Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΓΕΝΝΑΙΟΔΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ABRAHAM TREMBLEY

ΚΑΙ Η ΣΦΑΙΡΑ Η ΔΙΑΣΗΜΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18 Ο ΑΙΩΝΑ (Marc J. Ratcliff)

Το κείμενο του Ratcliff είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικό και εμβριθές, και καθώς το φαινόμενο του
πολύποδα του Abraham Trembley αποδεικνύεται ιδιαίτερα ‘’ζουμερό’’ (πρόσφορο), έχουμε στα
χέρια μια πυκνή αφήγηση που αναδεικνύει τις διασυνδέσεις, τις στρατηγικές, τις ρήξεις, τους
ιδιαίτερους χώρους και τις νέες πρακτικές που προκάλεσε η ‘’διαχείριση’’ του πολύποδα στα
μέσα του 18ου αιώνα.

Ξεκινώ απαριθμώντας τα κύρια ζητήματα που αναδεικνύει το κείμενο (χωρίς αξιολόγηση),

προτού προχωρήσω σε μια σύντομη έκθεσή τους. Θεωρώ ότι κάποια από αυτά
αλληλεπικαλύπτονται, ενώ την ίδια στιγμή καθένα από αυτά τα ζητήματα, μπορεί να
αναπτυχθεί από διάφορες προοπτικές.

1) Το θέμα της νέας επικοινωνιακής τεχνικής, που εφαρμόζει ο Trembley στην διαχείριση
της επιστημονικής εργασίας του πάνω στον πολύποδα, και που ο Ratcliff αποδίδει ως
‘’στρατηγική της γενναιοδωρίας’’.

2) Το θέμα της πειθούς, που μπορεί να διασυνδεθεί με το ζήτημα της δυσπιστίας : οι

‘’σκεπτικιστές’’ και οι υλιστές δύσπιστοι (philosophes). Η μερίδα εκείνη των διαφωτιστών που
επιδιδόταν σε μεταφυσικές ερμηνείες, αναπτύσσοντας μια υλιστική και μυστικιστική φιλολογία
πάνω σε επιστημονικά θέματα.

3) Το ζήτημα των ορίων μεταξύ ακαδημαϊκού και μη ακαδημαϊκού χώρου , καθώς και
τον ‘’σκληρότερο’’ διαχωρισμό μεταξύ επιστημονικού και μη-επιστημονικού
αντικειμένου. Την ενίσχυση του διαχωρισμού μεταξύ επιστημονικής/ακαδημαϊκής και
δημόσιας επικράτειας.

4) Το ζήτημα της λογοκρισίας και της αυτολογοκρισίας, εντός ακαδημαϊκής επικράτειας.

5) Το παιχνίδι της διασημότητας (και τις συνακόλουθες αλλαγές εντός επιστημονικής

κοινότητας : επιστημονική καριέρα, προπαγάνδιση επιστημονικών ιδεών, φύση και
‘’επίδειξη’’ των επιστημονικών ανικειμένων).

6) Το παιχνίδι της προπαγάνδας (των επιστημονικών ιδεών).

7) Την αποκέντρωση της επιστημονικής ανακάλυψης (με τα δίκτυα διάδοσης και
αποστολής επιστημονικών αντικειμένων (οργανισμών) , άρθρων, επιστολών και
οργάνων).

8) Την επιστημολογική ρήξη στο συλλογικό σύστημα της επιστημονικής απόδειξης -

μαρτυρίας, επίδειξης και ανακάλυψης.

9) Τον διαχωρισμό πειραματικής φυσικής ιστορίας (και την σύστασή της ως νέο
επιστημονικό κλάδο) από την πειραματική φυσική.

10) Τη νέα φυσιογνωμία του επιστημονικού εργαστηρίου (της πειραματικής φυσικής

ιστορίας) και την ενίσχυση της σχέσης επιστήμονα-εργαστηρίου.

11) Την ανάδυση μιας νέας ‘’Φιλολογικής’’ τεχνολογίας για την έκθεση των πειραματικών
πρακτικών.

12) Την ‘’στρατηγική της γενναιοδωρίας’’ ως ένα νέο μοντέλο για την επιστημονική
εργασία και την ‘’παραγωγή’’ διασημότητας/φήμης.

13) Τη νέα σύλληψη του δώρου (επιστημονικού, διδακτικού) που άλλαξε τους κανόνες
ανταλλαγής κύρους - πατρωνείας, εντός της επιστημονικής κοινότητας.

Ο Ratcliff προκρίνει ως εξήγηση της φήμης του Trembley, το νέο ύφος επιστημονικής
επικοινωνίας που εγκαινίασε, και το οποίο αποδίδει με την έκφραση ‘’στρατηγική της
γενναιοδωρίας’’. Η στρατηγική αυτή συνίστατο στην ελεύθερη προσφορά της επιστημονικής
γνώσης (και του επιστημονικού αντικειμένου) πράγμα που παρέκαμπτε την παραδοσιακή
κουλτούρα της προσφοράς δώρου και πατροναρίσματος, και να συνακόλουθα τις εξαρτήσεις
ή τον μη επαρκή έλεγχο της δραστηριότητας από τον ‘’δωρητή’’. Ενδιαφέρον θα ήταν να
συσχετισθεί η ‘’στρατηγική της γενναιοδωρίας’’ με την ανάδυση μιας νεωτερικής ηθικής, που
ξεκινώντας από τον Descartes, διαμορφώνει ένα νέο πρότυπο πολίτη με κεντρική αρετή, αυτή
της γενναιοφροσύνης (αξιοπρέπειας). Μιας γενναιοφροσύνης όμως που έχει τις ηθικές πηγές
εντός του ατόμου (εσωτερίκευση των ηθικών πηγών). Αυτό το νέο ύφος επικοινωνίας είχε ως
αποτέλεσμα τη διάχυση των πειραματικών φυσιογνωστικών εργαστηρίων σε ολόκληρη την
Ευρώπη, και την αποκέντρωση και ταχύτατη διάδοση της επιστημονικής πληροφορίας.
Όπως είναι προφανές προκάλεσε ανάλογες σαρωτικές αλλαγές και στο σύστημα της
επιστημονικής μαρτυρίας (απόδειξης και επίδειξης) καθώς και στη διαδικασία της
επιστημονικής ανακάλυψης. Με άλλα λόγια, δημιούργησε ένα δίκτυο επιστημονικής
επικοινωνίας που άνοιξε την επιστημονική δραστηριότητα σε συλλογικές τακτικές και
συγχρόνως επιτάχυνε δραματικά τη μετάδοση της επιστημονικής πληροφορίας. Φήμη - κοινό

Πίσω από την ‘’στρατηγική της γενναιοδωρίας’’, στεκόταν ως προϋπόθεσή της, μια νέα
σύλληψη για το επιστημονικό εργαστήριο. Ένα εργαστήριο που απομακρυνόταν από το
μοντέλο του εργαστηρίου της πειραματικής φυσικής (και του νευτώνειου μηχανικισμού), ικανό
να στεγάσει τις πειραματικές και παρα-πειραματικές δραστηριότητες καθώς και τα
εκατοντάδες ζωντανά επιστημονικά αντικείμενα ενός εργαστηρίου φυσικής ιστορίας. Το νέο
αυτό εργαστήρι λειτούργησε ως πρότυπο για την ανάδυση του νέου επιστημονικού κλάδου
της πειραματικής φυσικής ιστορίας (κλάδος που ξεπήδησε με τον σαφή διαχωρισμό του από
την πειραματική φυσική - μηχανική).

Το φαινόμενο του πολύποδα προκάλεσε ατελείωτες συζητήσεις και δημόσιο ενθουσιασμό.

Πολλές από αυτές τις συζητήσεις ενέπλεξαν εντός της επιστημονικής συζήτησης μεταφυσικές
ερμηνείες (καθώς και υλιστικές και βιταλιστικές ιδέες). Η ακαδημαϊκή κοινότητα αντέδρασε σε
αυτές τις εξελίξεις, ενισχύοντας τα όρια μεταξύ δημόσιας και ακαδημαϊκής σφαίρας, και
ακολουθώντας μια τακτική αυτολογοκρισίας σε μεταφυσικές εικασίες και σε ζητήματα που
άπτονταν της μυστικιστικής και υλιστικής φιλολογίας. Ο επιστημονικός λόγος επέβαλλε έναν
αυστηρό διαχωρισμό των επιστημονικών από τα μη επιστημονικά αντικείμενα/ζητήματα.

Το διακύβευμα αυτού του διαχωρισμού ήταν η ανάδυση ενός νέου παιχνιδιού, με νέους
κανόνες για την παραγωγή : α) επιστημονικών αντικειμένων - γνώσης, και β) ακαδημαϊκής -
επιστημονικής φήμης. Τα στοιχεία αυτού του παιχνιδιού, που αναδύθηκαν υπό την επίδραση
του φαινομένου του πολύποδα, περιελάμβαναν τη γνώση χρησιμοποίησης της δημόσιας
σφαίρας, τη διαχείριση της κυκλοφορίας των επιστημονικών αντικειμένων, τη διεξαγωγή της
έρευνας σε πεδία με μεταφυσική πλευρά, του να κάνεις τα πειράματα πιο εντυπωσιακά και να
παίζεις με τα όρια της ακαδημαϊκής επικράτειας.

Ενώ ο ‘’μεταφυσικός’’ πολύποδας βόηθησε στη χάραξη του συνόρου μεταξύ ακαδημαϊκής και
δημόσιας ζωής, ο ‘’επικοινωνιακός’’ πολύποδας (σύστημα διακίνησης μικρο-οργανισμών και
πληροφοριών, ιδιαιτερότητα των παρα-πειραματικών πρακτικών) επέφερε το διαχωρισμό του
κλάδου της πειραματικής φυσικής ιστορίας (όχι ακόμα βιολογίας) από αυτόν της πειραματικής
φυσικής. Το νέο εργαστήριο αποτέλεσε τον κεντρικό (εμβληματικό) χώρο της φυσιοδιφικής
έρευνας (αρχής γεννωμένης την δεκαετία του 1740).

Οι μεγάλες σειρές πειραμάτων που αποτελούσαν κεντρικό χαρακτηριστικό του φυσιοκρατικού

εργαστηρίου, απαιτούσαν χρόνο, πράγμα που είχε ως συνέπεια την ενίσχυση της σχέσης του
επιστήμονα - ακαδημαϊκού και του επιστημονικού εργαστηρίου. Η νέα μορφή της πρακτικής
είχε τώρα να αντιμετωπίσει μια νέα πρόκληση. Την περιγραφή/έκθεση της εργασίας που
περιελάμβανε μεγάλες σειρές πειραμάτων με συνοπτικό τρόπο. Η απάντηση σε αυτή την
πρόκληση, ήταν η επινόηση μιας φιλολογικής τεχνολογίας που συνέπτυσσε τα δεδομένα
μέσω οικονομίας στις λέξεις. Η νέα αυτή φιλολογική τεχνολογία συνίστατο κυρίως, στη
διάκριση των κανονικών και σημαντικών φαινομένων από τα ασήμαντα, στη στατιστική
διαίσθηση που αφορούσε τη σύνθεση (και όχι το άθροισμα) όλων των πειραματικών
προσπαθειών και στη χρήση πινάκων.

Η στρατηγική της γενναιοδωρίας, τοποθετώντας το αναβαθμισμένο εργαστήριο στην καρδιά

του φυσιοκρατικού δικτύου, κατάφερε σημαντικά αποτελέσματα στην επιστημονική
επικοινωνία και πρακτική (μείωση της απόστασης, διάδοση και εξάπλωση της πληροφορίας,
περιστολή μετακινήσεων μόνο για αυτοψία). Βοήθησε στη διανομή των επιστημονικών
οργάνων (μικροσκόπιο) και κυρίως στην κανονικοποίηση των παρατηρησιακών σταθερών
(τυποποίηση του επιστημονικού βλέμματος). Η ανοικτότητα της στρατηγικής του Trembley
(παρά τον κίνδυνο σφετερισμού των ευρημάτων του) είχε ως αποτέλεσμα μεγάλη φήμη και
απήχηση της εργασίας του. Αυτή η επικοινωνιακή στρατηγική μαζί με τις εκπληκτικές
πειραματικές ικανότητες Trembley είχε ως αποτέλεσμα μια νέα μεθοδολογία που οριοθετούσε
έναν πειραματικό κλάδο με ένα νέο, δικό του, διακριτό επιστημονικό αντικείμενο και νέους
κανόνες (πρότυπα) για την παραγωγή της επιστημονικής γνώσης και της επιστημονικής
αναγνώρισης (φήμης), που σημάδεψαν τον 18ο αιώνα και εξακολουθούν να ανιχνεύονται στον
χαρακτήρα των εξελίξεων της επιστημονικής πρακτικής μέχρι και σήμερα.