v o r a , n e g o j e j o š n a ­
red io d a o d sa d a im aju svoj p u t p rev a ljiv a ti b e z o b u ć e . I o ta ­
d a o n i tak o m arširaju .15
Ahaji, Likiji, R od u , B izan tu i S a m u o d u z e o j e n a jp r ije s lo ­
b o d u , a o n d a ih je k a o i G oro v itu K ilik iju i K o m a g e n u , k o je
su d o to g a v rem en a b ile p o d v la šć u sv o jih k ra ljev a , u č in io
rim sk im p rovin cijam a. U K ap ad ok iju j e z b o g n e p r e s ta n ih
provala b arb ara sm jestio jo š n e k o lik o le g ija ,i d a o joj z a u p ­
ravitelja* čovjek a k o n zu lsk o g a p o lo ža ja m je s to p rija šn je g a
rim sk o g viteza.
R im jfe b io n a g rđ en tragovim a sta r ih p o ž a r a i r u š e v in a ­
m a. V espazijan je d o p u stio d a sv a tk o tk o h o ć e m o ž e z a p o ­
sjesti p razna gra d ilišta i n a n jim a p o d ić i zg r a d u a k o to v la ­
sn ici n e ć e d a u čin e. On sa m z a p o č e o je o b n o v u K a p ito la te
je o tv o rio ra d o v e n a uk lanjan ju r u še v in a i n e š t o ih s a m n a
svojim ra m en im a izn io v a n .16 N ad alje s e p r ih v a tio d a u s p o ­
sta v i tri tisu ć e m jed en ih p lo č a k o je su u p o ž a r u izg o rjele,
d avši o d a sv u d p otra žiti p rijep ise. T o j e b ila n a jlje p ša i n aj­
starija zbirka isprava, koja je sadržavala senatske i narodne
zaključke o svakojakim savezima ugovorima i povlasticama
gotovo od osnutka Rima.
9. Izveo je i neke nove gradnje: hram Mira tik uz Forum
i hram božanskoga Klaudija na brijegu Ćeliju, što ga je Ag-
ripina doduše bila započela, ali ga je Neron gotovo do teme­
lja razorio; isto tako amfiteatar usred grada, pošto je saman
da je tako bio zasnovao August.
Najodličnije staleže, koji su bili prorijeđeni brojnim uboj­
stvima i osramoćeni dugogodišnjim nemarnim popunjava­
njem, pročistio je Vespazijan i popunio; zato je poduzeo
smotru senatora i vitezova, isključio najnedostojnije članove
i na njihovo mjesto postavio najpoštenije ljude iz Italije i
provinciji. Nadalje, da bi pokazao kako se oba staleža među
sobom razlikuju ne toliko kakvom povlasticom koliko do­
stojanstvom, izjavio je prigodom neke prepirke između je­
dnog senatora i jednog rimskog viteza ovo: »Senatori se ne
smiju grditi, ali uzvraćati im grdnju pravo je svakoga građa­
nina i zakonski je dopušteno.«
^lO. Niz parnica se posvuda prekomjerno nagomilao, jer
su stare parnice zbog prekida sudovanja ostale neriješene, a
pridolazile su neprestano nove zbog nesređenih i nemirnih
prilika. Vespazijan je kockom izabrao povjerenstvo koje će
vlasnicima vratiti ono što im je u ratu oteto, i koje će izvan­
redno presuditi i na najmanji broj svesti parnice koje idu
pred centumviratski sud17 a gdje se činilo da bi pamičari
jedva mogli doživjeti odluku.
fj^ l. Nemoral i raskoš preoteli su silan mah jer ih nitko
nije obuzdavao. Zato Vespazijan nagovori senat da donese
odluku da se svaka žena koja se združi s tuđim robom ima
smatrati robinjom;18 i da lihvari koji posude novac malolje­
tnim sinovima nemaju nikada pravo da ga utjeruju, to jest ni
poslije smrti očeva takvih dužnika.
12. U svim ostalim stvarima pokazao se odmah u poče­
tku svoje vlade pa sve do konca jednostavnim i blagim. Svoj
nekadašnji niski položaj nije nikada krio, nego gaje naprotiv
često i isticao. Štoviše, kad su neki laskavci pokušali da po-
 vežu p odrijetlo F lavijevskog rod a s o sn iv a čim a g rad a R eate
i s jed nim H eraklovim p ratiocem , čiji sp o m e n ik j o š sa d a s t o ­
ji na Solnoj cesti, Vespazijan im s e prvi n aru gao. V an jsk e je
p očasti tako m alo želio, da je n a d an sv o g a triju m fa, k a d ga
je izm orila b esk on ačn a i d osad n a sv e č a n o st, izjavio: »B aš m i
s e pravo d ogod ilo kad sam p o d stare d a n e ta k o lu d o p o ž e lio
trijumf, k ao da sam ga dužan svojim p r e c im a ili k a o d a sa m
m u se ikada nadao.« I trib u n sk u v la st i n a slo v O tac d o m o ­
vine u zeo je isto m nak on d u ljeg vrem en a. Još za trajan ja gra ­
đ anskoga rata u k in u o je ob ičaj p regled avan ja, o s o b a k o je su
dolazile na prim anje.
13. S lo b o d o u m n o st svojih prijatelja, za b a d a n ja o d v je tn i­
k a I n ep ristojnost filozofa p o d n o sio j e s n a jv e ć o m str p ljiv o ­
šću. Iic in ije M ucijan b io je p o zn a t z b o g r a z v r a tn o g živ o ta ,
ali je, svjestan svojih zasluga, p o k a ziv a o p r e m a lo p o š to v a n ja
p rem a caru, n o V espazijan ga n ik a d a n ije m o g a o d r u k č ije
u koriti n eg o n a sa m o i tako d a se k o d n e k o g a z a je d n ič k o g
prijatelja p o tu žio i d o d a o zaglavak: »Pa ip a k s a m ja čovjek !«
S alvije L ib era lis s e u o b r a m b e n o m g o v o r u z a n e k o g b o g a ­
to g o p tu ž e n ik a u su d io reći: »Š to s e c a r a t i č e a k o H ip a r h
im a sto m iliju n a sestercija ?« V e sp a z ija n g a j e z a t o j o š i p o ­
h v a lio . K in ičk i filo z o f D e m e tr ije s r e o s e s n jim p o s l ij e s v o ­
je o su d e n a je d n o m p u to v a n ju t e š e n ije u d o s t o j a o n i d a
u sta n e p red n jim n i d a g a p o z d r a v i, n e g o m u j e d a p a č e
n e što o p so v a o ; n o V esp a zija n s e z a d o v o lj io t i m e d a g a j e
sa m o n a zv a o p s o m .19
14. U vred e i n ep rija teljstva ta k o je m a lo p a m t io i p r o g o ­
n io d a je, n a prim jer, k ć e r sv o g a n e p r ija te lja V ite lija n ajsjaj­
n ije u d ao, d avšiffoj d a p a č e m iraz i o p r e m n in u . K a d j e p o d
N ero n o m b io p ro tjera n iz d v o ra p a k a d j e u s t r a h u p it a o što
d a radi ili k a m o d a id e, n ek i g a j e d v o r s k i s lu ž b e n ik is tje r a o
van i rek a o m u: »Idi d o n ev o lje!« 20 K a d g a j e o v a j k a sn ije
m o lio za o p ro šten je, ra ž e stio s e o n p r o tiv n je g a s a m o r ije č i­
m a, i to g o to v o istim riječim a , n e r e k a v š i m u n iš t a v iš e . B io
je d a lek o o d to g a d a b i k o g a u p r o p a s t io n a t e m e lj u k a k v e
su m n je ili straha. K ad su ga, n a p rim jer, p r ija te lji o p o m in j a li
n ek a s e č u v a M etija P o m p u zija n a je r s e o p ć e n i t o v je r u je d a
m u n jeg o v h o r o sk o p n a v je šću je c a r s k u v la st, V e s p a z ija n g a
je još imenovao konzulom, govoreći da jamči kako će se ovaj
jednom sjetiti toga dobročinstva.
15. Neće se lako naći da je tko za njegove vlade bio ka­
žnjen nevin, osim u njegovoj odsutnosti ili bez njegova zna­
nja, ili bar protiv njegove volje i na lažnu prijavu. Helvidije
Prisko jedini ga je nakon njegova povratka iz Sirije u Rim
pozdravio njegovim privatnim imenom Vespazijan, a kao
pretor ga je u svim proglasima ispuštao bez ikakve počasti
ii spomena. Pa ipak se Vespazijan na njega naljutio istom
onda kad ga je Helvidije u rječkanju najdrskijim riječima
sramotno uvrijedio.21 Pa premda ga je najprije prognao, a
onda dao nalog da se smakne, ipak mu je bilo mnogo stalo
do toga da i njega na svaki način spasi, pa je poslao glasnike
da pozovu natrag krvnike. I bio bi ga spasio da mu nisu la­
žno javili da je već smaknut. Ukratko, Vespazijan se nikad
nije veselio ničijoj smrti, a kod pravednih smaknuća znao je
dapače zaplakati i uzdahnuti.
16. Jedino što mu možemo s pravom prigovoriti, to je
njegova pohlepa za novcem. Nije se, naime, zadovoljio samo
time da je ponovo uveo poreze što ih je Galba bio ukinuo,
nego je dodao još nove i teške poreze, povećao namete pro­
vincijama, nekima ih je upravo podvostručio, a javno se ba­
vio novčanim poslovima kojih bi se i privatnik morao sti­
djeti, kupujući neke stvari samo zato da ih poslije pojedina­
čno skuplje proda. Nije se ustručavao ni kandidatima proda­
vati službe ni optuženicima, bili nevini ili krivi, prodavati
odrješenja. Kažu također da je najpohlepnije svoje upravite­
lje' običavao namjerice promicati na veće dužnosti da ih ka­
snije što bogatije može osuditi. Općenito se govorilo da ih
on upotrebljava kao spužve, jer ih tako reći kvasi dok su
suhi, a iscjeđuje kad su vlažni.
Neki kažu da je od naravi bio jako pohlepan i da mu je
to jednom predbacio jedan njegov stari govedar. Taj ga je
starac poslije njegova stupanja na prijestolje više puta usr­
dno molio da mu dade slobodu bez otkupnine, a kad mu je
car to odbio, povikao je: »Vuk dlaku mijenja, ali ćudi nika­
da!« Drugi naprotiv misle da ga je na pljačkanje i otimanje
natjerala nužda zbog krajnje oskudice u državnoj i carskoj
 blagajni, koju je posvjedočio odm ah na početku svoje vlade
izjavivši da je potrebn o četrdeset m ilijardi sestercija da se
država može održati. To se d rugo m išljenje čini vjerojatnijim
i zato što je Vespazijan i ona sredstva koja je nepošteno ste­
kao upotrijebio za najbolju svrhu.
17. Prem a svakoj vrsti ljudi bio je izvanredn o darežljiv.
Tako je nekim senatorim a d op u n io njihov im utak, neimuć*
nim konzularim a davao godišnju potporu od pet stotina ti­
suća sestercija, m nogobrojne grado ve p o čitavom carstvu,
koji su postradali od potresa ili požara, d a o je p o n o v o p o­
dići, i to još ljepše, a darovite je ljude i um jetnosti upravo
najviše pom agao.
18. Vespazijan je prvi iz carske blagajne o d r e d io grčkim
i rim skim retorim a godišnju plaću od sto tisuća sestercija.
Darovite pjesnike, isto tako i umjetnike, kao na p rim je r o n o ­
ga koji je obnovio V eneru Kosku, i d ru g o g a koji je o bn o vio
N ero n o v K olos,22 o b d a rio je bogatom n ag rad o m i velikom
plaćom . I tehničaru koji se p o n u d io d a će go le m e stupove
uz m aleni trošak doprem iti na K apitol d a o je priličn u n agra­
du za taj izum, ali ga je o s lo b o d io od izved be rekavši: »D o ­
pusti d a dadem zarade sirotinji!«
19. N a igram a p rigod om posvete o b n o v lje n e pozornice
M arcelo va kazališta pozvao je da p o n o v o nastupe i stari um ­
jetnici. Tragičkom glum cu A pelaru d ao je četiri stotine tisu­
ća sestercija, kitarašima T erpn u i D io d o ru p o dvjesta tisuća,
nekim a po sto tisuća, a ostalim a najm anje p o četrdeset tisu­
ća, osim toga bezbroj zlatnih vijenaca. A li i go zb e je p riređ i­
vao neprestano, i to češće velike i bogate d a d a d e zarade tr­
govcim a živežnih namirnica. K ao što je na S a tu m a lije davao
gozbene darove muževima, tako ih je na d an p rv o ga ožujka
d avao ženama. Ali uza sve to nije m o gao izbrisati prijašnju
p oru gu zbog pohlepe. Aleksandrijci su ga i dalje zvali na­
dim k o m K ibiosak,23 što ga je im ao jed an od njihovih kralje­
va zbo g svoje prljave škrtosti. Štoviše, na njegovu je sprovo­
du glavni pantom im Favor nosio njegovu m asku i p o o b iča­
ju opo n ašao njegove navike i riječi za njegova života: tada je
glasno zapitao upravitelje koliko stoji sp ro v o d i p ogrebn a
povorka, a kad je čuo: »D eset m ilijuna sestercija«, uskliknuo
je: »Dajte mi sto tisuća sestercija, a mene bacite makar i u
Tiber!«
20. Vespazijan je b io srednjega rasta, zbijenih i čvrstih
udova, a izraz lica bio mu je kao u čovjeka koji se napinje;
stoga je neki ialjivac, kad ga je Vespazijan poticao neka i na
njegov račun kaže koju dosjetku, prilično duhovito rekao:
»Reći ću kad isprazni* trbuh!« Zdravlje mu je bilo savršeno,
p rem d a za njegovo održanje nije ništa drugo radio nego je
vrat i ostale dijelove tijela sam sebi u loptalištu24 po taktu tr­
ljao i redovito je svaki mjesec po jedan dan postio.
21. Dnevni red bio m u je otprilike ovakav. Kao car usta-
ja o je uvijek vrlo rano, pa i n o ć u Zatim je pročitao pisma i
izvještaje svih dvorskih činovnika i primao prijatelje; dok su
ga ovi pozdravljali, sam se o buvao i oblačio. Pošto je posvr-
šavao sve tekuće poslove, uzeo je vremena za šetnju i za od*
m o r pritom je uz njega ležala koja inoča, kojih je namjesto
u m rle Cenide uzeo velik broj. Iz spavaonice išao je u kupao­
nicu i blagovaonicu. Kažu da ni u jedn o drugo vrijeme nije
b io pristupačniji i prijazniji, i te su časove njegovi dvorani 299
v rlo rado iskorišćivali da nešto izmole.
22. I za stolom i inače uvijek b io je vrlo ugodan i mnoge
je stvari rješavao uz š a lu B ilo je naime u njega mnogo do­
sjetljivosti, koja je katkada bila lakrdijaška i prosta, tako da
se nije suzdržavao ni od bestidnih riječi. Pa ipak ima od nje­
ga nekoliko izvrsnih dosje taka. među njima su i ove: Kad ga
je konzular Mestrije Flor opom enuo da treba govoriti
»p lau stra«, a ne »plostra«, Vespazijan ga je sutradan prili­
kom pozdrava nazvao Flaur25. Kad ga je neka žena osvojila
govoreći da pogiba od ljubavi za njim, dao je dovesti k
sebi i poklonio joj poslije iskazane usluge četiri stotine tisu­
ća sestercija. Kad ga je poslije blagajnik pitao kako želi da
se ta svota unese u račune, reče: »Za ljubav prema Vespazi-
janu.«
23. Upotrebljavao je i grčke stihove u prilično zgodan
čas; tako je, na primjer, o nekom čovjeku visoka rasta i s
jako razvijenim udom citirao ovaj Hom erov stih:

»Š irokim korakom stupa dugosjenim mašući kopljem, «r26

 Isto ta k o o slo b o d n ja k u K erilu , k o ji j e b io v r lo b o g a t, p a
d a p o slije sm rti izb jeg n e tra žb in i c a r s k e b la g a jn e , p o č e o se
izdavati za slo b o d n a čo v jek a u z e v š i im e L ah et:

»Lahete, o Lahete,
kad umreš, bit ćeš opet kao nekada
ti K eril«27
N o najviše j e v o lio p ra viti d o s je tk e n a r a č u n s v o j ih n e p o š ­
ten ih d ob itak a, d a b i o m ra zu z b o g n jih u b la ž io n e k im p e c k a ­
n jem i stvar o k r e n u o u šalu .
K ad je jed a n o d n je g o v ih n a jm ilijih d v o r s k ih s lu ž b e n ik a
m o lio u p ra v iteljsk o m je s to z a n e k o g a č o v je k a , g o v o r e ć i d a
m u je to brat, V esp azijan j e o d g o d io o d g o v o r , a s a m o g a k a n ­
did ata p o zv a o k se b i, u z e o o d n je g a t o lik o n o v a c a k o lik o je
ovaj sa sv ojim z a g o v o r n ik o m u g la v io , i b e z o k lije v a n ja ga
im en o v a o . K ad j e k a sn ije isti s lu ž b e n ik p o n o v o d o š a o s m o l­
b o m k n jem u , r e č e m u V esp azijan : »T raži t i s e b i d r u g o g a
brata: ovaj za k o jeg a ti m is liš d a j e tvoj, o n j e m oj!«
N a n ek o m p u to v a n ju p o s u m n ja o j e n a s v o g a v o z a č a d a je
siša o s k o la d a p o tk u je m a zg e s a m o z a to d a b i j e d a n p a m i-
čar im a o p rilik e i v r e m e n a d a p r is tu p i c a r u s m o lb o m . Z ato
ga zapita k o lik o je za ra d io p o tk iv a n je m i z a tr a ž i o d n je g a j e ­
d an d io zarade.
K ad m u je sin Tit p rig o v a ra o š t o j e iz m is lio i p o r e z n a
m okraću ,28 V esp azijan m u je n o v a c o d p r v o g u b ir a n ja p ri­
m a k n u o p o d n o s p itaju ći ga: »O sjećaš li k a k a v n e u g o d a n m i­
ris?« A kad je ovaj o d g o v o r io d a n e o s je ć a , r e č e : »P a ip a k je
to n ovac o d m okraće!«
Kad su m u iza sla n ici n e k o g a g r a d a ja v ili d a s u o d lu č ili
d a m u na gradski tro ša k p o d ig n u k o lo s a ln i k ip z a p r ilič n u
svotu n ovaca, o n ih p o ta k n e n e k a g a s a m o o d m a h p o sta v e ,
i pruži o tv o ren u ša k u g o v oreći: » B aza j e v e ć p rip rem ljen a !«
Pa n i u strah u n i u krajnjoj sm rtn o j o p a s n o s t i n ije s e u z­
držao od šale. K ad su se, n a im e , iz m e đ u o s t a lih k o b n ih zn a ­
m enja n ajed n om o tv o rila vrata M a u zo leja i n a n e b u s e p o ­
javila zvijezda rep atica, izjavio je V e sp a z ija n d a s e p r v o zn a ­
m en je tič e Junije K a lv in e iz p o r o d ic e A u g u s to v e , a d ru go
partskoga kralja, koji nosi dugu kosu. I prilikom prvog na­
padaja smrtne bolesti rekao je: »Jao meni, čini mi se da po­
stajem bog!«29
24. Za svoga devetoga konzulata (79) osjetio je u Kampa-
niji prve lake napadaje bolesti. Zato se odmah vratio u Rim,
a odande je pošao u Kutiliju i na svoje imanje kod Reate
gdje je svake godine običavao ljetovati. Ondje mu se još jače
pogoršalo zdravstveno stanje jer je pokvario crijeva preko­
mjernom upotrebom hladne vode. Ali uza sve to jednako je
i dalje po običaju obavljao carske poslove, štoviše, primao je
i poslanike ležeći u postelji. Ali kad ga je iznenada napao
proljev i potpuno ga oslabio, reče: »Car mora umrijeti stoje­
ći!« I dok se dizao upinjući se, umrije na rukama ljudi koji
su ga pridržavali, 23. lipnja, u dobi od šezdeset i devet godi­
na, sedam mjeseci i sedam dana.
25. Svi se slažu u tome da je uvijek imao toliko pouzda­
nja u zviježđu svoju i svojih da se poslije neprestanih urota
usudio pred senatom ustvrditi: »Mene će naslijediti moji si­
novi ili nitko!« Pripovijeda se također da je jednom u snu vi­
dio gdje usred predvorja njegove palače na Palatinu stoji
vaga u potpunoj ravnoteži: u jednoj su zdjeli stajali Klaudije
i Neron, a u drugoj on i njegovi sinovi I san se ispunio, jer
šu isto toliko godina i jednako vrijeme vladali prvi i drugi.30
 Tit
1. Tit, koji je im ao isti nadim ak k ao i n je g o v o ta c , b io je
ljubav i slast čovječanstva: tolik o je o b iln o b io o b d a r e n p r i­
rodnim sposobnostim a ili vještin om ili s r e ć o m d a s t e k n e
opću naklonost, i to još, što je o so b ito tešk o , u v r ije m e sv o je
vlade, jer kao privatnik, pa i on d a kad m u j e o ta c v e ć b io
car, nijepgp pošteđ en od m ržnje, a jo š m a n je o d j a v n o g a p r i­
jekora.
112 Rodio se 30. prosinca zn am en ite g o d in e k a d j e b io u b ije n
Gaj (Kaligula),1 blizu Septizonija,2 u sir o m a šn o j k u ć i, u v r lo
m alenoj i mračnoj sobi, koja se jo š d a n a s p o k a z u je o n a k v a
kakva je bila nekada.
2. Odgojen je na dvoru zajedno s B r ita n ik o m ; o n d je j e i
obrazovan u jednakim naukam a i k od istih u č ite lja . U to je
vrijeme, kažu, Narcis, K laudijev slo b o d n ja k , d o v e o j e d n o g
m etop osk opa3 da prouči ličn e crte B r ita n ik o v e, a o n j e s n a j­
većim pouzdanjem ustvrdio da B ritan ik n e ć e n ik a d a , a li d a
će Tit, koji je stajao u blizini, jed n o m sv a k a k o b iti car. In a č e
su njih dvojica b ili tako pou zd an i prijatelji d a j e o d o tr o v a
od kojega je Britanik um ro (55) Tit ta k o đ er, k oji je u z n je g a
bio za stolom , n avod n o k ušao i d u g o v r e m e n a b io t e š k o b o ­
lestan. Svega se toga Tit kasnije sjećao p a j e B r ita n ik u p o ­
digao zlatni kip u palači i p o sv etio m u d ru gi k o n ja n ič k i o d
bjelokosti, koji se |,o š i danas n o si n a č e lu c ir c e n s k o g a o p h o ­
da, a kod prvog ga je o p h o d a o n sa m o s o b n o p r a tio .
3. Odmah u djetinjstvu p ok azali su se u T ita sjajn i d a r o v i
tijela i duha, koji su se otad a sve v iše i v iše razvijali p o s t e ­
pen o p o godinama: izvan red n o lijep a pojava, u k ojoj j e b ilo
jednako dostojanstva kao i miline; osobita tjelesna snaga,
premda je bio visoka uzrasta, a trbuh mu bio malo izbočen;
neobično pamćenje i lakoća da nauči gotovo sve umjetnosti
rata i mira. U oružju i jahanju bio je vrlo vješt, u latinskom
i grčkom jeziku bio je i u sastavljanju govora i u slaganju pje­
sama tako spretan, da je vrlo lako i improvizirao. Ni u glazbi
nije bio nevješt, jer je pjevao i u kitaru udarao ugodno i
stručno. Od više sam ljudi doznao da je i stenografirati znao
vrlo brzo te se često sa svojim pisarima od igre i šale natje­
cao; znao je oponašati sve rukopise što ih je jednom vidio,
te je često izjavio da bi mogao biti najveći krivotvoritelj.
4. Kao vojnički tribun služio je i u Germaniji i u Britani­
ji, gdje je stekao veliku slavu kao sposoban i jednako nese­
bičan čovjek, kako se to jasno vidi po množini njegovih ki­
pova i poprsja te po natpisima u objema provincijama.
Poslije vojne službe nastupao je kao odvjetnik na Foru­
mu, ali više radi časti nego iz potrebe zvanja. U isto vrijeme
oženio se Arecinom Tertulom, kojoj je otac doduše bio samo
rimski vitez, ali je nekoć bio prefekt pretorijanskih kohora-
ta. Poslije njezine smrti oženio se Marcijom Fumilom, že­
nom iz vrlo ugledne obitelji, ali se od nje rastao kad mu je
rodila kćer.
Poslije kvestorske službe dobio je zapovjedništvo nad
jednom legijom (67) te je pokorio Tariheju i Gamalu, dva
najjača grada u Judeji; u jednoj bitki izgubio je konja pod so­
bom, ali je zajahao na drugoga kojemu je jahač kraj njega u
borbi pao.
5. Kad je kasnije Galba postao carem (68), Tit je bio po­
slan da mu čestita; kuda je god prolazio, svratio je pozornost
ljudi na sebe, jer se vjerovalo da ga je Galba pozvao u Rim
da ga posini. Ali kad je Tit doznao da su u Rimu opet nemiri,
vrati se natrag s puta. Kad je pristupio u proročište Venere
Pafske i zapitao o uspjehu svoga pomorskog putovanja, do­
bio je također potkrepu svoje nade u vlast. Ta mu se nada
naskoro ostvarila. Otac ga je ostavio u Judeji da je pokori
dokraja; tu je kod zadnjeg juriša na Jeruzalem ubio dvanaest
branitelja jednakim brojem strijela. Grad je zauzeo na ro­
đendan svoje kćeri, a vojnici su bili tako veseli i oduševljeni
 da su ga prilikom čestitanja p ozd ravili k a o im p e r a to r a . Kad
se skoro zatim sprem ao na odlazak iz p r o v in c ije , zad ržavali
su ga zaklinjući ga pokorno, ali i s p rijetn jam a, n e k a ili o s­
tane ili neka ih sve skupa sa so b o m p o v e d e . O d a tle s e p o ro ­
dila sumnja da je pokušao o d m etn u ti s e o d o c a i u z e ti kra­
ljevsku vlast na Istoku. Tu je su m n ju jo š p o v e ć a o k ad je na
putu u Aleksandriju prigodom p o sv e te b ik a A p isa k o d M em -
fisa nosio na glavi dijadem; to je d o d u š e b ilo s a s v im p o o b i­
čaju i obredu stare vjerske svečan osti, ali s e n a š lo lju d i koji
su to tumačili drukčije. Stoga se p o ž u r io u Italiju; n a jp rije je
na teretnoj lađi doplovio u Regij, za tim u P u te o le , a o d a n d e
je s najvećom brzinom p o ša o u R im , g d je j e iz n e n a đ e n o m
ocu, da bi ujedno p ob io n eo sn o v a n e g la s in e o s e b i, rekao:
»Tu sam, oče, tu sam!«
6. I od toga vrem ena Tit je b io štedni p o m o ć n ik i d a p a če
zaštitnik očeve vlade.
Proslavio je s ocem trijum f i za jed n o j e s n jim b io ce n z o r
(73), bio mu je kolega i u trib u n sk oj s lu ž b i i s e d a m p u ta u
konzulskoj časti. Preuzeo je g o to v o sv e c a r s k e p o s lo v e , d ik ­
tirao je u očevo im e pism a, sastavljao p r o g la s e , č it a o , što v iše ,
i njegove govore u senatu m jesto k v e sto r a , n a p o k o n j e p r e ­
uzeo dužnost prefekta p retorijan sk e stra že , k o ju s u d o toga
vremena obavljali sam o r im s k i;v itezo v i, a li je p o s t u p a o o d ­
više tiranski i nasilno, jer je sva k o g a k o ji m u j e b i o s u m n ji* |
dao bez oklijevanja pogubiti, p o što j e n a g o v o r io lju d e d a u
kazalištima i po taborim a to b o ž e u im e sv iju tr a ž e k a z n u za
njega. Među njima je bio i A ulo C ecin a , k o n z u la r , k o je g a je*
pozvao na večeru i odm ah ga n a izla zu iz b la g o v a o n ic e d ao
probosti; u tom je slučaju d ak ak o o p a s n o s t s ilila n a žu rb u ,
jer je uhvatio i vlastoručni sastavak g o v o r a š t o g a j e C ecin a
spremio da govori vojnicim a. T im je p o s t u p c im a T it d o d u še
stvorio dosta sigurnosti za b u d u ć n o st, a li j e z a s a d a š n jo s t n a­
vukao na sebe veliku m ržnju, ta k o d a j e t e š k o k o ji v la d a r d o ­
šao na vlast tako ozloglašen i to lik o p r o tiv v o lj e s v ih k a o on-

7. Osim okrutnosti p red b acivali s u m u i r a s k o š n o s t , jer

je do ponoći produljivao pijanke s n a jr a sip n ijim p rijateljim a;
jednako su ga okrivljivali zb o g r a zv ra tn o sti, j e r j e o k o n jega
uvijek bilo raspuštenih dječaka i uškopljenika i jer je bila
poznata njegova žestoka strast prema kraljici Bereniki, kojoj
je, kako se govorilo, obećao i ženidbu. Okrivljivali su ga da
je i pohlepan, jer se znalo da je običavao trgovati sudbenim
presudama svoga oca i tražiti nagradu za sebe. Napokon su
ga sasvim otvoreno smatrali i nazivali drugim Neronom. Ali
taj se glas okrenuo na njegovo dobro i pretvorio se u najve­
će pohvale, jer se kasnije u njega nisu otkrile nikakve mane,
nego naprotiv najveće vrline.
Gozbe što ih je priređivao bile su više ugodne nego rasip-
ne. Za prijatelje je odabrao takve ljude, koje su i carevi po­
slije njega zadržali i osobito ih u svojoj službi upotrebljavali,
jer su njima i državi bili neophodno potrebni. Bereniku je
odmah otpremio iz Rima, protiv svoje i njezine volje. Neke
od svojih najdražih miljenika, premda su bili tako izvrsni
plesači da su kasnije zavladali pozornicom, nije samo pre­
stao obilno podupirati nego ih uopće nije htio gledati u ja­
vnosti.
Nijednom građaninu nije ništa oduzeo; uzdržavao se od
tuđega više nego itko drugi; pa ni dopuštene i uobičajene
darove nije primao. Pa ipak ni za jednim prethodnikom nije
zaostajao darežljivošću. Kad je posvetio amfiteatar (80) i po­
kraj njega brzo sagradio toplice,4 priredio je sjajnu i bogatu
gladijatorsku predstavu. Prikazao je i pomorsku bitku u sta­
roj Naumahiji, i na istom je mjestu također dao gladijator­
sku predstavu i u jedan jedini dan hajku sa pet tisuća zvijeri
svake vrste.
8. Tit je od prirode bio vrlo dobrohotan, pa dok su po
odredbi Tiberijevoj svi carevi poslije njega povlastice što su
ih njihovi prethodnici dali potvrđivali samo u slučaju ako su
ih i sami istim ljudima dali, on je bio prvi car koji je sve
prethodne povlastice potvrdio jednim jedinim ukazom te
nije dopustio da ih od njega mole. Kod ostalih molba s ko­
jima su mu ljudi dolazili držao se čvrsto načela da nikoga ne
otpusti bez nade. Štoviše, kad su ga njegovi pouzdanici upo­
zorili na to da više obećava nego što može ispuniti, rekao je:
»Nitko ne smije poslije razgovora s carem otići žalostan.«

20 - Dvanaest rimskih careva

 Kad se jednom za vrijeme večere sjetio d a čita v d a n n ije n i­
kome iskazao nikakvu m ilost, izrekao j e o n u g la so v itu i s
pravom pohvaljenu riječ: »Prijatelji, izg u b io sa m dan!«
U prvom je redu cijelom n arodu h tio u g o d iti u sv im p ri­
likama s tolikom prijaznošću, da je je d n o m , p r ilik o m ob jave
gladijatorskih igara izjavio da če ih p r ir e d iti n e p o svojoj v o ­
lji, nego po volji gledalaca. I u p ravo je ta k o u č in io . N e sa m o
da im nije odbio nikakve m olbe, n e g o ih j e j o š i s a m p o tic a o
neka traže što hoće. B udući da je sa m p o k a z iv a o o s o b itu
sklonost prema tračkim gladijatorim a, č e s t o s e s n a r o d o m i
riječju i kretnjama šalio kao p rista lica n jih o v , a li j e p rito m
Ostalo neokrnjeno n jegovo carsk o d o s to ja n s tv o i n je g o v a
pravičnost. Da n e bi p ro p u stio n ik ak vu z g o d u z a u g a đ a n je
narodu, znao se katkada u svojim to p lic a m a k u p a ti p u stiv ši
unutra puk.
Za njegove vlade d o g o d ile su s e n e k e s lu č a j n e n e sr e ć e ,
kao na primjer provala V ezuva u K a m p a n iji, p o ž a r u R im u
koji je trajao tri dana i tri n oći, zatim k u g a k a k v e m o ž d a d o ­
tada još nije bilo.5 U tim m n o g im i ta k o v e lik im n e s r e ć a m a
pokazao je Tit ne sam o brigu cara, n e g o i b e s p r im j e r n u lju ­
bav oca, sad tješeći narod u svojim p r o g la sim a , s a d p o m a ž u ­
ći koliko je im ao m ogućnosti. Za u p r a v ite lje u p r u ž a n ju p o ­
moći Kampaniji izabrao je k o ck o m lju d e iz m e đ u k o n zu la ra ;
imutak ljudi koji su poginuli k od p r o v a le V e z u v a a b a štin ik a
nisu imali odredio je za o b n ovu p o s tr a d a lih g r a d o v a . N a k o n
požara u Rimu izjavio je sam o ovo: » P ro p a o sam !« N a to je
odredio da se sav ukras iz n jegovih v ila u p o tr ij e b i z a o b n o v u
javnih zgrada i hram ova, a n ad zor n a d tim r a d o v im a p o v je ­
rio je nekolicini ljudi iz v itešk o g sta leža , d a s e s v e š t o b rže
izvede. Da zaustavi epidem iju k u g e i d a u b la ž i p o s lj e d ic e b o ­
lesti, upotrijebio je svako b o ža n sk o i lju d s k o s r e d s t v o p o k u ­
šavši svaku vrstu žrtava i lijekova.
Među nesrećam a on ih v r e m e n a b ili s u i d o u š n ic i i n jih o ­
vi pomagači, koji su se k o ristili sta r o m s lo b o d o m . N jih j e r e ­
dovito dao na Forum u b ičev im a i to lja g a m a iz b iti i n a p o ­
sljetku ih kroz arenu am fiteatra p r o v e s ti p a d j e lo m ic e k ao
robove prodati, d jelo m ice n a n a jn ez d r a v ije o t o k e p r e v e s ti.
Da b i i za b u d u ćn o st jed n o m zauvijek o n em o g u ćio takve lju­
de, o d red io je, izm eđ u ostaloga, da se o istoj stvari n e m ože
vo d iti p a rn ica p ozivan jem n a v iše zakona i d a se n e m o že v o ­
d iti istraga o p ravn om položaju kojega p ok ojn ik a6 kad p ro­
đ e sta n o v it broj godina.
9. S lu žb u v rh o v n o g sv ećen ik a prih vatio je, kako je sam
izjavio, sa m o zato d a m o že sačuvati čiste ruke. I od ržao je ri­
ječ. P oslije to g a nije d ao n ik o ga p ogu b iti n iti je od o b rio čije
sm a k n u će, p rem d a je k atk ad a b ilo razloga za takvu kaznu,
n e g o se sa m o zaklinjao: »Radije ću p ogin u ti n eg o k oga p o ­
gubiti!« D va čovjek a p atricijsk og rod a kojim a je b ilo dokaza­
n o d a teže za ca rsk o m v la šć u sa m o je o p o m e n u o n ek a se
to g a o k a n e, d o k a zu ju ći im d a carsk u vlast daje su d b in a, i
o b eća v a ju ći im d a ć e im d a ti sv e što o sim toga žele. I od m ah
j e k m ajci je d n o g a o d njih, k oja je b ila d alek o o d R im a, p o ­
s la o sv o je g la sn ik e d a joj zabrinutoj jave d a joj je sin izvan
o p a sn o sti, a n jih je d v o jicu n e sa m o p ozvao n a v ečer u u kru­
g u prijatelja, n e g o ih je i su trad an n a gladijatorskoj p red sta­
vi n a m jerice p o sa d io u svojoj b lizin i i d ao im d a i o n i o g le­
d aju oru žje b o r a c a k o je je n jem u b ilo d o n e se n o n a ogled .
P rip o v ijed a se ta k o đ e r d a je sazn ao h o r o sk o p jed n o g a i dru­
g o g a te d a je u stv rd io d a im o b o jic i prijeti p o g ib a o , ali isto m
k a sn ije i o d n e k o g a d ru goga. I ta k o s e d o g o d ilo .
K ad m u n jeg o v b ra t n ije p resta o rad iti o glavi, n e g o je go ­
to v o sa sv im o tv o r e n o b u n io v o jsk e i p o k u ša v a o bijeg, Tit se
n ije m o g a o o d lu č iti n i d a g a u b ije n i d a ga p rogn a, p a n i d a
ga s k in e s ča sti, n e g o g a je, k ao o d p rv o g a d an a svoje vlad e,
i d a lje p rizn a v a o su v la d a r o m i n asljed n ik om ; sa m o k atk ad a
ga je n a sa m o m o lio « i zak lin jao, liju ći su ze, n ek a v eć jed n o m
p o č n e b ra tsk u lju b a v u zv ra ćati ljubavlju.
10. U sred tih p rilik a z a te č e ga sm rt,7 n a v e ć u n e sr e ć u za
č o v je č a n stv o n e g o za n jega. K ad su b ile d o v r še n e p red stave,
n a kraju k o jih j e o n p r e d n a r o d o m g ork o p lak ao, p o ša o j e u
S a b in sk u zem lju , j o š ža lo sn iji š to m u je k od žrtvovan ja p o ­
b je g la žrtv en a živ o tin ja i š to je za v ed ra n e b a zagrm jelo. O d­
m a h k o d p r v o g p r e n o ć iš ta u h v a tila ga je grozn ica, ali s e o n
o d a n d e d a lje d a o n o siti u n o siljci, a p rito m je, kažu, razm a-
 knuo zastore, pogledao prem a n eb u i g o r k o s e p o tu žio : »N i­
sam zaslužio da m i se oduzim a život, je r n e m a n ije d n o g čin a
zbog kojega bih s e m orao kajati, izu zev ši j e d n o g jed in o g .«
Kakav je to čin bio, niti je on sam tada rek a o , n iti b i s e itk o
m ogao lako dosjetiti. N eki n aslu ću ju d a s e sje tio o d n o ša ja
što ga je im ao sa žen om svoga brata. Ali D o m ic ija s e n a jsv e ­
tije zaklinjala da takvog od n ošaja n ije u o p ć e b ilo , a o n a to n e
bi poricala, da ga je bilo, n eg o bi se d a p a č e t im e d ič ila , jer
je to najsprem nije radila u svim svojim sr a m o ta m a .
11. Umro je u istoj vili k ao i n je g o v o ta c , 13. r u jn a (81),
dvije godine, dva m jeseca i d v a d eset d a n a o t k a k o j e n a slije ­
dio svoga oca, a u četrd eset i drugoj g o d in i ž iv o ta . K a d s e ta
vijest pronijela, svi su javn o žalili k a o d a j e s v a k o g a z a d e s ila
žalost u njegovoj kući; sen a t se strča o p r e m a v ij e ć n ic i n e č e ­
kajući da p roglasom b u d e sazvan; vrata v ij e ć n ic e b ila s u jo š
zaključana, a kad su se otvorila, s e n a t j e p o k o jn ik u iz r e k a o
tolike zahvale i ob a su o ga to lik im p o h v a la m a , k o lik e m u n i­
kada nije iskazao za života i d o k je b io s n jim a .
 D o m icija n

1. Domicijan se rodio 24. listopada one godine kad mu je

otac bio imenovan konzulom te je slijedeći mjesec imao na­
stupiti službu (51), i to u šestom gradskom rajonu, u četvrti
»K punskoj jabuci«, u kući koju je sam kasnije pretvorio u
hram Flavijevskog roda. Dječačke je i prve mladenačke go­
dine, kažu, proživio u takvoj oskudici i sramoti da nije imao
nijedne srebrne posude za upotrebu. Isto je tako dovoljno
poznato da je Klodije Polion, čovjek pretorskoga položaja,
protiv kojega je uperena Neronova pjesma Ćoro, sačuvao
njegovo vlastoručno pismo, i katkada ga pokazivao, u koje­
mu mu Domicijan obećava jednu noć. Bilo je također ljudi
koji su tvrdili da je Domicijana zlorabio i njegov kasniji na­
sljednik Nerva. U ratu s Vitelijem pobjegao je na Kapitol sa
stricem Sabinom i s jednim dijelom četa koje su bile u
Rimu, ali kad su protivnici provalili na Kapitol i hram počeo
gorjeti, prenoćio je potajno kod hramskog čuvara, a ujutro
je, preodjeven u odijelo Izidina svećenika i pomiješan sa
službenicima toga šarolikog praznovjerja, pobjegao preko
Tibera samo s jednim pratiocem k majci jednoga svoga suu-
čenika. Ondje se tako dobro krio da ga uhode koji su ga u
stopu slijedili nisu uza sva traženja mogli pronaći. Istom po­
slije pobjede svoga oca izišao je iz skrovišta te je, pozdrav­
ljen kao Cezar, preuzeo službu gradskog pretora s konzul­
skom vlašću, ali samo u naslovu, jer je sudbeni posao prenio
na svoga prvoga kolegu; inače je svu moć svoga položaja
tako samovoljno upotrebljavao da je već tada pokazivao ka­
kav će biti u budućnosti. Da ne nabrajam pojedine slučajeve,
zaveo je žene mnogih ljudi, a Domiciju Longinu, koja je bila
 udata za Elija Lamiju, u zeo je dap ače se b i za žen u ; j e d n o g j e ­
dinog dana razdijelio je p rek o d vad eset slu žb a za R im i p r o ­
vincije; zato je Vespazijan više p u ta izjavio: »Č u d im s e d a i
m eni ne šalje nasljednika!«
2. Z apočeo je i vojni p o h o d n a G aliju i G e r m a n iju ,1 b e z
ikakve p otreb e i p ro tiv savjeta o č e v ih p rija telja , s a m o za to
da bi m oću i u g led o m d o stig a o brata. Z ato j e d o b i o u k o r
od oca, i da bi se što b o lje sjeća o sv o jih g o d in a i s v o g a p o ­
ložaja, m orao je otada stan ovati z a jed n o s o c e m ; s v e č a n u
nosiljku očevu i bratovu, k ad g o d su iz la z ili, m o r a o j e s li­
jed iti u običnoj n osiljci, a n jih ov tr iju m f n a d Ž id o v im a p r a ­
tio je sam o jašu ći na b ijelo m k on ju . Š to v iš e , o d š e s t sv o jih
k onzulata vršio je sa m o jed a n k a o r e d o v it i k o n z u l, a i taj
sam o zato jer je njegov brat o d s t u p io i p o d u p r o n je g o v u
kandidaturu.
Dom icijan je i sam upravo d iv n o g lu m io č e d n o s t , a u p r ­
vom redu sk lon ost p rem a p jesn ištvu , k o je m u j e i p r ije b ilo
p otp u n o tuđe, a i kasnije ga j e p rezre o i o d b a c io ; n o s a d a j e
dapače javno čitao svoje stih o v e.2 U za s v e to , k a d j e p a r tsk i
kralj V ologez protiv A lana zatražio p o m o ć n ih č e t a i j e d n o g
sina Vespazijanova za zapovjednika, D o m ic ija n j e u p e o s v e
sile da upravo o n b u d e p o slan , a k ad s e stv a r iz ja lo v ila , p o k u ­
šao je druge kraljeve n a Istok u d a ro v im a i o b e ć a n j im a sk lo -
nuti neka istu p e s istim zahtjevom .
Kad m u je o ta c um ro, d u go s e k o le b a o b i li v o j n ic im a
o b ećao dvostruki n o v ča n i dar, i n ik a d a s e n ije u s t r u č a v a o ja ­
vn o govoriti da ga je o ta c o d r e d io za su v la d a r a , a li d a s e
oporuka krivotvorila. I otada n ije p r e s ta o p o s ta v lja ti z a s je d e
bratu, tajno i javno, sv e d o k Tita n ije z g r a b ila t e š k a b o le s t;
i tada je, jo š prije n eg o je Tit izd a h n u o , z a p o v je d io d a g a o s ­
tave sam a, k ao d a je mrtav; a k ad je u m r o , n ije m u is k a z a o
nikakve p o ča sti o sim a p o teo ze, a č e s t o g a j e n a p r o tiv p o g r-
d io d voličn im riječim a u g o v o rim a i p r o g la sim a .
3. N a p o četk u svoje v la d e o b ič a v a o s e D o m ic ija n sv a k i
dan p o n ek o lik o sati p o v u ći u sv o je o d a je , g d je n ije n iš t a
d rugo radio n eg o hvatao m u h e i n a b a d a o ih n a o š t r o z a š ilje ­
n u pisaljku. Zato je V ib ije K risp o n a n e č ij e p ita n je im a li
koga s carem u sobi prilično duhovito odgovorio: »Nema ni
muhe.« Svoju ženu Domiciju, s kojom je za drugoga svoga
konzulata imao sina, ali ga je u drugoj godini svoje vlade iz­
gubio,3pozdravio je kao Augustu. Kad se ona kasnije smrtno
zaljubila u glumca Parisa, odbacio ju je, ali mu je za kratko
vrijeme dosadila rastava te ju je doveo natrag, tobože na
opći zahtjev naroda.
U upravi države bio je jedno vrijeme vrlo nepostojan, jer
su se u njemu podjednako miješale mane i vrline, dok napo­
kon nije i vrline pretvorio u mane. Koliko se smije nagađati,
bio je protiv svoje prirodne sklonosti zbog oskudice grabež­
ljiv, a zbog straha krvoločan.
4. Predstave je uvijek priređivao veličanstvene i skupe, i
to ne samo u Amfiteatru nego i u Cirku, gdje je, osim uobi­
čajenih utrka dvoprega i četveroprega, priredio i dvije bitke,
jednu konjaničku i jednu pješačku; u Amfiteatru je priredio
i pomorsku bitku. Borbe sa zvijerima i gladijatorske pred­
stave priređivao je i. noću uz mnoštvo svjetiljaka, i to ne
samo borbe muškaraca, nego i žena. Osim toga prisustvovao
je i predstavama koje su davali kvestori - te su predstave ne­
koć bile ukinute, a on ih je ponovo uveo - i pri tome je uvi­
jek dopuštao narodu da iz njegove gladijatorske družine iz-
moli po dva para gladijatora, pa ih je dao uvesti na kraju pri­
redbe sa svim dvorskim sjajem. Kod svake gladijatorske
predstave stajao mu je do nogu patuljak u grimizu s malom
i nakaznom glavom, s kojim je vrlo mnogo razgovarao, kat­
kada i o ozbiljnim stvarima. Svakako se jednom čulo kako
ga pita da li zna zašto mu se prilikom posljednjih imenova­
nja svidjelo da za prefekta Egipta postavi Metija Rufa. Davao
je i pomorske bitke, gdje su nastupale malone prave morna­
rice, a u tu je svrhu u blizini Tibera dao iskopati jezero i
okružiti ga redovima klupa; usprkos najjačem pljusku gle­
dao je tu predstavu do kraja.
Priredio je i Stoljetne igre, izračunavši vrijeme ne od go­
dine kad ih je posljednji put priredio Klaudije, nego od go­
dine kad ih je nekoć priredio August.4 Za tih je igara na dan
 utrka u Cirku, d a b i se što la k še m o g lo iz v e sti s to trk a, svak u
trku sk ratio o d se d a m k ru gova n a p et.
U stan ovio je i tro stru k o n atjecan je u č a st J u p ite r u K ap i-
to lsk o m svak e p ete g od in e: m u zičk o, trk a čk o i g im n a s tič k o ,
i to sa zn a tn o v ećim b rojem n agrad a n e g o š t o s e sa d a daju.
N atjecali su s e n a im e i p isc i p ro zn ih sa sta v a k a n a g r č k o m i
la tin sk o m jezik u ,5 a o sim k itaraša-pjevača jo š i k o r sk i k itara-
ši i nijem i kitaraši, a n a trk alištu su s e ta k o đ e r u tr k iv a le i
djevojke. N atjecanju je p red sjed a o D o m icija n u g r č k im s a n ­
dalam a i ogrn u t g rim izn om to g o m p o g r č k o m k ro ju , a n a
glavi je n o sio zlatan vijen ac sa slik o m Ju p iter a , J u n o n e i Mi-
nerve; d o njega je sjed io Ju p iterov sv e ć e n ik i z b o r flavijev-
sk ih sv ećen ik a u jed nak oj od jeći, sa m o š to j e n a n jih o v im v i­
jen cim a b ila i careva slika. S v etk o v a o j e n a d a lje n a s v o m a l­
b an sk om im anju svak e g o d in e K v in k v a tre u č a s t M in erv e;
toj je b o žici u ča st v eć prije u r e d io p o s e b n i s v e ć e n ič k i zb o r,
iz k ojega su se k o ck o m birali Koji ć e u p r a v lja ti sv e tk o -
vin o m i priređivati sjajne b o r b e sa z v ije r im a i k a z a lišn e
p red stave, a o sim to g a natjecan ja g o v o r n ik a i p je sn ik a .
N o vča n e je darove d ijelio n a ro d u tri p u ta , sv a k i p u t p o
tri sto tin e sestercija p o o so b i, a g le d a o c im a g la d ija to r s k e
p red stave d ao je o b iln u g ozb u n a s v e tk o v in u S e d a m b r e ž u ­
ljaka,6 p rito m je sen a to rim a i v ite z o v im a p o d ije lio v e lik e k o ­
šare s hranom , a n a ro d u m an je k o ša r ic e s a s m o k o m , a z a tim
je prvi p o č e o jesti. S lijed eći d an ra za su o j e d o z n a k e za s v a ­
kovrsn e darove, a kak o je veći d io d o zn a k a p o p a d a o u r e d o ­
v e naroda, ob javio je d a ć e jo š p o p e d e s e t d o z n a k a b a c iti u
p o jed in e o d jele v itešk o g a i se n a to r sk o g sta leža .
5. V elik broj v eliča n stv en ih zgrad a k o je j e u n iš t io p o ža r,
dao je o b n o v iti (82), m eđ u o sta lim a i K a p ito l, k oji je p o n o v o
b io izgorio; ali n a sv e je zgrade d a o sta v iti sa m o s v o je im e
n e sp om in ju ći prvoga graditelja. N o v o p a k š t o je sa g r a d io
b io je hram n a K ap itolu u ča st Ju p iteru Č u varu i tr g k o ji se
sada zo v e N ervin, isto tak o h ram fla v ijev sk o g r o d a , za tim
Stadion, O deon i n a p o k o n N aum ahiju; n je z in im s e k a m e ­
njem p o slije o b n o v io V elik i cirk k ad su m u s o b je str a n e iz­
gorjeli pokrajni zidovi.
 6. Poveo je nekoliko vojnih pohoda, nešto iz vlastite po­
bude, a nešto od nužde; iz vlastite pobude vojnu protiv Ha-
ćana (84), a od nužde jednu vojnu protiv Sarmata, pošto mu
je ondje izginula jedna legija zajedno s legatom, i dvije protiv
Dačana: prvu, pošto mu je bio poražen konzular Opije Sa­
bin, a drugu poslije poraza Komelija Fuska, prefekta preto-
rijanskih kohorata, kojemu je bio povjerio vrhovno zapo­
vjedništvo u tom ratu. Nad Haćanima i Dačanima proslavio
je poslije promjenljivih bojeva dvostruki trijumf, a nakon
pobjede nad Sarmatima samo je posvetio lovorov vijenac Ju­
piteru Kapitolskom.
G rađ an sk i rat što ga j e p o k ren u o L ucije A ntonije, n a­
m jesn ik G orn je G erm an ije, sv r šio je b e z o so b n o g su d jelova­
nja n e k im sr e tn im č u d o m , jer je u p ravo u ča su o d lu č n e b o r­
b e iz n e n a d a p u k a o le d n a Rajni i zau stavio b arb arsk e č e te
k o je m h tjele p rijeći k A n ton iju (88). O toj p o b jed i d ozn ao
je D o m icija n p rije p o zn a m en jim a n e g o p o vijestim a, jer je
u p r a v o n a d a n k a d s e v o d ila o d lu č n a b itk a jed a n v elik i o rao
k r ilim a o b u jm io n je g o v k ip u R im u i v e s e lo zak lik tao. M alo
iza to g a p r o n io se g la s d a je A n ton ije u b ijen , i to tak o u p o r­
n o d a s u m n o g i lju d i tv rd ili d a s u v id jeli i n jegovu glavu d o ­
n e s e n u u R im .

7. D o m ic ija n j e t a k o đ e r u v e o m n o g e p r o m je n e u ja v ­
n o m ž iv o tu . U k in u o j e r a z d io b u h r a n e u k o ša r ic a m a , a p o ­
n o v o u v e o o b ič a j d a v a n ja p r a v ih g o zb a . P rijašn jim č e tir i­
m a str a n k a m a u C irk u d o d a o j e d v ije n o v e: »zlatn u« i »gri­
m iz n u « . P a n t o m im im a je z a b r a n io n a stu p a ti n a ja v n o j p o ­
z o r n ic i, a li im j e d a o p r a v o d a p o k a z u ju sv o ju v je štin u p o
p r iv a tn im k u ć a m a . Z a b r a n io j e k a strira ti m u š k a r c e , a s n i­
z io c ij e n e u š k o p lj e n ik a k o ji s u s e j o š n a la z ili u tr g o v a c a
r o b lje m . K a d j e j e d n e g o d in e u r o d ilo o b iln o v in a , a n a s tu ­
p ila o s k u d ic a žita , d o š a o je d o u v je r e n ja d a s e z b o g p r e v e ­
lik o g n a sto ja n ja o k o v in o g r a d a z a n e m a r u ju o r a n ic e , p a je
iz d a o p r o g la s d a n itk o u Ita liji n e sm ije z a s a d iti n o v i v i­
n o g r a d , a u p r o v in c ija m a d a s e im a ju v in o g r a d i p o s j e ć i i
d a s e s m ij e o s t a v it i n a jv iš e p o lo v ic a . A li tu n a r e d b u n ije
d o k r a ja p r o v e o .
 N ek e je n ajviše p oložaje n a d voru p o ra zd a v a o slo b o d n ja ­
cim a i rim skim vitezo v im a.7 Z abranio j e d a s e p o d v ije legije
sjed in e u jed an tabor, i n ijedan vojnik n ije s m io im a ti u le-
gijskoj blagajni u lo žen o v iše o d tisu ću se stercija , je r s e p o k a ­
zalo da s e Lucije A ntonije, koji j e u je d n o m z im s k o m ta b o r u
sa dvije legije sp rem a o ustanak, p o u zd a v a o u u s p je h i zb o g
v elik e sv o te u lo žen o g n ovca. V ojsci je D o m icija n d a o jo š i
četvrtu plaću, svak om v ojnik u p o tri zla tn ik a n a g o d in u .
8. S u d ove je v o d io savjesn o i rev n o , n a jč e šć e ta k o đ e r n a
F orum u p red trib u n a lo m u izv a n red n im sje d n ic a m a . P o n i­
štio je pristran e p resu d e cen tu m v ira tsk o g su d a . V iše p u ta je
o p o m e n u o rek u p era to re8 d a se u sv o jim p a r n ic a m a n e daju
zavesti n ed ok azan im u p o rn im tvrdnjam a. S u c e k oji su se
dali p o d m ititi u k o rio je zajed n o s čita v im z b o r o m k o je m u
pripadaju. N agovorio je p u čk e trib u n e d a o p tu ž e n e k o g šk r­
tog ed ila zb o g p ron evjeren ja i d a zatraže o d se n a ta istra g u
p rotiv njega. I čin o v n ik e u R im u i n a m je sn ik e u p r o v in c ija ­
m a držao je s to lik o m b rigom n a u zd i, d a n ik a d a n is u b ili
skrom niji n i pravedniji n eg o u to v rijem e, d o k s m o p o slije
n jegove vlad e vidjeli m n o g e o d n jih o p tu ž e n e za sv a k o ja k e
p restu p k e. P ošto je k ao cen zo r (83) p o d u z e o d a p o p r a v i ja ­
vni m oral, u k in u o je slo b o d u d a svatk o u k a z a lištu s m ije sje­
sti u red o v e vitezova. P ogrd ne sp ise, k oji su s e j a v n o p r o š i­
rili, a u kojim a su b ili n ap ad aji n a n a ju g led n ije m u ž e v e i
žen e, d a o je u n ištiti, a n jih ove a u to re k a zn iti ja v n im u k o r o m .
N ek oga čovjek a k v esto rsk og p oložaja iz b a c io j e iz se n a ta jer
se govo rilo da je strastven i p a n to m im i p le sa č . O z lo g la še n im
žen am a o d u zeo je pravo d a se slu že n o siljk o m i d a p rim a ju
za p ise u o p o ru k a m a ili b aštin e. Jed n o g r im sk o g v ite z a izb ri­
sa o je iz im en ik a su d a ca što se p o n o v o o ž e n io ž e n o m k oju
je b io o tp u stio i zagrozio joj se o p tu ž b o m z b o g p relju b a . N e ­
k olik o je sen a to ra i vitezo va o su d io p o S k a n tin ije v u za k o ­
n u .9 V estalin k e k oje su p rek ršile zavjet d je v iča n stv a , n a što
njegov otac i brat n isu pazili, k ažnjavao je r a z lič ito i stro g o ,
i to za prijašnje p rek ršaje jed n o sta v n o m sm r tn o m k a zn o m ,
a za kasnije p restu p k e k azn om p o o b iča ju p r e d a k a .10 T ak o
je sestra m a O kulatam a i tak ođ er V aron ili d o p u s tio d a s lo ­
b o d n o izab eru n a čin sm rti, a n jih ove je z a v o d n ik e p r o g n a o ,
a li K o m e liju , v r h o v n u d je v icu , k oja je n e k o ć b ila o s lo b o đ e ­
n a, a z a tim n a k o n d u g a v r e m e n a p o n o v o o p tu ž e n a i k rivn ja
joj d o k a za n a , d a o j e ž iv u za k o p a ti, a n je zin e z a v o d n ik e n a
K o m ic iju d o sm rti iz b ič e v a ti, iz u z e v ši sa m o j e d n o g čo v je k a
p r e to r s k o g a p o lo ža ja , k o je g a je p o m ilo v a o n a k a zn u iz g o n a
je r j e p r iz n a o sv o ju k riv n ju d o k je stvar jo š b ila n eo b ja šn je -
n a, a istr a g e i m u č e n ja o s ta le b e z u čin k a . I d a n e b i k o je s v e ­
to g r đ e o s t a lo b e z k a zn e, d a o je g r o b n i s p o m e n ik š to ga je
n je g o v slo b o d n ja k s v o m e sin u p o d ig a o o d k a m e n ja k o je je
b ilo o d r e đ e n o za h r a m J u p iter a K a p ito lsk o g , p o v o jn ic im a
sr u šiti, a k o s ti i p e p e o iz n je g a b a c iti u m o re.

9. U p o č e t k u j e D o m ic ija n o sje ć a o to lik u o d v r a tn o st o d

sv a k o g a k r v o p r o lić a d a j e je d n o m , j o š u o d su tn o sti o čev o j,
o d lu č io iz d a ti p r o g la s d a s e n e sm iju žrtvovati g o v ed a , sje ­
tiv š i s e V e r g ilije v a stiha:

»Dok s e fo š bezbožni rod pogostio juncima rdje.«n

I s to ta k o n ije k a o p r iv a tn ik n ik a d a , a k a o c a r d u g o v re­
m e n a p o k a z iv a o g o to v o n ik a k v e zn a k o v e p o h le p e i la k o m o ­
sti, n e g o je, n a p r o tiv , č e s t o p r u ž io ja k e d o k a z e n e sa m o n e ­
s e b ič n o s ti, n e g o i d a režljiv o sti. S v e j e sv o je p rijatelje n ajb o­
ga tije o b d a r iv a o , a n a jv iše ih j e i n ajozb iljn ije o p o m in ja o
n e k a n iš ta n e r a d e k a o šk r tic e . B a š tin e k o je su m u ostavljali
lju d i s d je c o m n ije h tio p rim iti. P o n iš tio j e ta k o đ e r za p is u
o p o r u c i R u stija C e p io n a , k o ji j e o d r e d io d a n je g o v b a štin ik
im a sv a k e g o d in e se n a to r im a n a u la sk u u v ijećn icu d ati sta ­
n o v itu s v o tu p o osolbi. O p tu ž e n ik e k o jih su im e n a d u lje o d
p e t g o d in a b ila iz v je še n a p r e d d rža v n o m b la g a jn o m sv e j e
z a je d n o o s lo b o d io d a lje g p r o g o n a , a d o p u stio j e d a s e m o g u
p o n o v o o p tu ž iti s a m o u r o k u o d je d n e g o d in e, i to p o d u v ­
j e to m d a tu žitelj, a k o izg u b i p a rn icu , b u d e k ažn jen p ro g o n ­
stv o m . K v e s to r s k e j e p isa re , k oji s u s e b a v ili trg o v in o m p o
n a v ic i, a li p r o tiv K lo d ije v a za k o n a , p o m ilo v a o za p r o šle pre-
stu p k e . K o m a d e z e m ljišta k o ji šu tu i ta m o p r e o sta li p o slije
r a z d io b e p o lja v e te r a n im a p r e p u stio j e starim p o sje d n ic im a
n a te m e lju p ra v a za sta rjelo sti. K rive o p tu ž b e k o d ca rsk e b la ­
g a jn e d o k ra jč io j e tim e d a j e o d r e d io v e lik e k azn e za la žn e
 tužitelje. A bila je p roširen a i n jegova izreka: »Car k oji ne
kažnjava doušnike izaziva ih!«
10. M eđutim, ni u b lagosti ni u n e s e b ič n o s ti n ije trajno
ostao, ali je ipak m n o g o brže zap ao u o k r u tn o s t n e g o u la­
kom ost. Tako je, na prim jer, jed n o g u č e n ik a p a n to m im a Pa-
risa, koji je jo š b io m aloljetan i o sim to g a te š k o b o le sta n , d ao
ubiti što je vještinom i izgled om b io slič a n s v o m e učitelju;
isto je tako dao ubiti H erm ogen a iz Tarza z b o g n e k ih aluzija
u njegovoj povijesti, a uz to je d ao p rib iti n a k riž i p rep isi-
vače koji su je prepisali. N ek oga je o c a o b ite lji k o ji je za je d ­
nog tračkog gladijatora rekao d a je d o d u še d o r a sta o m u rm i-
lonu, ali nije d orastao p riređ ivaču igara,12 d a o d o v u ć i iz g le ­
dališta u arenu i baciti ga p red p se o b je siv ši m u p lo č ic u s
ovim natpisom: »Pristaša T račana koji je o p a k o go v o rio .«

V iše je senatora d ao p ogu b iti, m e đ u n jim a i n e k o lik o

konzulara: od njih je Civiku C erealisa, d o k je jo š b io p r o k o n ­
zul u Aziji, a Salvidijena O rfita i A cilija G la b rio n a , k o ji s u ži­
vjeli u progonstvu, dao p ogu b iti p o d iz lik o m d a sn u ju p r e ­
vrat; ostale je p ogu b io iz najn eznatn ijih razloga. T a k o je , n a
primjer, Elija Lamiju d ao p o g u b iti z b o g d v o lič n ih d o d u še ,
ali starih i n edužnih šala, što je, k ad m u je D o m ic ija n o d v e o
ženu, n ek om e koji je hvalio n jegov g las rek ao: »U zd ržavam
se!« i što je caru Titu, kad g a j e p o tic a o d a se d ru g i p u t o žen i,
odgovorio: »Možda se i ti želiš o žen iti? « 13 S alvija K o k ceja n a
dao je pogubiti što je slavio ro đ en d a n sv o g a strica , c a ra Oto-
na; Metija Pompuzijana, što se o p ć e n ito g o v o r ilo d a m u h o ­
roskop proriče carsku vlast i što je u v ijek sa s o b o m n o s io
kartu svijeta na pergam en i i govore k raljeva i v o jsk o v o đ a iz
Tita U vija i što je svojim rob ovim a n a d je n u o im e n a M agon
i Hanibal; Salustija Lukula, legata u B ritan iji, š t o j e d o p u s tio
da se su lice n o v o g o b lik a nazivaju »lukulke«; Ju n ija R u stik a,
što je izdao p oh valni sp is u čast P eta T razeje i H e lv id ija Pri-
ska i nazvao ih najčasnijim m uževim a; p r ilik o m t e p a rn ice
p rognao je D om icijan sve filozofe iz R im a i Italije. N a d a lje je
pogu b io i H elvidija, sina, ok rivivši ga d a je u n e k o m k azali­
šn o m zaglavku p o d m a sk om Parisa i E n o n e 14 c ilja o n a n je­
govu rastavu sa ženom ; Flavija S ab ina, je d n o g a o d svojih
dvaju bratića, što ga je na dan konzularnih izbora, kad je bio
izabran za konzula, glasnik zabunom oglasio pred narodom
ne kao konzula, nego kao imperatora.
Ali mnogo krvoločniji postao je Domicijan poslije pobje­
de u građanskom ratu.16 Mnoge pristalice protivne stranke
podvrgao je novoj vrsti istražnog mučenja, da nađe još ne­
poznate sukrivce: dao im je vatrom paliti stidne dijelove, a
nekima i ruke odsjeći. Dovoljno je također potvrđeno da je
samo dvojicu od poznatijih protivnika pomilovao, jednog tri­
buna iz senatorskog staleža i jednog centuriona; oni su, da
bi što lakše pokazali svoju nedužnost, dokazali da su odani
neprirodnoj požudi i da zbog toga nisu ni vojskovođi ni voj­
nicima mogli ništa značiti.
11. Njegova okrutnost bila je ne samo velika, nego i pod­
mukla i puna iznenađenja. Džin prije nego je svoga blagajni­
ka dao pribiti na križ, pozvao ga je k sebi u spavaonicu, pri­
silio ga da sjedne do njega na krevet i otpustio ga od sebe
u potpunoj sigurnosti i raspoloženju, štoviše, počastio ga je ^17
i time da mu je poslao jela od svoje večere. Konzularu Are-
cinu Klementu, jednome od svojih pouzdanika i uhoda, iska­
zivao je u vrijeme kad ga je namjeravao osuditi na smrt je­
dnaku ili još veću milost, dok nije napokon, kad se jednom
zajedno s njim u istoj nosiljci dao nositi i opazio njegova tu­
žitelja, zapitao: »Hoćeš li da ovoga lopovskog roba sutra sa­
slušamo?«
Da bi što bestidnije zlorabio ljudsku strpljivost, nije nika­
da nijednu od strožih presuda proglasio bez uvodnog govo­
ra o blagosti, tako da je najsigurniji znak okrutnog završetka
bio blagi uvod njegova govora. Jednom je nekoliko ljudi koji
su bili optuženi za uvredu veličanstva dao dovesti u senat i
kao uvod rekao: »Danas ću vidjeti koliko sam drag senatu!«
Tom je izjavom lako postigao da su krivci bili osuđeni na
smrt još »po običaju predaka«.16 Nato se prestrašio grozne
kazne, pa da odvrati mržnju od sebe, prosvjedovao je ovim
riječima - neće, naime, biti na odmet čuti upravo njegove ri­
ječi: - »Dopustite, sabrani oci, da od vaše ljubavi prema
meni izmolim, što znam da ću izmoliti, da osuđenicima mi-
 lo stiv o d o p u stite d a s lo b o d n o iza b eru v r stu sm rti. T ak o ćete,
n aim e, p o šted jeti sv o je o či, i svi ć e sh v a titi d a sa m ja p r isu ­
stvovao senatskoj sjed n ici.«
12. K ad su D o m icija n a isc r p li tr o šk o v i o k o ja v n ih grad ­
nja i igara te p o v išic a v o jn ičk e p la će, p o k u š a o j e n a jp rije sn i­
ziti tro šk o v e za stajaću vojsk u sm a n ju ju ći b ro j v o jn ik a . Ali
kad je v id io d a s e tim e izlo žio n a p a d a jim a b a r b a r a i je d n a k o
o sta o u novčan oj o sk u d ici, p o č e o je b e z o b z ir n o p lja č k a ti n a
sv e m o g u ć e n a čin e. Im u tak živ ih i m r tv ih p lije n io s e u v ijek
i p o sv u d a n a svačiju tu žb u i z b o g b ilo k a k v e k riv n je . D o v o lj­
n o je b ilo d a se n a v e d e k ak av g o d č in ili r ije č p r o tiv ca r sk o g
v eličan stva. P lijen ile su s e b a štin e s a s v im t u đ ih lju d i a k o se
sam o jed a n čo v jek n a ša o k oji b i izjavio d a je o d p o k o jn ik a
za njegova života č u o d a m u j e c a r b a štin ik . N a d a s v e o štr o
utjerivao se žid o v sk i p orez; p r e d a v a li su s e s u d u j e d n a k o o n i
koji se n isu p rizn avali Ž id ovim a, a li su ž iv je li p o ž id o v s k im
prop isim a, kao i o n i koji su zatajili p o d r ije tlo t e n is u p la tili
danak n a m etn u t n jih o v u n a r o d u .17 S je ć a m s e d a s a m k a o
m ladić p risu stv o v a o p rizoru k ad je b la g a jn ik p r e d m n o g o ­
b rojnim v ijećem p reg led a v a o sta rca o d d e v e d e s e t g o d in a d a
li je obrezan.
Od m la d o sti b io je D o m ic ija n v r lo n e p r ij a z n e ć u d i, š t o ­
v iše , n a d u t i n e u m je r e n u r ije č im a i d je lim a . K a d s e C en i-
da, lju b a v n ica n je g o v a o c a , v r a tila iz I s t r e i p o o b ič a j u ga
h tjela p o lju b iti, p r u ž io joj je r u k u n a p o lju b a c . L ju te ć i s e
što zet n je g o v a b ra ta ta k o đ e r im a s lu g e o d j e v e n e u b ije lo ,
p o v ik a o je:

»Nije mriogovlađe dobro /«18

13. K ad je d o ša o n a vlast, n ije s e u s tr u č a v a o d a s e u s e ­
n a tu h vali k a k o je o n d a o v la st i s v o m o c u i s v o m b ra tu , a
o n i d a s u m u je sa m o vratili; a k a d s e p o n o v o o ž e n io ž e n o m
s k o jo m se b io rasta o , izd a o je p r o g la s d a ju j e p o z v a o n atrag
n a svoj b o ža n sk i ležaj. T ak ođ er je r a d o č u o k a k o n a r o d u
am fiteatru n a d a n v e lik e g o z b e k liče: »Ž ivio n a š g o s p o d in i
g o sp ođ a!«19 Š to v iše, k a d su ga p r ig o d o m n a tje c a n ja u ča st
Ju p iteru K a p ito lsk o m sv i p r isu tn i je d n o g la s n o m o lili d a Pal-
furija Suru, k o ji je n e k o ć b io iz b a č e n iz s e n a ta , a s a d a j e u
n a tjeca n ju g o v o r n ik a d o b io p o b je d n i vijen ac, p o n o v o p r im i
u se n a t, n ije ih D o m ic ija n sm a tra o d o sto jn im a n i d a im o d ­
g o v o r i, n e g o j e s a m o p r e k o g la sn ik a z a p o v jed io d a šu te . Je­
d n a k u je o b ije st p o k a z a o k a d je u im e sv o jih b la g a jn ik a d ik ­
tir a o o k r u žn icu , k o ju je z a p o č e o ovako: » G o sp o d in i b o g n a š
z a p o v ije d a ovo .« T a k o je o ta d a u š lo u ob ičaj d a g a n itk o n i
p is m e n o n i u s m e n o n ije v iš e d ru k čije o slo v lja v a o . K ip o v i
k o ji s u m u s e p o d iz a li n a K a p ito lu sm jeli su b iti s a m o zlatn i
i sr e b r n i i m o r a li su im a ti o d r e đ e n u težin u . P rolaze i sla v o ­
lu k e s č e tv e r o p r e z im a i triju m fa ln im zn a k o v im a d a o je p o
sv im g r a d sk im ra jo n im a p o d ić i ta k o v e lik e i to lik i b roj, d a
j e n a je d a n o d n jih n e tk o n a p isa o grčki: » D osta je!« K o n zu l­
sk u je č a s t u z e o se d a m n a e s t p u ta , a taj broj n ije d o stig a o n i­
tk o p rije n jeg a . S e d a m k o n z u la ta u sr e d in i v r š io je n e p o s r e ­
d n o je d a n za d ru g im , a g o to v o s v e j e o b n a ša o sa m o p o im e ­
n u i n ije d a n d u lje o d p rv o g a svib n ja, a v e ć in u sa m o d o
tr in a e s to g a siječn ja . P o što j e p r o sla v io d v a triju m fa i u z e o
n a d im a k G erm a n ik , n a zv a o j e m je s e c ru jan i listo p a d p o
s v o jim n a d im c im a » G erm an ik« i »D om icijan «, je r j e u p r­
v o m o d n jih p r e u z e o v la st, a u d r u g o m Se ro d io .
14. T a k v im p o s tu p c im a p o s ta o j e sv im a stra ša n i m rzak,
t e j e n a p o k o n p a o žrtv o m u r o te n ajb ližih prijatelja i s lo b o d ­
njak a, a su d je lo v a la je u njoj i n je g o v a žen a. O p o sljed n jo j g o ­
d in i i d a n u sv o g a živ o ta v e ć j e d u g o im a o slu tn ju , što v iše , i
o sa tu i o n a č in u sv o je sm rti. U m la d o s ti su m u K ald ejci sv e
p r o r e k li. P a i o ta c m u s e n je g o v je d n o m k o d stola, k ad n ije
h tio j e s ti gljive, ja v n o n a ru g a o š to n e zn a svoj u d e s je r b i se
in a č e v iš e b o ja o željeza. S to g a j e u v ijek b io u stra h u i tjesk o ­
b i t e su g a i n a jm a n je su m n je p r e k o m jer e u zn em iriv a le.
T ak o s e v jeru je d a j e svoj u k az o sje č i v in o g ra d a p o v u k a o
n a jv iše iz to g a ra zlo g a š to su se p r o šir ili le c i s o v im g rčk im
stih o v im a :

»Brsti me, jarče, do zemlje, al’ opet ću roditi vinom:

Oltar će škropit se njim, tebe kad žrtvuje nož «20
Iz is to g a j e stra h a o tk lo n io n o v u i za n jega izm išljen u
č a st, k o ju m u j e p o n u d io se n a t, p r em d a j e za sv im tak vim
č a s tim a str a s tv e n o težio; se n a t j e n a im e za k lju čio da, k ad
 god on vrši konzulsku službu, rimski vitezovi na koje padne
kocka idu pred njim u svečanim odijelima i s vojničkim ko­
pljima među liktorima i podvomicima.
Što se više bližilo vrijeme naslućivane opasnosti, posta­
jao je iz dana u dan sve nemirniji te je zidove trijemova u ko­
jima se običavao šetati dao obložiti zrcalnim kamenom da u
njegovu odrazu može u slikama vidjeti što mu se iza leđa do­
gađa. Zatvorenike je većinom preslušavao samo tajno i nasa­
mo držeći pritom u ruci njihove okove. Da bi svoje dvorske
službenike uvjerio kako se ni dobrim prim jerom ne smiju
dati zavesti da ubiju svoga gospodara, osudio je svoga tajni­
ka Epafrodita na smrt, jer se općenito mislilo da je on Ne-
ronu, kad je ostavljen od svih pokušavao učiniti samouboj­
stvo, pomogao svojom rukom.?;?
15. Napokon je svoga »stričevića Flavija Kiementa,22 čo­
vjeka odvratne ravnodušnosti prema državnim poslovima,
nenadano dao pogubiti zbog najneznatnije sumnje odmah
poslije njegove konzulske službe, prem da je njegove sinove,
koji su tada još bili sasvim mali, javno odredio za svoje na­
sljednike, skinuo im prijašnja imena i jednoga nazvao Vespa-
zijanom, a drugoga Domicijanom. Najviše tim ubojstvom po­
spješio je svoju propast.
Kroz osam mjeseci uzastopce udario je grom toliko puta
da je napokon, kad su mu to javljali, uskliknuo: »N eka već
jednom udari koga hoće!« Udario je grom u Kapitol i u
hram Flavijevskog roda, isto tako u carsku palaču na Pala-
tinu i upravo u njegovu spavaonicu, štoviše, s podnožja nje­
gova trijumfalnog kipa otkinula je oluja natpisnu ploču i ba­
cila je na obližnji grobni spomenik. Stablo koje se još prije
Vespazijanova dolaska na vlast .srušilo i samo od sebe po­
diglo ponovo se u to vrijeme iznenada srušilo. Prenestinska
Fortuna, kojoj je Domicijan za cijelo vrijeme svoje vlade pre­
poručivao svaku novu godinu, a ona mu davala uvijek isto
sretno proročanstvo, dala mu je u zadnjoj godini vrlo nesre­
tno proročanstvo spominjući i krvoproliće.
Jednom je sanjao da Minerva, kojoj je iskazivao prazno­
vjerno štovanje, izlazi iz njegove kućne kapelice govoreći da
ga ne može više štititi jer ju je Jupiter razoružao. Ipak ga ni­
 šta nije tako uzbudilo kao odgovor i udes astrologa Askleta-
riona. Toga su mu čovjeka prijavili, i on nije poricao da je
javno govorio ono što je pomoću svoje umjetnosti unaprijed
vidio. Nato ga je car zapitao kakav konac njega samoga čeka.
Kad je ovaj pouzdano tvrdio da će ga za kratko vrijeme ras­
trgati psi, dao ga je car doduše smjesta ubiti, ali da bi doka­
zao ništavost njegove vještine, zapovjedio je također da ga
najpomnije sahrane. Kad se to obavljalo, dogodilo se da je
nenadana oluja prevmula lomaču, a napola spaljeno tijelo
rastrgali su psi. I to je caru kod stola među ostalim dnevnim
novostima ispripovjedio mimski glumac Latin, koji je slučaj­
no onuda prolazio i to vidio,
16. Kad su mu na dan prije njegove pogibije ponudili
neke gomoljike, zapovjedio je da mu ih spreme za sutradan,
dodavši: »Ako ih samo budem mogao jesti!« I okrenuvši se
k najbližima izjavi: »Na sutrašnji dan će se Mjesec u Vode­
njaku zakrvaviti, i dogodit će se događaj o kojemu će govo­
riti čitav svijet.«23 Oko ponoći tako se prestrašio daje skočio
s postelje. Zatim je ujutro saslušao nekoga gatara koji mu je
bio poslan iz Germanije, i osudio ga na smrt jer je na pitanje
o značenju jednoga groma prorekao promjenu vlade.24 Dok
je Domicijan malo jače grebao jednu gnojnu bradavicu na
svom čelu, potekla je krv, a on reče: »0 da bi bilo samo to!«
Kasnije su mu na pitanje koliko je sati, namjerice mjesto pe­
toga, kojega se bojao, rekli šesti. Zbog toga sav veseo, kao da
je već minula opasnost, požuri da se okupa i uredi, ali ga za­
drži njegov sobar Partenije javljajući mu daje došao netko
s nekom važnom viješću koja se ne smije odgoditi. Stoga car
ukloni sve prisutne i povuče se u spavaonicu; i ondje bude
ubijen,
17. 0 okolnostima urote i ubojstva saznalo se u javnosti
otprilike ovo. Dok su urotnici još bili neodlučni kada i kako
da ga napadnu, to jest, da li u kupaonici ili kod stola, ponu­
dio je svoj savjet i pomoć Stefan, Domitilin blagajnik,25 koji
je u to vrijeme bio optužen zbog pronevjere novca. On je
kroz nekoliko dana lijevu ruku kao bolesnu zamatao vune­
nim ovojima da bi otklonio svaku sumnju, a onda je pred
sam čas umorstva u ovoje stavio bodež. Zatim je izjavio da

S58Š Dvanaest rimskih careva

 im a prijaviti u rotu, i za to j e b io p u š t e n p r e d cara; i d o k je
car čitao p o p is što m u ga j e ovaj p r e d a o , i s a v z a b e z e k n u t
stajao, u b o d e ga ovaj u sla b in e. D o k s e c a r r a n je n o p ir a o , n a ­
vale na njega ra zv o d n ik K lod ijan , P a r te n ije v s lo b o d n ja k
M aksim , vrh ovn i so b a r S atu r i je d a n g la d ija to r t e g a sa s e ­
dam udaraca d o tu k u . M lad i rob , k o ji j e p o o b ič a j u im a o
službu k od žrtven ik a Lara u ca rev o j s p a v a o n ic i te b io p r is u ­
tan um orstvu, o b iča v a o j e o sim to g a j o š p r ip o v ije d a t i d a m u
je D om icijan o d m a h p o slije p rv e r a n e z a p o v j e d io d a m u
d od a b o d ež isp o d ja stu k a i d a p o z o v e s lu g e , a li o n n ije k o d
uzglavlja n a ša o n iš ta o s im r u č k e o d b o d e ž a , a u z t o s u sv a
vrata b ila zak ljučana; m e đ u tim j e c a r z g r a b io S t e f a n a i p o -
valio ga n a zem lju i d u g o s e s n jim b o r io n a s t o j e ć i s a d d a
m u istrg n e b o d ež, sa d d a m u m a k a r iz r a n j e n im p r s t im a i s ­
k op a oči.
Ubijen jć 18. rujna (96) u č e t r d e s e t i p e to j g o d in i živ o ta ,
a u p etnaestoj g o d in i sv o je v la d e . T ije lo s u n je g o v o iz n ije li
n a *prostim n o silim a o b ič n i g ro b a ri, a d o jk in ja F ilid a isk a z a ­
la m u je p o sljed n je p o č a sti u svojoj v ili n a L a tin sk o j c e s ti, ali
o statk e je n jeg o v e p o ta jn o o d n ije la u h r a m F la v ije v s k o g
roda i p o lo žila ih u z p e p e o T ito v e k ć e r i J u lije, k o ju j e ta k o ­
đer o n a odgojila.
18. D om icijan je b io vitk a stasa, č e d n a i r u m e n a lic a , v e ­
likih očiju, ali n e što sla b ijega vid a. O sim t o g a b i o j e lije p i
pristao, o so b ito u m la d o sti, i to u c ijelo j t je le s n o j g r a đ i iz u ­
zevši n oge, n a k ojim a je im a o n e š t o k r a ć e p r s te . K a s n ije ga
je nagrdila i ćela v o st, d e b e o tr b u h i ta n k e n o g e , k o je s u m u
svakako isto m o d je d n e d u g e b o le s t i iz m r š a v je le . Č v rsto je
b io uvjeren da ga č e d a n izg led n je g o v a l ic a p r e p o r u č u je ,
zato se jed n o m p red se n a to m o v a k o p o h v a lio : » S v e d o s a d a
sviđalo vam se b a r m o je m išljen je i m o je lic e .« Ć e la v o s t ga
je tako sm etala d a se o s o b n o o s je ć a o p o g o đ e n im k a d se
k o m e d ru gom e p red b a cila u šali ili u sv a đ i. A li je ip a k u sp is
0 njezi kose, što g a je p o s v e tio j e d n o m s v o m e p rijatelju ,
u m etn u o i o v e riječi tješeći n jega i seb e:
v »Ne vid iš k ak o sa m i ja i k rasan i v e lik i ju n a k ? 26 P a ip ak
ista su d b in a ček a m o je vlasi, i h ra b ra s r c a n o s im k o s u k oja
m e v e ć u m la d o s ti č in i sta rim . Znaj d a n e m a n iš ta m ilije o d
lje p o te , a li i n išta p rolazn ije!«
19. P ro tiv n ik s v a k o g n a p o r a , D o m ic ija n n ije g o to v o n ik a ­
d a iš a o p je šk e p o grad u ; n a v o jn i i n a m a r šu ij e đ e j e ja h a o ,
a v e ć in o m s e d a o n o s it i u n o siljc i. V ježb e u oru žju n ije v o lio ,
a li je b io o s o b it o str a s tv e n strijela c. N a s t o t in e r a z n o v r sn ih
z v ijeri z n a o j e č e s to u b ija ti u s v o m a lb a n sk o m o d m a r a lištu ,
g d je su g a m n o g i lju d i g led a li; p r ito m je ta k o đ e r n a m je r ic e
ta k o p o g a đ a o g la v e n e k im zv ijerim a d a su im p o d v ije stri­
j e le s tr š ile k a o r o g o v i iz g la v e. K a tk a d a je m la d o m ro b u , k oji
b i s e p o s ta v io u n e k o j d a ljin i i p r u ž io za cilj r a šir e n i d la n
d e s n e r u k e , ta k v o m v je š tin o m u sm je r io s t r e lic e d a su m u
s v e p r o š le k r o z p r s te n e o z lije d iv š i ga.
20. B a v lje n je n a u k a m a n a p u s tio j e o d m a h n a p o č e tk u
s v o je v la d e , p r e m d a j e k n již n ic e k o je s u p o str a d a le o d p o ž a ­
ra d a o u z v e lik i tr o ša k o b n o v iti p o tr a ž iv ši o d a s v u d p rim jer­
k e p r o p a lih d je la i p o s la v š i u A lek sa n d riju lju d e d a p r e p is u ­
ju r u k o p is e i d a p r e m a n jim a iz v r še isp r a v k e . U sp r k o s t o m e
n ik a d a n ije u lo ž io n ik a k v a tr u d a d a u p o z n a p o v ije sn a i p je­
s n ič k a d je la n i d a s e u v je ž b a u s tilu k o lik o j e n a jp o treb n ije .
O sim s p o m e n a i p o litič k ih s p is a ca ra T ib erija n ije č ita o n i­
šta . P ism a , g o v o r e i p r o g la s e d a o j e sa sta v lja ti p o d ru g im a .
P a ip a k n je g o v r a z g o v o r n ije b io b e z e le g a n c ije , a iz r e k e s u
m u k a tk a d a b ile č a k d u h o v ite . » V o lio b ih « , r e č e je d n o m ,
» b iti t a k o lije p k a k o s e M e c ije sa m s e b i čini!« Za n e č iju g la­
v u , n a k ojoj je b ila iz m ije š a n a c r v e n k a s ta i p r o sije d a k o sa ,
r e k a o je: »T o j e sn ije g p o liv e n m e d o v in o m .«
21. » P o lo ža j c a rev a « , z n a o j e k azati, »vrlo j e ja d a n , je r im
s e o tk r iv e n a u r o ta v jeru je is t o m o n d a k a d s u u b ijen i.«
K a d g o d j e b io b e s p o s le n , za b a v lja o s e k o c k a n je m , i to ta­
k o đ e r n a r a d n e d a n e i u ju ta r n je sa te . K u p a o s e p rije p o d n e ,
a k o d p o d n e v n o g s e o b r o k a n a je o d o sito sti, ta k o d a j e k o d
g la v n o g o b r o k a r e d o v ito u z im a o s a m o j e d n u M acijevu ja b u ­
k u 27 i m a lo p ić a u p lo s k ic i. Č e s to j e d a v a o o b iln e g o z b e , ali
s u s e r e d o v ito b r z o sv rša v a le; sv a k a k o n is u trajale p r e k o za ­
la za su n c a , n iti s e p o s lije d a v a la p ijan k a. O n n a im e d o sa ta
sp a v a n ja n ije n išta d r u g o r a d io n e g o j e š e ta o s a s v im s a m n a
s a m o t n o m m jestu .
 22. U putenim je užicima bio veoma neumjeren; nepre­
stani odnošaj sa ženama zvao je, kao neku vrstu gimnastike,
»rvanje u postelji«. Pripovijedalo se također da svojim pri-
ležnicama vlastoručno skida dlake i da se kupa s najprosti­
jim bludnicama. Kad mu je bratova kći (Julija), dok je još
bila djevojka, bila ponuđena za ženu, najodlučnije je odbijao
taj brak jer je već bio oženjen Domicijom, ali čim se ona ne­
dugo nakon toga udala za drugoga muža, zaveo ju je sam od
sebe, i to još za života Titova. Kad je kasnije izgubila oca
muža, ljubio ju je strastveno i otvoreno, tako d a je također
prouzrokovao njezinu smrt, je r ju je prisilio da pobaci dijete
koje je s njim začela.

23. Vijest o njegovoj smrti prim io je narod ravnodušno,

a vojska s ogorčenjem, te je odm ah pokušavala d a ga progla­
si bogom, spremna i na osvetu da je b ilo vođa. To je doduše
malo kasnije i učinila, zatraživši najodlučnije d a se kazne za­
četnici umorstva. Senat se, naprotiv, tako veselio, da je kao
za okladu nagm uo u vijećnicu, gdje se nije m ogao uzdržati
da mrtvoga cara ne napadne najpogrdnijim i najoštrijim po­
vicima; nato je zapovjedio da se unesu ljestve i d a se pred
skupštinom poskidaju carevi štitovi i p op rsja i na licu mje­
sta rastreskaju o zemlju; napokon je donio zaključak da se
svi njegovi natpisi izbrišu i da se uništi svaka uspom ena na
njega.28

Nekoliko mjeseci prije njegova um orstva jed n a je vrana

na Kapitolu izrekla na grčkom jeziku ovo: »Sve će biti do­
bro!« I našao se pjesnik koji je to znamenje protum ačio
ovim stihovima:

Nedavno vrana je tu na Tarpejsku p ećin u sjela:

Ne m oguć »Dobro je« reć, rekla je: »Dobro će bit!«
Uostalom, pripovijeda se da je i sam Dom icijan sanjao
kako mu je na zatiljku izrasla zlatna grba, i d a je to smatrao
sigurnim znakom da se proriču sretnija i povoljnija vrem ena
za državu poslije njegove smrti, kako se doista ubrzo i dogo­
dilo zbog nesebičnosti i umjerenosti careva koji su ga nasli­
jedili.29
 BILJEŠKE

Julije Cezar

Početak Cezarova životopisa je izgubljen. Sudeći po rasporedu kojega

se Svetonije drži u drugim životopisima, u izgubljenim su se dijelovima
nalazili podaci o Cezarovu podrijetlu, o Julijevskom rodu, o Cezarovu ro­
đenju, odgoju i mladosti. Izgubljen je ujedno i početak čitavoga djela, gdje
je bio naslov djela i posveta Gaju Septiciju Klaru, zapovjedniku tjelesne
straže cara Hadrijana.
Uz ovaj životopis vrijedno je pročitati životopis Cezarov što ga je na­
pisao grčki pisac Plutarh, a isto tako i Cezarove Zapiske o galskom i gra­
đanskom ratu.
Gaj Julije Cezar rodio se, po tradiciji i po Svetoniju, godine 100. pr. n.
e., 13. dana mjeseca srpnja, koji se tada zvao KvintiHs, a kasnije je po Ju- jp c
liju Cezaru dobio ime Julius, koje mu je ostalo do danas (jul); umoren je
15. ožujka (na Ide ožujske, lat. Id ib u s M a rd is ) god. 44. pr. n. e. Kao godina
rođenja napušta se danas općenito tradicionalna godina 100., a uzima se
kao vjerojatnija 102. pr. n. e.
C e z a r o v a o b i t e l j : M a ti: Aurelija (umrla 54). Sestre: 1. Julija sta­
rija, udana za Lucija Pinarija, poslije za Kvinta Pedija; 2. Julija mlađa, uda­
na za Marka Atija Balba; njezina kći Atija je mati Augustova. Žene: 1. Ko-
sucija, kći rimskog viteza, rano rastavljena od Cezara; 2. Komelija, kći
Komelija Čine (umrla 68); 3. Pompeja, udana za Cezara 67, rastavljena 61;
Kalpurnija (opominjala Cezara na dan pogibije neka ne ide u Senat). K ć v
Julija (od Komelije), rođena 83, udana za Pompeja 59, umrla 54. S in : Ce-
zarion (od Kleopatre), rođen 47, ubijen 30.
1 Cezarov otac, Gaj Julije Cezar, umro je u drugoj polovici godine
85. pr. n. e.
2 Vijenac od hrastova lišća, koji se davao kao nagrada onome koji je
spasio život rimskom građaninu.
3 Taj su novac sakupili maloazijski gradovi; za vrijednost vidi u Rječniku
riječ ta le n a t
4 Rod Julijevaca izvodio je lozu od Jula, sina Trojanca Eneje, a Eneja
je, po priči, bio sin božice Venere (Afrodite).
5 Publije Klodije Pulher (= Lijepi) bio je na sve spreman čovjek, koji
je prešao i u stalež plebejaca (v. bilj. 20), da bi kao pučki tribun mogao
 Bilješke uz tekst na str. 19-24

vladati masama; on je g. 62. na svetkovinu Dobre Božice (Bona Dea), koja

se svetkovala u noći od 4. na 5. prosinca u kući Cezarovoj, a na koju su
imale pristup samo žene, ušao u kuću u ženskom odijelu i izazvao skan­
dal; tužen, podmiti suce i bude riješen. Ubio ga je g. 52. njegov protivnik
Tit Anije Milon u uličnom sukobu (v. bilj. 26).
6 Gradovi u Transpadanskoj Galiji (sjeverno od Pada, vidi dolje bilj.
21); ti su gradovi imali doduše povlašteno pravo savezničkih latinskih op­
ćina, ali su težili za potpunim rimskim građanskim pravom, kako su ga
dobili italski gradovi poslije savezničkoga rata (-88).
7 Zapovjednik konjaništva (magister equitum) je zamjenik i pomoćnik
diktatora; imenuje ga sebi diktator, koji se isprva zvao magister p o p u li
8 U rukopisima stoji Ambrani; Ambroni su se nekoć pridružili Kimbri-
ma i Teutonima. Mommsen ispravlja tekst u Arvemi (Arvemjani), koji su
stanovali u današnjoj Auvergni.
9 Vjerojatno predmeti određeni za opremu igara, za koje se morao
brinuti edil.
10 0 Cezarovim izdacima u službi edila govori opširno Plutarh u gl. 5.
11 Sula je od svoga zakona protiv ubojica iz potaje i trovatelja, koji su
se imali kažnjavati smrću, izuzeo one koji su ubili kojega proskribiranoga
građanina.
12 Pod konac godine 100. pr. n. e. bio je kod jednog pokušaja revolu­
cije ubijen pučki tribun Lucije Apulej Satumin. Sada (god. 63), nakon više
od 36 godina, bio je stari Rabirije optužen kao njegov ubojica; branio ga
je Ciceron govorom koji nam je sačuvan samo djelomično. Cezar je i tu
parnicu pokrenuo samo iz političkih razloga, i to ne toliko da pogodi sta­
roga Rabirija koliko da napadne na senat.
13 Njegovi su protukandidati bili Kvint Lutacije Katul (v. bilj. 15) i
Publije Servilije Izaurik (v. gl. Š|s« , ,
14 Salustije (Katilina, gl. 51 i 52) donosi Cezarov i Katonov govor na
toj senatskoj sjednici 5. prosinca 63.
15 To je onaj Kvint Lutacije Katul koji se s Cezarom natjecao za slu­
žbu vrhovnog svećenika (v. gl. 13 i bilj. 13); njemu je bila povjerena ob­
nova kapitolskog hrama, koji je izgorio g. 83. Cezar zatraži od njega da
pred narodom položi račun o utrošenom novcu, te predloži da se nadzor
nad obnovom povjeri Gneju Pompeju. Za svoj napadaj na Katula izabrao
je Cezar 1. siječnja, kad su ostali senatori po starom običaju išli u poča­
snoj pratnji novih konzula kod njihova puta na Kapitol.
16 Pobjedonosni vojskovođa kojemu je senat odobrio trijumf nije
smio prije trijumfa ući u Rim. Kako je za natjecanje za konzulsku službu
bilo propisano da kandidat mora biti osobno nazočan u Rimu, i kako Ce­
zar nije bio oprošten od toga propisa, on se odrekao trijumfa, samo da
može kandidirati za konzula.
 Bilješke uz tekst na str. 24-29

17 To se mjesto može shvatiti tako, da su optimati nastojali da se bu­

dućim konzulima nakon njihove službe dodijele takve provincije gdje je
najvažniji posao briga nad šumama i cestama, da ih osiguraju protiv raz­
bojnika, a ne takve gdje je trebalo mnogo vojske i novaca i koje su, prema
tome, pružale namjesnicima mogućnost da se obogate i osile te dođu do
velikog utjecaja i moći.
18 To je takozvani prvi trijumvirat, god. 60.
19 To su najstarije »službene novine«, a zvale su se Acta diuma (Dnev­
ni događaji). Cezarova odredba da se objelodanjuju izvještaji o rasprava­
ma bila je veoma demokratska uredba, jer je narod mogao kontrolirati
senat.
20 Svetonije pripovijeda taj slučaj zato da pokaže kako je Cezar brzo
radio (isti dan oko 3 sata popodne!). Klodije je smrtno mrzio Cicerona.
Da bi ga uspješno mogao napasti, htio je postati pučki tribun, a to je mo­
gao samo tako ako bi on, koji je bio patricij, postao plebejae. To se i do­
godilo pošto ga je posinio jedan plebejae; i u tom mu je Cezar pomogao.
Kad je Klodije postao tribun, postigao je doista da je Ciceron bio pro­
gnan (58).
21 Razlikovale su se dvije provincije: Gallia Cisalpina (s ove strane
Alpa, gornja Italija) i Gallia Transalpina (s one strane Alpa); prva se po
nošnji svojih stanovnika, koji su stekli rimsko građansko pravo i nosili
togu, zvala i Gallia Togata, a druga se zvala i Gallia Comata (Vlasata, Du­
gokosa), jer su njezini stanovnici nosili dugu kosu; zvala se i Bracata, jer
su Gali nosili hlače (bracae). Usp. bilj. 74. U Togati razlikovala se Gallia
Transpadana (sjeverno od Pada) i Gallia Cispadana (južno od Pada). Cezar
je preuzeo zapovjedništvo god. 58.
22 To je aluzija na Cezarov protuprirodni odnošaj s kraljem Nikome-
dom koji Svetonije spominje u gl. 2 i 49.
23 Riječ alauda (= ševa) u latinskom je jeziku keltska tuđica koju su
Rimljani preuzeli od Gala; Cezar je legiji dao to ime po njezinu ukrasu na
kacigi.
24 Takve zahvalne svečanosti (supplicationes) sastojale su se u tom da
je senat poslije kakve važne pobjede dao u ime vojskovođe otvoriti hra­
move i bogovima prinositi žrtve zahvalnice. Isprva su te svečanosti trajale
samo po jedan dan, a kasnije sve više, dok u Cezarovo doba nisu dostigle
40 do 50 dana. Godine 55. je senat Cezaru odobrio takve svečanosti od 20
dana.
25 Po tom je zakonu Cezar god. 59. dobio ovlaštenje da u Komu (da­
nas Como na Komskom jezeru) naseli 5000 kolonista s građanskim
pravom.
 Bilješke uz tekst na str. 3 0 -3 4

26 Tit Anije Milon, pučki tribun 57, protivnik Klodijev, išao je uvijek
okružen ruljom naoružanih ljudi i tako je terorizirao grad. On je ubio
Klodija (v. bilj. 5) i zbog toga je bio optužen i osuđen, usprkos Cicerono-
voj obrani.
27 Ciceron, 0 dužnostima III, § 82. Stihovi su iz Euripidove drame Fe­
ničanke, st. 524/5; Euripid ih stavlja u usta Eteoklu koji je preoteo prijes­
tolje u Tebi svome bratu Poliniku.
28 Vjerojatno 10. siječnja 49.
29 Latinski Jacta alea est. Tako Svetonije, ali Cezar je tu citirao grčkoga
pjesnika Menandra, a taj citat u prijevodu glasi: »Neka padne kocka!«
Usp. Plutarh, Pompej, gl. 60.
30 Vitezovi, koji su morali posjedovati imutak od 400.000 sestercija,
imali su, kao i senatori, pravo da nose zlatni pečatni prsten.
31 Govor nam je sačuvao sam Cezar u svojim Zapiscima o građanskom
ratu, I, gl. 32.
32 Kod Zele u Pontu god. 47. Tu je svoju pobjedu Cezar javio jednom
svojem prijatelju u Rim lakonskom, telegrafskom kratkoćom, samo s tri
riječi: Veni, vidi, vici (Dođoh, vidjeh, pobijedih). V. dalje gl. 37 i Plutarh,
Cezar, gl. 50. Možda su i te riječi citat iz grčkoga pjesnika Menandra, ko­
jega je Cezar mnogo čitao; ili ih je bar prema Menandru složio.
33 Kod Tapsa u Africi, jugoistočno od Kartage, u travnju 46.
34 Kod Munde (danas selo Munda u provinciji Granadi), u ožujku 45.
Gnej Pompej je poginuo na bijegu, a njegov je brat Seksto sretno umak-
nuo.
35 Kod velike trijumfalne gozbe bilo je na Forumu postavljeno 22.000
stolova, za svakim je stolom jelo 9 osoba; prema tome je Cezar pogostio
198.000 rimskih građana, pri čemu je bilo ne samo običnih, nego i sku­
pocjenih jela i pića. Ručak, lat. prandium, bio je kod Rimljana isprva do­
ručak, koji se kasnije uzimao oko podne, slično kao kod Engleza lunch;
glavni objed, cena, bio je poslije podne, kao engleski dinner.
36 Igra u oružju s napadajem i obranom; kakav je to ples bio, vidi se
u životopisu Neronovu, gl. 12.
37 Vitezovi su sjedili u 14 redova klupa odmah iza senatora, koji su
imali svoja mjesta tik do pozornice na takozvanoj orkestri. - Laberije je
time što je na Cezarov zahtjev javno nastupio kao glumac izgubio viteški
stalež, ali mu ga je Cezar odmah vratio.
38 Trojansku igru opisuje Vergilije u Eneidi (V, 553 i d.); tu je vitešku
igru, po tradiciji, osnovao Eneja, a obnovio ju je Cezar kao njegov poto­
mak, da time proslavi svoje podrijetlo od Eneje. To su bile razne igre na
 Bilješke uz tekst na str. 34-40

konjim a i borbe s konja, za koje je trebalo osobite spretnosti, a izvodili

su ih ugledni rim ski mladići.
39 Kroz sredinu Cirka po duljini išla je pregrada koja se zvala s p in a
(kralježnica); na krajevim a te zidane pregrade bila su dva piram idasta
stupa Gat. metae); vozači su m orali u najkraćem luku obići te stupove kad
su s jedne strane prelazili na drugu i vozili natrag.
40 Godine 46. pr. n. e. Cezarov savjetnik kod reforme kalendara bio je
aleksandrinski astronom Sozigen. Ovako uređeni kalendar, uz malu iz­
mjenu, koju je g. 1582. proveo papa Grgur XIII, upotrebljava se i danas,
dok se neizmijenjenim »julijanskim« kalendarom još danas služi pravo­
slavna crkva.
41 Ovom zadnjom odredbom htio je Cezar, čini se, da što više slobod­
nih građana ima stalno boravište i da ih zaštiti od nezaposlenosti, tako da
bi mogli misliti i na osnivanje obitelji.
42 To jest gramatičari, retori i filozofi. Medicina u to vrijeme još nije
pripadala među zvanja koja bi bila dostojna slobodna čovjeka.
43 Budući da je za građanskih ratova općenito pala vrijednost posje­
da, izgubili su vjerovnici oko 25%, a možda i više, od svoga kapitala, jer
su im se plaćene kamate odbijale od posuđene svote.
44 Ukinuo je u prvom redu tajne političke klubove, koji su svojim na­
siljem kod izbora i sudbenih rasprava došli na zao glas, a ostavio je, iz­
među ostalih, zborove svećenika i cehove obrtnika, koji su uvijek mogli
biti kontrolirani od države.
45 Vidi gl. 39. Jezero je bilo iskopano u Maloj Kodeti.
46 U originalu stoji comitialis morbus (skupštinska bolest), jer su se iz­
borne skupštine kao i druge javne rasprave morale prekinuti ako je koga
u takvoj skupštini uhvatila padavica
47 Živahna, ne baš otmjena, inače i ozloglašena ulica između obronaka
triju brežuljaka; Eskvilina, Viminala i Kvirinala; poslovna i stambena če­
tvrt malih ljudi.
48 Egist je zaveo Klitemnestru, ženu kralja Agamemnona, za njegova
izbivanja pod Trojom, i s njom ga je nakon njegova povratka iz rata ubio.
- Pompej se oženio Cezarovom kćerkom Julijom (v. gl. 21).
49 Ciceronova je dosjetka bila vrlo duhovita Latinski Tertia deducta
znači najprije »Trećina je odbijena«, tj. usprkos niskoj cijeni odbijena je
još trećina kao popust. Ali ta rečenica može značiti »Tercija je dovedena
(Cezaru)«, što je Rimljanin odmah shvatio. Takvim se dosjetkama Ciceron
mnogo služio, pa su ga one na kraju stajale glave.
50 Velika raskošna lađa egipatskih kraljeva, zvana thalamegos, ploveća
vila, na kojoj su se mogla poduzimati i veća putovanja morem. Točan opis
kod Ateneja, Gozba sofista V, 38.
 Bilješke uz tekst na str. 4 0 -4 4

61 Cezarion, kojega je August d ao u b iti (v. A u g u sto v ž iv o to p is gl. 17,

str. 68).
52 Tu Svetonije upada u p ro tu slo v lje s o n im š t o j e r e k a o n a p o č e t ­
ku 49. glave. On č e s to svojim čita teljim a d a je s a m o n e p r e r a đ e n e ek s-
cerpte iz raznih izvora, ovd je iz g o v o ra K u rio n a , s m r t n o g n e p r ija te lja
Cezarova.
63 Ptolem ej A ulet (»Frulaš«), eg ip a tsk i kralj, k o je g a s u n je g o v i p o ­
danici protjerali; on je p rizn an je od stra n e R im lja n a k u p io s p o m e n u t o m
golem om svotom (v. u R ječn ik u riječ talenat). Taj P to le m e j j e o t a c K leo -
patrin.
64 Divinatio zvao se govor u k ojem n e tk o traži d a m u s e d a d e p ravo
da nastupi kao tužitelj, ako s e za istu p a rn icu ja v ilo v iš e tu ž itelja .
55 U pism u Balbu, koje H ircije stavlja k a o p r e d g o v o r 8. k n jizi Galskoga
rata.
56 Koliko su su vrem en ici cijen ili C ezarove Zapiske, v id i s e iz n a v e d e ­
nih mjerodavnih sudova, o so b ito C iceron ova.
57 Prvo je d jelo (De analogia) g r a m a tič k a r a s p r a v a o j e z ič n im z a k o ­
nima. - Antikaton je p o litičk i s p is p r o tiv m la đ e g a K a t o n a , C e z a r o v a
protivnika, čiji je živ o t i sm rt o s o b it o u z v e lič a o C ic e r o n , p a j e C ezar
napisao taj sp is p rotiv C icero n o v e p o h v a le (v je r o ja tn o g o d . 4 5 ). - P je s­
m a Putovanje (Iter) o p isiv a la je b rzi C eza ro v p o h o d iz R im a u H is p a n iju
protiv p om p ejevaca, koje je zatim ra z b io k o d M u n d e . - S v i s u ti s p is i
izgubljeni.
58 Usprkos zabrani A ugustovoj ti su m a li sp is i, č in i se , p o s t o j a li j o š u
Svetonijevo vrijeme.
59 U nekoj vrsti galskih k ola (zato i ga lsk a rije č raeda); n a v e lik im c e s ­
tama bile su postaje za izm jenu konja i k ola. T ak o j e C e za r m o g a o n a d an
prevaliti 100 rim skih milja (oko 150 km ).
60 Mjesto je u originalu, k ak o se o b ič n o m isli, is k v a r e n o . S v e t o n ij e nije
m ogao kazati da je Cezar o so b n o (per se) p o d u z e o t o iz v iđ a n je , k a d C ezar
sam ( Galski rat IV, 21) k aže p ro tiv n o , tj. d a j e G aja V o lu z e n a p o s l a o n a
izviđanje.
61 Tu se m isli napadaj E b u ron aca (god. 54), k o jo m s u p r ilik o m s tr a d a ­
li legati Titurije i Aurunkulej p o što su s v o jsk o m b ili o p k o lje n i u A tu a tu ci
(v. također gl. 25, str. 28). P rem da je to k e ltsk o p le m e , k o je j e p r e b iv a lo
izm eđu današnjeg L iegea i A achena, p r ip a d a lo G aliji, S v e t o n ij e n jih o v o
područje na o b a m jesta stavlja u G erm aniju.
62 Po Plutarhu (Cezar, gl. 38) o tk r io m u s e r ije č im a : » H r a b r o n a p r i­
jed, dragi, n e boj se ništa! Ti v o z iš C ezara i s n jim n je g o v u s r e ć u u s v o ­
joj lađi!«
 Bilješke uz tekst na str. 45-52

63 Vjerojatno je taj nadimak bio vrlo ciničan, ali njegovo značenje nije
jasno, kao što ni sam tekst nije siguran.
64 Kohorta je desetina legije, dakle je omjer bio 1:40! Nominalno je ko­
horta imala 600 ljudi, a 4 legije 24.000!
85 Kinegir, Atenjanin, brat pjesnika Eshila, skočio je nakon bitke kod
Maratona u more te je jednu perzijsku lađu, da joj spriječi odlazak, uhvatio
najprije desnicom, a kad su mu nju odsjekli, ljevicom; kad je i nju izgubio,
pokušao je zubima zadržati lađu. Tako pripovijeda Herodot (VI, 114) i Jus-
tin (II, 9); djelo Kinegirovo bijaše omiljeli predmet retora, koji su ga uve-
ličavali do bajoslovnosti.
66 Sva tri pjesnika koji se ovdje spominju bijahu u prijateljskim odno­
sima.
67 Unuk Gaja Julija Cezara Strabona. - Krvavo klanje o kojemu pripo­
vijeda Svetonije dogodilo se u Rimu kratko vrijeme prije bijega pompeje-
vaca iz Rima na početku građanskog rata. Vidi se kako su optimati započeli
rat.
68 Cecina se kao pristaša Pompejev borio protiv Cezara, koji ga je
zbog jednog pamfleta prognao god. 48. Ciceronovim posredovanjem ku­
šao je Cecina dobiti pomilovanje: Svetonije je, dakle, ovdje netočan - O
Pitolaju se inače ne zna ništa; možda je to Lucije Voltacilije Pitolaj, slo­
bodnjak, Pompejev učitelj govomištva i njegov povjesničar.
69 U republikansko je doba naslov imperator dobivao vojskovođa koji
je izvojevao znatniju pobjedu, a odlagao ga je poslije završetka rata i
eventualnog trijumfa. Kod Cezara se prvi put pojavljuje kao trajna titula,
ali zapravo su je istom August i njegovi nasljednici uzimali kao sastavni
dio imena, a imala je značenje »samovladar«, i u njoj je bila udružena sva
vojnička i građanska vlast. - Flamen je svećenik nekoga božanstva; Cezar
je dakle imao svoga svećenika kao kakvo božanstvo, i to još zaf života, dok
su kasniji carevi također dobivali svoje svećenike, ali tek poslije smrti,
kad su bili uvršteni među bogove. - Prije Cezara bila su dva razreda Fau-
novih svećenika (Luperci), a Cezar je dodao treći, koji je nosio njegovo
ime. - Mjesec Julius zvao se isprva Quintilis; usp. uvodnu bilješku uz ovaj
životopis, str. 325
70 Na račun toga konzula (zvao se Gaj Kaninije Rebil) izrekao je Cice­
ron nekoliko šala, npr. da je bio tako budan da za čitavoga svoga konzu­
lata nije spavao, i da za njegova konzulata nitko nije doručkovao.
71 Financijska uprava bila je dotada u rukama senata; porezi i carine
davale su se u zakup vitezovima, a za novčarstvo su se postavljali posebni
činovnici.
72 Bijela vrpca, takozvani dijadem, bila je znak kraljevske časti.
73 Ta je glasina bila lažna; a proročanstvo koje se ovdje navodi nije
bilo u sibilinskim knjigama, kako svjedoči Ciceron, O proricanju, II, § 119.
 Bilješke uz tekst na str. 5 3 -5 9

74 Hlače su pripadale narodnoj nošnji Gala (zato za »hlače« imaju

Rimljani samo keltsku riječ bracae, odatle engl. breeches), a širok grimi­
zan rub na tunici bila je oznaka senatorskog dostojanstva.
75 Slične crte kod plemenitih konja nalazimo kod Homera, gdje Ahi-
lejevi konji oplakuju smrt Patroklovu (Ilijada 17, 436 i d.); kod Vergilija
Palantov konj plače uz mrtvo tijelo svoga gospodara (Eneida 11, 89 i d.).
Ali Cezarovi konji plaču za Cezarom unaprijed!
76 To jest između 10 i 11 sati prije podne; Rimljani su brojili sate od
jutra, u podne im je bilo 6 sati.
77 Zapovjednik konjaništva je pomoćnik diktatora; v. bilj. 7.
78 To je kasniji car August.
79 To jest, koji bi imali pravo baštiniti ako bi baštinici imenovani na
prvom mjestu umrli ili odbili baštinu.
80 Julija, Cezarova kći, žena Pompejeva, koja je umrla god. 54.
8' U pogrebnoj povorci išli su naprijed magistrati i senat, zatim vite­
zovi u žalobnoj odjeći, vojnici s oružjem okrenutim k zemlji, napokon na­
rod po tribusima. Pogrebni su se darovi nosili u svečanoj povorci i u čast
mrtvacu spaljivali na lomači zajedno s njim. Zbog velikog sudjelovanja
naroda odustalo se kod Cezarova pogreba od te povorke i izdala se na­
redba da svaki ide do lomače sam.
82 Dječaci iz uglednih obitelji, dok su nosili dječačku togu (toga prae­
texta), nosili su oko vrata zlatne kutijice (bullae) kao amulete. Kad bi po­
stali punoljetni, oblačili su muževnu togu, a bule i pretekste posvećivali
su kućnim bogovima, Larima.
83 Cezar je bio obljubljen kod Židova ne samo zbog toga što je uništio
Pompeja, koji je oskvmuo njihov hram, nego i zato što im je dao osobite
povlastice i dopustio im da slobodno vrše svoje obrede u Rimu. August
osobno nijtf volio židovsku vjeru, ali je nije progonio, kako su to činili Ti­
berije i Klaudije.
84 Kirov odgoj (Kirupedija) VIII, 7.
85 Između 4 i 5 sati poslije podne, v. bilj. 76.
86 Ovdje ćemo spomenuti samo najglavnija imena: Kod Filipa (god.
42) pali su Kasije, Marko Junije Brut i Kaska. Decim Brut našao je smrt
iza bitke kod Mutine (god. 43). Niz drugih palo je žrtvama proskripcija tri-
jumvira Antonija, Oktavijana i Lepida.

August
August se rodio 23. rujna 63. pr. n. e. i dobio ime, kao njegov otac, Gaj
Oktavije; kasnije ga je posinio Cezar te se otada zvao Gaj Julije Cezar Ok-
tavijan, a od god. 27. ima službeno ime Imperator Caesar Augustus; umro
je 19. kolovoza 14. n. e. Kao početak njegova vladanja uzima se obično
njegova pobjeda kod Akcija 2. rujna 31. pr. n. e.
 Bilješke uz tekst na str. 59-66

A u g u s t o v a o b i t e l j : Otac: Gaj Oktavije (umro 58). Mati: Atija,

kći Cezarove sestre Julije (umrla 43). Sestre: 1. Oktavija starija (samo po­
lusestra Augustova); 2. Oktavija mlađa, udana za trijumvira Antonija
(umrla -11). Žene: 1. Klaudija (43-41); 2. Skribonija (40-39); 3. Livija (od
38. do smrti Augustove, umrla + 29). Kći: Julija starija (od Skribonije), rođe­
na 39, udana za Marcela (25), poslije za Marka Vipsanija Agripu (21) i
napokon za Tiberija (-11), um rla god. 14. n. e. Pastorci: Tiberije i Druz sta­
riji (sinovi livijini iz njezina braka s Tiberijem Klaudijem Neronom).
Unučad (od Julije iz njezina braka s Agripom): 1. Gaj Cezar (rođen 20), 2.
Julija mlađa (rođena 19), 3. Lucije Cezar (rođen 17), 4. Agripina starija (ro­
đena iza 17), 5. Agripa Postum (rođen 12). Praunučad (od Germanika i Ag-
ripine): devetero, m eđu njima Gaj Cezar, kasniji car Kaligula, i Agripina
mlađa, m ati cara Nerona.

1 Usp. Cezarov životopis gl. 20, str. 25.

2 Nerul (Nerulum) je bio grad u Lukaniji na cesti Kapua-Regij. - Iz ovih
pogrda vidimo kakav je jezik bio u političkim pamfletima onoga vremena
3 Tako se zvala ulica ili trg u X. rajonu (Palatin).
4 Novorođenče se, naime, stavljalo na pod pred oca da ga ovaj podi­
gne i tim ga činom prizna.
5 Hadrijanu, koji vlada od 117. do 138. n. e.
6 »Uzvišeni«, ili »Časni«, ili »Posvećeni (Sveti)«; nadimak Augustus do­
bio je god. 27. - Citat dolje je iz Enijevih Anala st. 502 (Vahlen).
7 Takve pohvalne govore sasvim mladih Rimljana spominje Svetonije
više puta (npr. Tiberije gl. 6, Kaligula gl. 10). Julija, mlađa sestra Cezarova,
umrla je god. 51.
8 Mutinski rat 44-43, odmah za njim filipski do 42, peruzijski 41. Si-
cilski je počeo već 44. i trajao je s prekidima do 36. Akcijski se svršio 30.
9 Za službu pučkog tribuna mogao se natjecati samo plebejae (v. Ce­
zar, bilj. 20); osim toga bio je običaj da se prije toga obavljala bar služba
kvestora, a time se ulazilo u senat.
10 Dakle k onima među kojima su bile ubojice Cezarove; ta veza nije
mogla biti trajna.
11 Opet Ciceronova dosjetka, a leži u dvoznačnosti lat. riječi tollere,
koja znači »dignuti, promaknuti«, ali i »maknuti s puta«. Ciceron je bio
sklon takvim dosjetkama (usp. Cezar, bilj. 49), ali ovaj put je to platio
glavom.
12 Kod Filipa u Makedoniji, god. 42.
13 To jest u dogovoru s Lucijem Antonijem.
14 Taj je rat vodio Sekst Pompej, sin Gneja Pompeja. On je iz Hispa-
nije, gdje ga je Cezar potukao (v. Cezar, bilj. 34), pobjegao i utvrdio se na
 Bilješke uz tekst na str. 66-73

Siciliji (god. 44), gdje je skupio veliku mornaricu i s njom pomagao senat
i Cezarove ubojice u mutinskom ratu. Kad je Oktavijan, međutim, promi­
jenio politiku, postao je on njegov neprijatelj (god. 43).
15 Lake i brze lađe, kako su ih upotrebljavali keltski Liburni u današ­
njem Hrvatskom primorju.
I Psili su (po Pliniju VII, 14) bili pripadnici jednog plemena u Africi
koji su bili imuni protiv zmijskog otrova i koji su svojom slinom ili isisa­
vanjem liječili otrovne rane. Već sam njihov zadah mogao je navodno
uspavati zmije. Čini se da su oni tim svojim sposobnostima Rimljanima
češće učinili vrijednih usluga.
17 Nikopolis (»Grad Pobjede«) u Epiru nasuprot rtu Akciju, gdje je iz­
vojevana pobjeda 2. rujna 31.
18 Partini, ilirsko pleme u zaleđu današnjeg Drača.
19 Nomenklatori su bili robovi koji su morali poznavati što više gra­
đana po imenu, da ih u slučaju potrebe kazuju svome gospodaru ili gos­
podarici, npr. na šetnji, kod natjecanja za službu, kod primanja gostiju i
u sličnim zgodama. Takvi su robovi mogli imati veze sa svim slojevima
naroda.
20 Rat u Dalmaciji, koja je u to doba obuhvaćala cijelu današnju hr­
vatsku obalu, Bosnu i Hercegovinu i dio Crne Gore i Srbije, trajao je
od 35. do 33. Rat Augustov u Kantabriji (u sjelv. Hispaniji) od 29. do 25.;
konačno pokorenje Kantabrije u drugom ratu (22-19) pod vodstvom
Agripe.
21 Pokorenjem Recije i Ilirika postao je Dunav u čitavom svom toku
državnom granicom.
22 Preseljenje Sveba (Ubijana?) 19., Sugambrana 8. pr. n. e.
23 Marku Krasu god. 53. poslije poraza kod Kare, a Marku Antoniju
god. 36. poslije nesretne vojne u Armeniji i Mediji, koju je poduzeo da po­
pravi katastrofu kod Kare.
24 To je bio mali hram, zapravo prolaz sa dvojim vratima, sprijeda i
straga, koja su bila otvorena kad god su bilo gdje rimske vojske vodile
rat, a zatvorena samo u vrijeme mira.
25 Da bi ga kasnije pustili na slobodu, jer su zakupnici poreza bili vi­
tezovi.
26 Nasipni vijenac i zidni vijenac - odlikovanja za izvanrednu hrabrost
prilikom juriša na nasip neprijateljskog tabora ili na zid neprijateljskog
grada.
27 Često se citira latinski: F e s tin a le n te ! a grčki glasi: S p e u d e b r a d e o s !
Dalje citirani stih je iz Euripidove drame F e n ič a n k e (st. 599).
28 Konzulati: 1. (43), 2. (33), 3. do 11. (31-23), 12. (-5), 13. (-3). Kod na­
stupa 4. konzulata (30) bio je Oktavijan na pohodu u Egipat, a kod nastu­
pa 5. konzulata (29) u zimovniku nakon dovršenja rata protiv Kleopatre.
 Bilješke uz tekst na str. 73-80

Nastupi 8. i 9. konzulata (26. i 25) padaju u doba kantabrijskog rata. - Tri­

jumvirat 43-33.
29 U tekstu stoji: »da se strmoglavio«, ali se ne kaže, otkuda ni kamo;
možda s krova, ili s Tarpejske pećine, ili se bacio u Tiber.
30 Prvi put s Agripom (18-12), drugi put s Tiberijem (od +4 dalje).
31 To je bio popis imovine i pučanstva povezan s ispitivanjem života.
32 Ili popis imovnih vrijednosti i obveza države (usp. gl. 101).
33 Pisac želi kazati: Namjera koja je Augusta potaknula da zadrži mo­
narhiju bila je isto tako pohvalna kao što je i rezultat toga čina bio bla­
gotvoran za državu.
34 To jest Rimski trg ( F o r u m R o m a n u m ) i Julijev trg (F o ru m J u liu m ) .
35 August je podijelio Rim u 14 rajona (re g io n e s ) i 265 uličnih četvrti
(v ic i) . Svaki rajon imao je svoga nadstojnika višega ranga (p ra e to r) i nje­
gova pomoćnika; pod ovima bili su glasnici (d e n u n tia to r e s , svega 14), koji
su upraviteljima uličnih četvrti donosili zapovijedi i naredbe; tih upravi­
telja bilo je po 4 u svakoj četvrti, dakle u svemu 1060, a svaki je imao po
jednoga redara. Svi ti gradski činovnici (2162) bili su plebejci, izuzevši 14
pretora. Ta razdioba je djelomično još i danas temelj gradske uprave u
Rimu.
30 Augurij za spas države je svečano ispitivanje božanske volje da li je
dopušteno moliti se za dobro države; a to se smjelo obavljati samo u
doba mira. - Rasputne igre (lat. C o m p ita lia ) bile sv. svetkovina u čast
Lara, bogova zaštitnika pojedinih uličnih četvrti.
37 Prva tri zbora (dekurije) bila su sastavljena ovako: prvi od senatora,
drugi od vitezova, a treći od blagajničkih tribuna i najbogatijih plebejaca.
Četvrti su zbor sačinjavali oni koji su imali samo polovinu viteškog imut­
ka, tj. 200.000 sestercija; zato »dvostotinari«.
38 Bio je prastari običaj, da se takav osuđenik zašije u kožnatu vreću
zajedno s jednim majmunom, psom, zecom i zmijom, a vreća se bacila u
tekuću vodu.
39 Osobito su roditelji koji su imali troje djece dobili dalekosežne po­
vlastice; te su povlastice poznate pod imenom ju s t r iu m lib e r o r u m ; te je
povlastice kasnije dobio i Svetonije, premda nije imao djece.
40 Latinski O r c in i ili O r c iv i ; tako su se zapravo zvali robovi koji su
oporukom svojih umrlih gospodara dobili slobodu, dakle kao iz Orka
(Ork je podzemni svijet u Rimljana). Zato je narod tim imenom nazvao
senatore koje je Marko Antonije uvrstio u senat izjavivši da ih je Cezar
u svojim papirima imenovao senatorima. August je broj senatora sni­
zio na 600.
41 Kako je to bio naredio Cezar (v. Cezar, gl. 20, str. 24, i bilj. 19).
 Bilješke uz tekst na str. 8 0 -9 4

42 Prastari sudački zbor od 105 članova koji je odlučivao u svim pita­

njima u vezi s građanskim pravom. Ti su suci bili nepovredivi, a na mje­
stu gdje su sudili bilo je zabodeno koplje, simbol vlasništva.
43 Sastojala su se u tome da je odlikovani smio nositi izvezenu togu
(toga picta) i grimiznu tuniku sa širokim zlatnim porubom, zatim sjediti na
kurulskoj stolici i nositi lovorov vijenac; također je smio podići svoj kip
na kolima.
44 Citat iz Vergilijeve Eneide (I, 282). Rimljanin staroga kova izlazio je
u javnost samo u bijeloj vunenoj togi.
46 Na lijevoj obali Tibera bio je Park Cezjara, nazvan tako po Augusto-
vim unucima Gaju i Luciju Cezaru.
46 Ime je u rukopisima možda iskvareno. Patuljak je bio visok oko 60
cm, a težak oko 5,5 kg.
47 Zmija je bila preko 22 m duga. Tigar je tom prilikom (god. -20) vje­
rojatno prvi put došao u Rim; kasnije se češće mogao vidjeti. Nosorozi su
uvijek i kasnije bili rijetkost u Rimu.
48 To jest oko 10-11 sati prije podne; atleti su naime nastupali pot-
puno goli.
jjO 49 p0(} imenom »gradske kohorte« (cohortes urbanae), po 1000 ljudi
kao posebna redarstvena jedinica pod zapovjedništvom gradskog prefek­
ta (praefectus urbi).
50 To je bio početak redovite pošte u rimskom carstvu. Privatnici su
se samo izuzetno mogli služiti njom.
51 Dakle nisu morali dolaziti u njegovu kuću da ga pozdrave; u senatu
su sjedili na svom mjestu kad ih je on pozdravljao; znao im je imena bez
pomoći »nomenklatora«.
52 Vidi gl. 35, str. 79.
53 Rimljani su se često u svojim oporukama vrlo oštro izražavali o
osobama i o političkim prilikama, ne štedeći ni cara. To su činili i kasnije;
tako Dion Kasije pripovijeda da je Fulcinije Trion, koji je u tamnici po­
činio samoubojstvo, kazao Tiberiju najgorče istine u svojoj oporuci. I Au­
gust je bio vrlo osjetljiv na takve izjave (v. gl. 66, str. 96).
54 Lacus Curtius, nekada provalija s vodom na Forumu; u nju je, po
priči, skočio mladi rimski vitez Marko Kurcije na konju i u punoj opremi,
da na zahtjev proročanstva ublaži bogove, na što se pukotina u zemlji za­
tvorila. Usp. Livije 7, 6.
56 Ta su imena dobili kipovi bogova po ulicama i četvrtima gdje su
stajali; drugi misle obratno: da su ulice dobile ime po kipovima.
66 Hram je dovršio istom car Hadrijan, ali poslije vremena kad Sveto­
nije ovo piše.
57 To je kasniji car Tiberije.
 Bilješke uz tekst na str. 94-106

6B U originalu: p e r a s s e m e t l i b r a m Rimski otac imao je neograničeno

pravo nad svojom djecom, dapače je mogao svoju djecu i prodati, ali je
svaku vlast nad njima izgubio ako ih je u bilo kakvom obliku prodao.
Zato se posinjenje malodobnika, tj. prelaženje iz jedne porodice u drugu,
obavljalo kao formalna kupoprodaja: novi bi otac pred svjedocima bacio
komad novca na vagu, i to tri puta, jer je toliko puta otac imao pravo pro­
dati dijete.
59 Julija starija, majka, bila je prognana na otok Pandatariju (danas
Pandotina) na obali Kampanije (v. T ib e r ije , gl. 11, str. 125), a njezina kći,
Julija mlađa, živjela je dvadeset godina na otoku Trimeru (danas Tremiti)
na obali Apulije. Usp. Tacit, A n a li IV, 71.
60 Prema Homeru (I l i j a d a 3,. 40), gdje Hektor dovikuje Parisu: »O da
si neženjen osto i bar bez potomstva propo!«
61 Dvoznačnost leži u riječi o r b i s (krug), koji ovdje označuje okrugli
bubanj, a inače znači i »svijet«; i u riječi te m p e r a t, koja ovdje znači »uda­
ra«, a znači i »upravlja«. Publika je stihu koji znači: »Vidiš kako taj me-
kušac (tj. Kibelin svećenik, eunuh) lijepo udara u talambas«, dala znače­
nje: »Vidiš kako taj mekušac (tj. August) upravlja svijetom!«
62 Vjerojatno Livije, kasnije žene Augustove, kojoj je puno ime bilo Li­
vija Druza, ili obično (od dragosti) Družila (vidi malo dalje u tekstu).
63 Malija ( M a l l i a ) je očito »koreg«, tj. onaj koji se brine za opremu
drame.
64 Prema riječi a r g e n t a r i u s (novčar) načinjena je ovdje za šalu riječ Co-
r i n t h i a r i u s (trgovac ili sakupljač korintskih posuda).
65 U prosincu su se svetkovale Satumalije, kada su takve zabave bile
dozvoljene.
66 Igralo se sa četiri kocke ( t a li) , koje su imale četiri ravne plohe, a dvi­
je zaobljene. Četiri ravne plohe bile su obilježene brojevima 1, 3, 4, 6.
Kocke su se bacale iz vrča. Najlošiji je zgoditak bio kad su sve četiri koc­
ke pokazivale broj 1, a zvao se c a n is (pas); najbolji je bio ako je svaka koc­
ka pokazivala drugi broj, a zvao se V e n u s (Venera).
67 Sirakuzom nazvao je August taj svoj kabinet misleći na Arhimeda
iz Sirakuze, koji je - dakako samo po anegdoti - u svom vrtu bio tako za-
duben u svoje crteže da nije primijetio pad Sirakuze u ruke Rimljana
(god.-212).
68 Komička aluzija na tragediju Ajant, gdje se junak baca na mač. - Od
spomenutih djela nije se ništa sačuvalo, ali od Augusta imamo jedan sadr­
žajno i literarno vrijedan dokumenat, poznat kao Ankarski spomenik, o ko­
jemu v. bilj. 83.
69 Latinski A d K a l e n d a s G ra e c a s . Kalende se kod Rimljana zvao prvi dan
u mjesecu, kada su se obično vršile razne isplate, ali u Grka nije bilo kalen-
da, i prema tome ta uzrečica znači »Nikada!«

22 - Dvanaest rim skih careva

 Bilješke uz tekst na str. 108-117

70 To prosjačenje imalo je svrhu da otkloni nekakav udarac sudbine;

neki, međutim, sumnjaju u to mjesto i misle da je to zamjenom prenese­
no s Kaligule (v. G a j K a lig u la , gl. 42, str. 182).
71 Kompluvij (compluvium) ili impluvij (impluvium) zvao se otvoreni
prostor u sredini rimske kuće kamo se slijevala kišnica. Tu su također
stajali kipovi kućnih bogova.
72 Nundine su bile sajamski dan rimskog tjedna (nonus dies= deve­
ti dan); None su bile 5. ili 7. dan u mjesecu (zapravo deveti dan prije
Ida, koje su bile 13. ili 15. u mjesecu); praznovjerje A ugustovo je bilo
u tom što on u te dvije riječi nije vidio riječ nonus (deveti), nego riječ
non (ne).
73 Kad su ga nagovarali na to, odgovorio je: »Ja običavam štovati
samo bogove, a ne bikove!« Usp. Dion Kasije 51,16.
74 0 tom proročanstvu govori opširnije Dion Kasije 45,1.
75 »Otac Liber« je ovdje trački bog Bahko-Sabazije, koji se u Trakiji
mnogo štovao.
76 Svetonije piše s ig n u m r e i p u b lic a e (znak ili lik države), ali Dion Ka­
sije kaže da je to bio lik božice Rome.
77 Široki grimizni porub na tunici bio je oznaka senatorskog staleža.
78 To jest na slovo M , a to je kratica im ena M a r c u s , ali i početno slovo
riječi m o rs (= smrt).
79 Po Dionu Kasiju (56,30) August je naslućivao da ga je Livija otrovala
zato što je potajno posjetio svoga unuka Agripu Postum a na otoku Plana-
ziji; Livija se bojala da će August toga prognanika im enovati nasljedni­
kom, zato je nekoliko smokava na stablu s kojega je August vlastoručno
brao plodove namazala otrovom.
80 Ta grčka riječ znači »blago, bezbolno umiranje«.
81 Umro je 19. kolovoza 14. n. e., između 14 i 15 sati. Mjesec kolovoz
dobio je ime August, dok se prije zvao S e x tilis .
82 Municipiji su isprva samostalni gradovi saveznika sa sam ou­
pravom, a kolonije su naselja rimskih građana u p o k o ren im p o d ru ­
čjima. Razlike između jednih i drugih s vrem enom m alo-pom alo išče­
zavaju.
83 Tiberije je izradio taj natpis i stavio ga na Augustovu grobnicu
(Mauzolej) na Martovu polju. Mnogi su prijepisi i grčki prijevodi bili po­
stavljeni po raznim gradovima carstva, a jedan takav prijepis najbolje
nam je sačuvan u Ankari: to je glasoviti Monumentum Ancyranum (An-
karski spomenik). Našlo gaje god. 1553. jedno poslanstvo cara Ferdinan­
da jL u kojem se nalazio i Hrvat Antun Vrančić. Spomenik je ne sam o sa­
držajno neprocjenjiv nego i literarno vrlo vrijedan. Završava jednostav­
nim riječima: »Ovo sam napisao u 76. godini života.«
 Bilješke uz tekst na str. 118-124

Tiberije

Tiberije se rodio 16. studenoga 42. pr. n. e. i dobio ime, kao njegov
otac, Tiberije Klaudije Neron, a kad ga je August posinio (44), zvao se Ti­
berije Julije Cezar. Kao car ima službeno ime Tiberius Caesar Augustus;
umro je 16. ožujka 37. n. e. Vlada od 19. kolovoza 14. n. e.
T i b e r i j e v a o b i t e l j : Otac: Tiberije Klaudije Neron (umro 33. ili
prije?). Mati: Livija (Livija Družila, rođena -58, umrla +29). B r a t Druz (sta­
riji, rođen -38, umro -9). 2ene: 1. Vipsanija Agripina, kći Marka Vipsanija
Agripe (od 16. do 12); 2. Julija, kći Augustova (od -11, prognana -2, umrla
+14). Sin: Druz (mlađi, od Vipsanije Agripine; rođen -15 ili -13, otrovan
+23). Djeca brata Druza: 1. Germanik (rođen -15, umro +19); 2. Livija (mla­
đa, zvana Livila, udana za Druza mlađega); 3. Klaudije (car 41-54).
Uz ovaj životopis vrijedno je pročitati Tacitove Anale, koji u prvih 6
knjiga prikazuju vladu Tiberijevu.

1 Zakoni dvanaest ploča, jedan od najstarijih latinskih jezičnih spome­

nika, izrađeni i objelodanjeni god. 451. i 450. pr. n. e.
2 »Idejska Majka bogova« je Kibela, koja se mnogo štovala osobito po
maloazijskim bregovima (npr. na brdu Idi); njezin kult (koji se na Istoku
dosta razuzdano obavljao) došao je u Rim g. 204. potkraj Hanibalova rata,
ali je brzo nakon toga rimskim građanima bilo zabranjeno sudjelovati u
njemu.
3 U prisutnosti vestalinke nije se ni protiv koga smjela upotrijebiti
sila. Drugi pisci spominju da je ta vestalinka bila kći trijumfatora.
4 Zapovjednik konjaništva (magister equitum) bio je pomoćnik diktato­
ra. V. Cezar, bilj. 7, str. 326.
5 Vjerojatno keltsko ime; taj prvi Livije Druz živio je u drugoj polovici
3. stoljeća pr. n. e.
6 Marko Livije Druz (stariji), pučki tribun -122, konzul -112. Senat ga
je izigrao protiv Gaja Grakha. Njegov istoimeni sin, pučki tribun 91, radio
je između ostaloga na tome da italski saveznici dobiju građansko pravo;
njegovo umorstvo (usprkos nepovredivosti tribuna) bilo je povod savez­
ničkom ratu (91-88).
7 Kalendar (Fasti) i Dnevne novine (Acta diuma); dakle u obzir dolaze go­
dine 43, 42. i 41. pr. n. e.
8 Što su te zlatne kutijice, v. Cezar, bilj. 82, str. 332.
9 Tu Agripinu, prvu ženu Tiberijevu, ne valja pomiješati s drugim
dvjema Agripinama (ženom i kćerkom Germanikovom); ona je kći Marka
Vipsanija Agripe, pa se obično i zove Vipsanija ili Vipsanija Agripina.
10 To su zapravo bili unuci Augustovi Gaj i Lucije Cezar. O Agripinu
putu u Mitilenu v. August, gl. 66, str. 96.
 Bilješke uz tekst na str. 126-140

11 To je bio Gaj Cezar, kojega je August zajedno s Lucijem Cezarom

posinio (obojica sinovi Agripe i Julije).
• 12 Glasoviti vrući sumporni izvor kod današnjega kupališta Albano,
nedaleko Padove.
13 Taj događaj osobito lijepo prikazuje Tacit, Anali VI, 21.
14 To je panonski ustanak god. 6. do 9. n. e.
16 Inače su obično oni koji su bili vođeni u trijum fu bili nakon toga
ubijeni u tamnici. U Ravenu je poslije Tiberije smjestio i germ anske za­
robljenike Marboda, Segesta i Tusneldu.
16 Stih Enijev (Anali 370, Vahlen) ticao se Fabija K unktatora, protiv­
nika Hanibalova. August je u citatu riječ cunctando (oklijevanjem) zami­
jenio riječju vigilando (budnošću).
17 Stihovi su iz Ilijade (X, 246/7), gdje te riječi govori Diomed o
Odiseju.
18 Grčka poslovica da se označi opasan položaj: vuk im a vrlo kratke
uši. Usp. Terencije, Formion 506.
19 Godine 18, 21. i 31. n. e.
20 Takvo »slobodno poslanstvo« (libera legatio) sastojalo se u tom d a je
senat kojemu senatoru podijelio povlasticu da neko vrijem e može pu to ­
vati po provincijama sa svim pravima poslanika, ako je putovao i po
svom privatnom poslu.
21 Svetonije upotrebljava ovdje riječ Sabbatis (subotom), ali to znači
samo svaki sedmi dan, a ne židovsku subotu. Grci i Rimljani nisu pozna­
vali našu razdiobu tjedna na sedam dana i prem a tom e nisu imali im ena
dana.
22 To je bilo iz higijenskih razloga, jer su se tim običajem širile razne
bolesti, a u to vrijeme osobito neki orijentalni osip ili lišaj, o kojem u go­
vori Plinije Stariji (26,1), a od kojega je možda obolio i Tiberije (usp. gl.
68, str. 154).
23 Sto je spomenuti senator tim svojim postupkom skrivio, nije sa­
svim jasno. Prvi srpnja bio je u Rimu dan za sklapanje novih stam benih
ugovora. Taj je senator neposredno prije toga dana otišao n a selo d a bi
se vratio u jedno vrijeme kad bi mogao dobiti stan pod povoljnijim uv­
jetima.
24 Po zakonu nije neoženjen čovjek mogao obavljati više službe. Taj se
kvestor oženio da dobije službu, a onda se odmah nakon toga rastao od
žene.
25 Hramovi i sveta mjesta bila su utočišta (azili) za sve progonjene, za
zločince i političke krivce. Usp. o tome kod Tacita, Anali III, 60.
26 Taj događaj pripovijeda i Tacit, Anali IV, 59.
27 Mjesto Tiberius Claudius Nero zvali su ga Biberius Caldius
Mero, a te tri riječi kazuju otprilike ovo: pijanica (bibere = piti), od
 Bilješke uz tekst na str. 140-152

pića zagrijan (calidus, caldus = topao), vinopija (mcrum = čisto, jako

vino).
28 Tobože »Kaprejanin« (čovjek s Kapreje), a za porugu »jarčina«, jer
caper znači jarac.
29 To jest od gledalaca u kazalištu.
30 Hortalov slučaj pripovijeda Tacit (Anali III, 37/8) opširno, a Tiberi-
jev odgovor Hortalu osuđuje, premda samo zaslužuje hvalu. Tiberije nije
priznavao isprsavanje na račun slavnog imena ili velikih predaka, i nije
bio sklon da propale unuke starih plemićkih rodova dolično hrani na ra­
čun države samo zato što imaju slavna imena.
31 Tacit (Anali II, 68) pripovijeda taj događaj drukčije. Po njemu Ti­
berije nije ništa kriv. Vonon je bio interniran u Aziji i odande je poku­
šao pobjeći u Armeniju, ali su ga u tom pokušaju uhvatili i ubili god.
19. n. e.
32 Progonjeni su tražili utočište kod kipa kojega boga, ovdje kod kipa
Augusta koji je postao bog.
33 Tiberije ne može biti vitez jer nema 100.000 denara (400.000 sester­
cija), koliko se traži da ima onaj koji hoće biti u viteškom staležu; Tibe­
rije, naime, nema pravo posjedovati vlastitog imutka otkako ga je August
posinio (v. gl. 15). Ali ne samo to: Tiberije nije ni građanin, jer je izgubio
časna prava kao prognanik na Rodu.
34 Aluzija na četiri doba svijeta: zlatno, srebrno, mjedeno i željezno;
dakle, mjesto najboljega sada je najgore.
35 Ovdje se Tiberije poredi sa Sulom, Marijem i Antonijem, jer je, kao
i oni, iz progonstva došao odmah na vlast. Sula je sam sebi dao nadimak
»Sretni« (Felix); nakon povratka iz Azije, gdje je uspješno svršio prvi rat
s Mitridatom, bio je od Marijevih pristaša proglašen državnim neprijate­
ljem (dakle prognanikom), ali kad je svladao protivnike, proveo je zlo­
glasne proskripcije (god. 82-81). Strašno krvoproliće bio je prije njega
priredio Marije kad se vratio iz Afrike (87). Antonije je također uveo pro­
skripcije iza mutinskoga rata (43), što ga je vodio protiv senata kao »ne­
prijatelj države«.
36 To je bio Kremucije Kord, čije suđenje opisuje Tacit, Anali IV, 34.
37 To je budući car Kaligula.
38 Da ne bi kome dali takav odgovor koji bi ga potaknuo na urotu pro­
tiv Tiberija.
39 Po čitavoj je Italiji bilo takvih mjesta gdje su se davala takva proro­
čanstva, a najglasovitija su bila prenestinska proročanstva (Praenestinae
sortes), koja su se davala u hramu Fortune u Prenestu (danas Palestrina).
To su bili drveni štapići s pismenim znakovima, kojeje izvlačiojedan dječak
i iz kojih su se tada slagale riječi.
 Bilješke uz tekst na str. 152-159

40To su bili Elije Lamija i Lucije Aruncije. Usp. Tacit, Anali VI, 27.
4’ Sejan je očito bio s njim na Kapreji pa je sada radi službe morao
otići u Rim (god. 31).
42 Ijina vila: možda se zvala tako zato jer se u njoj nalazila slika koja je
prikazivala Iju. Ija je, po priči, bila djevojka koju je ljubomorna Hera pre­
tvorila u kravu. Uostalom, neki mjesto Ijina vila čitaju Junonina vila ili Ju-
piterova vila.
43 Tacit (Anali VI, 6) ima više izvadaka iz toga pisma koje baca poseb­
no svjetlo na Tiberijevo duševno stanje u zadnjim godinama života (god.
32).
44 Mi bismo rekli: »među klasicima«. Tri spomenuta pjesnika pjevala
su po aleksandrinskom ukusu, djelomično u pretrpanom i nejasnom, dje­
lomično u mekušnom stilu. Partenije je živi© u Ciceronovo doba, a druga
dvojica u 3. stoljeću pr. n. e.
45 Ahilej je boravio među kćerima kralja Likomeda na otoku Skiru,
preobučen kao djevojka, da po želji majke Tetide ne ide u trojanski rat.
48 To su bili »carski vrtovi«, uz koje je bio bazen što ga je dao iskopati
August za omiljelu predstavu pomorske bitke. Taj bazen zvao se »Nauma-
hija«.
47 Isto to pripovijeda Tacit, Anali VI, 50.
48 Po Tacitu (Anali VI, 50) dogodilo se to na Makronov nalog.
49 Vjerojatno Seneka Stariji, otac filozofa i državnika Seneke; on je,
osim retoričkih spisa, napisao povijesno djelo od početka građanskih ra­
tova do Kaligule, koje je obuhvaćalo 80 godina i bilo jedno od najizvrsni-
jih memoara suvremene povijesti; djelo nije sačuvano.
80 Apolonov kip iz Temena, gradskog predjela Sirakuze, bio je glaso­
vito umjetničko djelo.
51 Po Dionu Kasiju bili su pušteni na slobodu, samo se jedan prije
toga ubio.
52 Šale su i kod sprovoda bile dopuštene, ali ovaj zahtjev prelazio je
sve granice: Tiberija je trebalo sprovesti u Atelu, zavičaj raspuštene lakr­
dije, i ondje ga u amfiteatru, gdje se inače ubijaju zločinci, ne spaliti po
propisu, nego samo opržiti, a to bi bilo još i simbolično mučenje.

Gaj Kaligula

Kaligula se rodio 31. kolovoza 12. n. e. i d o b io im e Gaj C ezar, a k ao car

ima službeno ime Imperator Gajus Caesar Augustus Germanicus (nadim ak
Caligula, pod kojim je obično poznat u p o v ije sti, d o b io je j o š u djetinjstvu
od vojnika njegova oca Germanika; u sp . gl. 9 i b ilj. 9). U b ije n je 24. siječ­
nja 41. Car od 16. ožujka 37.
 Bilješke uz tekst na str. 159-165

K a l i g u l i n a o b i t e l j : Otac: Germanik (sin Tiberijeva brata Dru­

za). Mati: Agripina (starija, kći Augustove kćeri Julije). Braća i sestre: 1. Ne­
ron (rođen +6, umoren 29); 2. Druz (rođen +7 ili 8, umoren 33); 3. Agripina
(mlađa, rođena +5 u Kolnu, koji je po njoj nazvan Colonia Agrippinensis,
mati cara Nerona, ubijena 59); 4. Družila (rođena 16, umrla 38); 5. Julija
Livila (rođena 17, ubijena na zapovijed svoga strica cara Klaudija); 6., 7.
i 8. troje umrlih u djetinjoj dobi. Žene: 1. Junija Klaudila; 2. Enija Nevija
(prije žena Makronova); 3. Livija Orestila (v. gl. 25); 4. Lolija Paulina (prije
žena Gaja Memija); 5. Cezonija. Kći: Julija Družila (od Cezonije, rođena 40,
ubijena 41). Sin (adoptivni): Tiberije (sin Druzov, unuk cara Tiberija, ro­
đen 19, ubijen 37).

1 Tacit, Dion Kasije i Svetonije imaju vijest o smrti Germanikovoj iz iz­

vora koji je neprijateljski raspoložen prema Tiberiju. Germanik je po svoj
prilici umro od neke bolesti.
2 O Pizonovu udjelu kod Germanikove smrti govori Tacit, Anali II, 69;
0 suđenju i smrti Pizonovoj, Anali III, 10-16.
3 U čemu su se sastojala spomenuta »čaranja« (devotiones), pripovije­
da Tacit, Anali II, 69.
4 Partski kralj Artaban. Germanik je njegova protivnika uklonio iz Ar­
menije i internirao u provinciji Aziji. V. Tiberije, bilj 31, str. 341.
5 Misli se svetkovina Satumalija, koja se inače slavila vrlo radosno; a
to je bilo više od dva mjeseca nakon smrti Germanikove.
6 V. Tiberije, gl. 54, str. 146/47.
7 Plinije očito izvodi latinsku riječ puerperium od puer (dječak) i tuma­
či je kao rođenje dječaka, ali to nije točno, jer ta riječ znači samo »porod,
rođenje djeteta«, kako to dokazuje malo niže i sam Svetonije.
8 Svetonije piše samo in actis (u spisima), a to su Acta diuma ili Acta
urbis.
9 Caligula znači »Čizmica«, jer je caliga bila jedna vrsta polučizme
kako su je nosili vojnici.
10 Germanik je htio skloniti ženu i dijete u Trier (v. Tacit, Anali I 40
1 d.). To je vojnike dozvalo k pameti.
11 Faetont, po priči sin boga Sunca, izmolio je od oca dopuštenje da
jedan dan upravlja njegovim sunčanim kolima. Pritom je, dakako, bio
tako nespretan da je sad dolazio preblizu Zemlji i izazivao požare, sad
se previše udaljivao izazivajući smrzavanje; zato ga je Jupiter još prije
svršetka njegova dnevnoga puta ošinuo gromom i tako spasio svijet od
uništenja.
12 To jest svoga unuka Tiberija (koji se zvao i Tiberius Gemellus), ko­
jega je Kaligula isprva volio, ali ga je kasnije ubio (37).
 Bilješke uz tekst na str. 166-172

13 Princeps juventutis (vođa mladeži) - počasna je titula koju su najpri­

je imali Augustovi unuci Gaj i Lucije Cezar, a za Tiberija dva starija brata
Kaligulina, Neron i Druz, dakle u oba slučaja predviđeni nasljednik i nje­
gov brat; kasnije su tu titulu nosili carevi. Juventus (mladež) je vojnička
organizacija svih članova viteškog staleža do 45. godine života ako vrše
kakvu službu. Bili su podijeljeni u šest odjela, a počasni zapovjednik svih
skupa imao je gornju titulu.
,4 To jest Livije. Usp. Tiberije, gl. 51, str. 145.
’5 Parilia ili Palilia, isprva svetkovina u čast staroitalske božice Pales,
svetkovala se 21. travnja, ujedno je to bila godišnjica osnutka Rima. (Riječ
se pogrešno tumačila kao »rođendan« Rima.)
16 Ti su se darovi zvali missilia, tj. »hici«: bacane su, naime, među na­
rod male drvene kuglice s pričvršćenim doznačnicama za kakav predmet;
tko bi ugrabio takvu kuglicu, dobio bi od posebnog činovnika označeni
predmet, a mogla je to biti i kakva domaća životinja, dapače i rob.
17 širina je Helesponta manja od 1,5 km, a Kaligulin je most bio dug
preko 5 km!
18 Latinski ludi astici, gradske igre, kao u Ateni u čast Dionizove švel­
ja kovine (Dioniz ili Bakho je bog vina).
19 V. Klaudije, gl. 20, str. 205, i bilj. 27, str. 348.
20 Gradio se preko tri stoljeća, ali nije bio dovršen; zbog svoje goleme
veličine morao je ostati bez krova. Kaligula ga je htio dovršiti - za sebe!
Naredio je da provincija Azija ima namaći sredstva za to.
21 Homerov stih (Ilijada 2, 204).
22 Možda je vrijedno citirati te riječi latinski: N ec m u ltu m afuit, quin sta-
tim diadema sumeret speciemque principatus in regni form am converteret.
Rimljani su riječju »princeps« i »principat« pokrivali još uvijek omraženi
im pojam kralja i kraljevstva. Cezar je bio ubijen pod izlikom da se spre­
ma nazvati kraljem, August i Tiberije odbijali su naslov do m in u s (gospo­
dar ili gospodin). Pa i Svetoniju je nešto grozno što je Kaligula smišljao
da i formalno proglasi monarhiju uzevši krunu (dijadem) i ime (kraljev­
stvo).
23 Juppiter Latiaris kao zaštitnik Lacija; njemu se svake godine na sve­
čani način prinosila žrtva na Albanskoj gori.
24 Tako kod Homera (Ilijada 23, 724) govori Ajant Odiseju potičući ga
da već jednom učini kraj neodlučnom rvanju, tako da ga pokuša dići uvis
ili će on njega!
25 To jest adoptivnog brata. Usp. bilj. 12.
26 Dion Kasije pripovijeda da je Kaligula Druzilu ne samo na novcima
dao zvati Diva ili Dea nego joj je po svim gradovima države dao graditi
hramove kao božici Panteji (Panthea = božica koja u sebi uključuje sve
božice).
 Bilješke uz tekst na str. 172-178

27 O toj uroti pripovijeda Tacit, Anali XIV, 2.

28 Aluzija na Romulovu otmicu Sabinjanki i na Augustov brak s Li-
vijom.
29 U originalu stoji decimae, ali značenje te riječi nije sigurno; obično
se tumači da su to bile besplatne ulaznice, koje su se i inače dijelile, a da­
vale su pravo zauzeti svako slobodno mjesto u kazalištu. Dijelile su se, da­
kako, kad su već vitezovi zauzeli svoja mjesta. Kaligula ih je dijelio ranije
da bi neki zauzeli mjesta vitezova i da bi tako došlo do svađe.
30 Nasip (agger), uzvisina kod Kolinskih vrata, gdje su se izvršivala
smaknuća.
31 Genij je bog zaštitnik. Carev genij štiti indirektno i državu, a pro­
puštanje zakletve carevim genijem tumačilo se kao veleizdaja.
32 Opširnije pripovijeda taj događaj Dion Kasije 59, 26.
33 U okolici Antikire (grad na sjevernoj obali Korintskog zaljeva) bilo
je mnogo kukurijeka, koji se upotrebljavao kao lijek protiv ludila. Inače
je ondje bilo kupalište koje je bilo mnogo posjećeno.
34 Tako se katkada zove Galatija, zemlja u Maloj Aziji oko današnje
Ankare; nju su naselili Grci u vrijeme Aleksandra Velikoga i Gali u kas­
nijim stoljećima. Istom Augustu je pošlo za rukom da od nje načini rim­
sku provinciju.
35 Latinski Oderint, dum metuant! Iz Akcijeve tragedije Atrej, gdje te ri­
ječi govori Agamemnonov otac Atrej. Akcije je rimski pjesnik tragedija, ži­
vio od 170. do oko 85. pr. n. e.
36 »Mrežari« (retiarii) su bili vrsta gladijatora koji su bili obučeni po­
put ribara i opremljeni mrežom i ostvama (trozubim vilama). Zadatak im
je bio da svoje protivnike uhvate u mrežu i da ih ostvama probodu.
Protivnici su im se zvali »progonitelji« (secutores), a borili su se s ma­
čem i štitom.
37 Vrsta gladijatora, možda isto što »progonitelji«.
38 Žrtveni sluga (popa) imao je ubiti žrtvenu životinju okrenutom sjeki­
rom, a koljač (cultrarius = nožar) imao ju je raskomadati.
39 Platon je iz svoje idealne države htio isključiti pjesme Homerove i
Heziodove jer da one građanima daju krive i nedostojne pojmove o bo­
govima i ljudskim prilikama.
40 Kod Aricije u Albanskom gorju bio je gaj s hramom božice Dijane;
svećenik toga hrama zvao se »Šumski kralj« (Nemorensis rex). Taj je uvijek
morao biti pobjegli rob, a svake godine se priredilo natjecanje za tu služ­
bu, koje se sastojalo u tom da se novi kandidat morao boriti sa starim
svećenikom na život i smrt, a borba se vodila batinama; tko je uspio za­
tući svećenika, postao bi njegovim nasljednikom. Borba je u kasnije vri­
jeme bila možda samo prividna.
 Bilješke uz tekst na str. 179-192

41 Desetorke (deceres) su lađe s deset redova veslačkih klupa. Neki

ovdje čitaju de cedris mjesto deceres, a to bi značilo »od cedrovine«.
42 To je polovica svote koju su isluženi veteran i d o b iv a li p o A ugustovoj
odredbi.
43 Eneida I, 207.
44 To jest Jupiteru Kapitolskom i Jupiteru Palatinskom (a to je Kaligu­
la!). 0 čitavoj toj vojnoj komediji priča Dion Kasije 59, 21-22.
46 Farski svjetionik, kod Aleksandrije, jedno od sedam svjetskih čudesa.
Srušio ga je potres u 14. stoljeću.
46 Sličnost s kozom: bio je dlakav i imao tanke noge.
47 To jest Germana.
48 Ratovi s Kimbrima god. 113. do 101. pr. n. e. Galski Senonci su pro­
valili u Rim vjerojatno god. 387. pr. n. e.
49 Pojavljivao se, dakle, sad kao Jupiter s munjom, sad kao Neptun s tro-
zubom, sad opet kao Merkur s glasničkim štapom.
60 Latinski pervigilium, noćna svečanost u čast kojega božanstva, a sla­
vila se bučno gozbom, plesom i raznim scenskim izvedbama.
51 Noć se dijelila u četiri noćne straže (vigiliae); druga je trajala otprilike
od 21 do 24 sata.
52 Drvene potpetice (neke vrste kastanjeta, svezane remenom za obu­
ću), ogrtač (palla) i tunika do gležnja (tunica talaris) pripadali su u toaletu
plesačica; pala i tunika su ženski odjevni predmeti.
63 Vozači u circenskim trkama bili su u to vrijeme podijeljeni u četiri
stranke: bijelu, crvenu, modru i zelenu; dvije posljednje imale su najviše
pristaša. »Staja« se ima zamišljati kao neka društvena prostorija; budući da
su se tu, bez sumnje, nalazili i konji, dapače su oni tu bili glavni akteri, to
izraz »staja« vrlo dobro pristaje.
64 Na Ide ožujske, tj. 15. ožujka 44. pr. n. e., bio je, kako je poznato, ubijen
Cezar.
55 Filip, otac Aleksandra Velikoga, bio je umoren god. 336. na izlasku iz
kazališta, gdje se prikazivala tragedija Kinira, u kojoj pogiba kralj Kinira i
njegova kći Mira. I sada je Kinira bio loš znak. - Laureol je bio glasoviti raz­
bojnik, a mimograf Katul iznio je u istoimenom mimu na pozornicu njega
i njegovo smaknuće. Domicijan je jednom prilikom dao da njegovu ulogu
igra neki osuđeni zločinac, kojega su onda na pozornici uistinu pribili na
križ. Laureola spominje i Juvenal (Satire VIII, 186).
66 To jest između 12 i 13 sati; to je bilo god. 41.
67 Gaj Julije Cezar Strabon, dalji rođak diktatorov, ubijen od Marijevih
ljudi god. 87. Primjedba nije ispravna, jer je otac diktatorov, koji se također
zvao Gaj, umro prirodnom (iako naglom) smrću god. 85. Gaj Cezar, unuk
Augustov, umro je od posljedica rana zadobivenih u borbi u Armeniji god.
4. n. e.
 Bilješke uz tekst na str. 193-196

Klaudije

Klaudije se rodio 1. kolovoza 10. pr. n. e. Prije vlade zvao se Tiberije

Klaudije Neron Germanik, a kao car ima službeno ime Tiberius Clau­
dius Caesar Augustus Germanicus. Umro je 13. listopada 54. Car od 24.
siječnja 41.
K l a u d i j e v a o b i t e l j : Otac: Druz (stariji, sin Livijin, brat Tlberi-
jev, rođen -38, umro -9). Mati: Antonija (mlađa, kći Marka Antonija i Ok­
tavije, sestre Augustove, rođena -36, umorena od Kaligule). B rat Germa­
nik. Sestra: Livija (mlađa, zvana Livila, ubijena +31). Žene: 1. Plaucija Ur-
gulanila; 2. Elija Petina; 3. Valerija Mesalina; 4. Agripina (mlađa, kći Ger-
manikova). Djeca: 1. Druz (od Plaucije Urgulanile); 2. Klaudija (od iste); 3.
Antonija (od Elije Petine); 4. Oktavija (od Valerije Mesaline); 5. Britanik
(od iste). Pastorak: Neron (car 54-68, sin Agripine i Gneja Domicija Ahe-
nobarba).
Uz ovaj životopis vrijedno je čitati XL i XII. knjigu Tacitovih Anala,
gdje su prikazane zadnje godine Klaudijeve vlade (47-54).
1 Stih iz atičke komedije.
2 Latinski Fossae Drusianae, kanal između Rajne i Zuiderskog jezera.
Ratovi u Germaniji od 12. do 9. god. pr. n. e.
3 Pretor god. -12, konzul u siječnju -9, umro u rujnu -9. Njegovo je ti­
jelo dopratio u Rim njegov brat Tiberije, koji ga je zatekao još živa u ta­
boru.
4 Latinski spolia opima, što točno znači »mastan ratni plijen«. To je bio
najčasniji ratni plijen, a sastojao se u tom da je trebalo neprijateljskog
vojskovođu osobno u boju svladati i skinuti mu vojvodsku odoru. Rijetki,
koji su to postigli, prinijeli su taj plijen u hram Jupitera Feretrija na Ka­
pitalu, gdje su takve odore visjele.
5 Gaja i Lucija Cezara, njegove unuke i posinke.
6 To je bilo dvije godine prije toga (-12). Tu su se svake godine sasta­
jali galski poglavice da prinesu žrtve za cara.
7 Takvu kabanicu nosili su od muškaraca samo bolesnici i mekušci.
8 Ondje se prinosila svečana žrtva.
9 To je Klaudije, koji je tada imao 21 godinu, jer su se spomenute igre
u čast Martu slavile 12. god. n. e. Malo dalje spomenuti brat je Germanik,
koji je već vršio razne svećeničke službe, dobio trijumfalna odlikovanja i
kao konzul sudjelovao u Latinskoj svetkovini.
10 Na Albanskom brdu nedaleko Rima svetkovala se svake godine po
četiri dana prastara Latinska svetkovina u čast Jupiteru Lacijskom (Jup­
piter Latiaris). Njoj su prisustvovali svi činovnici, a u Rimu je ostao samo
posebni gradski prefekt.
 B ilješke uz tekst na str. 1 9 6 -2 0 5

11 August u svojim pismima upotrebljava mnogo grčkih riječi, izraza,

pa i čitavih rečenica. Da se donekle dobije boja Augustova stila, ima i u
ovom prijevodu nekoliko neobičnijih stranih riječi.
12 To je takozvana »deklamacija«, u kojoj se govorilo o jednoj temi, a
obično se držala kao vježba u retorskim školama onoga vremena.
13 Vrlo ujedljiv odgovor. Mjesto da ga učini pravim konzulom, Tiberi­
je mu šalje nešto novaca da se može razveseliti na blagdan koji je bio
praznik robova i djece. Sigilarije su nastavak Saturnalija (21. i 22. prosin­
ca), a zovu se tako po malim kipićima (sigilla) koji su se na te dane davali
na dar, osobito djeci.
H Za kult »boga« Kaligule!
15 Prefekti su bili nadstojnici državne blagajne, kod kojih je Klaudije
založio svoja dobra. Kad nije mogao platiti dug, bila su njegova dobra
oglašena na prodaju, ali samo prividno (in vacuum), da bi ponizili Klau-
dija, jer se i onako nije mogao za njih naći kupac.
16 Zvao se Gratus, a bio je jedan od gardista koji su u prvom metežu
tražili ubojice Kaliguline. Josip Flavije pripovijeda čitav događaj vrlo živo.
17 Ta grčka komedija bila je vjerojatno djelo samoga Germanika, koji
je pisao grčke komedije i čiji pjesnički talent Ovidije zanosno slavi.
18 Godine 42, 43, 47. i 51.
19 Jedan zakon (Lex Papia Poppaea) davao je onima koji su imali troje
zakonite djece, osim ostalih povlastica, pravo da budu oslobođeni od su­
dačke službe.
20 Togu je smio nositi samo rimski građanin, a plašt je bio nošnja stra­
naca, poimence Grka. Ovaj je dakle čovjek imao biti u plaštu kad je go­
vorio tužitelj, a u togi kad je govorio branitelj.
21 Oni su bili cenzori 22. god. pr. n. e. Kasnije je August dva puta oba­
vio dužnost cenzora, ali bez titule. Klaudije je to izvršio god. 47/48, a drug
mu je bio Lucije Vitelije, otac kasnijega cara Vitelija.
22 Latinski Sigillaria, ulica u VII. rajonu Rima, gdje su se prodavali ki­
pići (sigilla). Usp. bilj. 13.
23 Cezar je ratovao u Britaniji 55. i 54. god. pr. n. e.
24 Diribitorij - golema zgrada na Martovu polju gdje su se najprije
brojili glasovi kod izbora, a kasnije su se ondje dijelili narodu darovi, a
vojnicima plaća. Odatle je Klaudije upravljao gašenjem požara.
25 O toj oskudici i buni protiv Klaudija pripovijeda više Tacit, Anali
XII, 43.
26 Takve Rimljanke uživale su mnoge povlastice. Iz ovoga se mjesta,
uostalom, vidi da su i žene mogle upravljati velikim poduzećima.
27 Klaudijev vodovod (Claudia aqua) dovodio je riječnu vodu iz daljine
od 60 km sve do Palatina, gdje su dotada bile samo cisterne. To je jedna
 B ilješke uz tekst na str. 2 0 5 -2 1 0

od najveličanstvenijih gradnja starih Rimljana, a njezini su ostaci još da­

nas karakteristični za Kampaniju.
28 Radilo se od 42. do 53. godine. Jezero je ležalo oko 80 km istočno
od Rima. Već se Cezar (v. gl. 44, str. 37) bavio mišlju da ga isuši.
29 Kod circenskih igara bilo je svaki dan dvadeset i pet utrka kolima
30 Sportula se zvala zakuska što su je ugledni ljudi katkada davali oni­
ma koji su ih pratili do kuće ili su ih posjetili. To nije bio objed za stolom
kao za prave goste, nego se jelo davalo u košaricama (sportula = košarica).
Tako su se također zvala jela što su se povremeno dijelila narodu kod jav­
nih predstava.
31 Palumbus je bilo ime glasovitog gladijatora, a kao riječ značila je
»divlji golub, dupljaš«.
32 Latinski fidei commissum, molba oporučitelja da baštinici pojedine
dijelove baštine uruče osobama koje nemaju djelomično ili potpuno pra­
va baštiniti.
33 To su neki radili zato da se mogu baviti trgovinom, što je senato­
rima bilo zabranjeno.
34 U staro se vrijeme oslobođenik zvao libertus, a njegov sin libertinus
(slobodnjak), a u carsko se doba svaki oslobođenik odmah zvao liberti- ^
nus.
35 Napredovanje je, dakle, išlo ovako: 1. zapovjednik konjaničkog
odjela pomoćnih četa (cohors), 2. zapovjednik odjela rimskih konjanika
(ala), 3. zapovjednik čitavog odjela jedne legije, a katkada zapovjednik
čitave legije.
36 To jest rodovska imena (nomina gentilicia), dok su osobna imena
(praenomina) i nadimke (cognomina) mogli upotrebljavati.
37 Taj Hrest (Chrestus) morao je biti dobro poznata ličnost u Rimu, ali
o njoj nam inače nije ništa poznato, premda se spominje nekoliko ljudi
toga imena u starini. Kršćanski pisci tumače to ime većinom kao Krist
(Christus) - jer stari pisci često mjesto Christus pišu Chrestus! - ali ovdje
se ne radi ni o kakvom progonu kršćana, nego samo o izgonu Zidova iz
Rima god. 49, kako potvrđuje i pisac Djela apostolskih (18,2), gdje kaže da
je Pavao u Korintu »upoznao nekoga Židova po imenu Akvilu iz Ponta,
koji je nedavno došao iz Italije, jer je Klaudije naredio da svi 2idovi imaju
otići iz Rima«.
38 To su smjeli samo poslanici nezavisnih naroda. Taj događaj pripo­
vijeda Tacit (Anali XIII, 54) opširnije, ali ga stavlja u doba Neronove vlade
(god. 57) i kaže da su to bili frizijski poglavice Verit i Malorig.
39 Fecijali (Fetiales) - zbor svećenika, po predaji još iz doba kraljeva,
obavljao je u doba republike vjerske obrede prigodom vanjskopolitičkih
čina.
 Bilješke uz tekst na str. 211-221

40 Sjajan opis te divlje epizode kao u kakvom romanu daje Tacit, Anali
XI, 16-17. Usp. također dolje gl. 29, gdje se kaže da je Klaudije sam
potpisao ženidbeni ugovor.
41 Opširnije o zadnjoj ženidbi Klaudijevoj pripovijeda Tacit, Anali
XII, 1-7.
42 Neokovano koplje (hasta pura) bilo je vojničko odlikovanje.
43 To je bio Marko Antonije Feliks, zapravo slobodnjak Klaudijeve
majke Antonije, prokurator Judeje između 44. i 52. god. Od triju kraljevni
kojima je bio oženjen poznajemo dvije: jedna je Družila, kći mauretansko-
ga kralja Jube, druga je također Družila, kći židovskoga kralja Heroda Agri­
pe. 0 njegovim okrutnostima i opačinama govori Tacit, Historije V, 9.
44 Da bismo mogli pravo ocijeniti taj Klaudijev čin, treba znati da su
obilne gozbe tih svećenika bile kod Rimljana poslovično glasovite. Usp.
Horacije, Ode I, 37 početak.
45 Stari su vjerovali da meso divljači koja je ubijena nožem od kojega
je poginuo koji čovjek pomaže protiv padavice. (Usp. Plinije 28,34.) Brita-
nik je bolovao od padavice. Usp. Neron, gl. 33, str. 240.
46 Tacit (Anali XI, 38) ne spominje tu crtu rastresenosti careve, ne­
go samo kaže da je Klaudije na tu vijest samo šutio i po običaju dalje
jeo i pio.
47 Vjerojatno neka tada poznata budala, ili možda lice iz kakve kome­
dije koje je već postalo poslovično.
48 Njegova majka Antonija i baka Oktavija, udovica Marka Antonija,
nisu dakako mogle trpjeti da se piše istina o Marku Antoniju, a nije smio
pisati ni protiv Augusta!
49 Uveo je posebno slovo za glas v, koji su Rimljani pisali jednako kao
u, zatim slovo za glas y (= ii) i napokon jedno slovo za ps, za koje su i Grci
imali posebno slovo. Sva su ta slova izašla iz upotrebe poslije smrti Klau­
dijeve, ali iz vremena njegove vlade imamo sačuvanih natpisa s tim slo­
vima.
50 Homerova Ilijada 24,369; Odiseja 16,72 i 21,133.
51 Britanik je za svoje godine bio vrlo razvijen.

Neron

Neron se rod io 15. p ro sin ca 37. i d o b io im e L u c ije D o m ic ije A h en o -

barb. Kad ga je K laudije p o sin io (50), zvao s e N e r o n K la u d ije D r u z G er­
m anik Cežar, a kao car im a slu žb en o im e Nero Claudius Caesar Augustus
Germanicus. U m ro je 9. lipnja 68. Car o d 13. lis t o p a d a 54.
N e r o n o v a o b i t e l j : Otac: Gnej D o m ic ije A h e n o b a r b (u m r o 40).
Mati: Agripina (m lađa, kći G erm an ikova). Žene: 1. O k ta v ija (k ć i c a r a K lau-
 Bilješke uz tekst na str.221-228

dija, ubijena 62); 2. Popeja Sabina (prije žena kasnijega cara Otona,
umrla 65); 3. Statilija Mesalina. Kći (od Popeje Sabine): Klaudija (rođe­
na 63, umrla 63). Pastorak: Rufrije Krispin (sin Popeje Sabine, ubijen
kao dijete).
Svakako je vrijedno čitati Tacitove Anale, knjige XIII - XVI, gdje su
prikazane gotovo sve godine Neronove vlade (54 - 66).
■jy Ti božanski blizanci su Dioskuri Kastor i Poluks, koji se, po priči,
pojavljuju na bijelim konjima i pomažu u svim nevoljama, osobito na
moru; oni nisu umrli, nego su zbog svoje velike bratske ljubavi pretvoreni
u zvijezde (Blizanci). Ovdje se govori o pobjedi nad protjeranim Tarkvini-
jevcima kod Regilskog jezera u Laciju god. 499. ili 496. U čast te pobjede
sagrađen je u Rimu hram Dioskurima (»Kastorima«); usp. Cezar, gl. 10,
str. 21. Otuda ta grana Domicijevaca ima nadimak Ahenobarbus (Mjedo-
bradi, obično Riđobradi). Više o svemu tome pripovijeda Plutarh, Emilije
Paulo, gl. 25.
2 Taj konzul nije bio isti Domicije, nego njegov otac, konzul -122, po­
bjednik u Galiji -121.
3 To je Gnej Domicije Ahenobarb (oko 75. do 31. pr. n. e.), pradjed
cara Nerona.
4 Zakon je predložio Kvint Pedije, konzul 43. s Oktavijanom; po tom
su zakonu sudionici u uroti protiv Cezara bili prognani iz Rima.
5 Oporučitelj bi dozvao k sebi pouzdanog čovjeka i u prisutnosti pet
svjedoka prodao mu prividno, po staroj formuli, čitavu svoju imovinu,
a taj »kupac« (lat. emptor) preuzeo bi obavezu da će točno izvršiti sve
isplate i druge odredbe u oporuci.
6 V. August, bilj. 4, str. 333.
7 Lustralni dan (»Dan očišćenja«) bio je kod dječaka deveti, kod djevoj­
čica osmi dan nakon rođenja, kada je dijete u prisutnosti rođaka i uz sta­
novite obrede i žrtve dobivalo ime.
8 13. listopada 54. oko podne. Smrt se tajila nekoliko sati. O tome do­
gađaju još plastičnije pripovijeda Tacit, Anali XII, 69.
9 Ti efebi bili su vjerojatno mladići iz uglednih grčkih i maloazijskih
porodica.
10 Pazifaja je bila žena kretskoga kralja Minoja; po priči ju je božica
Afrodita zaludila strašću za bikom, koju je zadovoljila na ovdje opisan na­
čin; pritom joj je pomogao glasoviti umjetnik Dedal načinivši drvenu kra­
vu za nju. Nato je Dedal sa sinom Ikarom pobjegao s Krete na umjetnim
krilima, ali mu je sin Ikar pao u more.
11 Tijara je bila orijentalna kapa, a dijadem kao kruna znak kraljev­
ske časti; primajući je od rimskog cara, Tiridat se priznaje rimskim va­
zalom.
 Bilješke uz tekst na str. 228-236

12 Godine 55, 57, 58. i 60. Peti konzulat započeo je Neron god. 68. ne­
posredno prije svoje smrti.
13 Poslije velikog požara u Rimu god. 64.
14 U istoj prilici spominje kršćane i Tacit, Anali XV, 44.
15 Svjedoci nisu smjeli znati sadržaj oporukfe.
16 Rekuperatori (recuperatores) bio je zbor sudaca od tri ili pet člano­
va, koji je isprva sudio parnice između građana i negrađana, a kasnije ta­
kođer u novčanim parnicama do stanovite svote, dakle u parnicama gdje
se tražio povratak ili naknada imutka, kako se može zaključiti iz imena
(recuperare = natrag uzeti).
17 To jest svoga poočima Klaudija, koji je nekada ratovao u Brita­
niji.
18 Uzimao je dakle samo visoke momke (od 1,78 m).
19 Prvi su vjerojatno oponašali zujanje pčela, drugi su pljeskali šup­
ljim, a treći ravnim dlanovima.
20 Oko 4 sata poslije podne.
21 »Partner« (lat. hypocrita) je ovdje plesač, odnosno glumac koji nije­
mom gestikulacijom i mimikom prati pjevanje tragičkog pjevača.
352 22 ^ re u Olimpiji, Delfima, Nemeji i na Istmu bile su prvobitno
jedan oblik bogoslužja, a pobjednici su se prekomjerno slavili, dola­
zili su kući kao u kakvom trijumfu, a sugrađani su im podizali spome­
nike.
23 Općine u provinciji dobile su time položaj »slobodnih i savezničkih
država«, dakle neku vrstu autonomije. Bilo je to 28. studenoga 67, i tom
je prilikom Neron održao govor, koji nam je slučajno sačuvan. Već godine
69. oduzeo im je tu slobodu Vespazijan, jer su se pobunili.
24 Inače se pobjednicima dobacivalo cvijeće, ali ovdje je svaka stvar
bila u vezi s Neronovim uspjehom: šafran, pomiješan s vinom, upotreb­
ljavao se za parfimiranje kazališta, ptice pjevice označuju pjevača Nerona,
vrpce su potrebne za pričvršćivanje pobjednih vijenaca, a slatkiši (zapra­
vo bomboni?) za čišćenje grla.
25 Neron je navodno donio u Rim 1808 vijenaca! Ima sačuvanih nova­
ca s takvim njegovim likom.
26 Po Tacitu (Anali XIII, 25) bio je to Julije Montan, čovjek iz senator-
ske obitelji, ali koji još nije vršio nikakve službe; Tacit dodaje da ga je Ne­
ron prisilio na samoubojstvo.
27 To je dakako radio u mladosti, a kasnije je kao car protjerao pan­
tomime i njihove pristaše iz Rima; usp. gl. 16, str. 229.
28 Kod Tacita (Anali XIV, 2) ima druga verzija, po kojoj je to bila
želja Agripinina, kako bi i na taj način imala što veću vlast nad Nero-
nom.
 Bilješke uz tekst na str. 237-243

29 Iz okolice Kanuzija (danas Canosa) u Apuliji na rijeci Aufidu (danas

Ofanto). U Kanuziju i Tarentu bile su tvornice vunenih predmeta.
30 Tu je kasnije Vespazijan sagradio amfiteatar, koji se u srednjem vi­
jeku prozvao Colosseum, ali ne po svojoj kolosalnoj veličini, nego po spo­
menutom kolosu Neronovu, koji je bio prerađen u kip boga Sunca
31 Po Tacitu (Anali XVI, 1) bio je to Cezelije Bas, godine 65.
32 Igra riječi je u tome, što morari znači boraviti, a morari (prema gr­
čkom moros = lud) moglo bi značiti ludovati Ta se igra riječi, dakako, ne
da prevesti.
33 Sulin zakon protiv trovanja, što ga je Julije Cezar pooštrio.
34 Ideju za gradnju te naprave dao je Anicet, Neronov odgojitelj u dje­
tinjstvu. Usp. Tacit, Anali XIV, 3 i d.
35 Kvinkvatre, petodnevni praznici božice Minerve, 19. do 23. ožujka.
To je bilo god. 59.
36 Tu je gozbu priredio Marko Salvije Oton, kasniji car. Usp. Oton, gl.
3, str. 269.
37 Bilo je međutim pisaca koji su to poricali, kako se vidi iz Tacita
(Anali XIV, 9), koji ne tvrdi ništa odlučno.
38 To su bili magi, istočnjački vrači, kojima je Neron mnogo vjerovao.
U Rimu im je bilo zabranjeno djelovanje.
39 To je Domicija, sestra Neronova oca kao i Domicija Lepida, prva
žena Gaja Pasijena Krispa.
40 To jest kod ceremonije rezanja prve brade.
41 Okrutna dosjetka Neronova: kao što su nosioci trijumfalnih odliko­
vanja isključeni od pravoga trijumfa, tako i Oktavija kao posjednica
»bračnih odlikovanja« treba da bude isključena od pravoga braka.
42 Godine 62. Imala je tek 20 godina kad joj je Neron dao razrezati
žile, a kad krv nije htjela teći, zadavili su je u vrućoj kupelji. Dirljivu sud­
binu te čestite i nedužne žene obrađuje tragedija Oktavija, koja se pripi­
suje filozofu Seneki.
43 Popejom Sabinom oženio se Neron g. 62. Kći mu se rodila u si­
ječnju 63, ali je umrla nakon četiri mjeseca. Popeju Sabinu je ubio god.
65.
44 Seneka je bio osumnjičen da je bio upleten u Pizonovu urotu (65),
u kojoj su sudjelovali mnogi drugi ugledni ljudi, među njima i Senekin
nećak Marko Anej Lukan (39-65), pjesnik epa Pharsalia u kojem veliča
Pompeja i Katona. Seneka je imao golemo imanje koje je privlačilo Ne­
rona.
45 Tacit (Anali XIV, 51) također spominje glasinu o takvoj smrti Buro-
voj, ali dodaje da nije sigurna.
46 To su bili Palant i Dorifor. Usp. Tacit, Anali XIV, 65.

23 - D vanaest rim skih careva

 Bilješke uz tekst na str. 2 4 3 -2 4 5

47 Tacit govori o dva kometa: prvi se pojavio god. 60, a drugi 62.
48 Pizonova urota (65) je opće poznata, a o Vinicijevoj ne znamo inače
ništa. Konzular Gaj Kalpumije Pizon skovao je urotu protiv cara, koja je
otkrivena god. 65. i koju su platili životom mnogobrojni najbolji ljudi. Pi-
zon se ubio.
49 Kod Tacita (Anali XV, 67) govori Neronu tribun Subrije Flavo: »Ni­
tko ti od vojnika nije bio vjerniji dok si bio dostojan ljubavi; počeo sam
te mrziti otkako si postao ubojica matere i žene, vozač i glumac, i paliku­
ća.« Centurion Sulpicije Asper (ib. 68) na Neronovo pitanje zašto se uro­
tio protiv njegova života odgovorio je kratko da mu nije drukčije mogao
pomoći u tolikim njegovim opačinama.
50 Torbonoše (capsarii) bili su robovi koji su djecu odličnih Rimlja­
na pratili u školu noseći im pisaći materijal i knjige u kutijama ili tor­
bama.
51 Vjerojatno iz jedne izgubljene tragedije Euripidove. Isti je stih (po
Dionu Kasiju) citirao i Tiberije, a ista je misao izražena i u onoj francuskoj
»Apres nous le deluge!« (Poslije nas može i potop doći!).
52 Tacit je oprezniji: on kaže (Anali XV, 38) da neki krive Nerona za
požar Rima, a drugi da tvrde da je požar nastao slučajno.
53 Uprava hrama božice Libitine vodila je brigu za sprovode u Rimu
i za svakoga je mrtvaca dobila stanovitu svotu. Dakle, neka vrsta pogreb­
nog poduzeća.
54 To je bio ustanak kraljice Boadiceje, koju su engleski pjesnici toliko
proslavili. Opustošeni su gradovi bili Cam ulodunum (na mjestu današnjeg
Colchestera u grofoviji Essex) i Verulanium (danas Old Verulam kod St.
Albansa nedaleko Londona). Po Dionu Kasiju poginulo je tada 80.000 lju­
di, a bilo je to godine 64.
55 U Armeniji je u bojevima s Tiridatom i Partima (god. 62) morao
rimski legat kapitulirati, a njegova vojska sramotno proći »ispod jarma«;
taj se »jaram« načinio tako da se na dva okomita koplja položilo jedno
vodoravno u obliku grčkog slova n. - Sirija je bila ugrožena od opasnog
ustanka Židova, koji je izbio god. 66. i koji je ugušio tek kasniji car Ves­
pazijan god. 70. (razorenje Jeruzalema).
56 Žalac toga epigrama leži u latinskoj riječi su stu lit (digao je, mak­
nuo je), koja kod Enejina čina znači »digao je« oca na svoja pleća i iz­
nio ga iz zapaljene Troje, a kod Neronova čina znači »maknuo je« maj­
ku s puta; prvi je dakle spasio život svome ocu, a drugi je ubio svoju
majku.
57 Apolon je kao bog lire (kitare) i pjevanja imao nadimak »Pejan«
(u prijevodu »pjevač«), a kao bog smrti nadimak »sigurni strijelac«
(Homerov epitet). Neron je izabrao njegovo prvo zanimanje, a Parti
drugo.
 Bilješke uz tekst na str. 245-250

58 Aluzija na Neronovu »Zlatnu kuću«, koja je zahvatila veliku površi­

nu Rima. Rimljani su se već jednom u davnini htjeli preseliti u Veje, grad
nedaleko Rima u južnoj Etruriji. Usp. livije V, 49.
59 U tragediji u kojoj je Neron vjerojatno često nastupao. Nauplije je
bio otac grčkog junaka Palameda kojega su Grci pod Trojom na podmuk­
lu optužbu Odisejevu kamenovali; zato se Nauplije osvetio Grcima tako
da im je na povratku ispod Troje davao sa svoga otoka Eubeje krive svjet­
losne znakove te su im se lađe porazbijale na morskim grebenima.
60 Aluzija na Neronovu namjeru da uništi senat. Mrtvaca iznose iz
kuće nogama naprijed!
61 Njegov kasniji nasljednik Galba, tada namjesnik u Hispaniji, imao
je, po ovome mjestu, 73 godine kad je ustao protiv Nerona, ali po životo­
pisu Galbinu (gl. 4) bio bi tek u 71. godini života.
62 Misleći očito na prsten Polikratov, jer priča o sreći Polikratovoj bila
je u starini opće poznata. Usp. Herodot III, 39-43.
63 Izumitelj toga instrumenta bio je Ktezibije iz Aleksandrije, koji je
konstruirao i neke druge sprave na vodeni pogon, kao npr. neku uru, pa
vatrogasnu štrcaljku. O vodenim orguljama govori Vitruvije, O arhitekturi
IX, 9.
64 To jest, kad bi Neron imao vremena, on bi i toga glumca natkrilio;
taj dakle glumac ima svoj uspjeh zahvaliti Neronovoj prezaposlenosti!
65 Aluzija na kovrčicu s kakvom je nastupao kod glazbenih natjecanja
poput grčkih pjevača.
66 Tekst nije jasan pa se različito tumači. U prijevodu je ovaj smisao:
Ja sam ti mogao dati samo praznu torbu (bez novaca, ili možda prosjačku
torbu?), ali ti si zaslužio da te kao ubojicu matere zašijuuvreću i bace
u vodu. Usp. August, gl. 33, str. 78, i bilj. 38, str. 335.
67 Igra riječi je u tome što latinska riječ Gallos može značiti »Gale« i
»pijetle«.
68 Opet igra riječi: Vindeks je ime namjesniku u Galiji koji se pobunio
protiv Nerona, a kao opća imenica (vindex) značila je ovdje suca za pre­
kršaje robova.
69 Prozerpinu (grčki: Persefonu) ugrabio je Pluton i odveo je k sebi u
podzemni svijet; ovdje to, prema tome, nagovješćuje smrt
70 Na početku godine prinosile su se na Kapitolu zavjetne žrtve za do­
bro cara i države.
71 Opet igra riječi koja je i u prijevodu prilično jasna: ti ćešpostići
svoj konac, ili: ti ćeš učiniti da oni postignu svoj konac.
72 Kod Vergilija (Eneida XII, 646) riječi rutulskoga kneza Tuma koji
se odlučuje na boj s Enejom.
 Bilješke uz tekst na str. 2 5 0 -2 5 5

73 To su bili stanovi (sobe) u carskoj palači.

74 Dion Kasije spominje samo tri pratioca: Epafrodita, Faonta i Spora1
tko je bio četvrti, ne zna se.
76 U originalu je samo prva rečenica latinska, ostale su grčke.
78 Ilijada X, 535.
77 Zato ga je kasnije dao pogubiti Domicijan (v. tamo gl. 14, str. 320).
78 Na sjevernoj strani grada, nazvan po mnogobrojnim javnim vrtovi­
ma ondje; kasnije se prozvao Mons Pincius, danas Monte Pincio.
79 Prvi je mramor iz Egipta, grimiznocrven s bijelim točkama; drugi je
zapravo kararski mramor, ali se zove lunski po luci Luni u Etruriji preko
koje se dovozio u Rim; treći se zove tasijski ili taški po otoku Tasu u Egej­
skom moru.
80 Mi bismo rekli »u papučama«, jer jamačno nije išao bos; inače u
kućnoj haljini nije nitko pristojan izlazio na ulicu.
81 Opširnije o Neronovim pjesničkim radovima govori Tacit, Anali
XIII, 3 i XIV, 16. Zanimljivo je da je Svetonije imao u rukama Neronove
rukopise!
82 To jest pobjede nad buntovnim provincijama i zapovjednicima, nad
Vindeksom.
83 To je starobabilonska božica Ištar, koja se u Siriji poštovala kao As-
tarta; zaštitnica astrologa, kao planet Venera izjednačena s grčkom Afro­
ditom, pa s majkom bogova Kibelom itd. Magi su k u š a li svoj zabranjeni
kult uvesti u Rim pod plaštem kulta božice K ib e le . U R im u su je pošto­
vali slobodnjaci i robovi, a kasnije činovnici i c a r e v i iz S ir ije , te je u kas­
nije carsko doba bila najznatnije božanstvo.
84 Neron je umro 9. VI. 68, a Oktavija god. 62, ali 7. V II.
85 Oslobođeni robovi dobivali s u z a z n a k o s l o b o đ e n j a p u s t e n u kapu.
Ovdje je to bio znak uvjerenja da su s e s v i o s l o b o d i l i r o p s t v a Neronova;
neki su doista i sanjali o uspostavi stare r e p u b lik e . U s p . Galba, gl. 10, str.
260, Oton, bilj. 15, str. 360.
86 To je bio neki Azijat, a zvao se Terencije Maksim; izgledom i glasom
bio je vrlo sličan Neronu. To je bilo god. 88. za Svetonijeve mladosti, ali
koliko je Svetoniju tada bilo godina, to se odavde ne može ni približno za­
ključiti. Već godine 70. bio je nastupio jedan lažni Neron.

Galba

Galba se rod io 24. p ro sin ca 3. ili 5. p r ije n . e . (v. g l. 4 i b ilj. 7) i dobio

im e Servije Sulpicije Galba, a k a d g a j e n j e g o v a m a ć e h a L iv ija O c e lin a po-
sinila, zvao se n ek o vrijem e L u cije L ivije O c e la , a k a o c a r im a slu žb en o
 Bilješke uz tekst na str. 255-261

ime Servius Galba Imperator Caesar Augustus. Ubijen je 15. siječnja 69.
Ustanak protiv Nerona digao je 6. lipnja 68. Car od 9. lipnja 68.
Vrijedno je pročitati Galbin životopis od Plutarha kao i Tacitovo djelo
Historije, knjigu I. i II.

1 Neron je bio posljednji iz Augustove porodice koji je imao ime Cae­

sar po rodu, dok je kasnije naziv Caesar značio samo čast (car, njem. Kai-
ser).
2 To čudo opširno pripovijeda Plinije Stariji i spominje da se još u nje­
govo doba kod te vile nalazilo više lovorovih grmova koji su se zvali po
pojedinim carevima. Ni Dion Kasije ne zna ništa o tome da se taj lovorik
posušio. Lovorik se nalazio na Aventinu.
3 Po Pliniju, istu onu granu koju su kod trijumfa u ruci nosili.
4 Augustov hram na Palatinu, u kojem su se poštovali i drugi članovi
carske kuće koji su bili uvršteni među bogove; Vespazijan gaje dao sjajno
obnovi
5 Galbanum je smola od nekakve biljke u Siriji, koja se upotrebljavala
za tjeranje i uništavanje gamadi i zmija. - Galba u keltskom jeziku znači
trbušina, a tako se vjerojatno zvala gusjenica jasenovog prelca.
6 Kao prokonzul (namjesnik) u provinciji mogao je svoju imovnu
oskudicu popraviti, ali Tiberije nije bio prijatelj takvih prokonzula.
Konzulsku službu vršio je^godine 22.
7 Po Neronu (gl. 40, str. 246) imao bi Galba, kad je postao carem, 73
godine, pa bi se prema tome rodio 5. god. pr. n. e.
8 Zvao se, dakle, Lucije Livije Ocela, a inače Servije Sulpicije Galba.
9 Poslovični izraz da se označi nešto nemoguće. Međutim, Plinije Sta­
riji (VIII, 69) kaže da se svaki slučaj kad se mazga oždrijebila smatrao ču­
dom i da se kao takvo unosio u anale svećenika.
10 Ženidba se tada smatrala pohvalnim činom, dužnošću prema drža­
vi; zato Svetonije upotrebljava takav izraz.
11 Getulik je, naime, bio prema vojnicima vrlo popustljiv zapovjednik.
Usp. Tacit, Anali VI, 30.
12 Zbor petnaestorice čuvao je Sibilinske knjige, a bratovština Tlcijaca
imala je dužnost da čuva stari sabinski kult koji je došao u Rim s Titom
Tacijem; Augustalce je osnovao Tiberije da se brinu za kult Augusta i dru­
gih posvećenih članova carske kuće.
13 Vjerojatno zato da uvijek ima sredstava za bijeg.
14 Znak carske vlasti nad životom i smrću.
15 Legije su bile sastavljene od rimskih građana, po mogućnosti od
slobodnih građana Italije, a pomoćne čete od drugih podanika države i
od četa savezničkih država; robovi nisu služili u vojsci.
 Bilješke uz tekst na str. 261-268

16 To j e k o n ja n ištv o i p je š a š tv o p o m o ć n i h č e t a , k o j e n is u u la z ile u sa­

stav legija.
17 L atinski evocati b io j e n a z iv z a o n e v e t e r a n e k o ji s u d o b r o v o ljn o
služili dalje i zb o g to g a im a li o s o b it e p o v la s t ic e , a o v d j e s e t im n azivom
o zn aču je d a ta p o č a sn a str a ž a im a p o v la s t ic e k a o s p o m e n u t i d o b ro v o ljc i.
18 O vdje to im e p o sta je titu la n o s i o c a n a j v iš e v l a s t i i n j e g o v e p orod ice;
usp. gl. 1 i bilj. 1, a ta k o đ e r Domicijan, g l. 1.
19 V iše o tim b u n to v n ic im a g o v o r i T a c it, Historije I.
20 K od P lu tarh a ta p r ič ic a z v u č i m a lo d r u k č ij e i p o v o lj n i j e za Galbu.
T am o s e kaže d a je ca r fr u la šu p o k l o n io n e k o l i k o z la t n ik a i p r it o m istak­
n u o d a su to n je g o v i n o v c i, a n e d r ž a v n i.
21 T ekst n ije sa sv im sig u r a n . G r č k o i m e Onezim d o b r o p r is t a j e škrtici,
jer je u v ezi s g la g o lo m oninamai, k o ji z n a č i » im a m k o r is t « ; t o im e često
dolazi u grčkoj k o m e d iji, p a j e v j e r o j a tn o o d a t l e i d o š l o u taj stih .
22 To je vjero ja tn o b ila p r e f e k tu r a E g ip t a , j e r j e p r e t o r ij a n s k a p refek ­
tura (za p o v jed n ištv o c a r s k e str a ž e ) b ila v e ć p o p u n j e n a , a in a č e j e o n a bila
najviša slu žb a viteza.
23 P o v la stice troje d je c e (jus trium liberorum) v. Klaudije, bilj. 19,
str. 348.
24 O na je b ila za N e r o n a i b o r ila s e p r o t i v V in d e k s a , p a n ije m ogla
o ček ivati n a g ra d e o d G alb e.
25 N ašao je d a k le sv e u p r a v o p r o t iv n o o d o n o g a š t o j e b i l o p rop isan o:
vatra je im ala gorjeti ja s n im sja jem , ž r tv u j e i m a o s p r e m i t i m la d ić u b ijelo
odjeven, tam jan je im a o b iti u u k r a š e n o j k a d i o n i c i, a v i n o u z la tn o j ili sre­
brnoj zdjelici.
26 O ton j e b io n a z o č a n (v. Oton, g l. 6 ). O p š i r n i j e k o d T a c it a , Historije
I, 47.
27 U Ilijadi (V, 254) g o v o r i t e r ije č i D i o m e d k a d s e s p r e m a u b oj protiv
Eneje, a u Odiseji (X X I, 4 2 6 ) O d ise j, k a d j e n a t e g n u o lu k i p ro strijelio
sjekire.
28 On je za p o v ijed a o u ra tu p r o tiv Ž id o v a i t a d a j e u p r a v o b io p o d Je­
ruzalem om .

O ton

O ton se r o d io 28. sije č n ja 32. n. e. i d o b i o i m e M a r k o S a lv ije O ton, a

kao car im a slu ž b e n o im e Imperator Marcus Otho Caesar Augustus. U b io se
16. travnja 69. Car o d 15. sije č n ja 69.
V rijed n o je p ro čita ti i O to n o v ž iv o t o p is o d P lu t a r h a k a o i T a c ito v o dje­
lo Historije, k njigu I. i II.
 Bilješke uz tekst na str. 268-273

1 Svetonije ne spom inje to u životu Klaudijevu kad govori o urotam a

protiv njega (gl. 13). Možda je taj vitez bio Gaj Nonije, kojega spominje Ta­
cit, Anali XI, 22.
2 Ta se zabava zvala s a g a tio , jer se takav čovjek polagao na plašt koji
se zvao s a g u m Takve i slične šale rimske mladeži spominje već Plaut, a
u N eronovo doba su osobito učestale.
3 Oni činovnici koji su bili osuđeni zbog globljenja gubili su svoje
mjesto u senatu, ali ih je očito senat mogao pomilovati. Ovaj prepad na
senat mogao je učiniti Oton kao miljenik carev, a kao car vratio je natrag
u senat sve one koji su bili izbačeni iz njega zbog globljenja.
4 Po gornjoj verziji Neron se zaljubio u Popeju dok je još bila udana
za Krispina, pa je nagovorio Otona da sklopi prividni brak s njom; po
drugoj verziji (samo kod Tacita, Anali XIII, 45) Neron je upoznao Popeju
tek kao ženu Otonovu.
5 Ako se Oton rastao od Popeje i otišao u Hispaniju g. 62. ili tek malo
prije toga, onda nije mogao upravljati provincijom deset godina, nego naj­
više šest do sedam godina.
6 Po Tacitu i Plutarhu zvao se taj astrolog Ptolemej, a Seleuk je bio
Vespazijanov astrolog. Usp. Tacit, Historije I, 22 i II, 78.
7 Zlatni miljokaz (miliarium aureum) na podnožju Kapitola podigao je
August god. 20. pr. n. e. To je bio centralni miljokaz od kojega su se mje­
rile sve udaljenosti od Rima. Ime mu treba shvatiti doslovno, jer je bio
presvučen pozlaćenom broncom.
8 Vrijedno je pročitati opis te strašne noćne scene kod Tacita, Histo­
rije I, 80.
9 Sveti štitovi (lat. ancilia ), 12 njih, posvećeni bogu Martu, čuvah su se
u Martovu hramu; njih su Martovi svećenici Salijci svake godine u počet­
ku mjeseca ožujka iznijeli iz hrama i nosili u procesiji po gradu plešući
ratne plesove i pjevajući prastaru pjesmu; pod konac mjeseca štitovi su
se opet svečano unijeli u hram. Za sve to vrijeme nisu se smjeli podu­
zimati veći, osobito ratni pothvati, a nerado su se i brakovi sklapali u to
vrijeme.
10 Glavna svetkovina božice Kibele bila je od 22. do 27. ožujka; njezin
kult je sada bio dopušten svim građanima i proširen po čitavoj državi.
11 Ovo zadnje mjesto spominje i Tacit, Historije II, 24, a neki dovode
to ime u vezu s latinskom riječju castor, koja znači »dabar«, jednako kao
što je i Bedriacum (ili Betriacum) vjerojatno u vezi s riječju beber, koja ta­
kođer znači »dabar«.
12 Dakle je bio vojnik po zanimanju, dok su tribuni iz senatorskog sta­
leža služili u vojsci samo kratko vrijeme, koliko je bilo potrebno da ste-
 Bilješke uz tekst na str. 273-283

knu pravo na više državne službe. Osim toga, prvi su tribuni stjecali taj
visoki čin svojom sposobnošću, a senatorski su sinovi odmah postajali tri­
buni.
13 Umro je 12 dana prije svoga 38. rođendana; 95. dan njegove vlade
bio bi 19. travnja, a to je dan kad je senat priznao Vitelija; Svetonije mož­
da službeno vladu Otonovu računa do toga dana, jer Oton nije bio ubijen,
nego se sam ubio.
14 Izidin kult došao je u Rim u Sulino vrijeme, više puta je bio zabra­
njivan, posljednji put za Tiberija, a sada je bio konačno dopušten.
16 To je bila parola pod kojom su tada mnogi namjesnici dizali bunu.

Vitelije

Vitelije se rodio vjerojatno 24. rujna 15. g o d . n . e. i d o b io im e Aulo

Vitelije. Kao car im a najprije im e V ite lliu s G e r m a n ic u s Im p e r a to r , a
poslije Aulus Vitellius Imperator Germanicus Augustus. U m o r e n je 21.
prosinca 69. Za cara izvikan v eć 2. siječn ja 69, a o d s e n a t a p r iz n a t 19.
travnja 69.
I za Vitelijev život vrijedno je čitati T acitove Historije, k n jigu I.—III.

1 Konzul god. 34, 43. i 47. ili 50, n am jesn ik u Siriji o d 35. d o 39, carev
zamjenik 44, cenzor 47/48.
2 Iza godine 51. U znak žalosti p ro g la še n a je i o b u s ta v a su d ovan ja.
3 Usp. Tiberije, gl. 43, str. 141.
4 God. 60. i 61.
5 Ako je to istina, o n d a je to N e r o n o v grijeh ! U sp . Neron, g l. 32, str.
239.
6 Zapravo »uzdignutih ruku«, d a z a h v a le b o g o v im a za n je g o v d o la ­
zak.
7 U glavnom gradu p rovincije, koji se zv a o Colonia Agrippinensis (da­
nas Koln); b ilo je to 2. siječnja 69, a d ru gi d a n u m je s e c u v a ž io je k a o n e ­
sretan dan!
8 Što su izdali Galbu za volju Otona.
9 0 izgredim a za vrijem e n jegova p o h o d a p r ip o v ije d a T acit, Historije
H, 62, 68, 71 i 87.
10 Usp. Tacit, Historije II, 70.
11 Dan 18. srpnja b io je u rim sk o m k a le n d a r u g o d iš n j ic a n e s r e tn e b it­
ke na rječici Aliji (vjerojatno god. 387), iza k o je s u s e n o n s k i G ali p ro v a lili
u Rim i zapalili ga. Usp. Kaligula, bilj. 48, str. 346.
 Bilješke uz tekst na str. 282-289

12 To je vjerojatno bila pjesmarica Neronovih omiljelih pjesama, a bu­

dući da su bile careve, ta se zbirka zvala Dominicum.
13 Po Tacitu (Hist. III, 39) izjavio je to prigodom smaknuća Junija Ble-
za (god. 69).
14 Vitelije je bio zagrijani pristaša modre stranke u Cirku, usp. gl. 7,
str. 279.
15 U znak da se odriče carske vlasti i prava nad životom i smrću gra­
đana.
16 Zapravo u 55. godini života. V. uvodnu bilješku o vremenu Vitelije-
va života.
17 V. gl. 9. Ondje spomenuti pijetao mogao je označivati i Gala, jer la­
tinska riječ gallus znači pijetao. Usp. Neron, bilj. 67, str. 355.
18 Od vulgarne latinske riječi beccus nastala je francuska riječ bec,
koja znači (svaki) kljun. Taj Antonije Primus vodio je panonske i mezijske
legije, koje su pristale uz Vespazijana.

Vespazijan

Vespazijan se rodio 17. studenoga 9. n. e. i dobio ime Tit Flavije Vespa­

zijan, a kao car se zove Imperator Caesar Vespasianus Augustus. Umro je 24.
lipnja 79. Za cara izvikan 1. srpnja 69, od senata priznat 22. prosinca 69.
0 Vespazijanu, Titu i Domicijanu piše i Tacit, Historije.
1 Što je veteran-dobrovoljac, v. Galba, bilj. 17, str. 358. U vojsci Pompe-
jevoj služio je velik broj veterana-dobrovoljaca iz njegovih prijašnjih rato­
va. O bitki kod Farzala (god. -48) v. Cezar, gl. 30 i 35.
2 Tako se zvala lučka pristojba, koja se plaćala u visini od 2,5% od vri­
jednosti utovara lađa koje ulaze i izlaze iz luke.
3 Široki grimizni porub smjeli su nositi i senatorski sinovi (v. August,
gl. 38), a kasnije i sinovi bogatijih i uglednijih vitezova, a time su imali i
pravo da prisustvuju senatskim sjednicama Na putu u Senat išli su pred
njima, kao pred pravim senatorima, sluge zvani anteambulones, koji su im
prokrčivali put.
4 Ti urotnici bili su Emilije Lepid i Lentul Getulik i njihovi pristaše,
god. 39. Usp. Klaudije, gl. 9, str. 198.
5 Budući da su rekuperatori imali rješavati sporove između građana
i negrađana, morali su najprije odrediti da li je stranka građanin ili ne.
Usp. Neron, bilj. 16, str. 352.
6 Antonija Augusta, majka cara Klaudija. Po Dionu Kasiju odigrala je
Cenida veliku ulogu u otkrivanju Sejanove urote.
7 Vjerojatno je iznajmljivao mazge za veće transporte; m azge iz V esp a-
zijanova zavičaja Reate bile su na glasu.
 Bilješke uz tekst na str. 290-296

8 To je židovska vjera u Mesiju, koju spominje i Tacit (Hist. V, 13), a

Svetonije je proteže na rimskoga cara kao i hispansko proročanstvo na
Galbu (v. Galba, gl. 9, str. 260).
9 To je bio namjesnik (prokurator) Gesije Flor, a konzularni legat Ces-
tije Gal. Usp. Tacit, Hist. V, 10.
10 Ruka označuje vodstvo, vlast; pas je našao ruku na raskršću, jer
su praznovjerni ljudi zakapali pojedine dijelove ljudskoga tijela po ras­
kršćima vjerujući da im to donosi sreću, ruku vjerojatno za uspjeh u
krađi.
'1 Karmelski bog je Bal, koji je očito davao proročanstva kao i grčka
proročišta. Opširnije kod Tacita, Hist. II, 78.
12 To je bio poznati povjesničar Židovskoga rata Josip Flavije, koji se
rodio u Jeruzalemu god. 37. od ugledne židovske porodice; odvraćao je
Židove od ustanka, ali je poslije i sam sudjelovao u ratu. Vespazijan mu
je dao rimsko građansko pravo, pa je zato i uzeo ime Flavije; Tit mu je da­
rovao posjed u Judeji, a Domicijan ga je oprostio poreza. Umro je vjero­
jatno god. 97.
13 Serapis je za Egipćane bio ujedinjenje njihovih božanstava Ozirisa
i Apisa, a za Grke i Rimljane bog pokojnika i djelitelj dobara; u njegovu
glavnom hramu »Serapeju« u Aleksandriji bilo je i proročište, kod kojega
se budućnost zaključivala iz onoga što je molitelj nakon molitve najprije
opazio. U ovom se slučaju budućnost zaključivala iz imena toga slo­
bodnjaka, jer je to ime izvedeno od grčke riječi basileus, koja znači
kralj. Taj događaj pripovijeda Tacit (Hist. IV, 82) malo drukčije: Bazilid
je kod njega' ugledni svećenik koji je u to vrijeme bio 80 milja daleko
od Aleksandrije. Kod Tacita se i svećenik karmelskoga boga zvao Ba­
zilid; v. bilj. 11.
14 Oba čuda spominje i Tacit (Hist. IV, 81), ali ih vrlo racionalistički
prikazuje. Tacit uopće za vjeru u čudesa pokazuje drukčije shvaćanje
nego Svetonije. Međutim, obojica nam kazuju što su ljudi onda vjerovali
i što se pričalo.
15 To su bile vatrogasne kohorte, koje su bile naizmjenice sad u Ostiji
odnosno Puteolima, sad u Rimu. Usp. Klaudije, gl. 25, str. 209.
16 Tacit (Hist. IV, 53) kaže da kod početka tih radova Vespazijan još
nije bio u Rimu. Svetonije pripovijeda slično i o Neronu (v. gl. 19).
17 V. August, gl. 36, str. 80, bilj. 42, str. 336.
18 To jest onoga gospodara kojemu pripada dotični rob.
19 Taj Demetrije bio je kinički filozof iz Sunija u Atici, živio je neko vri­
jeme u Rimu i bio prijatelj filozofa Seneke; nekoliko puta je bio izagnan iz
Rima, jer su ga se zbog njegova slobodnog govora mnogi bojali. Kinici su
zabacivali sve društvene norme, bili su protivnici ropstva i zalagali se za
»prirodno« ponašanje, jednostavnost i povratak prirodi, i zato su
 Bilješke uz tekst na str. 296-302

im ime izvodili od grčke riječi kyon (pas), jer da žive i ponašaju se kao psi.
Ovdje dakle riječ »pas« ima dvostruko značenje.
20 Doslovno »u Morboviju« (u zemlju bolesti, prema riječi morbus=bo­
lest).
21 Po Dionu Kasiju bilo je to na jednoj senatskoj sjednici, na što gaje po­
grabio senat, a ne Vespazijan.
22 Neronov kolos, koji je stajao u predvorju Zlatne kuće, pretvoren je u
kip boga Sunca, a Hadrijan ga je postavio pokraj Flavijeva amfiteatra, koji
je kasnije po njemu dobio ime Kolosej. Usp. Neron, bilj. 30, str. 353.
23 Kybiosaktes je bio mali trgovac slanom ribom, prostom hranom naj­
jeftinije vrste. Aleksandrijci su bili poznati po svojim zlobnim dosjetkama.
24 Prostorija koja se redovito nalazila uz kupalište, gdje su se osim lop-
tanja obavljale i druge tjelesne vježbe.
25 Plaustrum se zvala jedna vrsta kola, ali ta se riječ u to doba općenito
izgovarala plostrum (usp. franc. au = o); grčka tuđica flaurus znači ništarija.
Izgovor au smatrao se finijim, a izgovor o se više govorio u narodu; zato je
i onaj glasoviti Klodije promijenio svoje prvobitne ime Klaudije, i tako ga
mi redovito i poznamo kao Klodija (v. Cezar, bilj. 5 i 20).
26 Ilijada VII, 213.
27 Stihovi potječu iz jedne izgubljene komedije grčkoga pjesnika Me­
nandra. Ime Kerylos, koje kao opća riječ znači pticu zimoroda, upotrije­
bljeno je ovdje kao »Smrtko«, jer grčka (pjesnička) riječ ker znači smrt
28 Upotrebljavala se za strojenje kože i za »kemijsko« čišćenje odijela,
a sakupljala se u javnim nužnicima, pa je to bio zapravo porez na nužnike.
Zanimljivo je da se javni nužnici u Francuskoj zovu vespasiennes. Titov od­
govor često se citira kao Non olet (Ne zaudara) u značenju: Nema u toj stvari
ništa zazorno.
29 Aluzija na apoteozu careva iza smrti!
30 Klaudije i Neron vladali su ukupno 27 godina (od 41. do 68), a isto to­
liko i Vespazijan i njegova dva sina (od 69. do 96).

Tit

Tit se rodio 30. prosinca 39. i dobio ime, kao i njegov otac, Tit Flavije Ves­
pazijan, a kao car se zvao Im p e r a to r T itu s C a e sa r V e s p a s ia n u s A u g u s tu s .
Umro je 13. rujna 81. Car od 24. lipnja 79.

1 Pogrešno, jer je Kaligula ubijen god. 41, a Tit se rodio 39, kako izlazi
i iz Svetonijeva računa kad kaže (gl. 11) da je Tit umro u 42. godini života
(god. 81).
 Bilješke uz tekst na str. 302-311

2 Neka zgrada sa »sedam zona« (katova?), kojoj ne znamo mjesto i

koju ne valja pomiješati s glasovitom zgradom istoga imena, koju je mno­
go kasnije sagradio Septimije Sever (193-211), a ležala je na jugozapadnoj
strani Palatina.
3 Otprilike »čelogleđa«, koji je iz crta lica (čela) pogađao značaj i sud­
binu čovjeka. Ta je vještina, kao i mnoge slične,1 došla u Rim s Istoka.
4 Flavijev amfiteatar, kasnije nazvan Kolosej, posvećen je god. 80, a
svečanosti su trajale 100 dana! Titove terme, gdje se god. 1506. našla gla­
sovita Laokontova grupa.
6 Provala Vezuva 24. kolovoza 79, koji je zatrpao gradove Pompeje,
Herkulanej i Stabiju. - Požar Rima god. 80, dok je car bio u Kampaniji
kod radova na spasavanju. - Kuga je izbila godine 79, i stari su je dovodili
u vezu s provalom Vezuva i djelovanjem pepela iz njega.
6 To jest da li je bio slobodna roda, slobodnjak ili rob, da li je građa­
nin ili stranac, a to je sve utjecalo na odredbe u oporuci.
7 Uzrok je njegove smrti nepoznat; šaputalo se, naravno, da ga je
otrovao Domicijan, a Zidovi su tumačili njegovu smrt kao kaznu za razo-
renje jeruzalemskoga hrama.

Domicijan

Domicijan se rodio 24. listopada 51. i dobio ime Tit Flavije Domicijan,
a kao car se zove Imperator Caesar Domitianus Augustus (Germanicus). Ubi­
jen je 18. rujna 96. Car od 13. rujna 81.

1 U metežu god. 69. započele su batavske pomoćne čete na Rajni pod

vodstvom Julija Civilisa ustanak za osnutak samostalne galske države; us­
tanku su se, osim galskih i germanskih plemena, priključili i neki dijelovi
rimske vojske. Vespazijanove čete pod vodstvom Petilija Cerealisa brzo
su svladale ustanak god. 70. Domicijan je došao samo do Lyona.
2 Po Tacitu (Hist. IV, 86) radio je to zato da sakrije svoje prave dušev­
ne sklonosti. Plinije Stariji i Kvintilijan govore s poštovanjem o njegovu
ukusu.
3 Ovdje je tekst oštećen, pa neki dopunjuju i drukčije, npr. »a dvije go­
dine poslije toga kćer« ili »a u drugoj godini svoje vlade drugoga sina« i
si. Svakako stoji to da je rođenje toga sina pozdravio Marcijal u jednom
epigramu, a kad je umro, bio je uvršten među bogove.
4 August ih je priredio god. 17. pr. n. e., Klaudije 46. n. e. Domicijan
ih je slavio 88. (mjesto 94), a Septimije Sever 204. Osim toga se god. 147.
proslavila 900-godišnjica Rima, a 247. (248.) 1000-godišnjica.
 Bilješke uz tekst na str. 312-319

5 U muzička natjecanja išla su ne samo pjesnička djela, nego i proza,

ali je ona brzo izbačena iz natjecanja.
6 Slavila se pod konac mjeseca prosinca na uspomenu proširenja
Rima na sedam brežuljaka.
7 On je time potisnuo senatore, ali je mnoge položaje koje su dotada
zapremali slobodnjaci također dao vitezovima.
8 V. Neron, bilj. 16, str. 352.
9 Taj zakon pučkog tribuna Skantinija određivao je kaznu od 10.000
sestercija za homoseksualne prekršaje.
10 To je kod muškaraca bilo šibanje do smrti (usp. Neron, gl. 49), a
žene su se žive zakapale u zemlju. 0 postupku protiv Komelije daje po­
razan prikaz Plinije Mlađi (Pisma IV, 11).
11 Vergilije, Georgike II, 537.
12 Domicijan je bio protivnik tračkih gladijatora, a pristaša murmilo-
na; ovaj čovjek je rekao daje trački gladijator doduše bolji od murmilona,
ali mu priređivač igara (car) to ne priznaje.
13 Obje su Lamijine dosjetke u originalu grčke. Prva znači: imam do­
bar glas jer živim bez žene. Druga: Želiš li mi i ti uzeti ženu kao Domici­
jan?
14 Trojanski kraljević Pariš ostavio je svoju prvu ženu Enonu kad mu
je bila obećana najljepša žena na svijetu, spartanska kraljica Helena; pri
svršetku trojanskog rata, koji je izbio zbog otmice Helenine, Pariš se,
smrtno ranjen, vraća svojoj Enoni. Domicijan je u toj predstavi vidio alu­
ziju na svoju rastavu i ponovnu ženidbu s Domicijom. Osim toga ga je ime
Pariš podsjećalo na istoimenog glumca, u kojega se Domicija bila smrtno
zaljubila. Usp. gl. 3.
16 To je bio ustanak Lucija Antonija, o kojemu se govori u gl. 6.
16 Usp. bilj. 10.
17 Među ovima su vjerojatno bili obuhvaćeni i kršćani. Crkveni po­
vjesničari govore o progonu kršćana pod Domicijanom, a kao glavna
žrtva spominje se Domicijanov bratić Flavije Klement (v. gl. 15 i bilj.
22 ).
18 Homerova Ilijada II, 204. - Zet njegova brata je njegov bratić Flavije
Sabin mlađi, sinovac Vespazijanov, koji je bio oženjen Titovom kćerkom
Julijom, koja je kasnije postala Domicijanovom ljubavnicom. •
19 Usp. o tome August, gl. 53, Tiberije, gl. 27, a također Klaudije, gl.
21. Marcijal, suvremenik Domicijanov, ne vidi u tom nazivu više ništa
posebno.
20 Taj epigram potječe od grčkog pjesnika Euena (Anthologia Palatina
IX, 75), a to govori vinova loza jarcu: jarac, koji brsti vinovu lozu, žrtvuje
se Bakhu, bogu vinove loze, a pritom se polijeva vinom.
 Bilješke uz tekst na str. 3 2 0 -3 2 4

21 Usp. Neron, gl. 49 i bilj. 77. Epafrodit je očito zadržao svoj položaj
pod Flavijevcima. Filozof Epiktet bio je njegov rob!
22 On je bio jedini odrasli član carske kuće i kao takav sumnjiv Domi-
cijanu. Ubijen je pod konac god. 95. ili na početku 96. Sa svojom ženom
Flavijom Domitilom (v. bilj. 25) imao je sedmero djece, a spomenutu dvo­
jicu sinova odgajao je glasoviti retor Kvintilijan. Klement je vjerojatno bio
kršćanin (usp. bilj. 17), jer se s time slaže karakteristika koju mu daje Sve­
tonije: čovjek »najprezrenije neradinosti« (contemptissimae inertiae), a ta­
kav nemar za državu predbacivao se kršćanima kao krivnja.
23 Mjesec je 16. IX. 96. ušao u Vodenjak i izašao iz njega 18. IX. U isto
vrijeme su Mars i Saturn također stajali u Vodenjaku. To je bio najgroz­
niji položaj planeta, koji je proricao veliku katastrofu!
24 To je bio haruspeks Largin Prokul; Domicijanovi su ga ubojice oslo­
bodili, a Nerva ga je bogato obdario.
25 To je bila Flavija Domitila, kći Domicijanove sestre, žena Flavija
Klementa, Domicijanova bratića: navodno kršćanka kao i njezin muž, na­
kon čije smrti je bila prognana.
26 Stih iz Homerove Ilijade (XXI, 108); Domicijanov spis nije sačuvan.
27 Nazvana po rimskom vitezu Maciju (Matius), prijatelju Augustovu,
koji je napisao knjigu o kuharstvu i vrtlarstvu, a spominje se i kao pre­
vodilac Ilijade!
28 Sačuvano je mnogo natpisa na kojima je izbijeno ime Domicijano-
vo. Plinije Mlađi živo opisuje užitak s kojim su ljudi uništavali kipove ca­
reve (Panegirik Trajanu, gl. 52).
29 Iza Domicijana dolazi niz vrlih vladara (Nerva, Trajan, Hadrijan,
Antonin i Marko Aurelije do godine 180), koji su na mnogim područjima
unaprijedili državu, a za područje kulture je i Svetonijevo djelo jedno ka­
rakteristično svjedočanstvo.
 KAZALO IMENA

Brojevi označuju strane gdje ime dolazi Zvjezdica uz broj znači da se

na toj strani ne nalazi i m e, nego su osoba ili pojam navedeni nekim opisi­
vanjem; zvjezdica pred imenom znači da to ime u Svetonija uopće ne dolazi
Brojevi u zagradama odnose se na bilješke, od kojih su navedene samo najva­
žnije. Brojevi godinđ su sv i označeni predznakom: - za godine prije ru e., a
+ za godine n. e. Rimska muška osobna imena pisana su skraćeno: A = Aulo,
Ap. =Apije, D. = Decim, G. =Gaj, Gn. = Gnej, Kv. =Kvint, L =Lucije, M = Mar­
ko, P. = Publije, S. = Seksto, Serv. = Servije, T. = Tit, Tib. = Tiberije.
Aborigini, prastanovnici Lacija, 276 Agermo, L, slobodnjak, 241
Aceronije Prokul, Gn., konzul +37, Agripa, M. Vipsanije, rođen -62,
157 umro -12, pomoćnik Augustov u
Acilije (ili Atilije) prevodilac Sofok- ratu i miru, zet njegov od -21,
love »Elektre«, 56 66, 72, 76, 79, 83, 94, 96,112,113,
Acilije, G., Cezarov vojnik, 47/8 122, 124, 161, 170, (333, 339)
Acilije Aviola, konzul +54, 220 Agripa Postum, M, sin M. Agripe i
Acilije Glabrion, konzul +91, smak­ Augustove kćeri Julije, 69, 89,
n u t +95, 316 94, 95, 127, 128, 131, 132, (333,
Adminije, britanski kraljević, 183 33879)
Afranije, L, pjesnik rimske komedi­ Agripina, Vipsanija, kći M. Agripe,
je u vrijeme braće Grakha, 226 unuka T. Pomponija Atika, prva
Afranije, L, Pompejev legat, konzul žena Tiberijeva, 122, (339b,
-60, 32, 50 3399)
Afrika, rim ska provincija, nekada­ Agripina (»Starija«), kći M. Agripe i
šnji teritorij Kartage, 33, 44, 48, Julije, žena Germanikova, mati
61, 67, 87, 136, 168, 206, 238, 259, Kaligulina, 94, 106, 146, *150,
261, 268, 279, 289 *152, 161, 162, *163, *165/6,
Afrički trijumf Cezarov 33, 62 *170/1, (333b, 3399)
»Afrički rat«, djelo nepoznata pisca, Agripina (»Mlađa«), kći Germanika
42 i Agripine Starije, mati cara Ne­
Agamemnon, mikenski kralj, vrhov­ rona, 161,211,213,217,219, 220,
ni zapovjednik grčke vojske pod 223, 224, *225, 236, *240, 241,
Trojom, 150; usp. Egist *242, *245, 246, *249, *253,
 257/8, *269, 289, 295, (333b,
339*»)
Agripinirta Kolonija (Colonia Agrip­
pinensis), danas Koln, 282
Ahaika v. Mumija
Ahaja, Grčka kao rimska provinci­
ja, 121, 169, 209, 219, 230, 232,
234, 253, 289, 291, 294
Ahenobarbi, »Riđobradi«, 221
Ahilej, po lat. Ahil, 155, (3424B)
Ajant, grčki junak pod Trojom, 105
»Ajant« (Aiax), tragedija Augustova,
105
Akcij, rt u zap. Grčkoj, 67, 86, 113;
Augustova pobjeda kod Akcija
nad Antonijem -31, 68, 171
Akcijski rat Augustov 63, (333®)
Akcijski trijumf Augustov -29, 70,
122
Akcije, najznatniji rimski pjesnik
tragedija, rođen -170, umro oko
-85, njegovi stihovi 176, (34536)
Akcije, komički glumac, 142
Aksije, Ciceronov prijatelj, 20
Akte, oslobođenica Neronova, 236,
252
Aktorije Nazon, M., povjesničar, pro­
tivnik Cezarov, 20, 40
Akvileja, grad na sjev. obali Jadran­
skog mora, 69, 122, 292
Akvilije Niger, Svetonijev izvor, 64
Akvitanija, jugozapadna Galija, 69,
258, 260
Alani, narod sjev. od Kavkaza, 310
»Alauda«, Cezarova legija, 27,
(32723)
Alban, naselje vila u Albanskoj gori,
234, 312, 323
Albanska gora, jugoist. od Rima,
196; stupovi od albanskog kame­
na, 99
Albija Terencija, mati cara Otona,
268
Albudinski izvor, u Sabinskom gor­
ju, oko 56 km od Rima, 205
AIbulske toplice, oko 20 km ist. od
Rima, 104, 238
Aleksandar Veliki 19,68,88,110,187,
230
Aleksandrija, Neronova dadilja, 252
Aleksandrija, grad u Egiptu, 32, 33
45, 51, 52, 68, 99, 114, 145, 185
203, 206, 219, 230, 231, 249, 26l
293, 304, 323
Aleksandrinci, ili građani Aleksan-
drije, 21, 231, 298, (363«)
Aleksandrinski rat Cezarov 120
»Aleksandrinski rat«, djelo nepozna­
ta pisca, 42
Aleksandrijski trijumf Cezarov 33,
Augustov 70, 82
Alija, rječica u Laciju, 282, (36011)
Alkmeon, sin vrača Amfijaraja; na
očev nalog ubio svoju majku
Erifilu, jer mu je oca natjerala u
tebanski rat, gdje je poginuo,
245
Alobrožani, galsko pleme, 221
Alpe 27, 43, 102, 169, 187, 230, 273
Alpska plemena 69, 123
Amazonke, mitski ženski narod u
Aziji, 26, 248
Ambitarvij, selo iznad Koblenza,
162
Ambroni, galsko pleme, 20 (3268)
Ampije, T., pučki tribun -63, 51
Ancij, prastari primorski grad u La­
ciju, d. Anzio, 92, 139, 162, 163,
185, 190, 223, 225/6, 234
Anharija, prva žena G. Oktavija, oca
Augustova 60
Anicet, odgojitelj Neronov, zapo­
vjednik brodovlja u Mizenu +59,
242, (353^)
Anije Cimber, pretor -43, ubojica
Cezarov, 106
Anijen, pritok Tibera, 118
Anijen Novi, vodovod u Rimu, po­
čeo ga graditi Kaligula +38, zavr­
šio Klaudije +52, 205
Anko Marcije, četvrti rimski kralj,
19
»Antikaton«, Cezarov spis, 43,
(330")
Antikira, glasovito kupalište i lječi­
lište u južnoj Fokidi, u Srednjoj
Grčkoj, 175, (34533)
Antioh, kralj u Komageni, 167
Antioh, navodni predak Vitelijev, Apis, sveti bik Egipćana, 109, 304
276 Apolodor iz Pergama, grčki retor,
Antiohija, glavni grad Sirije, 144, odgojitelj Augustov, 107
159 Apolofan, admiral S. Pompeja -38,
Antistije, liječnik, 55 prešao Augustu -36, 67
Antistije, L, pučki tribun, 26 Apolon 92, 98, 109, 110, 246, 253
Antistije Labeon, M., glasoviti prav­ i češće
nik u doba Augustovo, 90 Apolonija, grad na ilirskoj obali, 62,
Antonija (»Starija«), kći trijumvira 63, 107, 112
Antonija i Augustove sestre Ok­ Apolonije Molon v. Molon
tavije, baka Neronova, 223 Aponije Satumin, bivši pretor, 181
Antonija (»Mlađa«), sestra Antonije Aponov izvor, nedaleko Padove,
Starije, majka Germanika i cara 127, (34012)
Klaudija, baka Kaligulina, 159, Apragopol(is), otočić »Dangubo-
163, 166, 171, 175, 194, 195, 196, vac«, 114
*199, *217, *218, 289, (347, 35048) Aptdej, S., konzul +14, 115
Antonija, kći cara Klaudija, 21 f, Aputija, zemlja u južnoj Italiji, 276
*213, 242 Arecin Klement, sin pretorijanskog
Antonije, G., brat trijumvirov, 33 prefekta, 317
Antonije, L, brat trijumvirov, kon­ *Arecin Klement, M, pretorijanski
zul -41, 63, 65, 66, 97, 120, 121 prefekt, otac Klementa i Tertu-
Antonije, M., trijumvir, 40, 52; 55, le, *303
56, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, Arecina Tertula, prva žena cara Tita,
68, 69, 70, 74, 88, 93, 94, 97, 98, 303
105, *120, 121, 149, 173, 200, 222, Arej Didim, stoički filozof iz Alek-
(339, 34135 35048) sandrije, 107
Antonije, M., sin trijumvirov, 68, 94 Arelata, d. Arles u južnoj Francus­
Antonije, Jul, sin trijumvirov, kon­ koj, 120
z u l-1*0* 194 Argiv, slobodnjak Galbin, 266
Antonije Hibrida, G., stric trijuirtftt- Arhelaj, kralj u Kapadokiji, 123,139
rov, konzul s Ciceronom -63, 61 Aricija, prastari grad u Laciju, 38,
Antonije Muza, liječnik Augustov, 60, 61, *178, (345«°)
92, 103 Arimin, grad u Umbriji na Jadran­
Antonije Prim(us), M., s nadimkom skom moru, d. Rimini, 76
Beko, vojvoda Vespazijanov Arkadija, zemlja na Peloponezu,
protiv Vitelija, pobjednik u dru­ 293
goj bitki kod Betrijaka (listopad Armenija, zemlja jugoist. od Crnog
-69), 286, (36118) mora, 70, 123, 124, 140, 159, 228,
Antonije Satumin, L, namjesnik u 245, 246; Armenci 210; Mala Ar­
Germaniji, pobunio se protiv menija, zapadno od Armenije,
Domicijana +88, 313, 314, isp. 37
317, (3651B) Artaban, kralj partski, 153, *161,
Antonijevci, rod, 67 165, 277, (343*)
Apel, tragički glumac, 177 Arvemjani, keltsko pleme u dana­
Apelar, tragički glumac, 298 šnjoj Auvergni, 221 (3268)
Apenini 37, 282 Asklepijad iz Mendesa, pisac teolo­
Apije v. Klaudije ških spisa, 109
Apijeva cesta, velika cesta od Rima Askletarion, astrolog, 321
kroz Kampaniju do Donje Itali­ Astura, malaričan gradić u Laciju,
je, 156, 168, 193, 223 113, 156
 A s tu ra e , konj Neronov, po Asturiji A u r e lija , mati Cezarova, *19, *21
u sjev. Hispaniji, 249 *28, 49, (3251)
A ta la n ta , mitska trkačica, 141 A u r e lije K o t a , rođak Cezarov, 17
A te la , grad u Kampaniji, 158, A u r e lije K o t a , L , pristaša Cezarov
(34262) 52
A te la n a , praitalska lakrdija nazvana A u r e lije v a c e s ta , velika cesta uz
po Ateli, 142, 175, 245/6, 262 obalu od Rima na sjever preko
A tena , grad, 93, 109, 169 Etrurije do Masilije i Arelate,
A te n o d o r, prijatelj Klaudijev, 196 266
A tija , kći Cezarove sestre Julije, A u r u n k u l e j K o t a , L , Cezarov legat,
mati Augustova, 60, *63, *93, 28
109, 110, (325’, 333) A u t r o n ije , L , urotnik, 20
* A tije , pradjed Augustov, *61 A v e n tin , brežuljak u Rimu, 285
A tije B a lb o , M, djed Augustov, 60, A v e m s k o je z e ro , u Kampaniji, 66,
*61, (3251) 238
A tik v. C e c ilije A t ik A z e lije S a b in , 141; usp. A z ilije
A tik V e s tin , konzul, prvi muž Statili- A z ija , rimska provincija, zap. dio
je Mesaline, 242 Male Azije, 17, 18, 26, 29, 34,
A tik a , pokrajina u Grčkoj, 210 45, 60, 68, 73, 143, 190, 191, 287,
» A tič k a C erera « = Demetra, 109 .H |
A tilije v. A c ilije A z ijs k i g o v o r n ic i, 106
A u d a z ije , L , urotnik protiv Augusta, A z ija tik , slobodnjak Vitelijev, 282
69 A z ilije , pratilac maloga Kaligule,
A u fid ije L u r k o n , djed Livijin po možda identičan s Azelijem Sa-
majci, 171 binom, 162
A U G U S T : 42, 44, *55, 58, 59-117, A z in ije E p ik a d , možda slobodnjak
121, 122, 123, 124,125, 126, 127, Azinija Poliona, 69
128, 129, 130, 131,132, 140, 143, A z in ije G a l, G ., sin Polionov, 218
144, 145, 148, 150,154, 155, 159, A z in ije G a l, unuk Polionov, 201
160, 161, 162, 163,167, 171, 172, A z in ije M a r c e l, konzul +54, 220
176, 177, 180, 185,193, 194, 195, A z in ije P o lio n , G ., znameniti držav­
196, 197, 199, 205, 206,210,222, nik, govornik, povjesničar i po­
223, 226, 227, 234, 255,257,276, magač pjesnika u doba Augusto­
277, 288, 295, 300, 311, (3251, vo, 30, 42, 43, 76, 84, 201
332/3, 34811); Augustov hram
139, 142, 169, 170; Augustov kip B a ja , glasovito morsko kupalište u
146, 148, 227, 255; Augustov trg starini, zapadno od Napulja, 66,.
75, 214; Augustov vijek 116; Au­ 94, 121, 168, 238, 240; B a js k i z a ­
gustova kola 199; svećenici boga lje v 169, 236
Augusta ili A u g u s ta lc i 197, 259, B a k h o , bog vinove loze, 122
(35712) B a lb il, astrolog, 243
A u g u st, nadimak, 62, (333®) B a le a r s k i o to k , istočno od Hispani-
A u g u s t: Tiberije 134, Neron 249, Vi­ je, 260
telije 281 B a ta v c i, germansko pleme u dan.
A u g u s t, mjesec, 76/7, 116, (33881) Nizozemskoj, 183
A u g u s ta , nadimak Livije, češće B a to n , vođa Panonaca, 130
A u g u s to v o b rd o , tako nazvan Celij u B a u li, naselje vila između Mizena i
čast Tiberija, 143 Baje, 241, usp. 168/9
A u g u s to v c i, navijači Neronovi, 234, B a z ilid , slobodnjak Vespazijanov,
usp. 231, (35219) 293, (36213)
Beko, nadimak Antonija Prima, 286
Benevent, grad u Samniju, 113, 243
Berenika, sestra judejskog kralja
Heroda Agripe II., 305
Besani, tračko pleme u Rodop-
skom gorju, 60
Betrijak ili Bedrijak, mjesto između
Kremone i Mantove, 7, 273, 281,
285, 292, (35911)
Biberius, nadimak cara Tiberija,
140, (34027)
Bibul, M. *Kalpumije, kolega Ceza­
rov kao edil, pretor i konzul, 20,
21, 24, 25, 26, 39
Bitinija, zemlja u sjeverozap. Maloj
Aziji s glavnim gradom Nikome-
dijom, 17, 18, 34, 39
Bizant 294
Bogud, vladar u Mauretaniji, 40
Bononija, d. Bologna, 67, 112, 225
Boter, slobodnjak Klaudijev, 211
Bovila, grad u Laciju oko 17 km
južno od Rima, 116
Breučani, jako ilirsko pleme na
Savi, 123
Brežuljak vrtova u Rimu 252,
(35678)
Briksel, mjesto na desnoj obali
Pada, 273
Britanija, Britanci, 27, 38, 44, 169,
183, 204, 207, 230, 245, 246, 259,
277, 289, 303, 316; Britanski tri­
jumf Klaudijev 212
Britanik, sin Klaudijev, 211, 212,
219, *220, 224, 225, 239, 240, 302,
(347, 350«)
Brukteranin, pripadnik germ an­
skog plemena, 129
Brundizij, luka u južnoj Italiji, d.
Brindisi, 32, 44, 67, 68
Brut, D. Junije, jedan od ubojica
Cezarovih, 53, 54, 55, 63, 64
Brut, L Junije, prvi konzul -509,
53
Brut, M. Junije, vođa urotnika pro­
tiv Cezara, 39, 40, 53, 55, 57, 63,
65, 105, 150, 222, 256, 273, (3328«)
»Brut«, Ciceronov spis »o slavnim
govornicima«, posvećen M. Bru-
tu, 42, 43
Bur, S. Afranije, pretorijanski pre­
fekt, 242, (3534B)
Caldius, nadimak cara Tiberija, 140,
(34027)
Caprineus, nadimak Tiberija, 141
Cecilije Atik, zapravo T. Pomponije
Atik (109-32. pr. n. e.), prijatelj
Ciceronov, zvan Cecilije kao po-
sinak svoga ujaka Kv. CeciUja,
122
Cecilije Metel, Kv., pučki tribun, 22,
42
Cecina, A, prijatelj Ciceronov, pri­
staša Pompejev, protivnik Ceza­
rov, 50
Cecina, A, pristaša Galbin, zatim Vi-
telijev, pa Vespazijanov, napo­
kon kao urotnik protiv Vespazi-
jana ubijen na nalog Titov, 304
Celij, brežuljak u Rimu, 143, 295
Cenida, ljubavnica Vespazijan ova,
289, 299, 318, (361«)
Cerera, lat. ime za grčku Demetru;
Atička Cerera 109, 228
Cestije Gal, rasipni starac, 140
CEZAR, G. Julije, diktator, 17-58, 59,
60, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 76, 77,
79, 86, 97, 111, 112, 116, 120, 180,
204, 205, 218, 222, 243, 256, 280,
292, (325)
Cezar, u značenju »car«, češće
Cezari, porodica, 170, 192, 255
*Cezflr, G. Julije, otac djktatorov,
*17, *19, (3251)
Cezar, Gaj, Augustov unuk i posi-
nak, 73, 75, *84, 94, 95, 97, 109,
*124, 125, 126, 127, 132, *194,
223, (333)
Cezar, Gaj, brat Kaligulin, umro kao
dijete, *161, 162
Cezar, Lucije, Augustov unuk i posi-
nak, 73, 75, *84, 94, 95, *124, 125,
127, 132, 155, *194, (333)
Cezar Strabon, G. Julije, pjesnik i go­
vornik, 42
Cezar, L Julije, unuk Cezara Strabo-
na, 50 (33187)
Cezareja, više gradova toga imena,
93
Cezarion, sin Kleopatre i Cezara,
*40/1, 68, (3251, 33081)
Cezecije Flavo, pučki tribun -44,
52,53
Cezonija, žena Kaligulina, 172/3,
177, 180, 186, 191, (343)
Cezonije Prisko, T., rimski vitez, 141
Ciceron, M. Tulije, glasoviti govor­
nik, 20, 23, 25, 31, 36, 39, 40, 42,
43, 60, 61, 111, 119, 122, 218,
(32720, 32949, 33173, 333")
Ciceron, Kv. Tulije, brat govornikov,
22,60
Cimbri ili Kimbri, germansko ple­
me, 21, 187; Cimbarski rat 71
dna v. Komelije Cina
Cincinat, nepoznat čovjek toga
nadimka, 178
Cinobelin v. Kinobelin
Circeji, gradić na granici Lacija i
Kampanije, 67, 156
Circus Maximus, veliko trkalište u
Rimu, 168, 206, 232, 234, 236,
279, 312 i češće
Civika Cerealis, prokonzul u Aziji,
316
Concordia, nadimak Vitelijev, 285
»Corinthiarius« 98, (33704)
Dačani, trački narod u današnjoj
Rumunjskoj, 37, 62, 69, 140, 313
Dalmacija, 69,201, 273, (33420); Dal-
mati 123
Dalmatski rat (—35 do -33) 69
Dalmatski trijumf Augustov 70
Darej, partski dječak, 169
Dat, atelanski glumac, 245
Delfi, grad u Fokidi s Apolonovim
proročištem, 246, (35522)
Demetra, lat. Cerera, 109, 228
Demetrije Kinik, filozof iz Sunija u
Atici, 2%, (36219)
Demohar, admiral S. Pompeja, 67
Dertoza, grad u Hispaniji, danas
Tortosa na Ebru, 261
Didimej, hram Apolonov u Miletu,
169
Didona, kraljica u Kartagi, 238
Dijana, božica lova, 38, 76, 178,
(345«)
Diodor, grčki kitaraš, 298
Diogen, gram atičar n a R odu, 136
Diomeid, blagajnik A ugustov, 96
Dionizije, sin Arejev, 107
Dionizije, sv etk ovin a u čast Dioniza
u Ateni, 169, u sp . 122
*Dioskuri 221, (3511)
Dioskurid, glasoviti kam enorezac u
A u gustovo d ob a, 88
Dirahij, d. Drač u Albaniji, 33 ,4 4 ,4 7
Diribitorij, zgrad a u R im u, 204,
(34824)
Dit Otac, b o g p o d zem n o g svijeta
273
Dolabela, Gn. Komelije, konzular,
18, 39, 42
Dolabela, Gn. Komelije, rođak Gal-
bin , 262
Dolabela, P. Komelije, zet Cicero-
nov, 33
Domicija Lepida, ili sam o Lepida,
kći L. D om icija i A ntonije Stari­
je, N eron ova tetk a, 223, 224, 225,
*241 (35339)
*Domicija, se stra p reth o d n e, *223,
*241, (35339)
Domicija Longina, žen a Domicija-
nova, 308, 3 0 9 /1 0 , 311, *318,
*319, 324, (36516)
DOMICIJAN, T. Flavije, 287, 289,
*301, *307, *308, 309-324, (364)
■i Domicijan, Flavije, sin Flavija Kle-
m en ta 320
Domicijan, m jesec, 319
Domicije Ahenobarb, L, prvi »Ri-
đobradi«, 221
/ *Domicije Ahenobarb, Gn., konzul
| -122, *221/2, (3512)
Domicije Ahenobarb, Gn., sin pret­
h odnoga, s kojim ga Svetonije
m iješa, p u čk i trib u n -104, kon­
zul -96, cen zor -9 2 , 221, 222,
(3512)
Domicije Ahenobarb, L, sin pret­
hodnoga, p retor -5 8 , konzul
-54, protivnik Cezarov, 26, 27,
32, *222
Domicije Ahenobarb, Gn. sin pret­
hodnoga, pradjed Neronov,
I / konzul -1 6 , 67, *222, (3513)
*Domicije Ahenobarb, L, sin pret­
hodnoga, djed Neronov, *223
Domicije Ahenobarb, Gn. otac Nero­
nov, *223, 224, 225,236,257, 258,
269, 277, (350)
Domicije Kalvin, Gn. pučki tribun
-59, 33i ;
Domicijevci, rod, 221, 252
Domitila v. Flavija DomitUa
Dorifor, slobodnjak Neronov, 237,
*242/3, (3S34®)
Dorsko narječje/147
Drauz, vođa Kelta -283, 120
Druidi, keltski svećenici, 210
Druz, Livije, prvi s nadimkom Druz,
120
Druz, M. Livije, djed cara Tiberija,
122
Druz, Neron Klaudije, brat Tiberi-
jev, otac Germanika i cara Klau-
dija, *99, « 6 , 121, 122, 144, 159,
193, 194, *199, 200, 220, (333»
339); »Druzovi kanali« 193
Druz, Julije Cezar, sin cara Tiberija)
*94, 116, 117, 122, *124, 127, 132,
133, 139, 145, 146, 147, 151, 158,
213, 278, (339)
Druz, Julije Cezar, sin Germanikov,
146, 147, *150, *152, ,153, 161,
164, 198, 268, (343)
Druz, Klaudije Neron, sin cara
Klaudija, 211, (347)
Druz, i# , pisac, inače nepoznat,
110
Druzi, Livijevci tim nadimkom
120
Družila v. Julija Družila
Dunav 128, (334.?1)
Edip, mitski kralj u Tebi, mnogo
obrađivan u tragediji, 44, 232,
250
Egipat, Egipćani, 21, 33, 35, 40, 68,
95, 109, 138, 190, 205, 242, 243,
250, 292, 293, 311 .
Egist, rođak Agamemnonov, 40,
(329*8)
Egnacije Ruj, M., urotnik protiv Au­
gusta, 69
Ekloga, Neronova dadilja, 252
Ekvikuli, pleme u Srednjoj Italiji,
276
Elefantida, grčka spisateljica erot­
skih pjesama i kozmetičkih upu­
ta, 141
»Elektra*, drama Acilijeva, 56
Eleuzinske misterije *109, 210, 241
Elija Petina, druga žena Klaudijeva,
210, 211, (347)
Elije Lamija, prvi muž Domicije
Longine, 310, 316, *324
Elogije, Kv., možda slobodnjak Kv.
Vitelija, 276
Emilija Lepida, praunuka Augusto-
va, 210
Emilije, Mamerko, rođak Cezarov,
17
Emilije Elijan, iz Kordube u Hispa-
niji, 89
Emilije Pap, vojskovođa, 59
Emilije (Lepid) Paulo, L, brat tri-
jumvira Lepida, konzul -50, 30,
*67
Emilije (Lepid) Paulo, L, cenzor -22,
sin prethodnoga 67, *94, 203
Emilije Paulo, L, sin cenzorov, muž
Augustove unuke Julije, urotnik
protiv Augusta, 67, 69, 94
Emilijanski predjel u Rimu 204
Enarija, otok na obali Kampanije,
danas Ischia, 108
Eneja, praotac Julijevaca, 245,
(3254, 32838, 354«)
Enija Nevija, žena Makronova, 164,
173, (343)
Enije, Kv., epski pjesnik, 62; Enijev
stih 131
Enona, prva žena Parisova, 316,
(36514)
Epafrodit, slobodnjak Neronov,
252, 320, (36621)
Epidije Martii, G., pučki tribun -44,
52, 53
Erik, gora i grad na Siciliji; hram
Eričke Venere 210
Eros v. Kolos Eros
Eskulap, grčki Asklepije, sin Apolo­
nov, bog liječništva; Eskulapov
kip 92
Eskulapov otok, u Uberu, 209
 Eskvilin, brežuljak u Rimu, 127,
237
Eskvilinsko polje 209
Etiopija, zemlja južno od Egipta, 40;
Etiopljani (=Cmci?) 190
Etna, gora na Siciliji, 187
Etolija, pokrajina u Srednjoj Gr­
čkoj, 67
Etrurija, Etruščani, 32, 113, 268
Euforion, h elenistički p jesn ik iz
Halkide (oko -250), u tjecao na
Katula i pjesnike A ugustova
doba, 155, (342«)
Eufrat, rijeka, 165
Eunoja, mauretanska kraljica, 40
Euripid, veliki grčki pjesnik trage­
dija, 31; Euripidov stih 72
Eutm, oslar 113
Eutih, vozač, 189
Ezemin, (M. K lau d ije M arcel),
unuk Azinija Poliona, 84
Ezije Prokul, s nadim kom Kolos
Eros, sin primipilara, 178
Fobije Maksim, Kv., konzul -4 5 , 53
Fabije (Maksim) Afrikanae, sin p ret­
hodnoga, konzul -10, 194
Fabijev kotar u Rimu 82
Faetont, sin boga Sunca, 164,
(34311)
Falakrina, mjesto blizu Reate, 288
Fanije Cepion, urotnik protiv Au­
gusta, 69, 123
Faont, slobodnjak N eronov, 250,
251
Farmakusa, otok u blizini Mileta, 18
Famak, sin kralja Mitridata, 33
Farski svjetionik, pred Aleksandri-
jom, 184, 206, (34646)
Faryd, grad u Tesaliji; bitka kod
Farzala -4 8 izm eđu Cezara i
Pompeja, 31, 32, 45, 50, 222, 287
Faun, kralj Aborigina, 276
Faun, šumsko božanstvo, grčki Pan;
Faunovi svećenici (u originalu:
Luperci) 51
Favonije, M., s Katonom protivnik
trijumvira, 65
Favor, pantomimski glumac, 298
Feb, (A p o lo n ) 98
Feba, o s lo b o đ e n ic a A u gu stove Vć*
ri Julije, 95
Fecijali, z b o r sv e ć e n ik a , 210, (34939)
Feliks, (M. A n to n ije), slobodnjak
K lau d ijev, 212, (35043)
»Feničanke«, d r a m a E u rip id ova1sti­
h o v i iz n je 31, 72
Ferencij, g ra d u ju žn o j Etruriji, d
F e r e n to , 268, 289
Fidena, g r a d ić o k o 8 k m sjeverno
o d R im a, 140, 176
Filemon, r o b C ezarov, 49
Filida, d o jk in ja D om icijan ova, 322
Filip, m a k e d o n s k i kralj, 190
Filipi, gra d u M a k ed o n iji, 112, 127;
b itk a k o d F ilip a -4 2 , 108
Filipski rat 63, 65, 70, 75, 121
Flaminijeva cesta, o d R im a d o Rimi-
nija, 76, 116
»Flauro« v. Mestrije Flor
Flavija Domitila, ž e n a Vespazijano-
va, 2 8 8 /9
Flavija Domitila, k ći Vespazijanova,
289, *290
Flavija Domitila ili s a m o Domitila,
ž e n a Flavija K lem en ta, 321,
(36622, 3 6 6 26)
Flavije Klement, s in o v a c Vespazija-
n o v , 320, (3 6 5 17 3 6 6 22, 3662B)
Flavije Liberalis, ta st Vespazijanov,
289
Flavije Petron, T., g ra đ a n in iz Reate,
d jed V esp a zija n o v , 287; Petronov
otac 2 8 7 /8
Flavije Sabin, o ta c Vespazijanov,
287, 2 9 0 /9 1
Flavije Sabin, b rat Vespazijanov,
285, 287, *288, *289, 309
Flavije Sabin, T., sin o v a c Vespazija­
n o v , 3 1 6 /7 , (3 6 5 18)
Flavijevci, rod , 287, 290, 296, 309,
312, 320, 322
Flavijeve pristaše 285
Flor v. Mestrije
Floralske igre, u čast božice Flore u
svibnju, 258
Fontej Kapiton, legat u Germaniji,
261
Fontej Kapiton, G., konzul +12, 161
Formija, mjesto u južnom Laciju,
280
Fortuna, božica »Sudbina« 233,
257, 265; Prenestinska Fortuna
320; proročište Fortune u Anci-
ju 190
Forum, ili Rimski trg (Forum Roma­
num), središte javnog života u
Rimu, u dolini između Kapitola,
Palatina i Eskvilina, 19, 20 i češće
Forum Appii, gradić na Apijevoj
cesti u području Pomptinskih
močvara, d. Forappi, 119
Fucinsko jezero, veće kotlinsko je­
zero oko 80 km istočno od
Rima, 37, 205, 207, 213, (349«)
Fulvija, žena P. Klodija, zatim G.
Kuriona, napokon trijumvira
Antonija, 68, 93
Fundi, gradić u južnom Laciju, da­
nas Fondi, 121, 171, 256, 259
Furije, božice osvetnice, 241
Furije Leptin, bivši pretor, 34
Furije Kamilo v. Kamilo
Gabirtije, A, muž Lolije, 40
Gabinije Sekundo, P., pobjednik
nad Kaušanima, 209
Gadara, grad u ist. Jordaniji; Teo­
dor iz Gadare 147
Gades, grad u Hispaniji, d. Cadix,
19
Gaj Cezar v. Cezar, Gaj
Gaj Kaligula v. Kaligula
Gal, u prijevodu »Kibelin svećenik«,
97
GALBA Serv. Sulpicije, car 239,246,
247, 250, 251, 252, 255-267, 270,
271, 272, 273, 275, 279, 280, 281,
290, 291, 292, 297, 303, (35561,
356)
Galba, nadimak Sulpicijevaca
255/6; v Sulpicije
Galerija Fundana, druga žena Vite-
lijeva, 279
Gali, Galija, galski vrlo često, usp.
(32721)
Galski rat Cezarov 42, 48
»Galski rat«, Cezarov spis, 42/43
Galski trijumf Cezarov 33, 39, 40
Galije, Kv., pretor, 74
Galije, M., senator, 121/22
»Galogrčka«, tj. Galatija, u Maloj Azi­
ji, 176, (34534)
Gamala, grad u Judeji, 303
Gelotova palača, blizu Cirka, 168
Gemonske stube, strme stube na ob­
ronku Aventina k Tiberu, 146,
150, 157/8, 286
Genij, duh čuvar pojedinog čovje­
ka, 93, 174, (34531)
Gergovija, glavni grad Arvemjana,
na brdu koje se još danas zove
Mont Gergovie; junački ga bra­
nio Vercingetorig -52, 27
Gerionovo proročište kod Padove,
127
Germani, Germanija, germanski vrlo
često
Germani, careva tjelesna straža, 88,
183, 188, 191, 240, 262
Germanik, Julije Cezar, sin Tiberije-
va brata Druza, brat cara Klau­
dija, 79, 94, 117, 127, 133, 139,
145, 146, 147, 150, 158, 159-161,
162, *163, 165, *166, 185, 194,
197, *199, 211, 213, 223, 268, 277,
(333, 339, 343’, 34817)
Germanik, nadimak Klaudija 194;
Vitelija 280, 284; Domicijana 319;
Druza (oca Germanikova) 193;
Britanika 211
Germanik, mjesec, 166, 319
Geti, tračko pleme, 94
Getulik v. Lentul Getulik
Gezorijak, luka u Galiji nasuprot
Britaniji, 204
»Gigantske kosti«, zbirka kostura,
100
Glikija, sluga Klaudija Pulhera, 119
Glikon, liječnik, 64
»Gospodnja zbirka«, pjesme Nero-
nove, 282, (36112)
»Goveđe glave«, četvrt u Rimu, 61,
(3333)
Grakhi, braća Tiberije i Gaj, 120
Grci, Grčka, grčki, vrlo često
Grčke Kalende 106, (33789)
Grimizna stranka u Cirku 313
 Haćani, germansko pleme u dana­
šnjem Hessenu, 313
Haćanka 284
*Hadnjan, car, *62, (333®, 336«)
Hadrumet, luka u Africi, 289
Halot, slobodnjak Klaudijev, 220,
263
Hanibal Kartažanin, vođa 2. pun-
skog rata (218-201), 118, 316
Hariklo, liječnik Tiberijev, 156
Harpokra, ili Harpokrat, slobodnjak
Klaudijev, 212
Haterije, Kv., senator, *134, 135
Haučani, ili Kaušani, germansko
pleme, 209
Hazdrubal, brat Hanibalov, 118
Hekaba, lat. Hekuba, žena Prijamo-
va, 155
Hektor, trojanski junak, 145, 232
Helespotit, danas Dardaneli, 45, 169
Helije, Neronov slobodnjak, 233
Helije, bog Sunca, 253
Helvećani, galsko pleme u današ­
njoj Švicarskog koja se zvala
Havecija, 287
Helvidije Prisko, protivnik Vespazi-
janov, 297, 316
Helvidije Prisko, sin prethodnoga,
konzul +87, 316
Helvije dna, G., pučki tribun -44,
pristaša Cezarov, 41, 57
Heraklo, lat. Herkul, 162, 178, 253,
296; Herktdov hram 19,76, 100
»Heraklo mahniti«, tragedija, 232;
»Pohvala Herakla«, Cezarov spis,
44
Hereja v. Kasije Hereja
Hermej, sjenica s kipom Hermo-
* vim, 198
Hermogen, pisac iz Tarza, 316
»Herojsko oruije«, zbirka oružja,
100
mm
Hij (Hios), otok u Egejskom moru,
Hijempsal, kralj numidski, 48
Hila, pantomimski glumac, 86
Hilarion, slobodnjak Augustov, 116
Hiparh 296
Hircije, A, legat Cezarov, konzul -43
s Panzom, 42, 43, 64, 97, 121
Hispanija, d anas Španjolska, češće;
Tarakonska Hispanija (Sjeverna)
259; Onostrana Hispanija (Južna
H.) 19, 23, 43
Hispanski tjesnac, d an as Gibraltar
283
Hispanski trijumf C ezarov 33
»Hispanski rat«, d jelo nepoznata
pisca, 42
Homer: H om ero v e p jesm e 178, 250;
H om erovi stih ovi *95, 131, *170
219, 252, 266, 299, *318, *322; ho-
m erske ča še 250
Hortenzije Hortal, Kv. glasoviti go­
vornik, su vrem en ik Ciceronov,
99, 143
Hortenzije Hortal, M., u n u k govom i-
kov, 143 (3 4 1 » )
Hrest, b u n ilac Z idova u Rimu, 210,
(34937)
Icel, Serv. Sulpicije Marcijan, slo­
bodnjak G albin, 252, 263, 267
Ida, brdo u Frigiji u Maloj Aziji;
Idejska Majka bogova 119; usp.
Kibela
Ide oiujske, 15. ožujka, dan um or­
stva C ezarova -4 4 , 53, 54, 58, 66,
190
Ija, m itsko lice; »Ijina vila« 153,
(342«)
Ikar, sin D edalov, 227, (35110)
Ilerda, grad u H ispaniji, danas Leri-
da, 50
Ilij, drugo im e grada Troje, 244
Ilirik, ob u h vaćao Panoniju, Dalma­
ciju i M eziju, 26, 30, 33, 69, 72,
113, 127, 128, 130, 133, 268,
(3342’)
Imperator, im e, 50, 134, 200, (33189)
Incitat, K aligulin konj, 189
Indijci 70
Istam v. Korintska prevlaka
Istamske igre na K orintskoj prevlaci
234, (35222)
Istok, ili Orijent, 65, 123, 126, 159,
223, 245, 246, 290, 292, 293, 304,
310
Istra, lat. Histria, 318
Italija, Italci, italski češće
Izida, egipatska božica, 275, 309, Julija Družila, kći Kaligulina, 173,
(36014) *182, *191, (343)
Izidor, kinički filozof, 245 Jidija Livila, kći Germanikova, se­
stra Kaligulina, 161, *172, *175,
Jadransko more, zvano i Gornje *181, 213, (343)
more, 32, 37, 88, 128 Julije Cezar v. Cezar
Jan, staroitalsko božanstvo, čuvar Julije Marat, slobodnjak Augustov,
vrata i prolaza, bog početka; 103, 109
njegov je mjesec januar, Janov Julije Satumin, izvor Svetonijev, 73
hram ili hram Jana Kvirina 70, Julije Vindeks v. Vindeks
228, (33424); mramorni Janov Julije, mjesec, *51, (325)
luk 77; prolazi zvani Jani 319 Julijevci, rod, 19, 194, (325*)
Janikul, brežuljak u Rimu, na des­ Julijev zakon, o podjeli zemljišta,
noj obali Tibera, 276 53, 60
Jarac, zviježđe, 112 Julijev zakon, protiv trovanja, 240,
Jeruzalem 109, 246, 303, (35455) (35333)
Josip Flavije, židovski pisac, 291, Julijeva bazilika, velik trijem na Fo­
(36212) rumu, sagrađen od Cezara i Au­
Juba, numidski kralj, u građ. ratu gusta, 179
pomaže Pompeja, potučen kod Julijeva luka, kod Baje, 66
Tapsa -46, 33, 44, 46, 48, 173 Julijeva vijećnica 192
Judeja, Palestina kao rimska pro­ Junija Kalvina, sestra L Junija Sla­
vincija, 109, 212, 267, 284, 290, na, 300
291, 292, 303; usp. Židovi Junija Klaudila, kći M. Junija Sla­
Jugurta, kralj numidski, 21 na, prva žena Kaligulina, 164,
Jul, mitski praotac Julijevaca, 54, (343)
(325*) Junije Novat, plebejae, inače nepoz­
Julija, tetka Cezarova, 19 nat, 88
*Julija, starija sestra Cezarova, *55, Junije Rustik, pristaša stoičke filo­
(3251) zofije, 316
Julija, mlađa sestra Cezarova, baka Junije Silan v. Silan
Augustova, *28, 49, *55, 60, 62, Junona, grčka Hera, 312
*112, (325’, Jupiter, grčki Zeus, češće
Julija, kći Cezarova, 17, 26, *28, JupiterJupiter čuvar, hram, 312
*40, 56, 112, (325’) Gromovnik, hram, 75, 108
Julija, kći Augustova, 69, 93, 94, 95, Jupiter Kapitolski,
Jupiter hram, 56, i češće
*99, 117, 122, *124, 125, 144, 161, Jupiter Tragičar 92 (347'°)
Lacijski 170,
171, (333, 337B9) Jupiterov svećenik (flamen) 17, 77,
Julija, unuka Augustova, 69, 94, 95, 260, 312
100, 117, (333, 337“)
Julija, kći Druzova, unuka Tiberije- Kalaguris, grad u sjev. Hispaniji, d.
va, 213 Calahorra; Kalaguritanci 88
Julija, kći Titova, *303, 322, *324, Kaldejci, orijentalni astrolozi, 284,
(36518) 319
Julija Augusta v. Livija KALIGULA Gaj Cezar, 146,152,157,
Julija Družila, ili samo Družila, kći 158, 159-192, 197, 198, 199, 200,
Germanikova, sestra Kaligulina, 205, 211, 217, 224, 235, 258, 271,
161, *166, 171, 172, *175, *179, 277, 278, 286, 288, 291, 302, (342,
 Kaliguline sestre, 166, 171/72, 179,
181, 191
Kalipid, poslovično lice, nadimak
Tiberijev, 139
Kalpen, Kv., senator, 34
Kalpumija, kći L. Pizona, žena Ce­
zarova, 26, 54, (325’)
Kalpumije v. Pizort
Kalvini, porodica, 221
Kamilo Arundje, Furije, konzul +32,
buntovnik +42, 269
Kamilo, M. Furije, diktator, 120, 210
Kamilo Skribonijan, Furije, unuk
Pompejev, legat u Dalmaciji,
201, 215, 268
Kampanija, pokrajina u Srednjoj
Italiji, 25, 61, 100, 114, 124, 139,
156, 165, 168, 172, 179, 196, 285,
301, 306
Kampanska cesta, odvojak Apijeve
ceste, 110
Kan, frulaš Galbin, 262
Kanaka, kći tesalskog kralja Eola,
232
Kaninije Rebil, G., konzul -45 samo
jedan dan, *51, 229 (331TO)
Kantabrija, zemlja na sjevernoj
obali Pirenejskog poluotoka, 69,
103, 259
Kantabrijski rat, 69, 75, 105, 123
Kanuzijska vuna 237, (35329)
Kapadokija, provincija u Maloj Azi­
ji, 159, 294; usp. 139
Kapis, Trojanae, pratilac Enejin, 53,
54
Kapitol, centralni dio Rima na Ka-
pitolskom brežuljku, češće
Kapitol, u Kapui, 139, 190
Kapreja, otok na kampanskoj obali,
d. Capri, 100, 108, 114, 139, 141,
149, 156, 157, 163, 278
Kapua, grad u Kampaniji, 53, 54,
139, 190
Kararski mramor 252, (35679)
Karine, dio Rima između Ćelija i
Eskvilina, 127
Karmel, gora u Judeji; proročište
Karmelskog boga 291, (36211)
Kamul, osuđenik, 151
Kartaga, glasovit grad u sjev. Africi
razoren -146; »Kartaška povijest«
cara Klaudija 219
Kartaga Nova v. Nova Kartaga
Kasije, inače nepoznat, 190
Kasije, L, inače nepoznat, 45
Kasije. G., iz Parme, pjesnik, ubojica
Cezarov, 61
Kasije Patavinae, iz Patavija, 88
Kasije Hereja, ubojica Kaligulin,
189, 190, 191
Kasije Longin, G., Cezarov ubojica,
53, 57, 63, 150, 222, 243, 256, 273
Kasije Longin, G., pravnik, brat Lu-
cijev, 243
Kasije Longin, L, konzul +30, muž
Druzilin, 171, 190
Kasije Sceva, centurion, 47
Kasije Sever, slobodoumni govor­
nik, 91, 166, 276
Kasije Zeus v. Zeus Kasije
Kasiopa, rt na otoku Korkiri
(Krfu), 233
Kaska, jedan od Cezarovih ubojica,
55
Kaspijska vrata, vjerojatno u Kavka­
zu, 230
Kastor, jedan od Dioskura, 21, 130,
170, *221, 273, (3511)
Kastricije, Augustov, prijatelj, 91
Katilina, L Sergije, poznati urotnik
(-63), 22, 23, 60, 110
Katon, M. Porcije, »Stariji«, pisac
povijesnog djela »Počeci«, 106
Katon, M. Porcije, »Utički«, protiv­
nik Cezarov 22, 24, 25, 30, 41, 65,
105, 106, (33067)
Katul, Kv. Lutacije, »Kapitolski«,
vođa optimata, *21 / 22, 22, 111 ,
255, 256, (3261B)
Katul, G. Valerije, glasoviti pjesnik u
Cezarovo doba, 49
Kaušani, ili Haučani, germansko
pleme, 209
Kelad (ili Celad), slobodnjak Augus­
tov, 96
Keraunsko gorje, u današnjoj Alba­
niji, 68
Keril, slobodnjak Vespazijanov,
300, (36327)
Kerkopitek Panerot, bogati lihvar, Klaudije Kaudeks, Ap., konzul -264,
237 započeo prvi punski rat, 118
Kibela, orijentalna božica, 97, *119, Klaudije Marcel v. Marcel
237, (33781, 3392 3591o). usp. Klaudije Neron, G., pobjednik
Majka bogova Hazdrubalov -207, 118
Kibiosakt, nadimak Vespazijanov, Klaudije Neron. Tib., muž Livijin,
298 otac cara Tiberija, 93, 120/21,
Kilikija, zemlja u jugoist. Maloj Azi­ *122, (333, 339)
ji, 18, 20; Gorovita Kilikija, južno Klaudije Neron, Tib., sin Apija Klau­
od Kilikije, 294 dija Ceka, 119
Kimbri v. Cimbri Klaudije Pulher, P., (krivo Apije),
Kinarija, otočić u Egejskom moru, brat prethodnoga, konzul -249,
d. Kinara, 147 119, 120
Kinegir, Atenjanin, 48, (33165) Klaudijevci, rod, 118, 119, 121, 217
Kinobelin (ili Cinobelin), britanski Klaudijev vodovod 205, (34827)
krali, 183 Klement, rob Agripe Postuma, 133
Kiparska četvrt u Rimu 203 Klement v. Arecin, Flavije
Kir, osnivač perzijske države, 57 Kleopatra 33, 40,41, 67, 68, *98, 222,
Kirena, grad i pokrajina u sjev. Af­ (325’, 33053)
rici, s Kretom jedna provincija, Klitumno, rijeka i gaj u Umbriji,
288 183
Kizik, grad na Mramornom moru, Klodijan, razvodnik Domicijanov
139 322
Klaudija, kći Ap. Klaudija Ceka, Klodije Macer, L, namjesnik u Afri­
119 ci, 261
Klaudija Kvinta, unuka Klaudija Klodije Polion, bivši pretor, 309
Ceka (?), 119 Klodije Pulher, P., pučki tribun -58,
Klaudija, vestalinka, 119, (3393) 19, 25, 28, 49, 93, 119, (3255,
Klaudija, kći P. Klodija, zaručnica 32720, 36325)
Augustova, 93 (333) Klodijev zakon 315
Klaudija, kći cara Klaudija, 211, Klunija, rimska naseobina u Hispa­
(347) niji, 260
Klaudija Augusta, kći Neronova, Kluvije Ruj, konzular, 231
242, (35343) Koblenz, lat. Confluentes, 162
Kodeta Mala, možda na Martovu
KLAUDIJE, car, 166, 169, 171, 186, polju, 35, *37
193-220, 224, 225, *230, 239, 242, »Kod kokoši«, vila na Aventinu, 255
246, 259, 263, 268, 277, 278, 289, Kolonija Agripinina, danas Koln,
295, 301, 302, 311, (347) 282, (3607)
Klaudije, L, dvojica toga imena, Kolos Neronov 237, 298, (35330)
118 Kolos Eros, nadimak Ezija Prokula,
Klaudije Ata, praotac Klaudijevaca, 178
118 Kolumbo, gladijator, 189
Klaudije Druz. predak Tiberijev, Kom Novi v. Novi Kom
119 Komagena, kraljevina sjeveroist. od
Klaudije Regtlijan, Ap., decemvir Sirije, 167, 294
-451/50, 118/19 Kornata usp. Galija
Klaudije Cek, Ap., »Slijepi«, cenzor Komicij, sjeveroistočni dio Foruma,
-312, protivnik mira s Pirom, 20, 85, 315
118, 120, 208 Kompitalska svetkovina *77, (33S3®)
 Konkordija (Sloga), nadimak Viteli-
jev, 285; usp. Sloga
Korduba, grad u Hispaniji, d. Cor-
dova, 89
Korfinij, grad u Samniju, 32, 222
Korint, bogat grad na Korintskoj
prevlaci, razoren -146, 98, 137,
256
Korintska prevlaka, ili Istam, 37,
169, 230, 244
Komelija, kći konzula Cine, druga
žena Cezarova, 17, 19, (3251)
Komelija, vrhovna vestalinka,
314/15
Komelije, centurion, 72
Komelije Balbo, L, Cezarov po­
uzdanik, rodom iz Gadesa, 52,
54
Komelije Balbo, L., sin prethodno­
ga, 76
Komelije Cina, L, drug Marijev,
konzul 4 puta, 17, 192
Komelije Cina, L, sin prethodnoga,
protivnik Cezarov, 19, 57
Komelije Fagita, uhoda protiv Ceza-
V *17, 49
Komelije Fusko, pretorijanski pre­
fekt, 313
Komelije Gal, G., pjesnik, prvi pre­
fekt Egipta, 95, 96
Komelije Lakon, savjetnik Galbin,
263
Komelije Sabin, urotnik protiv Ka-
ligule, 191
Komelije Sula v. Sula
Komelijevi zakoni, Sulini, 21, 78
Komelijevci, rod, 44/45
Komijicije, L, konzul -35, 76
Kos, otok na jugozap. obali Male
Azije; Koska Venera 298
Kosucija, prva žena Cezarova, 17,
(325i)
Kota v. Aurelije Kota
Kotije, kralj državice na podnožju
Alpa, još danas »Kotijske Alpe«,
138, 230
Kotizjon, kralj Geta, 94
Koza, grad u Etruriji; Kozansko
imanje 288
Kozyno, rob A ugustov, 96
Kras, L Licinije, glasoviti govornik,
cenzor -92, 222
Kras, M. Licinije, trijum vir, 20, 24
26, 27, 40, 70, 123
Kras Frugi, M Licinije, K laudijev le­
gat u M auretaniji, 204
Kremona, grad na lijevoj obali
Pada, 293
Kremucije Kord(o), A, p ovjesn ičar u
doba Tiberijevo, 79, *150, 166,
(34136)
Kreta, s K iren om u Africi jedna
provincija, 288
Kršćani 229, (34937, 3 6 5 '7 3 6 6 22)
Ksenofont, grčki pisac, 57
Ksenon, Grk na Tiberijevu dvoru,
147
Kserkso, kralj perzijski, 169
Ktistes, nadim ak M azgabe, 114
Kućni bogovi v. Lari
Kupidon, isto što i Amor, 161, 266
Kurcijev bunar, na F orum u, 91, 266,
(336M)
Kurcijev izvor, pritok K laudijeva
vodovoda, 205
Kurije, Kv., p ristaša K atilinin, 23
Kurion, G. Skribonije, p rotivnik Ce­
zarov, 20, 39, 40, 41
Kurion, G. Skribonije, sin p reth o d ­
noga, 30, 33, 40
Kutilija, k u p alište u b lizin i Reate,
301
Kvinkvatre, svetk ovin a u čast Mi-
nerve 19. d o 23. ožujka, 99, 240,
312, *320, (35335)
Kvintilije Var, k onzul -1 3 , poražen
u T eutoburškoj šu m i +9, 70/71,
128; Varov poraz 70, 71, 88, 128,
129, 160, 176
Kvintilis, m jesec, kasnije jul (sr­
panj), (325)
Kvirin v. Jan Kvirin
Kvirinije, konzular, 143
Laba, rijeka u Germ aniji, 69
Labeon v. Antistije Labeon
Laberije, D., pjesnik mirna u Ceza­
rovo doba, 34, (32837)
Labijen, T., govornik u doba Augus-
tovo, pisac povijesti, pompejev-
ski raspoložen, 166
Lacij, 276; usp. Latinski
Lacijski Jupiter 170, (34710)
Lahet, slobodnjak, 300
Lakedemonjani, Spartanci, 121
Lamijini vrtovi, obitelji Elija Lami-
je, 191
Lariuvij, grad u Laciju, 100
Laodiceja, grad u provinciji Aziji,
123
Lari, ili »kućni bogovi«, bogovi ču­
vari kuća, zemljišta i ulica, 62,
77, 161, 249, 277/8, 322
Latin, mimski glumac, 321
Latini, stanovnici Lacija, 205
Latinska cesta, odvojak Apiieve ce­
ste, 322
Latinska svetkovina, u čast Jupitera,
52, 196, 225, (34710)
Latinske kolonije 20
Latinski jezik, književnost itd. češće
»Laureol«, mim, 190, (34655)
Lavik, grad u Laciju, 55
Lentul, Gn. Komelije, konzul -3,
256
Lentul Augur, Gn. Komelije, 143
Lentul Getulik, Gn. Komelije, legat u
Germaniji, 162, 198, 258, (3614)
Lepid, M. Emilije, otac trijumvirov,
18, 19
Lepid, M. Emilije, trijumvir, 55, 57,
63, 64, 65, 67, 73, 76, 90, 121
Lepid, M. Emilije, sin trijumvirov 69
Lepid, M. Emilije, muž Kaliguline
sestre Družile, 172, 179, 198,
(3614)
Lepida, žena Kvirinijeva, 143
Lepida, žena Galbina, 257, 258
Lepida v. Domicija Lepida
Letorije, G., mladi patricij, 61
Liber, ili Otac Liber, isto što Bakho,
110, (3387B)
Libon v. Skribonije Libon
Libitina, starorimska božica smrti,
245, (35453)
Libumjanke, libume ili libumske
lađe, nazvane po ilirskom ple­
menu Libum& u današnjem Hr­
vatskom primorju, 68, 179, 240,
(33416)
Licije ili Ukije, patuljak, 84, (336*®)
Licin, slobodnjak Augustov, 96
Ucinije Kalvo, G., pjesnik u Cicero-
novo doba, 39, 49, 99
Ucinije Kras v. Kras
Ucinije Mucijan, G., pomagač Ves-
pazijanov, 293, 2%
Ueurija, zemlja u sjev. Italiji, 204
Ukija, Likijci, zemlja i narod na
jugu Male Azije, 94, 210, 294
Uvija ili Uvija Družila, kasnije Julija
Augusta, treća žena Augustova,
mati Tiberijeva, 75, 82, 93, 97, 98,
*99, 105, 115, 117, 121, *122,
*124, *125, 126/7, *130, 131, 144,
*145, *150, 161, 163, 166, 167,
171, 193, 195, 1%, 199, 255, 258,
268, (333, 337« 33879, 339)
Uvija Medulina, s nadimkom Kami­
la, zaručnica Klaudijeva, 210
Livija Ocelina, maćeha Galbina,
256, (356)
Livija Orestila, žena Gaja Pizona, za­
tim Kaligulina, 172, (343)
Uvije, T., glasoviti povjesničar u
doba Augustovo (r. -59, u. +17),
178, 218, 316
Uvije Salinator, M, konzul -219 i
-207, cenzor -204, 120
Uvije, mjesec, 134
Uvijevci Druzi 120
Uvila, kći Druzova, sestra Germa-
nikova, *115, 151, 194, 195 (339)
Livila v. Julija Uvila
Lokri, grčki grad u južnoj Italiji, 67
Lolija, žena A. Gabinija, 40
Lolija Paulina, 4. žena Kaligulina,
172, 211
Lolije, At, konzul -21, 126; Lolijev
poraz u Galiji -16, 70
Lucije Cezar v. Cezar, Lucije
I.ugdim, glavni grad Galije, d. Lyon,
167, 169, 194
Luka, grad u Etruriji, d. Lucca, 27
Lukcej, L, prijatelj Ciceronov, 24
 Lukrimko jezero, kod Baje, 62
Lukul, L Licinije, vojskovođa u ratu
protiv Mitridata. poznat zb og
raskošnog života, 25, 156
Lukul Salustije, legat u Britaniji.
316; Lukulke, sulice, 316
Lukusta, trovateljica, 240. 250
Luna, luka u Etruriji; lunski m ra­ Marohod, ili Marhorl. g e r m a n sk i
m or 252, (3567|)
Luna, božica m jeseca. 170
Luperci, u prijevodu »Faunovi s v e ­ M artow polje u R im u . V*> i ćc^ ćc
ćenici«, v. Faun
Luperkalije, svetkovina u čast F au­
na 15. veljače, 52, 77
Luzilanija, Luzilanci, zemlja i narod
u današnjem Portugalu. 41, 256.
269
Marije, G., Cezarov prijatelj, 40
Marije, G., Augustov prijatelj; Maci-
jeva jabuka 323, (36627)
Magi, orijentalni svećen ici i vraći,
241, (353*)
Magon, brat Hanibalov, 316
Majka bogova, tj. Kibela. 97, 119,
272; v. Kibela
Makedonija, Makedonci 32, 60, 127,
128, 190, 209
Makron, pretorijanski prefekt za Ti­
berija i Kaligule, 164, 171, 173,
(343)
Maksim, slobodnjak Partenijcv, 322
Maksim v. Fabije
Malija, »koreg«, 98, (337®J)
Matonija, ugledna gospođa, 142
Mamura, rimski vitez, 49
Mani, duhovi pokojnika, 157, 160,
241, 272
Maral v. Julije Marat
Marcel, G. Klaudije, konzul -50, m už
Oktavije, 28, 30
Marcel, M. Klaudije, konzul -51, Mero, n a d im a k ca r a T ib erija , 140,
protivnik Cezarov, 29, 30
Marcel, M. Klaudije, sin Oktavijin, Mesala Barbat, M. Valcrije, sin Mar-
nesuđeni nasljednik Augustov,
9 3 /4 ,9 6 , 122, 124, (333); Marcelo- Mesala Korvitt, M, Valerije, v o js k o ­
vo kaz/iliite 75, 85, 298
Marcela, dvije sestre p rethodnoga,
94
Marcija Funtita, 2 ž e n a T itova, 303
Marcijati, n a d im a k Ic c lo v . 263
Marcije Filip. L . o č u h A u g u sto v . M
76
Marcije yn s n a d im k o m R rt. grana
rod a M a rcijcv a . 19
Marije. G., 17. 21. 149. (341**)
kralj. 139. ( 3 4 0 ’*)
Mart. rim sk i b o g rata. 37 i č e š ć e
Marži, n a ro d u L aciju , n a jlju ći p r o ­
tiv n ici R im a u -S a v ezn ičk o m
ratu (M a rzičk i rat 91 88). 71.
205
Masilija, d. M a r se ille . 32. 48, 94. 204.
222
Mauretaitija, z e m lja u sjev. Africi.
40, 104. 188
Mauzolej Augustov. n a M a rto v u p o ­
lju. 116. 117. 166. 249. 300. (3 3 8 ” )
Mazaci, m a u r sk i k o n ja n ic i. 237
Mazgaba, p rija telj A u g u sto v . 114
Mazinta, u g le d n i N u m iđ a n in , 48
Mecenat. G. Cilnije, p o z n a ti A u gu stov
savjetn ik i p o m a g a č na k u ltu r­
n o m p oliu . 96. 100, 105. 127. 244
Mecije, p o s lo v ič n o lic e . 323
Meleagar, m its k i v o đ a u lo v u n a ka-
lid o n s k o g v e p r a , 141
Memfis. sta r a p r ij e s t o ln ic a E gip ta,
304
Metni je, G.. p je sn ik i g o v o r n ik , p r o ­
tivnik , a p o s lije p r is ta š a C e z a ­
rov, 26, 39, 4 9
Metnije, G., k o n z u la r , 172
Metla, slo b o d n ja k , a d m ir a l S. P o m ­
peja u s ic ils k o m ra tu , 100
* Menandar, grčk i p je sn ik k o m e d ija ,
*300, (3 2 0 M)
Mendes, grad u E g ip tu , 109
Menekrat, k ita r a š, 237
(3 4 0 27)
c e le m la đ e , o ta c M c s a lin c , 211
vođ a, g o v o r n ik , p isa c i p je sn ik u
d o b a A u g u sto v o , 92, 100, 155,
201
Klesala, M. Valerije. sin M etale Kor
vina. k on zu l —3. 256
Meuilttta. Siatilija. treća Žena Vri>-
n ova. 241, *242. 274. (351)
Mesalina. Volerija. žen a K laudijeva.
204. 211. 213. 215. 216. 217. 224.
277. (347)
M fia d đ grad na Siciiiji. d Mes^ina.
187
Mcsirijc Flor. L, k o tu u b r . prijate!)
P lu tarh ov. jezični čistu n a c. 299
W d(/, Kv Cecittfe. • nadim kom Ma-
kedonskt kao cen zor -131 održao
glasoviti govor u prilog braku.
Wrtel. Kv. CecUije, p u ćk i tribun. 22.
42
Wfiifo Pompuzifan. konzul. 296'97.
316
Ruf. \ t , p refek t Egipta. 311
'•icvamja. grad u Um briji. d. Bevag-
Wcc(;c. d io d a n a šn je Srbije, M ake­
d o n ije i B u g a rsk e. 140. 273. 284.
Wi/<i grad na S iciliji. 66
Wi/an, lat. M ed io la n u m . 6 9
W-.V/. p o zn a ti grad u Joniji. IW
Milon. T. A*uje, p u ćk i trib un -57.
protivnik K lodijev. 30. <326*.
328M)
Vftrtervu. g rčk a b o žica Atena. 173.
312. 320. 283; v Knnkvvnr
Mhioj. ili Minos, m itski kralj Krete.
155, 255
\/(V. lat. Pa.v b o žica mira; hram
M ira 295
Mitilena, grad n a o to k u Lezbu. 18
96. 124
Mitridat ili Mitmdat, kralj u Pontu
na C rn o m m oru . najopasniji
n ep rija telj Rim a na istoku; s
njim su Rim ljani vod ili tri rata
(8 8 -0 4 ). 18. 24. 33. 139. 234
Afi'cen, luka za p a d n o od Napulja.
88 156. 157, 158, 165, 23$
AIjL’.sec, n jeg o v položaj u \ o d en ja­
ku, 321
Mnestcr. p a n to m im sk i glu m ac. 179,
188. 190
Modni stranku, u Cirku. 279, 284
Vfodn ixyor. pritok Klaudijeva vo­
dovoda, 205
Molon Apolonqe, glasoviti govornik
na Rodu. kao poslanik u Rimu
-81. 18
Mortovip, rzmiiljeno ime Ktnlje.
296. (363*)
VfucTfa. treća ima Pompejeva, 40
Mumija Ahaka. mati cara Galbe, 256
Uurmje. L. s nadimkom »Ahajski*
(Achaicus), jer je zauzeo i raz­
orio Konnt -146. 256
Uunocqr Ptanko \ Ptsnko
Uunda. grad u Hivpaniji, 43, 111,
(328**)
M um « i Vmnm iittrsna
\tiurinsktt časa 99
Mumilani gladijatori, 177. 189, 316.
(345*r)
Wuima. grad u sjev. Italiji, d. Mode-
na. 63. 64 102; M tfm sb mi 63.
IM . (333*)
Muze 76
WiOT7 u Ak-ksandriji 219
Saptdf, lat N e a p o tv 108. 115. 120.
121. 199. 231. 234. 246
S orto*, grad u južnoj Francuskoj.
120
Vareis, slobodnjak Klaudijev. 212.
216. 278, 289. 302
\a u lo k grad na Siciliji, 66
S'aumaktfa. jezero kraj Tibera za
predstave pom orsk e bitke, 84.
556. 236. 305. 311. 312. (342«)
.Vaitptife. kralj na Eubeji. otac Pala-
m edov, 245. .3 5 5 « ) '
grad u Galiji, d, Nim es.
126
N&ttorensis rex v. Sum.sk: kralj
Neoptaletn, tragički glum ac, 190
Sepot. Komelije, pisac životopisa
glasovitih ljudi. 42. 102
Neptuii, bog mora, 66. 68
\E R O \. car, 212, 217, 219. 220.
221-254, 255, 257.258,259,260,
261. 262. 263, 267.269,270.271,
272, 274, 277. 278.282.289,290,
291, 292. 295, 296,301.309,320.
(350, 357’, 359*)
 *Neronove igre«, ili »Neronovo natje­
canje«, 227, 231, 278
Neronej, mjesec, 254
Neron, sabinska riječ, nadimak
Klaudijevaca, 118
Neron, Julije Cezar, sin Germanikov,
146, 147, *150, *152, 161, 198,
(343)
Nerul, grad u Lukaniji, 61, (3332)
Nerva, nasljednik Domicijanov
(96-98), 309; Nervin trg 312
Niger v. Novije Niger
Nigidije Figul, P., senator, prijatelj
Ciceronov, vrlo učen čovjek, 110
Nikanor, sin Areja Didima, 107
Nikomed, kralj u Bitiniji, 17, 39
Nikon, ime magarca, 113
Nikopol, grad nasuprot Akciju, 68
M/68
Nimfe, vile, 141
Nimfidije Sabin, G., pretorijanski
prefekt, 261, 264
Nioba, tragično lice, 231
Nisa, kći Nikomedova, 39
Mola, grad u Kampaniji, 115, 116,
,, 139
Nomenklator, kazivač imena, 69,
215 (33419)
Nomentanska cesta, odvojak Solne
ceste prema Nomentu, 215
None, 5. ili 7. dan u mjesecu, 109,
(33872)
Nonije Asprenat, s nadimkom Tor-
kvat, prijatelj Augustov, 84, 91,
178
Norban Flak, G., konzul ||||, 278
Norik, kraljevina među Dunavom J
Alpama, 128
Nova Kartaga, grad u Hispaniji, d.
Cartagena, 260
Novi Kom, grad na Komskom jeze­
ru, d, Como, 29
Novije Niger, L, kvestor -62, pučki
tribun -58, 23
Nucerija, grad u Kampaniji, 276
Numidija, zemlja u sjev. Africi, 57,
170
Nundine, sajamski dan, 108, (33872)
Nursija, grad u Umbriji, d. Norcia,
64, 287
Ocean, tj. Atlantski, 184, 185, 204-
»sjeverni Ocean« 193
Ocela, nadimak Galbin, 256
Ocelina v. Livija Ocelina
»Qcoubojstvo«, 15. ožujka, 58
Odej, ili Odeon, okrugla zgrada na
Martovu polju za muzičke izved­
be, 312
Odisej 171
Oktavija (starija), polusestra Augu­
stova, 60, (333)
Oktavija (mlađa), sestra Augustova,
žena trijumvira Antonija, 28, 60,
93, 94, 122, *218, (333, 35048); Ok-
tavijin trijem na Martovu polju
75
Oktavija, kći cara Klaudija, žena
Neronova, *209, 211, 212, *213,
225, 241, 242, 249, 254, (347, 350,
35341, 353«, 35Ć84)
Oktavije, vođa Velitrana, 59
Oktavije Ruf, G., 59
Oktavije, Gn., sin Oktavija Rufa, 59
Oktavije, G., sin Oktavija Rufa, 59
*Oktavije, G., pradjed Augustov,
*59, *60
*Oktavije, G., djed Augustov, *59,
*60
Oktavije, G., otac Augustov, *59, 60,
61, *62, 73, 110, 115, (332/3)- ■
Oktavije, neki slaboumnik, 39
Oktavijevci, rod, 59
Oktavijeva ulica u Velitri 59
Okulata, dvije vestalinke, 314
Olimpija, mjesto glasovitih igara na
Peloponezu, 170, 190, 228, 233,
234, 253, (35222)
Omladinske igre 226
Onezim, lice iz grčke komedije, 262,
(35820)
Opije, G., pouzdanik Cezarov, 40,
41, 42, 48
Opije Sabin, G., konzul +84, legat u
Meziji, 3II
Orest, sin Agamemnona i Klitem-
nestre, ubio majku, jer je ona
ubila Agamemnona, 232, 245;
...usp. Egist
Ork, podzemni svijet Rimljana, 79,
246, (33540)
Ostija, rimska luka, 25 km od Rima, Parma, grad južno od Pada; Kasije
124, 166, 188, 200, 204, 205, 208, i iz Parme 61
209, 216, 218, 229, 236, 238, 250, Partenije, grčki pjesnik, 155, (342*)
294 Partenije, sobar Domicijanov, 321,
Otac Dit v. Dit Otac 322
Otac Domovine,' naslov, 50, 92, 134, Parti, Partija, narod i zemlja na jugu
153, 225, 296 Kaspijskog jezera, vrsni konjani­
Otac Liber v. Liber ci i strijelci, strašni neprijatelji
OTON, M. Salvije, car, 258, 264,265, Rimljana, 37, 52, 62, 70, 84, 123,
266, 268-275, 281, 282, 290, 292, 128, 140, 144, 153, 161, 165, 169/
316, (35336, 358) 210, 245, 250, 254, 277, 283, 293,
301, 310
Partini, ilirsko pleme, 69, (33418)
Paj(os), grad na otoku Kipru; Pafska Pasijen Krispo, G., očuh Neronov,
Venera 303 224, (3533»)
Pakonije, M, legat, 151 Patavij, d. Padova, 127; Kasije Pata­
Pakuvije, M., rimski pjesnik tragedi­ vinae SS
ja (220-130), 56 Patrobije Neronijan, slobodnjak Ne­
Palant, slobodnjak Klaudijev, 212, ronov, 266
*242/3, 278, (353«) . ' >* Paulo v. Emilije
Palatin, brežuljak u centru Rima s Pazifaja, žena kretskoga kralja Mi-
palačom Augustovom i glasovi­ noja, 227, 255, (35110)
tim hramom Apolona Palatin- Pedije, Kv., pranećak Cezarov, kon­
skog, 75 i češće zul -43, 55
Palatinski rajon 61 Pedijev, zakon, protiv Cezarovih
Palatinske igre 189 ubojica, 222, 256, (351*)
Palfurije Sura, M., senator, 318 Pejan, nadimak Apolona kao pjeva­
Palumbo, gladijator, 207, (34931) ča, 245, (3S457)
Pandatarija, otok u Tirenskom Peloponez 67
moru, d. Pandotina, *94, 146, Penati, ili »kućni bogovi«, 108, 239
165, (33759) Pergam, grad u Maloj Aziji; Apolo-
Panerot, bogati lihvar s nadimkom dor iz Pergama 107
Kerkopitek, 231 Peruzija, grad u Etruriji, d. Perugia,
Panisci, šumski bogovi, 141 65, 66, 112, 120; Peruzijski rat 63,
Panonija, Panonci, 69,123, 128,130, (3338)
273, 284 Pet Trazeja, G. Klodije, senator, 243,
Panonski rat 69, 123, (34014) 316
Panza, G. Vibije, konzul -43 s Hirci- Petrej, M, legat Pompejev, 32, 50
jem, 64, 121 Petron v. Flavije Petron
Papijsko-popejski zakon 201, 205, Petronija, žena Vitelijeva, 279
208, 226, 263, (34819) Petronijan, sin Vitelijev, 279
Parazije, atički slikar oko -400, 141 Picen, pokrajina u ist. Italiji, 32
Parilije, svetkovina 21. travnja, 167, Pilad, pantomimski glumac, 86
(34415)
Pariš, trojanski kraljević, 316, Pinarije, rimski vitez, 73
(36514) Pinarije, L, nećak Cezarov, 55
Pariš, slobodnjak, glumac, 254 Pir, kralj epirski, 118
Pariš, pantomimski glumac, 311, Piralida, prostitutka, 179
316 (36514) Pireneji 27
Park Cezarđ, Gaja i Lucija, 84, (33646) Pirgi, grad u Etruriji, 223
Pitijski vijenac, od lovora, 234 Pompej, Gn., s nadimkom »Veliki«
Pitolaj, L Voltacilije, pisac i učitelj 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33’
Pompejev u retorici, 50, (33168) 39, 40, 41, 42, 47, 48, 49, 50, 55'
Pizon, Gn. Kalpumije, ubijen -64,20 60, 62, 63, 77, 127, 148, 178, 222!
Pizon, Gn. Kalpumije, legat u Siriji, 287, (3251); Pompejeva vijećnica
145/6, 159, 160, 277, (3432) 53, 54, 56, *58; Pompejevo kazališ­
Pizon, G. Kalpumije, muž Livije te 77, 142, 169, 200, 206, 249
Orestile, urotnik protiv Nerona Pompejevi sinovi (Gnej i Seksto), 33
465, 172, 243, (353“ 35448) 62, (32834)
Pizon, L Kalpumije, tast Cezarov, Pompej, S., sin Gn. Pompeja, *33
26, 55 *62, 63, 66, 67, 87, 97, 100, 121,
Pizon, L Kalpumije, gradski pre­ (33314)
fekt, 140 Pompej, Gn., zet Klaudijev, 178, 212,
Pizon Frugi Licinijan, L Kalpumije, 213
sin namjesnika u Africi, 264, 265,Pompej, S., konzul +14, 115
270, 271 Pompej Macer, M., knjižničar Augus­
tov, 44
Placencija, grad u sjev. Italiji, d. Pia-
cenza, 48, 273 Pompej Ruj, Kv., zet Sulin, tast Ce­
*Planazija, otočić nedaleko Korzi­ zarov, 19
ke, *95, (33879) Pompej, rimski vitez, 148
Planko, L Munacije, Cezarov legat u Pompeja, druga žena Cezarova, 19,
Galiji, senator, cenzor -22, 62, 49, (3251)
76, 121, 203, 223 Pompeja, kći Gn. Pompeja, 121
Planko, L Munacije, konzul +13,116 Pompeji, grad u Kampaniji, 211
Platon, veliki grčki filozof, 178, Pomponije Flak, L, namjesnik u Si­
(34539) riji, 140
Plaucija Urgulanila v. Vrgulanila Pomptinske močvare u Laciju 37
Plaucije, A, legat Klaudijev, 209, Poncija, jedan od skupine otoka u
289 Tirenskom moru, 147, 165
Plaucije, A, mladić, 242 Poncije Akvila, L, pučki tribun, 52
Plaucije Ruj, urotnik protiv Augus­ Poncije Nigrin, G., konzul +37, 157
ta, 69 Pont, država na Crnom moru, 33,
Plaucije Silvan, M., brat Urgulanilin, 37, 230
195 Pontski trijumf Cezarov 33, 34
Popej Sabin, G., konzul +9, djed Po-
Plinije Sekundo, G., obično zvan Pli­
nije Stariji, 162 peje Sabine, 288
Plocijev zflkon 19 Popeja Sabina, žena Neronova, 241,
Pobjeda v. Viktorija 242, 269, (351, 35343, 3594)
Pol, slobodnjak Augustov, 97 Porije, vozač, 178
Polemon, kralj pontski, 230 Posid, eunuh, 212
Postumija, žena Serv. Sulpicija, 40
Polencija, grad u Liguriji, 138 Prenest, grad u Laciju, d. Palestrina,
Polibije, slobodnjak Augustov, 116, 100, 104, 120, 152, 320, (34139)
*132 Prijam, trojanski kralj, 152
Prijap, bog plodnosti, 189
Polibije, slobodnjak Klaudijev, 212 Prozerpina, grčka Perzefona, 249
Polikrat, vladar na otoku Samu, Prstenarske stube u Rimu 99
169, (35562) Psili, pleme u Africi, 68, (33416)
Poluks, jedan od Dioskura, 21, 130, Ptolemej Aulet, egipatski kralj, otac
170, *221, (351’) Kleopatrin, *21, 41, 203, (33053)
Ptolemej, brat Kleopatrin, 32
*Ptolemej, drugi brat Kleopatrin
*33
Ptolemej, sin mauretanskog kralja
Jube, unuk Kleopatre i Antoni­
ja, 173, 178, 188
*Ptolemej, astrolog, (3598)
Ptolemejevići, egipatska dinastija,
68
Punjani, tj. Kartažani, 118; Punski
ratovi 59,128, 244; Punska jabuka
309
Puteoli, d. Puzzuoli kod Napulja,
85, 168, 177, 209, 282, 294, 304;
Puteolski zaljev 114
Rabirije, G., senator, 21, (32612)
Rabirije Postum, G., 203
Rajna, rijeka, 27, 69, 72, 123, 129,
183, 187, 193, 313
Raskuporis, trački kralj, 139
Rasputne igre, ili Kompitalije, 77,
(33536)
Ravena, luka u sjev. Italiji, 30, 69,
88, 130, (34015)
Reata, grad u Sabinskoj zemlji, d.
Rieti, 287, 288, 296, 301, (3617)
Recija, zemlja u Alpama, 69, 102,
123, 193, (33421)
Regij, grčki grad u južnoj Italiji, d.
Reggio, 67, *144, 304
Regil, grad u Sabinskoj zemlji, 118
Rijan, pjesnik s otoka Krete, 155,
(34244)
Rim, Rimljani, rimski vrlo često
Rod, otok u Egejskom moru, 18,
124, 125, 126, 127, 136, 147, 149,
151, 207, 210, 225, 240, 284
Roma, božica Rima, 89, 111, (33876)
Romul, legendarni osnivač Rima,
62, 112, 118, 149, 172
Rona, ili Rodan, rijeka u Galiji, 27
Rubikon, rječica u sjev. Italiji, utje­
če u Jadransko more, 31, 54
Rubrija, vestalinka, 236
Ruf, G., predak Augustov, 59
Ruj, Gn. i G., sinovi prethodnoga, 59
Rujila, Augustova ljubavnica, 98
Rufion, sin Cezarova slobodnjaka,
51
Rufrije Krispin, pastorak Neronov,
242
Rustije Cepion, inače nepoznat, 315
Rutilije Ruf, P., konzul -105, pro­
slavljeni govornik, 107
Sabinska zemlja, sjeverno od Lacija,
118, 276, 288, 307
Sabrata, grad u sjev. Africi, 289
Salašani, narod u Alpama, 69
Salijci, svećenički zbor boga Marta,
214, (35044, 3599)
Salinator v. Livije Salinator
Salustije Krispo, G., povjesničar u
doba Cezara, 106
Salustije Lukul v. Lukul
Salvidijen Orfit, Serv. Komelije, kon­
zul +51, 243
Salvidijen Orfit, vjerojatno sin pret­
hodnoga, 316
Salvidijen Ruf, Kv., prijatelj Augus­
tov, 95, 96
Salvija Titizjenija, Augustova ljubav­
nica, 98
Salvije Liberalis Nonije Bas, G., gla­
soviti pravnik, 296
Salvije Oton, M., djed cara Otona,
268
Salvije Oton, L, otac cara Otona,
258, 268
Salvije Oton Ticijan, L, brat cara
Otona, 268, *274
Salvije Oton Kokcejan, sin Otonova
brata, *274, 316
Salviton, porugljiv nadimak nekog
Scipiona, 45, (331®3)
Samfos), otok u Egejskom moru, 67,
73, 127, 169, 294
Samnićani, narod u srednjoj Italiji;
Samnitski rat, 276
Sardinija, Sardina, 42, 87
Sarmati, narod između Dunava,
Tise i Karpata, 140, 313
Satur, sobar Domicijanov, 322
Satum, italski bog usjeva; Satumov
hram s državnom blagajnom na
Forumu 76, 208, 271; Satumov
(zlatni,) vijek 149
Satumalije, svetkovina u prosincu,
101, 168, 196, 298
Satumin, L Apulej, pučki tribun
-100, 21, (32612)
Scipion, P. Komelije, protivnik Ce­
zarov, 33, 44, 120
Scipion, Komelije, neka propalica,
44/45
Scipioni, Komelijevci, 44
Sedam breluljaka, svetkovina, 312
Sejan, L Elije, pretorijanski prefekt
Tiberijev, 143, 147, 150, 151, 152,
'153, 164, 176, 197, 211, 277
Sekstilija, mati cara Vitelija, 278,
*279, *284
Sekstilis, mjesec, kasnije august (ko­
lovoz), 77, (33881)
Selena, kći Kleopatre i Antonija,
173
Seleuk, kralj u Siriji, 210
Seleuk, gramatičar, 147
Seleuk, astrolog, 270, 271, (359«)
Semiramida, asirska kraljica, 26
Seneka, L Anej, retor, otac filozofa
Seneke, 157, (342*9)
Seneka, L Anej, filozof i državnik,
188, 224, 242, 253, (353*)
Senonci, galsko plem e u sjev. Italiji,
120, 187
Septa, ograđen prostor na Martovu
polju, gdje se glasovalo, 84, 85,
129, 168, 169, 206, 227
Septizpnij, zgrada u Rimu, 302,
(364*)
Serapis, egipatsko božanstvo, 293,
(36213)
Sertorije, Kv., vođa ustanka u His-
paniji, 19
Servije Tulije, šesti kralj rimski, 59
Servilija, majka M. Bruta, 40
Servilija Naida, ljubavnica Gn. Do-
micija, 223
ServUije Cepion, Kv., zaručnik Ceza­
rove kćeri Julije, 26
Servilije Izaurik, P., vojskovođa, 18,
* 21/22
Servilije Izaurik, P., sin prethodno­
ga, 93, 121
Servilijevi vrtovi u Rimu 250
Sevensko gorje, ili Seveni, u Galiji,
27
Sfinga, lik u Augustovu pečatu, 78
Sibilinske knjige, zbirka p roročan ­
stava, *52, 76
Sicilija 59, 66, 72, 87, 113, 118, 119,
121, 169, 171, 207, 210, (3341«)
»Sicilija«, A ugustova pjesm a, 105
Sicilski rat 63, 65, 70, 98, (333®)
Sigilarije, svetk ovin a u prosin cu ,
nastavak Satu m alija, 196, 236
Silan, Ap. Junije, o ču h Fausta Sule,
212, 216
Silan, D. Junije, izabrani k on zu l -63,
22
Silan, L Junije, s n ad im k om Tor-
kvat, praunuk A ugustov, 209,
212, 213
Silan, M. Junije, konzular, 164, 171
Silije, G., konzul +13, 99, 116
Silije, G., sin p reth od n oga, ljubav­
nik M esalinin, 211, 213, 215/16
Silvan v. Plaucije Silvan
Sinuesa, m jesto u Laciju, 280
Sirakum, grad n a Siciliji, 157, 169,
172; A ugustov k ab in et 100
Sirene, 15
Sirija, rim ska provincija sjeverno
od Palestine, 26, 33, 68, 104, 127,
139, 140, 143, 145, 159, 163, 165,
245, 277, 284, 290, 292, 293, 297
Sirska botica, 254, (35683)
Skantinijev zakon, 314, (365®)
Skaptijev kotar u Rim u 82
Skiti, 70
Skribonija, druga žen a Augustova,
93, 97, (333)
Skrilxjnije, astrolog, 127
Skribonije Libon, L, n ećak Skribo-
nijin, 133
Skutarije, dobrovoljac Augustov, 91
Sloboda, božica; hram S lob od e 76
Sloga, božica; hram S loge 130, 285
Sloga (Konkordija), nadim ak Viteli-
jev, 285
Solna cesta, iz Rim a na sjeveroistok
251, 296
Sozije, G., konzul -32, 67
Spartak, glasoviti vođa robova, p o­
ginuo -71, 60
Spelunka, u prijevodu »Spilja«, vila
Tiberyeva, 139
Spikul, gladijator, 237, 250
Spintrija, nadimak Vitelijev, 278
Spintrije, razvratnici Tiberijevi,
141, 278
Spolecij, grad u Umbriji, d. Spoleto,
287
Spor, dječak, 236, 237, 249, 251, 252
Spurina, haruspeks, 54
Sreća, božica (lat. Felicitas), 121
Statilija Mesalina v. Mesalina
Statilije Kapela, rimski vitez, 288/9
Statilije Tauro, T., prijatelj Augus­
tov, 76, 168, 241/42
Statilije Tauro Korvin, T., unuk Va-
lerija Mesale, urotnik protiv
Klaudija, 201
Stefan, Domitilin blagajnik, 321, 322
Stefatiion, glumac, 86
Stekadski otpci, na jugu od Fran­
cuske, 204
Stelatske poljane, u Kampaniji, 25
Stoljetne igre 11, 206, 278, 311,
(3644)
Strabon Cezar v. Cezar Strabon
Subota, 101, 136, (34021)
Suburska ulica, u Rimu, 38, (32947)
Sudbina, v. Fortuna
Sugambri, germansko pleme, 69
Sida, L Komelije, s nadimkom
Sretni (Felix), diktator, 17,18,19,
21, 38, 49, 50, 51, 149, (32611,
34136)
Sula, P. Komelije, urotnik s Katili-
nom, 20
Sula, Faust Komelije, sin diktatorov,
buntovnik protiv Cezara, 28, 50
Sula, Faust Komelije, brat Mesali-
nin, konzul +52, prognan +58,
ubijen +62, 212, *212/13
Sula, astrolog, 190
Sulpicije Flavo, pouzdanik Klaudi­
jev, 196, 218
Sulpicije Ruj, Serv., konzul -51, 30,
40
Sulpicije Kamerin, Kv., konzul +9,
288
■Sulpicije Galba, prvi tog imena,
255/56
Sulpicije Galba, Serv., konzul -144,
glasoviti govornik, 256
*Sulpicije Galba, Serv., unuk govor-
nikov, legat Cezarov. *256
*Sulpicije Galba, G., djed cara Gal­
be, *256, *257
*Sulpicije Galba, Serv., otac carev,
*256
Sulpicije Galba, G., brat carev, 256
Stdpicijevci Galbe, porodica, 255/56
Surent, grad u Napuljskom zaljevu,
d. Sorrento, 95
Svebi, germansko pleme, 69
Sveta cesta, u Rimu, 38, 53, 286
Svetkovina sedam brežuljaka, u pro­
sincu, 312, (365«)
Svetonije Let, otac piščev, 273/74,
(35912)
*Svetonije Trankvil, G., pisac Care­
va, *62, *169, *254, *318
Svetonijev djed 169
»Šumski kralj«, svećenik Dijanin u
božičinu gaju kod Aricije, 178,
(34540)
Tacije, T., suvladar Romulov, 118
Tal, Augustov tajnik, 97
Talarije, pratilac maloga Kaligule,
162
Tanuzije Gemin, povjesničar, 20
*Taps, grad u sjev. Africi, (32833)
Taracina, grad u južnom Laciju, d.
Terracina, 139, 256
Tarakon, grad u Hispaniji, d. Tar-
ragona, 73, 262
Tariheja, grad u Judeji, 303
Tarkvinije Stariji, peti kralj rimski,
59
Tarpejska pećina, jugozap. obronak
Kapitola, 37, 324
Tarz, grad u Kilikiji; Hermogen iz
Tarza, 316
Tas (os), otok na tračkoj obali; Taški
kamen 252, (3567#)
Taurov amfiteatar, u Rimu, 168; usp.
Statilije Tauro
Tedije Afer, izabrani konzul, 74
Tegeja, grad u Arkadiji, 293
Telef, rob, 69
Telegenije, ime neke budale, 218
 Temen, gradska četvrt u Sirakuzi,
157, (34260)
Teodor iz Gadare, retor, učitelj Tibe-
rijev, 147
Teogen, astrolog, 112
Tercija, sestra M. Bruta, 40
Terencija, ili Terentila, žena Mece-
natova, 96, 98
Terinije Gal, senator, 90
Termo, M. Minucije, pretor, 17, 18
Terptto, kitaraš, 230, 298
Tertula, žena Krasova, 40
Tertula, Augustova ljubavnica, 98
Tertula, baka Vespazijanova, 288
Tertula Arecina v. Arecina T.
Tesalija, Tesalci, zemlja i narod u
sjev. Grčkoj, 112, 123, 206
Tetrinije, razbojnik, 176
Teutoni, germansko pleme, 21
Tiber, rijeka, 37, 55, 56, 76, 80, 84,
116, 119, 146, 156, 157, 166, 216,
236, 250, 273, 286, 299, 309, 311
TIBERIJE, car, 82, 89, 94, 99, 101,
105, 109, 113, 114, 115, 116, 117,
118-158, 159, 160, 161, 163, 164,
165, 166, 167, 169, 175, 176, 180,
195, 196, 197, 200, 208, 210, 223,
237, 256, 257, 258, 268, 278, 285,
305, 323, (339)
Tiberije, carev otac. v. Klaudije Neron
Tiberije Gemel, carev unuk, 146/47,
152, 158, *165, 166, 171, *175,
(34312)
Tiberije Aleksandar, prefekt Egipta,
292
Tiberije, mjesec, 134
Tibur, grad u Laciju, d. Tivoli, 100,
104, 162, 169, 214
Ticijci, svećenici, 259, (35712)
Tigelin, G. Sofonije, pretorijanski
prefekt, 263
Tigran, kralj u Armeniji, 123
Tijatira, grad u Maloj Aziji, 123
Tilije Cimber, L, ubojica Cezarov 54,
55
Tir, prastari fenički grad, 35, 238
•Tirenska povijest«, djelo cara Klau­
dija, 219
Tirensko more, u originalu Donje
more, 88
Tiridat, kralj u Armeniji, 228, 237
TIT Flavije Vespazijan, car, 289/90
300, *301, 302-308, 310, 316, 318’
322, 324, (363)
Titurije Sabin, Kv., legat Cezarov
28, 47
Toloza, grad u Galiji, d. Toulouse
286
Toranije, G., skrbnik Augustov, 73
Toranije, trgovac robljem, 97
Torkvat, D. Junije Silan(?), 178
Tračanin, ili trački gladijator, 178,
188, 306, 316
Trakija, Tračani, zemlja i narod na
Egejskom i Crnom moru, 37, 60,
110, 128, 139, 288
Tral (es), grad u Maloj Aziji, 123
Transpadanska Galija, sjeverno od
Pada, 20, 288, (3266, 32721)
Trazeja Pet v. Pet Trazeja
Trazil, astrolog, istraživač Platono­
vih djela, 114/15, 127, 152, 169
Trebacije, G., Cezarov prijatelj, 52
Trebija, gradić u Umbriji, d. Trevi,
135
Treverani, germansko pleme, 162
*Trimer, otok na obali Apulije, d.
Tremiti, (33759)
Triton, morsko božanstvo, 207
Troja, Trojanci, 52, 145, 210, 225;
usp. Ilij
Trojanska igra, 34, 84, 122, 168, 206,
224, (32838)
Tuberon, Kv. Elije, pisac, 55
Turij, grad u južnoj Italiji; Turijski
okrug 60, 61
Turanin, nadimak Augustov, 61, 62
Tumo, junak Vergilijeve Eneide, 254
Tursko, namjesnik u Egiptu, 242
Tuskul, mjesto u Laciju, 257, 265
Umbrija, pokrajina istočno od Etru­
rije, 32, 288
Urgulanila, Plaucija, prva žena cara
Klaudija, 210, 211, (347)
Valerija Mesalina v. Mesalina
Valerije Katul, L, mladić, 179
Varon, M. Terencije, iz Reate, zvan
»Reaćanin«, najučeniji rimski
pisac, 32, 37
Varon Murena, A Terencije, brat
Mecenatove žene Terencije, 69,
91, 96. 123
Varonila, vestalinka, 314
Varov poraz v. Kvintilije Var
Vatikan, brežuljak u Rimu, 206
Vatinijev zjzkon, 26, 29
Veji, grad u južnoj Etruriji, 13 km
sjeverno od Rima, 245, 255,
(35568)
Vektis, otok u Kanalu, d. Wight, 289
Velabar, ili Velabrum, tržnica u
Rimu, 34, 234
Veliki medvjed, zviježđe, 103
Velitra, gradić u Laciju, 59, 61, 109
Venera, grčka Afrodita, »pramajka«
Julijevaca, 19, 39, 45, 52, 56, 161,
187, 189, 210, 265, 298, 303, (325*)
Venera, zgoditak u kockanju, 99
Veranije Flak, pisac, 106
Vergilije Maron, P., veliki rimski
pjesnik, *82, 178, 184, *250,
253/4, 315
Vespazija, mjesto, 287
Vespazija Pola, mati Vespazijanova,
287, *288, 290
VESPAZIJAN, T. Flavije, car, 220,
267, 284, 285, 286 287-301, *302,
*304, *308, *309, 310, *318, *319,
320, (361)
Vespazijan, T. Flavije, sin Flavija
Klementa, 320
Vespazije Polion, djed Vespazija-
nov, 287
Vespazijevci, rod, 287
Vesta, božica ognjišta; hram Vestin,
144, 230
Vestalinke, ili Vestalke, 17, 77, 85,
116, 119, 158, 228, 236, 285, 314,
(3393); vrhovna Vestalinka, 55,
314
Vestin Atik v. Atik Vestin
Vetije, L, rimski vitez, drug Katili-
nin, 23, 25
Vezuv: provala Vezuva +79, 306,
(3646)
Vibije Krispo, Kv., govornik i držav­
nik, 310
Vijena, glavni grad Alobrožana, d.
Vienne u Francuskoj, 281, 286
Viktorija ili Pobjeda, božica, 116, 216
Vindeks, G. Julije, namjesnik u Gali­
ji, pobunjenik protiv Nerona,
246, 247, 249, 260, 261, 264,
(355eB)
Vindelicija, Vindeličani, zemlja i na­
rod u Alpama, 69, 123
Vindik v. Vindeks
Vinicije, L, ugledni mladić, 94, 99
Vinicije, urotnik protiv Nerona,
243, (354«)
Vinije, T., Galbin legat u Hispaniji,
263, 279
Vinije Filopemen, T., slobodnjak, 73
Virijat, vođa Luzitanaca u ratu pro­
tiv Rimljana, ubijen -139, 256
Vitelija, kolonija, 276
Vitelija, lokalna božica, 276
VITELIJE, A, car, 272,273,276-286,
290, 292, 293, 294, 296, 309, (360)
Vitelije, Kv., kvestor Augustov, 276
Vitelije, P., djed carev, 276/77
Vitelije, L, otac carev, 277, 278,
(34821)
Vitelije, A, stric carev, 277
Vitelije, Kv., stric carev, 277
Vitelije, P., stric carev, 277
Vitelijeva cesta 276
Vitelijevci, rod, 276
Vodenjak, zviježđe, 321
Vologez, kralj partski, 254, 293, 310
Vonon, kralj partski, 144 (34131)
Zelena stranka, u Cirku, 189, 232,
(34663)
Zemlja Majka, lat Terra Mater, 19,
157
Zeus, lat. Jupiter, 93, 170, 190, 233
Zeus Kasije 233
Zlatna kuća, Neronova palača,
237/38, 244, 272, (35558)
Zlatna stranka, u Cirku, 313
Zlatni miljokaz. 271, C3597)
»Zlokobni tabor«, 193
Židovi 57, 101, 138, 210, 290, 291,
293, 310, 318, (33283, 34737, 354“
3647); usp. Judeja
 RJEČNIK VAŽNIJIH STARINA
AMFITEATAR - o k ru g la ili elip ti­
č n a zg ra d a sa sjed a lim a step e-
n a s to p o r e d a n im o k o a ren e,
g d je su s e b o rili rvači, gla d ija to­
ri i b o r c i s d iv ljim zvijerim a. U
R im u j e p rv i k a m e n i a m fiteatar,
T au rov, sa g r a đ e n g. 29. pr. n. e.
n a M a rto v u p o lju , a k a sn ije Fla-
vijev, p o z n a t p o d im e n o m K olo-
sej (u sp . 3 6 4 4)
AMFORA - z a p ra v o d v o u š n i vrč, a
k a o m jer a 26,2 litr e (k u b ičn a
sto p a ).
A S - n ajstariji b a k r e n i n o v a c; d ije­
lio s e n a 12 u n cija . K a sn ije je as
n a jm a n ja n o v č a n a je d in ic a .
AUGURI - sv e ć e n ič k i z b o r u Rim u;
u C eza r o v o d o b a b ilo ih je 16, a
b ir a li s u s e d o ž iv o tn o . O n i su
p rije sv a k o g d rž a v n o g č in a im a li
isp ita ti v o lju b o g o v a , o s o b it o Ju­
p ite ra , i t o iz p o ja v e , le ta i p o n a ­
ša n ja p tic a u n u ta r o d r e đ e n o g
p ro sto ra ; t o p ita n je i tu m a č e n je
v o lje b o ž je z v a lo s e auspicije,
» m o tre n je p tica « (avi-spicia), a
n a s ta lo je u B a b ilo n iji; o d a n d e
j e p r e š lo G rcim a , a R im lja n i su
g a p r e u z e li o d E tru šča n a . Im a
p r im jera d a s u R im lja n i p rezira ­
li ta k v o o č ito v a n je b o žje vo lje, v.
str. 119. U v r ije m e c a r stv a a u sp i­
c ije s e p o d u z im a ju u im e cara,
p a s e z a to k a že d a se n p r. rat
v o d i p od auspicijam a cara, a i
d a n a s s e ta riječ u p otreb ljava
u sm islu »vod stvo, p ok rovitelj­
stvo« i si.
BAZILIKA — zapravo »kraljevska
gradnja«; tak o su se u R im u rva­
li trijem ovi za su d b en e sjednice
i za obavljanje trgovačkih poslo-
. va. B ilo ih je n ek olik o o k o Foru­
m a, a m e đ u njim a Julijeva bazi­
lika, sagrađ en a od Cezara.
CENTUMVIRI - u sp . 33642
CENTURIJA - o d red rim sk e vojske
o d 100 vojnik a (ili m anje); u le­
giji j e b ilo 60 centurija.
CENTURION - v o đ a je d n e centuri­
je; n aju gled n iji su bili primipila­
ri, tj. v o đ e p rve cen tu rije svake
legije, ali to je b ila čast ili čin,
p a je b ilo i v iše prim ipilara u
svakoj legiji. P laća im je b ila to­
lik a d a su m n o g i p rim ipilari na­
k o n o d slu žen in god in a vojne
slu žb e im ali vitešk i im utak i d o ­
lazili u vitešk i stalež.
CENZORI - d va čin ovn ik a, koji su
se b irali red o v ito svake p ete go­
d in e, d a izrad e p o p is građana i
p ro cjen u n jih ova im utk a i da
sk lap aju u g o v o re za javne rado­
ve. o p rocjen om je b ilo p oveza­
n o isp itivan je života pojedin ih
 građana, pa revizija sen a to rsk e
liste, te su neki bili isključivani
iz senata, a uvrštavani u nj novi
senatori. P rem da cenzura p o
rangu d olazi iza p reture, ipak je
to bila najuglednija služba, jer
su je m ogli p o stići sam o bivši
konzuli.
CIRK ili cirkus - trkalište za konje
i kola; b ilo ih je v iše u R im u, a
najpoznatiji je b io Veliki cirk (Cir­
cus Maximus) izm eđ u P alatina i
Aventina; u njem u je b ilo m jesta
za 150.000 gledalaca; sa m o trka­
lište b ilo je d u g o 590 m, a širok o
80 m. Utrke i s tim sk op čan e
svečan osti zvale su se circenske
igre.
DECEMVIRI - a) o d b o r od 10 ljudi
koji je god. 4 5 1 /5 0 pr. n. e. n ap i­
sao zak on e (usp. 3 3 9 1); b) vrlo
staro su d ište (usp. August, gl. 36,
str. 80)
DEKURIJE - staleške organizacije
m agistratskog osoblja, npr. de-
kurije pisara, tj. tajnika viših či­
novnika.
DENAR (»desetak«) - sreb rn i n o ­
vac od 10 asa (kasnije 16); o d atle
naša riječ dinar.
DIKTATOR - čin ovn ik koji je d o la ­
zio n a čelo rim sk e rep u b lik e
m jesto konzulS u vrijem e izvan­
red n e ratne opasnosti; im enuju
ga, na prijedlog senata, konzuli
iz reda bivših konzula: on im a
neogran ičen u vlast, ali najdulje
6 m jeseci. Služba m u s e zove
diktatura. On sebi za p om oćn ik a
bira »zapovjednika konjaništva«
(usp. 327*).
DRAHMA - grčki novac, jed nak
rim sk om denaru.
EDILI - dva p lebejska i dva kurul-
ska, isprva vjerojatno nadgledni­
ci hram ova i drugih javnih zgra­
da; uz to se brinu za red i čistoću
na cestam a, vode nadzor nad tr­
g o v im a i n a đ c ije n a m a i b rin u
s e za o p sk r b u R im a živ ežn im
n a m ir n ica m a ; n a p o k o n s e b rin u
za o p r e m u ja v n ih igara.
FLAMEN - s v e ć e n ik j e d n o g b o ž a n ­
stva; b ila su tri v iša i 12 n ižih , a
n a ju g led n iji j e b io J u p ite r o v fla­
m en ; u c a r s k o d o b a im a li su i
carevi - b o g o v i s v o je fla m e n e
(usp. 331 ®9)
FUNTA - r im sk a (lat. libra ), d ije lila
s e n a 12 u n cija , a te ž ila j e o k o
327 g; o d la tin sk e riječi libra p o ­
tječe i en g le sk a k ratica za fu n tu L
HARUSPEKS - e tr u š č a n s k i s v e ć e -
nik-gatar, k o ji j e iz n e o b ič n ih
p r iro d n ih p o ja v a , a o s o b it o iz
u tr o b e ž r tv e n e ž iv o tin je (srca,
p lu ća, jeta r a ) t u m a č io v o lju b o ­
žju. K a to n S tariji s e o n jim a p r e ­
zirn o izražavao. » Č u d im se«,
k aže o n , »k ak o s e m o g u sr e sti
d v a h a ru sp ik a , d a s e n e n a s m i­
ju.«
IDE - u r im sk o m k a le n d a r u 13. ili
(u ožu jk u , sv ib n ju , sr p n ju i lis t o ­
p ad u ) 15. d a n u m je s e c u ; Id e
ožu jsk e, d a n u m o r s tv a C eza r o ­
va, b ile su 15. o ž u jk a 44. pr. n . e.
IMENA RIMSKA R im sk i j e g r a đ a ­
n in im a o o b ič n o tri im en a:
o s o b n o im e (praenomen), r o d o v ­
sk o im e (nomen gentile) i p o r o ­
d ič n o im e (cognomen), n p r. P u b ­
lije V ergilije M aron , M a rk o Tuli-
je C iceron . O so b n a su s e im e n a
r e d o v ito p isa la k r a tic o m , je r ih
je b ilo sa m o 18, n p r. M. m je s to
Marcus. N e k e R im lja n e m i o b i­
č n o p o z n a je m o i z o v e m o p o r o ­
d o v sk o m im e n u , a n e k e p o p o ­
ro d ičn o m , n p r. V ergilije, C ice­
ron; u K azalu im e n a sta v lje n o je
to im e n a p rv o m je sto . 2 e n e su
s e r e d o v ito zv a le s a m o ž e n s k im
o b lik o m r o d o v sk o g im en a , ta k o
 se Ciceronova kći zvala Tulija, a KVESTORI - financijski i arhivski
Cezarova tetka, sestra i kći zvale činovnici u raznim granama
su se Julija. Slobodnjaci su do­ uprave, osobito u vojsci kao
bivali rodovsko ime svog bivšeg nadstojnici ratne blagajne; za ca­
gospodara, a mjesto porodičnog reva su u Senatu čitali careve
imena zadržavali su svoje ro­ govore i proglase. U doba re­
dovsko ime, tako se Ciceronov publike tražila se za kvesturu
slobodnjak zvao M. Tulije Tiron. dob od 28 godina.
IMPERATOR - kao naslov i ime, v.
33189 LEGIJA - vojna jedinica, u teoriji
6 000 vojnika, u praksi često
mnogo manje; sastoji se od 10
KALENDE - u rimskom kalendaru kohorata, ili 30 manipula, ili 60
zvao se tako prvi dan u mjese­ centurija. Legionari služe 16 do
cu; odatle i riječ kalendar: usp. 20godina, a poslije toga kao ve­
33769. terani dobivaju otpremninu u
KITARA - glazbalo slično liri; kita- novcu ili zemljišta
raši su bili svirači i pjevači uz to LIKTORI - sluge koji su išli pred
glazbalo. konzulima i drugim visokim či­
KLIJENT ili štićenik - plebejae ili novnicima i pred vestalinkama
slobodnjak koji je bio u nekoj da krče put. Preko lijevog rame­
ovisnosti od nekoga građanina, na nosili su snop šiblja, tzv. fas­
koji je bio njegov patron. ces, za znak da njihov gospodar
KOHORTA - desetina legije, 600 ima pravo kažnjavati šibom; u
vojnika. vojničkom taboru bila je u fasci-
KOLONIJE - v. 33882 ma zataknuta sjekira za znak da
KOLOSEJ v. AMFITEATAR vojskovođa ima pravo kažnjava­
KONZULI - u doba rimske repu­ ti smrću.
blike dva najviša činovnika, bi­
rani na godinu dana. Po njima
se obično označavala godina, MIM - vrsta drame koja u kratkim
npr. za konzulovanja M. Tulija prizorima vrlo živo, u dijalozi­
Cicerona i G. Antonija Hibride ma, pjevanju i plesu, prikazuje
rodio se August (tj. -63); tako će tipične događaje svakidašnjeg
se razumjeti šala na strani 25. U života običnih ljudi.
carsko doba položaj konzula MJERE - za duljinu: stopa 296 mm,
ima samo prividno dostojan­ lakat 444 mm, korak 148 cm, mi­
stvo, a često službuje po više pa­ lja 1480 m; za obujam: amfora
rova jedan za drugim; konzuli 26,2 litre, vagan (modius) 8,73 lit­
koji su nastupili 1. siječnja, zvali re; za težinu: funta (tibra) 327,5 g,
su se redoviti konzuli, i po njima uncija 27,3 g.
se označavala čitava godina. Po­ MUNICIPIJI - v. 338“
slije službe obično je konzul kao
prokonzul dobio namjesništvo u NONE - u rimskom kalendaru de­
kojoj provinciji. Bivši konzuli veti dan prije Ida, tj. 5. ili (u
zvali su se konzulati, ali taj su ožujku, svibnju, srpnju i listopa­
naslov mogli dobiti i ljudi koji du) 7. dan u mjesecu; usp. 33872.
nisu vršili konzulsku službu. NOVACv. AS, DENAR, SESTERCIJ,
KORAK - kao mjera za duljinu 148 TALENAT, ZLATNIK
cm; tisuću koraka čini rimsku mi­ NUNDINE - sajamski dan rimskog
lju ili 1480 m (okruglo 1,5 km). tjedna (33872).
 ORKESTRA - polukružni prostor u
kazalištu između pozornice i
gledališta gdje su bila sjedišta
senatora i predstavnika stranih
država.
OVACIJA v. TRIJUMF
PANTOMIM - glumac koji sfim s
maskom na licu prikazuje kraću
ilidužu radnju samo kretnjama TALENAT - srebrni grčki novac, 60
i plesom uz pjevanje zbora; sa­
držaj glume, koja se također
zvala pantomim ili pantomima,
bio je obično mitološki.
PATRON- zastupnik i zaštitnik slo­
bodnjaka i klijenata.
PONTIFEKS (ili pontifik) - veliki
svećenik; isprva ih je bilo 4, a
kasnije 15; njihov je načelnik bio
pontifex maximus, »vrhovni sve­
ćenik«, najviši vjerski činovnik
Rima, vrhovni nadzornik religije
i kulta, biran doživotno; od Au­
gusta vrše tu službu carevi.
PRETORI- visoki činovnici odmah
iza konzula, vrhovni suci. Za re­ TRIBUNI - a) pučki tribuni, nepo­
publike tražila se za preturu
dob od 40 godina. Poslije službe
dobivaju kao propretori (slično
kao prokonzuli) upravu provin­
cije.
PRETORIJANCl - carska tjelesna
straža; njihov zapovjednik zove
se pretorijanski prefekt.
PRIMIPILAR v. CENTURION
PROKONZUL v. KONZUL
PROKURATOR - financijski upravi­
telj carev ili carev namjesnik u
provinciji.
SESTERCIJ - najobičniji rimski
srebrni novac, najprije 2 1 k asa,
kasnije 4. Vrijednost za Augusta
otprilike jedna petina zlatnog
dinara.
SLUŽBE - Redoslijed služba koji­
ma se dolazilo u senat: kvestura,
za koju se tražila dob od 28
god., edilitet, pretura, iza 40. go­
dine života, konzulat, iza 43. go­
dine života. Između svake slu­
žbe bio je propisan određeni in­
terval. U doba carstva snizila se
dobna granica i smanjili inter­
vali, a članovi carske kuće bili
su često oslobođeni svake do­
bne granice, intervala i redosli­
jeda.
mina, 6 000 drahmi; vrijednost
oko 4 800 zlatnih dinara.
TOGA - široka gornja haljina od
jednog komada vunene tkanine,
koja je sezala od vrata do nogu;
muževna je toga bila bijela, a no­
sili su je odrasli građani u jav­
nosti; togu pretekstu, bijelu s
rimiznim rubom, nosili su viso-
i činovnici i slobodni dječaci
do 16. ili 17. godine života; tada
bi svlačili tu »dječačku« togu i
oblačili muževnu, a taj se doga­
đaj svečano slavio.
vredivi plebejski činovnici koji
su svojim vetom mogli spriječiti
svaku odluku viših činovnika i
samostalno sazivati narodne
skupštine i senatske sjednice;
carevi su uzimali i tribunsku
vlast doživotno, i ona im je da­
vala neograničenu vlast; - b)
vojnički tribuni, viši časnici, po 6
u svakoj legiji, koji su naizmjen­
ce zapovijedali legijom; - c)
kvestorski ili blagajnički tribuni,
pomoćnici kvestora državne
blagajne.
TRIJUMF - svečani ulazak u Rim
što ga je dopuštao senat vojvodi
nakon kakve znamenite pobje­
de. U svečanoj povorci, koja se
kretala s Martova polja prema
Forumu i Kapitolu, išli su napri­
jed senatori i viši činovnici, za­
tim ratni plijen, onda zlatni vi­
jenci i drugi darovi za vojvodu.
Pred samim kolima trijumfato-
 rovim išle su žrtvene životinje i TUNIKA - donje odijelo, kao neka
najugledniji zarobljenici. Vojvo­ košulja bez rukava, preko koje
da je stajao na kolima koja su su Rimljani nosili togu, a Rim-
vukla četiri bijelca, s lovorovim ljanke stolu.
vijencem na glavi i s bjeloko­
snim žezlom u ruci, u grimiznoj UNCIJA - kao novac dvanaestina
togi sa zlatnim rubom. Na kraju asa, a kao mjera oko 27 grama,
povorke išla je vojska, koja je tj. dvanaestina rimske funte.
pjevala vesele pjesme, katkada i
rugalice na račun vojvode. Na VAGAN (lat. modius) - oko 8,75 lita­
Kapitolu se prinosila zahvalna ra.
žrtva, a gošćenjem vojske i na­ VESTALINKE - kolegij od 6 sveće­
roda svršavala se svečanost. To nica za službu božice Veste, za­
je veliki ili kurulski trijumf. Kat­ štitnice državnog ognjišta; slu­
kada dobiva vojvoda samo žbu su vršile 30 godina, i to 10
»mali trijumf«, koji se zove ova- kao učenice, 10 kao službenice,
cija: vojvoda okićen lovorom a 10 kao učiteljice. Imale su ve­
ulazi u grad na konju ili pače lik ugled i povlastice, ali su mo­
pješke. U doba careva pravo na rale živjeti pod najstrožom ste­
trijumf pripada samo caru i čla­ gom u Atriju Veste, neke vrste
novima carske kuće, jer su se samostanu, pod upravom vrhov­
svi ratovi vodili pod njihovim ne vestalinke; ako bi se ogriješi­
»auspicijama«; pobjednički voj­ le o zavjet djevičanstva, bile bi
vode dobivali su mjesto trijum­ žive zazidane.
fa trijumfalna odlikovanja, te su VRIJEME: Dan se dijelio na 12 sati,
u stanovitim prilikama smjeli koji su se brojili od jutra do ve­
obući trijumfatorsku nošnju. čera, u podne je bilo 6 sati. Noć
TRIJUMVIRAT - zbor od trojice se dijelila na 4 »noćne straže«
muževa; izvanredni su bili tzv. (vigiliae), dvije do ponoći, a dvije
prvi trijumvirat (Pompej, Cezar i od ponoći.
Kras, god. -60) i drugi trijumvi­
rat (Oktavijan, Antonije i Lepid, ZLATNIK (lat aureus) - službeni na­
god. -43). ziv zlatnog novca od 25 denara.
 RODOSLOVLJE JULIJSKO-
G. Oktavije

Oktavija (mlađa)
1. muž muž
G. Klaudije Marcel M. Antonije (trijumvir)

M. Klaudije Marcel Marcela St. Marcela Ml.

Antonija St. Antonija Ml.

m u£ L. Domicije muž Druz St. (v. dolje)

Gn. Domicije Domicija Domicija Lepida

že n a : Agripina Ml. muž Mesala Barbat
s in : NERON (car 54-68) kći: Mesalina

*) Uvija
1. mui Tib. Klaudije Neron

TIBERIJE (car 14-37)

1. žena: 2. žena
Vipsanija Agripina Julija Starija

Druz Ml.
zena
Livila

Tiberije Gemel Julija Družila

KLAUDIJSKE PORODICE
i Atija, kći Cezarove sestre Julije

G. Oktavije = AUGUST
/. žena 2. žena 3. žena
Klaudija Skribonija Iivija (v. dolje*)

Julija St.
1. muž 2. muž 3. muž
M. Klaudije Marcel M. Agripa TIBERIJE (car 14-37)

Gaj Cezar Lucije Cezar Julija Ml. Agripina St. Agripa Postum
muz muz
L Emilije Paulo Germanik

Neron Druz (III) Agripina Ml. Družila Livila KALIGULA

(car 37-41)
1. muž; Gn. Domicije
sin: NERON (car 54-68)
2. muž: G. Pasijen Krispo
3. muž: KLAUDIJE (car 41-54)
Druz St.
žena
Antonija Ml.
-------------- 1
Germanik Livila KLAUDIJE (car 41-54)
žena 2. muž 3. žena 4. žena
Agripina St. Druz Ml. Mesalina Agripina Ml.
(v. gore) (v. gore)

Oktavija Britanik
muž; NERON (car 54-68)
 S a d rž a j

Uvod: Gaj Svetonije Tra n k\H (S. H.)

Predgovor drugom izdanju
16
Napomena
17
Julije* C e z a r
59
A u g u st
118
T ib e r ij e
159
G aj K a lig u la
193
K la u d ij e
221
N eron
255
G a lb a
268
O to n
276
V it e lij e
287
Vespazijan ~02

T it 309
Dom icijan ^25
Bilješke 3^7
Kazalo imena 3^3
Rjcćnik važnijih »tartrui 3^«
Rodotluvlje julij.ko.kU udij.ke porodice
G AJ S V E T O G JE T R A N K V IL

D V A N A E S T R IM S K IH C A R E V A

P reveo
STJE PA N ' H O S U

K origirala
EV A V O JN O V IC

Likovna op rem a
R A T K O J A N J lC J O B O

Izdavač
N A P R IJ E D
I /.d a v a ć k o k n j iž a r s k o p o d u z e ć e
Z a g r e b , P a lm o t ić c v a 50

/-a izdavača
A N T U N ZVAN

Slog, tisak i uvez

R IJ E Č K A T IS K A R A . R ije k u HJ7H