Professional Documents
Culture Documents
Eis Fus Im PDF
Eis Fus Im PDF
Πίνακας Περιεχομένων
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ..................................................................................................... 5
2
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ
3
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ
4
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η μελέτη των ηλεκτρικών και οπτικών ιδιοτήτων των στερεών σωμάτων και
ιδιαίτερα των ημιαγωγών αποτελεί αναμφισβήτητα ένα πολύ ενδιαφέρον και
σημαντικό αντικείμενο της σύγχρονης φυσικής. Είναι όμως επίσης μία επιστήμη
όπου η βασική έρευνα και η τεχνολογία συνεχίζουν να προχωρούν παράλληλα, με
στενή αλληλεπίδραση. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα η παράλληλη αυτή πορεία
έδωσε και συνεχίζει να δίνει εντυπωσιακά αποτελέσματα και για την τεχνολογία και
για την φυσική της συμπυκνωμένης ύλης.
Η καλή κατανόηση της φυσικής των ημιαγωγών και οι εντυπωσιακές πρόοδοι της
τεχνολογίας υλικών τα τελευταία χρόνια έχουν δώσει την δυνατότητα να
κατασκευαστούν σύνθετα ημιαγωγικά υλικά και δομές σε κλίμακα μερικών
ενδοατομικών αποστάσεων που δέν υπάρχουν στην φύση και έχουν διάφορες
επιθυμητές ιδιότητες. Η ηλεκτρονική τους δομή είναι εντελώς διαφορετική απ' αυτή
των μακροσκοπικών κρυστάλλων και των περιοχών τους, με ή χωρίς προσμίξεις
διαφόρων στοιχείων, που αποτέλεσαν μέχρι τώρα τους δομικούς λίθους όλων των
ημιαγωγικών διατάξεων. Η μικροηλεκτρονική χρησιμοποιεί σήμερα πολλές από τις
δομές αυτές. Ακούγεται συχνά ο όρος wavefunction engineering που μπορεί να
αποδώσει κανείς στα Ελληνικά σαν "σχεδίαση κυματοσυναρτήσεων". Αυτό είναι το
τελευταίο και ίσως το τελικό σκαλοπάτι την πορεία που ακολούθησε η σχεδίαση
ηλεκτρονικών κυκλωμάτων από την αρχή του 20ο αιώνα : σύνδεση με σύρματα
διάκριτων ηλεκτρονικών εξαρτημάτων κενού ή ημιαγωγών, τυπωμένα κυκλώματα,
ολοκληρωμένα κυκλώματα και τέλος επιταξιακή ανάπτυξη σύνθετων υλικών και
δομών που μας δίνουν δυνατότητες ελέγχου της συμπεριφοράς και των
κυματοσυναρτήσεων ηλεκτρονίων αλλά και των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Και
το φώς και τα ηλεκτρικά σήματα είναι σήμερα απαραίτητα στην μεταφορά και
επεξεργασία της πληροφορίας. Με τα δεδομένα αυτά είναι εύκολο να καταλάβει
κανείς πόσο είναι απαραίτητη στην σύγχρονη ηλεκτρονική σχεδίαση η καλή γνώση
όχι μόνο της φυσικής των ημιαγωγών αλλά και των θεμελιωδών θεωριών της
σύγχρονης φυσικής .
5
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ
καλύπτονται όλες οι έννοιες της Φυσικής που είναι απαραίτητες στην καλή
κατανόηση της δομής και λειτουργίας όλων των ημιαγωγικών και οπτοηλεκτρονικών
διατάξεων. Αυτό δέν σημαίνει ότι εξετάζονται η δομή και η λειτουργία των
διατάξεων. Τα περισότερα από τα θέματα που αναπτύσσονται είναι αντικείμενα της
φυσικής των στερεών με γενικότερο ενδιαφέρον όπως η θεωρία ζωνών, τα φαινόμενα
μεταφοράς φορτίου και η απορρόφηση και εκπομπή φωτονίων από ημιαγωγούς.
Αυτός είναι ο λόγος που μας κάνει να πιστεύουμε ότι το μάθημα " Εισαγωγή στην
Φυσική των Ημιαγωγών" είναι απαραίτητο σε όλους τους φοιτητές που θα
προσανατολισθούν σε άλλους τεχνολογικούς τομείς εφαρμογών της φυσικής καθώς
επίσης και σ' εκείνους που θα διδάξουν αργότερα στην β'βάθμια εκπαίδευση.
6
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Η χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος σάν μέσου μεταφοράς ενέργειας από τα τέλη του
19ου αιώνα βασίστηκε σε καλούς αγωγούς, σε μέταλλα όπως ο χαλκός και το
αλουμίνιο και σε μονωτές όπως το γυαλί και η πορσελάνη. Η ηλεκτρική αγωγιμότητα
στα στερεά αυτά δέν είχε κατανοηθεί καλά αλλά το γεγονός αυτό δέν εμπόδισε την
χρήση τους σε αρκετά πολύπλοκες ηλεκτρικές μηχανές. Σχεδόν αμέσως με την
χρήση του ηλεκτρισμού για την μεταφορά ενέργειας, ο τηλέγραφος ανοίγει την εποχή
της μεταφοράς πληροφορίας μεγάλης ταχύτητας σε όλο τον πλανήτη. Τον Δεκέμβριο
του 1902 ο G. Marconi, με χρήση μόνο ηλεκτρικών, όχι ηλεκτρονικών, διατάξεων
ελευθερώνει την τηλεπικοινωνία μεγάλων αποστάσεων από τον δεσμό του σύρματος,
γεφυρόνωντας τον Ατλαντικό με ραδιοκύματα. Η ηλεκτρονική εποχή ανοίγει λίγο
αργότερα το 1906 από τον Lee DeForest και την τρίοδο λυχνία του. Για πρώτη φορά
είναι δυνατός ο καθορισμός του ρεύματος σε ένα κύκλωμα από ένα άλλο κύκλωμα
πολύ μικρότερης ισχύος. Στα επόμενα 40 χρόνια, που σημαδεύονται από δύο
παγκόσμιους πόλεμους, τα ηλεκτρονικά κυκλώματα με βάση τις λυχνίες κενού
φέρνουν ανάμεσα σε άλλα, το ραδιοφώνο, την τηλεόραση και το ραντάρ αλλά και τους
πρώτους υπολογιστές χωρίς γρανάζια.
Παράλληλα έχει αρχίσει η προσπάθεια να αξιοποιηθούν οι περίεργες και
ενδιαφέρουσες ιδιότητες αγωγιμότητας μιάς άλλης κατηγορίας στερεών σωμάτων: των
ημιαγωγών, με την ελπίδα ότι θα αντικαταστήσουν, στα ηλεκτρονικά κυκλώματα, τις
ογκώδεις και ενεργειοβόρες λυχνίες που καίγονται πολύ συχνά. Εδώ η τεχνολογία
χρειάζεται να περιμένει την καλύτερη κατανόηση των φαινομένων μεταφοράς φορτίου
στους ημιαγωγούς για τους οποίους η τελειότητα της κρυσταλλικής δομής φαίνεται να
έχει άμεσο αντίκρυσμα στις εφαρμογές.
Μέχρι τότε, οι κρύσταλλοι, ένα σπάνιο και όμορφο κατασκεύασμα της φύσης, είχαν
τραβήξει το ενδιαφέρον πολλών επιστημόνων και όχι μόνο, με τις συμμετρίες τους και
την γεωμετρική, μαθηματική τελειότητά τους. Αμέσως μετά τον 2ο Παγκόσμιο
Πόλεμο, με την κατασκευή του πρώτου τρανζίστορ το 1947, αρχίζει η εποχή της
ηλεκτρονικής στερεάς κατάστασης και αργότερα της Μικροηλεκτρονικής. Ενα φορητό
«ραδιοφωνάκι» εχει τρία! (διαφημιζόμενα στο κουτί ) τρανζίστορ στην δεκαετία του ’50
και μερικές δεκάδες χιλιάδες τρανζίστορς στην δεκαετία του ’90. Η μικροηλεκτρονική
έχει φέρει την επανάσταση της πληροφορικής και έχει ανοίξει νέους ορίζοντες για την
ανθρωπότητα στον πλανήτη Γή και πέρα απ’ αυτόν. Οι κρύσταλλοι των ημιαγωγών, η
κατασκευή τους η δομή και οι ατέλειές τους απασχολούν τώρα όχι μόνο τους τους
επιστήμονες αλλά και τους μηχανικούς και τεχνικούς παραγωγής στην βιομηχανία
της Μικροηλεκτρονικής.
7
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Σχήμα 2.1 Κάθε κρύσταλλος χτίζεται με την τοποθέτηση μιας βάσης στους
κόμβους ενός πλέγματος. Στο σχήμα βλέπουμε ένα απλό διδιάστατο ανάλογο.
του στερεού είναι η πιό ευσταθής, ποιά έχει την ελάχιστη ελεύθερη ενθαλπία, σε
κάποια συγκεκριμένη θερμοκρασία και πίεση. Πολύ συχνά όμως υπάρχουν πολλά
άλλα μετασταθή ελάχιστα, άλλες δομές δηλαδή, στα οποία μπορεί να βρεθεί σε
στερεή κατάσταση ένα σώμα με δεδομένη χημική σύνθεση. Πάντα η πιό ευσταθής
δομή έχει τάξη σε μεγάλη, σχετικά με τις ενδοατομικές αποστάσεις, κλίμακα. Με
τον όρο τάξη εννοούμε την περιοδική διάταξη των ατόμων στον χώρο, που
εξασφαλίζει την συμμετρία μετατόπισης και επί πλέον, πολύ συχνά, άλλες μορφές
συμμετρίας όπως π.χ. η σε στροφή γύρω από άξονα.
Η κανονική διάταξη των ατόμων στο στερεό σώμα σχηματίζει αυτό που λέγεται
Κρυσταλλική δομή Πολύ συχνά μιλούμε για υλικό με κρυσταλλική, για την
ακρίβεια πολυκρυσταλλική, δομή ακόμα και άν το στερεό αποτελείται από ένα
μωσαϊκό από μικρούς κρυστάλλους με διαφορετικό προσανατολισμό μεταξύ τους. Η
τελευταία αυτή περίπτωση είναι αναμφισβήτητα η πιό συνηθισμένη αφού αντιστοιχεί
8
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
π.χ. σ'ολα τα κομμάτια μέταλλο που συναντάμε στην καθημερινή μας ζωή. Εκτός
από τα κρυσταλλικά (και πολυκρυσταλλικά) σώματα υπάρχει μία άλλη κατηγορία
στερεών που λέγονται άμορφα ή γυαλιά (glasses). Σ'αυτά δεν υπάρχει τάξη
τουλάχιστον σε μεγάλη (με την σημασία της προηγούμενης παραγράφου) κλίμακα.
Αυτό που λείπει κυρίως είναι η συμμετρία μετατόπισης που θα μας απασχολήσει
πολύ στην συνέχεια. Το κοινό γυαλί δέν είναι τίποτα άλλο από SiO2 σε άμορφη
δομή. Τα άμορφα στερεά έχουν σήμερα αρκετά μεγάλη τεχνολογική σημασία με
κύριες εφαρμογές σε μαγνητικά και ημιαγωγικά υλικά χωρίς να ξεχάσουμε βέβαια
και τα γυαλιά της οπτικής.
Ενας κρύσταλλος είναι μία περιοδική διάταξη ατόμων ή μορίων στον χώρο.
Χρειάζεται να περιγράψουμε την διάταξη αυτή και να ανακαλύψουμε όλες τις
συμμετρίες που έχει, πράγμα που θα διευκολύνει πολύ την μελέτη των ιδιοτήτων του
κρυστάλλου. Η κρυσταλλογραφία είναι συνήθως μιά δύσκολη σπαζοκεφαλιά, που
γίνεται ευκολότερη μόνο με αρκετή εξοικείωση μαζί της. Επειδή όμως βασίζεται σε
μερικές απλές έννοιες που θα μας είναι χρήσιμες στην συνέχεια, θα τις αναφέρουμε
χωρίς καμμία φιλοδοξία πληρότητας και με την χρήση διδιάστατων παραδειγμάτων
που εύκολα μπορεί ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης να επεκτείνει σε τρείς διαστάσεις.
Θα θεωρήσουμε λοιπόν ότι κάθε κρύσταλλος αποτελείται από έναν δομικό λίθο, ένα
μοτίβο, την βάση όπως λέγεται που μπορεί να είναι ένα άτομο, ένα μόριο, ένας
συγκεκριμένος συνδυασμός από δύο ή περισσότερα άτομα με καθορισμένη σχετική
θέση στον χώρο. Η επανάληψη της βάσης τοποθετημένης με τον ίδιο πάντα τρόπο,
χωρίς αλλαγή προσανατολισμού, πάνω σε ένα περιοδικό πλέγμα από σημεία
(κόμβους) στον χώρο δίνει τον κρύσταλλο.
Το πλέγμα μιας κρυσταλλικής δομής δέν είναι μόνο μια περιοδική διάταξη σημείων
στον χώρο. Πρέπει να έχει επιπλέον πλήρη συμμετρία μετατόπισης, μία
συγκεκριμένη ιδιότητα που επιτρέπει να "χτιστεί" ο κρύσταλλος με την τοποθέτηση
της βάσης στα σημεία (κόμβους) του πλέγματος. Στην συνέχεια θα θεωρήσουμε
πάντα κρυσταλλικές δομές χωρίς όρια, χωρίς άκρη. Δέν θα μας απασχολήσει στην
συζήτηση που ακολουθεί το γεγονός ότι ένας πραγματικός κρύσταλλος είναι
πεπερασμένος. Ο λόγος είναι πολύ απλός : ολες οι κρυσταλλικές περιοχές ημιαγωγών
που συναντάμε, ακόμα και στις πιό μικρής κλίμακας μικροηλεκτρονικές διατάξεις
περιέχουν τόσο μεγάλο αριθμό ατόμων που μπορούμε να τις θεωρήσουμε "άπειρες",
που σημαίνει ότι οι ιδιότητές τους είναι ανεξάρτητες από το μέγεθός τους 1 .
1
Οπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή μπορούμε να κατασκευάσουμε σήμερα και να χρησιμοποιήσουμε
δομές ημιαγωγών που δέν πληρούν την προϋπόθεση αυτή Η μελέτη της συμπεριφοράς των
ηλεκτρονίων σ’ αυτές τις δομές είναι ένα θέμα που δεν θα μας απασχολήσει στο κείμενο αυτό.
9
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Σχήμα 2.2 Η περιοδική εξαγωνική δομή του σχήματος ΔΕΝ είναι πλέγμα
Bravais. Μία παράλληλη μετατόπιση κατά το άνυσμα Τ , ένα άνυσμα που
συνδέει δύο κόμβους του πλέγματος, ΔΕΝ φέρνει το πλέγμα σε σύμπτωση με
το αρχικό του ίχνος
Οπου n,m,l είναι ακέραιοι αριθμοί και a, b, c , είναι τα ανύσματα βάσης του
πλέγματος το οποίο και χαρακτηρίζουν πλήρως. Παράλληλες μετατοπίσεις του
κρυστάλλου κατά οποιοδήποτε άνυσμα Τ, τον αφήνουν αναλλοίωτο. Με τον όρο
παράλληλη εννοούμε μία μετατόπιση χωρίς καμμία στροφή. Επίσης θα πρέπει ένα
οποιοδήποτε άνυσμα μετατόπισης Τ, δηλαδή κάθε γραμμικός συνδυασμός των
ανυσμάτων βάσης με ακέραιους συντελεστές, που έχει αρχή οποιοδήποτε σημείο
(κόμβο) του πλέγματος, να καταλήγει σε κόμβο του πλέγματος.
Η ιδιότητα αυτή θα γίνει πιό εύκολα κατανοητή άν την εκφράσουμε με τον ακόλουθο
τρόπο: Θα πρέπει να "βλέπουμε" ακριβώς την ίδια εικόνα, με τον ίδιο
προσανατολισμό σ'όποιο σημείο του πλέγματος και άν "σταθούμε". Επίσης μπορούμε
να σκεφτούμε τις γραμμές που συνδέουν τους κόμβους του πλέγματος σάν σύρματα
που αφήνουν ίχνη στην αρχική τους θέση. Κάθε παράλληλη μετατόπιση του
"συρμάτινου" δικτύου αυτού κατά οποιοδήποτε άνυσμα Τ θα πρέπει να φέρνει τα
σύρματα στις νέες θέσεις τους σε σύμπτωση με τα αρχικά τους ίχνη. Ενα πλέγμα που
έχει αυτή την ιδιότητα λέγεται και πλέγμα Bravais 2
2
Ο Bravais βρήκε ότι σε τρείς διαστάσεις υπάρχουν 14 τύποι πλεγμάτων με διαφορετικές συμμετρίες.
Είναι τα 14 δυνατά πλέγματα Bravais.
10
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Στό σχήμα 2.2 βλέπουμε μία περιοδική διδιάστατη εξαγωνική δομή που δέν είναι
πλέγμα Bravais. Αν και το κέντρο του εξαγώνου ήταν σημείο του πλέγματος τότε θα
είχαμε το διδιάστατο εξαγωνικό πλέγμα Bravais.
11
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Η πιό μικρή δυνατή μοναδιαία κυψελίδα που, περιλαμβάνει έναν μόνο κόμβο του
πλέγματος Bravais και ένα ή περισσότερα άτομα λέγεται στοιχειώδης κυψελίδα 3 . Η
Σχήμα 2.4 Οι δύο δυνατές διατάξεις πυκνής δομής σφαιρών στον χώρο. Η
εξαγωνική πυκνής διάταξης (Hexagonal Close Packed, HCP) με θέσεις των
διαδοχικών στρωμάτων: ABABAB...και η κυβική εδροκεντρωμένη (Face
centered cubic, FCC) με θέσεις των διαδοχικών στρωμάτων:
ABCABCABC...
Πολύ συχνά σε έναν κρύσταλλο με ένα μόνο είδος ατόμου μπορούμε να διαλέξουμε
μοναδιαία κυψελίδα και πλέγμα με κυβική συμμετρία, παρά το γεγονός ότι η
στοιχειώδης κυψελίδα δέν έχει κυβική συμμετρία. Τα στοιχεία της στήλης 4Α του
περιοδικού συστήματος (C, Si, Ge και μία μορφή του ψευδάργυρου Sn)
κρυσταλλώνουν σε δομή που είναι γνωστή με το όνομα δομή διαμαντιού 4 . Στην
περίπτωση του διαμαντιού, ένα άτομο στο κέντρο κανονικού τετραέδρου συνδέεται
με 4 ισοδύναμους δεσμούς (τετρασθενές) προς άτομα που βρίσκονται στις κορυφές
του. Το κανονικό αυτό τετράεδρο ΔΕΝ είναι στοιχειώδης κυψελίδα διότι ο
κρύσταλλος σχηματίζεται μεν από επανάληψή του στον χώρο ΟΧΙ όμως με
παράλληλη μετατόπιση.
Μπορούμε, στο σχήμα 2.3 να δούμε ένα παράδειγμα επιλογής μοναδιαίας κυψελίδας,
και του αντίστοιχου πλέγματος (Bravais), σ' ένα διδιάστατο ανάλογο της δομής του
διαμαντιού στην οποία όλα τα όμοια άτομα συνδέονται με τους κοντινούς τους
3
Ακόμα και άν έχουμε ένα μόνο είδος ατόμου στον κρύσταλλο, η στοιχειώδης κυψελλίδα μπορεί να
περιέχει περισσότερα από ένα άτομα. Ας θυμηθούμε οτι οι θέσεις των ατόμων δέν σχηματίζουν
αναγκαστικά πλέγμα Bravais.
4
Ο καθαρός άνθρακας (C) σχηματίζει στερεά σώματα με διαφορετικές κρυσταλλικές δομές και πολύ
διαφορετικές φυσικές ιδιότητες. Δύο πολύ γνωστές από αυτές είναι το διαμάντι και ο γραφίτης.
12
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
γείτονες με 3 ισομήκεις δεσμούς σε γωνίες 120 μοιρών μεταξύ τους. Το πλέγμα της
περίπτωσης Α έχει το πλεονέκτημα να είναι ορθογώνιο, τετράγωνο για την ακρίβεια,
αλλά το μέγεθος της είναι μεγάλο. Εχει οκτώ "άτομα" δηλαδή μαύρους κύκλους: έξι
στο εσωτερικό της και τέσσερα που μοιράζονται ανάμεσα σε δύο μοναδιαίες
κυψελίδες. Δύο επιλογές για στοιχειώδη κυψελίδα για τον διδιάστατο κρύσταλλο
αυτό, φαίνονται στο 2.3Β . Το αντίχοιχο πλέγμα δέν είναι ορθογώνιο. Οι στοιχειώδεις
κυψελίδες περιέχουν δύο άτομα 5 και έχουν ίσο εμβαδό. Είναι εύκολο να διαπιστώσει
κανείς ότι το εμβαδό αυτό είναι ίσο με το 1/4 του εμβαδού της τετράγωνης
μοναδιαίας κυψελίδας, κάτι που περιμένουμε εφόσον η μία περιλαμβάνει οκτώ και η
άλλη δύο άτομα.
5
Η εξαγωνική στοιχειώδης κυψελίδα έχει 6 άτομα στην περίμετρό της που τα μοιράζεται με άλλες δύο
6⋅ 1/3 = 2.
6
Σε δύο διαστάσεις αντί για μεσοκάθετα επίπεδα φέρουμε μεσοκάθετες ευθείες.
13
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
7
Συνήθως δέν χρειάζεται να πάμε στους 3ους γείτονες. Από κεί και πέρα οι αποστάσεις από τον
αρχικό κόμβο γίνονται τόσο μεγάλες που τα μεσοκάθετα επίπεδα δεν τέμνουν την προηγούμενη
προσέγγιση της κυψελίδας WS
14
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Το απλούστερο "άτομο" που μπορούμε να σκεφτούμε είναι μία σφαίρα που δέν
παραμορφώνεται, μία σκληρή σφαίρα 8 . Ο απλούστερος κανόνας κρυσταλλικής δομής
που μπορούμε να σκεφτούμε είναι να τοποθετήσουμε σκληρές σφαίρες σ'ένα δοχείο
πολύ μεγαλύτερο απ΄αυτές με τρόπο ώστε να έχουμε όσο το δυνατό λιγότερο κενό
χώρο ή, ισοδύναμα, όσο το δυνατό μεγαλύτερη πυκνότητα σφαιρών ανά μονάδα
όγκου. Η διάταξη αυτή είναι λογικά να ονομάζεται πυκνή δόμηση (close packing).
Οι κρυσταλλικές δομές που προκύπτουν είναι δύο, όσο κι' αν φαίνεται παράξενο από
πρώτη ματιά. Εχουν, προφανώς την ίδια πυκνότητα σκληρών σφαιρών στον όγκο, την
μέγιστη δυνατή. Το ένα πλέγμα ονομάζεται Εξαγωνικό, Πυκνής Δόμησης.
(Hexagonal Close Packed, HCP) και δέν είναι πλέγμα Bravais. Το άλλο είναι ένα από
τα τρία δυνατά πλέγματα Bravais με κυβική συμμετρία και ονομάζεται κυβικό
εδροκεντρωμένο (Face Centered Cubic, FCC). Ενα μεγάλο δοχείο με σφαίρες σε
πυκνή δόμηση μπορεί να είναι εξ' ολοκλήρου σε μία από τις δύο δομές, να είναι
δηλαδή "μονοκρυσταλλικό", ή να αποτελείται από ένα μωσαϊκό με περιοχές
μεγαλύτερες ή μικρότερες με ενιαία δομή, να είναι επομένως "πολυκρυσταλλικό".
Στο σχήμα 2.4 βλέπουμε, σε κάτοψη, πώς η διαφορετική πυκνή στοίβαξη σφαιρών
οδηγεί στις δομές HCP ή FCC. Η πρώτη στρώση σφαιρών (λευκές) καταλαμβάνει
τις θέσεις που ονομάζουμε A. Η δεύτερη ( γκρί σφαίρες) τις θέσεις B. Αν η τρίτη
στρώση σφαιρών (μαύρες) καταλάβει θέσεις ακριβώς από πάνω από τις Α τότε
έχουμε εξαγωνικό πλέγμα πυκνής δομής (HCP). Αν, αντίθετα η τρίτη στρώση
καταλάβει το άλλο σύνολο θέσεων που είναι δυνατό: τις θέσεις C, τότε έχουμε
κυβική εδροκεντρωμένη (FCC) δομή.
Σχήμα 2.6 Η δομή HCP δηλαδή η πυκνή στοίβαξη ABAB... δέν είναι πλέγμα Bravais.
Αν μετατοπίσουμε τα κέντρα των σφαιρών της στρώσης Ι με τρόπο ώστε να συμπέσουν
με αυτά της ΙΙ τότε η νέα θέση της ΙΙ δέν συμπίπτει με την αρχική θέση της ΙΙΙ (γκρίζο)
8
Γίνεται πιό εύκολο να πιστέψουμε ότι πραγματικά άτομα μπορούν να συμπεριφερθούν σαν σφαίρες,
άν σκεφτούμε την σφαιρική συμμετρία των τροχιακών s.
15
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Στο σχήμα 2.5 βλέπουμε το κυβικό πλέγμα της δομής FCC. Το γκρίζο επίπεδο στο
σχήμα αυτό αντιστοιχεί στο επίπεδο μιάς στρώσης της πυκνής δομής: ένα επίπεδο,
Σχήμα 2.7 Η δομή FCC δηλαδή η πυκνή στοίβαξη ABCABC... είναι πλέγμα
Bravais. Αν μετατοπίσουμε τα κέντρα των σφαιρών της στρώσης Ι με τρόπο ώστε
να συμπέσουν με αυτά της ΙΙ τότε η νέα θέση της ΙΙ συμπίπτει με την αρχική θέση
της ΙΙΙ (γκρίζο)
δηλαδή που είναι παράλληλο στο χαρτί στο σχήμα 2.4 Εστω A τα κέντρα της
στρώσης του επιπέδου αυτού και B τα κέντρα της στρώσης που είναι από κάτω. Τα
σημεία αυτά προβάλλονται στις θέσεις B' στο γκρίζο επίπεδο της μεσαίας στρώσης .
Η κορυφή του κύβου που είναι πάνω από το γκρίζο επίπεδο είναι κέντρο σφαίρας της
υψηλότερης στρώσης, είναι δηλαδή σημεία C, με προβολή στο γκρίζο επίπεδο C', που
είναι το τρίτο σύνολο σημείων, διαφορετικών από τα B στην δομή FCC. Είναι
σχετικά εύκολο να καταλάβει κανείς με την βοήθεια των σχημάτων 2.6 και 2.7 γιατί
η δομή HCP δέν είναι πλέγμα Bravais ενώ η FCC είναι.
16
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Σχήμα2.8 Η μοναδιαία κυψελίδα της δομής του διαμαντιού. Τα γκρίζα και μαύρα
άτομα βρίσκονται στις θέσεις του FCC. Τα άσπρα, είναι τα επιπλέον άτομα της δομής
του διαμαντιού που βρίσκονται στο εσωτερικό του κύβου. Ολοι οι δεσμοί που
βρίσκονται στο εσωτερικό του κύβου έχουν σχεδιαστεί
a 3a a 3a a a a a 3a 3a 3a 3a
, , , , , , , ,
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
Μία παραλλαγή της δομής του διαμαντιού με δύο τύπους ατόμων σε ίση αναλογία
είναι η δομή στην οποία κρυσταλλώνεται ο θειούχος ψευδάργυρος (ZnS) Η δομή
αυτή είναι διεθνώς γνωστή με το γερμανικό όνομα του ZnS : Zincblende. Ο
σημαντικότερος ίσως σύνθετος ημιαγωγός το αρσενιούχο γάλλιο GaAs κρυσταλλώνει
στην δομή αυτή. Στην δομή Zincblende ένα άτομο του ενός τύπου, έστω Α συνδέεται
με τέσσερα άτομα του άλλου τύπου (Β) που έχουν τα κέντρα τους στις κορυφές
κανονικού τετραέδρου με κέντρο το άτομο Α.
9
Ενα φωνόνιο είναι μία στοιχειώδης διέγερση (ένα κβάντο) ενός συλλογικού, κυματικού, τρόπου
κίνησης των ατόμων του στερεού. Οι τρόποι (modes) αυτοί είναι περισσότερο ή λιγότερο
κατειλλημένοι από φωνόνια ανάλογα με την θερμοκρασία
17
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Ενα επίπεδο αρμονικό κύμα με κάποια από τις περιοδικότητες του πλέγματος
ικανοποιεί μία σχέση της μορφής:
όπου Τ είναι ένα άνυσμα του πλέγματος (Bravais), που στην συνέχεια ας
ονομάζουμε ευθύ πλέγμα, και G είναι το κυματάνυσμα του κύματος.
Ολα τα δυνατά ανύσματα G που αντιστοιχούν στα ανύσματα T του ευθέος πλέγματος
μέσα από την σχέση (2.2) σχηματίζουν ένα νέο πλέγμα που είναι και αυτό πλέγμα
Bravais και ονομάζεται το Αντίστροφο Πλέγμα (ΑΠ) του δεδομένου αρχικού,
ευθέος, πλέγματος.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το αντίστροφο πλέγμα είναι μία περιοδική δομή στον
χώρο των κυματανυσμάτων ή, ισοδύναμα, τον χώρο ορμών άν πάρουμε υπ'όψη μας
την βασική σχέση p=h⋅k, μεταξύ ορμής και κυματανύσματος, k, στην κβαντική
μηχανική 10 .
10
Μέσα σ' έναν κρύσταλλο η αντιστοιχία κυματανύσματος-ορμής δεν είναι τόσο απλή όσο στον
ελεύθερο χώρο. Θα δούμε, σε επόμενες παραγράφους ότι η ποσότητα hk ονομάζεται κρυσταλλική
ορμή και είναι αντίστοιχη ποσότητα της ορμής χωρίς να είναι η ορμή.
18
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Μπορούμε να ορίσουμε ισοδύναμα τους δείκτες Miller χωρίς αναφορά στο ΑΠ. Εστω
ότι ένα από τα παράλληλα κρυσταλλογραφικά επίδεδα που μας ενδιαφέρουν ή και
οποιοδήποτε επίπεδο παράλληλο πρός αυτά, τέμνει τους άξονες των ανυσμάτων
βάσης a,b,c του ευθέως πλέγματος στις θέσεις η,κ,λ Οι δείκτες Miller των είναι οι
μικρότεροι δυνατοί ακέραιοι αριθμοί που έχουν τις ίδιους λόγους μεταξύ τους με τους
αριθμούς :
1 1 1
, ,
η κ λ
Εδώ τα πραγματα είναι πιό απλά. Μία κρυσταλλογραφική διεύθυνση στο ευθύ ή το
αντίστροφο πλέγμα έχει δείκτες τους ακέραιους συντελεστές του μικρότερου
ανύσματος πλέγματος στην διεύθυνση αυτή.
11
Το θέμα αυτό αναπτύσσεται σε επόμενη παράγραφο
19
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Ας δούμε, για παράδειγμα, τα επίπεδα των 6 εδρών του κύβου ενός κυβικού
πλέγματος Bravais. Εχουν τους ακόλουθους δείκτες Miller: (100), (010) και (001)
για κάθε ζεύγος παράλληλων εδρών κάθετων στον άξονα x ή y ή z αντίστοιχα. Σε
ΚΥΒΙΚΟ πλέγμα τα επίπεδα αυτά είναι ισοδύναμα και συμβολίζονται με τους
δείκτες Miller {100}.
Ενα δεύτερο παράδειγμα είναι το γκρίζο επίπεδο στο σχήμα 2.5 . Οι δείκτες Miller
του είναι (1 1 1) που ανήκει στο σύνολο επιπέδων τύπου {111}
Σημειακές ατέλειες
Περιορίζονται σε όγκο συγκρίσιμο με την μοναδιαία κυψελίδα. Αντιστοιχούν σε
έλλειψη ενός ατόμου από την θέση του στο πλέγμα οπότε έχουμε ένα κενό ή στην
ύπαρξη ενός ατόμου επιπλέον σε μία θέση στο πλέγμα στην οποία κανονικά δέν
υπάρχει άτομο. Εχουμε τότε το λεγόμενο ενδοπλεγματικό άτομο είτε είναι του ίδιου
στοιχείου με τα άτομα του πλέγματος (αυτο-ενδοπλεγματικό) είτε είναι ξένο άτομο
οπότε έχουμε μία ενδοπλεγματική πρόσμιξη .
20
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Γραμμικές ατέλειες
Οι γραμμικές ατέλειες στους κρυστάλλους ονομάζονται εξαρμώσεις. Στα σχήματα
2.9 και 2.10 βλέπουμε του δύο βασικούς τύπους εξαρμώσεων. Ο ρόλος των
εξαρμώσεων σ' όλα τα κρυσταλλικά στερεά είναι καθοριστικός της πλαστικής
παραμόρφωσης του κρυστάλλου . Πράγματι είναι εύκολο να καταλάβει κανείς τον
λόγο. Ας υποθέσουμε ότι θέλουμε να παραμορφώσουμε έναν κρύσταλλο με το να
μετακινήσουμε μεταξύ τους, κατά μία ατομική απόσταση, τα δύο μισά που
Σχήμα 2.9 Εξάρμωση ακμής. Αντιστοιχεί στην νοητή γραμμή όπου τελειώνει στο
εσωτερικού του κρυστάλλου ένα ημιεπίπεδο ατόμων που παρεμβάλλεται σαν σφήνα. Τα
άτομα του επιπλέον επιπέδου εμφανίζονται γκρίζα για να διευκολύνεται το μάτι. Η
τελευταία σειρά ατόμων του επιπέδου αυτού που εμφανίζονται με σκουρότερο γκρίζο
καθορίζουν κάπως ασαφώς την εξάρμωση ακμής. Η δομή του κρύσταλλου είναι
διαταραγμένη σε μία κυλινδρική περιοχή με άξονα την εξάρμωση. Μακρυά από την
εξάρμωση, ο κρύσταλλος είναι τελείως αδιατάρακτος, πράγμα που είναι λίγο δύσκολο
να φανεί στο σχήμα λόγω του αναγκαστικά περιορισμένου αριθμού ατόμων που
εμφανίζονται.
καθορίζονται από ένα νοητό επίπεδο παράλληλο σε πλεγματικά επίπεδα. Ενας τρόπος
παραμόρφωσης θα ήταν το να σπάσουμε, ή να τεντώσουμε υπερβολικά, όλους τους
δεσμούς ταυτόχρονα και να μετακινήσουμε τα δύο μισά στην νέα θέση. Ο
ενεργειακός φραγμός για την παραμόρφωση αυτή είναι τεράστιος, παρά το γεγονός
ότι συνολικά, ότι ενέργεια δίνουμε στο σπάσιμο των δεσμών την παίρνουμε πίσω στο
ξανακόλλημα. Ενας πολύ ευκολότερος τρόπος να γίνει η παραμόρφωση αυτή είναι η
δημιουργία και κίνηση εξαρμώσεων ακμής στο επίπεδο της παραμόρφωσης. Για κάθε
εξάρμωση που διασχίζει τον κρύσταλλο κινούμενη παράλληλα στο επίπεδο αυτό,
21
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
έχουμε μετατόπιση των δύο μισών κατά μία ατομική απόσταση. Οι δεσμοί που
αναδιοργανώνονται δέν είναι σε καμμία στιγμή περισσότεροι από τους δεσμούς της
άμεσης περιοχής της εξάρμωσης.
Σχήμα 2.10 Εξάρμωση έλικας. Μπορούμε να καταλάβουμε την δομή της γραμμικής
ατέλειας αυτής άν σκεφτούμε ένα νοητό ημιεπίπεδο μεταξύ δύο γειτονικών ατομικών
επιπέδων που καταλήγει σε ευθεία που παριστάνεται στο σχήμα με την παχειά γραμμή.
Κατόπιν μετακινούμε, παράλληλα προς την ευθεία αυτή, τα δύο μισά του κρυστάλλου
που διαχωρίζει το ημιεπίπεδο μέχρις ότου να συμπέσουν τα ατομικά επίπεδα, τα
κάθετα πρός την ευθεία, από την μία πλευρά του νοητού ημιεπιπέδου με τα αμέσως
επόμενα στην άλλη πλευρά. Η σύμπτωση αυτή δέν είναι βέβαια καλή κοντά στην ευθεία,
την εξάρμωση. Αν κινηθούμε γύρω από την εξάρμωση αυτή ακολουθώντας πάντα τα
ατομικά επίπεδα είναι σαν να κατεβαίνουμε ή να ανεβαίνουμε μία ελικοειδή σκάλα. Τα
γκρίζα άτομα στο σχήμα δείχνουν την αδιατάραχτη περιοχή δεξιά, την ατελή σύμπτωση
στο μέσον, κοντά στην εξάρμωση και την τέλεια σύμπτωση με το επόμενο επίπεδο στο
αριστερό άκρο του σχήματος.
Στους ημιαγωγούς, οι εξαρμώσεις εχουν σημαντικό ρόλο εκτός από την πλαστική
παραμόρφωση, στις ηλεκτρικές ιδιότητες, στην διάχυση των προσμίξεων και στις
χημικές αντιδράσεις όπως είναι η αφαίρεση υλικού με οξέα ή η οξείδωση. Οι
αντιδράσεις αυτές που αποτελούν τις βασικές διεργασίες στην κατασκευή
ημιαγωγικών διατάξεων. Καθοριστικό ρόλο έχουν οι εξαρμώσεις και στην επιταξία
την ανάπτυξη δηλαδή νέου κρυσταλλικού υλικού πάνω σε ήδη υπάρχοντα
κρύσταλλο.
22
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Υπάρχουν στερεά σώματα όπως το κοινό γυαλί που δέν έχουν κρυσταλλική δομή. Η
οποιαδήποτε τάξη στην σύνδεση των ατόμων τους μεταξύ 13 τους δέν ξεπερνά μία ή
δύο το πολύ ατομικές αποστάσεις. Πέραν της απόστασης αυτής δέν υπάρχει κανένας
συσχετισμός στην σχετική θέση ατόμων και τις γωνίες δεσμών. Τα στερεά αυτά
λεγονται άμορφα. Υπάρχουν άμορφα μέταλλα μονωτές και ημιαγωγοί. Οι ιδιότητες
τους είναι πολύ διαφορετικές από τα αντίστοιχα κρυσταλλικά στερεά και αυτό
οφείλεται στην άμορφη δομή τους.
2.1 Βρείτε την γωνία που σχηματίζουν μεταξύ τους δύο ευθείες που είναι
κάθετες η μία στα επίπεδα (111) και η άλλη στα (110) κυβικού πλέγματος.
2.2 Διαθετουμε έναν μεγάλο αριθμό από πανομοιότυπα ισοσκελή τρίγωνα. Τα
τοποθετούμε σε ένα επίπεδο με τρόπο ώστε να το καλύπτουν πλήρως. Βρείτε
το εμβαδό της στοιχειώδους κυψελίδας της δομής που σχηματίζεται άν
δίνεται ότι το μήκος των δύο ίσων πλευρών του τριγώνου είναι a και η γωνία
μεταξύ τους είναι θ.
12
Ας σκεφτουμε για παράδειγμα ένα πηρούνι
13
Τα μήκη και οι γωνίες των δεσμών π.χ.
23
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
Σχήμα 2.11 Η δομή του NaCl . Οι παχειές γραμμές που περιγράφουν έναν κύβο, έχουν
σχεδιαστεί μόνο για βοήθεια στο μάτι.
2.3 Οι γνωστοί μας κρύσταλλοι αλατιού, NaCl, έχουν την κρυσταλλική δομή
που φαίνεται στο σχήμα. 2.11 Υπάρχουν δύο είδη ατόμων στον κρύσταλλο:
Na με ατομικό βάρος 23 και Cl, με ατομικό βάρος 35.4 που συμβολίζονται
με μαύρες και άσπρες σφαίρες αντίστοιχα. Το NaCl έχει πυκνότητα 2.165
g/cm3 . Να βρεθεί το πλέγμα Bravais της δομής, η στοιχειώδης κυψελίδα, η
κυβική μοναδιαία κυψελίδα , ο αριθμός ατόμων κάθε είδους στις κυψελίδες
αυτές, η σταθερά πλέγματος της κυβικής ΜΚ και η απόσταση νάμεσα στα
κέντρα των ατόμων Χλωρίου και των γειτονικών τους ατόμων Νατρίου.
Επίσης να βρεθούν οι δείκτες Miller των επιπέδων που περιέχουν ένα μόνο
είδος ατόμου και η επιφανειακή πυκνότητα ατόμων σε αυτά.
2.6 Σ' ένα κουτί βάζουμε ένα μεγάλο αριθμό από, πανομοιότυπες, μικρές
μεταλλικές σφαίρες ακτίνας R=2mm. Με δεδομένο ότι η κυβική
εδροκεντρωμένη δομή (FCC) έχει την μεγαλύτερη δυνατή πυκνότητα για
σκληρές σφαίρες βρείτε την σταθερά a του κυβικού πλέγματος (το κοινό
μέτρο των ορθογώνιων ανυσμάτων βάσης του) που σχηματίζεται. Πόσες το
πολύ σφαίρες χωρούν σε κουτί 1 λίτρου.
24
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.
2.7 Δείξτε ότι τα ανύσματα που ενώνουν το κέντρο της κυβικής μοναδιαίας
κυψελίδας με τις 3 κορυφές που βρίσκονται πλησιέστερα σε μία οποιαδήποτε
άλλη κορυφή, είναι ανύσματα βάσης του κυβικού χωροκεντρωμένου (BCC)
πλέγματος. Γράψτε, στην βάση αυτή, τα ανύσματα που ενώνουν μία
οποιαδήποτε κορυφή της κυβικής μοναδιαίας κυψελίδας με τις υπόλοιπες.
2.10 Δείξτε ότι το αντίστροφο πλέγμα (ενός πλέγματος Bravais εννοείται ) είναι
επίσης πλέγμα Bravais. Επίσης δείξτε ότι το αντίστροφο πλέγμα του
αντιστρόφου συμπίπτει με το ευθύ.
2.11 Δείξτε ότι το αντίστροφο πλέγμα ενός FCC είναι BCC. Ισχύει το αντίστροφο
;
25
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
Μπορεί να πεί κανείς, χωρίς υπερβολή, ότι το πρωταρχικό φαινόμενο στην φυσική
των κρυσταλλικών στερεών είναι η αλληλεπίδραση των κυμάτων με περιοδικές στον
χώρο δομές. Τα κύματα μπορεί να είναι κλασσικά όπως είναι τα ηλεκτρομαγνητικά ή
τα ακουστικά, μπορεί επίσης να είναι κβαντικά, να υπακούουν δηλαδή στην εξίσωση
του Schroedinger, όπως όλα τα σωμάτια-κύματα : ηλεκτρόνια, νετρόνια. Στο
κεφάλαιο αυτό θα δούμε μερικά βασικά φαινόμενα της σκέδασης κυμάτων σε
περιοδικά μέσα, έχοντας σαν συγκεκριμένο αντικείμενο συζήτησης τις ακτίνες Χ,
γεγονός που δέν περιορίζει καθόλου την γενικότητα των βασικών εξισώσεων και
συμπερασμάτων. Θα δούμε επίσης πολύ λίγα, βασικά σημεία σχετικά με τα φωνόνια,
όσα μας είναι απαραίτητα στην μελέτη των ημιαγωγών. Τα φωνόνια είναι τα κβάντα
ενέργειας, οι στοιχειώδεις διεγέρσεις ταλαντώσεων του πλέγματος.
26
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
Σχήμα 3.1 Η εικόνα του Bragg για την περίθλαση των ακτίνων Χ στους κρυστάλλους.
Βασικό ρόλο παίζουν οι οικογένειες παράλληλων κρυσταλλικών επιπέδων. Εχουμε
ενισχυτική "ανάκλαση" από όλα τα παράλληλα επίδεδα μαζύ, όταν η διαφορά δρόμου
του κύματος, μεταξύ δύο διαδοχικών επιπέδων, είναι ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους
κύματος. Η διαφορά οπτικού δρόμου είναι σημειωμένη με παχύτερη γραμμή στο σχήμα.
H ελαστική σκέδαση των ακτίνων Χ αλλά και άλλων κυμάτων σε πλέγματα και άλλες
περιοδικές δομές αναφέρεται σαν σκέδαση Bragg. Οπως αναφέραμε προηγούμενα, ο
W.L Bragg που δημοσίευσε το 1913 το μοντέλο του σκέδασης ακτίνων Χ σε
κρυστάλλους θεώρησε ότι οι ακτίνες Χ ανακλώνται σε κρυσταλλικά επίπεδα και ότι
συνθήκη ενισχυτικής συμβολής είναι η διαφορά οπτικού δρόμου ανάμεσα σε δύο
παράλληλα επίπεδα να είναι ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους κύματος.
Στο σχήμα 3.1 βλέπουμε την γεωμετρία της ανάκλασης Bragg. Αν θ είναι η γωνία
που σχηματίζει η προσπίπτουσα δέσμη σε σχέση με μία οποιαδήποτε οικογένεια
παράλληλων επιπέδων του πλέγματος θα υπάρχει ενισχυτική συμβολή των
ανακλώμενων δεσμών από τα παράλληλα επίπεδα άν η διαφορά οπτικού δρόμου
μεταξύ δύο διαδοχικών επιπέδων είναι ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους κύματος λ.
Αν αυτή η ελάχιστη διαφορά είναι nλ, n ακέραιος τότε και η διαφορά δρόμου
ανάμεσα σε δύο οποιαδήποτε επίπεδα της οικογένειας θα είναι επίσης ακέραιο
πολλαπλάσιο του λ και όλα τα ανακλώμενα κύματα θα βρίσκονται σε συμφωνία
φάσης .
27
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
2d sin( ϑ ) = nλ (3.4)
όπου n ακέραιος.
3.1.2 Η εικόνα του Laue για την περίθλαση των ακτίνων Χ.
Σχήμα3.2 Γεωμετρία της σκέδασης επίπεδου κύματος από πλέγμα. Οι σκεδαστές που
συμβολίζονται με μαύρες κουκίδες στα σημεία του πλέγματος είναι άτομα ή πιό
πολύπλοκες βάσεις . Θεωρούμε ότι από όλα τα σημεία του πλέγματος ξεκινούν
σφαιρικά κύματα που διεγείρονται από το προσπίπτον επίπεδο κύμα. Αν όλες οι
ισοφασικές επιφάνειες των σφαιρικών κυμάτων δημιουργούν πρός κάποια κατεύθυνση
επίπεδο κύμα τότε έχουμε ενισχυτική συμβολή πρός την κατεύθυνση αυτή, Η συνθήκη
για να συμβεί αυτό, η συνθήκη Laue είναι k-k'=G όπου G ένα οποιοδήποτε άνυσμα του
αντιστρόφου πλέγματος.
28
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
Στο σχήμα 3.2 βλέπουμε σχηματικά τα βασικά στοιχεία της γωμετρίας του
προβλήματος. Ενα επίπεδο κύμα με κυματάνυσμα k :
προσπίπτει με τυχαία γωνία σ' έναν κρύσταλλο που αποτελείται από πανομοιότυπους
σκεδαστές διατεταγμένους σε οποιοδήποτε πλέγμα. Κάθε σκεδαστής μπορεί να
σκεδάζει ή όχι πρός κάποια κατεύθυνση στον χώρο. Επειδή το ζητούμενό μας είναι
μία γενική αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη σκέδασης στον κρύσταλλο θα
εξετάσουμε μόνο την φάση των σκεδαζόμενων κυμάτων και όχι το πλάτος τους και
την γωνιακή εξάρτησή τους 3 . Ας θεωρήσουμε λοιπόν ότι κάθε σκεδαστής εκπέμπει
ένα σφαιρικό κύμα, κάτω από την διέγερση του πρωτογενούς προσπίπτοντος
επίπεδου κύματος . Για να έχουμε ενισχυτική συμβολή των σφαιρικών κυμάτων σε
κάποια διεύθυνση θα πρέπει σφαιρικές ισοφασικές επιφάνειες από όλους τους
σκεδαστές να εφάπτονται σ'ενα επίπεδο με σταθερό προσανατολισμό στον χώρο.
Τότε θα έχουμε την δυνατότητα αξιόλογης σκεδαζόμενης έντασης, σε διεύθυνση
κάθετη στο επίπεδο αυτό. Εστω k' το σκεδαζόμενο κύμα. Παίρνουμε δύο τυχαίους
σκεδαστές στα σημεία Α και Β που βρίσκεται στην θέση r σε σχέση με το Α, την
χρονική στιγμή t=0. Θα πρέπει να έχουμε διαφορά φάσης στην κατεύθυνση k' που
είναι ακέραιο πολλαπλάσιο του 2π για να έχουμε ενισχυτική συμβολή και
σκεδαζόμενο κύμα k'. Η διαφορά φάσης του προσπίπτοντος στο σημείο Β σε σχέση
με το Α είναι k⋅r Η διαφορά φάσης του σκεδαζόμενου στο Α σφαιρικού κύματος
μέχρι το επίπεδο που είναι κάθετο στην διεύθυνση k' και περνά από το Β είναι η
προβολή του r στην διεύθυνση k'. Αρα η συνολική διαφορά φάσης είναι:
k ⋅ r − k ′ ⋅ r = (k − k ′) ⋅ r
r = n1a + n 2b + n 3c
και
G = m1A + m 2B + m 3C
Η αναγκαία συνθήκη για να έχουμε σκέδαση του κύματος από τον κρύσταλλο είναι:
(k − k ′) = G (3.2)
3
Αυτό δέν σημαίνει ότι δέν είναι σημαντικά. Το αντίθετο μάλιστα όπως θα δούμε στην συνέχεια.
29
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
Πράγματι το γινόμενο
Η συνθήκη (3.2) είναι γνωστή σάν συνθήκη του Laue. Η συνθήκη αυτή δίνει ένα
κατώτατο όριο κυματανύσματος που μπορεί να σκεδαστεί από πλέγμα. Εφόσον το
μέτρο του ανακλώμενου κυματανύσματος θα είναι το πολύ ίσο, στην ελαστική
σκέδαση, με το μέτρο του προσπίπτοντος δέν είναι δυνατό να ικανοποιηθεί η
συνθήκη του Laue για k < Gmin/2 , όπου Gmin το μικρότερο δυνατό άνυσμα του ΑΠ.
hc
E = hν = ≈ 125
. keV
λ
Για υλικά κύματα έχουμε:
h p2 h2
p = hk = και E = =
λ 2m 2mλ2
για ηλεκτρόνια βρίσκουμε, πάντα για μήκος κύματος 10 Αο, ελάχιστη ενέργεια της
τάξης του 1 eV 4 και για νετρόνια του 1 meV.
4
Η ηλεκτρονική μικροσκοπία διέλευσης χρησιμοποιεί ηλεκτρόνια της τάξης των 105 eV τα οποία
διαπερνούν, περίπου ανενόχλητα, κρυσταλλικά δείγματα. Οι γωνίες σκέδασης από τα βασικά
κρυσταλλογραφικά επίπεδα του δείγματος είναι εξαιρετικά μικρές. Παρ' όλα αυτά η ηλεκτρονική
οπτική του μικροσκοπίου που επιτρέπει τεράστιες μεγεθύνσεις επιτρέπει επίσης την παρατήρηση
του φαινομένου και την δημιουργία εικόνας του λεγόμενου επίπεδου περίθλασης στο οποίο
εστιάζουν οι διάφορες σκεδαζόμενες δέσμες. Με την απομόνωση μερικών από αυτές είναι δυνατή η
δημιουργία αντίθεσης με βάση τον προσανατολισμό των κρυσταλλογραφικών επιπέδων στο δείγμα
σε σχέση με την προσπίπτουσα δέσμη, με άλλα λόγια συνθηκών παρατήρησης ατελειών.
30
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
Σχήμα 3.3 Διδιάστατο ανάλογο της σφαίρας του Ewald. Σχεδιάζουμε σφαίρα (κύκλο
στο σχήμα) με ακτίνα 2π/λ. Διαλέγουμε ένα οποιοδήποτε σημείο του ΑΠ,
τοποθετούμε την σφαίρα με τρόπο ώστε το σημείο να είναι στην επιφάνειά της. Στην
συνέχεια περιστρέφουμε την σφαίρα στον χώρο γύρω απο το αρχικό σημείο που
παραμένει πάντα στην επιφάνειά της. Κάθε φορά που η επιφάνεια της συναντά ένα
άλλο σημείο του ΑΠ έχουμε συνθήκες σκέδασης. Τότε ξέρουμε την διεύθυνση στον
χώρο και της προσπίπτουσας και της ανακλώμενης δέσμης σε σχέση με το ΑΠ, άρα
και με το ευθύ. Στην περίπτωση κυβικού πλέγματος οι διευθύνσεις του ευθέος
συμπίπτουν με αυτές του αντίστροφου.
Θα υπάρχει σκέδαση από τον κρύσταλλο όταν δύο σημεία του ΑΠ βρίσκονται στην
επιφάνεια σφαίρας , της σφαίρας του Ewald, με ακτίνα ίση με το μέτρο του
κυματανύσματος 5 , δηλαδή με 2π/λ.
Η κατασκευή του Ewald κάνει εντελώς σαφή πολλά χαρακτηριστικά της περίθλασης
ακτίνων Χ σε κρύσταλλο:
5
προσπίπτοντος ή σκεδαζομένου, το ίδιο είναι.
31
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
• Υπάρχει ένα μέγιστο μήκος κύματος στην περίθλαση σ' έναν κρύσταλλο. Για
μεγαλύτερα μήκη κύματος η σφαίρα Ewald είναι τόσο μικρή που δέν είναι δυνατό
να ακουμπά η επιφάνειά της ταυτόχρονα σε δύο σημεία του ΑΠ.
3.2 Φωνόνια
Σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες από το απόλυτο μηδέν, τα άτομα που απαρτίζουν έναν
κρύσταλλο ταλαντώνονται, με μικρότερο ή μεγαλύτερο πλάτος ταλάντωσης, γύρω
από την θέση ηρεμίας τους. Η θερμική κίνηση ενός ατόμου σε οποιοδήποτε στερεό
σώμα δέν είναι ανεξάρτητη από τη κίνηση των υπολοίπων ατόμων. Περιοριζόμαστε
εδώ σε μία πάρα πολύ απλουστευμένη αναφορά στην εικόνα της σύγχρονης φυσικής
για την θερμική κίνηση των ατόμων σ’ έναν κρύσταλλο με μόνο σκοπό την εισαγωγή
της έννοιας του φωνονίου έννοιας απαραίτητης στην μελέτη των φαινομένων
μεταφοράς και επανασύνδεσης φορέων στους ημιαγωγούς.
6
Με την επίλυση του ισόπλευρου τριγώνου της σχέσης του Laue, (3.2), εφόσον είναι γνωστό το μέτρο
των k.
7
Τα διαφορετικά μήκη κύματος που περιέχονται αντιστοιχούν σε μία μία συνεχή κατανομή ακτίνων
σφαιρών Ewald. Κάποιες απ' αυτές θα εφάπτονται σε διάφορα σημεία του ΑΠ.
32
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΚΥΜΑΤΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ
33
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Μπορούμε να πούμε ότι το πρόβλημα τώρα στην γενική του μορφή είναι η γραφή
της Χαμιλτονιανής για τα ηλεκτρόνια σ'ενα κρυσταλλικό στερεό και της εύρεσης των
ιδιοσυναρτήσεων και των ιδιοτιμών της ενέργειάς τους. Μ' όλη την βοήθεια που έχει
κανείς από την βασική συμμετρία μετατόπισης κάθε πλέγματος Bravais καθώς και
από τις διάφορες συμμετρίες της στοιχειώδους κυψελίδας των κρυστάλλων, το
πρόβλημα αυτό παραμένει ένα άλυτο πρόβλημα Ν σωμάτων, στην γενική περίπτωση.
Ακόμα και άν μπορούσαμε να το λύσουμε, ισως να ήταν προτιμότερο να κάνουμε
αυτό που έγινε σταδιακά στον 20ο αιώνα και συνεχίζεται μέχρι σήμερα στην θεωρία
της στερεάς κατάστασης. Να προσπαθήσουμε να λύσουμε δηλαδή μία σειρά από
προβλήματα που αφορούν σε απλουστεύσεις του γενικότερου προβλήματος. Τα
επιμέρους προβλήματα αυτά βασίζονται σε εικόνες, μοντέλα, που μοιάζουν αρκετά
συχνά χονδροειδείς υπεραπλουστεύσεις αλλά δίνουν ικανοποιητική ερμηνεία σε
φαινόμενα που παρατηρήθηκαν πειραματικά και αποτέλεσαν την βάση πολλών
τεχνολογικών καινοτομιών. Η επιτυχία των απλών μοντέλων αυτών, μερικά από τα
οποία θα συζητηθούν στην συνέχεια, δεν είναι μόνο βολική στην σχεδίαση και
ανάπτυξη εφαρμογών αλλά αποτελεί τον οδηγό μας για το πόσο σημανικός είναι κάθε
παράγοντας, κάθε αλληλεπίδραση, στον καθορισμό των διαφόρων ιδιοτήτων των
στερεών γενικότερα και των ημιαγωγών που μας ενδιαφέρουν ειδικότερα εδώ.
34
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει στο κεφάλαιο αυτό είναι ποιές είναι οι
ιδιοκαταστάσεις και οι ιδιοτιμές ενέργειας των ηλεκτρονίων σθένους , στο δυναμικό
ενός μεγάλου αριθμού ιόντων που βρίσκονται σε συγκεκριμένες θέσεις στο πλέγμα.
Το ζητούμενο αυτό είναι η λεγόμενη ηλεκτρονική δομή του στερεού. Για την μελέτη
των ημιαγωγών χρειαζόμαστε δύο πληροφορίες σχετικά με την ηλεκτρονική δομή:
• Τις σχέσεις ενέργειας κυματανύσματος Ε(k) στις οποίες αναφερόμαστε συχνά σάν
σχέσεις διασποράς, για λόγους που εξηγούνται σε επόμενες παραγράφους
1
Η προσέγγιση αυτή είναι γνωστή στην βιβλιογραφία με τον όρο Tight Binding .
35
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Σχήμα 4.1 Ενα σκίτσο με τις έννοιες της προσέγγισης Tight Binding
(Βλέπε το κείμενο).
Οταν δύο άτομα πλησιάσουν αρκετά κοντά ώστε να μπορούν τα ηλεκτρόνια τους να
αλληλεπιδράσουν, συμβαίνει ένα φαινόμενο θεμελιώδες στην κβαντική ερμηνεία του
χημικού δεσμού που μπορεί κανείς να δεί σχετικά εύκολα σε απλά προβλήματα
κβαντομηχανικής με δύο πηγάδια δυναμικού, σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση και
με πεπερασμένο φραγμό δυναμικού ανάμεσά τους. Το φαινόμενο αυτό είναι ο
διπλασιασμός των υψηλότερων ενεργειακών σταθμών του κάθε πηγαδιού, εκείνων
δηλαδή που βρίσκονται σε ενέργειες κοντά στην κορυφή του φράγματος δυναμικού
ανάμεσα στα δύο πηγάδια. Οι αντίστοιχες κυματοσυναρτήσεις ηλεκτρονίων
εκτείνονται λιγότερο ή περισσότερο και στα δύο πηγάδια. Οι χαμηλότερες ενεργειακά
από τις στάθμες που δημιουργούνται είναι γνωστές με το όνομα δεσμικά τροχιακά
γιατί είναι εκείνες που δημιουργούν τους ομοιοπολικούς δεσμούς ανάμεσα σε όμοια
άτομα. Οι υψηλότερες στάθμες είναι γνωστές σαν αντιδεσμικά τροχιακά. Οι
καταστάσεις αυτές έχουν κυματοσυναρτήσεις που είναι γραμμικοί συνδυασμοί των
ατομικών τροχιακών 2 . Αν έχουμε πολλά άτομα σε κοντινές αποστάσεις όπως π.χ. σ’
ένα κρύσταλλο τότε οι δεσμικές και οι αντιδεσμικές καταστάσεις σχηματίζουν
ενεργειακές ζώνες από ένα μεγάλο αριθμό καταστάσεων, τόσο κοντά σε ενέργεια η
μία από την άλλη ώστε να θεωρούμε ότι είναι συνεχόμενες και να ορίζουμε απλώς
μία πυκνότητα καταστάσεων σαν ένα μέτρο του πόσες καταστάσεις είναι
διαθέσιμες σε μία ενεργειακή περιοχή που μας ενδιαφέρει. Η πυκνότητα
καταστάσεων θα οριστεί στην συνέχεια με λεπτομέρεια.
2
Για τον λόγο αυτό η αντίστοιχη κβαντομηχανική μέθοδος υπολογισμού είναι γνωστή και με το όνομα
LCAO (Linear Combiation of Atomic Orbitals).
36
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Στο σχήμα 4.1 βλέπουμε μία εντελώς ποιοτική απεικόνιση των εννοιών της
προηγούμενης παραγράφου για ένα μονοδιάστατο σύστημα από θετικά ιόντα που
συμβολίζονται με μαύρες κηλίδες και δημιουργούν στην περιοχή τους ένα κεντρικό
ελκτικό δυναμικό V(r) για τα ηλεκτρόνια.
Στο άτομο, οι ενεργειακές καταστάσεις είναι καλά καθορισμένες και απέχουν αρκετά
ή μία από την άλλη. Στο μόριο η επέκταση κυματοσυναρτήσεων και στα δύο πηγάδια
δυναμικού, δίνει δεσμικές και αντιδεσμικές καταστάσεις με ενέργειες λίγο
χαμηλότερα και λίγο υψηλότερα, αντίστοιχα, από εκείνες των ιδιοκαταστάσεων των
ατόμων που συνεισφέρουν στο μόριο, των υψηλότερων ενεργειακά καταστασεων των
ατόμων που αντιστοιχούν στα ηλεκρόνια σθένους. Στο στερεό με πολλά άτομα οι
δεσμικές και αντιδεσμικές ιδιοκαταστάσεις του μορίου εξελίσσονται σε ενεργειακές
ζώνες. Μεταξύ των ζωνών είναι πιθανό να μείνουν ενεργειακές περιοχές όπου δέν
έχουμε καθόλου καταστάσεις. Οι περιοχές αυτές είναι τα ενεργειακά χάσματα του
στερεού.
Στο σχήμα 4.2 βλέπουμε ποιοτικά την εξάρτηση των ενεργειακών καταστάσεων Ν
όμοιων ατόμων σαν συνάρτηση της απόστασης a μεταξύ τους. Οσο η απόσταση αυτή
αυξάνει, τόσο οι ενέργειες του συστήματος βρίσκονται πλησιέστερα στις στάθμες των
μεμονωμένων ατόμων. Σε ενδιάμεσες αποστάσεις βλέπουμε την ύπαρξη ζωνών και
χάσματος μεταξύ τους. Σε μικρές αποστάσεις μπορεί να έχουμε υπερκάλυψη δύο
διαδοχικών ζωνών και, σαν συνέπεια, απουσία χάσματος. Ενα άλλο ενδιαφέρον
στοιχείο είναι ο αριθμός καταστάσεων σε μία ζώνη. Ας σκεφτούμε, με την βοήθεια
του διαγράμματος αυτού, μία συνεχή μετάβαση από μεμονωμένα άτομα στο στερεό.
Κάθε ενεργειακή κατάσταση για το σύστημα των Ν ατόμων , στο όριο της μεγάλης
37
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Το θεώρημα Bloch που δίνουμε εδώ χωρίς απόδειξη έχει δύο τρόπους διατύπωσης
που θα μας είναι χρήσιμοι.
ψ n , k ( r ) = e ik ⋅ r ⋅ U n , k ( r ) (4.3)
όπου:
U n, k (r + T ) = U n, k (r ) (4.4)
Τ είναι ένα οποιοδήποτε άνυσμα του ευθέος πλέγματος. Το άνυσμα k είναι ο βασικός
κβαντικός αριθμός του προβλήματος. Για ένα δεδομένο k, υπάρχουν γενικά
περισσότερες από μία ιδιοσυναρτήσεις που τις συμβολίζουμε με τον ακέραιο
κβαντικό αριθμό n.
38
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
ψ n , k (r + T ) = e i( k ⋅ T ) ψ n , k (r ) (4.5)
Η δεύτερη διατύπωση του Θεωρήματος του Bloch μας επιτρέπει να περιορίσουμε την
αναζήτηση των ιδιοσυναρτήσεων και αντίστοιχων ιδιοτιμών ενέργειας, της
Χαμιλτονιανής H ενός ηλεκτρονίου που κινείται σε περιοδικό πλέγμα
Πράγματι, άν έχουμε λύσει πλήρως το πρόβλημα εύρεσης των ιδιοτιμών της H στην
1η Ζώνη Brillouin (ΖΒ), το έχουμε λύσει και για οποιοδηποτε k. Η αναγωγή στην 1η
ΖΒ γίνεται με την διανυσματική πρόσθεση στο k που μας ενδιαφέρει κατάλληλου
διανύσματος G του ΑΠ ώστε:
k' = k + G (4.6)
Με βάση τον ορισμό του ΑΠ, το γινόμενο G.T μπορεί να είναι μόνο 0 ή ακέραιο
πολλαπλάσιο του 2π. Ο όρος ei G⋅T είναι πάντα μονάδα, πράγμα που σημαίνει ότι η
κυματοσυνάρτηση ψ που ικανοποιεί την σχέση (4.5), το θεώρημα Bloch δηλαδή, για
κάποιο k έξω από την 1η ΖΒ, πρέπει να είναι μία από τις ιδιοσυναρτήσεις ψn,k'(r) που
ικανοποιούν την σχέση (4.3) για k' μέσα στην 1η ΖΒ που συνδέεται με το k σύμφωνα
με την (4.6).
39
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Σχήμα 4.3 Η σχέση διασποράς για ελεύθερα ηλεκτρόνια και τα όρια της πρώτης
ζώνης Brillouin
p2 h2 2
E= = k (4.8)
2m 2m
Με p και k συμβολίζουμε τα μέτρα των p και k, αντίστοιχα. Στις επόμενες
παραγράφους θα χρησιμοποιήσουμε διαγράμματα ενέργειας ή άλλων ποσοτήτων σε
συνάρτηση του κυματανύσματος όπου αναγκαστικά θα περιοριστούμε σέ μία
διάσταση. Τα διαγράμματα αυτά τις περισότερες φορές δέν είναι ακριβείς
συναρτήσεις που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένη περίπτωση αλλά "σκίτσα με το χέρι"
της ποιοτικής αυτής συμπεριφοράς. Μπορεί να σημαίνουν πράγματι ότι
παρουσιάζουμε αποτελέσματα της λύσης ισοδύναμου προβλήματος σε 1 διάσταση ή
40
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
απλά ότι η τυπική εξάρτηση της ποσότητας που μας ενδιαφέρει από το k σε κάποια
διεύθυνση έχει την μορφή του γραφήματος
Σε ένα μονοδιάστατο πλέγμα (αλυσίδα) από άτομα που απέχουν μεταξύ τους a, η 1η
ΖΒ εκτείνεται μέχρι π/a και -π/a. Στο σχήμα 4.3 βλέπουμε την μορφή της σχέσης
E(k) για ελεύθερα ηλεκτρόνια. Η παραβολή αυτή εκτείνεται και σε θετικά και σε
αρνητικά k πέρα από τα όρια της 1ης ΖΒ. Μπορούμε όμως να χρησιμοποιήσουμε τον
μετασχηματισμό (4.6)για να μεταφέρουμε στο εσωτερικό της 1ης ΖΒ τους κλάδους
που βρίσκονται εκτός. Βλέπουμε για παράδειγμα με το διακεκομένο βέλος την
μεταφορά ενός εξωτερικού κλάδου με G = -2π/a. Οι διάφοροι κλάδοι της σχέσης
διασποράς για ελεύθερα ηλεκτρόνια στο εσωτερικό της 1ης ΖΒ δίνονται τότε από
την σχέση:
h 2 ( k − n 2π / a ) 2
E n (k ) = (4.9)
2m
όπου n = 0, ±1, ±2, ±3,...
dN = g( E )dE (4.10)
H g(E) είναι μία πυκνότητα και στον χώρο και στην ενέργεια, με διαστάσεις
αντίστροφου όγκου και αντίστροφης ενέργειας. (cm-3 eV-1 ).
41
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Δx ⋅ Δp ≈ h (4.11)
Δx ⋅ Δk ≈ 2π (4.12)
3 2L3
g ( k )L = (4.13)
3
( 2π )
άρα η πυκνότητα των καταστάσεων που αντιστοιχούν στην μονάδα όγκου του
"κρυστάλλου", δηλαδή του χώρου των θέσεων ή αλλιώς τον χώρο του ευθέως
πλέγματος, είναι:
2
g( k ) = (4.14)
3
( 2π )
Βλέπουμε λοιπόν ότι η πυκνότητα αυτή δέν εξαρτάται από τις διαστάσεις του κύβου
L3 που χρησιμοποιήσαμε, με την προϋπόθεση μόνο να είναι αρκετά μεγάλος για να
περιγράφεται καλά η πυκνότητα αυτή από μία συνεχή συνάρτηση. Για να βρούμε
τώρα την πυκνότητα g(E) χρησιμοποιούμε την σχέση ενέργειας-κυματανύσματος για
τα ελεύθερα ηλεκτρόνια που είναι απλή:
p 2 h 2k 2
E= = (4.15)
2m 2m
42
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
2 4
N = g( k )Vk = ⋅ πk 3 (4.16)
( 2π ) 3 3
h 2k 2
E= (4.17)
2m
άρα το Ν μπορεί να γραφεί επίσης:
2 4 2mE 32
N= ⋅ π( ) (4.18)
3 3 2
( 2π ) h
dN m 2mE 1
g( E ) = = 2 2 = σταϑ ⋅ E 2 (4.19)
dE h π h 2
43
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Ο ρόλος του ασθενούς δυναμικού είναι πολύ έντονος κοντά στα όρια της ΖΒ. Οι
καμπύλες διασποράς στην περιοχή αυτή αποκλίνουν από αυτές των ελευθέρων
ηλεκτρονίων και εμφανίζουν μία ασυνέχεια ακριβώς στο όριο ζώνης. Στο
4.4φαίνεται ποιοτικά η τροποποίηση της μορφής των καμπυλών E(k) σε σχέση με
αυτές των ελευθέρων ηλεκτρονίων
44
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Η υπολογιστική φυσική στερεάς κατάστασης έχει στην διάθεσή της πολλές μεθόδους
υπολογισμού της ηλεκτρονικής δομής όλων των τύπων στερεών. Ανάλογα με το ή τα
άτομα και τον χαρακτήρα των τροχιακών σθένους τους (s,p κλπ) που σχηματίζουν το
στερεό, η μία ή η άλλη τεχνική μπορεί να δίνει καλύτερα αποτελέσματα. Πολλά από
τα αποτελέσματα αυτά μπορούν να συγκριθούν με άμεσα μετρήσιμες ποσότητες. Το
συμπέρασμα είναι ότι για κάθε στερεό που μας ενδιαφέρει μπορούμε να βρούμε στην
βιβλιογραφία αξιόπιστα λεπτομερή δεδομένα υπολογισμών σχετικά με τις σχέσεις
διασποράς σε τρείς διαστάσεις και την πυκνότητα καταστάσεων. Στο σχήμα 6.1
φαίνεται ένα παράδειγμα για τις σχέσεις διασποράς δύο σημαντικών ημιαγωγών του
πυριτίου, Si, και του αρσενικούχου γαλλίου, GaAs. Στο σχήμα 6.2 ορίζονται τα
ονόματα διευθύνσεων στο ΑΠ και σημείων αναφοράς στην 1η ΖΒ που
χρησιμοποιούνται στο διάγραμμα του σχήματος 6.1.
45
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΣΤΕΡΕΑ
Αν το στερεό που μας ενδιαφέρει εμφανίζει χάσμα αλλά η ενέργεια Fermi βρίσκεται
στο εσωτερικό επιτρεπτής ζώνης, έχουμε επίσης μέταλλο. Αν τελικά η EF βρίσκεται
στην υψηλότερη ενέργεια μίας ζώνης, στο όριο του ενεργιακού χάσματος, τότε
έχουμε να κάνουμε με ένα μονωτή ή ημιαγωγό. Η διαφορά μεταξύ των δύο είναι
ποσοτική και έχει να κάνει με το μέγεθος του ενεργειακού χάσματος Eg. Ενας
χονδρικός, ασαφής, διαχωρισμός είναι: ημιαγωγός άν Eg < 2.5 eV και μονωτής άν
Eg > 2.5 eV. Πληρέστερη κατανόηση του διαχωρισμού μεταξύ μονωτή και
ημιαγωγού θα γίνει δυνατή στα επόμενα κεφάλαια. Πρέπει να αναφέρουμε αμέσως
ότι όλοι οι ημιαγωγοί στην θεμελιώδη κατάσταση του συστήματος των ηλεκτρονίων
τους είναι μονωτές. Θεωρητικά αυτό συμβαίνει στο απόλυτο μηδέν, πρακτικά σε
χαμηλές θερμοκρασίες. Αντίθετα τα μέταλλα παραμένουν αγωγοί στο απόλυτο μηδέν.
Είναι μάλιστα τόσο καλύτεροι αγωγοί όσο μειώνεται η θερμοκρασία επειδή
μειώνονται οι σκεδάσεις ηλεκτρονίων από τις θερμικές διαταραχές του πλέγματος, τα
φωνόνια.
5
Επειδή το μηδέν της ενέργειας μπορεί να οριστεί αυθαίρετα όπου θέλουμε, είναι προτιμότερο να
μιλούμε για φορά αύξησης ενέργειας αντί για θετική ενέργεια.
46
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
Οπως, γίνεται συχνά στην φυσική, είναι δυνατό, με την εισαγωγή των κατάλληλων
φαινομενολογικών παραμέτρων, να κρατήσουμε έστω και τροποποιημένες, μερικές
βασικές σχέσεις όπως ο νόμος του Νεύτωνα. Οι νόμοι αυτοί είναι πολύ βαθειά
ριζωμένοι στην εμπειρία μας και δέν είναι εύκολο να τους ξεχάσουμε όταν
σκεφτόμαστε μία κίνηση. Ενα παράδειγμα αντίστοιχης νοητικής διεργασίας είναι η
μετατροπή ενός στρεφόμενου συστήματος αναφοράς σε ψευδοαδρανειακό με την
βοήθεια της φυγόκεντρης δύναμης και της δύναμης Coriolis.
ψ ( x, t ) = ei( kx − ωt ) (5.1)
1
Οι διαστάσεις των διατάξεων της σύγχρονης μικροηλεκτρονικής είναι εντυπωσιακά μικρές,
μικρότερες από 1 μm. Είναι όμως σίγουρα μακρόκοσμος άν σκεφτούμε ότι ένα κυβικό μm περιέχει
περίπου 1010 άτομα
47
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
kx − ωt = 0 (5.2)
ω
vϕ = (5.3)
k
Δίνουμε εδώ χωρίς απόδειξη ότι η ομαδική ταχύτητα για κυματοπακέτο που
σχηματίζεται από αρμονικές συνιστώσες με γωνιακή συχνότητα γύρω από ω είναι:
dω 1 dE
vg = = (5.4)
dk h dk
Για να ξέρουμε λοιπόν την ομαδική ταχύτητα πρέπει να είναι γνωστή, για το μέσο
που μας ενδιαφέρει, η σχέση συχνότητας (ενέργειας στην κβαντική μηχανική) και
κυματανύσματος 2 .
dv g
Fεξ = m * (5.5)
dt
Οπου Fεξ η "εξωτερική" δύναμη που ασκείται στο ηλεκτρόνιο και m* η ενεργός μάζα
του. Ο όρος εξωτερική δεν σημαίνει ότι οφείλεται πχ σε φορτία που βρίσκονται έξω
από τον κρύσταλλο που μας ενδιαφέρει. Σημαίνει ότι η Fεξ δέν περιλαμβάνει το
δυναμικό του κρυστάλλου, τις δυνάμεις που δέχεται το ηλεκτρόνιο από τα ιόντα και
τα άλλα ηλεκτρόνια στο στερεό, αλλά είναι η δυναμη που εξασκείται πάνω στο
ηλεκτρόνιο από ένα μακροσκοπικό ηλεκτρικό ή μαγνητικό 3 πεδίο, ένα πεδίο που
μεταβάλλεται πολύ αργά σε σχέση με τις ενδοατομικές αποστάσεις.
2
Η σχέση αυτή λέγεται σχέση διασποράς γιατί το κυματοπακέτο, ταυτόχρονα με την διάδοσή του,
εμφανίζει και ένα φαινόμενο διασποράς, "απλώματος" στον χώρο και τον χρόνο που είναι μάλιστα
τόσο πιό έντονο όσο μεγαλύτερη είναι εξάρτηση της ομαδικής ταχύτητας από την ενέργεια
3
Η κίνηση των ηλεκτρονίων ενός στερεού κάτω από την επίδραση ενός εξωτερικού μαγνητικού
πεδίου είναι ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα της φυσικής στερεάς κατάστασης και υπάρχουν διάφορα
"περίεργα" σχετικά φαινόμενα παρατηρήσιμα πειραματικά. Εμάς θα μας απασχολήσει πολύ λίγο
στην συνέχεια. Θα ενδιαφερθούμε κυρίως για την κίνηση των ηλεκτρονίων κάτω από την επίδραση
ηλεκτρικού πεδίου. Η ημικλασσική δυναμική που σκιαγραφούμε εδώ ισχύει όμως και για
μαγνητικές (Lorentz) δυνάμεις.
48
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
Σχήμα 5.1 Φασική, vφ, και ομαδική, vg , ταχύτητα διάδοσης κυματοπακέτου. Η κλίση
της ευθείας του διαγράμματος δίνει σχηματικά την φασική ταχύτητα, την ταχύτητα
δηλαδή με την οποία μετατοπίζονται στον χώρο οι ισοφασικές επιφάνειες του κύματος.
Οταν η vφ δέν είναι η ίδια για όλες τις συχνότητες, τότε η ταχύτητα της περιβάλλουσας
του κυματοπακέτου, η ομαδική ταχύτητα, είναι διαφορετική από την φασική. Στο
παράδειγμα του σχήματος, η περιβάλλουσα του κυματοπακέτου διαδίδεται αργότερα
από τις ισοφασικές επιφάνειες : vg < vφ.
∂v g
Fεξ = M (5.6)
∂t
Ας συνεχίσουμε πρός το παρόν την μονοδιάστατη θεώρηση της ενεργού μάζας που
έχουμε ξεκινήσει. Οπως θα δούμε στο τέλος αυτού του κεφαλαίου και στα επόμενα
θα μπορέσουμε να μελετήσουμε πολλά ενδιαφέροντα φαινόμενα στους, αναγκαστικά
49
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
τρισδιάστατους, ημιαγωγούς με χρήση βαθμωτών ενεργών μαζών έστω και άν
χρειαστούμε παραπάνω από μία, ανάλογα με την διεύθυνση στον κρύσταλλο.
dE = Fvdt
dE (5.7)
= Fv
dt
Εχουμε όμως για την χρονική παράγωγο της ομαδικής ταχύτητας την σχέση:
dv 1 d ⎛ dE ⎞ 1 d ⎛ dE ⎞
= ⎜ ⎟= ⎜ ⎟ (5.8)
dt h dt ⎝ dk ⎠ h dk ⎝ dt ⎠
dv 1 dv 1 d2E
= F = F (5.9)
dt h dk h 2 dk 2
Συγκρίνοντας την (5.9) με την (5.5) βλέπουμε ότι τον ρόλο της ενεργού μάζας στην
(5.9) παίζει η ποσότητα:
h2
m = 2*
(5.10)
d E
dk 2
Η ενεργός μάζα μπορεί να είναι ίση ή πολύ κοντινή με την μάζα ηρεμίας του
ηλεκτρονίου. Πράγματι άν η σχέση διασποράς είναι αυτή του ελεύθερου
ηλεκτρόνιου:
h2k 2
E( k ) = (5.11)
2m
50
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
Μπορούμε εύκολα να βεβαιωθούμε ότι για ελεύθερα ηλεκτρόνια m* = m. Οταν όμως
η σχέση διασποράς διαφοροποιηθεί από την (5.11) τότε η ενεργός μάζα μπορεί να
απειριστεί όπως συμβαίνει στο σημείο καμπής της σχέσης διασποράς στο σχήμα 4.4
ή να γίνει αρνητική όπως συμβαίνει κοντά στο όριο της ζώνης Brillouin.
Αρνητική ενεργός μάζα σημαίνει ότι μία δύναμη που εξασκείται στο ηλεκτρόνιο
προκαλεί επιτάχυνση σε αντίθετη φορά απ' αυτήν που θα προκαλούσε στον ελεύθερο
χώρο. Η επιτάχυνση δηλαδή που προκαλεί ένα ηλεκτρικό πεδίο σε ηλεκτρόνιο με
αρνητική ενεργό μάζα, έχει την φορά που θα είχε στον ελεύθερο χώρο για ένα θετικά
φορτισμένο σωματίδιο.
Η κίνηση της οπής στο χώρο των θέσεων και τον χώρο των ορμών κάτω από την
επίδραση ηλεκτρικού πεδίου είναι συμβατή με την κίνηση ενός "σωματίδιου" με
θετικό φορτίο και θετική ενεργό μάζα. Ας εξετάσουμε την σχέση που υπάρχει
ανάμεσα στις ποσότητες που χαρακτηρίζουν την οπή και εκείνες του ηλεκτρονίου
που λείπει από την ζώνη σθένους. Θυμίζουμε ότι η συμπεριφορά ηλεκτρονίου στο
πάνω όριο ζώνης είναι εντελώς διαφορετική από το κάτω όριο, όπου είναι "σχεδόν
ελεύθερο".
Το κυματάνυσμα της οπής είναι αντίθετο απ'αυτό του ηλεκτρονίου που λείπει.
Το άθροισμα των κυματανυσμάτων όλων των ηλεκτρονίων μιάς πλήρους ζώνης είναι
μηδέν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η συνολική ορμή της ζώνης είναι μηδέν με
βάση στη σχέση: p = hk της κβαντικής μηχανικής. Το γεγονός αυτό φαίνεται πολύ
λογικό άν σκεφτούμε ότι για κάθε κατάσταση με κυματάνυσμα k πρέπει να υπάρχει
στην ζώνη και η κατάσταση με -k. Ακόμα και σε ανισότροπους κρυστάλλους, δέν
υπάρχει κανένας λόγος να έχουμε διαφοροποίηση των δύο φορών μιας
συγκεκριμένης διεύθυνσης. Αν λοιπόν έχουμε μία ζώνη από την οποία λείπει
ηλεκτρόνιο με κυματάνυσμα k, η συνολική ορμή της ζώνης είναι -k. Είναι δηλαδή
ισοδύναμο το να πούμε ότι έχουμε μία οπή στην (πλήρη) ζώνη με κυματάνυσμα -k.
51
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
Η ενέργεια για τις οπές γίνεται μεγαλύτερη όταν η ενέργεια του ηλεκτρονίου
που λείπει γίνεται μικρότερη.
Η οπή είναι μία κατάσταση της ζώνης σθένους που μπορεί να είναι κατειλημμένη
από ηλεκτρόνιο αλλά δέν είναι. Το σύστημα των ηλεκτρονίων της ζώνης σθένους
έχει τόσο μικρότερη ενέργεια όσο χαμηλότερες είναι οι ενέργειες των κατειλλημένων
καταστάσεων άρα όσο υψηλότερα, στο ενεργειακό διάγραμμα για ηλεκτρόνια, είναι
οι άδειες καταστάσεις, δηλαδή οι οπές.
Με την αλλαγή της φοράς στην ενέργεια τα μέγιστα της καμπύλης διασποράς
γίνονται ελάχιστα έστω και άν αλλάξει φορά και το κυματάνυσμα. Η δεύτερη
παράγωγος, από την οποία εξαρτάται η ενεργός μάζα είναι τότε αντίθετη από την
τιμή που έχει για ηλεκτρόνια. Οι οπές βρίσκονται πάντα κοντά στο πάνω όριο της
ζώνης σθένους. Οπως αναφέραμε στην παράγραφο για την ενεργό μάζα τα
ηλεκτρόνια στην περιοχή αυτή της ζώνης έχουν αρνητική ενεργό μάζα άρα οι οπές
έχουν θετική.
Εστω ηλεκτρόνιο, στο πάνω μέρος της ζώνης σθένους, με αρνητική ενεργό μάζα και
ταχύτητα v. Η αντίστοιχη οπή έχει όπως αναφέραμε προηγούμενα την ίδια ταχύτητα
v. Κάτω από την επίδραση του πεδίου η ταχύτητα αυτή μεταβάλλεται με τον ίδιο
τρόπο για την οπή όπως και για το ηλεκτρόνιο που λείπει. Για να συμβεί αυτό για ένα
σωματίδιο με θετική ενεργό μάζα, όπως η οπή, θα πρέπει να έχει και αντίθετο φορτίο
απ'αυτό του ηλεκτρονίου οπότε ο ψευδονόμος του Νεύτωνα της ημικλασσικής
δυναμικής, θα δίνει την ίδια επιτάχυνση είτε για σωματίδιο με αρνητικό φορτίο και
αρνητική ενεργό μάζα όπως είναι ένα ηλεκτρόνιο στο πάνω μέρος της ζώνης σθένους,
είτε για σωματίδιο με θετικό φορτίο και θετική ενεργό μάζα όπως είναι μία οπή.
Πρέπει να θυμόμαστε πάντα ότι άλλο είναι ένα ηλεκτρόνιο που λείπει από την,
σχεδόν γεμάτη, ζώνη σθένους και άλλο ένα ηλεκτρόνιο στην, σχεδόν άδεια, ζώνη
4
Το "πάνω και κάτω" είναι πάντα σχετικά με την ενέργεια για ηλεκτρόνια. Στην φυσική στερεάς
κατάστασης και την φυσική των ημιαγωγών τα ενεργειακά διαγράμματα είναι πάντα ανάποδα από
την συμβατική φορά για δυναμικό και δυναμική ενέργεια θετικού υποθέματος.
52
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΚΛΑΣΣΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΟΠΩΝ ΣΤΟΥΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΟΥΣ
αγωγιμότητας. Για τους φορείς λοιπόν θα έχουμε αρνητικό φορτίο για τα ηλεκτρόνια
και θετικό για τις οπές. Η ενεργός μάζα, όμως, και των δύο είναι η ίδια: είναι θετική .
5.3 Προβλήματα
5.7 Σε δύο πρίσματα Α και Β, ο δείκτης διάθλασης μεταβάλλεται γραμμικά με
το μήκος κύματος από 1.50 στα 600 nm σε 1.55 στα 400 nm για το Α και
από 1.50 στα 600 nm σε 1.45 στα 400 nm για το Β. Ποιό απ' αυτά τα
πρίσματα είναι πραγματικό και πόση είναι η ομαδική ταχύτητα των
φωτονίων μέσα του.
53
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
6. ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
Ενδογενείς και με προσμίξεις. Περιγραφή και προσεγγίσεις μιάς
ηλεκτρονικής δομής με τεράστιες τεχνολογικές εφαρμογές.
Σχήμα6.1 Η δομή ζωνών των κυριότερων ημιαγωγών: Si, Ge, GaAs. Οι οριζόντιοι
ημι-άξονες δίνουν το κυματάνυσμα σε διαφορετικές διευθύνσεις που ορίζονται στο
σχήμα 6.2 .
Δύο από τα στοιχεία της στήλης IV του περιοδικού πίνακα, το πυρίτιο και το
γερμάνιο σχηματίζουν ημιαγωγικούς κρυστάλλους. Το Si και το Ge είναι οι μόνοι
ημιαγωγοί ενός στοιχείου. Αντίθετα υπάρχουν πάρα πολλά σύνθετα ημιαγωγικά
υλικά τα οποία σχηματίζονται από δύο ή περισσότερα στοιχεία. Το πυρίτιο έχει
χρησιμοποιηθεί και εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στις εφαρμογές περισσότερο από
οποιονδήποτε ημιαγωγό, στοιχειακό ή σύνθετο, με μεγάλη διαφορά από τους
υπόλοιπους. Το στοιχείο αυτό, από τα πιό άφθονα στον πλανήτη μας, έχει πραγματικά
μοναδικές ιδιότητες. Οι κρύσταλλοι Si είναι τα καθαρότερα και τελειότερα, με τις
λιγότερες δομικές ατέλειες, κρυσταλλικά στερεά που μπορεί να κατασκευάσει ο
άνθρωπος 1 . Το μέγεθος του ενεργειακού χάσματος του Si , Eg = 1.1 eV, είναι
ικανοποιητικό για διατάξεις που λειτουργούν στην θερμοκρασία περιβάλλοντος 2 Το
1
Πολύ καθαρότερα και τελειότερα απο τους όλους τους κρυστάλλους που βρίσκουμε στην φύση.
2
Δέν μπορεί να πεί κανείς το ίδιο για το γερμάνιο που έχει μικρότερο χάσμα: 0.7 eV. Τα
χαρακτηριστικά διατάξεων γερμανίου σε θερμοκρασία περιβάλλοντος και λίγο υψηλότερη δέν είναι
ικανοποιητικά και αυτό οφείλεται στο μικρό του ενεργειακό χάσμα Στην ανίχνευση υπέρυθρης
ακτινοβολίας χρησιμοποιείται γερμάνιο και σύνθετοι ημιαγωγοί με σημαντικά μικρότερο χάσμα απ'
54
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
πυρίτιο απορροφά το μεγαλύτερο μέρος του ηλιακού φάσματος. Παρά το γεγονός ότι
το ιδανικό χάσμα για φωτοβολταϊκές εφαρμογές είναι κοντά στο 1.4 eV το Si
χρησιμοποιείται σε όλα τα φωτοβολταϊκά στοιχεία με εξαίρεση τις διαστημικές
εφαρμογές όπου η υψηλότερη απόδοση και το μικρότερο βάρος των κυψελίδων
αρσενικούχου γαλλίου 3 έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία από το κόστος.
Εκτός από τις ηλεκτρονικές ιδιότητες του που είναι πολύ ικανοποιητικές, υπάρχουν
και άλλες ευτυχείς συμπτώσεις ιδιοτήτων του Si σχετικά με την διαδικασία
κατασκευής διατάξεων μικροηλεκτρονικής. Το οξείδιο του πυριτίου, SiO2 , είναι
ένας εξαιρετικός μονωτής που αναπτύσσεται στην επιφάνειά του Si σε στρώματα
ελεγχόμενου πάχους, με οξείδωση σε υψηλή θερμοκρασία. Είναι εύκολο με χημική
αντίδραση με οξέα, επιλεκτική μεταξύ του Si και του SiO2, να δημιουργούνται δομές
κλίμακας μικρόμερου (μm) και ακόμα μικρότερες. Το SiO2 είναι ένα πολύ ανθεκτικό
και αδρανές υλικό.
αυτό του Ge. Οι διατάξεις όμως που κατασκευάζονται με τα υλικά αυτά πρέπει να ψυχθούν σε
αρκετά χαμηλές θερμοκρασίες για να λειτουργήσουν ικανοποιητικά.
3
Το ιδανικό χάσμα του GaAs, 1.4 eV, και η μεγάλη ευκινησία των φορέων στο υλικό αυτό το φέρνουν
στην πρώτη θέση των επιλογών για φωτοβολταϊκές κυψελίδες άν δέν πάρει κανείς υπ' όψη του το
μεγάλο κόστος κατασκευής διατάξεων GaAs.
55
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
Τα ηλεκτρόνια στην ΖΑ βρίσκονται σε ενέργειες πολύ κοντινές στο κάτω όριο της
ζώνης. Για το πυρίτιο, οι επιφάνειες ίσης ενέργειας στον τρισδιάστατο χώρο των
κυματανυσμάτων είναι έξι ισοδύναμα ελλειψοειδή από περιστροφή των οποίων τα
κέντρα και οι άξονες βρίσκονται στις διευθύνσεις ΓΧ του σχήματος 6.2
Χρειαζόμαστε δύο ενεργές μάζες : μία κατά μήκος του άξονα συμμετρίας των
ελλειψοειδών, που συμβολίζεται με ml και δύο, ίσες μεταξύ τους, σε δύο
διευθύνσεις, ορθογώνιες μεταξύ τους, εγκάρσιες στον άξονα συμμετρίας. Η ενεργός
μάζα στις εγκάρσιες διευθύνσεις συμβολίζεται με mt Για το GaAs τα πράγματα είναι
πιό απλά, οι επιφάνειες ίσης ενέργειας στον χώρο των κυματανυσμάτων είναι
σφαίρες με κέντρο το κέντρο της ΖΒ. Μία μόνο βαθμωτή ενεργός μάζα για
ηλεκτρόνια είναι αρκετή. διέγερση ή αποδιέγερση, με αξιόλογη αλλαγή στο k, χωρίς
να παραβιάζεται η διατήρηση της ορμής. Τέτοιες μεταβάσεις είναι δυνατές μόνο με
συμμετοχή, απορρόφηση ή εκπομπή, φωνονίου. Σημαντικότερη για τις εφαρμογές
είναι η αποδιέγερση ή επανασύνδεση που γίνεται πάντα με ηλεκτρόνια και οπές που
βρίσκονται σε ενέργειες κοντά στα όρια της αντίστοιχης ζώνης. Η πιθανότητα μία
επανασύνδεση να γίνει με εκπομπή φωτονίου 5 με ενέργεια ίση με το εύρος του
χάσματος του ημιαγωγού, είναι πολύ μεγαλύτερη για άμεσο χάσμα.
4
Αυτό δέν είναι κανόνας. Yπάρχουν σύνθετοι ημιαγωγοί IV-VI όπως ο θειούχος μόλυβδος: PbS.
5
Η εκπομπή φωτονίου στην επανασύνδεση είναι απαραίτητη σε εφαρμογές όπως οι δίοδοι
ηλεκτροφωταύγειας (Light Emmiting Diodes, LEDs) και οι δίοδοι laser.
56
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
περίπτωση αυτή χρησιμοποιούμε τον όρο έμμεσο χάσμα. Αυτό δέν συμβαίνει στο
GaAs το οποίο έχει άμεσο χάσμα. Η ύπαρξη άμεσου χάσματος είναι σημαντική στις
οπτοηλεκτρονικές εφαρμογές. Σε ημιαγωγούς με άμεσο χάσμα είναι δυνατή η
διέγερση ηλεκτρονίων από την ΖΣ στην ΖΑ, η δημιουργία ζεύγους φορέων δηλαδή
με φωτόνια που έχουν ενέργεια ίση ή μεγαλύτερη απο Eg . Αυτό δέν είναι δυνατό να
γίνει σε ημιαγωγούς εμμέσου χάσματος γιατί η ορμή του φωτονίου είναι πάρα πολύ
μικρότερη απ' αυτή του ηλεκτρονίου και δέν είναι δυνατό να γίνει μία
57
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
1
m *c = ( m *l m *t m *t ) 3
(6.12)
[
m *v = m *lh
3/ 2
+ m *hh ]
3/ 2 2 /3
(6.13)
Σχήμα 6.4 Ημιαγωγός τύπου n. Οταν οι
δότες ιονίζονται χάνουν ένα ηλεκτρόνιο το Οπου m*lh και m*hh είναι η ενεργός μάζα
οποίο διεγείρεται σε κάποια κατάσταση της των ελαφρών και των βαρέων οπών
ΖΑ. Οι μή ιονισμένοι δότες είναι αντίστοιχα.
ουδέτεροι. Οι ιονισμένοι είναι θετικά
φορτισμένοι. Οι στάθμες προσμίξεων Η ακριβής μορφή της πυκνότητας
σχεδιάζονται στα ενεργειακά διαγράμματα καταστάσεων μπορεί να υπολογιστεί
με παύλες , όλες σε ενέργεια Ed , και όχι με αριθμητικά και να καθοριστεί
συνεχόμενη γραμμή , για να υπενθυμίζεται πειραματικά. Οι διακεκομένες γραμμές
ο εντοπισμένος χαρακτήρας των στο σχήμα 6.3 δίνουν σχηματικά την
κυματοσυναρτήσεων των καταστάσεων μορφή που μπορεί να έχει η πραγματική
αυτών. Ηλεκτρόνια δέν μπορούν να πυκνότητα καταστάσεων.
κινηθούν από ένα άτομο πρόσμιξης σε
άλλο χωρίς να διεγερθούν στην ΖΑ 6.2 Καταστάσεις μέσα στο
χάσμα
Η πλήρης απουσία καταστάσεσων από το χάσμα ενός ημιαγωγού αντιστοιχεί σε
τέλειο κρύσταλλο. Στην πραγματικότητα, οι οποιεσδήποτε ατέλειες, δομικές και
χημικές: τα ξένα άτομα δηλαδή είναι πιθανό να εισάγουν ηλεκτρονικές καταστάσεις
με ενέργειες μέσα στο χάσμα του τέλειου κρυστάλλου. Συχνά οι καταστάσεις αυτές
είναι ανεπιθύμητες για λόγους που θά γίνουν κατανοητοί με την μελέτη των
μηχανισμών παγίδευσης και επανασύνδεσης φορέων στους ημιαγωγούς. Τότε γίνεται
προσπάθεια να ελαττωθεί η συγκέντρωσή τους στο ελάχιστο δυνατό.
6
Υπενθυμίζουμε ότι η ενέργεια για τις οπές είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μακρύτερα από την ενέργεια
Ev βρισκόμαστε στην ΖΣ. Η διαφορά Ev - E αντιστοιχεί στην κινητική ενέργεια των "ελευθέρων"
οπών .
58
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
Ας εξετάσουμε, ποιοτικά και λίγο απλοϊκά, τί συμβαίνει άν ένα άτομο από την στήλη
VI του περιοδικού πίνακα, π.χ ένα άτομο Φωσφόρου, P, υποκαθιστά ένα άτομο Si σε
κρύσταλλο πυριτίου. Ο P δημιουργεί με τα γειτονικά άτομα Si τέσσερεις δεσμούς.
Επειδή όμως είναι πεντασθενής, απομένει ένα ηλεκτρόνιο σθένους αδέσμευτο. Με
πολύ μικρή προσφορά ενέργειας το ηλεκτρόνιο αυτό "ιονίζεται" : εγκαταλείπει
δηλαδή το άτομο φωσφόρου και διεγείρεται σε μία από τις απεντοπισμένες
59
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΗΜΙΑΓΩΓΟΙ
καταστάσεις της ΖΑ αφήνοντας πίσω ένα θετικό "ιόν" 7 . Πρόκειται για έναν περίεργο
ιονισμό, γεγονός που υπογραμίζεται με τα εισαγωγικά.
Το άτομο φωσφόρου είναι λοιπόν δότης (ηλεκτρονίου) στο πυρίτιο. Εφ' όσον η
προσφορά αυτής της μικρής ενέργειας σ' ένα ηλεκτρόνιο του P, το διεγείρει στην ΖΑ
του Si, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η προσθήκη προσμίξεων εισάγει νέες
ηλεκτρονικές καταστάσεις μέσα στο ενεργειακό χάσμα του ημιαγωγού σε ενέργεια Ed
, πολύ κοντά στο κάτω όριο Ec της ΖΑ. Η διαφορά Ec - Ed είναι η ενέργεια ιονισμού
του δότη, η ελάχιστη ενέργεια που πρέπει να προσφέρουμε στο ηλεκτρόνιο αυτό για
να διεγερθεί στην ΖΑ του ημιαγωγού.
Αν αντίθετα έχουμε στην θέση ατόμου Si ένα τρισθενές άτομο, βορίου (B) π.χ., τότε ο
ακόρεστος δεσμός ενός από τα γειτονικά πρός το B άτομα Si μπορεί να συμπληρωθεί
με το να "δανειστεί" το Β ένα από τα ηλεκτρόνια σθένους. Μπορούμε τότε να μιλάμε
για διέγερση οπής, η οποία αφήνει πίσω ένα αρνητικά φορτισμένο "ιόν" Β. Πάλι η
ενέργεια που χρειάζεται είναι μικρή. Το άτομο Β είναι ένας αποδέκτης
(ηλεκτρονίου). Οι καταστάσεις που εισάγει στο χάσμα η προσθήκη αποδεκτών,
βρίσκονται σε ενέργεια Ea πολύ κοντά στο πάνω όριο Ev της ΖΣ. Η διαφορά Ea - Ev
είναι η ελάχιστη ενέργεια που πρέπει να προσφέρουμε σ' ένα ηλεκτρόνιο της ΖΣ του
ημιαγωγού για να εντοπιστεί στο άτομο αποδέκτη φορτίζοντάς τον αρνητικά, είναι η
ενέργεια ιονισμού.
Πρέπει να ομολογήσουμε ότι ο ιονισμός αυτός είναι ακόμα πιό ανορθόδοξος από τον
ιονισμό δότη. Το ηλεκτρόνιο αφήνει τώρα εκτεταμένες καταστάσεις της ΖΣ για να
εντοπιστεί σε ένα άτομο, σε ένα δεσμό στο πλέγμα. Τα πράγματα παίρνουν μια πιό
συμβαστική όψη άν αναποδογυρίσουμε το ενεργειακό διάγραμμα και σκεφτούμε με
οπές. Ας θεωρήσουμε ότι ο μή ιονισμένος αποδέκτης έχει μία εντοπισμένη οπή 8 . Με
προσφορά κάποιας μικρής ενέργειας η οπή αυτή διεγείρεται στις εκτεταμένες
καταστάσεις της ΖΣ και αποκτά ελευθερία και ευκινησία. Ο ιονισμός του αποδέκτη
είναι λοιπόν η απελευθέρωση μιάς οπής που είναι λογικό, σαν θετικό σωμάτιο που
είναι, να αφήνει πίσω ένα αρνητικό ιόν.
7
Το γεγονός ότι ο ιονισμός αυτός συμβαίνει στο εσωτερικό ενός κρυστάλλου, πράγμα που
υπενθυμίζεται με τα εισαγωγικά, σημαίνει ότι οι ενέργειες ιονισμού θα είναι πολύ μικρότερες από
την τάξη μεγέθους ενεργειών ιονισμού στο κενό ή σε αέρια φάση.
8
Δεν έχουμε ορίσει τίποτα τέτοιο ούτε θα χρειαστεί : Με δεδομένο τον εντοπισμό της η οπή αυτή δέν
χρειάζεται δυναμικές ιδιότητες. Το ότι είναι μία κατάσταση που μπορεί να δεχθεί ηλεκτρόνιο αλλά
δέν είναι κατειλημμένη θα μας αρκέσει.
60
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
Ατομικές συγκεντρώσεις προσμίξεων της τάξεως του 10-6 , δηλαδή ένα άτομο δότη ή
αποδέκτη για ένα εκατομύριο άτομα Si, είναι αρκετές για να αλλάξουν σημαντικά τις
ηλεκτρικές ιδιότητες του ημιαγωγού. Η μέση απόσταση μεταξύ ατόμων πρόσμιξης
είναι τότε της τάξης των 100 σταθερών πλέγματος. Ακόμα και σε μεγαλύτερες
συγκεντρώσεις, η απόσταση μεταξύ ατόμων πρόσμιξης στο πλέγμα είναι τόσο μεγάλη
ώστε να μήν υπάρχει δυνατότητα ανταλλαγής ηλεκτρονίων μεταξύ τους χωρίς
προηγούμενη διέγερση σε ζώνη. Η σχετική αυτή απομόνωση των ατόμων πρόσμιξης
μεταξύ τους, έχει σαν συνέπεια τον καλό καθορισμό της ενέργειας Ed ή της Ea . Η
προσθήκη Nd δοτών ή Na αποδεκτών εισάγει μία ενεργειακή κατάστηση Ed με
εκφυλισμό Nd ή μία ενεργειακή κατάσταση Ea με εκφυλισμό Na μέσα στο χάσμα. Αν
θέλουμε οπωσδήποτε να χρησιμοποιήσουμε την συνάρτηση πυκνότητας
καταστάσεων g(E), που εχει τιμή μηδέν μέσα στο χάσμα του ενδογενούς ημιαγωγού,
μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι καταστάσεις των προσμίξεων περιγράφονται με
συναρτήσεις Nd δ(E-Ed) ή Na δ(E-Ea).
61
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
1
f ( E) = E− E (7.1)
f
e kT +1
Οπου k είναι η σταθερά του Boltzmann και Ef η στάθμη Fermi.
Η στάθμη Fermi και η ενέργεια Fermi δεν είναι το ίδιο πράγμα. Υπενθυμίζουμε ότι η
ενέργεια Fermi, EF , ορίστηκε με τον ακόλουθο τρόπο: Η EF είναι η ενέργεια της
ανώτερης κατειλημμένης στάθμης σ' ένα σύστημα με ηλεκτρονικές καταστάσεις
πλήρως κατειλημμένες μέχρι την ενέργεια Fermi.
Η συνάρτηση f(E) μας δίνει την πιθανότητα να είναι κατειλημμένη από ηλεκτρόνιο
μία ηλεκτρονική κατάσταση σε ενέργεια Ε. Στο όριο χαμηλής θερμοκρασίας η
1,0
0,8 500K
300K
100K
0,6
f(E)
0,4
0,2
0,0
συνάρτηση Fermi-Dirac έχει τιμή 1 για E < Ef και 0 για E > Ef .Στο όριο αυτό η
στάθμη Fermi ταυτίζεται με την ενέργεια Fermi. Οπως φαίνεται στο σχήμα 7.1 στην
θερμοκρασία περιβάλλοντος η μετάβαση από κατειλημμένες σε άδειες καταστάσεις
είναι αρκετά απότομη. Ο παρονομαστής kT είναι μικρός σε σχέση με το χάσμα των
ημιαγωγών.
62
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
∞
n= ∫ g c ( E )f( E )dE
Ec
(7.2)
Ev
p= ∫ g v (1 − f ( E ))dE
−∞
Τα όρια ολοκλήρωσης είναι για την ακρίβεια τα όρια της αντίστοιχης ζώνης επειδή
όμως η συνάρτηση f(E) πέφτει εκθετικά όσο προχωρούμε μέσα στην ζώνη, έχουμε
αξιόλογες συγκεντρώσεις ηλεκτρονίων μόνο κοντά στο κάτω όριο Ec της ΖΑ και
οπών κοντά στο πάνω όριο, Ev , της ΖΣ. Ετσι μπορούμε, αφ' ενός να
αντικαταστήσουμε το πάνω όριο της ΖΑ και το κάτω της ΖΣ με το ∞ και - ∞
αντίστοιχα και αφ' ετέρου, να χρησιμοποιήσουμε τους προσεγγιστικούς τύπους για
την πυκνότητα καταστάσεων στην κάθε ζώνη με αντικατάσταση μόνο της μάζας από
την ενεργό μάζα, στους τύπους της πυκνότητας καταστάσεων ελευθέρων
ηλεκτρονίων. Οπως αναφέραμε προηγούμενα οι συνάρτηση αυτή προσεγγίζει
ικανοποιητικά την πραγματική πυκνότητα καταστάσεων μόνο κοντά στα όρια ζώνης.
63
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
1,0
0,8
Fermi-Dirac
0,6 Boltzmann
f(E)
0,4
0,2
0,0
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20
E-Ef (eV)
1
0,1 Fermi-Dirac
Boltzmann
f(E)
0,01
0,001
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20
E-Ef (eV)
Οταν η ενέργεια που μας ενδιαφέρει απέχει από την στάθμη Fermi περισσότερο από
μερικά kT τότε ο εκθέτης στον πρώτο όρο του παρονομαστή της (7.1) είναι αρκετά
μεγαλύτετρος από την μονάδα. Είναι τότε προφανές ότι μπορούμε να αγνοήσουμε την
μονάδα στον παρονομαστή και η f(E) γράφεται:
E− Ef
1 −
f ( E) = E− E ≈ e kT ≡ fB, n ( E ) (7.3)
f
e kT + 1
οπου fB,n είναι η λεγόμενη προσέγγιση Bolztmann στην κατανομή των ηλεκτρονίων.
Λέγεται προσέγγιση Boltzmann γιατί δίνεται από τον ίδιο τύπο με την ενεργειακή
κατανομή Maxwell-Boltzmann, κλασσικών σωματιδίων.
64
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
ότι ο εκθετικός όρος του παρονομαστή είναι πολύ μικρότερος από την μονάδα γιατί ο
εκθέτης του είναι αρνητικός και αρκετά μεγαλύτερος από την μονάδα. Μπορούμε
τότε να κάνουμε την ακόλουθη προσέγγιση:
E− Ef
Ef − E
1 e kT −
1 − E− E = E− E ≈ e kT ≡ fB, p ( E ) (7.4)
f f
e kT +1 e kT +1
Αυτή είναι η προσέγγιση Boltzmann για τις οπές. Παρατηρούμε ότι η προσέγγιση
Boltzmann μπορεί να γραφεί και για τους δύο φορείς με την μορφή:
ΔE
−
fB = e kT , (7.5)
όπου ΔΕ πάντα θετικό : Οταν ενδιαφερόμαστε για ηλεκτρόνια, είμαστε πάνω από την
στάθμη Fermi και ΔΕ = E-EF . Οταν ενδιαφερόμαστε για οπές, τότε βρισκόμαστε
κάτω από την στάθμη Fermi και ΔΕ = Ef - E .
Οι σχέσεις (7.2) μας δίνουν τις συνολικές συγκεντρώσεις φορέων στις ζώνες
ανεξάρτητα της ενέργειας στην οποία βρίσκονται αυτοί. Είναι προφανές ότι η
συγκέντρωση ηλεκτρονίων σε κάθε ενέργεια μέσα στην ΖΑ δίνεται από:
n( E ) = g c ( E )f( E ) (7.6)
Η γραφική παράσταση της συνάρτησης n(E) φαίνεται στο σχήμα 7.3 για θερμοκρασία
περιβάλλοντος και για στάθμη Fermi 0.5 eV χαμηλότερα από την Ec
Παρατηρούμε ότι η συνάρτηση n(E) έχει μία σαφή κορυφή κοντά στην ενέργεια Ec.
Το συμπέρασμα αυτό είναι γενικότερο και δέν επηρεάζεται ουσιαστικά από την θέση
της Ef εφ' όσον αυτή παραμένει μέσα στο χάσμα 1 . Επίσης παρατηρούμε ότι το εύρος
της κορυφής της n(E) είναι μικρό, μερικά kT μόνο.
1
Οταν η Ef βρίσκεται στο εσωτερικό ζώνης σ' εναν ημιαγωγό μιλούμε για εκφυλισμένο ημιαγωγό. Η
περίπτωση αυτή είναι σπάνια και δέν χρειάζεται να μας απασχολήσει εδώ.
65
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι όλες οι καταστάσεις της ΖΑ έχουν ενέργεια Ec και
αυτές της ΖΣ ενέργεια Ev . Οι συγκεντρώσεις φορέων υπολογίζονται τότε, ,αν είναι
γνωστή η θέση της στάθμης Fermi με την βοήθεια ισοδύναμων πυκνοτήτων
καταστάσεων Nc , Nv για την ΖΑ και την ΖΣ αντίστοιχα και της στατιστικής Fermi ή
της προσέγγισης Boltzmann.
gc(E)
n(E)=gc(E)f(E)
gc(E) , gc(E)f(E)
Ef
66
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
Ec −Ef
−
n = N c f (E) ≈ N c e kT
(7.7)
Ef −E v
−
p = N v (1 − f (E v ) ≈ N v e kT
∞ E− Ef ∞ E− Ef
− m*c 2m*c 1/ 2
−
n = ∫ gc ( E) e kT dE = ∫ 2 2 ( E − Ec ) e kT dE =
Ec Ec h π h2
E −E E− E
m*c 2m*c − kT ∞ −
c f f
1/ 2
= 2 2 2
e ∫ ( E − Ec ) e kT dE =
h π h Ec
Ec − Ef ∞
m*c 2m*c −
= 2 2 2
( kT)3/ 2 e kT ∫ ε1/ 2 e − ε dε =
h π h 0
E −E
m*c 2m*c 3/ 2 1
− c f
n= 2 2 ( kT) π e kT
2 2
h π h
m*c 2m*c π
Nc = 2 2 2
( kT)3/ 2 (7.8)
2h π h
m*v 2m*v π
Nv = 2 2 2
( kT)3/ 2 (7.9)
2h π h
2
Η κατάλληλη ενεργός μάζα που συμβολίζουμε με mc* υπολογίζεται με βάση τις ενεργούς μάζες την
ημικλασσικής δυναμικής σε τρείς κύριες διευθύνσεις.
67
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
Ec − Ev Eg
− −
np = N c N v e kT = N c N v e kT
Eg Eg
− −
n 2i = N c N v e kT , n i = N c N v e 2 kT (7.10)
και
np = n 2i (7.11)
Η σχέση (7.11) ισχύει για κάθε τύπο ημιαγωγού ενδογενή ή με προσμίξεις αυτό που
διαφέρει είναι η θέση της Ef μέσα στο χάσμα. Αναφέρεται και σαν νόμος δράσης
μαζών για τους φορείς, σε αναλογία με χημικές αντιδράσεις. Η αναλογία αυτή θα
γίνει πληρέστερα κατανοητή στο καφάλαιο της επανασύνδεσης. Οταν η στάθμη
Fermi είναι κοντά στο μέσο του χάσματος έχουμε ενδογενή ημιαγωγό. Η συνθήκη n =
p δέν σημαίνει ότι η Ef είναι ακριβώς στο μέσο του χάσματος γιατί οι ισοδύναμες
πυκνότητες καταστάσεων δέν είναι ίσες 4 . Οπως μπορεί κανείς να βεβαιωθεί με
μερικά αριθμητικά παραδείγματα στις σχέσεις (7.7), οι συγκεντρώσεις n και p
αλλάζουν κατά πολλές τάξεις μεγέθους όταν η Ef μετακινείται μερικά δέκατα του eV.
Το γινόμενό τους παραμένει πάντα σταθερό στην ισορροπία πράγμα που σημαίνει ότι
σε ημιαγωγούς n και p οι συγκεντρώσεις ηλεκτρονίων και οπών διαφέρουν συχνά
κατά πολλές τάξεις μεγέθους. Εχουμε τότε σαφή υπεροχή της συγκέντρωσης του ενός
τύπου φορέων. Οι φορείς πλειονότητας είναι τα ηλεκτρόνια σε ημιαγωγό n και οι
οπές σε ημιαγωγό p. Οι φορείς πλειονότητας καθορίζουν την αγωγιμότητα του
3
Δεν χρειαζόμαστε pi εφ' όσον εξ' ορισμού είναι ίσο με το ni.
4
Αυτό δέν σημαίνει ότι είναι και πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Συνήθως διαφέρουν λιγότερο από
μία τάξη μεγέθους.
68
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
5
Είναι προφανής ο ορισμός του όρου σε αντιδιαστολή με τους φορείς πλειονότητας.
69
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
τις συγκεντρώσεις των φορέων και το ποσοστό κατάληψης κάθε "στάθμης" με
γνωστή ενέργεια. Η χρήση των εισαγωγικών στον όρο στάθμη έγινε για να τονίσει
την διαφορά αυτού που εννούμε εδώ από την συνειθισμένη χρήση του όρου
ενεργειακή στάθμη που σημαίνει μία καλά καθορισμένη ιδιοτιμή ενέργειας. Στο
πλαίσιο της προσέγγισης ισοδύναμων πυκνοτήτων, έχουμε να κάνουμε με τις
ακόλουθες "στάθμες" με τις αντίστοιχες πυκνότητες, ως προς το όγκο μόνο, δηλαδή
πλήθος διαθέσιμων καταστάσεων ανά μονάδα όγκου :
ρ = q e [p + ( N a − n a ) − n − ( N d − n d )] (7.12)
p + ( N d − n d ) = n + ( N a − n ad ) (7.13)
Ec − Ef
−
n = N ce kT
E − Ef
− d
n d = N d e kT
(7.14)
E − Ev
− f
p = N v e kT
E − Ea
− f
n a = N a e kT
Στην γενική περίπτωση δέν είναι δυνατό να βρούμε αναλυτική σχέση που να δίνει την
θέση της στάθμης Fermi σε σχέση με την Ec ή την Ev . Ο αριθμητικός όμως
καθορισμός της Ef είναι εύκολος. Μπορούμε για παράδειγμα να αναζητήσουμε
70
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
γραφικά την θέση της Ef που μηδενιζει την πυκνότητα φορτίου ρ, υπολογίζοντάς την
για διάφορες τιμές της Ef που να δίνουν, άλλες θετική και άλλες αρνητική τιμή.
p + ( N a − na )
Q=
n + ( N d − nd )
σε συνάρτηση της Ec - Ef ή Ef - Ev , Στο διάγραμμα αυτό καθορίζουμε γραφικά το
σημείο μηδενισμού του log(Q) το οποίο ικανοποιεί την συνθήκη ουδετερότητας άρα
δίνει την στάθμη Fermi ισορροπίας.
71
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
7.3.1 Η έννοια της αντιστάθμησης
Συμβαίνει πολύ συχνά στις ημιαγωγικές διατάξεις να έχουμε παρουσία και των δύο
τύπων προσμίξεων, να έχουμε δηλαδή ταυτόχρονη παρουσία και δοτών και
αποδεκτών. Αν η θέση της στάθμης Fermi, παρουσία και των δύο τύπων προσμίξεων,
είναι η ίδια με τον ενδογενή ημιαγωγό, έχουμε πλήρη αντιστάθμιση. Αυτό συμβαίνει
όταν Nd = Na . Η ισότητα των συγκεντρώσεων προσμίξεων των δύο τύπων στην
πλήρη αντιστάθμιση δέν είναι αυστηρά σωστή σε όλες τις περιπτώσεις. Είναι, όμως,
μία πολύ ικανοποιητική προσέγγιση όταν οι ενέργειες των σταθμών δοτών και
αποδεκτών είναι κοντά (Ec - Ed , Ea - Ev < .1 eV) στην αντίστοιχη ζώνη, πράγμα που
συμβαίνει για τις περισσότερες προσμίξεις που ενσωματώνουμε εσκεμμένα στους
ημιαγωγούς.
Αν έχουμε παρουσία και των δύο τύπων προσμίξεων σε διαφορετικές συγκεντρώσεις
τότε η αντιστάθμιση δέν είναι πλήρης. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τότε ενεργό
συγκέντρωση προσμίξεων που ορίζεται αυστηρά μεν σαν την συγκέντρωση ενός
μόνο τύπου που δίνει την ίδια στάθμη Fermi, στην πράξη όμως δέν διαφέρει
ουσιαστικά από :
Na,ενεργός = Na - Nd άν Na > Nd .
για ημιαγωγό n :
n N d ,εν
E c − E f = − kT ln( ) = − kT ln( ) (7.15)
Nc Nc
6
Συμβουλεύουμε τον αναγνώστη να εξακριβώσει, με αριθμητικούς υπολογισμούς, την ακρίβεια των
προσεγγίσεων αυτών με διάφορες συγκεντρώσεις προσμίξεων.
72
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
p N a ,εν
E f − E v = − kT ln( ) = − kT ln( ) (7.16)
Nv Nv
7.3 Ποιά σχέση δίνει την ειδική θερμότητα ηλεκτρονίων, υπο σταθερό όγκο, σε
ενδογενή ημιαγωγό με χάσμα Eg, στο πλαίσιο της παραδοχής ισοδύναμων
πυκνοτήτων καταστάσεων Nc = Nv , σε ενέργειες Ec και Ev , αντίστοιχα.
7.4 Βρείτε την σχέση, χωρίς προσέγγιση, που δίνει τον βαθμό ιονισμού, ξ, ατόμων
δοτών σε ενέργεια Ed (ξ=1 πλήρως ιονισμένα) σε συνάρτηση της στάθμης
Fermi. Με βάση το προηγούμενο αποτέλεσμα δείξτε ότι: κοντά στο απόλύτο
μηδέν, η στάθμη Fermi σε ημιαγωγό τύπου n, πρέπει να βρίσκεται μεταξύ της
στάθμης δοτών Ed και της ενέργειας Ec . Εφαρμογή: Si με προσμίξεις άτομων
P, σε ενέργεια Ed (Ec - Ed = 0.045 eV) έχει συγκέντρωση ηλεκτρονίων n =
1017 cm-3. Βρείτε τον βαθμό ιονισμού και την συγκέντρωση δοτών. Αγνοήστε
τις (ελάχιστες) οπές.
7.5
Τί ποσοστό από τις καταστάσεις της ΖΑ ενδογενούς πυριτίου είναι
κατειλημμένο από ηλεκτρόνια στην θερμοδυναμική ισορροπία, στην
θερμοκρασία περιβάλλοντος. Απαντήστε το πλαίσιο την ισοδύναμης
πυκνότητας καταστάσεων. Θεωρήστε ότι NC=NV.
7.6 Βρείτε την μέση απόσταση μεταξύ φορέων, ανεξάρτητα προσήμου, α) στο
ενδογενές πυρίτιο και β) σε πυρίτιο τύπου n με Ec -Ef = 0.25 eV , στην
θερμοκρασία περιβάλλοντος. Θεωρήστε σημειακούς φορείς. (Προσοχή οι
φορείς δέν είναι ακίνητοι σε συγκεκριμένες θέσεις, αλλά κινούνται συνεχώς
σάν ένα ρευστό).
7.7 Η πυκνότητα ηλεκτρονίων σάν συνάρτηση της ενέργειας n(E) ορίζεται σάν
την συνάρτηση εκείνη που άν πολλαπλασιαστεί επί δΕ δίνει την πυκνότητα
ηλεκτρονίων ( cm-3) μεταξύ Ε και Ε+δΕ. Ισχύει επίσης ότι
73
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΣΤΟΥΣ ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ Ι.
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
∞
n= ∫ n( E )dE
Ec
η πυκνότητα καταστάσεων στην ΖΑ δίνεται από την σχέση :
1
g c ( E) = G( E − E c ) 2
όπου G σταθερά .
74
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
8.1 Αγωγιμότητα
Η κίνηση φορέων φορτίου σ' ένα στερεό κάτω από την επίδραση ηλεκτρικού πεδίου
δημιουργεί στο εσωτερκό του ηλεκτρικό ρεύμα. Η πυκνότητα ρεύματος J, το
αποτέλεσμα, σχετίζεται με το πεδίο E , το αίτιο, μέσα από τον νόμο του Ohm.
J =σ ⋅ E (8.1)
Στην γενική περίπτωση τα ανύσματα J και E δέν είναι κατ' ανάγκη συγγραμικά
οπότε η αγωγιμότητα είναι τανυστής. Η περίπτωση αυτή δέν θα μας απασχολήσει
στην συνέχεια.
Ο νόμος του Ohm δέν είναι ο ορισμός της αγωγιμότητας ή της ειδικής αντίστασης ή
της αντίστασης. Ο νόμος του Ohm δέν είναι η σχέση (8.1), είναι το γεγονός ότι η
αγωγιμότητα, σ, στην (8.1) είναι ανεξάρτητη από το πεδίο, είναι το γεγονός ότι δέν
υπάρχουν όροι ανώτερης τάξης στην εξάρτηση του αποτελέσματος, του ρεύματος ,
από το αίτιο, το ηλεκτρικό πεδίο. Είναι ίσως η καταπληκτικότερη περίπτωση
γραμμικής απόκρισης στα στερεά. Κάτω από την επίδραση ηλεκτρικού πεδίου, που
μπορεί να μεταβάλλεται κατά πολλές τάξεις μεγέθους, μετρούμε, με όση ακρίβεια
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
είναι δυνατή, ρεύμα ανάλογο προς την ένταση του πεδίου. Θα εξετάσουμε σύντομα,
στην συνέχεια, ένα απλό μοντέλο ερμηνείας του νόμου του Ohm, που προτάθηκε
πολύ πρίν είναι γνωστή η δομή ζωνών των στερεών. Οπως θα δούμε, βασικές
παραδοχές του μοντέλου αυτού ισχύουν με ποσοτικές μόνο τροποποιήσεις άν
χρησιμοποιήσουμε την ημικλασσική μηχανική για την κίνηση των φορέων στα
στερεά, που αναφέραμε σε προηγούμενη παράγραφο..
Το απλούστερο μοντέλο για την αγωγιμότητα στα στερεά προτάθηκε στα τέλη του
περασμένου αιώνα από τον Drude λίγα μόνο χρόνια μετά την ανακάλυψη του
ηλεκτρονίου από τον J.J. Thomson. Ο Drude εμπνεύστηκε από την κινητική θεωρία
των αερίων και υπέθεσε ότι η αγωγιμότητα στα στερεά οφείλεται στην συλλογική
κίνηση αερίου ελεύθερων ηλεκτρονίων που κινούνται μέσα σ' ένα πλέγμα ιόντων,
που αποτελούνται από τους πυρήνες και τα εσωτερικά, δέσμια, ηλεκτρόνια. Τα
ελεύθερα ηλεκτρόνια κινούνται συνεχώς, θερμικά, προς τυχαίες κατευθύνσεις Μέσα
σε ηλεκτρικό πεδίο, E, επιταχύνονται αντίθετα στην φορά του E και κερδίζουν
κινητική ενέργεια. αλλά συγκρούονται με τα ιόντα, σκεδάζονται προς διάφορες
κατευθύνσεις και χάνουν ένα μέρος από την κινητική ενέργεια που απέκτησαν
επιταχυνόμενα στο ηλεκτρικό πεδίο.
Ας δούμε ποσοτικά τις συνέπειες του μοντέλου Drude σχετικά με τον νόμο του Ohm.
Θεωρούμε ότι ο πληθυσμός των ελεύθερων ηλεκτρονίων έχει μια μέση συνιστώσα
ταχύτητας v στην διεύθυνση του E Το στατιστικό αποτέλεσμα των κρούσεων των
ηλεκτρονίων είναι μία δύναμη "τριβής" ανάλογη με την v 1 . Κάτω από την επίδραση
του E το μέτρο της v αλλάζει χρονικά σύμφωνα μέ την σχέση:
dv v
m = qe E − m (8.2)
dt τ
Οπου τ , σταθερά που ονομάζεται χρόνος χαλάρωσης για λόγο που εξηγηθεί στην
συνέχεια. Πολύ γρήγορα η ταχύτητα v φτάνει στην οριακή της τιμή vd που
ονομάζουμε ταχύτητα ολίσθησης 2 . Είναι προφανές ότι η ταχύτητα ολίσθησης
δίνεται από την σχέση:
vd
qe E − m =0 (8.3)
τ
τq e E
vd = (8.4)
m
1
Είναι εύκολο να δείξει κανείς ότι η παραδοχή αυτή είναι ισοδύναμη με την παραδοχή ότι ο ρυθμός
απώλειας κινητικής ενέργειας είναι ανάλογος της ενέργειας.
2
Οι μέσες συνιστώσες ταχύτητας σε δύο οποιεσδήποτε διευθύνσεις κάθετες προς το E και μεταξύ
τους, είναι 0. Αν δέν υπάρχει πεδίο και οι τρείς μέσες συνιστώσες ταχύτητας σε ορθογώνιους άξονες
είναι 0.
76
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
dv v
=− (8.5)
dt τ
που προκύπτει από την (8.2). H αρχική ταχύτητα είναι η vd. Η λύση της (8.5)είναι :
t
−
v(t ) = v d e τ (8.6)
από την οποία είναι προφανές γιατί ονομάσαμε το τ χρόνο χαλάρωσης. Αν είναι
γνωστή η μέση ταχύτητα μεταφοράς: η ταχύτητα ολίσθησης vd , καθώς και η
πυκνότητα των φορέων, είναι γνωστή και η πυκνότητα ρεύματος φορέων: Jn για τα
ηλεκτρόνια και Jp για τις οπές μέσα από τις σχέσεις:
J n = v d ,n n
(8,7)
J p = vd , p p
Οπου vd,n vd,p είναι οι ταχύτητες ολίσθησης των ηλεκτρονίων και των οπών
αντίστοιχα.
J = qe ( J p − J n ) (8.8)
77
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
ολίσθησης. Θα ορίσουμε τις ευκινησίες των δύο φορέων 3 με τρόπο ώστε να είναι και
οι δύο θετικές:
v d ,n = − μ n E
(8.9)
vd , p = μ p E
J = q e ( μ p p + μ n n) E
(8.10)
σ = q e ( μ p p + μ n n)
• Θεωρήσουμε ότι η σκέδαση των ηλεκτρονίων (ή των οπών) δέν γίνεται στα ιόντα
του πλέγματος, αλλά σε ατέλειες του πλέγματος μόνο, δομικές ή θερμικές, Η μέση
ελεύθερη διαδρομή στην πρώτη περίπτωση είναι μόνο μερικά Angstrom ενώ στην
δεύτερη περίπτωση μπορεί να φτάσει σε χαμηλές θερμοκρασίες και τέλειους
κρυστάλλους, τις μακροσκοπικές διαστάσεις δειγμάτων εργαστηρίου.
• Αντικαταστήσουμε την μάζα με την ενεργό μάζα της ημικλασσικής δυναμικής
φορέων.
3
Στο σημείο αυτό προτρέχουμε με την εισαγωγή και δεύτερου φορέα, της οπής, κάτι που δέν είχε στο
μυαλό του ο Drude. Ας μας συγχωρέσει αλλά είναι κρίμα να ξαναγυρίζουμε πιό κάτω στον ορισμό
της ευκινησίας οπής.
4
Σ΄όλον τον κρύσταλλο άν είναι τέλειος
78
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
Εχουμε τότε για την ευκινησία:
τq e
μn = (8.11)
mn*
8.2 Διάχυση
8.2.1 Βασική φαινομενολογία. Νόμος του Fick
Τα ρεύματα διάχυσης φορέων στους ημιαγωγούς, Jn,διαχ., Jp,διαχ για ηλεκτρόνια και
οπές αντίστοιχα, υπολογίζονται από την βαθμίδα συγκέντρωσης φορέων με την
βοήθεια ενός απλού εμπειρικού νόμου, του νόμου του Fick
J n,διαχ . = − Dn ∇n(r )
(8.12)
J p,διαχ . = − D p ∇p (r )
Στην μελέτη όλων των φαινομένων διάχυσης χρειαζόμαστε μία ακόμα σχέση που
εκφράζει την διατήρηση του πλήθους "σωματιδίων", δηλαδή ατόμων, μορίων,
φορέων. Συχνά, όπως συμβαίνει με τους φορείς στους ημιαγωγούς τα διαχεόμενα
"σωματίδια" ΔΕΝ διατηρούνται. Η εξίσωση συνέχειας εμπλουτίζεται τότε με πηγές
και καταβόθρες 6 , όρους δηλαδή εμφάνισης και εξαφάνισης. Οταν πρόκειται για
5
Οι σταθερές διάχυσης είναι πάντα θετικές και εξαρτώμενες από την θερμοκρασία.
6
Η εξίσωση συνέχειας παίζει κεντρικό ρόλο και την μελέτη της κίνησης ρευστών. Οταν σ΄'ενα πεδίο
ροής ρευστού δεν έχουμε διατήρηση μάζας σημαίνει ότι υπάρχουν "πηγές" που το τροφοδοτούν και
"καταβόθρες" που το αδειάζουν.
79
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
φορείς στην φυσική των ημιαγωγών, χρησιμοποιούμε τους όρους γένεση και
επανασύνδεση φορέων.
Ας θεωρήσουμε πρός το παρόν ότι δέν υπάρχει γένεση και επανασύνδεση φορέων. Η
διατήρηση τους εκφράζεται τότε με την ακόλουθη απλή πρόταση:
Η συνολική ροή φορέων πρός τα έξω από μία κλειστή επιφάνεια είναι ίση με τον ρυθμό
απώλειας τους από τον όγκο που περικλείεται από την κλειστή επιφάνεια.
∂
∫ J ⋅ dS = − ∫ ndv (8.13)
S ∂t V
Οπου S είναι μία τυχαία κλειστή επιφάνεια και V ο όγκος που περικλείεται απ' αυτήν.
H (8.13) είναι η ολοκληρωτική μορφή της εξίσωσης συνέχειας χωρίς πηγές και
καταβόθρες. Με την χρήση του θεωρήματος του Gauss για την απόκλιση
διανυσματικού πεδίου:
∫ J ⋅ dS = ∫ ∇ ⋅ Jdv (8.14)
S V
∂n
∇⋅J =− (8.15)
∂t
Που μπορεί να γραφεί με την βοήθεια του νόμου του Fick :
∂n
= D n ∇ ⋅ ∇n = D n ∇ 2 n (8.16)
∂t
Η σχέση αυτή είναι γνωστή και σαν 2ος νόμος του Fick. Είναι εύκολο τώρα να
προσθέσουμε τον ρυθμό γένεσης φορέων G και τον ρυθμό επανασύνδεσης R, που
είναι όροι χρονικής μεταβολής της τοπικής συγκέντρωσης που δέν οφείλονται σε
διάχυση. Η (8.16) γράφεται τότε:
∂n
= G − R + Dn ∇ 2 n (8.17)
∂t
7
Ας την γράψουμε για ηλεκτρόνια. Εντελώς αντίστοιχα ισχύουν για τις οπές και για άλλα φαινόμενα
διάχυσης.
80
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
Σε τρείς διαστάσεις. Πολύ συχνά στην μελέτη των ημιαγωγικών διατάξεων έχουμε
αξιόλογες μεταβολές σε μία μόνο διάσταση. Η εξίσωση συνέχειας με γένεση και
επανασύνδεση γίνεται τότε για ηλεκτρόνια και οπές:
∂n ∂ 2n
= G − R + Dn 2
∂t ∂x
(8.18)
∂p ∂ 2p
= G − R + Dp 2
∂t ∂x
μ = FN +1 − FN
Οπου FΝ η ελεύθερη ενέργεια F = U - TS του συστήματος Ν ηλεκτρονίων. Οταν δέν
υπάρχει βαθμίδα ηλεκτρικού δυναμικού, η στάθμη Fermi Ef ταυτίζεται με το χημικό
δυναμικό. Το σχήμα 8.1 μας βοηθά να δούμε την επέκταση της χρήσης της Ef(x) σαν
ηλεκτροχημικό δυναμικό σε περίπτωση που έχουμε και ηλεκτρικό πεδίο. Στα τυπικά
ενεργειακά διαγράμματα της περιοχής του χάσματος ημιαγωγών, όπως αυτά του
σχήματος 8.1 μία οποιαδήποτε διαφορά δυναμικού, του συμβατικού ηλεκτρικού
δυναμικού μεταξύ περιοχών a και b εμφανίζεται με μετατόπιση κατά
81
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
-qe (Va - Vb) 8 όλων των σταθερών εσωτερικών σταθμών αναφοράς με συγκεκριμένη
δυναμική ενέργεια όπως είναι τα όρια ζωνών Ec ή Ev .
1. Οι περιοχές a και b έχουν την ίδια συγκέντρωση προσμίξεων, άρα και την ίδια
θέση της Ef σε σχέση με τις Ec , Ev . Βρίσκονται επίσης στό ίδιο ηλεκτρικό
δυναμικό. Αν δοθεί η δυνατότητα ανταλλαγής ηλεκτρονίων, το συνολικό ρεύμα
Σχήμα8.1 Η διαφορά της στάθμης Fermi μεταξύ δύο σημείων σ' εναν
ημιαγωγό είναι η διαφορά ηλεκτροχημικού δυναμικού μεταξύ τους. 1) Το ίδιο
χημικό και ηλεκτρικό δυναμικό στα a και b. 2) Οι περιοχές a και b με το ίδιο
χημικό δυναμικό ηλεκτρονίων: τό ίδιο Ec - Ef , έχουν διαφορά ηλεκτρικού
δυναμικού -Δη/qe 3) Τα a και b, σε ίδιο ηλεκτρικό δυναμικό, έχουν
διαφορετικό χημικό δυναμικό Δx 4) Μεταξύ των a και b υπάρχει και διαφορά
χημικού και διαφορά ηλεκτρικού δυναμικού. Αν αυτές οι διαφορές,
εκφρασμένες στην ίδια μονάδα π.χ eV/ηλεκτρόνιο , είναι αντίθετες μεταξύ
τους, το συνολικό ηλεκτροχημικό δυναμικό μεταξύ a και b είναι 0. Η στάθμη
Fermi είναι οριζόντια και δέν υπάρχει συνολικά ροή ηλεκτρονίων μεταξύ τους
2. Οι περιοχές a και b έχουν την ίδια συγκέντρωση προσμίξεων, άρα και την ίδια
θέση της Ef σε σχέση με τις Ec , Ev αλλά έχουν διαφορά ηλεκτρικού δυναμικού -
qeΔη Αν υπάρχει δυνατότητα ανταλλαγής ηλεκτρονίων μεταξύ a και b τότε
έχουμε συνολικό ρεύμα ολίσθησης (γκρίζο βέλος) ηλεκτρονίων από a το στο b.
8
Υπενθυμίζουμε ότι τα συνηθισμένα ενεργειακά διαγράμματα των ημιαγωγών αφορούν ηλεκτρόνια
άρα είναι ανάποδα σε σχέση με την συμβατική φορά ηλεκτρικής δυναμικής ενέργειας και δυναμικού
που ορίζονται για θετικό υπόθεμα.
82
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
συνολικό ρεύμα διάχυσης ηλεκτρονίων (γραμμοσκιασμένο βέλος) μεταξύ a και b.
Η ισότητα της απόλυτης τιμής των ρευμάτων διάχυσης και ολίσθησης στην
ηλεκτροχημική ισορροπία μας οδηγεί εύκολα σε μία σχέση ανάμεσα στην σταθερά
διάχυσης του νόμου του Fick και την ευκινησία. Ας θεωρήσουμε ότι έχουμε
ηλεκτροχημική ισορροπία σε μία περιοχή ημιαγωγού n με βαθμίδα δοτών άρα και
ηλεκτρονίων. Διαλέγουμε το μηδέν ενεργειών στην στάθμη Fermi που είναι οριζόντια
συμφωνα με την προηγούμενη παράγραφο. Το ρεύμα διάχυσης θα είναι :
E
∂n D n − c ∂E D ∂E c
c
J n,διαχ = − Dn = N c e kT = n n (8.19)
∂x kT ∂x kT ∂x
∂V μ ∂E c
J n,ολ = μ n En = μ n n=− n n (8.20)
∂x q e ∂x
μ n ∂E c D ∂E c
J n,ολ + J n,διαχ = − n+ n n=0 (8.21)
q e ∂x kT ∂x
83
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΦΟΡΕΩΝ.
ΟΛΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΥΣΗ
μn Dn
= (8.22)
qe kT
8.2 Σ’ ένα απλό μοντέλο για την ολίσθηση μπορούμε να θεωρήσουμε ότι
ηλεκτρόνιο με ενεργό μάζα m* κινείται εντελώς ελεύθερα μεταξύ δύο
διαδοχικών
ανελαστικών κρούσεων και ότι σε κάθε κρούση χάνει όλη του την
κινητική ενέργεια. Αν ο μέσος χρόνος μεταξύ δύο διαδοχικών κρούσεων
είναι τ, βρείτε πόση είναι η ευκινησία του. Υπολογίστε τον χρόνο τ για
πυρίτιο στην θερμοκρασία περιβάλλοντος.
84
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
1
Πλήρης θερμοδυναμική ισορροπία υπάρχει μόνο στις διατάξεις που είναι ή στο συρτάρι ή στον
κάλαθο των αχρήστων.
2
Είναι προτιμότερο να δώσουμε από την αρχή, στην έκφραση " πάνω από τις τιμές ισορροπίας " την
εικόνα λογαριθμικού διαγράμματος, εφόσον συχνά έχουμε να κάνουμε με συγκεντρώσεις φορέων
κατά πολλές τάξεις μεγέθους μεγαλύτερες από τις συγκεντρώσεις θερμοδυναμικής ισορροπίας.
3
H τελευταία αυτή δυνατότητα, είναι γνωστή με το όνομα: Φαινόμενο Auger. Ενα μέρος της
κινητικής ενέργειας ενός ηλεκτρονίου του στερεού ή μιάς εξωτερικής δέσμης, αποδίδεται στην
διέγερση άλλου ηλεκτρονίου από καταστάσεις ζωνών ή μεμονωμένων ατόμων σε κάποια
κατάσταση του στερεού με μεγαλύτερη ενέργεια ή, έξω απ' αυτό, στο ενεργειακό συνεχές,
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
είναι ο ρυθμός με τον οποίο προχωρεί η "αντίδραση" αυτή, είναι η ταχύτητα της
αντίδρασης. Η εξισώσεις συνέχειας (8.17, 8.18) προσφέρουν ένα έτοιμο πλαίσιο για
την ενσωμάτωση των όρων χημικής κινητικής.
∂n ∂ 2n
= G − a r np + Dn 2 (9.1)
∂t ∂x
∂p ∂ 2p
= G − a r np + D p (9.2)
∂t ∂x 2
Οπου ar είναι μία σταθερά που αντιστοιχεί στην ταχύτητα με την οποία προχωρεί η
"αντίδραση" της επανασύνδεσης. Με βάση τις γενικές εξισώσεις αυτές θα εξετάσουμε
συγκεκριμένες περιπτώσεις απόκλισης από τις συγκεντρώσεις ισορροπίας με
ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις εφαρμογές της φυσικής των ημιαγωγών.
N hν ( x) = N hν (0)e − a ( hν ) x (9.3)
στην οποία Nhν(x) είναι ο αριθμός φωτονίων στην μονάδα όγκου με ενέργεια hν που
κινούνται πρός τον θετικό άξονα x και a(hν) ο συντελεστής απορρόφησης . Για
φωτόνια με ενέργεια μεγαλύτερη από το χάσμα του ημαγωγού η κβαντική απόδοση
της δημιουργίας φορέων, δηλαδή ο αριθμός ζευγών ηλεκτρονίων-οπών που
δημιουργούνται διά του αριθμού φωτονίων που απορροφούνται, είναι πολύ κοντά
στην μονάδα. Αν μία περιοχή ημιαγωγού που μας ενδιαφέρει έχει πάχος ξ, στην
διεύθυνση διάδοσης του φωτός, και ισχύει ότι:
a (hν )ξ < 1
για τα μήκη κύματος του προσπίπτοντος φωτός, τότε ο ρυθμός απορρόφησης
φωτονίων και κατά συνέπεια ο ρυθμός φωτογένεσης φορέων, είναι περίπου
ομοιόμορφος σε όλη την περιοχή.
Η διέγερση ηλεκτρονίου στην ΖΑ με απορρόφηση φωτονίου με hν > Eg , είναι δυνατό
να καταλήξει σε κατάσταση με ενέργεια σημαντικά μεγαλύτερη από την περιοχή της
τάξεως μερικών kT πάνω από την EC μέσα στην οποία βρίσκονται τα ηλεκτρόνια
ισορροπίας. Μπορεί επίσης να αφήσει οπή στην ΖΣ σε ενέργεια σημαντικά μικρότερη
από την EV . Η διαθεσιμότητα καταστάσεων, σε μεγάλο βαθμό μη κατειλημμένων
από τον αντίστοιχο φορέα, στις ζώνες, επιτρέπει την ταχύτατη θερμοποίηση των
διεγερμένων φορέων με τρόπο ώστε η κατανομή τους στις ενεργειακές κατστάσεις
86
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
∂n
= Gth + G ph − a r np (9.4)
∂t
στην οποία Gth είναι ο θερμικός ρυθμός γένεσης φορέων και Gph ο ρυθμός γένεσης
που οφείλεται στα φωτόνια. Αν n0 και p0 είναι οι συγκεντρώσεις των φορέων στην
θερμοδυναμική ισορροπία έχουμε:
Gth − a r n0 p 0 = 0 (9.5)
∂ ( p 0 + Δp )
= Gth + G ph − a r n 0 ( p 0 + Δp ) (9.6)
∂t
που γράφεται με την βοήθεια της 9.5 :
4
Ο αγγλικός όρος είναι quasi-Fermi levels.
5
Θεωρούμε ότι η φωτισμός είναι ομοιόμορφος και οι συγκεντρώσεις φορέων ανεξάρτητες του x.
Κατά συνέπεια δέν υπάρχει διάχυση.
87
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
∂Δp Δp
= G ph − a r n0 Δp = G ph − (9.7)
∂t τp
Η σχέση 9.7 ορίζει την παράμετρο τp που ονομάζεται χρόνος ζωής των οπών και
είναι το αντίστροφο του γινομένου της σταθεράς επανασύνδεσης και της
συγκέντρωσης των φορέων πλειονότητας. Ο χρόνος ζωής των φορέων δέν είναι μία
σταθερά του υλικού. Ακόμα και στο πλαίσιο των παραδοχών που αναφέραμε, είναι
δυνατό να αλλάζει ο χρόνος ζωής άν, όπως συμβαίνει σε αρκετές περιπτώσεις, η
σταθερά 6 ar , η ταχύτητα επανασύνδεσης, μπορεί να εξαρτάται από την συγκέντρωση
των οπών. Στην στάσιμη κατάσταση, η συγκέντρωση φορέων που οφείλεται στο φώς
δίνεται από την σχέση:
Δp = G phτ p (9.8)
Αυτή είναι μία γενικότερη σχέση μέσα από την οποία μπορεί να οριστεί ο χρόνος
ζωής και των δύο τύπων φορέων όχι σάν μία σταθερά αλλά σάν μία παράμετρος που
έχει πράγματι το φυσικό περιεχόμενο του χρόνου ζωής έστω και άν αυτός ο χρόνος
χαρακτηρίζει μόνο μία συγκεκριμένη στάσιμη κατάσταση.
Αν διακοπεί απότομα ο φωτισμός του δείγματος, άν δηλαδή μηδενιστεί ο ρυθμός
φωτογένεσης τότε η επιστροφή της συγκέντρωσης οπών στην ισορροπία όπου Δp=0
γίνεται με βάση την εξίσωση 9.7 :
∂Δp Δp
=− (9.9)
∂t τp
που σημαίνει ότι στην περίπτωση αυτή της ομοιόμορφης συγκέντρωσης φορέων
μειονότητας εκτός ισορροπίας, το πλεόνασμα φορέων μειώνεται εκθετικά με τον
χρόνο, με χαρακτηριστικό χρόνο αποκατάστασης που είναι ο χρόνος ζωής των
φορέων:
t
−
τp
Δp (t ) = Δp (0)e (9.10)
6
Είναι προφανές ότι η λέξη "σταθερά" θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί εδώ με κάποια ανοχή μη
απόλυτης σταθερότητας.
7
Η λέξη ένεση στην μελέτη των φορέων στους ημιαγωγούς είναι, κατά την γνώμη μου, η καλύτερη
μετάφραση του όρου injection που έχει αναμφισβήτητα επικρατήσει στην διεθνή βιβλιογραφία. Σε
κάποια βιβλία και μεταφράφεις στα ελληνικά συναντά κανείς επίσης τον όρο έγχυση.
88
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
μοναδικό κριτήριο τα όρια της περιοχής που μας ενδιαφέρει για κάποιο λόγο και
ξεχωρίζει την περιοχή αυτή από τον υπόλοιπο ημιαγωγό από τον οποίο προέρχονται
οι ενιέμενοι 8 φορείς.
Θα εξετάσουμε εδώ μία απλή περίπτωση ένεσης σε στάσιμη, χρονοανεξάρτητη,
κατάσταση που έχει απλή αναλυτική λύση και συναντάται στις διπολικές διόδους και
τα διπολικά τρανζίστορ. Εστω περιοχή ημιαγωγού στην οποία εισέρχεται σταθερή
πυκνότητα ρεύματος φορέων μειονότητας, κάθετα σε μία διαχωριστική επίπεδη
επιφάνεια. Για να είμαστε πιό συγκεκριμένοι ας εξετάσουμε την περίπτωση
ημιαγωγού τύπου n στον οποίο η συγκέντρωση ισορροπίας ηλεκτρονίων n0 είναι πολύ
μεγαλύτερη από την συγκέντρωση ισορροπίας οπών p0. Εστω x άξονας κάθετος στην
επιφάνεια. Με την ένεση οπών, η συγκέντρωση τους p(x) αυξάνει σημαντικά σε
σχέση με την συγκέντρωση ισορροπίας p0 . Περιμένουμε επίσης η p(x) να είναι
μεγαλύτερη κοντά στην επιφάνεια ένεσης και να τείνει ασυμπτωτικά πρός την τιμή
ισορροπίας p0 , όσο απομακρυνόμαστε απ' αυτήν. Δέν συμβαίνει όμως το ίδιο με τα
ηλεκτρόνια, τους φορείς πλειονότητας σ' αυτό το παράδειγμα, που διατηρούν, με
πολύ καλή προσέγγιση την ίδια συγκέντρωση n0 σε κάθε x. Στην στάσιμη κατάσταση,
η συγκέντρωση των φορέων μειονότητας καθορίζεται από την διαφορική εξίσωση:
∂ 2p
Gth − a r n 0 p + D p =0 (9.11)
2
∂x
και τις οριακές συνθήκες του προβλήματος μεταξύ των οποίων αυτή του δεδομένου
ρεύματος ένεσης Jp στην θέση x=0 . Με χρήση της 9.5 η 9.11 γράφεται:
∂ 2 Δp ( x ) Δp ( x )
Dp = a r n0 Δp ( x) =
∂x 2 τp
(9.12)
2
∂ Δp ( x ) Δp ( x)
=
∂x 2 D pτ p
Η διαφορική αυτή εξίσωση περιγράφει την χωρική μεταβολή της συγκέντρωσης οπών
που προέρχονται από ένεση από την επιφάνεια x=0. Οι οπές αυτές διαχέονται και
επανασυνδέονται μέσα στην περιοχή που μας ενδιαφέρει. Οσο απομακρυνόμαστε από
την επιφάνεια ένεσης τόσο η επιπλέον συγκέντρωση οπών Δp τείνει πρός το μηδέν.
Με τις οριακές αυτές συνθήκες είναι λογικό να επιλέξουμε λύση της μορφής :
x
−
Lp
Δp( x ) = Δp( 0)e (9.13)
Η σταθερά Lp ονομάζεται μήκος διάχυσης των οπών και δίνεται , με βάση την 9.12
από την σχέση:
8
injected στα αγγλικά. Δέν φαίνεται να υπάρχει τίποτα καλύτερο στα νέα ελληνικά από την μετοχή
της παθητικής φωνής του αρχαίου ελληνικού ενίημι από το οποίο προέρχεται η ένεση, λέξη που
χρησιμοποιείται βέβαια και στα νέα ελληνικά.
89
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
L p = D pτ p (9.14)
∂Δp ( x) Dp
J p (0) = − D p = Δp (0) (9.15)
∂x x =0 Lp
Είναι προφανές ότι το ρεύμα Jp(0) είναι ίσο με το ρεύμα ένεσης. Οι ενιέμενες οπές
επανασυνδέονται επομένως μέσα στην περιοχή n σε πάχος μερικών μηκών διάχυσης
που, όπως είδαμε, εξαρτώνται από την σταθερά διάχυσης και τον χρόνο ζωής.
G ph = a r np = a r n 2 (9.16)
σ ph = Φ γ (9.17)
όπου ο εκθέτης γ παίρνει διάφορες τιμές ανάλογα με την περίπτωση. Στην περίπτωση
που εξετάζουμε εδώ, για ενδογενή ημιαγωγό κάτω από φωτισμό αρκετά ισχυρό ωστε
η φωτοαγωγιμότητα να είναι πολύ μεγαλύτερη από την αγωγιμότητα σκότους, γ=1/2
9
Είναι πιθανό να αναρωτηθεί ο αναγνώστης πώς είναι δυνατό να μήν συμβαίνει αυτό για ενδογενή
ημιαγωγό. Θα δούμε όμως στην συνέχεια ότι μπορεί πράγματι ένας ενδογενής ημιαγωγός να έχει
άνισες συγκεντρώσεις ηλεκτρονίων και οπών κάτω από φωτισμό.
90
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
Σχήμα 9.1 Τα βήματα της επανασύνδεσης ενός ζεύγους ηλεκτρονίου-οπής μέσα από
κέντρο επανασύνδεσης ΚΕ στο μέσον του χάσματος. Ι. Το κέντρο δέν έχει ηλεκτρόνιο
και είναι ουδέτερο. ΙΙ. το ηλεκτρόνιο παγιδεύεται στο ΚΕ και το φορτίζει θετικά ΙΙΙ.
Μία οπή συλλαμβάνεται από το (αρνητικά φορτισμένο) ΚΕ και ολοκληρώνεται η
επανασύνδεση ο ημιαγωγός μένει με ένα ηλεκτρόνιο και μία οπή λιγότερα Είναι πιθανό
στην θερμοδυναμική ισορροπία να είναι κατειλλημένα από ηλεκτρόνιο κάποια από τα
9.2 Επανασύνδεση.
Στις προηγούμενες παραγράφους χρησιμοποιήσαμε μία γενική σταθερά
επανασύνδεσης ar η οποία πολλαπλασιαζόμενη με το γινόμενο των συγκεντρώσεων
δίνει τον ρυθμό μεταβολής τους που οφείλεται στην επανασύνδεση.
∂n ∂p
= = −a r np (9.18)
∂t rec ∂t rec
Η εξίσωση 9.18 δέν είναι τίποτα άλλο από τον νόμο δράσης των μαζών για την
αντίδραση : ηλεκτρόνιο + οπή ⇒ εξαφάνιση των φορέων αυτών και απελευθέρωση
ενέργειας, με σταθερά χημικής αντίδρασης 10 ar . Οπως συμβαίνει και με τις χημικές
αντιδράσεις, η σταθερότητα της ar περιορίζεται σε δεδομένη θερμοκρασία και εύρος
τιμών των συγκεντρώσεων. Η σύνδεση της ar με μικροσκοπικό μοντέλο κινητικής
μεταβολών συγκεντρώσεων φορέων εκτός ισορροπίας στους ημιαγωγούς είναι μία
άσκηση πολύ ενδιαφέρουσα από την άποψη της φυσικής και πολύ σημαντική για την
κατανόηση της λειτουργίας όλων των ημιαγωγικών διατάξεων. Είναι ένα ευρύτατο
θέμα για το οποίο δίνονται εδώ μόνο εισαγωγικά στοιχεία.
Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι να επανασυνδεθούν ένα ηλεκτρόνιο και μία οπή, να
αποδιεγερθεί δηλαδή ένα ηλεκτρόνιο από μία κατάσταση της ΖΑ σε μία κατάσταση
της ΖΣ : η απ' ευθείας επανασύδεση από ζώνη σε ζώνη και η επανασύδεση μέσα από
10
Το συνηθισμένο σύμβολο για την αντίστοιχη σταθερά των χημικών αντιδράσεων είναι Κ.
91
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
μία ενδιάμεση κατάσταση στο ενεργειακό χάσμα του ημιαγωγού που έχει τότε τον
ρόλο του λεγόμενου κέντρου επανασύνδεσης (ΚΕ). Πρόκειται για ξένα άτομα ή
ατέλειες του πλέγματος που δημιουργούν εντοπισμένες καταστάσεις με ενέργειες
μέσα στο χάσμα του ημιαγωγού. Η άμεση επανασύνδεση προϋποθέτει συμφωνία των
κυματανυσμάτων της αρχικής και τελικής κατάστασης όπως επίσης και αρκετή
υπερκάλυψη, στον χώρο, των κυματοσυναρτήσεων του ηλεκτρονίου και της οπής. Σε
ημιαγωγούς αμέσου χάσματος, η απ' ευθείας επανασύνδεση από ζώ7 φορέα είναι
μεγάλη. Ο τρόπος επανασύνδεσης αυτός είναι ιδιαίτερα ελκυστικός για τις
ημιαγωγικές διατάξεις εκπομπής φωτός : τα LED και τα laser διόδου. Οπως όμως θα
δούμε στην συνέχεια, υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η επανασύνδεση των
φορέων διευκολύνεται σημαντικά από καταστάσεις μέσα στο ενεργειακό χάσμα
ιδιαίτερα όταν αυτές βρίσκονται κοντά στο μέσον του χάσματος.
Στους ημιαγωγούς εμμέσου χάσματος όπως το Si και το Ge η άμεση επανασύνδεση
είναι ουσιαστικά αδύνατη χωρίς την συμμετοχή και φωνονίου το οποίο μπορεί να
απορροφήσει τη διαφορά κυματανύσματος μεταξύ του μεγίστου της ΖΣ και του
ελαχίστου της ΖΑ. Εναλλακτικές λύσεις για την απομάκρυνση της ενέργειας που
απελευθερώνεται στην επανασύνδεση είναι η εκπομπή φωνονίων και το φαινόμενο
Auger : η μεταφορά δηλαδή της ενέργειας επανασύνδεσης, στην περίπτωση αυτή,
πρός ένα άλλο ηλεκτρόνιο που διεγείρεται π.χ σε υψηλότερη ενέργειακά κατάσταση
στην ΖΑ. Η πιθανότητα να γίνει μία αποδιέγερση με εκπομπή φωνονίων είναι τόσο
πιθανότερη όσο η ενέργεια της και κατά συνέπεια ο αριθμός φωνονίων που πρέπει να
εκπεμφθούν, είναι μικρότερα. Οι τυπικές ενέργειες φωνονίων στους ημιαγωγούς είναι
μικρές, της τάξης των δεκάδων meV. Αν ο ημιαγωγός έχει έμμεσο χάσμα η εκπομπή
φωτονίου είναι εξαιρετικά απίθανη εφόσον για να αλλάξει το k πρέπει να συμμετέχει
και ένα φωνόνιο στην μετάβαση. Η ορμή των φωτονίων είναι πάρα πολύ μικρή σε
σχέση με τις διαφορες hk μεταξύ του ελαχίστου της ΖΑ και του μεγίστου της ΖΣ..
92
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
ζώνη μειώνεται εκθετικά όσο αυξάνει η ενεργειακή της απόσταση από την αντίστοιχη
ζώνη. Ας θεωρήσουμε π.χ. ένα ηλεκτρόνιο που παγιδεύεται σε ένα ΚΕ. Σε αντίθεση
με την επανασύνδεση από ζώνη σε ζώνη, δέν υπάρχει πρόβλημα διατήρησης του k,
της ορμής δηλαδή, γιατί η εντοπισμένη κατάσταση έχει πολύ καλά καθορισμένη θέση
στο πλέγμα και η, αντίστοιχα, μεγάλη αβεβαιότητα στην ορμή της, επιτρέπει να
υποδεχτεί ηλεκτρόνια με πολύ διαφορετικά k. Με την παγίδευση του ηλεκτρονίου το
κέντρο φορτίζεται αρνητικά και έλκει τις οπές τουλάχιστον σε μικρή ακτίνα, πριν το
φορτίο του θωρακιστεί με κατάλληλη κατανομή στον χώρο των ευκίνητων φορέων.
Είναι τώρα πολύ πιθανό να συλλάβει το αρνητικά φορτισμένο κέντρο μιαν οπή που
θα βρεθεί στην "περιοχή του" ανεξάρτητα από το κυματάνυσμα που είχε στην ΖΣ. Το
πόσο μεγάλη είναι η περιοχή του, μπορούμε να εκφράσουμε με την έννοια της
ενεργού διατομής σύλληψης ηλεκτρονίου και οπής από κάθε κέντρο. Η κίνηση ενός
θερμοποιημένου φορέα στις ζώνες είναι στοχαστική με πληθώρα ελαστικών και μη
σκεδάσεων. Κατά μέσο όρο, η ταχύτητα του φορέα κατά μήκος της τυχαίας
διαδρομής που κάνει, μπορεί να υπολογιστεί άν θεωρήσουμε ότι η διαφορά E-EC για
τα ηλεκτρόνια και EV-E για τις οπές είναι η κινητική ενέργεια 1/2m*v2 του φορέα με
ενεργό μάζα m*. Επειδή, πολύ συχνά, οι ψευδοστάθμες Fermi είναι αρκετά μακρυά
από την αντίστοιχη ζώνη, η κατανομή των φορέων στις καταστάσεις της ζώνης
ακολουθεί πολύ ικανοποιητικά την στατιστική Maxwell-Boltzmann. Η μέση κινητική
ενέργεια ανά ηλεκτρόνιο είναι τότε 3/2kT. Ετσι υπολογίζουμε την λεγόμενη θερμική
ταχύτητα των φορέων με βάση την σχέση:
1 * 2 3
m vth = kT
2 2
(9.19)
3kT
vth =
m*
93
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
Θεωρούμε ότι υπάρχουν κοντά στο μέσον του χάσματος καταστάσεις που μπορεί να
είναι κατειλλημένες από ηλεκτρόνιο ή να είναι κενές στην θερμοδυναμική ισορροπία
Εστω Nr η ολική συγκέντρωση των καταστάσεων αυτών από τις οποίες nr είναι
κατειλλημένες από ηλεκτρόνιο και pr όχι.
Ας θεωρήσουμε ότι το ηλεκτρόνιο συλλαμβάνεται από κάποιο διαθέσιμο κέντρο
επανασύνδεσης άν το τελευταίο βρίσκεται μέσα σε τεθλασμένη κυλινδρική περιοχή
κατά μήκος της τροχιάς του ηλεκτρονίου με διατομή ίση με την ενεργό διατομή Sr
του κέντρου. Ο όγκος που σαρώνεται, με το τρόπο αυτό, στην μονάδα του χρόνου
Σχήμα 9.2 Διάφορα κέντρα επανασύδεσης στην ενεργειακή περιοχή του μέσου
του χάσματος σε έναν ημιμονωτικό ημιαγωγό. Οταν φωτίζεται ο ημιαγωγός
και οι συγκεντρώσεις των φορέων είναι μικρότερες από αυτές των ΚΕ είναι
δυνατό στην στάσιμη κατάσταση να έχουν οι δύο τύποι φορέων διαφορετικό
χρόνο ζωής και κατά συνέπεια διαφορετική συγκέντρωση. Η οποιαδήποτε
διαφορά φορτίου μπορεί να απορροφηθεί από αλλαγή της κατάληψης των ΚΕ,
δηλαδή από αλλαγή των nr και pr . Κάτω από φωτισμό. είναι δυνατό να είναι
n≠p. Αντίθετα θα πρέπει πάντα οι χρονικές παράγωγοι των συγκεντρώσεων
αυτών να είναι ίσες μεταξύ τους
είναι ίσος με Srvth , όπου vth είναι η μέση θερμική ταχύτητα του ηλεκτρονίου.
Ο μέσος χρόνος που θα κάνει ένα ηλεκτρόνιο για να συναντήσει ένα κέντρο, δηλαδή
ο μέσος χρόνος ζωής του, τn , είναι ο χρόνος εκείνος στον οποίο ο όγκος, με διατομή
Snr , που έχει σαρώσει το ηλεκτρόνιο περιέχει ένα διαθέσιμο κέντρο.
S r vth p r τ n = 1 (9.20)
1
= S r vth p r = C nr p r (9.21)
τn
94
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
του. Εντελώς ανάλογες σχέσεις ισχύουν για τις οπές. Μπορούμε τότε να γράψουμε
για την χρονική μεταβολή ομογενών συγκεντρώσεων φορέων, λόγω επανασύνδεσης
μέσα από κέντρα, τις ακόλουθες σχέσεις :
∂n
= G − C nr np r (9.22)
∂t
∂p
= G − C pr pn r (9.23)
∂t
όπου G είναι πάντα ο ρυθμός φωτογένεσης φορέων. Στην στάσιμη κατάσταση:
G = C nr np r = C pr pn r (9.24)
Αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι οι συγκεντρώσεις φορέων κάτω από φωτισμό
εξαρτώνται από την ενεργό διατομή και την συγκέντρωση των ΚΕ. Μπορούμε να
έχουμε έναν ενδογενή ημιαγωγό που αποκτά χαρακτήρα n ή p κάτω από φωτισμό.
Μπορούμε ακόμα και να έχουμε αλλαγή της πολικότητας (n ή p) μεταξύ ισορροπίας
και φωτισμού.
Είναι γεγονός ότι πάντα ένα ηλεκτρόνιο επανασυνδέεται τελικά με μία οπή. Αυτό
όμως δέν σημαίνει ότι ο χρόνος ζωής τους είναι ο ίδιος, σημαίνει μόνο ότι ο ρυθμός
επανασύνδεσής τους είναι ίσος. Οπως φαίνεται, για τα ηλεκτρόνια για παράδειγμα,
από την σχέση 9.21 ο χρόνος ζωής εξαρτάται από την συγκέντρωση διαθέσιμων ΚΕ
και την ενεργό διατομή τους και είναι διαφορετικός για τα ηλεκτρόνια και τις οπές.
1 1 1
= + + ⋅⋅⋅ (9.25)
τn τα τβ
Οταν οι χρόνοι ζωής των διαφορετικών μηχανισμών επανασύνδεσης διαφέρουν
αρκετά μεταξύ τους τότε υπερισχύει σαφώς ο μηχανισμός με τον μικρότερο χρόνο
ζωής
95
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΙΙ. ΕΚΤΟΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ
R = arnp
9.2 Σε περιοχή n γίνεται, από μία επιφάνεια, ασθενής ένεση οπών με πυκνότητα
ρεύματος Jp . Ο χρόνος ζωής τους είναι τp και η ευκινησία τους μp. Βρείτε τί
ποσοστό από τις ενιέμενες οπές επανασυνδέεται σε επιφανειακό στρώμα
πεπερασμένου πάχους ξ.
z2 ⎛ N ( L) ⎞
ln N d ( z ) = ln N d ( 0) + 2 ln⎜ d ⎟
L ⎝ N d ( 0) ⎠
Στο πλαίσιο της προσέγγισης Boltzmann, υποθέτοντας πλήρη ιονισμό
προσμίξεων και τοπική ηλεκτρική ουδετερότητα, υπολογίστε την EC(z),
Θεωρήστε πλήρη θερμοδυναμική ισορροπια με Ef=0 σε κάθε z. Κατόπιν
υπολογίστε την πυκνότητα φορτίου ρ(z) και το ποσοστιαίο σφάλμα, σε σχέση
με την μέγιστη δυνατή πυκνότητα ακίνητου φορτίου, που έχει γίνει με την
παραδοχή τοπικής ουδετερότητας
96
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
1
Το ppm είναι μια πολύ συνηθισμένη "μονάδα" μέτρησης πολύ μικρών συγκεντρώσεων ξένων
ατόμων σε ένα υλικό. Είναι συντομογραφία των λέξεων part per million δηλαδή μέρος στο
εκατομύριο και αναφέρεται συνήθως σε ατομική συγκέντρωση δηλαδή σε αριθμό ξένων ατόμων
ανά εκατομύριο ατόμων του υλικού. Χρησιμοποιήθηκαν εισαγωγικά στην λέξη μονάδα γιατί το ppm
είναι καθαρός, αδιάστατος αριθμός.
2
Από την p στην n για την συμβατική φορά του ρεύματος.
3
Στην τελευταία αυτή περίπτωση η δυνατότητα ανταλλαγής ηλεκτρονίων εξασφαλίζεται από το
υπόλοιπο κύκλωμα , από την πίσω πόρτα.
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Fermi, Efm , ενός μετάλλου είναι γνωστή με το όνομα: Εργο εξόδου του μετάλλου
και συμβολίζεται συνήθως με Φm. Το έργο εξόδου εξαρτάται προφανώς από τη
χημική σύνθεση και την μορφολογία της επιφάνειας. Οι τυπικές τιμές έργου εξόδου
διαφόρων μετάλλων κυμαίνονται μεταξύ 1 και 5 eV. Είναι προφανές ότι στο απόλυτο
μηδέν η ελάχιστη ενέργεια που απαιτείται για να αποσπάσουμε ένα ηλεκτρόνιο από
ένα μέταλλο είναι το έργο εξόδου. Η ενέργεια αυτή μπορεί να δοθεί από ένα φωτόνιο
όπως γίνεται στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. Σε θερμοκρασία δωματίου η κατανομή
98
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Η ΣΚ είναι η ίδια έξω από τα δύο μέταλλα οπότε ξέρουμε ότι αυτά βρίσκονται στο
ίδιο δυναμικό. Για να μεταφέρουμε ένα ηλεκτρόνιο από την Ef του μετάλλου 1 στην
99
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Η καθαρή κίνηση ηλεκτρονίων πρός κάποια φορά θα σταματήσει όταν υπάρξει ενιαία
Fermi στα δύο στερεά.
Σχήμα 10.3 Φορτίο στην επαφή δύο μετάλλων. Το δυναμικό επαφής συνδέεται
αναγκαστικά με ένα διπλό στρώμα φορτίου στην επιφάνεια των δύο μετάλλων
που εκτείνεται σε βάθος λίγων μόνο Å ή δεκάδων Å μέσα σε κάθε μέταλλο.
100
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
E p ( x)
V ( x) = − + Vref (10.1)
qe
Οπου Vref είναι μία αυθαίρετη σταθερά που μπορούμε να επιλέξουμε, άν θέλουμε, με
τρόπο ώστε να καθοριστεί πλήρως το δυναμικό. Αυτό δέν είναι απαραίτητο, εφ’ όσον
μόνο οι διαφορές του δυναμικού και οι παράγωγοί του έχουν φυσική σημασία. Ep
μπορεί να είναι η στάθμη κενού ή μία οποιαδήποτε ενεργειακή στάθμη που έχει
σταθερή ενεργειακή απόσταση απ’ αυτήν όπως η EC (ΣΚ-χS) ή η EV (ΣΚ-χS -Eg) ή η
EV ή η ενδογενής στάθμη Fermi Ei κλπ.
Μακρυά από την επαφή, η V(x) είναι πάντα σταθερή εφόσον το ηλεκτρικό πεδίο στο
εσωτερικό ενός μετάλλου είναι 0. Η δημιουργία ενός "σκαλοπατιού" δυναμικού στην
επαφή των δύο μετάλλων σημαίνει αναγκαστικά ότι η δεύτερη παράγωγος της V(x)
παίρνει τόσο μεγαλύτερες τιμές όσο πιό απότομο είναι το σκαλοπάτι δυναμικού και
αλλάζει πρόσημο στο σημείο καμπής του δυναμικού ανάμεσα στα δύο μέταλλα. Η
δεύτερη παράγωγος του δυναμικού συνδέεται με την πυκνότητα φορτίου, ρ, μέσα από
την εξίσωση του Poisson :
ρ (r )
∇ 2V (r ) = − (10.2)
ε
που γράφεται σε μία διάσταση:
∂2 ρ ( x)
V ( x ) = − (10.3)
∂x 2 ε
όπου ε είναι η διηλεκτρική σταθερά του μέσου. Είναι προφανές ότι πρέπει να υπάρχει
ένα διπλό στρώμα φορτίου στην επιφάνεια των δύο μετάλλων, θετικό στο ένα και
αρνητικό στο άλλο, για να δημιουργηθεί ένα σκαλοπάτι δυναμικού στην επαφή τους.
Η πυκνότητα φορτίου ρ(x) που αλλάζει πρόσημο από το ένα υλικό στο άλλο,
καθορίζει τη μορφή του δυναμικού στην επαφή.
101
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Σχήμα 10.4 Ενα μέταλλο και ένας ημιαγωγός στο ίδιο δυναμικό. Επειδή
η στάθμη Fermi στους ημιαγωγούς βρίσκεται συνήθως στο χάσμα και
δέν είναι σταθερή, χρησιμοποιούμε, αντί του έργου εξόδου, την
ενεργειακή απόσταση της ΣΚ από την Ec : την ηλεκτρονική συγγένεια, χs,.
Μπορούμε παρόλα αυτά, άν θέλουμε, να μιλήσουμε για έργο εξόδου του
ημιαγωγού: Φs=χs+(Ec-Efs). Ανάλογα με τις προσμίξεις (n ή p) του
ημιαγωγού μπορεί το μέταλλο να είναι περισσότερο ή λιγότερο
ηλεκτραρνητικό από τον ημιαγωγό. Σ’ αυτό το διάγραμμα ο ημιαγωγός
είναι περισσότερο ηλεκτραρνητικός από το μέταλλο. Αν έρθουν σε
επαφή, το μέταλλο θα πάρει ηλεκτρόνια από τον ημιαγωγό.
στον οποίο η Ef βρίσκεται μέσα στο ενεργειακό χάσμα, σε ενεργειακή περιοχή
δηλαδή με μηδενική ή πολύ μικρή πυκνότητα καταστάσεων.
102
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
ηλεκτρόδια στην επιφάνεια του ημιαγωγού. Είναι απαραίτητο για τις διατάξεις όχι
μόνο να περνά ρεύμα και στις δύο πολικότητες μέσα από τις επαφές αυτές αλλά και
να συναντά αμελητέα αντίσταση. Εχουμε τότε την λεγόμενη Ωμική επαφή. Θα
εξετάσουμε στην συνέχεια τα βασικά χακτηριστικά των ηλεκτρικών φαινομένων που
συμβαίνουν στην επαφή ενός μετάλλου με έναν ημιαγωγό, χαρακτηριστικά πολύ
ενδιαφέροντα και πολύ χρήσιμα στις διατάξεις.
Στο σχήμα 10.4 βλέπουμε τις ενεργειακές στάθμες μετάλλου και ημιαγωγού τύπου n
όταν τα δύο στερεά βρίσκονται στο ίδιο δυναμικό και δέν έχουν την δυνατότητα να
ανταλλάξουν ηλεκτρόνια. Επειδή η στάθμη Fermi στους ημιαγωγούς μπορεί να
αλλάξει πολύ ανάλογα με τις προσμίξεις και την θερμοκρασία, χρησιμοποιούμε την
ενεργειακή απόσταση της ΣΚ από την Ec , την λεγόμενη ηλεκτρονική συγγένεια, χs ,
αντί του έργου εξόδου. Ανάλογα με τις προσμίξεις (n ή p) του ημιαγωγού μπορεί το
μέταλλο να είναι περισσότερο ή λιγότερο ηλεκτραρνητικό από τον ημιαγωγό.
Βρίσκουμε τι από τα δύο συμβαίνει με την σύγκριση του Φm και του Φs=χs+(Ec-Efs)
που είναι το αντίστοιχο του έργου εξόδου για τον ημιαγωγό.
103
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Σχήμα 10.6 Ενεργειακό διάγραμμα μετάλλου και ημιαγωγού στο ίδιο δυναμικό. Οταν το
έργο εξόδου του μετάλλου είναι μικρότερο από το άθροισμα χs+(Ec-Ef) τότε το μέταλλο
είναι πιό ηλεκτραρνητικό από τον ημιαγωγό. Οταν έρθουν σε επαφή, το μέταλλο θα
χάσει ηλεκτρόνια πρός τον ημιαγωγό.
μm. Στο σχήμα 10.5 φαίνεται ότι το δυναμικό επαφής αναπτύσσεται εξ’ ολοκλήρου
μέσα στον ημιαγωγό. Αυτό δέν είναι απόλυτα ακριβές αλλά είναι πρακτικά σωστό,
όπως θα δούμε αναλυτικότερα στην συνέχεια. Στην περιοχή φορτίου χώρου του
ημιαγωγού, η στάθμη Fermi απέχει περισσότερο από την EC απ’ ότι στην ουδέτερη
περιοχή n, μακρυά από την επαφή. Η μετατόπιση αυτή της Ef μπορεί να δημιουργήσει
σχετικά περιορισμένη πυκνότητα φορτίου, πολύ μικρότερη απ’ αυτήν που θα
δημιουργούσε ίση μετατόπιση της Ef στο εσωτερικό ζώνης, σε μία ενεργειακή
περιοχή δηλαδή, με πολύ μεγάλη πυκνότητα καταστάσεων, όπως συμβαίνει σε ένα
μέταλλο.
Στο διάγραμμα του σχήματος 10.5 παρατηρούμε ότι δημιουργείται ένας φραγμός
δυναμικού Vb για τα ηλεκτρόνια. Στο πλαίσιο της κλασσικής φυσικής, μόνο τα
ηλεκτρόνια που έχουν μεγαλύτερη ενέργεια από Ef + qeVb στο μέταλλο ή στον
6
Ο όρος φορτίο χώρου (στα αγγλικά space charge) προέρχεται απο τις λυχνίες κενού στις οποίες τα
θερμιονικά εκπεμπόμενα ηλεκτρόνια σχηματίζουν, σε κάποιες περιπτώσεις, αξιόλογο φορτίο στον
κενό χώρο ανάμεσα στα ηλεκτρόδια. Η χρήση του έχει γενικευτεί για πυκνότητα φορτίου στο
εσωτερικό μονωτών και ημιαγωγών σε αντιδιαστολή με το επιφανειακό φορτίο.
104
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
ημιαγωγό μπορούν να κινηθούν από το ένα υλικό στο άλλο. Συχνά ο λόγος qeVb/kT
είναι αρκετά μεγαλύτερος από την μονάδα με συνέπεια να είναι πολύ μικρές ή
αμελητέες οι συγκεντρώσεις ηλεκτρονίων με ενέργεια μεγαλύτερη από τον φραγμό.
Αν πάρουμε υπ’ όψη μας το κβαντομηχανικό φαινόμενο σήραγγος μέσα από έναν
φραγμό δυναμικού τότε θα πρέπει να εξετάσουμε και το πάχος του. Με εξαίρεση
Φ m − [ χ s + ( E C − E f )]
V0 = (10.5)
qe
7
Σε μεγάλη ανάστροφη πόλωση το ηλεκτρικό πεδίο στην ΠΑ γίνεται πολύ ισχυρό, ο φραγμός
λεπταίνει και το φαινόμενο σήραγγος έχει μεγαλύτερο ρόλο.
105
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Στις προηγούμενες εξισώσεις και παραγράφους, όπως και στην συνέχεια του
κειμένου αυτού, θεωρούμε ότι το δυναμικό επαφής V0 και ο φραγμός δυναμικού Vb
είναι θετικές ποσότητες όπως το έργο εξόδου και η ηλεκτρονική συγγένεια. Ειδικά
για το δυναμικό επαφής, θα μπορούσαμε, άν θέλαμε, να χρησιμοποιήσουμε
πρόσημο, αρκεί να προσέξουμε το γεγονός ότι το δυναμικό επαφής του μετάλλου με
τον ημιαγωγό είναι αντίθετο με αυτό του ημιαγωγού με το μέταλλο. Με άλλα λόγια
θα έπρεπε να διευκρινίζουμε ποιό από τα δύο δυναμικά επαφής μεταξύ δύο
διαφορετικών υλικών Α και Β εννοούμε το VAB ή, το αντίθετό του, VBA. Τότε θα
είχαμε το πρόβλημα της επιλογής του στερεού Α. Να είναι αυτό που σχεδιάζουμε
αριστερά; Να είναι πάντα το μέταλλο; Κι΄άν υπάρχουν δύο μέταλλα ή άν δέν υπάρχει
κανένα στην επαφή; Για να αποφύγουμε λοιπόν την ασφυκτική και αυθαίρετη
πειθαρχία που θα επέβαλε η χρήση προσημασμένου δυναμικού επαφής, ας το
θεωρήσουμε πάντα σαν ένα μέτρο και ας φροντίζουμε να καθορίσουμε με άλλο τρόπο
την πολικότητα της επαφής.
106
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Σχήμα 10.8 Ενα μέταλλο και ένας ημιαγωγός τύπου p στο ίδιο δυναμικό.
Εφόσον η αγωγιμότητα του ημιαγωγού οφείλεται σε οπές θα πρέπει να
εξατάσουμε τί συμβαίνει στην περίπτωση της επαφής τους από την άποψη
των οπών.
ένα μέταλλο.
8
Αν προτιμήσουμε να είμαστε πιό ακριβολόγοι, με θυσία της παραστατικότητας, θα πρέπει να πούμε
ότι, όταν εφαρμόζεται κάποια τάση σε αντιστάσεις σε σειρά, κατανέμεται σ’ αυτές ανάλογα με την
τιμή της κάθε αντίστασης. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η πτώση τάσης στο μέταλλο και στην
ουδέτερη περιοχή του ημιαγωγού είναι αμελητέα επειδή είναι αμελητέες οι αντιστάσεις των
περιοχών αυτών σε σχέση μ’ αυτής της ΠΑ.
107
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Η παρουσία του φορτίου χώρου στην ΠΑ έχει σάν αποτέλεσμα την λεγόμενη κάμψη
των ζωνών . Ο πολύ γνωστός στην φυσική των διατάξεων όρος αυτός περιγράφει
σωστά δύο γεγονότα:
• ο νόμος του Poisson επιβάλλει μή μηδενική δεύτερη παράγωγο κάθε καμπύλης
δυναμικού ή δυναμικής ενέργειας
• Η κάμψη είναι κοινή για τις δύο ζώνες, εφ’ όσον δέν υπάρχει κανένας λόγος
αλλαγής του ενεργειακού χάσματος του ημιαγωγού στην ΠΑ. Η κάμψη είναι
επίσης ακριβώς η ίδια, για τους λόγους που αναφέρθηκαν στην παράγραφο
10.1.2 και για την ΣΚ και την ενδογενή Fermi Ωμικές επαφές μετάλλου-
ημιαγωγού.
Η κάμψη των ζωνών σε μία επαφή μετάλλου-ημιαγωγού καθορίζεται από την σχέση
του έργου εξόδου του μετάλλου σε σχέση με την ηλεκτρονική συγγένεια του
ημιαγωγού και δεν οδηγεί πάντα σε απογύμνωση και σε επαφή Schottky. Η δεύτερη
δυνατότητα είναι να έχουμε κάμψη των ζωνών που προκαλεί συσσώρευση στην
επιφάνεια του ημιαγωγού. με αποτέλεσμα τον σχηματισμό ωμικής επαφής. Στην
ωμική επαφή το διπλό στρώμα φορτίου είναι παρόμιο μ’ αυτό που δημιουργείται στα
μέταλλα. Το φορτίο του ημιαγωγού δημιουργείται με συσσώρευση φορέων, η
πυκνότητά του είναι μεγάλη και το πάχος της περιοχής φορτίου χώρου είναι μικρό. Η
αγωγιμότητα της περιοχής αυτής συσσώρευσης είναι μεγαλύτερη από τον υπόλοιπο
ουδέτερο ημιαγωγό. Δέν υπάρχει κανένας φραγμός στην ελεύθερη ροή ηλεκτρονίων
από το ένα στερεό στο άλλο. Το ρεύμα, που περνάει και για τις δύο πολικότητες,
καθορίζεται από την μεγαλύτερη σε σειρά αντίσταση του συστήματος αυτού που
είναι αυτή της ουδέτερης περιοχής του ημιαγωγού. Το δυναμικό επαφής δίνεται
επίσης από την σχέση 10.5
108
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Ανάμεσα στα δύο ξεκάθαρα όρια μιάς επαφής Schottky με φραγμό δυναμικού που
επιτρέπει την διέλευση σε μηδαμινό πρακτικά ποσοστό από τα διαθέσιμα ηλεκτρόνια
στον ημιαγωγό 10 και σε μία πραγματική ωμική επαφή με φορτίο συσσώρευσης
φορέων πλειονότητας, υπάρχει μία τεράστια γκρίζα περιοχή στην οποία βρίσκονται οι
περισσότερες από τις επαφές μετάλλου ημιαγωγού. Για αυτές θα μπορούσαμε να
πούμε ότι δέν είναι ούτε καλές Schottky ούτε καλές ωμικές επαφές. Στην τεχνολογία
των διατάξεων θεωρείται πραγματική τέχνη, και λιγότερο επιστήμη, η δημιουργία
των καλών δύο άκρων.
Φ m − (χ s + Eg )
Vb = (10.6)
qe
9
Σημαντικό ρόλο στις επαφές μετάλλου ημιαγωγού παίζουν οι επιφανειακές ηλεκτρονικές
καταστάσεις που αναλύονται στην συνέχεια
10
Αρα σε ακόμα μικρότερο ποσοστό απ’ αυτά που είναι διαθέσιμα στο μέταλλο.
109
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
110
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Ας εξετάσουμε τώρα ποσοτικά την εξάρτηση της έντασης του ηλεκρικού πεδίου και
του δυναμικού από την θέση, στην ΠΑ του ημιαγωγού. Είναι προφανές ότι οι
ποσότητες αυτές συνδέοντα με την πυκνότητα φορτίου μέσα από θεμελιώδεις σχέσεις
του ηλεκτρομαγνητισμού και συγκεκριμένα την εξίσωση του Poisson (10.2, 10.3) και
την βασική σχέση μεταξύ πεδίου και δυναμικού:
E = −∇V( x ) (10.8)
∂V( x)
E=− (10.9)
∂x
ρ( x) = −q e N d (10.10)
1 1 1
E ( x) =
εs ∫ ρ( x)dx + C = ∫ q e N d dx + C = q e N d x + C
εs εs
(10.11)
οπου εs η διηλεκτρική σταθερά του ημιαγωγού και C σταθερά που θα καθοριστεί από
τις οριακές συνθήκες. Η ουδέτερη περιοχή του ημιαγωγού έχει αγωγιμότητα
μεγαλύτερη κατά πολλές τάξεις μεγέθους απ΄αυτήν της ΠΑ. Μπορούμε, κατά
συνέπεια, να θεωρήσουμε μηδενική την ένταση του ηλεκτρικού πεδίου μέσα στην
ουδέτερη περιοχή 12 . Η ένταση του ηλεκτρικού πεδίου πρέπει να είναι συνεχής στο
όριο μεταξύ ΠΑ και ουδέτερης n εφόσον η πυκνότητα φορτίου χώρου είναι
πεπερασμένη.
11
Επιλέγουμε το σύμβολο xn για ομοιομορφία με την ανάλυση της επαφής pn που ακολουθεί.Θα
χρησιμοποιήσουμε στην συνέχεια το σύμβολο w για το ολικό πάχος της περιοχής απογύμνωσης.
Στην περίπτωση της Schottky w=xn.
12
Οταν δέν υπάρχει εξωτερική πόλωση και ρεύμα μέσα από την ουδέτερη περιοχή η ένταση του
πεδίου είναι ακριβώς μηδέν. Στην αντίθετη περίπτωση το πεδίο στην ουδέτερη περιοχή είναι τόσο
μικρό σε σχέση με αυτο της ΠΑ, που είναι λογικό να το αγνοήσουμε.
111
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Μπορούμε λοιπόν να καθορίσουμε την τιμή της σταθεράς στην 10.11 θέτοντας :
qe
E (x n ) = 0 ⇒ C = − N x (10.12)
εs d n
από την οποία προκύπτει η συνάρτηση E (x) στην ΠΑ:
qe
E (xn ) = N (x − xn ) (10.13)
εs d
που φαίνεται στο σχήμα Σχήμα10.11.
Με δεδομένη την συνάρτηση E(x) και τις οριακές συνθήκες υπολογίζουμε την
συνάρτηση του δυναμικού V(x) που δίνεται από την σχέση:
qe
V( x) = − ∫ E ( x) dx + C v = − ∫ N ( x − x n )dx + C v =
εs d
(10.14)
q
− e N d (x − x n ) 2 + Cv
2ε s
όπου η σταθερά Cv θα καθοριστεί επίσης απο τις οριακές συνθήκες. Εφ' όσον έχουμε
ελευθερία στον καθορισμό της στάθμης αναφοράς δυναμικού ας θεωρήσουμε ότι το
δυναμικό στην ουδέτερη περιοχή n και κατά συνέπεια και στο σημείο x=xn είναι
μηδέν, οπότε και η τιμή της Cv είναι 0. Τελικά βρίσκουμε για το δυναμικό:
q
V( x) = − e N d ( x − x n ) 2 (10.15)
2ε s
Το δυναμικό αυτό φαίνεται στο σχήμα Σχήμα10.. Η κάμψη των ζωνών που
αντιστοιχεί στο δυναμικό αυτό δίνεται από την σχέση:
q 2e
E c ( x) = − q e V( x) + E c ( x n ) = N ( x − x) 2 + E c ( x n ) (10.16)
2ε s d
Η κάμψη ζωνών που φαίνεται στο σχήμα 10.5 , δηλαδή σ' ένα ενεργειακό διάγραμμα
για ηλεκτρόνια, έχει αντίθετο πρόσημο από το δυναμικό του σχήματος Σχήμα10. που
είναι το συμβατικό δυναμικό, για θετικό μοναδιαίο φορτίο, της εξίσωσης του Poisson.
112
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
τάσης επαφής που αναπτύσσεται μέσα στο μέταλλο, είναι τόσο μικρό ώστε πρακτικά
μπορούμε να πούμε ότι η διαφορά δυναμικού στην ΠΑ του ημιαγωγού είναι ίση με το
δυναμικό επαφής. Στην ισορροπία, με μηδενική τάση εξωτερικής πόλωσης της
επαφής, το μέτρο του δυναμικού στο x=0 είναι πρακτικά ίσο με το δυναμικό επαφής
V0. Αν ονομάσουμε w0 το πάχος της περιοχής απογύμνωσης 13 στην ισορροπία
βρίσκουμε από την 10.15 ότι:
qeNd 2
V0 = w0 (10.17)
2ε s
και για το πάχος της ΠΑ
2ε s
w0 = V (10.18)
qeNd 0
Για τους λόγους που αναφέρθηκαν, η 10.18 ισχύει γενικότερα για οποιοδήποτε
πόλωση που δημιουργεί μεγαλύτερη, στην ανάστροφη πόλωση, ή μικρότερη, στην
ορθή, διαφορά δυναμικού στην ΠΑ, σύμφωνα με την 10.7 Στην γενική περίπτωση:
2ε s
w= ( V − Vext ) (10.19)
qeNd 0
10.3 Επαφές pn
Οι επαφές Schottky χρησιμοποιήθηκαν στους πρώτους ανορθωτές στερεάς
κατάστασης είναι όμως αναμφισβήτητο ότι στις καθοριστικές δεκαετίες της μεγάλης
ανάπτυξη των ημιαγωγικών ηλεκτρονικών διατάξεων μετά τον 2ο Παγκόσμιο
Πόλεμο, οι διατάξεις στερεάς κατάστασης βασίστηκαν στις λεγόμενες διπολικές
επαφές. Από το πρώτο τρανζίστορ το 1947 μέχρι την δημοφιλή τεχνολογία TTL
(Transistor-Transistor Logic) που άνοιξε την εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας της
πληροφορικής και των τηλεπιποινωνιών, χρησιμοποιήθηκε σχεδόν αποκλειστικά η
διπολική επαφή. Σήμερα που κυριαρχούν τα Τρανζίστορ Πεδίου (FET) και κυρίως τα
MOSFETs, οι διπολικές διατάξεις έχασαν την αποκλειστικότητα αλλά όχι και την
σημασία τους. Οι δύο “πόλoι” είναι ένας ημιαγωγός τύπου n με ηλεκτρόνια και ένας
τύπου p με οπές. Είναι δύο περιοχές του ίδιου ημιαγωγού με διαφορετικό τύπο
προσμίξεων : δοτών και αποδεκτών.
Μία επαφή pn δέν γίνεται ποτέ με το να “κολλήσουν” μεταξύ τους δύο κομμάτια
ημιαγωγού με διαφορετικές προσμίξεις, ούτε είναι δυνατό να αλλάξει απότομα σε
κάποια εσωτερική επιφάνεια του ημιαγωγού ο τύπος των προσμίξεων από δότες σε
αποδέκτες ή το αντίστροφο. Θα εξετάσουμε όμως στην αρχή αυτήν ακριβώς την
περίπτωση, την λεγόμενη απότομη επαφή pn, για την απλούστευση της ανάλυσης
των βασικών χαρακτηριστικών της διπολικής επαφής, τα οποία, όπως θα δούμε στην
13
ίσο με το xn στην Schottky σε ημιαγωγό n.
113
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
συνέχεια, είναι κοινά και στις επαφές όπου η μετάβαση από τον ένα τύπο πρόσμιξης
στον άλλο γίνεται λιγότερο “απότομα”
Θεωρούμε ότι έχουμε έναν ημιαγωγό στο εσωτερικό του οποίου αλλάζει απότομα το
είδος ατόμων πρόσμιξης από δότες σε αποδέκτες ή το αντίστροφο. Θεωρούμε επίσης
ότι η εσωτερική επιφάνεια στην οποία γίνεται η αλλαγή στην χημική σύνθεση του
ημιαγωγού, η λεγόμενη μεταλλουργική επαφή (ΜΕ) 14 , είναι επίπεδη και “άπειρη”.
Για την ποσοτική ανάλυση της θα χρησιμοοιήσουμε άξονα x, κάθετο στην
μεταλλουργική επαφή την οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και σάν αρχή του x.
Στο σχήμα 10.102 βλέπουμε το ενεργειακό διάγραμμα της επαφής pn στην
ισορροπία, με μηδενική εξωτερική τάση. Η στάθμη Fermi είναι ενιαία και είναι
προφανές ότι έχει δημιουργηθεί δυναμικό επαφής ίσο με :
14
Η ηλεκτρική επαφή των δύο περιοχών, όπως θα δούμε στην συνέχεια, δεν είναι μία επιφάνεια αλλά
ένα διπλό στρώμα φορτίου, μία διπλή περιοχή απογύμνωσης, πολύ πιό πολύπλοκη και εκτεταμένη
από την επαφάνεια αλλαγής χημικής σύστασης . Ο όρος μεταλλουργική υπενθυμίζει το γεγονός ότι
η επαφή αυτή φτιάχνεται σε υψηλές θερμοκρασίες με διαδικασίες και συνθήκες μεταλλουργίας.
114
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
V0 = E g − ( E f − E v ) p − ( E c − E f ) n (10.20)
όπου οι διαφορές (Ef – Ev ) και η (Ec - Ef) αναφέρονται στις ουδέτερες περιοχές p και
n αντίστοιχα.
Οι περιοχές του ημιαγωγού που είναι μακρυά από την ΜΕ, είναι αδιατάρακτες σε
σχέση με την ισορροπία, είναι ηλεκτρικά ουδέτερες και αγώγιμες .
Κοντά στην ΜΕ δημιουργείται ένα διπλό στρώμα φορτίου το οποίο έχει σαν
αποτέλεσμα την ύπαρξη της διαφοράς δυναμικού V0 μεταξύ των δύο περιοχών του
ημιαγωγού. Είναι το ίδιο με αυτό που συμβαίνει και στην επαφή μεταξύ
διαφορετικών μετάλλων, με την σημαντική διαφορά ότι οι περιοχές ημιαγωγών με μή
μηδενική πυκνότητα φορτίου χώρου είναι πολύ μεγαλύτερες απ΄αυτές των μετάλλων.
Το στρώμα φορτίου δημιουργείται με απογύμνωση μέρους των περιοχών n και p,
δεξιά και αριστερά της επαφής. Ολο το στρώμα φορτίου χώρου ονομάζεται περιοχή
απογύμνωσης (ΠΑ) , όπως και στις επαφές Schottky.
Στην επαφή pn, όπως και στις επαφές που εξετάστηκαν στις προηγούμενες
παραγράφους, το διπλό στρώμα φορτίου είναι συνολικά ουδέτερο: το αρνητικό
φορτίο στο ένα στερεό είναι ίσο σε μέτρο με το θετικό φορτίο στο άλλο. Ενας απλός
τρόπος για να το καταλάβει κανείς αυτό είναι να σκεφτεί ότι η επαφή μπορεί να
δημιουργηθεί με την ανταλλαγή ηλεκτρονίων μεταξή δύο σωμάτων που είναι αρχικά
ουδέτερα. Ακόμα και όταν το κάθε σώμα μπορεί να μήν παραμένει ουδέτερο μετά την
επαφή, το σύστημα των δύο πρέπει να παραμείνει συνολικά ουδέτερο. Πρόκειται εδώ
για την λεγόμενη Συνθήκη Ολικής 15 Ηλεκτρικής Ουδετερότητας στην επαφή.
Ενας άλλος τρόπος να δείξουμε ότι πρέπει να ισχύει η συνθήκη ολικής ηλεκτρικής
ουδετερότητας είναι να θεωρήσουμε σε μία τυχαία θέση στην ΜΕ, μία κυλινδρική
επιφάνεια Gauss την οποία η ΜΕ τέμνει κάθετα στο άξονα του κυλίνδρου και της
οποίας οι βάσεις βρίσκονται στις αγώγιμες ουδέτερες περιοχές έξω από την ΠΑ. Το
ηλεκτρικό πεδίο στις περιοχές αυτές πρέπει να είναι μηδενικό στην ισορροπία. Λόγω
συμμετρίας, δεν περιμένουμε να υπάρχει συνιστώσα της έντασης του ηλεκτρικού
πεδίου E παράλληλα στην ΜΕ. Εφόσον λοιπόν, η συνολική ροή του E στην
επιφάνεια Gauss αυτή είναι μηδέν, θα πρέπει και το συνολικό φορτίο στο εσωτερικό
της να είναι μηδέν. Εστω xn και xp τα πάχη των απογυμνωμένων περιοχών σε μία
απότομη, επίπεδη, διπολική επαφή. Αν θεωρήσουμε πλήρη απογύμνωση, η συνθήκη
ολικής ουδετερότητας γράφεται:
15
Σε αντιδιαστολή με την συνθήκη ουδετερότητας που χρησιμοποιήθηκε για τον καθορισμό της
στάθμης Fermi ισορροπίας στο εσωτερικό ενός ημιαγωγού, συνθήκη που είναι τοπική.
115
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Οταν περνάει ρεύμα μέσα από την επαφή 16 , η συνθήκη ολικής ουδετερότητας δέν
ισχύει αυστηρά γιατί πρέπει να υπάρχει κάποιο, μικρό σχετικά, πεδίο στις ουδέτερες
περιοχές για να υπάρχει και αντίστοιχο ρεύμα ολίσθησης. Οι ευκινησίες των φορέων
είναι εν γένει διαφορετικές, γεγονός που, συνδυαζόμενο με την συνέχεια ρεύματος,
σημαίνει ότι το ηλεκτρικό πεδίο δεν είναι κατ΄ ανάγκη το ίδιο στις δύο ουδέτερες
περιοχές. Αρα το φορτίο που περικλείει η επιφάνεια Gauss που θεωρήσαμε δέν είναι
αυστηρά μηδέν όταν περνά ρεύμα μέσα από την επαφή. Ακόμα και όταν υπάρχει
πεδίο στις ουδέτερες περιοχές η έντασή του είναι τόσο μικρή σε σχέση με το πεδίο
στην ΠΑ ώστε να μπορούμε με ασφάλεια να θεωρήσουμε ότι ισχύει προσεγγιστικά η
συνθήκη ολικής ουδετερότητας. Με βάση την 10.21 , παρατηρούμε ότι όσο
μικρότερη η συγκέντρωση προσμίξεων σε μία περιοχή ημιαγωγού τόσο μεγαλύτερο
είναι το πάχος της ΠΑ μέσα στην περιοχή αυτή.
Eg kT ⎡ ⎛ N c ⎞ ⎛ N ⎞⎤
V0 = − ⎢ln ⎜ ⎟ + ln ⎜⎜ v ⎟⎟ ⎥ =
qe q e ⎢⎣ ⎝ n n 0 ⎠ ⎝ p p 0 ⎠ ⎥⎦
(10.23)
kT ⎡ ⎛ N c N v ⎞ ⎛ N c N v ⎞ ⎤ kT ⎡ ⎛ n n 0 p p 0 ⎞ ⎤
⎢ln ⎜ ⎟ − ln ⎜⎜ ⎟⎟ ⎥ = ⎢ln ⎜ ⎟⎥
q e ⎢⎣ ⎝ n 2i ⎠ 2
⎝ n 0 p 0 ⎠ ⎥⎦ q e ⎢⎣ ⎝ n i ⎠ ⎥⎦
n p
kT ⎡ ⎛ N d N a ⎞ ⎤
V0 ≈ ⎢ln ⎜ ⎟⎥ (10.24)
q e ⎢⎣ ⎝ n 2i ⎠ ⎥⎦
16
Μία κατάσταση που δέν αντιστοιχεί σε θερμοδυναμική ισορροπία.
17
Ακόμα κι’ άν εφαρμόζεται εξωτερική πόλωση, οι συγκεντρώσεις φορέων στις ουδέτερες αγώγιμες
περιοχές παραμένουν στις τιμές θερμοδυναμικής ισορροπίας για κάθε μία περιοχή χωριστά .
116
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
n n 0 p n 0 = n p 0 p p 0 = n 2i
(10.25)
kT ⎡ ⎛ p p 0 ⎞ ⎤ kT ⎡ ⎛ n n 0 ⎞ ⎤
V0 = ⎢ln ⎜ ⎟⎥ = ⎢ln ⎜ ⎟⎥
q e ⎣ ⎝ p n 0 ⎠ ⎦ q e ⎢⎣ ⎜⎝ n p 0 ⎟⎠ ⎥⎦
(10.26)
q N q N
ΔVn = e d x 2n ΔVp = e a x 2p (10.27)
2ε s 2ε s
117
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
με την βοήθεια της 10.21 βρίσκουμε για το ολικό πάχος της ΠΑ στην διπολική
επαφή:
2ε s ( N a + N d )
w0 = V0 (10.28)
q eNa Nd
η οποία γενικεύεται για να συμπεριλάβει εξωτερική τάση πόλωσης με τον ίδιο τρόπο
που έγινε στις επαφές Schottky και με δεδομένο ότι, και στην διπολική επαφή, ο
φραγμός δυναμικού με εξωτερική πόλωση δίνεται επίσης από την 10.7. Στην γενική
περίπτωση έχουμε:
2ε s ( N a + N d )
w= ( V0 − Vext ) (10.29)
q eN aN d
ΔVn N d x 2n Na
= = (10.30)
ΔVp N a x 2p Nd
Η ΠΑ στην επαφή pn όπως άλλωστε και στην Schottky εμφανίζει για εναλλασόμενο
ρεύμα χωρητικότητα που μεταβάλεται με την συνεχή τάση πόλωσης της επαφής. Η
ιδιότητα αυτή που αποτελεί την βάση για πολλές πειραματικές τεχνικές μελέτης όχι
μόνο των επαφών αλλά και των ημιαγωγικών υλικών γενικότερα είναι χρήσιμη και
στις εφαρμογές 18 . Η διαφορική χωρητικότητα της ΠΑ οφείλεται στην αλλαγή του
εύρους και κατά συνέπεια του φορτίου της όταν αλλάζει η τάση πόλωσης. Στο
πλαίσιο της παραδοχής που κάναμε σχετικά με την απότομη μετάβαση από πλήρως
απογυμνωμένη σε ουδέτερη περιοχή, είναι πολύ εύκολο να υπολογίσουμε την
διαφορική χωρητικότητα της απότομης επαφής. Το θετικό φορτίο της απογυμνωμένης
περιοχής n είναι ίσο με: Q+ = qeNdxn και το αντίθετο φορτίο της απογυμνωμένης p
είναι Q- = -qeNaxp . Η διαφορική χωρητικότητα Cj ανά μονάδα επιφάνειας της επαφής
είναι ίση με :
18
Οι πυκνωτές χρησιμεύουν, μεταξύ άλλων σε χρονοκυκλώματα και συντονιζόμενα κυκλώματα. Είναι
εύκολο να καταλάβει κανείς την χρησιμότητα της δυνατότητας ρύθμισης με μία τάση DC, κάποιου
χρόνου ή κάποιας συχνότητας συντονισμού.
118
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
∂Q ∂Q ∂x n
Cj = − =− = −q e N d (10.31)
∂ (Vo − Vext ) ∂Vext ∂Vext
με την βοήθεια της οποίας βρίσκουμε από τις 10.31 και 10.29 ότι:
1 2q e ε s N a N d
Cj =
2 ( N a + N d )( V0 − Vext )
(10.33)
119
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
Στην ισορροπία, το συνολικό ρεύμα μέσα από την επαφή είναι μηδέν αλλά υπάρχει
ανταλλαγή ηλεκτρονίων και οπών ανάμεσα στην n και την p γιατί έτσι μόνο μπορεί
να εξασφαλιστεί η ισορροπία με κοινό ηλεκτροχημικό δυναμικό, κοινή Ef . Μέσα
στην ΠΑ, υπάρχει πλήρης αντιστάθμιση του ρεύματος διάχυσης και του ρεύματος
ολίσθησης για κάθε φορέα χωριστά. Για πυρίτιο στην θερμοκρασία περιβάλλοντος,
αυτά τα ρεύματα είναι πολύ μικρά για φραγμό ίσο με το δυναμικό επαφής.
Στην ορθή πόλωση ο φραγμός δυναμικού γίνεται μικρότερος από το V0 κατά την
τάση πόλωσης και υπερισχύει το ρεύμα διάχυσης των φορέων από την περιοχή όπου
είναι σε πλειονότητα πρός την περιοχή όπου είναι σε μειονότητα.
Εμφανίζεται τότε μέσα σε κάθε ουδέτερη περιοχή, ένα στρώμα διάχυσης φορέων
μειονότητας το οποίο πρακτικά εκτείνεται σε μερικά μήκη διάχυσης των φορέων
μειονότητας και στο οποίο η συγκέντρωση φορέων μειονότητας, np ή pn , είναι
μεγαλύτερη από την τιμή ισορροπίας της.
Οταν, στην ορθή πόλωση, ο φραγμός δυναμικού είναι τόσο μικρός ώστε να μή
αποτελεί εμπόδιο στην κίνηση φορέων, η ΠΑ έχει συρρικνωθεί και έχει κατακλυστεί
από φορείς. Η αγωγιμότητά της είναι εξ' ίσου καλή με τις ουδέτερες περιοχές. Αν
προσπαθήσουμε να αυξήσουμε την εξωτερικά εφαρμοζόμενη τάση πόλωσης, το
ρεύμα δεν καθορίζεται πλέον από τα χαρακτηριστικά της επαφής και από την αλλαγή
του φραγμού δυναμικού στην ΠΑ, αλλά από την συνολική αντίσταση της διάταξης.
Συχνά το ρεύμα σε ορθή πόλωση μεγαλύτερη από την τάση επαφής είναι
καταστροφικά μεγάλο για την διάταξη.
120
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
διαφορετικών στερεών είναι η τελειότητα του κρυστάλλου στην περιοχή της επαφής
που μπορεί να βρίσκεται μακρυά από την επιφάνεια του ημιαγωγού. Είναι δυνατό να
μετακινηθεί η στάθμη Fermi από το πάνω όριο του χάσματος στο κάτω και να γίνει
μία διπολική επαφή με την αντίστοιχη τάση επαφής, με αλλαγή μόνο στο είδος
ατόμων προσμίξεων σε συγκεντρώσεις συχνά πολύ μικρότερες από 1/1000. Τα άτομα
αυτά βρίσκονται σε θέσεις υποκατάστασης στο πλέγμα του ημιαγωγού και δέν
προκαλούν καμμία άλλη διαταραχή ή ατέλεια του πλέγματος εκτός από την
δημιουργία των επιθυμητών σταθμών δοτών και αποδεκτών και μία μικρή τοπική
παραμόρφωση του πλέγματος του ημιαγωγού στην περιοχή των αμέσων γειτόνων των
ατόμων πρόσμιξης δηλαδή σε ένα μικρό ποσοστό του όγκου του κρυστάλλου.
N d ,εν = N d − N a (10.34)
N a,εν = N a − N d (10.35)
121
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΕΠΑΦΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΤΕΡΕΩΝ
122
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
Στίς αρχές της δεκαετίας του '80 γίνεται ένα τεράστιο τεχνολογικό άλμα:
κατασκευάζονται οι πρώτες δίοδοι LASER ανοίγοντας τον δρόμο σε σημαντικότατες
τεχνολογικές εφαρμογές όπως η μετάδοση πληροφορίας με οπτικές ίνες, οι οπτικοί
δίσκοι CD και οι εκτυπωτές laser αλλά και στην επέκταση πολλών από τις εφαρμογές
των άλλων τύπων laser, με την ευελιξία, μικρό μέγεθος και μικρή ηλεκτρική
κατανάλωση που μόνο τα διοδικά laser προσφέρουν. Αρχίζει η εποχή της
Οπτοηλεκτρονικής. Η χρήση του φωτός σάν φορέα πληροφορίας αυξάνει κατά
πολλές τάξεις μεγέθους το εύρος ζώνης, την ποσότητα της μεταφερόμενης
πληροφορίας, σε σχέση με τις μεγαλύτερες συχνότητες ασύρματης επικοινωνίας: τα
μικροκύματα. Υπάρχει ανάγκη για οπτοηλεκτρονικές διατάξεις που θα λειτουργούν
σε συχνότητες πάνω από τα 10GHz, κατα προτίμηση ολοκληρωμένες στο υπόλοιπο
ηλεκτρονικό κύκλωμα, με πολύ χαμηλή κατανάλωση ισχύος, με όρια ευαισθησίας και
ταχύτητας που περιορίζονται μόνο από τα όρια της κβαντικής φύσης της ύλης και της
ακτινοβολίας.
Η κατασκευή των διοδικών laser έγινε δυνατή μόνο με την ανάπτυξη μεθόδων
δόμησης τεχνητού ημιαγωγικού υλικού με ιδιότητες "κατά παραγγελία". Οι
συνθετικοί αυτοί ημιαγωγοί δέν έχουν απλώς το επιθυμητό κρυσταλλικό πλέγμα και
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
χημική σύνθεση, αλλά στο πλέγμα αυτό υπερτίθενται γεωμετρικές και χημικές δομές,
οι λεγόμενες υπερδομές που σχεδιάζονται με σκοπό να επιτύχουμε δεδομένη μορφή
των κυματοσυνατρήσεων των ηλεκτρονίων. Στην αγγλική ορολογία υπάρχει ο όρος
wavefunction engineering που δέν μεταφράζεται εύκολα στα ελληνικά 1 . Δέν θα είναι
υπερβολή να περιγράψει κανείς τις οπτοηλεκτρονικές διατάξεις του 21ου αιώνα με
τόν εξής τρόπο: Οι οπτοηλεκτρονικές διατάξεις είναι συνθετικές δομές της ύλης σε
ατομική κλίμακα με ελεγχόμενες ιδιότητες σύζευξης των ηλεκτρονικών και των
φωτονικών κυματοσυναρτήσεων.
1
Στην βιολογία το αντίστοιχο Genetic Engineering μεταφράζεται εύκολα σε Γενετική Μηχανική γιατί
η λέξη μηχανική δέν είναι βιολογικός όρος και μεταφέρει στα ελληνικά το egnineering. Στην
φυσική, η "Μηχανική Κυματοσυναρτήσεων" ακούγεται σάν ένα ασυνήθηστο όνομα της
κβαντομηχανικής
124
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
Η ανακλαστικότητα ενός μέσου με δεδομένη συγκέντρωση φορέων σε ΗΜ
ακτινοβολία, με συχνότητα μικρότερη από την συχνότητα πλάσματος, είναι τόσο
πλησιέστερη στην μονάδα όσο η αγωγιμότητα του μέσου είναι μεγαλύτερη.
Το δεύτερο γενικό φυσικό φαινόμενο σχετικά με τις οπτικές ιδιότητες ενός στερεού
είναι η μή συντονιστική απορρόφηση φωτός απο "ελεύθερα" ηλεκτρόνια.
Χρησιμοποιούμε εδώ τα εισαγωγικά στον όρο "ελεύθερα" για να θυμίζουμε δύο
αλήθειες:
125
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
Στην μετάβαση αυτή όπως και σε κάθε άλλη στοιχειώδη διέγερση πρέπει να
διατηρείται η συνολική ενέργεια και η ορμή ή ισοδύναμα, το κυματάνυσμα. Πρέπει
να ισχύει, συνοπτικά για απορρόφηση ή εκπομπή φωτονίου,
E f − Ei = ± hν (11.2)
k f − ki = ± k ph (11.3)
όπου Ε και k είναι η ενέργεια και το κυματάνυσμα, αντίστοιχα, της αρχικής (i) και
τελικής (f) ηλεκτρονικής κατάστασης και kph είναι το κυματάνυσμα του φωτονίου.
Η τάξη μεγέθους των ηλεκτρονικών και φωτονικών κυματανυσμάτων σε οπτικές
μεταβάσεις σε ημιαγωγούς είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Φώς με ενέργεια
φωτονίου της τάξης μεγέθους του Eg, έχει μήκος κύματος της τάξης του 1 μm οπότε
το κυματάνυσμα του φωτονίου (kph =2π/λ) είναι περίπου τέσσερεις τάξεις μεγέθους
μικρότερο από τυπικά κυματανύσματα ηλεκτρονίων στην 1η ΖΒ που είναι της τάξης
του k=2π/a με a της τάξης των λίγων Angstom. Το γεγονός αυτό σημαίνει στην πράξη
ότι οι οπτικές μεταβάσεις που γίνονται με συμμετοχή ηλεκτρονίου και φωτονίου μόνο
πρέπει να διατηρούν το κυματάνυσμα του ηλεκτρονίου. Θα αναφερόμαστε στην
συνέχεια σε μεταβάσεις αυτού του τύπου με τον όρο άμεσες μεταβάσεις που είναι
πολύ πιθανές σε ημιαγωγούς αμεσου χάσματος, στους οποίους οι καταστάσεις κοντά
σε ενέργεια Ec και εκείνες κοντά σε Ev έχουν πολύ γειτονικά κυματανύσματα,.
Είναι συχνό φαινόμενο, κυρίως στους ημιαγωγούς εμμέσου χάσματος, να γίνεται
ταυτόχρονα με την εκπομπή ή απορρόφηση φωτονίου και εκπομπή ή απορρόφηση
φωνονίου. Τυπικά φωνόνια σε ημιαγωγούς έχουν ενέργειες της τάξης του kBΘD (όπου
ΘD είναι η θερμοκρασία Debey) που αντιστοιχούν σε μερικά meV μόνο, πολύ
μικρότερες από τυπικές ενέργειες χάσματος. Αντίθετα, τα τυπικά κυματανύσματα των
φωνονίων σε μία περιοδική κρυσταλλική δομή είναι συγκρίσιμα μ' αυτά των
ηλεκτρονίων στην ίδια περιοδική δομή. Μεταβάσεις στις οποίες συμμετέχουν
ηλεκτρόνιο, φωτόνιο και φωνόνιο λέγονται έμμεσες μεταβάσεις και εξαρτώνται
πολύ από την θερμοκρασία. Προσεγγιστικά, και πάλι συνοπτικά για απορρόφηση και
εκπομπή, μπορούμε να γράψουμε ότι, σε μία έμμεση μετάβαση:
E f − Ei = ± hν ± Eq ≈ ± hν (11.4)
k f − ki = ± k ph ± q ≈ ±q (11.5)
όπου q το κυματάνυσμα του φωνονίου και kph το, πολύ μικρότερο, κυματάνυσμα του
φωτονίου.
126
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
11.2.2 Πιθανότητα άμεσης οπτικής μετάβασης
2π 2
Γ= U j ,i g( E j ) (11.6)
h
που δίνει τον ρυθμό μεταβάσεων από μία δεδομένη αρχική κατάσταση, i, πρός ένα
συνεχές τελικών καταστάσεων, j, με πυκνότητα καταστάσεων g(Ej).
Εστω επίπεδο ΗΜ κύμα με συχνότητα ω=2πν και κυματάνυσμα kph στον ημιαγωγό,
πολωμένο σε κάποια διεύθυνση με πλάτος ηλεκτρικού πεδίου Ε0 .Το στοιχείο μήτρας
Uj,i , από την αρχική στην τελική κατάσταση, ανήκει στον τελεστή της
ηλεκτροδιπολικής διαταραχής, που δίνεται από την σχέση:
1
U = − d ⋅ E0 (11.7)
2
όπου d είναι η ηλεκτρική διπολική ροπή που σχηματίζεται από την ισοβαρή
κατανομή της ηλεκτρονικής κυματοσυνάρτησης στην αρχική και στην τελική
κατάσταση.
2
Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί για μιά στιγμή ότι οι συναρτήσεις Bloch εκτείνονται σ' όλο τον
κρύσταλλο. Αυτό όμως δέν είναι παρα μία υπεραπλουστευμένη εικόνα, διάφοροι μηχανισμοί
σκέδασης ηλεκτρονίων σ' ένα πραγματικό στερεό φροντίζουν να κάνουν το μήκος συμφωνίας των
ηλεκτρονικών κυματοσυναρτήσεων, την μέγιστη δηλαδή απόσταση στον κρύσταλλο στην οποία η
συνάρτηση Bloch "θυμάται" την φάση της, πολύ μικρότερο από 1μm.
3
Δείτε, για παράδειγμα, τον τρίτο τόμο της "Κβαντομηχανικής" του Στέφανου Τραχανά. ΠΕΚ
127
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
2π
Ev
2
W ( hν ) = ∫ U j , i gv ( Ei ) gc ( Ei + hν )dEi (11.8)
Ec − hν h
στην οποία η ολοκλήρωση εκτείνεται σε όλες τις καταστάσεις της ΖΣ που βρίσκονται
σε "ακτίνα βολής" από την ΖΑ, με τα διαθέσιμα φωτόνια. Μπορούμε με ασφάλεια να
θεωρήσουμε ότι το στοιχείο μήτρας της ηλεκροδιπολικής μετάβασης απο μία
κυματοσυνάρτηση Bloch σε άλλη, δέν έχει αξιόλογη μεταβολή με την ενέργεια και να
το βγάλουμε έξω από το ολοκλήρωμα. Εχουμε κάνει πολύ πιό δραστικές
απλουστεύσεις στην μελέτη των ιδιοκατστάσεων και της κίνησης των ηλεκτρονίων
στους ημιαγωγούς. Η σχέση 11.8 παίρνει τότε την μορφή
2π
Ev
2
W ( hν ) = U j , i ∫ gv ( Ei ) gc ( Ei + hν )dEi (11.9)
h E − hν
c
dN
= − adx (11.10)
N
που σημαίνει ότι σε ένα στρώμα ημιαγωγού πάχους dx απορροφάται ποσοσό -adx
από τα φωτόνια που μπαίνουν στο στρώμα. η απώλεια αυτή συμβαίνει στο χρονικό
διάστημα που χρειάζονται τα φωτόνια να διασχίσουν το στρώμα πάχους dx που είναι
dx ns dx
dt = = (11.11)
cs c
οπου c είναι η ταχύτητα του φωτός στο κενό και cs = c/ns είναι η ταχύτητα του φωτός
μέσα στον ημιαγωγό. Ο ρυθμός απορρόφησης ορίζεται μέσα από την σχέση:
dN
= −Wdt (11.12)
N
Γίνεται λοιπόν προφανές ότι ο ρυθμός απορρόφησης, W, και ο συντελεστής
απορρόφησης, a, συνδέονται με την σχέση
W
a= ns (11.13)
c
Οπου ns είναι ο δείκτης διάθλασης του ημιαγωγού και c η ταχύτητα του φωτός στο
κενό.
128
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
Ας υπολογίσουμε, στο πλαίσιο αυτών των παραδοχών, την μεταβολή με την ενέργεια
του συντελεστή οπτικής απορρόφησης για άμεση θεμελιώδη μετάβαση και για απλές
παραβολικές ζώνες με διαφορετική ενεργό μάζα για ηλεκτρόνια και για οπές έστω Ε1
η ενέργεια, για ηλεκτρόνιο, της αρχικής κατάστασης στην ΖΣ και Ε2 αυτή της τελικής
στην ζώνη αγωγιμότητας. Η ενέργεια ηλεκτρονίου στην ΖΑ δίνεται από την σχεση
h2 k 2
E( k ) = + Ec (11.14)
2mn
( 2 m) 2
N ( hν ) = 2 3 ( hν − E g )
1
2
(11.18)
2π h
Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς ότι η πυκνότητα αυτή δέν είναι τίποτα άλλο από το
ολοκλήρωμα της 11.9. Με την βοήθεια και της 11.13 βεβαιωνόμαστε εύκολα ότι ο
συντελεστής απορρόφησης a(hν) για άμεση μετάβαση από παραβολική ΖΣ σε
παραβολική ΖΑ δίνεται από την σχέση :
1
a (hν ) = A(hν − E g ) 2 (11.19)
129
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
hν = E g = E c − E v (11.20)
8πns3ν 2 1
N ph, 0 (ν ) = hν
+ (11.21)
c3
e kT −1
Οι ρυθμοί μετάβασης, με αντίστοιχη εκπομπή ή απορρόφηση φωτονίου από/πρός Ec ή
Ev θα δίνονται από τις σχέσεις που ακολουθούν. Εχουμε ένα φαινόμενο που δέν
εξαρτάται από την πυκνότητα φωτονίων αλλά μόνο από τις συγκεντρώσεις
ηλεκτρονίων και οπών. Είναι η αυθόρμητη εκπομπή με ρυθμό rsp που δίνεται από
την σχέση:
όπου Acv σταθερά που είναι γνωστή σάν πιθανότητα αυθόρμητης εκπομπής Einstein
και είναι το αντίστροφο του χρόνου ζωής ηλεκτρονίου στην Ec.
Το δεύτερο φαινόμενο είναι οι εξαναγκασμένες μεταβάσεις με συνολικό ρυθμό rst που
διακρίνονται σε: απορρόφηση φωτονίου με μετάβαση ηλεκτρονίου από Ev σε Ec που
γίνεται με ρυθμό rabs
Στο πλαίσιο των παραδοχών που έχουμε κάνει ο ρυθμός rabs είναι ο ρυθμός γένεσης
φορέων G που έχουμε συναντήσει σε προηγούμενα κεφάλαια.
130
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
Μπορούμε να ορίσουμε έναν ρυθμό εξαναγκασμένων μεταβάσεων rst που δίνεται από
την σχέση
Με βάση τον ορισμό αυτό, προυπόθεση για να έχουμε LASER είναι ο ρυθμός rst να
είναι θετικός.
Στις παραπάνω σχέσεις για τους ρυθμούς εμφανίζονται δύο διαφορές ενέργειας
ΔE1 = Ec − E fn (11.26)
ΔE2 = Ev − E fp (11.27)
οπότε και
rst
= −1 (11.31)
rsp
αλλά επίσης έχουμε ότι ΔF=0 και η (11.29) γράφεται (με Eg = hν πάντα)
⎡ ⎤
⎡ Bvc kT Bcv ⎤ 8πnsν 2
hv
rst ⎢ hν1 ⎥
= −1 = − ⎢ e − ⎥ (11.32)
rsp A
⎣ cv Acv ⎦ c3 ⎢ kT ⎥
⎣ e − 1⎦
131
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΟΜΠΗ ΦΩΤΟΝΙΩΝ ΣΕ
ΗΜΙΑΓΩΓΟΥΣ
Acv 8πnsν 2
= (11.34)
B c3
με την βοήθεια των οποίων η (11.29) γράφεται :
E − ΔF
rst B ⎡ g
⎤
= ⎢1 − e kT
⎥ N ph
rsp Acv ⎢⎣ ⎥⎦
(11.35)
από την οποία είναι προφανές ότι αναγκαία, αλλά όχι και ικανή, συνθήκη για να
έχουμε LASER είναι η:
ΔF > E g (11.36)
11.4 Προβλήματα
11.1 Οταν περνάει ρεύμα 5mA από μία κόκκινη δίοδο LED (λ=650 nm)
παίρνουμε συνολικά 2 mW ισχύος φωτός. Αν διακόψουμε απότομα το ρεύμα
μέσα από την δίοδο, η ισχύς φωτεινής εκπομπής απ’ αυτή πέφτει στο μισό
της αρχικής της τιμής σε χρόνο τ1/2 = 200 ns .(Εννοείται ότι ο χρόνος
μηδενισμού του ρεύματος από την αρχική του τιμή θα πρέπει να είναι πολύ
μικρότερος από τ1/2 ώστε να τον θεωρήσουμε πρακτικά μηδέν). Με τα
δεδομένα αυτά και την παραδοχή ότι n=p στην περιοχή που εκπέμπει φώς:
Βρείτε την τιμή και τον τύπο (άμεσο ή έμμεσο) του χάσματος του
ημιαγωγού.
Βρείτε την συγκέντρωση φορέων στην περιοχή που εκπέμπει, στην στάσιμη
κατάσταση, όταν περνάει σταθερό ρεύμα 5 mA από την δίοδο. (Θυμηθείτε
ότι ο ρυθμός επανασύνδεσης είναι ανάλογος του γινομένου np ανεξάρτητα
από την εκπομπή ή όχι φωτονίου με την επανασύνδεση και λύστε την
διαφορική εξίσωση για την χρονική εξέλιξη των συγκεντρώσεων
προκειμένου να χρησιμοποιήσετε τον δεδομένο χρόνο τ1/2. )
132
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, Παραρτήματα
12. Παραρτήματα
12.1 Παράρτημα Α. Δυό λόγια για τις μονάδες στην φυσική των
ημιαγωγών
Στην φυσική των ημιαγωγών και των διατάξεων έχει επικρατήσει διεθνώς και
χρησιμοποιείτε και στην Μικροηλεκτρονική και στις ερευνητικές δημοσιεύσεις ένα
περίεργο ‘σύστημα’ μονάδων με βάση το cm για τα μήκη το eV για τις ενέργεις και
1
τις μονάδες του SI για τα υπόλοιπα μεγέθη. Ετσι, για περάδειγμα, οι συγκεντρώσεις
φορέων δίνονται σε cm-3, οι πυκνότητες καταστάσεων σε cm-3eV-1, το ηλεκτρικό
πεδίο σε V/cm, η ευκινησία των φορέων σε cm2/Vs κλπ.
I. Παγκόσμιες σταθερές
1
Τα επίσημα σύμβολα για τα Volt και seconde είναι V και s αντίστοιχα.
ΦΥΣΙΚΗ ΗΜΙΑΓΩΓΩΝ, Παραρτήματα
ΙΙ. Βασικές ιδιότητες Si, Ge, GaAs στην θερμοκρασία περιβάλλοντος (300Κ)
Ημιαγωγός Ge Si GaAs
Ενεργειακό χάσμα Eg 0.66 1.12 1.424
Ατομικό βάρος 72.60 28.09 144.63
πυκνότητα (g/cm3) 5.3267 2.328 5.32
Σχετική διηλεκτρική σταθερά εr 16 11.9 13.1
Ισοδύναμη πυκνότητα καταστάσεων 1.04 x 1019 2.8 x 1019 4.7 x 1017
ΖΑ: Nc (cm-3)
Ισοδύναμη πυκνότητα καταστάσεων 6.0 x 1018 1.04 x 1019 7.0 x 1018
ΖΣ: Nv (cm-3)
Ενδογενής συγκέντρωση φορέων ni 2.4 x 1013 1.45 x 1010 1.79 x 106
στους 300K (cm-3)
Ευκινησία φορέων
ηλεκτρόνια μn (cm2/Vs) 3900 1500 8500
οπές μp (cm2/Vs) 1900 450 400
Ενεργός μάζα m*/m0
134