10 - Chapter 4 PDF

4.
$wüßíe÷j·÷$˝≤dü ø±eéTT\T ` ø£<∏ëqTo\qeTT

ñb˛<ëÈ‘·+
Á|üã+<Û+ä ˝À ø£<ä∏ |ü]$T‘·+, <ëì˝À es¡qí ˝Ò Á|ü<ëÛ qeTì $eTs¡Ù≈£î\ n_ÛÁbÕj·T+. nsTT‘˚
@ es¡íq #˚j·÷\Hêï ø£<∏ä nH˚~ Ä<Ûës¡+>± ñ+&Ü\ì Á>∑Væ≤+#ê*. ø£<∏ä nH˚<˚ ˝Òì#√≥ m˝≤+{Ï
es¡íq≈£î ≈£L&Ü neø±X¯+ ñ+&É<äì #Ó|üŒe#·TÃ. ø±ã{Ïº |ü]$T‘·+>±HÓ’Hê Á|üã+<Ûä+˝À ø£<∏ä nH˚~
nìyês¡éTì eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~. kÕ<Ûës¡D+>± Á|üã+<Ûä ø£<∏ä |ü⁄sêDÒ‹Vü‰kÕ\˝Àì ÁbÕdü+–ø±\
qT+∫ Á>∑Væ≤+∫q<Ó’ ñ+≥T+~. Ä $<Ûä+>± Á>∑Væ≤+∫q ÁbÕdü+–ø£ ø£<∏ä\≈£î ‹]– ÁbÕdü+–ø±\qT
≈£Ls¡Ã&É+ Á|üã+<Ûäø£$øÏ >∑\ ø£<∏ëìsêàD HÓ’|ü⁄D≤´ìøÏ ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üø√e#·TÃ.
Á|üã+<Ûäø£$ ‘êqT Á>∑Væ≤+∫q eT÷\ø£<∏äqT ùd«#·Ã¤>± e÷]Ãy˚dæ, n+<äT˝À ∫Á‘· $∫Á‘·yÓTÆq
ø£\Œq\qT dü«‘·+Á‘·+>± #˚kÕÔ&TÉ . á dü«‘·+Á‘· ø£\Œq <ë«sê |ü⁄sêDÒ‹Vü‰dü dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ eT÷\ø£<qä∏ T
eT]|æ+#·&yÉ T˚ Á|üã+<Ûä s¡#q· ˝À >∑\ Á|ü<ëÛ q $X‚w+ü . Á|üã+<Ûë\T s¡dÁü |ü<ëÛ Hê\T. ø±ã{Ïº Á|üã+<Ûøä $£
|ü]$T‘·yÓTÆq ø£<∏ë uÛ≤>±ìï ‘·q d”«j·T ø£\ŒHê #ê‘·Ts¡´+‘√ |ü]|ü⁄wüº+ #˚kÕÔ&ÉT. n+<äTe\¢ Á|üã+<Ûä
ø£<∏ä≈£î e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T, d”«j·Tø£\Œq\T nìyês¡ýÓTÆHêj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
$wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\˝À m\¢Hês¡T´&ÉT yÓTT<ä˝…’q ø£e⁄\T m˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\T, ø£\Œq\T
#˚XÊs√ á n<Ûë´j·T+˝À |ü]o*+#· ã&ÉT‘·T+~.
4.1. ∫+‘·\|üP&ç m\¢Hês¡T´&ÉT ` ø£<∏ëqTo\q
4.1.1. ø£<∏ëeT÷\+
m\¢Hês¡T´&ÉT s¡∫+∫q á $wüßíe÷j·÷Hê≥ø£+ uÛ≤>∑e‘· |ü⁄sêD≤<äT\˝À Á|üdæ<ä∆eTT˝…’q
$wüßí dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø£<∏ä\qT @]Ã, ≈£L]Ã s¡∫+∫q dü«‘·+Á‘· Á>∑+<∏ä+ nì #Ó|üŒe#·TÃ. á düø£\
#·sê#·s¡ »>∑‘·TÔ n+‘ê $wüßíe÷j·÷ X¯øÏÔ Á|üø£*Œ‘·eTì, <ëìì Á>∑Væ≤+#·˝Òø£ nVü≤+ø±s¡, n_Ûe÷q
Áù|πs|æ‘·T˝…’q ÁãVü≤às¡TÁ<ë~ <˚e‘·\T ≈£L&Ü Ä $wüßíe÷j·T e\q yÓ÷düb˛j·÷s¡ì ‘Ó\T|ü⁄‘·÷
‘·<ë«sê $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT ˝Àø±ìøÏ Á|üø£{Ï+#·&Éy˚T á $wüßíe÷j·÷$˝≤dü ø£<∏ä\˝Àì
|üs¡yÓ÷<˚›X¯+>± ‘Ó\TdüTÔqï~.
m\¢q ‘·qø±e´+˝À #Ó|æŒq ø£<∏ä\T X¯óø£eTVü≤]¸ e\q uÛ≤>∑e‘·dü‘·ÿ<∏ë |üs¡ÁãVü≤à $<ä´qT
49
$ì‘· ‘·sê«‘· |üØøÏå‘·TÔeTVü‰sêE≈£î ø£*–q dü+<˚Vü≤+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·THêïsTT. n+<äT#˚‘· á
ø£<∏ä\˙ï uÛ≤>∑e‘·ø£<∏ä≈£î ‘·sê«‘· »]–qeì uÛ≤$+#·e#·TÃ. m\¢q ‘·q ø±e´+˝Àì ø£<∏ëedüTÔe⁄qT
uÛ≤>∑e‘·+˝À Á|üdæ<ä∆yÓTÆq ø£<∏ëdü+<äs¡“¤+ qT+#√ ˝Òø£ dü+|òüT≥q qT+#√ Áù|s¡Dbı+~ dü«‘·+Á‘·+>±
ø£*Œ+∫Hê&Éì #Ó|üŒe#·TÃ. m\¢q $wüßíe÷j·÷ Hê≥ø£+˝Àì Á|ü<Ûëq ø£<∏ä\≈£î eT÷\+ uÛ≤>∑e‘·+˝À
@ $<Ûä+>± Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+<√ á ÁøÏ+~ ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>± |ü]o*+#·e#·TÃ.
1. lø£èwüßíì ãVüQs¡÷|üø£‘·«+
2. ÁãVü≤à düèwæºìsêàD+ #˚j·TT≥
3. e÷s¡ÿ+&˚j·TTì eè‘êÔ+‘·+
4. ø°ås¡düeTTÁ<äeT<∏äq eè‘êÔ+‘·+
5. yÓ÷Væ≤˙ eè‘êÔ+‘·+
6. <˚yêdüTs¡T\ j·TT<ä∆+
7. •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑+
4.1.1.1. lø£èwüßíì ãVüQs¡÷|üø£‘·«+
m\¢q ø±e´+˝À >√$+<äX¯s¡à bÕ]C≤‘·e÷*ø±ÁbÕ|æÔ eè‘êÔ+‘êìï ‘Ó*ù| dü+<äs¡“¤+˝À
lø£èwüßíì ãVüQs¡÷|üø£‘ê«ìï >∑T]+∫ dü‘·úÛ≤eT≈£î ø£*–q dü+<˚Vü≤+ eT÷\+>± e]í+#ê&ÉT.
lø£èwüßí&ÉT nwüºeTVæ≤wüß\|ü≥¢, |ü<äVü‰s¡Ty˚\ dü+K´˝…’q >√bÕ+>∑q\ |ü≥¢ düe÷quÛ≤e+‘√
<äøÏåDHêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+∫q rs¡T Çø£ÿ&É Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~. BìøÏ eT÷\+ uÛ≤>∑e‘·+˝À <äX¯eT
düÿ+<Û+ä ñ‘·sÔ u¡ ≤Û >∑+˝À 215e |ü<´ä + qT+∫ 221e |ü<´ä + es¡≈î£ á ÁøÏ+~ $<Û+ä >± ø£ì|ædTü qÔ ï~.
ªªVü≤]πø\+ u…ø£*+∫ ‘Ó∫Ã uÛÑT»π>+Á<ësê‹ô|’" u…f…ºdüT+...µµ (215.568) nH˚ |ü<ä´+
qT+∫, ªª.....Vü≤]j·÷ã<ëiT y˚e«s¡T
‘·s¡TDT\‘√ düe÷‘· eTìjÓT" <äø£å‘·«eTTqHéµµ (221.569)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡. 1994. 568`569)
nH˚ |ü<´ä + es¡≈L£ lø£èwüßìí ãVüQs¡÷|üø‘£ «· + >∑T]+∫ e]í+#·ã&ç+~. Hês¡<Tä &ÉT lø£èwüß&í TÉ
|ü<äVü‰s¡Ty˚\eT+~ >√bÕ+>∑q\‘√ m˝≤ ø£*dæ ñ+≥THêï&√ #·÷&Ü\ì uÛ≤$+#·&É+, lø£èwüßíì
ãVüQs¡÷|üø‘£ «· + nH˚$ uÛ≤>∑‘e· + <äXe¯ Tdüÿ+<Û+ä ˝Àì ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤>∑+˝ÀH˚ á $<Û+ä >± e]í+#·ã&Ü¶sTT.
50
ªªqs¡es¡! jÓTTø£Hê&ÉT $qT Hês¡<ädü+j·T$T e÷<Ûäe⁄+&ÉT<ë...µµ (594.626)
ªªnì Vü≤]sTT≥T¢ c˛&ÉX¯düVü≤Ádüe<Ûä÷eTDT\Hé Á_j·T+ãTqHé...µµ (631.631.)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡ 1994.626`631)
4.1.1.2. ÁuVü≤à düèwæºìsêàD+ #˚j·TT≥
m\¢q ø±e´+˝Àì ÁãVü≤à leTVü‰$wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+ qT+∫ »ìà+∫ düèwæº ìsêàD Áø£e÷ìøÏ
ø±e\dæq kÕ<Ûäq kÕe÷Á–ì es¡+>± bı+<ä&É+, ÁbÕDÏø√{Ïì düèwæº+#·&É+ nH˚$ uÛ≤>∑e‘·+˝Àì
~«rj·T düÿ+<Ûä+˝À 225e |ü<ä´+ qT+∫ 252e#·q+ es¡≈£L ÁøÏ+~ $<ä+>± e]í+#·ã&Ü¶sTT.
ªªVü≤]bÕ<ä uÛÑøÏÔ s¡Vü≤k˛´|ü<˚wüºj·TT qœ\ <˚e‘·\≈£î q~Û$uÛÑT+&ÉT...µµ (225.126)
ªªne˙X¯ÁãVü≤àsTT≥¢+‘·]Ω‘·T+&Ó’q ãT+&ÉØø±≈£åîì ãT~∆ì*|æ......µµ (253.131)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡. 1994.126`131)
4.1.1.3. e÷s¡ÿ+&˚j·TTì eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ø±e´+˝Àì ÁãVü≤à>∑s«¡ uÛ+Ñ >∑ ø£<˝ä∏ À e]í+∫q e÷s¡ÿ+&˚jT· eTTì eè‘êÔ+‘êìøÏ eT÷\+
uÛ≤>∑e‘·+˝Àì <ë«<äX¯düÿ+<Ûä+˝À 32e e#·q+ qT+∫ 39e e#·q+ es¡≈£î á ÁøÏ+~ $<Ûä+>±
Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~.
ªª˝Àø£+ãT\T ø£˝≤Œ+‘· düeTj·T+ãTq+, >∑ã+<ÛäeTj·T+ãT˝…’ j·T+<Ûäø±s¡ ã+<ÛäTs¡+ãT˝…’
j·TTqïjÓT&É, H˚ø±øÏjÓÆT #·]+|ü⁄#·T+ u≤˝≤s¡ÿø√{Ï ‘˚E+&ÉsTTq u≤\Tì Vü≤è<äj·T+ãTq+
Áãy˚•+∫....µµ (32)
ªªnìq, X¯+ø£s¡T+&ÉTqT XÊ+ø£]‘√" >∑÷&É quÛÑ+ãTq qT+&ç <Ûäs¡D° ‘·\+ãTq≈£î H˚‘Ó+∫...µµ(39)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡ 1994. 781`783)
4.1.1.4. ø°ås¡düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+
m\¢q •e<äsŒ¡ uÛ+Ñ >∑ ø£<˝ä∏ À ù|s=ÿqï ø°så d¡ eü TTÁ<ä eT<∏qä eè‘êÔ+‘êìøÏ eT÷\+ uÛ≤>∑e‘·+˝Àì
nwüºeTdüÿ+<Ûä+˝À 174e |ü<ä´+ qT+∫ 297e |ü<ä´+ es¡≈£L á $<Ûä+>± e]í+#·ã&ç+~.
51
ªªneTè‘√‘êŒ<äqj·T‘·ïeTT
$eT\ eT‹+ CÒj·TT{§|ü y˚\TŒ\T $qT&û
........................................... (174)
ªª#êe⁄˝Òì eT+<äT #·ø£ÿ>∑ eTqø£u…“
.......................................
|üPs¡í|òüT≥eTT b˛jÓT" uÀjÓT qqT#·Tµµ (297)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡ 1994. 174`297)
4.1.1.5. yÓ÷Væ≤˙ eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ø±e´+˝À neTè‘êìï n|üVü≤]+∫q sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄∫Ã, <˚e‘·\≈£î neTè‘êìï
|ü+#˚+<äT≈£î eTVü‰$wüßeí ⁄ yÓ÷Væ≤ì>± e÷]q eè‘êÔ+‘ê+ìøÏ eT÷\+ uÛ≤>∑e‘·+˝Àì nwüeº Tdüÿ+<Û+ä ˝À
298e e#·q+ qT+∫ 324e |ü<ä´+ es¡≈£L áÁøÏ+~ $<Ûä+>± e]í+#·ã&ç+~.
ªªÇ≥T¢ X¯sD¡ ≤>∑‘T· ˝…q’ y˚\TŒ\ <Óq’ ´+ãT y=&É>ì∑ , uÛèÑ ‘·´»q ø±eT<äT+&É>T∑ q|üŒs¡yT˚ X¯«s¡T+&ÉT
MTs¡\T <äT'œ+|ü e\<äT....µµ (298)
ªªˇø£ÿ u§≥Tº õø£ÿ≈£î+&É>∑
.............................
düTø£sêø£è‹"<ë˝…Ã qdüTs¡X¯Ss¡T\T u…>∑&ÉHéµµ (325)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡ 1944. 123`127)
4.1.1.6. <˚yêdüTs¡j·TT<ä∆+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À ù|s=ÿqï <˚yêdüTs¡T\ j·TT<ë∆ìøÏ eT÷\+ uÛ≤>∑e‘·+˝Àì nwüºeT
düÿ+<Ûä+˝À 325e |ü<ä´+ qT+∫ 383e |ü<ä´+ es¡≈£L $kÕÔs¡+>± e]í+#·ã&ç+~. mi>∑T&çbÕ{Ï
y˚+ø£≥ø£$ uÛ≤>∑e‘êìï nqTdü]+#˚ <˚yêdüTs¡ j·TT<ë∆ìï $kÕÔs¡+>± e]í+#ê&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
ªªneTs¡T˝Ÿ s¡ø£ÿdüT\T+ Áãj·÷dü »\ùV≤‘·«sê∆_Ûe÷qTãT\Hé...µµ (325)
ªªÇ≥T¢ Hês¡<ä e#·q ìj·TT≈£îÔ˝…’ sêø£ådüT\‘√&ç dü+Á>±eT+ãT kÕ*+∫...µµ (383)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡. 1994 127`136)
52
4.1.1.7. •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À e]í+∫q •e<äsŒ¡ uÛ+Ñ >∑ ø£<≈ä∏ î£ eT÷\+ uÛ≤>∑e‘·+˝Àì nwüeº Tdüÿ+<Û+ä ˝À
384e |ü<ä´+ qT+∫ 409e |ü<ä´+ es¡≈£î ÁøÏ+~ $<Ûä+>± e]í+#·ã&ç+~.
ªª¬ø’˝≤dü–] MT<ä K+&˚+<äT uÛÑ÷wüDT+
&=ø£ÿHê&ÉT ø=\Te⁄qqTqï y˚fi¯.....µµ (384)
ªªm\$THé <Ó’‘·T´\Hê&ÉT s¡÷|üeTTq yÓ÷Væ≤+∫ |”j·T÷wüeTT+...µµ (409)
(b˛‘·q, ãyÓTàs¡ 1944. 136`141)
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À Ç+‘·es¡≈£L ù|s=ÿqï uÛ≤>∑e‘·+˝Àì ø£<∏ë dü+<äsê“¤\qT Á>∑Væ≤+∫,
yê{Ïì d”«j·T ø£\Œq\‘√ ô|+∫ Á|üã+<Û√∫‘·yÓTÆq es¡íq\‘√ |ü]|ü⁄wüº+ #˚XÊ&Éì #Ó|üŒe#·TÃ.
Ç$ø±≈£î+&Ü m\¢q ‘·q ø±e´+˝À e]í+∫q eTVü‰\øÏåà‘√ $wüßíe⁄ e÷j·÷p<ä+, e÷j·÷\øÏåà
eè‘êÔ+‘·+, e÷j·÷düs¡dü«‹ eè‘êÔ+‘·+, |ü⁄+&ÉØø£, #·+&É<äeTqT\ ø£<∏ä\T yÓTT<ä˝…’qe˙ï ø£$
dü«ø£b˛\ø£*Œ‘ê˝Ò nì #Ó|üŒe#·TÃ. Hês¡<äTì ø£<∏ä≈£î eT÷\+ e÷Á‘·+ <˚M uÛ≤>∑e‘·+˝À
Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+<äì ø√sê&É sêeTø£èwüj
í T· ´>±s¡T $wüßeí ÷j·÷ Hê≥ø±ìøÏ sêdæq |”]øƒ ˝£ À ù|s=ÿHêïs¡T.
ªª........ Hês¡<äT&ÉT $wüßíeT÷]Ô#˚ e+∫+|ü"ã&ç Ád”Ô s¡÷|üeTTqT u§+<äT≥qT >∑÷]Ãq
ø£<∏ä≈£î uÛ≤>∑e‘·eTTq Hê<Ûës¡y˚T$Tj·TT" >∑q"ã&É<äT. ø±ì yê´dü s¡∫‘·y˚T j·T>∑T <˚MuÛ≤>∑e‘·eTTq
Hês¡<äTì >∑÷]Ãq ø£<∏ä\T ø=ìï ø£\e⁄.µµ (sêeTø£èwüíj·T´, ø√sê&É. 1933. XXVIII)
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À edüTeÔ ⁄>± Á>∑V≤æ +∫q ø£<\ä∏ ≈£î uÛ≤>∑e‘· |ü⁄sêD+˝Àì ø£<ë∏ dü+<äsê“¤\T
Ä<äs¡ÙyÓTÆqrs¡T ô|’ ì<äs¡ÙHê\ e\q düŒwüºeTe⁄‘·Tqï~. á $<Ûä+>± m\¢q ø±e´+˝Àì ø£<∏ä\≈£î
Áù|πs|üø£eTT˝…’q uÛ≤>∑e‘·+˝Àì eT÷\ø£<∏ä\qT >∑T]+∫ #Ó|üø√e#·TÃ.
4.1.2. ø±yê´s¡+uÛÑ+
m\¢Hês¡T´&ÉT s¡∫+∫q $wüßeí ÷j·÷ Hê≥ø£+˝Àì $wüßeí ÷j·÷ $˝≤dü ø£<\ä∏ ≈£î ÁXÀ‘· |üØøÏ‘å T· Ô
eTVü‰sêE, ø£<∏ä≈£î&ÉT X¯óø£eTVü≤]¸. uÛ≤>∑e‘· eTTKT´&Ó’q X¯óø£eTVü≤]¸ #˚‘· uÛ≤>∑e‘·dü‘·ÿ<∏ä\qT $ì,
dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô ø√dü+ |üØøÏå‘·TÔeTVü‰sêE n&ç–q Á|üX¯ï‘√ á ø±e´ø£<∏ä ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·Tqï~.
|üØøÏå‘·TÔeTVü‰sêE leTVü‰$wüßíe⁄ ìœ\uÛÑTeHÓ’ø£ Hêj·T≈£î&ÉT, |üs¡eT|ü⁄s¡Twüß&ÉT nì ñ|üìwü‘·TÔ\
53
e\q ‘Ó\TdüT≈£îqï y˚<dä <æ ë∆+‘· s¡V≤ü düý˚<Tä ˝…q’ eTVü‰eTTqT\T ≈£L&Ü $wüßkí Õj·TT»´+ #˚sT¡ ø√≈£î+&Ü,
Á‹es¡Z|òü\uÛÀ>±\T nqTuÛÑ$+#ê&ÉìøÏ ø±s¡Dy˚T$T≥ì X¯óø£eTVü≤]¸ì n&ç>±&ÉT.
X¯óø£eTVü≤]¸, |üØøÏå‘·TÔ eTVü‰sêE≈£î ø£*–q Ç˝≤+{Ï dü+<˚Vü≤y˚T |üPs¡«+ <Ûäs¡àsêE≈£î
≈£L&Ü ø£*–+<äì ‘Ó*bÕ&ÉT. <Ûsä à¡ sêE n‘·&ç dü+<˚V‰ü ìï rs¡ÃeTì yê´düeTVü≤]¸ì ø√sê&ÉT. yê´düT&ÉT
$wüßíe÷j·TqT ‘·]+#·&É+ ÁãVü≤à s¡TÁ<ë<äT\≈£î ≈£L&Ü kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äì, Çø£ ‘·qe+{Ï yê]øÏ m˝≤
kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<äì <Ûäs¡àsêE‘√ nHêï&ÉT. yê´düT&ÉT <Ûäs¡àsêE≈£î $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\qT
#Ó|Œü uÀ‘·T+&É>±, <ë«s¡ø±q>∑s+¡ qT+∫ >√$+<äXs¯ à¡ nH˚ lø£èwüßìí qs¡àdüKT&ÉT e#êÃ&ÉT. lø£èwüß&í TÉ
<Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝À $wüßíe÷j·÷$˝≤dü ø£<∏ä\qT $ì|æ+#·eTì |ü+|æ+#·>± e#êÃqì >√$+<äX¯s¡à
<Ûäs¡àsêE≈£î ‘Ó*bÕ&ÉT.
<Ûäs¡àsêE >√$+<äX¯s¡à≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷*ø£ @$<Ûä+>± \_Û+∫+<äì n&ç>±&ÉT.
>√$+<äX¯s¡à |üPs¡«+ $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\qT dü‘·úÛ≤e÷ <˚$øÏ $ì|æ+#·>±, n+<äT≈£î yÓT∫Ã
ÄyÓT bÕ]C≤‘· düTeTe÷*ø£qT ãVüAø£]+∫+<äì <Ûäs¡àsêE≈£î #ÓbÕŒ&ÉT. >√$+<äX¯s¡à
$wüßeí ÷j·÷$˝≤dü ø£<\ä∏ qT dü‘´· uÛ≤eT≈£î $ì|æ+#·&ÜìøÏ eTT+<˚ Ä ø£<\ä∏ qT ª$wüßeí ÷j·÷Hê≥ø£eTTµ
nH˚ ù|s¡T‘√ Á|üã+<Ûä+>± s¡∫+#ê&Éì m\¢q ‘·q ø±e´+˝À ø£*Œ+#ê&ÉT. >√$+<äX¯s¡à #Ó|æŒq
$wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\≈£î yÓTT<ä{ÏÁXÀ‘· dü‘·úÛ≤eT. >√$+<äX¯s¡à <Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝À dü‘·úÛ≤eT
>∑s¡«uÛÑ+>∑ø£<∏ä‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫, eTVü‰\øÏåà, ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, Hês¡<äT&ÉT yÓTT<ä˝…’q yê] ø£<∏ä\qT
#ÓbÕŒ&ÉT. X¯óø£eTVü≤]¸ >√$+<äX¯s¡à <Ûäs¡àsêE ø=\Te⁄˝À #Ó|æŒq $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\H˚
|üØøÏå‘·TÔ eTVü‰sêE≈£î $ì|æ+#ê&ÉT.
4.1.2.1. dü‘·úÛ≤eT >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
lø£èwüßí&ÉT bÕ]C≤‘·eèø£å+ ÁbÕ|æÔ+∫q ‘·sê«‘· dü‘·úÛ≤e÷<˚$ Vü≤è<äj·T+ @$<Ûä+>±
ñ+≥T+<√ #·÷&Ü\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. lø£èwüßí&ÉT ‘·q e÷j·÷Á|üuÛ≤e+‘√ s¡TøÏàDÏ yÓTT<ä˝…’q
nwüºeTVæ≤wüß\ Çfi¯fl˝À ˇø=ÿø£ÿfÒ bÕ]C≤‘· eèøå±ìï ø£*Œ+#ê&ÉT. düVü≤Ádü dü+K´˝…’q >√bÕ+>∑q\
Çfi¯fl˝ÀqT, nwüºeTVæ≤wüß\ Çfi¯fl˝Àq÷ n+<ä]øÏ nìï s¡÷bÕ\‘√ @ø£ø±\+˝À ø£ì|æ+#ê&ÉT.
nwüºeTVæ≤wüß\T, >√|üø±+‘·\T n+<äs¡÷ Ä e÷j·TqT ‘Ó\TdüTø√˝Òø£, lø£èwüßí&çøÏ ‘·q MT<˚ nqTs¡øÏÔ
nì n+<äs÷¡ uÛ≤$+#ês¡T. Ä $<Û+ä >± lø£èwüß&í TÉ nq+‘·s÷¡ bÕ\‘√ <äøD åÏ Hêj·Tø£‘ê«ìï eVæ≤+∫
ñHêï&ÉT.
54
dü‘´· uÛ≤eT s¡÷|üjT· Úeq eT<ä+‘√ bÕ]C≤‘·eèø£+å ‘·q ô|s¡{#Ï ≥ Ó Tº nsTT+<äì >∑]«+∫+~.
dü‘´· uÛ≤eT lø£èwüß&í TÉ ìs¡+‘·s+¡ ÄyÓTqT ≈£L&ç ñ+&É>±, $T–*q nwüeº TVæ≤wüß\T lø£èwüßìí m&Éu≤≥T≈£î
m+‘·>± dæ>∑TZ|ü&ÉT‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì ≈£î‘·÷Vü≤\|ü&ç+~. ÄyÓT ‘·q≈£î Ä|ü⁄Ô˝…’q #Ó*ø£‘ÓÔ\qT
|æ*∫, bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\qT ~eé÷DÏø´£ bÕÁ‘·\˝À z* ô|{Ï+º ∫+~. Ä |ü⁄wüŒ bÕÁ‘·\qT s¡TøÏàD°<$˚ øÏ
Ç∫Ã, ÄyÓT Á|ües¡qÔ m˝≤ñ+<√ #·÷dæse¡ Tàì #Ó*ø£‘qÔÓ T |ü+|æ+∫+~. Ä #Ó*ø£‘ÔÓ bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T
Ç#˚Ã HÓ|ü+‘√ dü‘·úÛ≤e÷<˚$ ÄyÓT eTVü‰sê» yÓ’uÛÑyêìï, lø£èwüßíì‘√ ≈£L&ç nqTuÛÑ$+#˚ eT<äq
kÕÁe÷»ýÓ’uÛÑyêìï #·÷dæ s¡Tø°àD° yÓTT<ä˝…’q yê]øÏ Vü≤è<äj·TX¯\´+ ø±yê\ì ø£<ë ‘·qqT |ü+|æ+~
nì nqT≈£î+≥÷ yÓ[fl+~.
s¡TøÏàD°<˚$ n+‘·'|ü⁄s¡+˝À <ë«s¡bÕ*ø£ dü‘·úÛ≤eT |ü+|æq #Ó*ø£‘ÓÔqT Ä|æ, s¡TøÏàD°<˚$
lø£èwüßìí ‘√ ≈£L&ç @ø±+‘·+>± ñqï<äì #Ó|Œæ +~. Ä <ë«s¡bÕ*ø£ á |üPe⁄\T mes¡T |ü+|æ+#ês¡T,
˙e⁄ me]<ëqe⁄ nì dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔqT Á|ü•ï+∫+~. n+<äT≈£î dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔ,
bÕ]C≤‘·|ü⁄cÕŒ\T uÛÑ÷$Tô|’q dü‘·úÛ≤eT≈£î ‘·|üŒ Ç‘·s¡T\ <ä>∑Zs¡ mø£ÿ&Ó’Hê ñHêïj·÷ nì n&ç–+~.
Ä e÷≥\≈£î Ä <ë«s¡bÕ*ø£ q$« bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T @$T ns¡T<äT, e÷ q>∑s¡+˝Àì }&ç¬>|ü⁄
yês¡T ≈£L&Ü Ç˝≤+{Ï |üPe⁄\T <Ûä]kÕÔs¡ì #Ó|æŒ+~. s¡TøÏàD°<˚$ ‘·q eTqdüT‡˝À Áù|eT‘√ bÕ]C≤‘·
eèøå±ìï Ç∫Ã, lø£èwüßí&ÉT nVü≤]ïX¯+ ÄyÓT e<ä›H˚ ñ+&É>± dü‘·úÛ≤eT m+‘·>± u≤<Ûä |ü&ÉT‘·T+<√
#·÷&Ü\ì uÛ≤$+∫+~. s¡TøÏàDÏ ˇø£ #·‘·Ts¡ dü+#ê]ø£qT |æ*∫, bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T ã+>±s¡T
|üfiËfl+˝À ì+|æ+~. s¡Tø°àDÏ Ä dü+#ê]ø£‘√ e÷≈£î ˇø£ bÕ]C≤‘· eèøå±ìï e÷ ø£èwüßí&ÉT ‘Ó#êÃ&ÉT.
Ä bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T Ç$ nì Ç∫Ãs¡eTàì |ü+|æ+~.
n+‘·˝À dü‘·úÛ≤eT |ü+|æq #Ó*ø£‘ÓÔ e∫Ã s¡TøÏàD°<˚$ì, lø£èwüßí&çì, bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\q÷
#·÷dæ ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~. Ä #Ó*ø£‘ÓÔ ‘êqT ‘Ó∫Ãq bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T s¡TøÏàDÏøÏ Çyê«˝≤, e<ë› nì
dü+<˚Væ≤+∫+~. ∫es¡≈£î ‘êqT ‘Ó∫Ãq |ü⁄cÕŒ\qT s¡TøÏàDÏ eTT+<äT+∫, dü‘·úÛ≤eT |ü+|æ+∫+<äì
#Ó|æŒ+~. s¡TøÏàD°<˚$ dü‘·úÛ≤eT |ü+|æq |üPe⁄\qT lø£èwüßíì eTÚ[˝À ‘·T]$T+~. s¡TøÏàDÏ ‘·q
bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\qT dü‘´· uÛ≤eT #Ó*ø£‘‘ÔÓ √ |ü+|ü⁄‘·÷, á bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T MT Ç+{Ï bÕ]C≤‘·yT˚ yÓ÷
#·÷&ÉeTì nqï~. s¡TøÏàDÏ ‘·q bÕ]C≤‘ê\HÓ‘êÔ$ @ |ü⁄e⁄«\˝Àq÷ ˝Ò<ìä dü‘´· uÛ≤eT‘√ #Ó|Œü eTqï~.
dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔ »]–q<ä+‘ê <˚$øÏ ‘Ó\bÕ\ì ‘·«s¡>± yÓ[fl+~.
Vü≤è<äj·Tìπs«<ä+‘√ yÓ[flq #Ó*ø£‘ÓÔ≈£î n+‘·'|ü⁄s¡+˝À dü‘·úÛ≤eT‘√ ≈£L&ç ñqï lø£èwüßí&ÉT
55
ø£ì|æ+#ê&ÉT. #Ó*ø£‘ÓÔ ìyÓ«s¡b˛sTT |ü⁄wüŒbÕÁ‘·qT dü‘·úÛ≤eT eTT+<äT ñ+∫+~. dü‘·úÛ≤eT ‘·q
#Ó*ø£‘ÓÔqT @yÓTÆ+<äì n&ç–, $+‘· |ü⁄e⁄«\T mø£ÿ&çeì Á|ü•ï+∫+~. Ä #Ó*ø£‘ÓÔ dü‘·úÛ≤eT‘√
s¡TøÏàD°<$˚ eT+~s¡+˝À »]–q eè‘êÔ+‘·eT+‘ê #Ó|Œæ +~. ÄyÓT dü‘´· uÛ≤eT‘√, ˝Àø±ìøÏ ‘Ó*ùd˝≤>∑
bÕ]C≤‘· eèøå±ìï dü‘·úÛ≤eT≈£î Ç∫Ãq lø£èwüßí&ÉT ˝À\T&Ó’ H˚&ÉT <ëìì s¡Tø£àDÏøÏ ≈£L&Ü Ç#êÃ&Éì
‘Ó*|æ+~. dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔ\ e÷≥\T $ì ø√|ü+‘√ ø£+|æ+∫b˛sTT+~. ndü÷j·÷C≤‘·yÓTÆq
s√wü+‘√ dü‘·úÛ≤eT @&ÉTdü÷Ô lø£èwüßíì ì+~+∫+~.
dü‘·úÛ≤eT lø£èwüßíì‘√, Ç+Á<äT&çì ¬>*∫ ‘Ó∫Ãq bÕ]C≤‘· eèø£å+ ˝Àø±\T #·÷düTÔ+&É>±
‘·q≈£î Ç∫Ã, H˚&ÉT s¡TøÏàDÏøÏ ≈£L&Ü Çe«&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚T$T≥ì n&ç–+~. dü‘·úÛ≤eT bÕ]C≤‘·+
uÛÑ÷$Tô|’ ‘·q Ç+{Ï˝À ‘·|üŒ y˚πs#√≥ ñ+&Ésê<äì nqï~. ÄyÓT ‘·q á bÕ]C≤‘· eèøå±ìï ≈£L&Ü
lø£èwüßí&ç ÇwüºdüœøÏ \+#·$T#·TÃø√eTì n‘·ìô|’ bÕ]C≤‘·|ü⁄cÕŒ\T ~>∑bÕs¡uÀsTT+∫, ‘·q
πø∞eT+~s¡+˝ÀøÏ yÓ[fl+~. Ä sêÁ‘·+‘ê dü‘·úÛ≤eT |òüT≥ìVæ≤‘· ≈£åî~Û‘· |üqï>±+>∑q ˝≤>∑ @&çÃ+~.
lø£èwüßí&ÉT dü‘·úÛ≤eT ø√|ü+ X¯$T+#·&ÜìøÏ Ä sêÁ‘·+‘ê nø£ÿ&˚ $s¡Vü≤uÛ≤e+ eVæ≤+∫ ñHêï&ÉT.
‘Ó\¢yês¡>±H˚ lø£èwüßí&ÉT ‘·q e÷j·÷ s¡÷bÕ\ìï+{Ï˙ ñ|üdü+Vü≤]+#ê&ÉT.
dü‘·úÛ≤eT n+‘·'|ü⁄sêìøÏ e∫Ãq >√$+<äX¯s¡à |ü]#ê]ø£\ <ë«sê »]–q eè‘êÔ+‘·eT+‘ê
‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT. lø£èwüß&í TÉ >√$+<äXs¯ à¡ ≈£î ‘·q e÷j·÷øπ [ì ‘Ó*|æ, dü‘´· uÛ≤eT ás¡¸´qT $&ç|+æ ∫,
ÄyÓT≈£î ø√|üXÊ+‹ì ø£*–+#·eTì #ÓbÕŒ&ÉT. dü‘´· uÛ≤eT >√$+<äXs¯ à¡ ‘√ ÄyÓT≈£î »]–q nee÷Hêìï
#Ó|Œæ +~. >√$+<äXs¯ à¡ dü‘´· uÛ≤eT‘√, »]–q<ä+‘ê ø£|≥ü Hêj·T≈£î&Óq’ l ø£èwüßìí e÷j·÷ Hê≥ø£eTì
#ÓbÕŒ&ÉT. n+<ä] Çfi¯fl˝À¢ì bÕ]C≤‘· eèøå±\T, Á|ü‹eT+~s¡+˝À lø£èwüßìí ãVüQs¡÷|üø‘£ «· + n+‘ê
n‘·ì Ç+Á<äC≤\eTì ‘Ó*bÕ&ÉT. >√$+<äX¯s¡à dü‘·úÛ≤eT‘√, |üPs¡«+ leTVü‰\øÏåà, ÁãVü≤à, s¡TÁ<ä,
Hês¡<ë<äT\T ≈£L&Ü $wüßíe÷j·÷ Hê≥ø±ìøÏ ÁuÛÑ$T+∫Hês¡ì #ÓbÕŒ&ÉT. >√$+<äX¯s¡à $wüßíe÷j·÷
Hê≥ø£ ø£<∏ä\qT dü‘·úÛ≤eT≈£î $ì|æ+#ê&ÉT. dü‘·úÛ≤eT <ëìøÏ dü+‘√wæ+∫, lø£èwüßíì nqTeT‹‘√
>√$+<äX¯s¡à≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷*ø£qT ãVüAø£]+∫+~.
á ø£<∏ä >√$+<äX¯s¡à≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷*ø£ @$<Ûä+>± \_Û+∫+<äH˚ <Ûäs¡àsêE Á|üX¯ï‘√
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Çø£ÿ&É <Ûäs¡àsêE≈£î ≈£î‘·÷Vü≤\+ ø£\>∑&ÜìøÏ ø±s¡D+ bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷*ø£. n~
uÛ Ñ ÷ ˝Àø£ + ˝À dü ‘ · ´ uÛ ≤ e÷<˚ $ n+‘· ' |ü ⁄ s¡ + ˝À e÷Á‘· y ˚ T ñ+~. m+<ä T ø£ + fÒ n|ü Œ {Ï π ø
bÕ]C≤‘ê|üV≤ü s¡D+ »]–b˛sTT+~. lø£èwüß&í TÉ bÕ]C≤‘·|Vü ≤ü s¡D+ #˚jT· &ÜìøÏ dü‘´· uÛ≤eT ø±s¡D+.
56
s¡TøÏàDÏ MT<ä dü‘´· uÛ≤eT≈£î ø£*–q ndü÷j·T bÕ]C≤‘ê|üV≤ü s¡D≤ìøÏ ÄyÓTqT Áù|sπ |æ+∫+~. Hês¡<Tä &ÉT
uÛ÷Ñ ˝Àø±ìøÏ ‘Ó∫Ãq bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒìï lø£èwüß&í TÉ s¡TøÏàDÏøÏ Çe«&É+ dü‘´· uÛ≤eT ndü÷j·T≈£î ø±s¡D+.
á ndü÷j·T#˚‘·H˚ dü‘·úÛ≤eT Ç+Á<äT&çì »sTT+∫ bÕ]C≤‘· eèøå±ìï uÛÑ÷$T MT~øÏ ‘Ó∫Ã+~.
dü‘·úÛ≤eT≈£î dü+|ü<ä, j·TÚeq>∑s¡«+ m|ü&É÷ ñ+~. yê{ÏøÏ‘√&ÉT Ç|ü&ÉT <˚e‘·\ô|’ $»j·T+,
bÕ]C≤‘·eèø£å+ ÁbÕ|æÔ+#êsTT. dü‘·úÛ≤eT >∑sê«ìøÏ Çe˙ï ùV≤‘·Te⁄˝…’HêsTT. lø£èwüßí&ÉT #·+#·\
dü«uÛ≤e+ >∑\ dü‘´· uÛ≤eT bÕ]C≤‘ê|üV≤ü s¡D $»j·T+ ‘·sê«‘· @$<Û+ä >± Á|üe]ÔdTü +Ô <√ ‘Ó\TdüTø√yê\H˚
á e÷j·÷ ø£\Œq #˚XÊ&ÉT. nwüºeTVæ≤wüß\ Çfi¯fl˝À bÕ]C≤‘· eèøå±\T, lø£èwüßíì ãVüQs¡÷bÕ\T
n‘·ì e÷j·÷ $˝≤düπø[øÏ ì<äs¡ÙHê\T.
dü‘·úÛ≤eT≈£î bÕ]C≤‘· eèø£å+ \_Û+#·>±H˚, yÓTT<ä≥>± s¡TøÏàDÏπø bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T
|ü+|æ+#ê\H˚ Ä˝À#·q ÄyÓT≈£î ø£*–+~. dü‘·úÛ≤eT≈£î s¡TøÏàDÏô|’ >∑\ |üPs¡«|ü⁄ ndü÷j˚T <ëìøÏ
Á|ü<Ûëq ø±s¡DeTì #Ó|üŒe#·TÃ. dü‘·úÛ≤eT s¡TøÏàDÏøÏ bÕ]C≤‘·|ü⁄cÕŒ\T #Ó*ø£‘ÓÔ‘√ |ü+|æ+#·&É+˝À
‘·q sê»kÕìï Á|ü<]ä Ù+#·&+É ˇø£ ø±s¡D+, s¡TøÏàDÏì nee÷ì+#ê\ì uÛ≤$+#·&+É s¬ +&Ée ø±s¡D+.
Ç+ø√eTs¡à+ @$T≥+fÒ ùde≈£î\ e÷≥\T me]HÓ’Hê u≤>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT ø±ã{Ïº. dü‘·úÛ≤eT
s¡TøÏàDÏ n+‘·'|ü⁄s¡+˝À ≈£L&Ü bÕ]C≤‘·eèø£+å ñ+<äì ‘Ó*dæq|ü&ÉT ‘ê*à˝Òø£ @&Ée&É+, ø√|æ+#·&+É ,
ø£èwüß&í ìç ì+~+#·&+É Çe˙ï Ád”\Ô düV≤ü » dü«uÛ≤yêìï >∑Ts¡T≈Ô î£ ‘ÓkÕÔsTT. dü‘´· uÛ≤eT <äT'U≤ìøÏ #Ó*ø£‘ÔÓ
#Ó|æŒq e÷≥\T Áù|s¡Dø±>±, ÄyÓT $cÕ<ëìøÏ e÷Á‘·+ s¡TøÏàDÏ MT<ä >∑\ ndü÷j˚T ø±s¡DyÓTÆ+<äì
#Ó|üŒe#·TÃ. lø£èwüßíì ø£|ü≥Hê≥ø£+ e\¢ dü‘·úÛ≤eT˝Àì á ndü÷j·T yÓ\¢&ÉsTT´+~. dü‘·úÛ≤eT≈£î
dü|ürï $wüj·T ndü÷j·T e\¢ s√wü$cÕ<ä+ ø£*–+~. á $cÕ<ä+ ñ|üX¯$T+#ê\+fÒ <äT'K+
ø£\>±*. lø£èwüßí&ÉT Ä sêÁ‘·+‘ê dü‘·úÛ≤eT≈£î ø£*–+∫+~ á <äT'Ky˚T.
>√$+<äX¯s¡à ‘·sê«‘· s√E ñ<äj·Tø±\+˝À e∫Ã, dü‘·úÛ≤eT≈£î ás¡¸´qT ‘=\–+∫,
ø√|üXÊ+‹ì ø£*–+#ê&ÉT. á ¬s+&ÉT ø±sê´\T »s¡>∑&ÜìøÏ eTT+<äT dü‘·úÛ≤eT≈£î $cÕ<ä+
ñ|üX¯$T+#ê*. n+<äT#˚‘·H˚ dü‘·úÛ≤eT sêÁ‘·+‘ê ˇ+≥]>± <äT'œ+∫q ‘·sê«‘·, >√$+<äX¯s¡à
bÕÁ‘· Á|üy˚•+∫+~. <äT'K+ e\¢ dü‘·úÛ≤eT $cÕ<ä+ ñ|üX¯$T+∫+~. >√$+<äX¯s¡à e÷≥\T
dü‘·úÛ≤eT≈£î |ü]|üPs¡íyÓTÆq e÷qdæø±q+<ëìï ø£*–+#êsTT. dü‘·úÛ≤eT >∑s¡«+ q•+∫+~. <ëìøÏ
ì<äsÙ¡ q+>±H˚ ÄyÓT >√$+<äXs¯ à¡ ≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷*ø£qT ãVüAø£]+∫+~ á $<Û+ä >± dü‘´· uÛ≤eT
>∑s¡«uÛÑ+>∑+ á ø£<∏ä˝À e]í+#·+ã&ç+~.
57
4.1.2.2. leTVü‰\øÏåà >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
ø°ås¡düeTTÁ<ä+˝Àì X‚«‘·B«|ü+ô|’ ñqï yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡+˝À leTVü‰$wüßíe⁄, leTVü‰\øÏåà‘√
ø£*dæ p<äe÷&Ü\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. ˇø£ ~e´ø±+‘· |ü>∑&É|ü⁄ |ü\ø£, s¡‘·ï|ü⁄ kÕ¬s\T, ã+>±s¡T
bÕ∫ø£\T @s¡Œ]∫+~. leTVü‰\øÏåà #·÷&Üs¡‘êïìï, leTVü‰$wüßíe⁄ ø±düTÔuÛÑeTDÏì |ü+<Ó+>±ô|{Ïº
Ä≥qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. leTVü‰$wüßíe⁄ ¬>\yê\ì uÛÑ÷<˚$, leTVü‰\øÏåà ¬>\yê\ì <˚eø±+‘·\T,
Ç<ä›s¡÷ ¬>\yê\ì düs¡dü«‹ ø√s¡Tø=Hêïs¡T. $H√<ës¡úyÓTÆ yÓTT<ä˝…’q p<ä+˝À Ä≥dü>±ìøÏ e#˚Ã
dü]øÏ ¬>\T|ü⁄ø√dü+ ˇø£] MT<ä eTs=ø£]øÏ ÄÁ>∑Vü≤+ ø£*–+~. dü|üÔeT e´düqyÓTÆq p<ä+ e\q
m+‘·{Ï düT»qT\¬øH’ ê eéVü‰s¡ Vü‰ì ø£\T>∑T‘·T+~. p<ä+ e\q |æ‘è· |ü⁄Á‘· yê‘·‡\´+ #Ó&TÉ ‘·T+~.
>∑Ts¡T•wü´ uÛ≤e+ Vü≤]düTÔ+~. u≤+<Ûäe $TÁ‘· dü<ë“¤e+ q•düTÔ+~. <Ûäs¡ào\+ $&ÉHê&ÉT‘·T+~.
eT‘·‡s¡+ ø£\T>∑T‘·T+~. ø°]Ô, <Ûäqø±+ø£å ôV≤#·Ãe⁄‘êsTT. p<ä+ ø√|üø±s¡D eTe⁄‘·T+~. p<ä+
e\¢ ÁbÕDVü‰ì ≈£L&Ü ø£\T>∑T‘·T+~.
á Ø‹>± leTVü‰$wüßeí ⁄, leTVü‰\øÏàå b˛{°|&ü ç p<äe÷&ÉT‘·T+&É>± Ä≥ ∫e]øÏ e∫Ã+~.
$wüßíe⁄ ‘·q Ä≥ z≥$TøÏ <ä>∑Zs¡ ø±>±H˚, z&çb˛‘˚ eTVü‰\øÏåà eTqdüT‡ @ $<Ûä+>± Á|üe]ÔdüTÔ+<√
#·÷&Ü\ì e÷j·Tø£*Œ+#ê&ÉT $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ leTVü‰\øÏåà p<ä+˝À z&çb˛sTT+~.
<ëìì #·÷dæ uÛÑ÷<˚$ q$«+~, düs¡dü«‹ eTÚq+ eVæ≤+#·+~. <˚eø±+‘·\T \»®‘√ ‘·\\T
e+#·T≈£îHêïs¡T. $wüßíe⁄ eTVü‰\øÏåà‘√ |ü]Vü‰düe÷&çHê&ÉT. leTVü‰\øÏåàøÏ |üsê»j·T+‘√ #ÓeT≥\T
|ü≥º>± <Ûäs¡à<˚e‘·qT <ä÷wæ+∫+~. ÄyÓT ø=+‘·ùd|ü{ÏøÏ bÕ∫ø£\T #·÷&É>± n$ Hê\T>∑TyÓ’|ü⁄˝≤
ˇø£ÿØ‹>± ñHêïsTT. n~#·÷dæ leTVü‰\øÏåà ÄX¯Ãs¡´|ü&ç, ø√|ü+‘√ $wüßíe⁄qT p<ä]ø±&Éì
ì+~+∫+~. leTVü‰\øÏåà s¡‘êïø£s¡Tì ≈£îe÷¬sÔ nsTTq ‘·q≈£î #·÷&Üs¡‘·ïy˚TMT Á|æj·T+ ø±<äì,
<ëìø√dü+ p<ä+˝À e÷j·T #˚j·T&É+ m+<äTø£ì $wüßíe⁄qT ì\Bdæ+~. leTVü‰\øÏåà n\TŒ˝…’q,
eT÷&ÛTÉ ˝…q’ <˚e<ëqe⁄\qT, e÷qe⁄\qT e+∫+#˚ yÓ&eÉ ÷j·T‘√ ÄyÓTqT yÓ÷dü–+#·˝&Ò ìÉ $wüßeí ⁄qT
‘·÷\Hê&ç+~.
leTVü‰\øÏåà $wüßíe÷j·TqT ‹s¡düÿ]+∫, ‘·q e÷j·TqT bı>∑&ÉT≈£îqï~. Vü≤s¡$]+∫
|ü⁄s¡+<äsê<äT\≈£î, j·Tø£å >∑+<Ûäs¡« |üqï>∑ øÏqïs¡T\≈£î, <Ó’‘˚j·T <ëqe düeT÷Vü‰\T yÓTT<ä˝…’q yê]øÏ
|ü<eä ⁄\T, ◊X¯«s¡éTT\T ‘·q ø£{≤ø£+å e\¢H˚ ø£\T>∑T‘·THêïj·Tì |ü*øÏ+~. #·+Á<ä_+ã+˝Àì #·+Á~ø£,
s¡$eT+&É\+˝Àì Á|üu,ÑÛ n–ï˝Àì B|æ,Ô s¡‘ï· +˝Àì s¡+>∑T, |ü<àä eHê\˝Àì X¯è+>±s¡yu’Ó eÑÛ + yÓTT<ä˝q’…
58
e˙ï leTVü‰\øÏåà ø£fi¯˝Ò n$ >∑s¡«+>± |ü*øÏ+~. n+‘·{Ï‘√ Ä>∑≈£î+&Ü leTVü‰\øÏåà ásê¸´ »ì‘·
\C≤® $cÕ<ä Áø√<Ûä+‘√ yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡ yÓ’uÛÑyêìï ø£åDe÷Á‘·+˝À Vü≤]+∫ X¯SqéTj·T+ >±$+∫+~.
leTVü‰\øÏåà #˚dæq <äTX¯Ãs¡´≈£î eTqdüT‡˝ÀH˚ ø√|æ+#ê&ÉT. p<ä+˝À z&çq ø±s¡D+>± Ç+‘·>±
ø√|æ+∫q leTVü‰\øÏåàøÏ <ëì|òü\+ nqTuÛÑ$+|üCÒj·÷\ì ìX¯ÃsTT+#·T≈£îHêï&ÉT. $wüßíe⁄
leTVü‰\øÏåàì XÊ+‘·|ü]∫, ˝Àø£e÷‘· nsTTq ÄyÓT≈£î ˝Àø±\ô|’ ø√|æ+#·&É+ ‘·>∑<äì |ü*ø±&ÉT.
$wüßíe⁄ $H√<ës¡úyÓTÆ Ä&çq p<ä+e\¢H˚ Ç+‘· #˚≥T ø£*–+<äì, »]–q <ë+{À¢ leTVü‰\ø°åà
‘·ù|ŒMT ˝Ò<äì nHêï&ÉT. $wüßíe⁄ Ä≥˝À leTVü‰\øÏåà ¬>*∫+<äì, ÄyÓT≈£î ø±düTÔuÛÑeTDÏì
n\+ø£]+#ê&ÉT. n‘·&TÉ leTVü‰\øÏàå ì #Ó&TÉ p<ä|⁄ü e´düq <√wü UÒ<+ä eT]∫b˛e&ÜìøÏ ø°så d¡ eü TTÁ<ä
rsêìøÏ $Vü‰sêìøÏ rdüT≈£îyÓfi≤fl&ÉT. $wüßíe⁄ leTVü‰\øÏåàøÏ ñ‘ê‡Vü≤+ ø£*π>˝≤>∑ ø°ås¡düeTTÁ<ä+˝Àì
$+‘·\T, $X‚cÕ\qT e]í+∫ #·÷|æ+#ê&ÉT. nø£ÿ&ç qT+∫ $wüßeí ⁄ leTVü‰\øÏàå ‘√ ø£*dæ ñ<ë´qeq+˝À
$Vü≤]+#ê&ÉT. leTVü‰\øÏåà Ä ñ<ë´qeq+˝À uÛÑT<˚$, düs¡dü«‹, <˚eø±+‘·\‘√ ø£*dæ
|ü⁄cÕŒ|ü#·j·TÁø°&É\‘√ Äq+~+∫+~.
leTVü‰$wüßeí ⁄ p<ä|⁄ü Ä≥HÓ|+ü >± yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü sêìï X¯SqéTj·T+ ø±$+∫q ìs¡j › T· Tsê˝…q’
leTVü‰\øÏåà yÓ÷dü|ü⁄#êÃ\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT. uÛ≤s¡´ nsTTHê, ≈£îe÷s¡T&Ó’Hê, Væ≤‘·T&Ó’Hê >±ì
y˚Ts¡‘·|æŒ, >∑s¡«+‘√ <äTwüÿè‹ #˚dæq|ü&ÉT, yê]øÏ ‘·–q $<Ûä+>± ãT~∆ #ÓbÕŒ\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
dü+|ü<ä <äTs¡à<ëìøÏ ÄÁX¯jT· + ø±ã{Ï,º $wüßeí ⁄ leTVü‰\øÏàå <äTs¡à<ä>s∑ ê«ìï e÷qŒ&ÜìøÏ e÷j·÷\øÏàå ì
ø£*Œ+#ê&ÉT. yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡ yÓ’uÛÑyêìï |üPs¡«+ ø£+fÒ n~Ûø£+>± Á|üø±•+|üCÒXÊ&ÉT. leTVü‰\øÏåà
ñ<ë´qeq+˝À XÀuÛ≤$V”≤qyÓTÆq ˇø£ ø=\qT eT<Ûä´˝À ã+>±s¡T ‘êeTs¡ ø£]íø£ MT<ä Á|üuÛ≤V”≤qyÓTÆq
ˇø£ <˚e‘·qT #·÷dæ+~. leTVü‰\øÏåà Ä <˚e‘·qT #·÷dæ yÓT#·TÃø=ì, X¯N<˚$ø£Hêï, uÛÑ÷<˚$ø£Hêï,
bÕs¡«‹ø£Hêï, düs¡dü«‹ø£Hêï, ‘·qø£Hêï ≈£L&Ü Ä <˚e‘· ˝Àø√‘·Ôs¡#·]‘· nì düs¡dü«‹‘√ |ü*øÏ+~.
leTVü‰\øÏàå Ä <˚e‘·≈î£ ø£*–q <äTs¡edüqú T #·÷dæ C≤*|ü&+ç ~. ÄyÓT ø£<qä∏ T ‘Ó\TdüTø√yê\ì
nø£ÿ&˚ m<äTs¡T #·÷dæ+~. e÷j·÷\øÏàå ÁãVü≤àjÓ÷>±ìï #ê*+∫, ø£qT\T ‘Ó]∫ leTVü‰\øÏàå yÓTT<ä˝q’…
<˚eø±+‘·\qT #·÷dæ+~. e÷j·T\øÏåà yês¡+‘ê mes¡ì n&ç–+~. leTVü‰\ø°åà e÷j·÷\øÏåàì
düT‹Ô +∫, ÄyÓT eè‘êÔ+‘êìï #Ó|Œü eTì ø√]+~. e÷j·÷\øÏàå leTVü‰\øÏàå ‘√ ‘êqT leTVü‰$wüßeí ⁄≈£î
Á|æj·TTsê˝…’q eTVü‰\øÏåàqì ‘Ó*|æ+~. e÷j·÷\øÏåà leTVü‰\øÏåà‘√ ÄyÓT $wüßíe÷j·T e\q
yÓ÷düb˛sTTq rs¡TqT >∑T]+∫ #Ó|æŒ+~. ˇø£ ø£˝≤Œ~ ø±\+˝À uÛÑTeq ìsêàDX¯øÏÔø√dü+ ÁãVü≤à,
59
•e⁄&ÉT b˛{°|ü&ç $wüßíe⁄qT >∑T]+∫ ‘·|üdüT‡ #˚XÊs¡T. $wüßíe⁄ yê] ‘·|üdüT‡qT >∑T]+∫ ‘Ó*dæ ≈£L&Ü
}s¡T≈£îHêï&ÉT. e÷j·÷\øÏåà ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\≈£î es¡$T#˚Ã X¯øÏÔ ˝Òø£H˚ $wüßíe⁄ }s¡T≈£îHêï&Éì
sê»dü<Tä s¡à<ä+‘√ uÛ≤$+∫+~. e÷j·÷\øÏàå $wüßeí ⁄qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚dyæ [Ó ¢ ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\qT ø±e\dæq
es¡+ ø√s¡Tø√eTqï~. eTT+<äT>± ÁãVü≤à e÷j·÷\øÏåà‘√ n‘·ìøÏ »>∑‘·‡èwæºø£s¡D $<ä´, dü+|ü<ä
$<ä´qT ø£s¡TDÏ+#·eTì y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT. e÷j·÷\øÏåà ÁãVü≤à ø√]q esêìï Ç∫Ã+~. •e⁄&ÉT ≈£L&Ü
n<˚ esêìï ø√sê&ÉT. e÷j·÷\øÏåà >∑s¡«+‘√ $y˚ø£+ eT]∫ •e⁄&çøÏ ≈£L&Ü n<˚ esêìï
nqTÁ>∑Væ≤+∫+~.
e÷j·T\øÏåà #˚dæq bıs¡bÕ≥T e\¢ es¡Á|ükÕ~‘·yÓTÆq Ä $<ä´, ø£fi¯ ¬s+&É÷ ÁãVü≤à e<ä›,
•e⁄&ç e<ä› ì\Te≈£î+&Ü #·+#·*dü÷Ô eT÷]Ôe+‘·T˝…’ Ç<ä›]yÓ’|üP yÓfi¯flkÕ>±s¡T. Ä düeTj·T+˝À
$wüßíe÷j·T Ád”Ô s¡÷bÕìï <Ûä]+∫ e÷j·÷\øÏåà eTT+<äT ì*∫+~. $wüßíe÷j·T $wüßí eTVæ≤eTqT
#·T\ø£q #˚dæ, eT+<äãT~∆‘√ es¡$T∫Ãq e÷j·÷\øÏåàì ì+~+∫+~. $wüßíe÷j·T e÷j·÷\øÏåà
sê»dü‘êeTdü >∑TD≤\‘√, <äTs¡à<ä+‘√ Á|üe]Ô+∫q+<äT≈£î ø√|ü+‘√ ÄyÓTqT X¯|+æ ∫+~. e÷j·÷\øÏàå
‘·|üdüT‡ #˚ùd eq+ øÏdü˝j·TdüTeT|òü\ X¯óø£ÁuÛÑeTs¡ dü+ø°s¡íyÓTÆ ≈£L&Ü X¯SqýÓTÆ ∫Á‘·s¡÷|ü+‘√
ñ+≥T+<äì, Ä eq+ $ø±kÕìï bı+~q|ü&˚ XÊ|ü+ rs¡T‘·T+<ä˙ $wüßíe÷j·T ‘Ó*|æ+~.
e÷j·÷\øÏàå leTVü‰\øÏàå ‘√ á Ø‹>± ‘·q eè‘êÔ+‘êìï #Ó|Œü >±H˚ ÄyÓT≈£î XÊ|ü$yÓ÷#·q+ ø£*–+~.
<˚e<äT+<äTuÛÑT\T ÁyÓ÷>±sTT, |ü⁄wüŒes¡¸+ ≈£î]dæ+~. |ü⁄wüŒø£$e÷q+˝À <˚e‘·\T n+<äs¡÷ e∫Ã
e÷j·÷\øÏåàì düTÔ‹+#ês¡T.
leTVü‰\øÏåà ‘·q˝À, eTVü‰\øÏåà nsTTq ‘êqT+&É>± ÁãVü‰à~ <˚e‘·\T e∫Ã e÷j·÷\øÏåàì
düTÔ‹düTÔHêïs¡ì $düàj·T+ #Ó+~+~. leTVü‰\øÏåà $ÁuÛ≤+‹‘√ #·÷düTÔ+&É>±H˚ e÷j·÷\øÏåà ÄyÓT
‘˚»düT‡qT Vü≤]+∫+~. e÷j·÷\øÏåà düs¡dü«‹ì, uÛÑ÷<˚$ì, <˚eø±+‘·\qT ÄyÓT‘√bÕ≥T rdüTø=ì
|ü⁄wüŒø£$e÷q+˝À yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓ[fl+~. leTVü‰\øÏåà ‘˚CÀ$V”≤q>±e÷], ìπs«<ä+‘√ ˇ+≥]>±
Ä eq+˝À ‹s¡>∑kÕ–+~. uÛÑs¡ÔqT ùV≤fi¯q #˚dæ ˝…øÏÿ+#·q+<äT≈£î leTVü‰\øÏåàπø Ç+‘·{Ï <äTs¡edüú
ø£*–+~. leTVü‰\øÏåà #Ó*ø£‘ÓÔ\T, ‘˚»düT‡ q•+#·>± ∫+‘êÁø±+‘· nsTT+~. $wüßíe⁄ ø£ì|æ+#·ø£,
eTVü‰\øÏåà ˇ+≥]>± ‹]– ‹]– n*dæb˛sTT+~. eTVü‰\øÏåà ìwüß˜s¡|üs¡T&Ó’ ‘·q uÛÑs¡Ô ˇ+≥]>±
n&É$˝À $&ç∫ yÓfi≤fl&Éì ∫+‹+∫+~. leTVü‰\øÏåà @ $<Ûä+>±HÓ’Hê yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡+ #˚], ‘·q
bÕ≥¢˙ï uÛÑs¡Ô≈£î ‘Ó*|æq ‘·sê«‘· ‘·qTe⁄ $&ç∫ ô|{≤º\ì uÛ≤$+∫+~. leTVü‰\øÏåà e÷j·÷\øÏåà
60
yÓ’uÛÑyêìï, Á|æj·TdüKT\T $&ç∫b˛e&Üìï, uÛÑs¡Ô m&Éu≤≥Tq÷ ‘·\#·Tø=ì <äT'œ+∫+~.
leTVü‰\øÏåà Á|üj·÷dü|ü&ç q&ç∫yÓ[fl yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìï #˚s¡T≈£î+~. yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡ yÓ’uÛÑyêìï
#·÷dæ ÄyÓT ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~. leTVü‰\øÏåà kÕ>∑s¡ rs¡+˝À eTT‘ê´\T @s¡T‘·Tqï Ád”Ô\ e\q,
$wüßíe⁄ e÷j·÷\øÏåà‘√ ≈£L&ç ñHêï&Éì ‘Ó\TdüT≈£î+~. Ä e÷≥ $ì eTVü‰\øÏåà eTqdüT‡˝À
u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷, ø£˙ïs¡T ø±s¡Tdü÷Ô, ì≥÷ºs¡TŒ\‘√ $wüßíe⁄ eTT+<äT ì\Te˝Òø£ ‹]– ñ<ë´qeq+˝ÀøÏ
yÓ[fl+~. leTVü‰\øÏåà Ä Á|üuÛ≤V”≤qyÓTÆq ø=\qT #˚s¡Tø=ì, n+<äT˝Àì ‘êeTs¡ ø£]íø£ô|’
|ü<ëàdüqã+<Ûä+˝À ≈£Ls¡TÃì |üXÊÃ‘êÔ|ü+‘√ $wüßíe⁄qT >∑÷]Ã ‘·|üdüT‡ #˚dæ+~. leTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q
e÷j·÷\ø°åà $˝≤dü ø£è‘ê´\ìï+{Ï˙ ñ|üdü+Vü≤]+#ê&ÉT. leTVü‰\øÏåà ø£qTï\T ‘Ó]∫ #·÷&É>±
yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü s¡+˝À leTVü‰$wüßeí ⁄ n+ø£|s” +¡ƒ ô|’ ≈£Ls=Ãì ñ+~. |ü⁄wüŒes¡¸+ ≈£î]dæ+~. <˚e<äT+<äTuÛTÑ \T
ÁyÓ÷>±sTT. leTVü‰\øÏåàøÏ »]–q<ä+‘ê ø£\˝≤>∑ nì|æ+∫+~. Ä $<Ûä+>± $wüßíe⁄ eTVü‰\øÏåàøÏ
>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø±$+#ê&ÉT.
áø£ < ∏ ä leTVü ‰ $wü ß í e ⁄ leTVü ‰ \øÏ å à ‘√ p<ä + Ä&É { ≤ìøÏ dü q ï<ä ∆ e Te&É + ‘√
ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·Tqï~. $H√<ës¡∆yÓTÆ yÓTT<ä\Tô|{Ïºq Ä≥≈£î yê]<ä›s¡÷ |ü+<Ó+>± #·÷&Üs¡‘êïìï,
øödüTÔuÛÑeTDÏ˙ ñ+#ês¡T. n+‘·es¡≈£L ø£*dæ ñqï uÛÑ÷<˚$, <˚eø±+‘·\T ¬s+&ÉT |üøå±\T>±
$&çb˛j·÷s¡T. á es¡íq <ë«sê p<ä+ Ä&É{≤ìøÏ ‘·–q yê‘êes¡D+ Çø£ÿ&É ø£*Œ+#·ã&ç+<äì
‘Ó\TdüT+Ô ~. leTVü‰\øÏàå p<ä+˝À z&çb˛sTTq+<äTø£Hêï ≈£L&Ü uÛ÷Ñ <˚$ q$«q+<äTøπ nee÷q+>±
uÛ≤$+∫+~. n~ dü|‹ü ï $wüjT· +>± leTVü‰\øÏàå øÏ ndü÷j·TqT ø£*–+∫+~. m+<äTø£+fÒ leTVü‰\øÏàå
s¡‘êïø£s¡Tì ≈£îe÷¬sÔ, düø£\ dü+|ü<ä\≈£L n~Û<˚e‘·.
$wüßeí ⁄ leTVü‰\øÏàå dü+|ü<\ä ≈£î n~Û<e˚ ‘· ø±ã{Ï,º p<ä+˝À z≥$T ø£*–‘˚ ÄyÓT eTqdüT‡
@$<Ûä+>± ñ+≥T+<√ #·÷&Ü\qT≈£îHêï&ÉT. ÄyÓT e÷j·÷p<ä+ e\¢ ø£*–q z≥$Tì
uÛÑ]+#·˝Òø£b˛sTT+~. leTVü‰\øÏåà uÛÑ÷<˚$ MT<ä ø£*–q ás¡¸´‘√, e÷j·÷p<ä+ e\¢ ø£*–q
\C≤® $cÕ<ä Áø√<Ûë\‘√ $wüßíe⁄qT ì+~+∫+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü n<äT|ü⁄˝Òì Äy˚X¯+‘√ yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡
yÓ’uÛÑyêìï X¯SqéTj·T+ ø±$+∫+~. Ç<ä+‘ê p<ä+˝À ø£*–q z≥$T e\¢, dü+|ü<ä>∑s¡«+ e\¢
leTVü‰\øÏåà #˚dæq nqsêúìøÏ ì<äs¡Ùq+. $wüßíe⁄ leTVü‰\øÏåàì düeTTÁ<ä rsêìøÏ rdüT≈£îyÓfi¯fl&É+,
$X‚wü+>± #˚dæq düeTTÁ<ä es¡íq n+‘ê ÄyÓT≈£î ø£*–q >∑sê«ìï ñ‘·ÿs¡¸ #˚j·T&ÜìøÏ #˚dæ+<˚.
leTVü‰\øÏåà ñ<ë´q eq$Vü‰s¡+ ÄyÓT≈£î e÷j·÷\øÏåàì #·÷|æ+#·&ÜìøÏ #˚dæq @sêŒ≥T.
61
$wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·yÓTÆq ø=\qT, e÷j·÷\øÏåà eè‘êÔ+‘·+ n+‘ê >∑s√«‘ê‡Vü≤+‘√ ñqï
leTVü‰\øÏåàøÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø±$+#·&ÜìøÏ #˚dæq #·ø£ÿì ø£\Œq. e÷j·÷\øÏåàì ø£*Œ+#·&É+ leTVü‰
\øÏåàøÏ Vü≤è<äj·TX¯\´+ ø£*–+#·&Üìπøqì uÛ≤$+#·e#·TÃ. leTVü‰\øÏåà yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡+˝ÀøÏ yÓfi¯flø£
eTT+<˚ |ü⁄s¡ø±+‘·\‘√ dü+uÛ≤wüD ø£*Œ+#·&É+˝À ÄyÓT >∑sê«ìï düeT÷\+>± ‘=\–+#·&Éy˚T
Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+>± ø£ì|ædüTÔ+~. leTVü‰\øÏåàøÏ |ü⁄s¡ø±+‘·\≈£î eT<Ûä´ »]–q á dü«\ŒyÓTÆq dü+uÛ≤wüD,
ø£<∏ä˝À eTT–+|ü⁄q≈£î #·ø£ÿì dü÷∫ø£ e+{Ï~. leTVü‰\øÏåà ø=\qT˝À e÷j·÷\øÏåà ‘·|üdüT‡ #˚dæq
‘êeTs¡ø£]íø£ MT<äH˚ ≈£Ls=Ãì $wüßíe⁄qT <Ûë´ì+#·&É+ ÄyÓT |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ ∫Vü≤ï+.
$wüßeí ⁄ leTVü‰\øÏàå >∑sê«ìï uÛ+Ñ >∑|sü #¡ &· ÜìøÏ ÄyÓTqT Ç+‘· Á|üj÷· düô|{≤º˝≤? nH˚ dü+<˚V≤ü +
ø£\T>∑T‘·T+~. $wüßeí ⁄ leTVü‰\øÏàå X¯Sq´+ #˚dqæ yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü sêìï ø£Då +˝À ‹]– Á|üø±•+|üCXÒ Ê&ÉT.
á ˇø£ÿ #·s¡´‘√ leTVü‰\øÏåà X¯øÏÔ ø£Hêï $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+ >=|üŒ<äì ‘Ó*j·TC…|üŒe#·TÃ. ø±ì
leTVü‰\øÏåàøÏ $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ bÕ≥T>±, ÄyÓT nX¯ø£Ô‘· ≈£L&Ü ‘Ó*dæsêyê*. n+<äTø√düy˚T
$wüßíe⁄ Ç+‘· e÷j·÷Hê≥ø±ìï q&ç|æ+#ê*‡ e∫Ã+<äì Á>∑Væ≤+#ê*. n+<äT#˚‘· á ø£<∏ä˝À
$wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e Á|üø£≥q‘√ bÕ≥T>± leTVü‰\øÏåà nVü≤+ø±s¡ HêX¯q+ ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq
Á|üjÓ÷»qeTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.1.2.3. ÁãVü≤à>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
˝Àø£$V”≤qyÓTÆ eTT˙ïs¡T Äø±XÊìï ‘ê≈£î‘·Tqï Á|üfij
¯ T· ø±\+˝À leTVü‰$wüßeí ⁄ ô|qTNø£{˝Ï À
@ø±+‘·+>± düeTTÁ<ä+ô|’ |üe[+∫ ñHêï&ÉT. ø=+‘·ø±˝≤ìøÏ leTVü‰$wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+˝Àì |ü⁄bıŒ&ç
πsDTe⁄˝À |üs¡e÷DT n+X¯+ qT+&ç ÁãVü≤à »ìà+#ê&ÉT. n‘·&ÉT ã+>±s¡T es¡í+‘√ yÓT]dæb˛‘·÷,
|üPs¡« |ü⁄D´|òü\+ e\¢ »>∑‘·Œ]ìsêàD $<Û˚j·T‘·‘√, ì>∑eT‘·‘·« C≤„q+‘√ »ìà+#ê&ÉT. ÁãVü≤à
leTVü‰$wüßíe⁄≈£î qeTdüÿ]+∫ nH˚ø£ $<Ûë\T>± düTÔ‹+#ê&ÉT. leTVü‰$wüßíe⁄ ÁãVü≤à≈£î Á|üdüqTï&Ó’,
düèwæº ìsêàD #ê‘·Tsê´ìï, yêøÏ‡~∆ì, ø±eTs¡÷|ü dü+#êsêìï nqTÁ>∑Væ≤+#ê&ÉT. Ä es¡Á|üuÛ≤e+‘√
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT Vü‰≥ø£eTj·TyÓTqÆ ÁãVü‰à+&Üìï ø£*Œ+∫, ˙{Ïô|’ ‘˚*+#ê&ÉT. ‘·sê«‘· Äø±XÊìï ø£*Œ+∫,
Äø±X¯+ e\q yêj·TTe⁄qT, yêj·TTe⁄ e\q n–ïì, n–ï e\q »\eTTqT, »\eTT e\q
uÛ÷Ñ $T˙ ø£*Œ+#ê&ÉT. Äø±X¯+˝À yÓ\T>∑Tq≥T¢>± dü÷s¡´ #·+Á<äT\qT ø£*Œ+#ê&ÉT. qø£Áå ‘· eT+&É˝≤ìï
Äø±X¯+˝À ì*bÕ&ÉT. ÁãVü≤à ˝Àø±\qT |üP]+#·Tq≥T¢>± »+‘·Tø√≥T\qT |ü⁄{Ïº+#ê&ÉT. ÁãVü≤à
nìï{Ïø£Hêï }s¡ú«˝Àø±ìï ‘·q ìyêdü+>± #˚düT≈£îHêï&ÉT. $wüßíe÷j·÷ |ü]ÁuÛÑeT˝À ø±\#·Áø£
62
$ÁuÛ≤+‘·eTe⁄‘·÷ düø£\˝Àø±\÷ HêX¯Hêìï, n_Ûeè~∆˙ düeT+>± bı+<äT‘·THêïsTT. ˝Àø£+˝Àì
ÁbÕDT\T n˙ï dü‘·Ô« s¡»düÔyÓ÷>∑TD≤\‘√ X¯eT<äeT, nVü≤+ø±s¡, <äTsêàq yÓ÷Vü≤e÷‘·‡sê´\qT
nqTdü]+∫ Á|üe]ÔdüTÔHêïsTT.
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT sê»dü>∑TD+‘√ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’ eTT˝À¢ø±\qT ‘êH˚ ø£*Œ+∫Hêqì >∑]«+#ê&ÉT.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü |ü<äàC≤+&ÉeTTqT ø£*Œ+∫q+<äTe\¢ ‘êqT ‘·|üŒ mes¡÷ n~Û≈£î\T ˝Òs¡ì
nVü≤+ø£]+#ê&ÉT. dü‘·´˝Àø£+˝Àì ÁãVü≤à ø=\Te⁄˝À <˚e‘·\T, eTTqT\T, ~ø±Œ\≈£î\T yÓTT<ä˝…’q
yês¡+<äs÷¡ ÁãVü≤àqT ø°]+Ô #ês¡T. <ëìøÏ dü+‘√wæ+∫q ÁãVü≤à ‘·qe+{Ï <Óe’ + |ü<ëï\T>∑T ˝Àø±\˝À
mes¡÷ ˝Òs¡ì bı>∑&ÉTø=Hêï&ÉT. Ç+Á~j·÷\qT »sTT+∫q ‘·qe+{Ïyê&ÉT y˚¬ses¡÷ ˝Àø£+˝À
˝Òs¡ì |ü*ø±&ÉT. á Ø‹>± Ä‘·àdüTÔ‹ #˚düT≈£î+≥Tqï ÁãVü≤à e÷≥\≈£î e÷s¡ÿ+&˚j·TeTVü≤]¸
n&ÉT¶‘·–˝≤&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TeTVü≤]¸ ÁãVü≤à‘√ uÛÑTeHÓ’ø£ Hêj·T≈£î&Ó’q leTVü‰ $wüßíe⁄qT $düà]+∫,
Ä‘·àdüT‹Ô #˚dTü ≈£î+≥THêïeì nHêï&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT ìqï>±ø£ yÓTTqï »ìà+∫q ÁãVü≤à n+‘·˝ÀH˚
eTT˝À¢ø±\≈£L Á|üuÛÑTe⁄qì >∑]«+∫, eTVü‰Á|üuÛÑTyÓ’q $wüßíe⁄qT eT]#ê&Éì |ü*ø±&ÉT. |üPs¡«»qà\
düTø£è‘· |òü\$X‚wü+>± leTVü‰$wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ |ü⁄≥Tº≥qT ≈£L&Ü eT]#ê&Éì
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÁãVü≤à≈£î >∑‘êìï >∑Ts¡TÔ #˚XÊ&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT Á|üø£è‹ |ü⁄s¡TcÕBÛX¯«s¡T&ÉT,
düø£\ »>∑‘·T‡èwæºø£s¡Ô nsTTq leTVü‰$wüßíqT ùd$+#·≈£î+&Ü, <äTs¡_Ûe÷q+‘√, nC≤„q+‘√ ‘êH˚
<Ó’eeTì #Ó|üø√e&É+ ‘·>∑<äì ÁãVü≤à≈£î Væ≤‘·e⁄ #ÓbÕŒ&ÉT.
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT e÷s¡ÿ+&˚j·TTì e÷≥\≈£î ø√|æ+#ê&ÉT. n‘·&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄ |üs¡e÷‘·à
nsTT‘˚ n‘·&˚ ˝Àø±\qT düèwæº+#·≈£î+&Ü m+<äT≈£î }s¡T≈£îHêï&Éì nHêï&ÉT. ÁãVü≤à $wüßíe⁄
Hê_Ûø£eT\+˝À »ìà+∫q+‘· e÷Á‘êq ‘·q≈£î bÂs¡Twü+ #Ó&É˝Ò<äì |ü*ø±&ÉT. ÁãVü≤à ñ<äj·÷Á~
MT<ä dü÷s¡T´&ÉT ñ<äsTT+∫q|üŒ{Ïø°, Ä ñ<äj·÷Á~ ø£+fÒ m≈£îÿe ‘˚»+‘√ ø£ì|æ+#·&Ü nì ÁãVü≤à
‘·qqT düeT]ú+#·T≈£îHêï&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÁãVü≤à e÷≥\≈£î düe÷<Ûëq+>±, leTVü‰$wüßíe⁄≈£î
ÁãVü≤à≈£î Vü≤dæÔ eTX¯ø±+‘·s¡eT+‘· uÛÒ<ä+ ñ+<äHêï&ÉT. ÁãVü≤à|ü<ä$ $wüßíe⁄ <ëkÕqT <ëdüT\≈£î kÕ{Ï
sê<äì nHêï&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ nH˚ø£ eT+~ ÁãVü≤à\T
»ìà+#ês¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT $wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ »ìà+#·&É+ e\¢H˚ ÁãVü≤à≈£î
n+‘·{Ï ‘˚»+ ø£*–+<äì nHêï&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT $wüßíeTVæ≤eTqT #ÓãT‘·÷, |üPs¡«+ Á|üfi¯j·Tø±\+˝À eTT˙ïs¡T Äø±XÊìï
63
‘ê≈£î‘·Tqï düeTj·T+˝À n‘·&ÉT ˇ+≥]>± á<äT‘·÷, e≥|üÁ‘·XÊsTT nsTTq leTVü‰$wüßíe⁄qT
#·÷dæq≥T¢>± #ÓbÕŒ&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÄX¯Ãs¡´+‘√ Ä u≤\T&çì düMT|æ+∫, düø£\X¯SqýÓTÆq á
Nø£{Ï˝À uÛÑj·T+ ˝Òø£ ˇ+≥]>± ñHêïe⁄ mes¡T ˙e⁄? nì, #·+Á<äX‚Ks¡T&ÉT mø£ÿ&É ñHêï&Éì
n&ç>±&ÉT. Ä u≤\T&ÉT ‘·q H√{Ïì ‘Ós¡∫, n+<äT˝À #·÷&ÉeTHêï&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT Ä H√{Ï˝ÀøÏ
Á|üy•˚ +∫, nø£ÿ&É |ü<ëï\T>∑T ˝Àø±\q÷ #·÷XÊ&ÉT. |üse¡ T•e⁄&çì <ä]Ù+#·Tø=ì, |üPõ+∫ yÓ\T|ü*øÏ
e#êÃ&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT sê>±H˚ nø£ÿ&É yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡+, n+<äT˝À leTVü‰$wüßíe⁄ ø£ì|æ+#ês¡T.
leTVü‰ $wüßíe⁄ e÷s¡ÿ+&˚j·TTì‘√, eTT˙+Á<ë #·+Á<äX‚Ks¡Tì #·TXÊyê? nì n&ç>±&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT düø£\ ˝Àø±\q÷ #·÷XÊqì ‘Ó*|æ, leTVü‰$wüßíe⁄≈£î n+»* |òüT{Ï+#ê&ÉT.
eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q n+X¯uÛÒ<äyÓTÆq •e⁄&çì ùd$+#·eTì ‘Ó\T|ü>±, e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT eTè‘·T´+»j·TTì
ùd$+∫ ‘êqT ∫s¡+J$ nsTTHêqì ÁãVü≤à düuÛÑ˝À |ü*ø±&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT ÁãVü≤à≈£î Væ≤‘·uÀ<Ûä #˚j÷· \ì |ü⁄+&ÉØ≈£îì ø£<qä∏ T $ì|æ+#ê&ÉT. $wüßeí ÷j·÷
Á|üu≤Û yêìï dü+<˚V≤æ +∫q+<äTøπ |üse¡ T uÛ≤>∑e‘·T&Óq’ |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT e÷j·÷ dü+kÕs¡ã+<Û+ä ˝À ‘·>T∑ ˝Àÿì
|ü&sÉ êìbÕ≥T¢ nqTuÛ$Ñ +#ê&ÉT. ø±ã{Ïº $wüßeí ÷j·TqT #·T\≈£q #˚jT· e<äì› e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT ÁãVü≤à≈£î
Væ≤‘·uÀ<Ûä #˚XÊ&ÉT. ÁãVü≤à e÷s¡ÿ+&˚jT· Tì e÷≥\≈£î nVü≤+ø£]+∫, $wüßeí ÷j·TqT ‘·qô|ø’ Ï |ü+|üeTì
yê~+#ê&ÉT. ÁãVü≤à Áø√<Û+ä ‘√ $wüßeí ÷j·TqT ì+~+∫, düèwæìº sêàD Áø£e÷ìï $&ç∫ô|{Ï,º ˝Àø£bÕ\qqT
#ê*+∫ ‘·|üdüT‡ #˚düTø√e&ÜìøÏ eT+<äs¡–]øÏ yÓ[flb˛j·÷&ÉT. ÁãVü≤à ‘˚»eTT q•+∫ ˝Àø±\˙ï
Nø£≥‘¢ √ ‘·\&¢ ˝ç ≤¢sTT. e÷s¡ÿ+&˚jT· eTTì ÁbÕ]ú+#·>± $wüßeí ⁄ ø√{Ï dü÷s¡´Á|üu\ÑÛ ‘√ Á|ü‘´· ø£eå TsTTHê&ÉT.
eTVü‰$wüßíe⁄ e÷s¡ÿ+&˚j·TTì‘√ ˝Àø±\˙ï ‘·q e÷j·÷ìsêàD≤\T ø±ã{Ïº, ÁãVü≤à #˚dæq n|üø±s¡+
yê{Ïì u≤~Û+#·<äì ‘Ó*bÕ&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q e÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ ˝Àø±\≈£î |üPs¡«dæú‹ì
ø£*–+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ ÁãVü≤à>∑sê«ìï nD∫q ‘·sê«‘· ˝Àø±\≈£î Äq+<ëìï ø£*–kÕÔqì |ü*øÏ
e÷j·TyÓTÆHê&ÉT.
ÁãVü≤à ‘·|üdüT‡ #˚j·T&ÜìøÏ eT+<äs¡–] MT<ä ˇø£ >∑TVü≤qT ø£*Œ+#ê&ÉT. Ä >∑TVü≤˝À|ü\ ˇø£
düs¡düT‡qT, eT+<ës¡ eHêìï ø£*Œ+#·Tø=ì, ÁãVü≤à Ä eq+˝ÀH˚ |ü~y˚\ ~e´ dü+e‘·‡sê\T
‘·|üdüT‡ #˚XÊ&ÉT. ˇø£Hê&ÉT eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q e÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ Ä >∑TVü≤˝À e÷j·÷düs¡dü«‹
ø£*Œ+#ê&ÉT. Ä e÷j·÷düs¡dü«‹ X¯è+>±s¡ ^‘ê\T bÕ&ÉT‘·÷, ‘·q X¯è+>±s¡ #˚cÕº $˝≤kÕ\‘√
ÁãVü≤à≈£î ø£ì|æ+∫+~. ÁãVü≤à e÷j·÷düs¡dü«‹ì #·÷dæ ø±eTyÓ÷Væ≤‘·T&Ó’Hê&ÉT. ÄyÓTqT düMT|æ+∫,
64
Vü≤+dü yêVü≤q+, düs¡dü«‹øÏ Á|æj·TyÓTÆq ∫\Tø£, #˚‹MD ≈£L&Ü ñ+&É{≤ìï #·÷XÊ&ÉT. ÁãVü≤à ‘·q
m<äTs¡T>± ñqï~ düs¡dü«‹>± ÁuÛÑ$T+#ê&ÉT. ÁãVü≤à ø±e÷s¡TÔ&Ó’ Ä e÷j·÷düs¡dü«‹‘√ nH˚ø£ y˚\
dü+‘·‡sê\T Áø°&+ç #ê&ÉT. n‘·ì >±&ÛsÉ ‘¡ T· \≈£î zs¡«˝Òø£ e÷j·÷düsd¡ «ü ‹ q÷s¡T s¡÷bÕ\T <Û]ä +∫+~.
ÁãVü≤à Ä q÷s¡T s¡÷bÕ\‘√ Áø°&ç+∫ X¯‘êq+<äT&Éj·÷´&ÉT. ÁãVü≤à nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T düTs¡‘·
düTU≤ìï nqTuÛÑ$+∫q ‘·sê«‘·, e÷j·÷düs¡dü«‹ e÷j·TyÓTÆb˛sTT+~.
ÁãVü≤à e÷j·÷düs¡dü«‹ì nqTdü]+∫ >∑TVü≤ yÓ\Te*øÏ e#êÃ&ÉT. nø£ÿ&É e÷j·÷düs¡dü«‹
ø£ì|æ+#·ø£ b˛j˚T dü]øÏ <Óq’ ´+‘√, dü+uÛÀ>∑ ∫Vü‰ï\‘√ ñqï ÁãVü≤àqT eT+<äs–¡ ] eTTqT\T #·÷XÊs¡T.
ÁãVü≤à e÷j·÷düs¡dü«‹ ø£ì|æ+#·ø£ ~>∑T\TbÕ≥T‘√, ø£+|ü+, <Ó’q´+, \»® ø£*– <äT'K+˝À
eTTì–b˛j·÷&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚eTTì ÁãVü≤à≈£î »]–q<ä+‘ê $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì ‘Ó*bÕ&ÉT.
$wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT e÷s¡ÿ+&˚j·TeTTì ÁãVü≤à≈£î uÀ~Û+#ê&ÉT. ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT e÷s¡ÿ+&˚j·TTì
Væ≤‘·uÀ<Ûä e\¢ |üXÊÃ‘êÔ|ü+‘√ Vü≤è<äj·T+˝À uÛÑøÏÔì ì\T|ü⁄ø=ì leTVü‰$wüßíqT düTÔ‹+#ê&ÉT. ÁãVü≤à
‘·q n|üsê<ÛäeTTqT eTìï+#·eTì $wüßíe⁄qT y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT. leTVü‰$wüßíe⁄ ÁãVü≤à≈£î ø£*–q
|üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ dü+‘·è|ü⁄&Ô ’Ó $sêÁ&É÷|ü+‘√ Á|ü‘´· ø£yå TÓ HÆ ê&ÉT. ÁãVü≤à leTVü‰$wüßeí ⁄qT nH˚ø£ k˛ÔÁ‘ê\‘√
ø°]Ô+#ê&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ ÁãVü≤àqT nqTÁ>∑Væ≤+∫ n‘·&ç |ü<ä$ì j·T<∏ë$~∏>± ø£*Œ+#ê&ÉT. á
$<Ûä+>± ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+~.
á ø£<∏ä˝À ÁãVü≤à ‘·q≈£î >∑\ düèwæºìsêàD <äø£å‘·qT ‘·\#·Tø=ì >∑]«+#ê&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
eTVü‰$wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ »ìà+∫q|ü&ÉT ÁãVü≤à≈£î >∑\ $qj·T $<Û˚j·T‘·\T Áø£eT+>±
n‘·&ÉT ÁãVü‰à+&É ìsêàD+ #˚dæ, »+‘·T ø√≥T\qT düèwæº+#˚≥|üŒ{ÏøÏ ø£qTeTs¡T>∑j·÷´sTT. ÁãVü‰à+&É
ìsêàD+, |ü<ëï\T>∑T˝Àø±\qT ø£*Œ+#·&+É , düø\£ »+‘·T düeT÷Vü‰\q÷ düèwæ+º #·&eÉ TH˚ eTVü‰ø±sê´ìï
ÁãVü≤à ˇø£ÿ&˚ ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. ÁãVü≤à ‘êqT ø£*Œ+∫q #·sê#·s¡ »>∑‘·TÔqT #·÷düTø=ì dü+‘·è|æÔ
#Ó+<ë&ÉT. ˇø£ eTVü‰ø±sê´ìï kÕ~Û+∫q ‘·sê«‘· $CÒ‘·≈£î ø£*π>≥Te+{Ï dü+‘·è|æÔ s¡÷|üø£yÓTÆq
>∑s«¡ + Çø£ÿ&É ÁãVü≤à≈£î ≈£L&Ü ø£*–+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü eTVü‰ Á|üfij
¯ T· + ‘·sê«‘· ÁãVü‰à+&ÉeT+‘·{˝Ï Àø°
Á|ü<∏äeT düèwæº ‘êH˚qì ≈£L&Ü ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«+ ø£*–+~.
n≥Te+{Ï ÁãVü≤à‘√ e÷s¡ÿ+&˚j·TeTTì e÷Á‘·y˚T yê~+#·>∑*>±&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TeTTì
∫s¡+J$, eTè‘·T´+»j·TT&ÉT. n‘·&TÉ ÁãVü≤àø£+fÒ |üPs¡T«&Éì e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT #Ó|Œæ q e≥|üÁ‘·XÊsTT
eè‘êÔ+‘·+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT #˚dæq Væ≤‘·uÀ<Ûä, $wüßíe÷j·÷ Á|üX¯+dü n+‘ê ÁãVü≤à
65
>∑sê«ìï eT]+‘·>± ñ‘·ÿs¡¸ #˚dæ+~. |ü⁄+&ÉØ≈£îì #·]Á‘·qT #Ó|üŒ&É+ <ë«sê e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT
$wüßeí ÷j·÷ eTVæ≤eTqT ÁãVü≤à≈£î ‘Ó*j·TCÒj÷· \ì uÛ≤$+#ê&ÉT. $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û $‘·T&Óq’ ÁãVü≤à
e÷s¡ÿ+&˚j·TTì Væ≤‘·uÀ<Ûä≈£î ø√|ü+‘√ düèwæº ìsêàDø±sê´ìï #ê*+#ê&ÉT. ÁãVü≤à >∑sê«‹X¯j·÷ìøÏ
á dü+|òüT≥q ì<äs¡Ùq+. ÁãVü≤à eTqdüT˝Àì <äTwüº dü«uÛ≤yêìï ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚j·T&Üìπø Çø£ÿ&É
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT |ü⁄+&ÉØø£ #·]Á‘·qT $|ü⁄\+>± #ÓbÕŒ&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
$wüßeí ÷j·TqT dü+<˚V≤æ +∫q+<äTøπ |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT |ü&sÉ êì bÕ≥T¢ |ü&Ü¶&TÉ . Çø£ $wüßí e÷j·TqT
ì+~+∫q ÁãVü≤à>∑‹ @eTe⁄‘·T+<√ nH˚ ñ‘·ÿ+sƒ¡ ø£\>∑&ÜìøÏ á |ü⁄+&ÉØø£ #·]Á‘· ñ|üø£]düTÔqï~.
e÷j·÷düs¡dü«‹ì ø£*Œ+#·&É+˝Àì ñ<˚›X¯+, ÁãVü≤àqT ø±eTyÓ÷Væ≤‘·T&ç>± #˚j·T&É+ ø√düy˚Tqì
uÛ≤$+#·e#·TÃ. ÁãVü≤à yÓTT<ä≥>± ‘êqT Ç+Á~j·÷\qT »sTT+∫q jÓ÷–qì <˚e‘·\ eTT+<äT
bı>∑&TÉ ≈£îHêï&ÉT. ø±ã{Ïº ÁãVü≤à≈£î Ç+Á~j·T yêýÓ÷Vü≤+ ø£*–+#·&+É , <ëì <ë«sê n‘·&ç jÓ÷>±ìï
uÛÑ+>∑|üs¡#·&É+ Çø£ÿ&É Á|ü<ÛëHê+X¯+. n+<äT#˚‘·H˚ ÁãVü≤à, e÷j·÷düs¡dü«‘·T\ s¡‹ì $X‚wü+>±
e]í+#·&É+ »]–+~.
‘·|dü Tü ‡ #˚j÷· \qT≈£îqï ÁãVü≤à dü+ø£˝≤Œìï ø±eT+ yÓ|’ ⁄ü eTs¡*Ã, ø±yÓ÷‘·ÿ+sƒq¡ T ø£*–+#·&+É ,
‘·<ë«sê >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø±$+#·&É+ nH˚~ á ø£<∏ä˝Àì Á|ü<ÛëHê+X¯eTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.1.2.4. •e>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
|üPs¡«+ leTVü‰$wüßíe⁄ nqTeT‹‘√ <˚e<ëqe⁄\T ø£*dæ neTè‘·+ ø√dü+ ø°ås¡kÕ>∑sêìï
eT~∏+#ês¡T. <ëì qT+∫ yÓTT<ä≥ Vü‰˝≤Vü≤\eTH˚ $wü+ |ü⁄{Ïº+~. •e⁄&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄≈£î Á|”‹>±
Ä $cÕìï Vü≤]+∫ ˝Àø±\qT ø±bÕ&Ü&ÉT. Ä ‘·sê«‘· ø°ås¡kÕ>∑s¡+ qT+∫ ø£\Œeèø£å+ yÓTT<ä\T>±
nH˚ø£ edüTÔ dü+#·j÷· \T ñ<ä“$¤ +#êsTT. ne˙ï Ç+Á<äTì |üsy¡ TÓ HÆ êsTT. ø°så k¡ Õ>∑s+¡ qT+∫ »ìà+∫q
eTVü‰\øÏåà eT]j·TT ‘·T\dæì e÷Á‘·+ l eTVü‰$wüßíe⁄ Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. ∫es¡>± neTè‘·uÛ≤+&É+‘√
<Ûäq«+‘·] ø£ì|æ+#·>±, <ëìì dü+Á>∑Væ≤+∫ sêø£ådüT\T y˚πs #√{ÏøÏ yÓfi≤fls¡T. <˚e‘·\T sêø£ådüT\≈£î
uÛÑj·T|ü&ç yÓ\yÓ\ b˛sTT leTVü‰$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#ês¡T.
leTVü‰$wüßíe⁄ »>∑H√àVæ≤ì>± HêØ s¡÷bÕìï bı+<ë&ÉT. Ä »>∑H√àVæ≤ì >∑»j·÷q+‘√
q&ç∫ e∫Ã, <˚e<ëqe⁄\ eT<Ûä´ ì*∫+~. e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì s¡÷|ü kÂ+<äsê´ìøÏ <˚e<ëqe⁄\T
yÓ÷Vü≤|üse¡ X¯ó\j·÷´s¡T. yÓ÷Væ≤ì yê]‘√ ‘êqT Ç#êÃ¤e‹qì, uÛsÑ Ô¡ mes¡÷ ˝Òsì¡ #Ó|Œæ +~. Äø±X¯yêDÏ
66
e\q <˚e<ëqe⁄\T neTè‘·ø√dü+ ø£\Væ≤+#·Tø=+≥THêïs¡ì $ì ‘êqT e#êÃqì #Ó|Œæ +~. <äj÷· <Ûsä à¡
$yêdüT˝…q’ sêø£då Tü \T neTè‘·u≤Û +&Üìï yÓ÷Væ≤ì #˚‹øÏ n+~#êÃs¡T. yÓ÷Væ≤ì <˚e‘·\qT, sêø£då Tü \qT
y˚sπ «s¡T ã+‘·T\T>± ≈£Ls√ÃeTì #Ó|Œæ +~. ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿq ≈£Ls¡TÃqï <˚e‘·\≈£î neTè‘êìï e&ç+¶ #·&+É
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. yÓ÷Væ≤ì <˚e‘·\ es¡Tdü˝À ø£|ü≥ s¡÷|ü+‘√ ≈£Ls¡TÃqï sêVüQπø‘·Te⁄\≈£î ≈£L&Ü
@eTs¡TbÕ≥T‘√ neTè‘·+ e&ç¶+∫+~. yÓ÷Væ≤ì @eTs¡TbÕ≥TqT dü÷s¡´#·+Á<äT\T dü÷∫+#·>±,
<ëìø£+fÒ eTT+<˚ sêVüQπø‘·Te⁄\T neTè‘êìï ñ|üjÓ÷–+#˚˝À>± yê] •s¡düT‡\T K+&ç+∫+~.
neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+∫, neTè‘· ø£\XÊìï Ç+Á<äT&çøÏ n+~+∫, e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì
leTVü‰$wüßíe⁄˝À n+‘·sê∆qyÓTÆ+~. sêø£ådüT\T ‘·eT≈£î »]–q yÓ÷kÕìï Á>∑Væ≤+∫, ÄÁ>∑Vü≤+‘√
<˚e‘·\‘√ b˛s¡T≈£î ‘·\|ü&Ü¶sT¡ . <˚e <ëqe dü+Á>±eT+˝À neTè‘·bÕq+ e\¢ <˚e‘·\T »sTT+#ês¡T.
Hês¡<äT&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄ sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄∫Ã, <˚e‘·\≈£î neTè‘êìï n+~+∫q $<Ûëìï
•e⁄&çøÏ ‘Ó*|æ ÄX¯Ãs¡´ |üs¡#ê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
Hês¡<Tä &ÉT ø¬ ˝’ ≤dü|sü «¡ ‘êìï #˚sT¡ ø=ì, »>∑<ø˚ £ |ü⁄»ýÓTqÆ •e⁄ì eT+~s¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +#ê&ÉT.
nø£ÿ&É Hês¡<äT&ÉT >∑+>∑qT <Ûä]+∫q eTÚ[‘√, ø£+sƒ¡+˝À Vü‰˝≤Vü≤\ ˙*ø±+‹‘√, Hê>±uÛÑs¡D≤\T
<Ûä]+∫, ø±eTø£fi¯ m&ÉeT~≈£îÿq, ÁãVü≤àC≤„q+ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q #˚] ø=\Te>± jÓ÷>∑dæ+Vü‰düq+ MT<ä
ñqï •e⁄&çì #·÷XÊ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄ìøÏ Á|ü<äøÏåD+ #˚dæ nH˚ø£ $<Ûë\T>± düTÔ‹+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT
Á|üdüqTï&Ó’, Vü‰˝≤Vü≤˝≤ìï ‘êqT Vü≤]+∫q ‘·sê«‘· »]–q ø£<∏äqT ‘Ó\T|üeTì Hês¡<äT&çì ø√sê&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± e∫Ã sêø£ådüT\qT ÁuÛÑeTô|{Ïº, neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+∫q
rs¡TqT >∑T]+∫ #ÓbÕŒ&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT •e⁄ì eTT+<äT yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äsê´ìøÏ ÁãVü‰à~ <˚e‘ê düeT÷Vü‰\T ≈£L&Ü
yÓ÷Vü≤$eX¯ó\sTTHês¡ì, n+‘·{Ï n‹˝Àø£ kÂ+<äsê´ìï ˝Àø£+˝À mqï&É÷ #·÷&É˝Ò<äì nHêï&ÉT.
•e⁄&ÉT ÄX¯Ãs¡´+‘√ Hês¡<Tä &ÉT #Ó|Œæ q e÷≥˝À¢ ì»yÓT+‘√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì, yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ yÓ[fl yÓ÷Væ≤˙
kÂ+<äsê´ìï #·÷&Ü\ì bÕs¡«‹‘√ nHêï&ÉT. bÕs¡«‹ •e⁄ì e÷≥\T$ì, eTT˝À¢ø±\÷ leTVü‰$wüßeí ⁄
eX¯yÓTÆ ñHêïj·Tì nqï~ •e⁄&ÉT eTqà<∏ä $eX¯ó&ÉT ø±≈£î+&Ü ‘·\|ü⁄, <ÛÓ’s¡´+ |ü~\+>± ñ+fÒ,
yÓ[fl yÓ÷Væ≤ìì #·÷&ÉeTì #Ó|Œæ +~. •e⁄&ÉT ‘êqT Ç+Á~j·T ìÁ>∑V≤ü + >∑\‘êqT eTqdüT‡ m≥TyÓ[‘˚
n≥T yÓfifl¯ qì bÕs¡«‹‘√ nHêï&ÉT. •e⁄&ÉT bÕs¡«‹‘√ yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæq ‘·sê«‘· ‘·q õ‘˚+Á~j·T‘·«+
ÄyÓT≈£î ‘Ó\TdüTÔ+<äì nHêï&ÉT.
67
Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äs¡´ Vü‰e uÛ≤e $˝≤kÕìï #·÷ùdÔ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓÁ]m‹Ô ÁuÛÑeTdæ
‹s¡T>∑T‘ê&Éì s√wüyÓTøÏÿ+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äTì e÷≥\≈£î s√wü+‘√ ì]«ø±s¡yÓTÆq s¡÷|ü+<ë*Ã,
ì» |ü+#êø£åØ eT+Á‘· $<ë´ã\+‘√, <äT]«wüj·T ø£\Twü Ç+Á~j·÷\qT »sTT+∫q ‘·qqT ø±$T˙
»qT\ kÂ+<äs¡´+ ÁuÛÑ$T+#·˝Ò<äì nHêï&ÉT. Á|üeT<∏äT\T ≈£L&Ü Hês¡<äTì e÷≥*ï ˝…ø£ÿ #˚j·T≈£î+&Ü
$wüßeí ÷j·T yêfi¯flì ≈£L&Ü ÁuÛ$Ñ T+#·˝<Ò ìä Á|ü>˝∑ ≤“¤\T |ü*ø±&ÉT. •e⁄&ÉT bÕs¡«‹‘√ ø£*dæ q|ü]yês¡+>±
yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T<˚sê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT eTT+<äT q&ÉTe>±, Á|üeT<∏ä>∑D≤\T Çs¡TÁ|üø£ÿ˝≤#˚] sê>±
yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìøÏ Á|üj·÷DyÓTÆ •e⁄&çì #·÷dæ ÁãVü‰à~ <˚e>∑D≤\T, eTTqT\T, dü÷s¡´ #·+Á<ë<äT\T
≈£L&Ü yÓ+≥yÓfi≤fls¡T. •e⁄&ÉT Ä $<Ûä+>± Á|üj·÷DÏ+∫, düø£\ dü+|ü<ä\‘√ yÓ’uÛÑy√ù|‘·+>±
$\dæ\T¢‘·Tqï yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìï #˚s¡T≈£îHêï&ÉT.
qes¡‘·ï K∫‘· eTDÏeTj·T kÂ<Ûë\‘√, |ü⁄wüŒ‘√s¡D≤\‘√, nH˚ø£ >√|ü⁄sê\‘√ ì+&çq
q>∑s+¡ ˝À Á|üy•˚ +∫, •e⁄&ÉT eTVü‰$wüßeí ⁄ Vü≤C≤s¡eTT <ä>sZ∑ ≈¡ î£ #˚sT¡ ≈£îHêï&ÉT. eTVü‰$wüßeí ⁄ y˚Á‘·bÕ\Ts¡
e\q •e⁄&ÉT bÕs¡«r düy˚T‘·+>± e#êÃ&Éì ‘Ó\TdüTø=ì, yê]øÏ m<äTs¡TyÓfi≤fl&ÉT. eTVü‰$wüßí&ÉT
•e⁄&çì øö–*+#·Tø=ì, bÕs¡«‹ì ≈£îX¯\ eT&ç>±&ÉT. yê]<ä›]˙ ø=\Te⁄˝Àì ˇø£ uÛÑÁ<ä|”sƒ¡+ô|’
≈£Ls√Ãu…{Ïº >ös¡$+#ê&ÉT. eTVü‰\øÏåà e∫Ã bÕs¡«‹ì øö–*+#·Tø=ì, ‘·>∑T$<Ûä+>± |ü⁄õ+∫ ÄyÓT
<ä>∑Zπs ≈£Ls¡TÃ+~. eTVü‰$wüßíe⁄ ø=\Te⁄˝À Hês¡<äT&ÉT $wüßí e÷j·÷eTVæ≤eTqT >±q+ #˚XÊ&ÉT.
•e⁄&ÉT e÷j·÷ yÓ÷Væ≤ì s¡÷bÕìï #·÷|æ+#·eTì eTVü‰$wüßíe⁄qT ø√sê&ÉT. •e⁄&ÉT $wüßíe÷j·T
HÓ|ü+‘√ Hês¡<äT&ÉT ‘·qqT ‹s¡düÿ]+#ê&Éì $wüßíe⁄‘√ #ÓbÕŒ&ÉT. Á|üeT<∏äT\T ≈£L&Ü •e⁄ì |üøå±q
e÷{≤¢&TÉ ‘·÷, nVü≤+ø±s¡+‘√ Hês¡<Tä &çì ì+~+#ês¡T. eTVü‰$wüßeí ⁄ á e÷≥\˙ï $ì, yêsêÔV≤ü s¡T&Óq’
Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï bı–&çq+‘· e÷Á‘êq •e⁄&ÉT n‘·&çì ‹s¡düÿ]+∫q≥T¢>± uÛ≤$+#·&É+
nqT∫‘·eTì uÛ≤$+#ê&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ Ä˝À∫+∫, Á|üeT<∏äT\qT •e⁄&çì ‘êqT @$<Ûä+>±HÓ’Hê
yÓ÷dü|ü⁄∫Ã |ü+|ü≈£î+fÒ Hês¡<äT&çøÏ nee÷q+ ‘·|üŒ<äì Á>∑Væ≤+#ê&ÉT.
eTVü‰$wüßeí ⁄ •e⁄ì‘√ yÓ÷Væ≤˙ø±+‘·qT #·÷&Ü\H˚ ø√]ø£qT e÷qTø√eTì ø√sê&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT
$wüßíe÷j·TqT bı>∑T&ÉT‘·÷, m˝≤¬>’Hê ‘·q |ü+‘êìï HÓ–Z+#·eTì eTVü‰$wüßíe⁄qT y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT.
•e⁄&ÉT |ü+‘·+‘√ yÓ÷Væ≤ì s¡÷bÕìï #·÷|æ+#·eTì eTVü‰$wüßíe⁄qT ø√sê&ÉT. n|ü&ÉT eTVü‰$wüßíe⁄
Hês¡<Tä ì |ü+‘êìï HÓ–+Z #·&ÜìøÏ, •e⁄ì nVü≤+ø±sêìï Á‘·T+#·&ÜìøÏ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± e÷sê&ÉT.
$wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û e+ #˚‘· •e⁄ìøÏ eTT+<äT>±H˚ eTqà<∏ä $ø±sê\T ø£*>±sTT. y˚sTT eTqà<∏uä ≤D≤\T
68
u≤s¡T\T r]q≥T¢>±, \ø£å |ü<ëà\T $ø£d+æ ∫q≥T¢>±, ø√{Ï #·+Á<äø±+‘·T\‘√ yÓ÷Væ≤ì •e⁄ì eTT+<äT
ì*∫+~. Ä yÓ÷Væ≤ìì #·÷&É>±H˚ •e⁄&çøÏ kÕ‹«ø√<äj·TyÓTÆ+~.
•e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤˙ø±+‘· kÂ+<äsê´ìï yÓ÷#·TÃø=ì nH˚ø£ $<Ûë\T>± e]í+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT
Hês¡<äTì‘√ |ü+‘êìï eT]∫ yÓ÷Væ≤˙ø±+‘·≈£î ˝À\T&Éj·÷´&ÉT. $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ •e⁄&ÉT
#·÷düTÔ+&É>±H˚ Ä düuÛ≤eT+~s¡+ X¯è+>±s¡eq+>± e÷]b˛sTT+~. Ä X¯è+>±s¡eq+˝À ˇ+≥]>±
ñqï yÓ÷Væ≤ìì |ü≥Tºø√yê\ì •e⁄&ÉT uÛÑÁ<ëdüq+ ~– yÓfi¯fl>±H˚, yÓ÷Væ≤ì e÷j·TyÓTÆ+~.
X¯è+>±s¡eq+˝À yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝<Ò ìä •e⁄&ÉT $ÁuÛ≤+‹‘√ ‹s¡T>∑T‘·T+&É>±, ÄyÓT ‘·÷>∑T≥Tj·÷´\
MT<ä }>∑T‘·÷ ø£ì|æ+∫+~. •e⁄&ÉT }j·T\ MT<äTqï yÓ÷Væ≤ìì yÓqTø£qT+∫ |ü≥Tºø√yê\ì
yÓfi¯fl>± ÄyÓT eT∞fl e÷j·TyÓTÆ+~. á $<Ûä+>± ø£ì|ædü÷Ô, n+‘·˝ÀH˚ e÷j·TeTe⁄‘·Tqï yÓ÷Væ≤ìô|’
$TøÏÿ* yÓ÷Vü≤+‘√ •e⁄&ÉT eq+˝À ‹s¡T>∑kÕ>±&ÉT. •e⁄&ÉT »\ø±˝≤&ÉT‘·Tqï yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ
$s¡Vü‰‹X¯j·T+‘√ |ü≥Tºø√uÀ>± yÓ÷Væ≤ì e÷j·TyÓTÆb˛sTT+~. •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝Ò<äì
ìØ«DT&Ó’Hê&ÉT. $s¡Vü‰‹X¯j·T+‘√ $ø£\eTqdüTÿ&Ó’q •e⁄&ÉT |üPbı<ä]+{Ï˝À ñqï yÓ÷Væ≤ìì
#·÷XÊ&ÉT.
•e⁄&ÉT $s¡Vü≤uÛ≤s¡$Vü≤«\ eT<äH√Hêà<ä+‘√ ø£˙ïs¡T ø±s¡Tdü÷Ô, ‘·qqT øö–*+#·Tø=ì
eTqà<∏äTì u≤] qT+∫ ø±bÕ&ÉTeTì yÓ÷Væ≤ìì y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT. •e⁄&ÉT z|ü˝Òì $s¡Vü‰uÛ≤e+‘√
yÓ÷Væ≤ì |üjÓT´<äqT |ü{Ïº øö–*+#·T≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ì düŒs¡Ù‘·>∑\>±H˚ •e⁄&çøÏ bÕs¡eX¯´+‘√
X¯óø£¢|ü‘·qyÓTÆ+~. n~ >∑+>±Á|üyêVü≤+˝≤>∑ Á|üeVæ≤+∫ ã+>±s¡T, yÓ+&ç s¡÷bÕ\T bı+~+~.
e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì e÷j·TyÓTÆ+~. X¯è+>±s¡eq+ ÄkÕúq+>± e÷]+~. Ä dü+|òüT≥qqT #·÷dæ
ÄkÕúq+˝Àì yês¡+<äs¡÷ ÄX¯Ãs¡´|ü&Ü¶s¡T. eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q e÷j·TqT ñ|üdü+Vü≤]+#·>±H˚ •e⁄&çøÏ
|üsÁ¡ ãVü≤à C≤„q+ ø£*–+~. •e⁄&ÉT e÷j·÷eq+˝À yÓ÷Væ≤˙ $˝≤düÁø°&\É ˙ï $wüßeí ÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì
Á>∑V≤æ +∫, eTVü‰$wüßeí ⁄qT Á|üdTü ‹Ô +#ê&ÉT. <˚e‘·\T |ü⁄wüŒes¡¸+ ≈£î]|æ+#ês¡T. Hês¡<Tä &ÉT Äq+<ä+‘√
Hê≥´+ #˚XÊ&ÉT. •e⁄&ÉT bÕs¡«‹‘√ ≈£L&ç ‹]– ¬ø’˝≤kÕìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. á $<Ûä+>± e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì
e\q •e⁄&çøÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+~.
á ø£<∏ä˝À •e⁄ì >∑sê«ìøÏ eTVü‰$wüßíe⁄ Á|üy˚Tj·Ty˚TB ø£ì|æ+#·<äT. ø±ì ø£\Vü‰X¯qT&Ó’q
Hês¡<äTì e\¢ •e⁄ìøÏ >∑s¡«+ n‹X¯sTT+∫+~. Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äs¡´ es¡íq #˚j·T&Üìπø
¬ø’˝≤dü+ yÓfi≤fl&ÉT. Hês¡<äT&ÉT sêø£ådüT\T $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+∫q dü+>∑‹ì •e⁄ìøÏ #ÓbÕŒ\H˚
69
$Twü‘√ e∫Ã, e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì »>∑<˚ø£ kÂ+<äsê´ìï bı–&Ü&ÉT. |üs¡eT•e⁄&ÉT eTqà<∏äT&çH˚ <äVæ≤+∫
Ç+Á~j·÷\qT »sTT+∫qyê&ÉT. á $»j·T+ •e⁄&ç˝À @ e÷s¡TŒqT ø£*–+∫+<√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚
Á|üj·T‘·ïy˚T Hês¡<äTì ¬ø’˝≤düj·÷Á‘·≈£î Hê+~ |ü*øÏ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. yÓ÷Væ≤ì~ ˝Àø±\H˚ eTs¡T\T
ø=*ù| n‹˝Àø£ kÂ+<äs´¡ +. •e⁄&ç~ eT<äqT&çH˚ <äV≤æ +∫q Ç+Á~j·T ìÁ>∑V≤ü +. |üsd¡ Œü s¡+ $s¡T<äy∆ TÓ qÆ
Á|üeè‘·TÔ\T >∑\ M]<ä›]˙ ˇø£#√≥ ø£\|ü&ÜìøÏ yês¡~Û Hês¡<äT&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
eTH√ìÁ>∑V≤ü |ü≥T‘·«+ >∑\ •e⁄ìøÏ yÓ÷Væ≤ìì #·÷&Ü\H˚ ø√]ø£ ø£*>π ˝≤>∑ yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äs´¡
es¡íq #˚j·T&ÜìøÏ, |òüTÀ≥ø£ ÁãVü≤à#ê] nsTTq Hês¡<äT&ÉT ìjÓ÷–+#·ã&Ü¶&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ˝≤+{Ï
ÁãVü≤à#ê] yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ $˝≤kÕìï e]í+#·&+É e\¢ •e⁄ìøÏ ≈£L&Ü ÄyÓTqT #·÷&Ü\H˚ ñ‘·ÿ+sƒ¡
ø£*–+~. •e⁄&ÉT $wüßeí ÷j·TqT #·T\ø£q #˚jT· &ÜìøÏ, Hês¡<Tä &ÉT ø¬ ˝’ ≤dü+˝À bÕs¡«‹, Á|üeT<∏>ä D∑ ≤\
eTT+<˚ $wüßíe÷j·TqT ø°]Ô+#·&É+ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± ø£ì|ædüTÔ+~.
eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q düuÛ≤eT+~sêìï X¯è+>±s¡eq+>± e÷s¡Ã&É+ yÓ÷Væ≤ì MT<ä •e⁄ìøÏ
ø±e÷‘·Ts¡‘·qT ø£*–+#·&Üìπøqì ‘Ó\TdüTÔ+~. eTqà<∏äTì <äVæ≤+#·&É+ e\¢ •e⁄ìøÏ ø£*–q
<äs¡ŒeT+‘ê yÓ÷Væ≤ì MT<ä n‘·&çøÏ ø£*–q $s¡Vü‰q\+˝À <äVæ≤+#·T≈£îb˛sTT+~. •e⁄&ÉT <Ó’q´+>±
yÓ÷Væ≤ìì Áã‹e÷\&É+, ÄyÓT |üjÓT´<äqT |ü{Ïº˝≤>∑&É+ Çe˙ï •e⁄ì ø±eT $eX¯‘ê«ìøÏ
ì<äsÙ¡ Hê\T>± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT. •e⁄&çøÏ X¯óø£|¢ ‘ü q· + ø±e&Üìï yê#·´+ #˚jT· &É+ e\¢ n‘·&ç <äsêŒìï
≈£L&Ü |ü‘·q+ ø±$+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. •e⁄ìøÏ eTqà<∏äTì <äVæ≤+#·&ÉeTH˚ $»j·T+ ‘·sê«‘·
ø£*–q <äsêŒìï eTVü‰$wüßeí ⁄ yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡+ HÓ|+ü >± uÛ+Ñ >∑|sü #¡ &· +É á ø£<˝ä∏ Àì Á|ü<ëÛ Hê+X¯+>±
‘Ó\TdüTÔ+~.
4.1.2.5. Hês¡<ä>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
X‚«‘·B«|üeTT˝Àì kÕ>∑s¡ rs¡eT+<äTqï bÕ]C≤‘·eè≈£å|ü⁄ ˙&É˝À ã+>±s¡T |”sƒ¡+ô|’q
leTVü‰$wüßíe⁄ leTVü‰\øÏåà, uÛÑ÷<˚$‘√ ≈£L&ç ñHêï&ÉT. ~e´ø±+‘·\T #·T≥÷º #˚] ùd$düTÔ+&É>±
eTVü‰$wüßíe⁄ düeTøå±ìøÏ $wüßíe÷j·T Ád”Ô s¡÷bÕìï <Ûä]+∫ e∫Ã+~. $wüßíe÷j·T eTVü‰$wüßíe⁄≈£î
qeTdüÿ]+#·>±, n‘·&ÉT Á|üdüqï+>± #·÷XÊ&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ düuÛÑ˝Àì yê]øÏ y˚&ÉTø£ ø£*–+#·&ÜìøÏ
$wüßeí ÷j·T Ç+Á<äC≤\ $<ä´qT Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ |üPqT≈£î+~. Ä düeTj·T+˝À Hês¡<Tä &ÉT |ü⁄sêø£è‘·|\üò
$X‚wü Á|üuÛ≤e+‘√ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ e#êÃ&ÉT. $wüßíe÷j·T |ü+#·uÛÑ÷‘· $˝≤kÕ\qT $T+#˚≥Te+{Ï
$<Ûä+>± Ç+Á<äC≤\$<ä´qT nH˚ø£ Ø‘·T\T>± Á|ü<ä]Ù+∫+~. eTVü‰$wüßíe⁄, n‘·ì Á|æj·Tø±+‘·\T
70
ÄyÓT≈£î n+<äs÷¡ Ä Ç+Á<äC≤˝≤ìøÏ dü+‘·Twüß˝º H’… ês¡T. $wüßeí ÷j·TqT #˚dqæ yÓT#·TÃø=ì eTVü‰$wüßeí ⁄
Á|æjT· ø±+‘·\T s¡‘ï· bÕ]‘√wæø±\T Ç#êÃs¡T. Ç<ä+‘ê #·÷düTqÔ ï Hês¡<Tä &ÉT $wüßeí ÷j·T Ç+Á<äC≤˝≤ìï
‹s¡dÿü ]+∫, Ç˝≤+{Ï e÷j·T\T nã\˝…q’ Ád”\Ô qT yÓ÷dü|⁄ü #·TÃ‘êj·THêï&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT ‘·q eTVæ≤eTqT
bı>∑&TÉ ø=ì, $wüßeí ÷j·T ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\qT e+∫+∫q|ü&ÉT ‘êqT ÁuÛ$Ñ T+#·˝<Ò ìä >∑s«¡ +‘√ |ü*ø±&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT ‘êqT ˇø£ÿ&çH˚ $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·ì yê&çqì eTVü‰$wüßíe⁄‘√ nHêï&ÉT.
eTVü‰$wüßíe⁄ Hês¡<äT&ÉT ªn‹|ü]#·j·÷<äeC≤„µnH˚ Ø‹>± >∑]«+#ê&Éì Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. @
$<Û+ä >±HÓH’ ê Hês¡<Tä ì yÓ÷dü|⁄ü ∫Ã, n‘·&øç Ï e÷j·÷ Á|üu≤Û yêìï ‘Ó*j·TCÒj÷· \ì ìX¯ÃsTT+#·T≈£îHêï&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT dü‘·´˝Àø£+ yÓ[fl ÁãVü≤àeTT+<äT ‘êqT $wüßíe÷j·TqT »sTT+#êqì #Ó|ü≈£îHêï&ÉT.
n<˚$<Ûä+>± ¬ø’˝≤dü+˝À •e⁄&ç eTT+<äT, dü«s¡Z+˝À Ç+Á<äT&ÉT, ~ø±Œ\≈£î\ düeTø£å+˝Àq÷ Hês¡<äT&ÉT
‘·q eTVæ≤eTqT bı>∑&ÉTø=ì, $wüßíe÷j·TqT »sTT+#êqì #Ó|ü≈£îHêï&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ Hês¡<äTì
>∑sê«ìï nD#ê\ì uÛ≤$+∫, uÛÑ÷˝Àø£+˝À düs¡Œes¡eTH˚ Á|ü<˚X¯+˝À ˇø£ |ü⁄D≤´ÁX¯e÷ìï, düs¡düT‡qT
ø£*Œ+#ê&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ e÷j·÷eTTì>± e÷] ø£èÁ‹eT ‘·|üdüT‡ #˚j·THês¡+_Û+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT
˝Àø£ dü+#ês¡+ #˚dü÷Ô, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’ düs¡Œes¡ πøåÁ‘êìøÏ e#êÃ&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷eTTì nsTTq eTVü‰$wüßíe⁄qT #·÷dæ, n‘·ì e+{Ï eTTì|ü⁄+>∑e⁄&çì
˝Àø£+˝À mqï&É÷ #·÷&É˝Ò<äì ø°]Ô+#ê&ÉT. e÷j·÷eTTì ≈£L&Ü Hês¡<äTì |òüTq‘·qT bı–&ç, n‘·&ç
sêø£e\¢ ‘·b˛eq+ bÕeqyÓT+Æ <äì nHêï&ÉT. e÷j·÷eTTì Hês¡<Tä ì‘√, eTT˝À¢ø±\˝À $wüßeí ÷j·TqT
»sTT+∫q ø°]Ô n‘·&çøÏ e÷Á‘·y˚T <äøÏÿ+<äì bı–&Ü&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ≈£L&Ü e÷j·÷eTTì e÷≥\≈£î
ã<äT\T>±, $wüßíe÷j·T≈£î ˝§+>∑ì~ ‘êH˚qì ‘Ó*bÕ&ÉT. n+‘·˝À Äø±X¯yêDÏ Hês¡<äTì e÷≥\≈£î
n&ÉT¶‘·–*, ˇø£ yÓ&Éqe⁄« q$«+~. $wüßí e÷j·T≈£î ‘·>∑T˝§ÿqï ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\ ø£+fÒ |òüTqT&Éyê?
@$<Û+ä >± $wüßeí ÷j·TqT >¬ *∫ eTT≈£î&Ô yÉ H’Ó êe⁄? nì Hês¡<Tä ì Á|ü•ï+∫+~. Äø±X¯yêDÏ Hês¡<Tä ì‘√,
n‘·ì ˝≤π> Á|ü»„\T |ü*øÏ $wüßíe÷j·T #˚‘· uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+~q eTTqT\T ≈£L&Ü ñHêïs¡ì
nqï~. Äø±X¯yêDÏ Hês¡<Tä ìøÏ #·+&É<eä TqT&ÉH˚ eTTì $wüßeí ÷j·TqT ‹s¡dÿü ]+∫, ∫e]øÏ @$<Û+ä >±
uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+<ë&√ $ì|æ+∫+~.
Hês¡<äT&ÉT Äø±X¯yêDÏ #Ó|æŒq #·+&É<äeTqT&ç ø£<∏ä $ì, Áø√<Ûä+‘√ |üdü˝Òì Ç˝≤+{Ï
ø£≥Tºø£<∏ä\qT qeTàe<ä›ì eTTqT\‘√ #ÓbÕŒ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷eTTì‘√ ‘êqT #·+&É<äeTqT&ç
e+{Ï yÓ÷Vü‰‘·Ts¡T&çì ø±<äì |ü*ø±&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT eTVü‰$wüßeí ⁄ #˚‘\· ˙ï ‘·q≈£î ‘Ó\Tdüì eTTqT\‘√
71
nHêï&ÉT. á Á|ü|ü+#·|ü⁄ yÓ÷Vü≤$ø±sê\T n‘·&çøÏ ø£\T>∑eì e÷j·TeTTì‘√ #Ó|æŒ, Hês¡<äT&ÉT
Äø±X¯yêDÏì, ndü‘·ýê~>± <ä÷wæ+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ø√|ü+‘√ nø£ÿ&ç qT+∫ yÓfi¯fl&ÜìøÏ
dæ<e∆ä Tj·÷´&ÉT. e÷j·÷eTTì Hês¡<Tä &çì b˛˙j·T≈£î+&Ü Ä|æ, ‘·q ÄÁX¯eT+˝À Ä‹<∏´ä + d”«ø£]+#·eTì
ø√]Hê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷eTTì Ä‹<∏ë´ìøÏ düeTà‹+∫, ‘·q #˚‹ nø£åe÷\qT, $|ü+∫ì,
≈£î+#ÓqT ø=\qT>∑≥TºqTqï sê$#Ó≥Tº≈£î ‘·–*+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT eTqdüT‡˝À nVü≤+ø±s¡ »ì‘·yÓTÆq
ì_&É yÓ÷Vü‰+<Ûäø±s¡+ ì+&ÉTø√>± ø=\qT˝ÀøÏ ~>±&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ø=\qT˝À eTTì– #·+Á<äπsK
nH˚ Ád”>Ô ± e÷]b˛j·÷&ÉT. #·+Á<äsπ K ø=\qT yÓ\T|ü*øÏ e∫Ã, düMT|ü+˝Àì eq+˝À ‹s¡T>∑T‘·T+&É>±
#·+Á<äπø‘·T&ÉH˚ sêE #·÷dæ yÓ÷Væ≤+#ê&ÉT. #·+Á<äπø‘·T&ÉT ÄyÓTqT ‘·q q>∑sêìøÏ rdüT≈£îb˛sTT
$yêVü≤+ #˚düT≈£îHêï&ÉT. #·+Á<äπø‘·T&ÉT ÄyÓT e\q q÷s¡TeT+~ ≈£îe÷s¡T\qT bı+<ë&ÉT. á
$<Ûä+>± Ä #·+Á<äπsK n|ü]$T‘· ◊X¯«s¡´ $˝≤kÕ\‘√, kÕÁe÷»´ yÓ’uÛÑe+‘√ uÛÑs¡Ô, ≈£îe÷s¡T\‘√
e÷j·÷dü+kÕs¡+ #˚j·T kÕ–+~.
ø=+‘·ø±˝≤ìøÏ #·+Á<äøπ ‘·T&ç MT~øÏ X¯Á‘·TsêE <ä+&Ó‹Ô e#êÃ&ÉT. s¡Ds¡+>∑+˝À Çs¡T |üø±å \÷
|òTü Às¡jT· T<ä+∆ #˚XÊsTT. Ä j·TT<ä+∆ ˝À #·+Á<äøπ ‘·T&ÉT, n‘·ì q÷s¡TeT+~ ≈£îe÷s¡T\÷ eTs¡D+Ï #ês¡T.
s¡DuÛ÷Ñ $T˝À eTs¡D+Ï ∫q uÛsÑ ,Ô¡ q÷s¡TeT+~ ≈£îe÷s¡T\q÷ #·÷dæ #·+Á<äsπ K bıs¡* bıs¡* @&çÃ+~.
#·+Á<äsπ K s¡DuÛ÷Ñ $T˝À ˇ+≥]>±, @&ÉTdü÷,Ô m+&Éy&˚ øç Ï ‘êfi¯˝øÒ ,£ Äø£* <ä|Œæ ø£\‘√ n\eT{Ï+∫+~.
$wüßeí ÷j·T e\q Ä düMT|ü+˝ÀH˚ ÄyÓT≈£î ˇø£ e÷$T&ç #Ó≥Tº ø£ì|æ+∫+~. #·+Á<äsπ K Ä #Ó≥Tº≈î£ qï
e÷$T&ç |ü+&ÉTqT n+<äTø√&ÜìøÏ #˚sTT kÕ#·>±, Ä |ü+&ÉT n+<ä˝Ò<äT. Äø£* u≤<Ûä≈£î ‘êfi¯˝Òø£
#·+Á<äπsK e÷$T&ç |ü+&ÉTqT n+<äTø√&ÜìøÏ eTs¡DÏ+∫q ‘·q ≈£îe÷s¡T\T, uÛÑs¡Ô X¯yê\qT >∑T≥º>±
ù|]Ã+~. #·+Á<äπsK X¯yê\>∑T≥ºMT~øÏ møÏÿ n+<äT≈£îHêï e÷$T&ç |ü+&ÉT n+<äø£b˛j˚Tdü]øÏ
$düàj·T+‘√ @&Ée kÕ–+~.
eTVü‰$wüßíe⁄ ˇø£ eè<ä∆Áu≤Vü≤àDT&ç s¡÷|ü+‘√ Ä #Ó≥TºøÏ+~øÏ e#êÃ&ÉT. X¯yê\>∑T≥º MT<ä
ì\T#·T≈£îì <äT'œdüTÔqï #·+Á<äπsKqT #·÷dæ, @+ #˚düTÔHêïee÷à nì n&ç>±&ÉT. #·+Á<äπsK Ä eè<ä∆
Áu≤Vü≤àDTì‘√ ‘·q eè‘êÔ+‘êìï #Ó|æŒ+~. Ä Áu≤Vü≤àDT&ÉT #·+Á<äπsK‘√, |üPs¡«ø£s¡à e\¢H˚ ÄyÓT≈£î
á <äTs¡edüú ø£*–+<äì #ÓbÕŒ&ÉT. n~ leTVü‰$wüßíe⁄ ‘·b˛eqeTì ‘Ó*|æ, nø£ÿ&ç <Ûäs¡à‘·s¡Te⁄\qT
nX¯ó#·T\T ‘êø£sê<äì nHêï&ÉT. eè<ä∆ Áu≤Vü≤àDT&ÉT #·+Á<äπsK‘√, ≈£îe÷s¡T\≈£î <äVü≤q dü+kÕÿsê\T
#˚dæ, uÛÑs¡Ô‘√ bÕ≥T>± n–ïÁ|üy˚X¯+ #˚dæ X¯Øsêìï $&ç∫ô|≥ºeTì uÀ~Û+#ê&ÉT. <ëìø£+fÒ eTT+<äT
X¯ó∫>± kÕïq+ #˚dæ s¡eTàì #·+Á<äπsK≈£î ø=\qTqT #·÷|æ+#ê&ÉT.
72
#·+Á<äsπ K Áu≤Vü≤àDTì Væ≤‘·uÀ<Ûä $ì, ‘·qqT ø±bÕ&É{≤ìøÏ e∫Ãq kÕøå±‘·TÔ eTVü‰$wüßeí ⁄>±
n‘·&ìç uÛ≤$+∫+~. Ä eè<äÁ∆ u≤Vü≤àDTì yÓ+≥ yÓ[fl #·+Á<äsπ K bÕeqyÓTqÆ ˇø£ ø=\qTqT #·÷dæ+~.
ø£|≥ü Hê≥ø£ dü÷Á‘·<ëÛ ] nsTTq eTVü‰$wüßeí ⁄ ÄHê&ÉT Ä ø=\qT˝À eTTì–q Hês¡<Tä &çì eT>∑Te>±
e÷sêÃ&ÉT. Ä eT>∑TeqT H˚&ÉT á ø=\qT˝À ‹]– Hês¡<äTì>± e÷s¡ÃqTHêï&Éì ‘Ó*dæ <˚e, dæ<ä∆,
>∑+<Ûäs¡«, $<ë´<Ûäsê<äT\T e∫Ã n+‘·]ø£å+˝À ì*#ês¡T. Ä $+‘·qT #·÷&Ü\ì n|ü‡s¡ø±+‘·\T
$e÷Hê\ô|’ ì*∫ eT+<ës¡ |ü⁄wüŒeT+»s¡T\‘√ m<äTs¡T #·÷düTHÔ êïs¡T. n|ü&ÉT #·+Á<äsπ K ø=\qT˝À
eTTK+ ø£&ç–, Ns¡ $&ç∫, ˙{Ï˝À ~– ªHêsêj·TD, Hêsêj·TDµ n+≥÷ eTTì–+~. $wüßíe÷j·÷
Á|üuÛ≤e+‘√ ‘·s¡TD°eTDÏ ˙≥eTTì– Hês¡<äeTTì ˝≤>∑ ô|’øÏ e∫Ã+~. Ä ø=\qT |ü⁄s¡Twüß&çì Ád”Ô>±
e÷s¡Ã>±, á ø=\qT Ád”Ôì |ü⁄s¡Twüß&çì #˚dæ+~. ø±ã{Ïº düs¡Œes¡+ πøåÁ‘·+˝Àì ¬s+&ÉT ø=\qT\÷
lø£s¡eTT\T, yê+∫Û‘ês¡úeTT\T. ~eéTTqT\T #˚] ø=\Te>± leTVü‰$wüßíe⁄ Hês¡<äTìøÏ
Á|ü‘·´ø£åyÓTÆHê&ÉT.
leTVü‰$wüßíe⁄ MT<ä |ü⁄wüŒeèwæº ≈£î]dæ+~. <˚e<äT+<äTuÛÑT\T ÁyÓ÷>±sTT. >∑+<Ûäs¡T«\T >±q+
#˚j·T>±, s¡+uÛ≤yÓTT<ä˝…’q n|ü‡s¡dü\T Hê≥´+ #˚XÊs¡T. Hês¡<äT&ÉT ø=\qT qT+∫ yÓ\T|ü*øÏ e∫Ã,
‘·q MDqT, ≈£î+#ÓqT, »|üe÷\, ø£eT+&É\eTTq÷ <Ûä]+#ê&ÉT. n‘·&ÉT »]–q eè‘êÔ+‘êìï
‘·\#·Tø=ì ÄX¯Ãs¡´|ü&ÉT‘·÷, $wüßíe⁄ eTVü‰e÷j·TqT yÓT#·TÃ≈£î+≥÷, ‘·q˝À ‘êqT qe⁄«≈£î+≥÷
e#êÃ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT >∑s¡T&É yêVü≤Hês¡÷&ÛÉT&Ó’q leTVü‰$wüßíe⁄≈£î y˚y˚\ qT‘·T˝§qsêÃ&ÉT. leTVü‰
$wüßeí ⁄ Hês¡<Tä &çøÏ ‘·q ì»~e´ s¡÷bÕìï #·÷&É>*∑ >π ~e´<äèwæìº nqTÁ>∑V≤æ +#ê&ÉT. leTVü‰$wüßeí ⁄
<˚eø√{Ï düeT÷Vü‰\T #˚] ø=\TdüTÔ+&É>±, Hês¡<äT&ÉT yÓ+≥sê>± X‚«‘· B«bÕìøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
>√$+<äX¯s¡à #Ó|æŒq á eè‘êÔ+‘·eT+‘ê ì»y˚Tqì Hês¡<äT&ÉT <Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝Àì yê]‘√
#ÓbÕŒ&ÉT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Hês¡<äT&ÉT <Ûäs¡àsêE‘√ >√$+<äX¯s¡à |òüTq‘·qT ≈£L&Ü Á|üdüTÔ‹+#ê&ÉT.
<Ûsä à¡ sêE <˚eeTTqT\ nqTeT‹‘√ >√$+<äXs¯ à¡ qT düHêàì+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· <Ûsä à¡ sêE >√$+<äXs¯ à¡
ñ|ü<˚X¯+‘√ lø£èwüßí&çì düTÔ‹+#ê&ÉT. lø£èwüßí&ÉT <Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝Àì yês¡+<ä]ø° <äs¡Ùq$T∫Ã
nqTÁ>∑Væ≤+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· <Ûäs¡àsêE yÓ’uÛÑy√ù|‘·+>± sê»´bÕ\q #˚dü÷Ô, düTK+>± ñHêï&Éì X¯ó
ø££eTVü≤]¸ |üØøÏå‘·TÔ eTVü‰sêE #ÓbÕŒ&ÉT.
á ø£<˝ä∏ À Hês¡<Tä ì >∑sê«ìøÏ leTVü‰$wüßeí ⁄‘√ n‘·&øç Ï >∑\ n‹|ü]#·jT· + Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+>±
ø£ì|ædüTÔ+~. <ëìøÏ ‘√&ÉT>± Hês¡<äT&ÉT |üPs¡«ø£s¡à|òü˝≤ìï ≈£L&Ü nqTuÛÑ$+#ê*‡ ñ+~. á ¬s+&ÉT
73
ø±s¡D≤\ e\¢H˚ Hês¡<äT&ÉT yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À $wüßíe÷j·T Ç+Á<äC≤˝≤ìï Á|ü<ä]ÙdüTÔqï|ü&ÉT yÓfi≤fl&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·T #˚‘· ÁãVü≤à >∑s¡«uÛÑ+>∑+ bı+<ä{≤ìï #·÷dæqyê&ÉT. •e<äs¡Œ uÛÑ+>±ìøÏ
≈£L&Ü n‘·&˚ Á|ü<Ûëq ø±s¡≈£î&ÉT. n+<äT#˚‘· Hês¡<äTìøÏ $wüßíe÷j·T #˚dæq Ç+Á<äC≤\ Á|ü<äs¡Ùq,
<ëìøÏ <˚eø±+‘·\T n+<äs÷¡ yÓT#·TÃø√e&É+ nH˚$ ndü÷j·TqT ø£*–+#êsTT. Hês¡<Tä &ÉT $wüßeí ÷j·÷
Á|üuÛ≤yêìï #·T\ø£q #˚dæ e÷{≤¢&É≥+, eTVü‰\øÏåà yÓTT<ä˝…’q <˚eø±+‘·\qT nã\\T, eTT>∑∆\T
n+≥÷ ‘˚*ø£ #˚jT· &É+ Çe˙ï n‘·&˝ç Àì ndü÷j·T≈£î ì<äsÙ¡ Hê\T. Hês¡<Tä &çøÏ ndü÷j·T ø£\>∑&ÜìøÏ
eTVü‰$wüßeí ⁄ ø=\Te⁄˝À n‘·&ç ndæ‘ú ê«ìï, eTVæ≤eTq÷ >∑T]Ô+#·≈î£ +&Ü, <˚eø±+‘·\T $wüßeí ÷j·TqT
Á|üdüTÔ‹+#·&É+ ø±s¡DeTì #Ó|üŒe#·TÃ.
Hês¡<äT&ÉT ÁãVü≤à#ê], eTTìeè‹Ôì ne\+_Û+#˚yê&ÉT. n‘·&ÉT eTT˝À¢ø±\T ‹]π>
yêsêÔVü≤s¡T&ÉT. eTTK´+>± Hês¡<äT&ÉT ø£\Vü≤Á|æj·TT&ÉT>± ø£ì|ækÕÔ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT eTT˝À¢ø±\˝À ‘êqT
$wüßíe÷j·T »sTT+#êqì Á|ü#ês¡+ #˚düTø√e&É+ n‘·&ç >∑sê«‹X¯j·÷ìøÏ ì<äs¡Ùq+. eTVü‰$wüßíe⁄
Hês¡<äTìøÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+#ê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT eTTìeè‹Ôì bÕ{Ï+#˚yê&ÉT ø±ã{Ïº
eTVü‰$wüßíe⁄ ≈£L&Ü e÷j·÷eTTì s¡÷bÕìï <Ûä]+#ê&ÉT. düs¡Œes¡+˝À |ü⁄D≤´ÁX¯eT+, ñ<ë´qeq+,
ø=\qT\T @s¡Œs¡#·&É+ n+‘ê Hês¡<äT&çì Á|ü˝ÀuÛÑô|≥º&ÜìøÏ #˚dæq @sêŒ≥T>± ‘Ó\TdüTÔ+~.
e÷j·÷eTTì s¡÷|ü+˝À ñqï eTVü‰$wüßíe⁄ Hês¡<äT&ç eTVæ≤eTqT ø°]Ô+#·&É+ ≈£L&Ü <ëìøÏ eTs=ø£
ì<äs¡Ùq+.
Äø±X¯yêDÏ #˚‘· #·+&É<äeTqT&çø£<∏ä #Ó|æŒ+#·&É+ #˚‘· Hês¡<äTì Á‹˝Àø£ dü+#ês¡‘·«+, ø£\Vü≤
Á|æj·T‘·«+ |üs√ø£å+>± yÓ\¢&Ée⁄‘·THêïsTT. Hês¡<äT&ÉT yêsêÔVü≤s¡T&ÉT ø±ã{Ïº Äø±X¯yêDÏ #˚‘· n‘·&çøÏ
Væ≤‘·e⁄ #Ó|æŒ+#·&É+ »]–+~. Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·T≈£î ‘·>∑T˝§ÿHêï&Éì #Ó|üŒ&ÜìøÏ n‘·&ÉT
Äø±X¯yêDÏì ndü‘·ýê~>± ì+~+#·&Éy˚T yÓTT<ä{Ï ì<äs¡Ùq+. Hês¡<äT&ÉT bı+~q Ád”Ôs¡÷|ü+,
dü+‘êq+, e÷j·÷dü+kÕs¡+ nH˚e˙ï n‘·&ÉT <˚eø±+‘·\qT nã\\ì ùV≤fi¯q #˚dæq+<äT≈£î,
ÁãVü≤à#ê] nsTTq+<äT≈£L ø£*>±j·Tì uÛ≤$+#·e#·TÃ. Hês¡<äT&çøÏ <äT'U≤ìï, Äø£*u≤<Ûäq÷
ø£*–+#·&+É e\¢ n‘·&˝ç Àì nVü≤+ø±sêìï q•+|üCj Ò T· &É+ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+>± ø£ì|ædTü +Ô ~. Hês¡<Tä &ÉT
eè<ä∆ Áu≤Vü≤àDT&çì Á|ü‘·´ø£å $wüßíe⁄>± düTÔ‹+#·&É+, Ä&É»qà Çø£ e<ä›ì nqTø√e&É+, ø=\qT˝À
ªHêsêj·TD Hêsêj·TDµ n+≥÷ eT+Á‘√#êÃ¤s¡D‘√ eTTq>∑&É+ Çe˙ï ≈£L&Ü n‘·&ç˝À ø£*–q
|üXÊÃ‘êÔbÕìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT.
á $<Ûä+>± $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’q Hês¡<äT&çøÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
74
4.1.2.6. ñ|üø£<∏ä\T
m\¢Hês¡T´ì $wüßíe÷j·÷ Hê≥ø£+˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq á ◊<äTø£<∏ä\ ‘√bÕ≥T>± ¬s+&ÉT
ñ|üø£<∏ä\T ≈£L&Ü ø£ì|ædüTÔHêïsTT. yê{Ï˝À ÁãVü≤à≈£î $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT #ÓãT‘·÷
e÷s¡ÿ+&˚j·TeTTì $ì|æ+∫q |ü⁄+&ÉØ≈£îì ø£<∏ä yÓTT<ä{Ï~. Ç~ ‘·èrj·÷ XÊ«dü+˝À ñ+~.
|ü+#·e÷XÊ«dü+˝À Hês¡<äT&çøÏ Äø±X¯yêDÏ $ì|æ+∫q #·+&É<äeTqT&ç ø£<∏ä ¬s+&Ée ñ|üø£<∏ä.
|ü⁄+&ÉØ≈£îìø£<∏ä
eT<ÛäTsê|ü⁄s¡+˝À |üs¡eT uÛ≤>∑e‘·T&Ó’q |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉH˚ $Á|ü⁄&ÉT ñHêï&ÉT. n‘·&ç uÛ≤s¡´ kÕ$Á‹
|üs¡eT kÕ~Û«. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ìs¡+‘·s¡+ Vü≤]uÛÑøÏÔ |üsêj·TDT&Ó’, kÕ<ÛäT ãT<Ûäùdeé÷qT&Ó’,
j·TeTTHêrs¡+˝À kÕ\Á>±eT •˝≤s¡Ãq #˚ùdyê&ÉT. ˇø£Hê&ÉT |ü⁄+&ÉØ≈£îì e<ä≈› î£ Hês¡<eä TTì e#êÃ&ÉT.
|ü⁄+&ÉØ≈£îì >∑èVü≤düú <Ûäsêàìï kÕ\Á>±eT |üPC≤$~Û˙ #·÷dæ Hês¡<äT&ÉT dü+‘√wæ+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT
|ü⁄+&ÉØ≈£îì‘√ á ˝Àø£eT+‘ê $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì, Çø£ÿ&É J$+#·&É+ n+‘ê ÁuÛ≤+‹ nì
#ÓbÕŒ&ÉT. e÷qdæø±q+<ä+ ø√dü+ kÕ\Á>±eT+ q+<äT ìedæ+#˚ eTVü‰$wüßíe⁄qT ìs¡à\uÛÑøÏÔ‘√,
‘·T\d”eq eT+»s¡T\‘√ |üPõ+#·eTHêï&ÉT.
Hês¡<Tä &ÉT |ü⁄+&ÉØ≈£îì‘√, ‘·T\d”eq+˝ÀH˚ eTVü‰$wüßeí ⁄ ø=\TyÓ’ ñ+{≤&Éì ‘·T\d” eTVæ≤eTqT
Á|üX¯+dæ+∫ #ÓbÕŒ&ÉT. kÕ\Á>±eT |üPC≤s¡Ãq n+<ä]ø° kÕ<Ûä´+ø±<äì, kÕ\Á>±eT •˝≤s¡Ãq #˚ùd
yê] |æ‘è· >∑D≤\T |æ‘è· ˝Àø±\≈£î yÓfi‘¯ ês¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT. Vü≤]HêeT ø°]qÔ ≈£î @ ≈£î\+yê¬sH’ ê ns¡TΩ\ì,
Vü≤]HêeT ø°sqÔ¡ e\q <äTdüsÔ y¡ TÓ qÆ dü+kÕs¡ kÕ>∑sêìï ‘·]+#·e#·Ãì #ÓbÕŒ&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT |ü⁄+&ÉØ≈£îì‘√
á dü+kÕs¡eT+‘ê $wüßeí ÷j·÷ yÓ÷Vü≤$ÁuÛ≤+‹ nì#Ó|Œæ yÓfi≤fl&TÉ . |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT Hês¡<Tä ì Væ≤‘·uÀ<Ûä
$ì, eT]+‘· uÛøÑ ÔÏ ÁX¯<\∆ä ‘√ eTVü‰$wüßeí ⁄qT |üPõ+#·kÕ>±&ÉT. nsTT‘˚ |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT á ˝Àø£eT+‘ê
$wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì Hês¡<äT&ÉT #Ó|æŒq e÷≥\qT dü+<˚Væ≤+#ê&ÉT. Ä dü+<˚Vü≤+‘√
&√˝≤j· T e÷q+>± ñ+≥÷ |ü ⁄ +&É Ø ≈£ î &É T e÷j· T qT n‘· & ç ø Ï #· ÷ |æ + #· e Tì $wü ß í e ⁄qT
ÁbÕ]ú+#·kÕ>±&ÉT.
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ˇø£Hê&ÉT |æ‘è· ø±s¡´+ ì$T‘·+Ô >± Áu≤Vü≤àDT\qT |æ*∫, eT<Ûë´Vü≤ï düeTj·T+˝À
j·TeTTHêq~øÏ kÕïHêìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT qBrs¡+˝À ≈£Ls¡TÃì ‘·q eTqdüT‡˝Àì dü+<˚Vü≤
ìeè‹Ô ø√dü+ eTVü‰$wüßeí ⁄qT düà]+#ê&ÉT. n+‘·˝À |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì $wüßeí ÷j·T Äe]+#·>±, n‘·&TÉ
75
|üPs¡« C≤„Hêìï eT]∫ b˛j·÷&ÉT. $wüßeí ÷j·÷ ø£*Œ‘·yTÓ Æ ˇø£ uÀj·T|ü&TÉ #·T |ü⁄+&ÉØ≈£îì eTT+<äT≈£î
e∫Ã+~. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT eTs¡Tì yÓ÷Vü≤$ø±s¡yT˚ Ád”Ô s¡÷bÕìï bı+~q≥T¢>± ñqï Ä uÀj·T|ü&TÉ #·TqT
#·÷XÊ&ÉT. Çs¡Te⁄s¡÷ ‘·eTø£+‘√ ˇø£]H=ø£s¡T #·÷düT≈£îHêïs¡T. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT Ä uÀj·T|ü&ÉT#·TqT
ÄyÓT mes¡T, ˇ+≥]>± m+<äT≈£î ‹s¡T>∑T‘·T+~, uÛÑs¡Ô mes¡T nì n&ç>±&ÉT. uÀj·T|ü&ÉT#·T ‘·q≈£î
ô|[fl ø±˝Ò<äì, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T eTTdü*yês¡ì, ‘êqT uÀj·T≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q<ëqïì #Ó|æŒ+~.
uÀj·Tø±+‘· ‘·q eTqdüT˝Àì ø√]ø£qT ‘Ó*|æ, |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì ô|[fl #˚düTø√eTì ø√]+~.
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ÄyÓT ≈£î\V”≤q‘·≈£î ∫+‹+#ê&ÉT. n+‘·˝ÀH˚ |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ø±yÓ÷Á<˚ø£+ e\¢
ø£*–q ñHêà<ä+‘√ ‘·qqT d”«ø£]+#·eTì uÀj·T|ü&TÉ #·T‘√ nHêï&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT uÀj·T|ü&TÉ #·T‘√
s¡‹düTU≤ìï nqTuÛÑ$+∫, Ä ‘·sê«‘· ÄyÓTyÓ+≥ yÓfi≤fl&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT uÀj·T|ü&ÉT#·T‘√ ø£*dæ
e÷j·÷dü+kÕs¡+ #˚dæ ˇø£ ≈£îe÷s¡T&ÉT, ˇø£ ≈£îe÷¬sÔq÷ dü+‘êq+>± bı+<ë&ÉT. á $<Ûä+>±
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT e÷j·÷dü+kÕs¡ ã+<Û+ä ˝À ‘·>T∑ ˝Àÿì ñ+&É>± Äø±X¯+˝À <Û÷ä eTπø‘·Te⁄ ø£ì|æ+∫+~.
‘·÷s¡TŒq ãT<Ûä, X¯óÁ≈£î\ eT<Ûä´ dü÷s¡T´&ÉT ñ<äsTT+#ê&ÉT. #·+Á<äT&ÉT s¡ø£Ôes¡íeTj·T eTj·÷´&ÉT.
nHêeèwæº <√wü+ Ä$s¡“¤$+∫+~. »+‘·Te⁄\qT yê´<ÛäT\T u≤~Û+#êsTT. sêE\T nø±s¡D+>±
H˚\≈£L˝≤s¡T. <=+>∑\T, ã+~b˛≥T\T m≈£îÿej·÷´s¡T. m+&É\T n~Ûø£eTsTT´ #ÓiTe⁄\T, u≤e⁄\T
m+&çb˛j·÷sTT. <Ûëq´|ü⁄sêX¯ó\T <=+>∑\bÕ\T, n–ïøÏ ÄVüQ‹ nj·÷´sTT. á $<Ûä+>± nHêeèwæº
ø£*– Ä ÁbÕ+‘·+˝À ø£s¡Te⁄ ø±{≤ø±\T $\j·T‘ê+&Ée+ #˚XÊsTT. ªeTìwæ eTìwæì ‹H˚ ø£iTe⁄µ
Á|üã*+~.
Ä ø£iTe⁄ ø±≥ø±ìøÏ |ü⁄+&ÉØ≈£îì n‘·Ôe÷eT\T, ≈£îe÷¬sÔ n+‘·]+#ês¡T. Ä u≤<Ûä‘√
<äT'U≤Áø±+‘·T&Ó’q |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT uÛ≤s¡´qT #·÷dæ, Çø£ ‘·q≈£î ÄyÓT≈£î s¡TD≤qTã+<Ûä+ r]b˛j˚T
düeTj·T+ ÄdüqïyÓTÆ+<äì ø£˙ïs¡T ø±sêÃ&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT uÛ≤s¡´, ≈£îe÷s¡T&ç MT<ä >∑\ yê‘·‡\´+‘√
yê]ì m˝≤¬>H’ ê Áã‹øÏ+#·Tø√yê\ì >ö‘·MT rs¡ uÛ÷Ñ eTT\≈£î ãj·T\T<˚sê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ø=&ÉT≈£îqT
#·+ø£˝À ô|≥Tºø=ì, Ç˝≤¢*ì M|ü⁄q yÓ÷dü÷Ô, >∑+õøÏ á>∑\T eTTdæ]q ñ>∑Z|ü⁄ ≈£î+&ÉqT ˇø£ #˚‹‘√,
$\T¢qT eTs=ø£ #˚‹˝À <Ûä]+#ê&ÉT. |æ&çu≤≈£îqT q&ÉTeTT ø£≥Tºø=ì, HÓ‹ÔMT<ä á‘ê≈£î #ê|üqT
ø£≥Tºø=ì X¯yê\qT yÓ÷düT≈£î yÓfi‚fl |æXÊ#·s¡÷|ü+‘√ ãj·T\T<˚sê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT >ö‘·MTq~
rs¡+ #˚s¡T≈£îì, Ä qB Á|üyêVü≤+‘√ <ä|æŒø£ rs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. ø=+‘· <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+∫ ˇø£
nÁ>∑Vü‰s¡+ #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT düMT|ü+˝Àì ˇø£ eTiÏ¿#Ó≥Tº ÁøÏ+<ä uÛ≤s¡´qT, ≈£îe÷s¡T&ç˙
ñ+∫, _Ûø£åø√dü+ nÁ>∑Vü‰s¡+˝ÀøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
76
n+‘·˝ÀH˚ |ü⁄+&ÉØ≈£îì uÀj·T Ç˝≤¢\T, ≈£îe÷s¡T&É÷ e÷j·TeTj·÷´s¡T. $wüßíe÷j·TqT
ñ|üd+ü Vü≤]+∫ |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ eTVü‰$wüßeí ⁄ kÕøå±‘·ÿ]+#·&Üì dæ<|∆ä &ü >É ±, <˚e‘ê düeT÷Vü‰\T eTãT“
e÷≥Tq qø£åÁ‘· düeT÷Vü≤+˝≤>∑ Äø±X¯+˝À $e÷Hê\ô|’ y˚∫ #·÷düTÔHêïs¡T. Ä $<Ûä+>± uÛ≤>∑e‘·
ÁX‚wßü &˜ q’Ó |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT dü+kÕs¡ ≈£îå <Ûë‘ê|ü XÊ+‹¬ø,’ yÓs’ ê>∑´ bÕÁ‘·˝À ñ|üìwü<ë«ø±´\ #˚‘· ø¬ e’ \´\øÏàå ì
|üs¡e÷q+<ëeTè‘· _Ûø£å n&É>∑ø√]q yêì˝≤>∑ ˇø£ |ü⁄D´ >∑èVü‰ìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT Ç+{Ï
eTT+<äT ì*∫, Ä Ç˝≤¢*ì ªª_Ûøå±+<˚Væ≤µµ nì n&ç>±&ÉT. $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ Ä Ç≥¢
|ü⁄+&ÉØ≈£îì~ø±>± Ä e÷≥\T$qï kÕ$Ár, n$ ‘·quÛÑs¡Ô |ü⁄+&ÉØ≈£îì e÷≥\ì Á>∑Væ≤+∫+~.
kÕ$Á‹ ‘·q˝À qB kÕïHêìøÏ yÓ[flq uÛÑs¡Ô eT<Ûë´Vü≤ïy˚fi¯ <ë{ÏHê sê˝Ò<˚eTì nqT≈£î+≥T+&É>±,
Ç|ü&ÉT e∫Ã ø£|≥ü |ü⁄ e÷≥\‘√ uÛ≤sê´|æ\\¢ ø√dü+ _Ûøå£ n&ÉT>∑T‘·THêï&Éì yÓ\T|ü*øÏ e∫Ã #·÷dæ+~.
kÕ$Á‹ |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì #·÷dæ, qB kÕïHêìøÏ yÓ[fl Ç+‘· Ä\dü´+ #˚XÊs¡T, y˚fi¯ ‘·|üŒø£ eTT+<˚
Áu≤Vü≤àDT\qT n]Ã+#ê* nì |ü⁄+&ÉØ≈£îì‘√ #Ó|æŒ+~.
kÕ$Á‹ $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+∫, <Ûë‘·Te⁄\T ‘·|æŒ, <Ó’q´+‘√ ‘·q≈£î _Ûø£å ô|≥ºeT+≥Tqï
uÛÑs¡ÔqT #·÷dæ uÛÑ÷‘·+ k˛øÏ+<˚yÓ÷ nì dü+<˚Væ≤+∫+~. X¯ó<ä∆ kÕ‹«ø£eT÷]Ô nsTTq |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ
n˝≤+{Ï <äTs¡edüú ø£*–q+<äT≈£î ÄyÓT $#ê]+∫+~. kÕ$Á‹ ‘êqT bÕ‹Áe‘·´+ ø£*–q <ëqïsTT‘˚
leTHêïsêj·TDTì Á|üu≤Û e+‘√ |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ á <äTs¡edüú ‘=\–b˛yê\ì ÁbÕ]ú+∫+~. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT
$wüßíe÷j·÷ $eTT≈£îÔ&Ée>± <˚e‘·\T |üP\yêq ≈£î]|æ+#ês¡T. eTVü‰$wüßíe⁄ Á|ü‘·´ø£å+ ø±>±
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT nH˚ø£ $<Ûë\T>± düTÔ‹+#ê&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ |ü⁄+&ÉØ≈£îì‘√ n‘·&çøÏ yÓ÷øå±ìï
nqTÁ>∑V≤æ +#ê\H˚ Hês¡<Tä ì #˚‘· e÷j·÷ Á|üu≤Û yêìï #Ó|Œæ +∫, e÷j·÷ dü+kÕsêìï ø£*Œ+∫q≥T¢>±
‘Ó*bÕ&ÉT. $wüßíe÷j·TqT ‘·]+#ê\+fÒ sê»dü ‘êeTdü >∑TD≤\T $&ç∫, ñ‘·ÔeT kÕ‹Ô«ø£ C≤„q+‘√
‘·qqT Äsê~Û+#ê\ì #ÓbÕŒ&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ uÛÑ÷˝Àø£+˝À |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT eT]ø=+‘·ø±\+ J$+∫
eTVü‰uÛ≤>∑e‘·T&ÉT>± Á|üdæ~∆ #Ó+~ ‘·T~ì yÓ÷øå±ìï bı+<ä>∑\&Éì es¡$T∫Ã, n+‘·sê∆qyÓTÆHê&ÉT.
áø£<qä∏ T e÷s¡ÿ+&˚jT· eTTì ÁãVü≤à<˚e⁄&çøÏ $wüßeí ÷j·÷ eTVæ≤eTqT ‘Ó*j·TC…|Œü &É+ ø√düyT˚
$ì|æ+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT |üs¡eT uÛ≤>∑e‘·T&ÉT, X¯ó<Ûä∆kÕ‹«ø£ eT÷]Ô, ìs¡+‘·s¡ kÕ\Á>±eT •˝≤s¡Ãq
‘·‘Œ· s¡T&ÉT. n+‘·{Ï eTVü≤˙j·TT&çøÏ ÇìïbÕ≥T¢ ø£\>∑&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡yT˚ $T≥H˚ dü+<˚V≤ü + ø£\T>∑T‘·T+~.
<ëìøÏ düe÷<Ûëq+ dü«j·T+>± leTVü‰$wüßyí ˚ á ø£<ä∏ ∫es¡˝À á $<Û+ä >± #ÓbÕŒ&ÉT. leTVü‰$wüßeí ⁄
nVü≤+ø±s¡ yÓ÷Vü≤<ä÷wæ‘ê˝…q’ sê»dü ‘êeTdü >∑TD≤\qT $&ç∫ô|{Ïº ñ‘·eÔ TkÕ‹Ô«ø£ C≤„q+‘√ kÕ\Á>±eT
77
dü«s¡÷|ü⁄&Ó’q ‘·qqT Äsê~Û+∫q |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì yÓ÷Væ≤+|ü<ä\∫Hê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&çøÏ Hês¡<äT&ç
#˚‘· ÁãôVAà|ü<˚X¯+ #˚sTT+#ê&ÉT. leTVü‰$wüßíe⁄ |ü⁄+&ÉØ≈£îì dü+<˚Vü‰ìï rπsÃHÓ|ü+‘√
e÷j·÷dü+kÕs¡ ã+<Ûëìï ø£*Œ+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ yÓ÷ø£|å <ü $ä ì Çyê«\ì uÛ≤$+∫ n‘·&ç |üPs¡«
»Hêà+‘·s¡ ø£s¡àX‚wü+ ‘=\>∑Tq≥T¢>± |üØøÏå+#ê&ÉT.
n+<äT#˚‘· á ø£<˝ä∏ À |ü⁄+&ÉØ≈£î&çøÏ ø£*–q ø£cÕº\˙ï n‘·&ç |üPs¡«ø£sà¡ X‚cÕìï ‘=\–+#·&ÜìøÏ
eTVü‰$wüßíe⁄ #˚‘· ø£*Œ+#·ã&çqeì ‘Ó\TdüTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT |ü&çq á‹ u≤<Ûä\˙ï
n‘·&çì yÓ÷ø£å|ü<ä$øÏ ns¡TΩ&çì #˚XÊj·Tì ≈£L&Ü #Ó|üŒe#·TÃ. |üs¡eTuÛÑ≈£îÔ&Ó’Hê, X¯ó<ä∆ kÕ‹Ô«ø£eT÷]Ô
nsTTHê >±ì |üPs¡«»qàø£sà¡ X‚cÕìï nqTuÛ$Ñ +#·≈î£ +&Ü yÓ÷øå±ìï bı+<ä˝sÒ ì¡ ≈£L&Ü á |ü⁄+&ÉØ≈£îì
ø£<∏ä e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. e÷qe⁄\≈£î <äTs¡¢uÛÑyÓTÆq $wüßíkÕj·TT»´+ bı+<ä&ÜìøÏ ø£]ƒq |üØø£å\qT
m<äTs√ÿe\dæ ñ+≥T+<äH˚ dü÷#·q ≈£L&Ü á ø£<∏ä˝À ø£ì|ædüTÔ+~.
#·+&É<äeTì ø£<∏ä
<ä+&É<eä TqT&ÉT nH˚ eTTì ˇø£kÕ] njÓ÷<Ûë´q>∑sêìøÏ yÓ[fl, nø£ÿ&É e÷+<∏ë‘· eTVü‰sêE
#˚‘· dü‘êÿsêìï bı+<ë&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT Ä eTVü‰sêE q>∑s¡+˝Àì ôd’q´düeT÷Vü‰ìï, ã+>±s¡T
dæ+Vü‰düHêïìï, eTDÏeTj·T uÛÑ÷wæ‘·yÓTÆq ÄuÛÑs¡D≤\qT, |ü]eTfi¯ Á<äyê´\qT, dü+|ü<äqT, s¡÷|ü
j·TÚeq $˝≤dæqT˝…’q ø£q´\q÷ #·÷dæ yÓT#·TÃ≈£îHêï&ÉT. #·+<ä&ÉeTqT&ÉT ‘êqT ≈£L&Ü Ä eTVü‰
sêE˝≤>∑ sê»´düTU≤\T nqTuÛÑ$+#ê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. n‘·&ÉT ‘·q ÄÁX¯e÷ìøÏ ‹]– e∫Ã,
>∑+>±rs¡+˝À dü+ø£\Œ |üPs¡«ø£+>± ÁãVü≤àqT >∑T]+∫ |ü+#ê–ï eT<Ûä´+˝À ì*∫ ñÁ>∑yÓTÆq ‘·|üdüT‡
#˚jT· kÕ>±&ÉT. Ä düeTj·T+˝À #·+&É<eä TqT&ç e<ä≈› î£ düq‘·ÿe÷s¡T&ÉT e∫Ã, n+‘· ñÁ>∑yTÓ qÆ ‘·|dü Tü ‡
#˚j·T&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚TeTì n&ç>±&ÉT.
#·+&É<äeTqT&ÉT düq‘·ÿe÷s¡Tì‘√, ‘·q eTqdüT˝Àì ø√]ø£qT #ÓbÕŒ&ÉT. n~$ì
düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT sê»´düTU≤\T $wüßeí ÷j·÷ yÓ÷Vü≤eTH˚ düeTTÁ<ä+˝Àì ø¬ s¡{≤\ e+{Ïeì #ÓbÕŒ&ÉT.
ø√]ø£\≈£î n+‘·T˝Ò<äì, ÁãVü≤à s¡TÁ<ë<äT\≈£î ≈£L&Ü dü+kÕs¡yê+#Û· MT<ä $s¡øÏÔ˝Ò<äì nHêï&ÉT.
düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT Ç+‘·ø±\+ m+‘√ ìÁ>∑Vü≤+‘√ o‘·yê‘· <äVü≤q ñcÕº\qT uÛÑ]+∫ #˚dæq
#·+&É<eä TqT&ç ‘·|dü Tü ‡ ã÷&ç<˝ä Àì ôVAeT+ nsTT+<äì nHêï&ÉT. düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT #·+&É<eä TqT&ç‘√
ÁãVü≤à|ü<ä kÂK´+ø√] ‘·|üdüT‡ #˚j·TeTì #Ó|æŒ, sê»‘·«+ e\¢ ø£*π> n\ŒuÛÀ>±\T qs¡ø±ìï
ø£*–kÕÔjT· ì uÀ~Û+#ê&ÉT. düq‘·Tÿe÷s¡Tì ÁãVü≤àuÀ<Ûä e\q #·+&É<eä TqT&ÉT uÛ÷Ñ ˝Àø£ sê»´düTU≤\T
78
<äT'KùV≤‘·Te⁄\T>± uÛ≤$+#ê&ÉT. dü+kÕs¡ düTU≤qTuÛÑe kÕs¡yÓTÆq $wüßíe÷j·÷ $ø±sêìøÏ
‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï bı+<ä&É+ m+‘·|üì nì #·+&É<äeTqT&ÉT $wüßíe÷j·TqT ‹s¡düÿ]+#ê&ÉT.
#·+&É<äeTqT&ÉT yÓ÷ø£å+ ø√] ÁãVü≤àqT >∑÷]Ã ‘·|üdüT‡ #˚XÊ&ÉT.
ÁãVü≤à Á|ü‘·´ø£åyÓTÆ #·+&É<äeTqT&çì @+ es¡+ ø±yê˝À ø√s¡Tø√eTHêï&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT
$wüßeí ÷j·÷ ø£è‘·éTT˝…q’ dü+kÕs¡ düTU≤\ qT+∫ ‘·|Œæ +∫, dü‘´· yÓTqÆ yÓ÷ø£å |ü<$ä ì nqTÁ>∑V≤æ +#·eTì
ø√sê&ÉT. ÁãVü≤à Ä esêìï Çe«˝Òø£, #·+&É<äeTqT&ÉT yÓTT<ä≥ dü+ø£*Œ+∫q≥T¢>± sê»´düTU≤\qT
nqTuÛÑ$+#·ø£ ‘·|üŒ<äì ‘Ó*bÕ&ÉT. Ä ‘·sê«‘· X¯ó<ä∆kÕ‹Ô«ø£ C≤„q+‘√ Á|üe]Ô+∫, $wüßí uÛÑøÏÔe\q
yÓ÷øå±ìï bı+<ä>∑\&Éì #·+&É<äeTqT&çøÏ #ÓbÕŒ&ÉT. ÁãVü≤à #Ó|æŒq e÷≥\T $ì #·+&É<äeTqT&ÉT
ìπs«<ä+‘√ n‘·&ç esêìï ‹s¡dÿü ]+#ê&ÉT. #·+&É<eä TqT&ÉT ‘·sê«‘· ‘·q ‘·|dü Tü ‡‘√ •e⁄&çì yÓT|æŒ+∫,
es¡+ ø√sê&ÉT. •e⁄&ÉT ≈£L&Ü Ä esêìï Çe«˝Òø£, sê»´düTU≤\qT eTT+<äT bı+<äeTì #ÓbÕŒ&ÉT.
#·+&É<äeTqT&ÉT •e⁄&ç esêìï ≈£L&Ü ø±<äHêï&ÉT.
#·+&É<eä TqT&ÉT dü÷s¡´Hêsêj·TDTì >∑T]+∫ ‘·|dü Tü ‡ #˚jT· >±, n‘·&TÉ ≈£L&Ü sê»´düTU≤\T
nqTuÛÑ$+#·eTì #ÓbÕŒ&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT ìπs«<ä+‘√ $wüßíe÷j·T≈£î ‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï
bı+~, Vü≤]Vü≤s¡ ÁãVü‰à<äT\qT dæ>T∑ |Z sü #¡ ê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. leTVü‰$wüßeí ⁄ #·+&É<eä TqT&ç >∑sê«ìï
>∑eTì+∫, n‘·&ìç e÷j·÷ yÓ÷Væ≤‘·T&ç>± #˚jT· &ÜìøÏ dü+ø£*Œ+#ê&ÉT. eTVü‰$wüßeí ⁄ sê»´dü+|ü<\ä T,
düTU≤\T ‹s¡düÿ]+∫q #·+&É<äeTqT&çøÏ yê{Ï MT<ä yêýÓ÷Vü‰ìï ø£*–+∫, Ä ‘·sê«‘· yÓ÷øå±ìï
Çyê«\ì ìs¡sí TT+#·T≈£îHêï&ÉT. $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û e+‘√ #·+&É<eä TqT&ç ÄÁX¯eT+ >=|üŒsê#·q>∑sT¡ >±
e÷]b˛sTT+~. n+<äT˝À nX¯«,>∑», uÛÑ≥düeT÷Vü‰\T, eT+~sê\T, ø£qø£|ü⁄ dæ+Vü‰düq+,
Á|æj·Tø±$TqT\÷ düø£\ sê»´ uÛÀ>±\T neT]HêsTT. #·+&É<äeTqT&ÉT ø£qø£uÛÑ÷wüD≤\T <Ûä]+∫,
‘·qqT eTVü‰sêE>± uÛ≤$+#·T≈£îHêï&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT ‘·qT jÓ÷–qH˚ ãT~∆ì eT]∫, yÓ÷ø£å
\øÏåàô|’ eTT&ç|ü&çq eTqdüT‡qT sê»´\øÏåàô|’øÏ eTs¡˝≤Ã&ÉT.
#·+&É<äeTqT&ÉT eTVü‰sê» yÓ’uÛÑe+‘√ n]wü&É«sêZ\T eTqdüT‡˝À ì\Te>± |üs¡Twü uÛ≤wü\T
H˚sêÃ&ÉT. nC≤„q+‘√ ø=+<ä]ì Ä<ä]+#·&É+, eT] ø=+<ä]ì •øÏå+#·&É+ #˚j·TkÕ>±&ÉT.
#·+&É<äeTqT&ÉT eT‘·Ô>∑C≤\ MT<ä, >∑TÁsê\ MT<ä møÏÿ $˝≤dü+>± ‹s¡>∑kÕ>±&ÉT. ñ|üeHê\˝À,
–]ø£+<äsê\˝À, Hê≥´XÊ\˝À¢ Á|æj·T ø±+‘·\‘√ $Vü≤]+#·kÕ>±&ÉT. á $<Ûä+>± #·+&É<äeTqT&ÉT
düø£\ sê»úÛÀ>±\qT nqTuÛÑ$dü÷Ô $˝≤dü+‘√ ‘·q ‘·|üdüT‡qT, eTVü‰eTTì‘ê«ìï, düq‘·Tÿe÷s¡T&ç
79
ñ|ü<X˚ Êìï eT]#ê&ÉT. uÛÀ>∑˝≤\düT&Óq’ #·+&É<eä TqT&çì #·÷dæ, $wüßeí ÷j·T me]¬øH’ ê ‘·]+#·sêì<äì
ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\T, dü÷s¡´Hêsêj·TDT&É÷ $wüßíe÷j·TqT düTÔ‹+#ês¡T.
düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT ‹]–e∫Ã sê»´ uÛÀ>∑˝≤\düT&Ó’q #·+&É<äeTqT&çøÏ n‘·&ç >∑‘· J$‘êìï,
|ü+‘êìï >∑T]+N ‘Ó*bÕ&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, dü÷s¡´Hêsêj·TDT\ Äq‹ Á|üø±s¡+
leTVü‰$wüßíe⁄qT ÄÁX¯sTT+∫ ñ+fÒ, á ìkÕ‡s¡ dü+kÕs¡ã+<Ûä+˝À ‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü ñ+&ÉTqT ø£<ë
nHêï&ÉT düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT. Çø£HÓ’Hê ìwüÿfi¯+ø£ Vü≤è<äj·T+‘√ á sê»úÛÀ>±\˙ï $wüßíe÷j·÷
ø£*Œ‘ê\ì >∑T]Ô+∫, eTVü‰$wüßeí ⁄qT ÁbÕ]ú+∫ eTTøÏìÔ bı+<äeTì #·+&É<eä TqT&çøÏ Væ≤‘·e⁄ |ü*ø±&ÉT.
#·+&É<eä TqT&ÉT düq‘·Tÿe÷s¡Tì ÁãôVAà|ü<X˚ +¯ Á|üø±s¡+ leTVü‰$wüßeí ⁄qT ÁbÕ]ú+∫, ‘·q≈£î dü+kÕs¡
ã+<Û+ä qT+&ç $eTTøÏìÔ ø£*–+#·eTì y˚&TÉ ≈£îHêï&ÉT. leTVü‰$wüßeí ⁄ #·+&É<eä TqT&çì nqTÁ>∑V≤æ +∫,
~e´ eT+>∑fi¯s¡÷|ü+‘√ Á|ü‘·´ø£åyÓTÆHê&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT |üPs¡«|ü⁄eTTì s¡÷bÕìï bı+<ë&ÉT. eTVü‰
$wüßíe⁄ #·+&É<äeTqT&ç ‘êeTdü uÛ≤yêìï ‘=\–+∫, ø£s¡à|òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+|üCÒdæ, n‘·´+‘· C≤„Hêìï
Á|ükÕ~+#ê&ÉT. á $<Ûä+>± #·+&É<äeTqT&ç nVü≤+ø±s¡+ q•+∫+~.
á ø£<qä∏ T Äø±X¯yêDÏ Hês¡<Tä &çøÏ $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û yêìï ‘Ó*j·TCÒjT· {≤ìøÏ $ì|æ+∫+~.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·T ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\qT ÁuÛÑ$+#·&Üìï #·÷dæqyê&ÉT. nsTTq|üŒ{Ïø° $wüßíe÷j·TqT
‹s¡dÿü ]+#ê&ÉT. ∫e]øÏ Hês¡<Tä &ÉT ≈£L&Ü $wüßeí ÷j·÷ yÓ÷Vü≤+˝À ‘·>T∑ ˝§ÿì |ü&sÉ êì bÕ≥T¢|&ü Ü¶&TÉ .
Ç<ä+‘ê Hês¡<äT&ÉT |üPs¡«»qà ø£s¡à|òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+#ê*‡ ñqï+<äTe\¢ n‘·&çøÏ ÁbÕ|æÔ+∫+~.
Hês¡<äT&çøÏ #·+&É<äeTqT&ç ø£<∏ä #Ó|üŒ&É+ e\¢ Ç‘·&ÉT ≈£L&Ü |üPs¡«ø£s¡à|òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+#ê*‡ ñ
+<äì dü÷∫düTÔqï≥T¢ ñ+~. ‘·|üdü‡+|üqTï&ÉT nsTTq #·+&É<äeTqT&çøÏ, e÷+<Ûë‘· eTVü‰sêE
˝≤>± uÛÀ>±\T nqTuÛ$Ñ +#ê\H˚ ø√]ø£ ø£\>∑&ÜìøÏ n‘·&ç |üPs¡« ø£sà¡ |ò\ü y˚T ø±s¡DeTì #Ó|Œü e#·TÃ.
ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, dü÷s¡´Hêsêj·TDT\T $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT uÀ~Û+∫Hê ≈£L&Ü
#·+&É<eä TqT&ÉT ‘·b˛>∑s«¡ +‘√ <ëìì ‹s¡dÿü ]+#ê&ÉT. Çø£ÿ&É #·+&É<eä TqT&ç >∑sê«ìøÏ n‘·&ç ‘·|Xü Ù¯ øπ Ô
ø±s¡DeTì ‘Ó\TdüTÔ+~. #·+&É<äeTqT&ÉT ‘·q ñÁ>∑‘·|üdüT‡‘√ ÁãVü≤à s¡TÁ<ä, dü÷s¡´Hêsêj·TDT\qT
yÓT|æŒ+#·&É+ <ëìøÏ ì<äs¡Ùq+. $wüßíe÷j·T≈£î ˝Àã&Ésê<äì #·+&É<äeTqT&ÉT #˚dæq rÁeyÓTÆq
Á|üjT· ‘·ïy˚T n‘·&ìç e÷j·T˝À ‘·>T∑ ˝§ÿH˚˝≤>∑ #˚d+æ ~. #·+&É<eä TqT&ÉT $wüßeí ÷j·TqT m+‘· rÁe+>±
e´‹πsøÏ+#ê&√, Ä e÷j·T n‘·&çì n+‘· ‘·«s¡>± Äe]+∫+~. #·+&É<äeTqT&ÉT sê»úÛÀ>±\˝À
©qyÓTÆb˛e&ÜìøÏ n‘·&ç dü+ø£\Œ+, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+ ¬s+&É÷ <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT.
80
á $<Ûä+>± #·+&É<äeTqT&ç e+{Ï ‘·b˛<ÛäqT\T ≈£L&Ü $wüßíe÷j·T≈£î ‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü,
yÓ÷ø£åe÷sêZìï #˚s¡Tø√˝Òs¡ì á ø£<∏ä e\q ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.1.3. ø£\Œq\T
m\¢Hês¡T´&ÉT uÛ≤>∑e‘·+˝À Á|üdæ<ä∆yÓTÆq ø£<∏ë dü+<äsê“¤\qT ‘·q ø±e´+˝À Ç‹ eè‘·Ô+>±
Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. Hê‹$düÔs¡yÓTÆq á ø£<∏ë dü+<äsê“¤\≈£î |ü]|ü⁄wæºì ø£*–+#·&ÜìøÏ m\¢Hês¡T´&ÉT ø=ìï
d”«j·T ø£\Œq\qT ≈£L&Ü #˚XÊ&ÉT. ø£<ë∏ ìsêàD <äèwæ‘º √ m\¢Hês¡T´&ÉT #˚dqæ á ø£\Œq\T ø£<ë∏ $düèÔ ‹øÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·÷, s¡kÕ\+ø±s¡ es¡íHê uÛÑ÷sTTwüºyÓTÆ ø±yê´ìøÏ ˇø£ q÷‘·qXÀuÛÑqT #˚≈£Ls¡TÃ‘·THêïj·Tì
#Ó|Œü e#·TÃ. á ø£\Œq\ e\q ø£$ ñ<˚•› +∫q Á|üj÷Ó »qy˚T$T{Ï, n~ m+‘·es¡≈L£ dü|©üò ø£è‘·yTÓ +Æ ~
nH˚ $wüj·÷\T á ÁøÏ+~ ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>± |ü]o*+#·ã&É‘êsTT. m\¢Hês¡T´&ÉT $wüßíe÷j·÷
Hê≥ø£+˝À #˚dæq ø£\Œq\T Á|ü<Ûëq+>± ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
1. yê´düT&ÉT, <Ûäs¡àsêE\ dü+yê<ä+
2. bÕ]C≤‘·e÷*ø± ÁbÕ|æÔ eè‘êÔ+‘·+
3. e÷j·÷p<ä+
4. e÷j·÷\øÏåà eè‘êÔ+‘·+
5. ÁãVü≤à<˚e⁄ì s¡CÀ>∑TD+
6. e÷j·÷düs¡dü«‹ eè‘êÔ+‘·+
7. •e⁄&ÉT, Hês¡<äT\ dü+yê<ä+
8. $wüßíe÷j·÷ ø±+‘· Ç+Á<äC≤\+
9. |ü⁄+&ÉØ≈£îì eè+‘êÔ+‘·+
10. #·+&É<äeTqTì eè‘êÔ+‘·+
4.1.3.1. yê´düT&ÉT <Ûäs¡àsêE\ dü+yê<ä+
<Ûäs¡àsêE ˇs¡HêE ø=\Te⁄B] ñ+&É>±, nø£ÿ&çøÏ yê´düeTVü≤]¸ e#êÃ&ÉT. yê´düeTVü≤]¸
<Ûäs¡àsêE #˚dæq n‹~∏dü‘êÿsêìøÏ dü+‘√wæ+∫, n‘·&ç |òüTq‘·qT bı–&çHê&ÉT. yê´düT&ÉT lø£èwüßí&çøÏ
<Ûäs¡àsêEô|’ >∑\ n_Ûe÷Hêìï >∑Ts¡TÔ#˚dæ, ø£èwüßíì eTVæ≤eTqT ø°]Ô+#ê&ÉT. yê´düeTVü≤]¸ e÷≥\T
$qï <Ûäs¡àsêE lø£èwüßíì j·÷<Ûës¡úéTTqT ‘Ó\T|üeTì ø√sê&ÉT. yê´düeTVü≤]¸ $wüßíeTVæ≤eTqT,
81
e÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï >∑T]+∫ <Ûäs¡àsêE≈£î $e]+#ê&ÉT. <Ûäs¡àsêE yê´düeTVü≤]¸‘√ C≤„q<äèwæº ø£*–
$wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï Á>∑Væ≤+#·&É+˝À ø£è‘·ø£è‘·T´˝…’q yê´düTì e+{Ï eTTqT\T ≈£L&Ü eTTøÏÔì
bı+<ä≈î£ +&Ü ñ+&É{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚TeTì n&ç>±&ÉT. yê´düeTVü≤]¸ <Ûsä à¡ sêE‘√ $wüßkí Õj·TT»´+
<äTs¡¢uÛÑeTì, |üs¡eT uÛ≤>∑e‘·T\≈£î ‘·|üŒ nqT´\≈£î n~ dæ~∆+#·<äì ‘Ó*bÕ&ÉT. nVü≤+ø±s¡+‘√
$wüßeí ÷j·TqT ‹s¡dÿü ]+∫ ÁãVü≤à s¡TÁ<ä Hês¡<ë<äT\T ≈£L&Ü yÓ÷düb˛j·÷s¡ì yê´düeTVü≤]¸ <Ûsä à¡ sêE≈£î
$wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ |üPqT≈£îHêï&ÉT.
n+‘·˝À >√$+<äX¯s¡à nH˚ lø£èwüßíì qs¡àdüKT&ÉT <ë«s¡ø±q>∑s¡+ qT+∫ Äø±X¯e÷sêZq
<Ûäs¡àsêE düuÛÑ≈£î e#êÃ&ÉT. yê´düeTVü≤]¸ <Ûäs¡àsêE‘√,ªª...... sT÷ >√$+<äX¯s¡à j·TqTyê&ÉT
eTVü‰‘·|üdæ«, düø£\ ø£<∏ë Á|üMDT&ÉT. eTqeTT|üÁø£$T+∫q $wüßíe÷j·÷ s¡Vü≤dü´+ãT\ìïj·TT
$X¯<ä+ãT>±" C…|üŒH˚s¡TÃ, ìø£ÿ&ç ø£<∏ë Á|üdü+>∑+ãT ‘·q ~e´∫‘·TÔ+ãTq HÓiÏ+– yêdüT<˚e⁄+&˚
|ü+|æqyê&ÉT...µµ (1`111) nì ‘Ó*bÕ&ÉT. $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ yê´düeTVü≤]¸
ø£+fÒ >√$+<äX¯s¡à ‘·–qyê&Éì kÕøå±‘·TÔ lø£èwüßí&˚ ìs¡ísTT+∫ |ü+|æq≥T¢>± yê´düeTVü≤]¸ e÷≥\
e\q ‘Ó\TdüTÔqï~. >√$+<äX¯s¡à yÓ+≥ e∫Ãq düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT <Ûäs¡àsêE‘√, ÁãVü≤à#ê] nsTTq
á >√$+<äX¯s¡à lø£èwüßíìøÏ ÇwüºKT&Éì, düeTdüÔXÊÁdüÔ >±<∏ë$<äT&Éì, ìs¡+‘·s¡+ s¡TøÏàDÏ, dü‘·úÛ≤e÷
yÓTT<ä˝q’… n+‘·'|ü⁄s¡ø±+‘·\≈£î ãVüQ$<Ûë\T>± $wüßeí ÷j·÷ $˝≤dü ø£<\ä∏ T #ÓãT‘·T+{≤&Éì nHêï&ÉT.
á e÷≥\T ≈£L&Ü >√$+<äX¯s¡à≈£î lø£èwüßíì‘√ >∑\ kÕìïVæ≤‘ê´ìï, $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\T
$ì|æ+#˚+<äT≈£î n‘·&çøÏ >∑\ kÕeTsêú´ìï ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.
Çø£ÿ&É yê´dü <Ûäs¡àsêE\ dü+yê<ä+ e\q $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e es¡íq, $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü
ø£<∏ä\ Á|üdüøÏÔ ø£*–+~. Ä ‘·sê«‘· $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\qT $ì|æ+#˚ ø£<∏ä≈£î&Ó’q >√$+<äX¯s¡à
bÕÁ‘· Á|üyX˚ +¯ ø£*–+~. $wüßeí ÷j·÷ $˝≤kÕ\qT ø£<\ä∏ T>± eT*∫q >√$+<äXs¯ à¡ bÕÁ‘· Á|üyX˚ ÊìøÏ
á dü+yê<ä+ e÷sêZìï ø£*–+∫+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.1.3.2.bÕ]C≤‘·e÷*ø± ÁbÕ|æÔ eè‘êÔ+‘·+
<Ûäs¡àsêE ‘·q ø=\Te⁄≈£î e∫Ãq >√$+<äX¯s¡àqT #·÷dæ, n‘·&ÉT <Ûä]+∫q bÕ]C≤‘· e÷*ø£
@$<Ûä+>± \_Û+∫+<äì n&ç>±&ÉT. uÛÑ÷˝Àø£+˝À lø£èwüßíìøÏ ‘·|üŒ nqT´\≈£î bÕ]C≤‘· e÷*ø£qT
<Ûä]+#˚ ÁbÕ|æÔ ø£\T>∑<äì <Ûäs¡àsêE≈£î ‘Ó\TdüT. n+<äT#˚‘·H˚ >√$+<äX¯s¡à bÕ]C≤‘· e÷*ø£qT
<Û]ä +#·&+É #·÷dæ, <Ûsä à¡ sêE ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ ô|$’ <Û+ä >± Á|ü•ï+#ê&ÉT. >√$+<äXs¯ à¡ ‘êqT kÕ+B|üì
82
eTVü≤]¸ ≈£îe÷s¡T&Ó’q <Ûäs¡ào\Tì ≈£îe÷s¡T&çqì ‘Ó*bÕ&ÉT. >√$+<äX¯s¡à lø£èwüßíì‘√ ‘·q≈£î >∑\
kÕìïVæ≤‘ê´ìï <Ûäs¡àsêE≈£î #ÓbÕŒ&ÉT. dü«s¡Z+˝Àì bÕ]C≤‘·eèøå±ìï lø£èwüßí&ÉT dü‘·úÛ≤eTø√dü+
uÛ÷Ñ ˝Àø±ìøÏ rdüT≈£îsê>±, bÕ]C≤‘·eèø£+å \_Û+∫q+<äT≈£î dü‘´· uÛ≤eT >∑]«+∫+~. <ëìì Á>∑V≤æ +∫q
lø£èwüßí&ÉT nwüºeTVæ≤wüß\ Çfi¯fl˝À e÷j·÷bÕ]C≤‘· eèøå±\T ø£*Œ+#ê&ÉT. <ëì |üs¡ékÕq+>±
s¡TøÏàD°<$˚ |ü+|æ+∫q bÕ]C≤‘·|⁄ü cÕŒ\T #·÷dæ dü‘´· uÛ≤eT ndü÷j·T‘√ ø√|æ+∫ lø£èwüßìí ì+~+∫
‘êqT <äT'œ+∫+~.
lø£èwüßí&ÉT |ü+|æ+#·>± >√$+<äX¯s¡à e∫Ã dü‘·úÛ≤eT≈£î <äT'K+ qT+∫ ñ|üX¯eTq+
ø£*–+#˚<äT≈£î, ªªsT÷ düø£\+ãTqT Hêø£|ü≥ Hêj·T≈£îì e÷j·÷ Hê≥ø£+ãT Á|ü‹ eT+~s¡ bÕ]C≤‘·
$˝düq+ãTqT ãVüQs¡÷|üø£‘·«+ãTqT Vü≤] sTT+Á<äC≤\+ãT sTT+‘· Ábı<äT› ìqTï ÁuÛÑeTsTT+#Ó...
Bì¬ø’ ˙e+{Ï eTVü‰ BÛs¡HêsTTø± s¡‘·ï+ãTq≈£î dü+#·*+|üq>∑TH˚, ‘=*¢j·TT leTVü‰\øÏåà Á<äTVæ≤D
s¡TÁ<ë<äT\T ˙$uÛÑTì e÷j·÷Hê≥ø£+ãTq ÁuÛÑeTdæ ‹]–].µµ (1`207) nì ÄyÓT≈£î $wüßíe÷j·÷
$˝≤düø£<∏ä\T $ì|æ+#ê&ÉT. <ëìøÏ dü+‘√wæ+∫ dü‘·úÛ≤eT >√$+<äX¯s¡à≈£î bÕ]C≤‘·e÷*ø£qT
ãVüAø£]+∫+~.
Çø£ÿ&É bÕ]C≤‘·eèø£å+ \_Û+#·&É+ dü‘·úÛ≤eT≈£î >∑s¡«ø±s¡DyÓTÆ‘˚, <ëìï ‘=\–+#˚+<äT≈£î
lø£èwüßí&ÉT e÷j·÷bÕ]C≤‘· eèøå±\T ø£*Œ+#ê&ÉT. á ø£\Œq e\q dü‘·úÛ≤eT≈£î yÓTT<ä≥ ndü÷j·T
‘·sê«‘· <äT'K+ ø£*>±sTT. Ä <äT'U≤ìï ìyê]+#˚+<äT≈£î >√$+<äX¯s¡à $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\T
$ì|æ+#·&ÜqøÏ neø±X¯+ ø£*–+~. n+<äT#˚‘· e÷j·÷bÕ]C≤‘· eèøå±\ ø£\Œq $wüßíe÷j·÷
$˝≤dü ø£<\ä∏ qT dü‘´· uÛ≤eT≈£î $ì|æ+#˚+<äT≈£î <√Vü≤<äø±] nsTT+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~. <ëì |ò*ü ‘·+>±H˚
>√$+<äX¯s¡à≈£î bÕ]C≤‘· e÷*ø£ ÁbÕ|æÔ+∫+~. á bÕ]C≤‘· e÷*ø£ e\¢H˚ <Ûäs¡àsêEdüuÛÑ˝À
>√$+<äX¯s¡à eè‘êÔ+‘·+, dü‘·úÛ≤eTø£<∏ä, >√$+<äX¯s¡à s¡∫+∫q $wüßíe÷j·÷ Hê≥ø£eTH˚ Á|üã+<Ûä
Á|üdüøÏÔ yÓ\¢&ÉsTTHêsTT. Ä $<Ûä+>± á bÕ]C≤‘· e÷*ø±ÁbÕ|æÔ eè‘êÔ+‘·+ $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü
ø£<∏ä\ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ ‘=* ì<äs¡Ùq+>± ø£ì|ædüTÔ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.1.3.3. e÷j·÷p<ä+
leTVü‰$wüßíe⁄ eTVü‰\øÏåà‘√ $H√<ës¡ú+ bÕ∫ø£\T Ä&Ü\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. Ä≥qT
ÁbÕs¡+_Û+#˚eTT+<äT $wüßíe⁄ ‘·q øödüTÔuÛÑeTDÏì, eTVü‰\øÏåà #·÷&Üs¡‘êïìï |ü+<Ó+>± ˇ&Ü¶s¡T.
uÛÑ÷<˚$ uÛÑs¡Ô |üø£å+ eVæ≤+#·>±, <˚eø±+‘·\T eTVü‰\øÏåàyÓ’|ü⁄ ì*#ês¡T. düs¡dü«‹ Çs¡Te⁄] ¬>\T|ü⁄q÷
83
ø√s¡T≈£î+~. p<ä+˝À z&çb˛‘˚ eTVü‰\øÏåà @$<Ûä+>± Á|üe]ÔdüTÔ+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì $wüßíe⁄
e÷jÓ÷bÕj·T+‘√ ¬>*#ê&ÉT. eTVü‰\øÏåà ¬>\TeuÀj˚TeTT+<äT Ä≥˝À z≥$T ø£*–q+<äT≈£î
|ü]‘·|æ+∫+~. uÛÑ÷<˚$ ‘·q z≥$Tì #·÷dæ q$«q+<äT≈£î eTVü‰\øÏåà nee÷q+>± uÛ≤$+∫+~.
Ä dü+|òüT≥q e\q eTVü‰\øÏåàøÏ ásê¸´ »ì‘·yÓTÆq $cÕ<ä+ ø£*–+~. Ä ‘·sê«‘· ‘·q z≥$TøÏ
$wüßíe⁄ #˚dæq ø£|ü≥e÷j·T ø±s¡DeTì ‘Ó*dæ s√wü+‘√ ø√|æ+∫+~.
ªªp<ä]ø±ì #·+<äeTT\T #·÷|æ‹ eìïj·TT y˚T\Ty˚T\T˙
>±~* uÛÑ÷$T<˚$øÏ $ø±düeTT>± »qT˝…\¢ HÓ˝…¢&É+
p<äeTT yê<ä ùV≤‘·Te⁄qT #·T\ÿ<äq+ãTqT u§+≈£îq+≥ <ë"
>±<äq sê$T ìø£ÿeTT>∑" >∑+{Ï$T ˙yÓ&É e÷j·T\#·T´‘êµµ(2`25)
n+≥÷ eTVü‰\øÏåà $wüßíe÷j·TqT, p<ëìï ì+~+∫+~.
eTVü‰\øÏàå $wüßeí ÷j·T ø£+fÒ ‘·q e÷j·÷ Á|üu≤Û ey˚T n~Ûøe£ Tì bı>∑&TÉ ≈£î+≥÷, Vü≤s¡$]+∫
|ü⁄s¡+<äsê<äT\≈£î, $wüßeí ⁄≈£î ≈£L&Ü |ü<eä ⁄\T, dü+|ü<\ä T ÄyÓT e\¢H˚ ø£*>±j·Tì |ü*øÏ+~. n+‘·{‘Ï √
Ä>∑≈£î+&Ü eTVü‰\øÏåà ásê¸´»ì‘· \C≤® $cÕ<ä Áø√<Ûë\‘√ yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡ yÓ’uÛÑyêìï ø£åD+˝À
X¯SqéTj·T+ #˚dæ+~. Çø£ÿ&É $H√<ä+ ø√dü+ ÁbÕs¡+_Û+∫q p<ä+ ∫e]øÏ yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡ yÓ’uÛÑyêìï
X¯Sq´+ >±$+#˚+<äT≈£î ø±s¡DyÓTÆ+~. p<ä+˝À $wüßíe⁄ #˚dæq e÷j·T e\q eTVü‰\øÏåàøÏ z≥$T,
uÛÑ÷<˚$ qe«&É+ e\q nee÷q+, <ëì qT+∫ $cÕ<ä+ ø£*>±sTT. $wüßíe⁄ #˚dæq ø£|ü≥e÷j·T
e\¢H˚ z≥$T ø£*–+<äì ‘Ó*dæq|ü&ÉT eTVü‰\øÏåà $cÕ<ä+ Áø√<Ûä+>± |ü]D$T+∫ yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡
yÓ’uÛÑyêìï X¯Sq´+ >±$+∫+~.
á $<Ûä+>± $wüßíe⁄ p<ä+˝À #˚dæq e÷j·T e\q eTVü‰\øÏåà >∑s¡«+, $wüßíe÷j·÷
‹s¡düÿs¡D nH˚$ yÓ\¢&Ó’Hêj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.1.3.4. e÷j·÷\øÏåà eè‘êÔ‘·+
yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü sêìï X¯Sq´+ #˚dqæ eTVü‰\øÏàå øÏ >∑s«¡ uÛ+Ñ >∑+ ø£*–+#·&ÜìøÏ $wüßeí ⁄ e÷j·÷\øÏàå ì
ø£*Œ+#ê&ÉT. e÷j·÷\øÏåà yê&çb˛sTTq ã+>±s¡T ‘êeTs¡ø£]íø£ MT<ä ø£fi≤$V”≤q+>± ‘·b˛ìwü˜˝À
≈£Ls¡TÃì eTVü‰\øÏåàøÏ ø£ì|æ+∫+~. eTVü‰\øÏåà e÷j·÷\øÏåà s¡÷bÕìï #·÷dæ ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ ÄyÓT
‘·|üdüT‡ #˚j·T&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚TeTì n&ç–+~. e÷j·÷\øÏåà eTVü‰\øÏåà‘√ ‘êqT \øÏåàqì uÛÑs¡Ô
84
nsTTq+<äT e\q eTVü‰$wüßíe⁄ Á|üuÛ≤yêìï >∑T]Ô+#·˝Òø£, $wüßíe÷j·TqT #·T\ø£q #˚dæq+<äT XÊ|ü+
ø£*–+<äì ‘Ó*|æ+~. n+‘·˝À XÊ|ü$yÓ÷#·q+ ø£*– e÷j·÷\øÏåà |ü⁄wüŒø£ $e÷q+˝À yÓ’≈£î+sƒêìøÏ
yÓfi¯ó‘·÷ eTVü‰\øÏåà ‘˚»düT‡qT Vü≤]+∫, <˚eø±+‘·\qT ‘·q yÓ+≥ rdüT≈£îyÓ[fl+~.
eTVü‰\øÏåàøÏ e÷j·÷\øÏåà ‘·q ‘˚»düT‡qT Vü≤]+∫q+<äT e\q <Ó’q´+ ø£*–+~. #Ó*ø£‘ÓÔ\T
$&ç∫ yÓ[flq+<äT≈£î $#ês¡+ ø£*–+~. eTVü‰\øÏàå øÏ e÷j·÷\øÏàå eè‘êÔ+‘·+ e\q uÛsÑ ‘Ô¡ √ m&Éu≤≥T
ø£*–q+<äT≈£î |üXÊÃ‘êÔ|+ü ø£*–+~. eTVü‰\øÏàå øÏ ø£*–q á |üXÊÃ‘êÔ|+ü nVü≤+ø±sêìï ‘=\–+∫,
$wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT >∑T]Ô+#˚˝≤>∑ #˚dæ+~. n+<äTe\q á e÷j·÷\øÏåà eè‘êÔ+‘· ø£\Œq
eTVü‰\øÏåàøÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+∫, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï ˝Àø±ìøÏ yÓ\¢&ç+#˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&ç+<äì
#Ó|üŒe#·TÃ.
4.1.3.5. ÁãVü≤às¡CÀ>∑TD+
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ »ìà+#ê&ÉT. n‘·&ÉT eTVü‰$wüßíe⁄ e\q
düèwæº ìsêàD ø±sê´ìøÏ ø±e\dæq kÕ<Ûqä dü+|ü‹ìÔ es¡+>± bı+<ë&ÉT. ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT Vü‰≥ø£eTj·TyÓTqÆ
uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï ø£*Œ+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· Äø±XÊìï, dü÷s¡´#·+Á<äT\T, qø£åÁ‘·eT+&É\+ yÓTT<ä\T>±
}s¡ú«˝Àø±\T @&ç+{Ïì, n<Û√˝Àø±\T Ä]+{Ïì ø£*Œ+∫, uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï |ü+#·uÛÑ÷‘ê‘·àø£+>±
#˚XÊ&ÉT. Ä ‘·sê«‘· eTqTe⁄\T, Ç+Á<äT&ÉT yÓTT<ä˝…’q <˚edüeT÷Vü‰\T, sêø£ådüT\T, e÷qe⁄\T, |üX¯ó
|üøå±´~ »+‘·Tø√≥T\q÷ düèwæº+#ê&ÉT. ÁãVü≤à düèwæº+∫q ÁbÕDÏ>∑D≤\˙ï dü‘·Ô«s¡»düÔyÓ÷
>∑ T Ddü + C≤‘· y Ó T Æ q X¯ e T<ä j · ÷ Vü ≤ +ø±s¡ <ä T sêàq yÓ ÷ Vü ≤ e÷‘· ‡ sê´<ä T \qT nqTdü ] +∫
Á|üe]Ô+#·kÕ>±sTT. ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT ‘êqT ø£*Œ+∫q ÁãVü‰à+&Üìï, n+<äT˝Àì ÁbÕDÏø√{Ï düeT÷Vü‰ìï
#·÷düTø=ì sê»dü>T∑ D ø£*‘·T&ÓH’ ê&ÉT. ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT nVü≤+ø£]+∫ eTT˝À¢ø±\˝À ‘êqT ‘·|Œü nq´<Óe’ +
mes¡÷˝Òs¡ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT ‘·q ø=\Te⁄˝À sê»dü>T∑ D Á|üu≤Û $‘·T&Ó’ >∑s«¡ +‘√ ‘·q Á|üu≤Û yêìï bı>∑T&ÉTø=ì,
n+<äs÷¡ n‘·&Hç ˚ |üse¡ T<Óe’ +>± |üPõ+#ê\ì Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT. Ä ø=\Te⁄˝ÀH˚ ñqï e÷s¡ÿ+&˚jT· eTTì
ÁãVü≤à≈£î n‘·ì |ü⁄≥Tºø£qT, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï $e]+∫ #ÓbÕŒ&ÉT. ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT sê»dü>∑TD
Á|üu≤Û $‘·T&Ó’ düu˝ÑÛ À ‘·qqT ø±<äì $wüßeí ÷j·TqT bı–&çq+<äT≈£î e÷s¡ÿ+&˚jT· eTTìì <ä÷wæ+#ê&ÉT.
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT nVü≤+ø±s¡+‘√ $wüßíe⁄qT ì+~+∫, $wüßíe÷j·TqT ùV≤fi¯q #˚dæ, ‘·q eTVæ≤eTqT
85
˝Àø±\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷\ì düèwæº ìsêàD ø±sê´ìï #ê*+∫Hê&ÉT. ÁãVü‰à+&Üìï n+<Ûäø±s¡+˝À
eTT+∫ ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT eT+<äs¡–]øÏ yÓ[flb˛j·÷&ÉT.
ÁãVü≤à ‘·q |üPs¡« ø£sà¡ \ |ü⁄D´|ò\ü + e\q leTVü‰$wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+ q+<äT »ìà+#ê&ÉT.
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT ‘·q $qj·T $<Û˚j·T‘·\T, uÛÑøÏÔ Á|ü|ü‘·TÔ\‘√ $wüßíe⁄qT yÓT|æŒ+∫ düèwæºìsêàD ÁøÏj·T≈£î
ø±e\dæq kÕ<Ûqä kÕe÷Á–ì es¡+>± bı+<ë&ÉT. n≥Te+{Ï ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT eTVü‰$wüßeí ⁄qT ‹s¡dÿü ]+∫,
$wüßeí ÷j·TqT ùV≤fi¯q #˚d,æ ÁãVü‰à+&Üìï X¯Sq´+ #˚d,æ düèwæº ìsêàD ø±sê´ìï uÛ+Ñ >∑|]ü ∫ eT+<äs–¡ ]øÏ
yÓ[flb˛j·÷&ÉT. á |ü]D≤eT+ n+‘·{Ïø° düèwæº ìsêàD ø±sê´ìï |üP]Ô #˚j·T>±H˚, ‘êqT düèwæº+∫q
ÁbÕDÏ>∑D≤\qT #·÷dæq|ü&ÉT ÁãVü≤à<˚e⁄&çøÏ ø£*–q sê»dü>∑TD+ Á|ü<Ûëq ø±s¡DeTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
n+<äTe\q ÁãVü≤à<˚e⁄&çøÏ sê»dü>∑TD+ ø£*–+<äì ø£$ #˚dæq á ø£\Œq ø£<∏ä˝À Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·
eVæ≤düTÔqï<äì #Ó|üŒe#·TÃ. á ø£\Œq ˝Òø£b˛‘˚ Ä ‘·sê«‘· Çø£ ø£<∏ä˝Ò<äH˚ uÛ≤eq ø£\T>∑T‘·Tqï+<äT
e\q á ø£<∏ä˝À á ø£\Œq≈£î >∑\ ÁbÕ<Ûëq´‘· ≈£L&Ü yÓ\¢&Ée⁄‘·Tqï~.
4.1.3.6. e÷j·÷düs¡dü«‹ eè‘êÔ+‘·+
sê»dü>∑TD+‘√ >∑]«+∫ $wüßíe÷j·TH˚ ì+~+∫q ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·&ÜìøÏ
á e÷j·÷düs¡dü«‹ ø£*Œ+#·ã&ç+~. e÷j·÷düs¡dü«‹ eT+<äs¡–] >∑TVü≤˝À ‘·b˛Bø£å˝À ñqï
ÁãVü≤à<˚e⁄&ç eTT+<äT X¯è+>±s¡ $˝≤kÕ\qT Á|ü<ä]Ù+∫+~. MDMT<ä MT≥T‘·÷ eT<ÛäTs¡yÓTÆq
ø£+sƒ¡<Ûä«ì‘√ ÁãVü≤à ‘·|üdüT‡ uÛÑ+>∑+ nj˚T´˝≤>∑ ^‘ê˝≤|üq #˚dæ+~. ÁãVü≤à ø£fi¯ófl‘Ós¡e>±H˚ e÷j·÷
düs¡dü«‹ n‘·ì‘√ ‘êqT düs¡dü«‹qì #Ó|æŒ+~. e÷j·÷düs¡dü«‹ ‘·q X¯è+>±s¡ #˚wüº\‘√ ÁãVü≤àqT
‘·b˛Bø£å qT+∫ eTs¡*Ã, s¡‹ø±s√´qTàKTì>± #˚dæ+~. e÷j·÷düs¡dü«‹ ‘·q X¯è+>±s¡ $˝≤dü+‘√
ÁãVü≤àqT ø±eTyÓ÷Væ≤‘·Tì>± #˚d+æ ~. ÁãVü≤à<˚e⁄ì >±&ÛsÉ ‘¡ T· \≈£î zs¡«˝Òø£ e÷j·÷düsd¡ «ü ‹ X¯‘s· ÷¡ bÕ\T
<Ûä]+∫, n‘·&çì X¯‘êq+<äT&çì #˚dæ+~. ÁãVü≤à s¡‹düK bÕs¡eX¯´+˝À ñ+&É>±H˚ e÷j·÷düs¡dü«‹
e÷j·TyÓTÆb˛sTT+~. e÷j·÷düs¡dü«‹ ø£ì|æ+#·ø£ ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT ìπs«<ä+‘√, <Ó’q´+‘√ <äT'œdü÷Ô
>∑TVü≤yÓ\T|ü*øÏ e∫Ã e÷s¡ÿ+&˚j·÷~ eTTqT\≈£î ø£ì|æ+#ê&ÉT.
e÷j·÷ düs¡dü«‹ $wüßíe÷j·TqT ‹s¡düÿ]+∫ >∑]«+∫q ÁãVü≤àqT ‘·q X¯è+>±s¡ #˚wüº\‘√
s¡‹bÕs¡eX¯´+˝À eTT+∫, Vü≤sƒê‘·TÔ>± n<äèX¯ýÓTÆb˛sTT+~. Ä m&Éu≤≥T≈£î düVæ≤+#·˝Òø£ ÁãVü≤à
<Ó’q´+‘√ <äT'œ+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· e÷s¡ÿ+&˚j·÷~ eTTqT\ eTT+<äT nee÷q+‘√ ì\T#·THêï&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚jT· eTTì e\q »]–q<ä+‘ê $wüßeí ÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì ÁãVü≤à Á>∑V≤æ +∫, >∑sê«ì $&ç#ê&ÉT.
86
ø±ã{Ïº ÁãVü≤à >∑s«¡ uÛ+Ñ >∑+ nH˚ ø±s¡´+ »s¡>&∑ ÜìøÏ á e÷j·÷düsd¡ «ü ‹ ø£\Œq Á|ü<ëÛ q kÕ<Ûqä yÓTqÆ <äì
‘Ó\TdüTÔqï~.
4.1.3.7. •e⁄&ÉT, Hês¡<äT\ dü+yê<ä+
Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì <˚e‘·\≈£î neTè‘êìï |ü+∫, sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄∫Ãq $<Ûëìï
•e⁄ìøÏ #ÓbÕŒ\ì ¬ø’˝≤kÕìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äTì ≈£îX¯\eT&ç–, düeTTÁ<äeT<∏äq+˝À Vü‰˝≤
Vü‰˝≤ìï ‘êqT Á>∑Væ≤+∫ e∫Ãq ‘·sê«‘· @j˚T $X‚cÕ\T ø£*>±j·Tì n&ç>±&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄ì‘√
ø°så d¡ eü TTÁ<ä+ qT+∫ \_Û+∫q neTè‘êìï sêø£då Tü \T n|üV≤ü ]+#·>±, <ëìï <˚e‘·\≈£î n+~+#·&ÜìøÏ
eTVü‰$wüßeí ⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± ne‘·]+#ê&Éì #ÓbÕŒ&ÉT. Ä e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì sêø£då Tü \qT ÁuÛeÑ Tô|{Ïº
<˚e‘·\≈£î neTè‘êìï |ü+∫+<äì Hês¡<äT&ÉT #Ó|üŒ>±, •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ì $wüßíy˚qì sêø£ådüT\T
Á>∑Væ≤+#·˝Òø£b˛j·÷sê nì Á|ü•ï+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äsê´ìï •e⁄ì eTT+<äT
e]í+#ê&ÉT. Ä e÷≥\T $ì •e⁄&ÉT Hês¡<äeTTì m+‘· eTèwü |ü*ø±&ÉT nqTø=ì, bÕs¡«‹‘√ ‘êqT
yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ yÓ[fl e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì s¡÷bÕìï #·÷dæekÕÔqì nHêï&ÉT. bÕs¡«‹ $wüßeí ÷j·÷ eTVæ≤eTqT
>∑Ts¡T#Ô d˚ ,æ •e⁄ì‘√ yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ yÓfifl¯ e<äì› #Ó|Œæ +~. •e⁄&ÉT ÄyÓT‘√ $wüßeí ÷j·T≈£î ‘êqT ÁuÛ$Ñ T+#·qì
|ü\Tø£>± $ì, Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ $˝≤kÕìï #·÷ùdÔ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓiÏ¿ m‹Ô
‹s¡T>∑T‘ê&Éì s√wüyÓTøÏÿ+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<Tä ì e÷≥\≈£î s√wü+‘√ yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ yÓ[fl yÓ÷Væ≤ìì
#·÷dæ, ‘êqT $wüßíe÷j·T≈£î ˝Àã&Éqì ˝Àø±ìøÏ #ê≥T‘êqì |ü*ø±&ÉT.
á $<Û+ä >± Hês¡<Tä &ÉT, •e⁄ìøÏ eT<Û´ä »]–q dü+yê<ä+ e\q e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì eè‘êÔ+‘·+
‘√bÕ≥T>±, •e⁄ì |ü+‘·+ ≈£L&Ü Á|üø£{Ï+#·ã&ç+~. yÓ÷Væ≤ìì #·÷&Ü\ì •e⁄&çøÏ ø£*–q á
|ü+‘·y˚T n‘·&ç >∑s¡«uÛÑ+>±ìøÏ ùV≤‘·Te⁄ nsTT+~. ø±ã{Ïº Hês¡<äTìøÏ •e⁄ìøÏ eT<Ûä´ ø£*Œ+∫q á
dü+yê<ä+ •e<äs¡ŒuÛÑ+>±ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.1.3.8. $wüßíe÷j·÷ø±+‘· Ç+Á<äC≤\+
yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À leTVü‰$wüßíe⁄ l<˚$, uÛÑ÷<˚e⁄\‘√ ø=\Te⁄B] ñ+&É>± $wüßíe÷j·T Åd”Ô
s¡÷|ü+‘√nø£ÿ&çøÏ e∫Ã+~. e÷j·÷ø±+‘· eTVü‰$wüßíe⁄≈£î qeTdüÿ]+∫, n‘·&ç nqTeT‹‘√
~e´ø±+‘·˝q’… l<˚$, uÛ÷Ñ <˚e⁄\≈£î ø±\πø|å +ü ø√dü+ Ç+Á<äC≤\ $<ä´qT Á|ü<]ä Ù+#ê\ì uÛ≤$+∫+~.
n+‘·˝À nø£ÿ&çøÏ |ü⁄sêø£è‘·ø£s¡à $X‚wü+ e\q Hês¡<äeTTì e#êÃ&ÉT. n|ü&ÉT e÷j·÷ø±+‘·
87
düèwæ˝º À Äe]+∫ ñqï $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û yêìï nH˚ø£ $<Ûë\T>± Á|ü<]ä Ù+∫ yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü s¡ ø±+‘·\≈£î
ø£qT$+<äTqT ø£*–+∫+~. e÷j·÷ø±+‘· #˚dæq Ä Ç+Á<äC≤\ Á|ü<äs¡Ùq≈£î yÓT#·TÃø=ì l<˚$,
uÛÑ÷<˚e⁄\T ÄyÓTqT Á|üdüTÔ‹+∫, s¡‘·ï bÕ]‘√wæø±\T ø±qTø£\T>± Ç#êÃs¡T. nø£ÿ&˚ ñ+&ç á
‘·‘·+>±ìï n+‘·{Ï˙ >∑eTìdüTÔqï Hês¡<äT&ÉT e÷Á‘·+ $wüßíe⁄‘√ e÷j·÷ø±+‘· #˚dæq Ç+Á<äC≤\+
nã\\T nsTTq l<˚$, uÛ÷Ñ <˚e⁄\≈£î ÄX¯Ãsê´ìï ø£*–kÕÔsTT ø±ì, ‘·qe+{Ï yê&çì ÁuÛ$Ñ T+#·˝eÒ ì
‹s¡dÿü ]+∫ |ü*ø±&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT ‘êqT ˇø£ÿ&ÉT ‘·|Œü $T–*q #·sê#·s¡ »>∑‘T· Ô n+‘ê $wüßeí ÷j·T≈£î
ÁuÛÑ$T+∫+<äì #ÓãT‘·÷, ÁãVü≤à s¡TÁ<ë~ ~e⁄´\qT ÁuÛÑ$T+|üCÒùd≥|ü&ÉT #·÷dæq+<äT e\q
$wüßíe÷j·T≈£î ‘êqT ÁuÛÑ$T+#·qì $wüßíe⁄‘√ nHêï&ÉT.
eTVü‰$wüßíe⁄ Hês¡<äTìøÏ |ü⁄sêø£è‘· ø£s¡àX‚wü+ nqTuÛÑ$+#· e\dæ ñqï+<äT e\q Ä Ø‹>±
>∑]«+#ê&Éì Á>∑V≤æ +#ê&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT ‘êqT $wüßeí ÷j·TqT »sTT+#êqì dü‘´· ˝Àø£+˝À, ø¬ ˝’ ≤dü+˝À,
dü«s¡Z+˝Àq÷ Á|üø£{Ï+#·T≈£î+≥÷ dü+#·]+#·kÕ>±&ÉT. Hês¡<äTì >∑sê«ìï uÛÑ+>∑|üs¡#ê\ì uÛ≤$+∫q
eTVü‰$wüßíe⁄ düs¡Œes¡eTH˚ πøåÁ‘·+˝À eTTHê´ÁX¯e÷ìï, n+<äT˝À ˇø£ ø=\qTqT ø£*Œ+#ê&ÉT. $wüßíe⁄
e÷j·÷eTTì>± e÷]Hê&ÉT. $wüßíe÷j·÷ Áù|πs|æ‘·T&Ó’ Hês¡<äT&ÉT Ä düs¡Œes¡ πøåÁ‘êìøÏ e∫Ã,
e÷j·÷eTTì e÷≥\T q$Tà ø=\qT˝À eTTì– Ád”Ô s¡÷bÕìï bı+<ë&ÉT. Ä ‘·sê«‘· Hês¡<äTì
e÷j·÷dü+kÕs¡+, uÛÑs¡Ô ≈£îe÷s¡T\ eTs¡D+, yê{Ï |üs¡ékÕq+>± ø£*–q <äT'K+ Çe˙ï n‘·&çøÏ
>∑s¡«uÛÑ+>±ìï ø£*–+#êsTT. n+<äTe\q á ø£<∏ä˝À Hês¡<äTì >∑s¡«uÛÑ+>±ìøÏ $wüßíe⁄ düeTø£å+˝À
e÷j·÷ø±+‘· #˚dæq Ç+Á<äC≤\ Á|ü<äs¡Ùq Á|ü<Ûëqø±s¡DeTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
á $<Ûä+>± m\¢Hês¡T´&ÉT #˚dæq á ø£\Œq Hês¡<ä>∑s¡«uÛÑ+>∑ ø£<∏ä˝À Á|ü<Ûëq|òüT≥º+>±
ñqï<äì ô|’ |ü]o\q Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.1.3.9. |ü⁄+&ÉØ≈£îì eè‘êÔ+‘·+
sê»dü>∑TD+‘√ $wüßíe÷j·TqT ì+~+∫q ÁãVü≤à≈£î e÷s¡ÿ+&˚j·TeTTì á |ü⁄+&ÉØ≈£îì
eè‘êÔ+‘êìï $ì|æ+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT |üs¡eT uÛ≤>∑e‘·T&ÉT nsTTq|üŒ{Ïø° Hês¡<äTì uÀ<ÛäqT $ì
$wüßíe÷j·TqT >∑T]+∫ dü+<˚Væ≤+#ê&ÉT. <ëì |üs¡ékÕq+>± $wüßíe÷j·T uÀj·Tø±+‘·>± e÷]
|ü⁄+&ÉØ≈£îì‘√ e÷j·÷dü+kÕsêìï #˚jT· &É+, Ä ‘·sê«‘· ø£sT¡ e⁄ ø±≥ø±\T u≤~Û+#·&+É , |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT
e÷j·÷dü+kÕs¡ ã+<Ûä+˝À ‘·>∑T˝Àÿì uÛ≤sê´≈£îe÷s¡T\qT ø±bÕ&ÉTø=H˚+<äT≈£î >ö‘·MT rsêìøÏ
e\dü yÓfifl¯ &+É , nø£ÿ&É ˇø£ Áu≤Vü≤àD≤Á>∑V‰ü s¡+˝À _Ûø≈å£ î£ yÓfifl¯ >± n~ n‘·ì Ç˝Ò¢ ø±e&É+, |ü⁄+&ÉØ≈£îì
88
<Ó’q´‘·qT #·÷dæ n‘·ì uÛ≤s¡´ eTVü‰$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#·>± |ü⁄+&ÉØ≈£îì yÓ÷Vü≤ÁuÛ≤+‹ ‘=\–b˛e&É+
nH˚$ á ø£<∏ä˝Àì Á|ü<ÛëHê+XÊ\T. á ñ|üø£<∏äqT ø£*Œ+#·&É+˝À m\¢Hês¡T´&ÉT uÛ≤$ø£<∏ë dü÷#·q
#˚XÊ&Éì nì|ædüTÔ+~.
ÁãVü≤à |ü⁄≥º>±H˚ eTVü‰$wüßeí ⁄qT düT‹Ô +#·&+É n‘·ì uÛøÑ ÔÏ $<Ûj
˚ T· ‘·≈î£ ì<äsÙ¡ q+. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT
≈£L&Ü |üs¡eT $wüßí uÛÑ≈£îÔ&ÉT. ÁãVü≤à sê»dü>∑TD+‘√ $wüßíe÷j·TqT ‹s¡düÿ]ùdÔ, |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT
$wüßeí ÷j·TqT dü+<˚V≤æ +#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì $wüßeí ÷j·T uÀj·Tø±+‘· s¡÷|ü+‘√ eX¯+ #˚dTü ≈£î+fÒ,
ÁãVü≤àqT e÷j·÷düs¡dü«‹ eX¯+ #˚düT≈£î+~. e÷j·÷dü+kÕs¡+, ø£s¡Te⁄ø±≥ø±\T e\¢ |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ
<Ó’q´‘· ø£*–‘˚, s¡‹πø[˝À eTT+∫ e÷j·÷düs¡dü«‹ Vü≤sƒê‘·TÔ>± e÷j·T+ ø±e&É+ e\¢ ÁãVü≤à≈£î
≈£L&Ü <Ó’q´‘·, <äT'K+ ø£*>±j·Tì ‘Ó\TdüTÔ+~.
á $<Ûä+>± ÁãVü≤à ø£<∏ä˝Àì |ü⁄+&ÉØø√bÕU≤´q+ ø£*Œ+#·T≥ <ë«sê m\¢Hês¡T´&ÉT uÛ≤$ø£<∏ë
dü÷#·q #˚XÊ&Éì ô|’ |ü]o\q Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.1.3.10. #·+&É<äeTqTì eè‘êÔ+‘·+
Hês¡<äT&ÉT <äTs¡Vü≤+ø±s¡+‘√ $wüßíe÷j·T ‘·qqT ÁuÛÑ$+#·˝Ò<äì |ü*øÏq|ü&ÉT Äø±X¯yêDÏ
á #·+&É<äeTqeTTì eè‘êÔ+‘êìï $ì|æ+∫+~. #·+&É<äeTqT&ÉT >=|üŒ ‘·|üdü‡+|üqTï&Ó’q|üŒ{Ïø°
e÷+<∏ë‘· eTVü‰sêE˝≤>∑ ‘êqT ≈£L&Ü sê»úÛÀ>±\qT bı+<ë\ì Ä•+#ê&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT
sê»´düTU≤\T bı+<ë\ì ‘·|üdüT‡ #˚düTÔ+&É>± düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT e∫Ã ìyê]+∫, n‘·&çøÏ Væ≤‘·uÀ<Ûä
#˚XÊ&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìøÏ ‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï bı+<ë\ì ‘·|üdüT‡
#˚dæ, ÁãVü≤à, s¡TÁ<ä, dü÷s¡´Hêsêj·TDT\ qT+∫ Ä esêìï bı+<ä˝Òø£b˛j·÷&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT
$wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·sê<äì |ü+‘·+‘√ ‘·|üdüT‡ #˚düTÔ+&É>± $wüßíe÷j·T n‘·&çì eTVü‰sêE>±qT,
n‘·ì ÄÁX¯e÷ìï n+‘·'|ü⁄s¡+>±qT ø£*Œ+∫+~. #·+&É<äeTqT&ÉT $wüßíe÷j·T≈£î ‘·>∑T˝§ÿì ‘·qqT
eTVü‰sêE>± uÛ≤$+#·Tø=ì, sê»´ uÛÀ>±\˝À eTTì–b˛j·÷&ÉT. Ä ‘·sê«‘· düq‘·Tÿe÷s¡Tì uÀ<Ûä
e\q #·+&É<äeTqT&ÉT ‘·q >∑‘·J$‘êìï >∑Ts¡TÔ #˚düTø=ì $#ê]+∫, $wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#ê&ÉT.
eTVü‰$wüßíe⁄ nqTÁ>∑Vü≤+ e\q #·+&É<äeTqT&ÉT ‹]– ‘ê|üdæ>± e÷sê&ÉT.
Hês¡<ä >∑s¡«uÛÑ+>∑ ø£<∏ä˝Àì á ñ|üø£<∏ä ‘·sê«‘· sêuÀe⁄ ø£<∏ë|òüT{≤º\qT düTŒ¤]+|üCÒdüTÔqï~.
Hês¡<äT&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄‘√ n‘·ìøÏ >∑\ n‹|ü]#·j·T+ e\q $wüßíe÷j·TqT »sTT+#êqì
89
eTT˝À¢ø±\˝À Á|üø{£ +Ï #·T≈£îHêï&ÉT. #·+&É<eä TqT&ÉT ‘·q ‘·|dü Tü ‡‘√ ÁãVü≤à s¡TÁ<ä dü÷s¡´Hêsêj·TDT\qT
Á|ü‘·´ø£å+ #˚düT≈£îqï+<äT e\q ‘·|üX¯ÙøÏÔ >∑s¡«+‘√ $wüßíe÷j·TqT ‹s¡düÿ]+∫, yÓ÷øå±ìï bı+<ë\ì
uÛ≤$+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT |üPs¡«ø£s¡à\ |òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+#·e\dæ ñqï+<äTe\¢H˚ $wüßíe÷j·TqT
#·T\ø£q #˚dæ Ád”Ô s¡÷bÕìï, e÷j·÷dü+kÕs¡ ã+<Ûëìï bı+<ë&ÉT. #·+&É<eä TqT&ÉT ≈£L&Ü |üPs¡«ø£sà¡ \
|ò˝ü ≤ìï nqTuÛ$Ñ +#·&Üìπø $wüßeí ÷j·TqT ì+~+∫, eTVü‰sêE s¡÷bÕìï bı+~, sê»´ uÛÀ>±\˝À
eTTì–b˛j·÷&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
á $<Ûä+>± $wüßíe÷j·÷ Hê≥ø£+˝À m\¢Hês¡T´&ÉT #˚dæq ø£\Œq\T Äj·÷ ø£<∏ä\˝À Á|ü<Ûëq
|òüT{≤º\T>± |ü]D$T+∫, ø£<∏ë>∑‹øÏ ˇø£ #·ø£ÿì eT\T|ü⁄qT ø£*–dü÷Ô, Á|ü<Ûëqø£<∏ä≈£î Ä\+ãq>±
ñHêïj·Tì ô|’q ù|s=ÿqï ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.2. ø£+ø£+{Ï bÕ|üsêE ` ø£<∏ëqTo\q
4.2.1. ø±yê´s¡+uÛÑ+
bÕ|üsêE s¡∫+∫q á $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü j·Tø£å>±HêìøÏ X¯óø£eTVü≤]¸ ø£<∏ä≈£î&ÉT, |üØøÏå‘·TÔ
eTVü‰sêE ÁXÀ‘·. X¯óø£eTVü≤]¸ #˚‘· \*‘· bÕeqeTT˝…’q $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\T $+≥Tqï
|üØøÏ‘å T· Ô eTVü‰sêE≈£î ˇø£ dü+<˚V≤ü + ø£*–+~. <ëì ìeè‹Ô ø√dü+ |üØøÏ‘å T· Ô eTVü‰sêE X¯óø£eTVü≤]¸ì,
eTVü‰qTuÛ≤yê! ø£|ü≥Hêsêj·TDTì $˝≤kÕ\T eTqdüT‡≈£î m+‘√ y˚&ÉTø£ ø£*–düTÔHêïsTT. uÛÑTeq
yÓ÷Vü≤qT&Óq’ |ü⁄s¡Tc˛‘·eÔ TT&çì e÷j·Teì‘·>± #·÷dæ ˝Àø±\T ÁuÛ$Ñ T+#·&+É düV≤ü »y˚T. ø±ì, düs«¡ E„&q’Ó
kÕeTC≤düTs¡V≤ü s¡T&ÉT ‘êqT m+<äT≈£î ÁuÛ$Ñ T+#ê&ÉT nì n&ç>±&ÉT. <ëìøÏ düe÷<Ûëq+>± X¯óø£eTVü≤]¸,
$wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·ìyês¡T mes¡THêïs¡T? eT>∑‘·q+‘√H˚ ˝Àø±\qT eTs¡T\T ø=*ù| eHÓïø±&ÉT
eT>∑Te‘·q+‘√ ÁuÛÑeTô|≥º&É+‘√ ÄX¯Ãs¡ý˚TeTT+<äì |ü*ø±&ÉT. X¯óø£eTVü≤]¸ |üØøÏå‘·TÔ eTVü‰sêE‘√
$wüßíe÷j·T≈£î •e⁄&ÉT ≈£L&Ü ÁuÛÑ$T+∫q yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡ ø£<∏äqT #Ó|üŒ&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
4.2.1.1. •e>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
•e⁄&ÉT <Ûäefi¯es¡í+‘√ yÓ\T>=+<äT‘·÷, ÄsêeTyê{Ïø£\‘√, s¡TÁ<äø£q´\ Ä≥bÕ≥\‘√
yÓu’ yÑÛ √ù|‘·+>± ñqï ø¬ ˝’ ≤dü–] MT<ä ìedædTü HÔ êï&ÉT. ˇø£Hê&ÉT •e⁄&ÉT >∑+>±bÕs¡«‘·T\‘√, s¡TÁ<äT\T,
Ms¡uÛÑÁ<äT\T, dæ<äT∆\T, eTVü‰eTTqT\T, e÷qTe⁄\T, ~ø±Œ\≈£î\‘√ ø=\Te⁄B] ñHêï&ÉT. Ä
düeTj·T+˝À Hês¡<Tä &ÉT ‘·q yÓ+≥ ‘·T+ãTs¡T&ÉT sê>± ø¬ ˝’ ≤kÕìøÏ ãj·T\T<˚sê&ÉT. n‘·&TÉ n\ø±|ü⁄s¡+
90
MT<äT>± Á|üj·÷DÏ+∫, ¬ø’˝≤dü q>∑sêìï #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. Hês¡<äT&ÉT uÛÑÁ<ëdüq+ MT<ä ≈£Ls¡TÃqï
eTVü‰•e⁄&çøÏ qeTdüÿ]+∫, ø°]+Ô #ê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<Tä &çì ≈£îX¯\ Á|üXï¯ \T n&ç–, ø°så k¡ Õ>∑s¡ eT<∏qä +˝À
ø±\≈£L≥$wü+ ø£*–q ‘·sê«‘· @y˚$ |ü⁄{≤ºsTT? neTè‘êìï ndüTs¡T\T, <˚e‘·\T ‘êy˚T
|ü+#·T≈£îHêïsê? me¬s’Hê ô|<ä›\T |üPqTø=ì dü]>± |ü+∫ô|{≤ºsê? nì n&ç>±&ÉT. ≈£\Vü‰X¯qT&Ó’q
Hês¡<äT&ÉT eTVü‰$wüßíe⁄ ©\\T Á|üeT<∏äT\T ø√|ü–+#·T≈£îH˚ $<Ûä+>± •e⁄&çøÏ #ÓbÕŒ\ì eTqdüT‡˝À
uÛ≤$+#ê&ÉT.
Hês¡T<äT&ÉT •e⁄&ç‘√, <˚yê! $cÕìï Vü≤]+∫ ‘·eTs¡T ˝Àø±\qT ø±bÕ&çq ‘·sê«‘·, <Ûqä «+‘·]
neTè‘·ø\£ X¯+‘√ Á|ü‘´· ø£eå Tj·÷´&ÉT. ndüTs¡T\T ã\e+‘·+>± neTè‘êìï n|üV≤ü ]+#ês¡T. <˚e‘·\T
ÁbÕ]ú+#·>± eTVü‰$wüßíe⁄ yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡+ <Ûä]+∫, ndüTs¡T\qT yÓ÷Vü≤$eX¯ó\qT #˚XÊ&ÉT.
ã*#·Áø£e]Ô n+<ä]ø° |ü+∫ô|≥ºeTì neTè‘· ø£\XÊìï yÓ÷Væ≤ìøÏ n+~+#ê&ÉT. e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì
neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î e÷Á‘·yT˚ |ü+∫+~. ndüTs¡T\T Ä $<Û+ä >± $wüßeí ÷j·T #˚‘· e+∫+|üu&Ü¶sì¡
‘Ó*bÕ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ #˚wüº\≈£î ndüTs¡T˝Ò eTqà<∏äT&çì <äVæ≤+∫q •e⁄&ÉT
≈£L&Ü yÓ÷Vü‰ìï bı+<ä>\∑ &Éì nHêï&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT •e⁄&ç eTT+<äT yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ #˚cÕº $˝≤kÕ\qT
nH˚ø£ $<Ûë\T>± e]í+#ê&ÉT.
Hês¡<Tä &ç e÷≥\≈£î •e⁄&ÉT, eTVü‰ $wüßeí ⁄ yÓ÷Væ≤ì>± e÷]‘˚ #·÷dæ ˝Àø±\˙ï ÁuÛ$Ñ T+#·e#·TÃ
ø±ì ‘êqT ÁuÛ$Ñ T+#·qì nHêï&ÉT. •e⁄&ÉT bÕs¡«‹‘√ ø£\Vü≤eTTì e÷≥\qT qeTà≈£î+&Ü, $wüßeí ⁄qT
#·÷dæ ì»y˚T<√ dü«j·T+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤qì nHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ e\|ü⁄ #Ó+<ä≈£î+&Ü
ñqï|ü&ÉT •e⁄&ç $s¡‹ uÛ≤e+ ‘Ó\TdüTÔ+<äì bÕs¡«‹‘√ nHêï&ÉT. bÕs¡«‹ •e⁄&ç‘√ yÓ÷Væ≤ì
s¡÷bÕìøÏ ÁuÛ$Ñ T+∫q≥¢sTT‘˚ >ös¡e+ b˛sTT, qe⁄«\ bÕ\T ne⁄‘êeì nqï~. eTqà<∏Tä &ÉT |ü>y∑ ê&ÉT,
eTVü‰$wüßeí ⁄ ≈£L&Ü e>∑\yê&ÉT. ø±ã{Ïº •e⁄&ç eTqdüT‡≈£î ‘√∫q≥T¢>± #˚jT· eTì bÕs¡«‹ #Ó|Œæ +~.
•e⁄&ÉT bÕs¡«‹‘√ eTqdüT‡ n‘·ì ÄBÛq+˝À ñqï|ü&ÉT eTs¡T\T m˝≤ ø£\T>∑T‘êj·Tì nHêï&ÉT.
Hês¡<Tä &ÉT yÓ÷Væ≤˙ $˝≤kÕìï #·÷ùdÔ •e⁄&çøÏ ≈£L&Ü yÓ÷Vü≤+ ø£\T>∑T‘·T+<äì s¬ #·Ã>={≤º&TÉ . Hês¡<Tä &ç
e÷≥\≈£î Á|üeT<∏äT\T ø√|ü+‘√ n‘·&çì ì+~+#ês¡T. •e⁄&ÉT Á|üeT<∏äT\qT yê]+∫, Hês¡<äT&ç‘√
ø£*dæ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T <˚sê&ÉT.
•e⁄&ÉT bÕs¡«r düy˚T‘·+>± ì]«ø±s¡yÓTÆq s¡÷|ü+‘√ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓfi¯ó‘·T+&É>±, ÁãVü≤à
yÓTT<ä˝…’q <˚e‘·\T, eTTqT\T, j·T‘·T\T, ~ø±Œ\≈£î\T, •e⁄&ç $s¡‹ì, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï
91
#·÷&Ü\ì nqTdü]+#ês¡T. •e bÕs¡«‘·T\T yÓ’≈£î+sƒêìøÏ #˚s¡>±H˚, yê] sêø£qT <ë«s¡bÕ\≈£î&ÉT
yÓ[fl eTVü‰$wüßíe⁄≈£î ‘Ó*bÕ&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ l<˚$, uÛÑ÷<˚$ düy˚T‘·+>± m<äTs¡Te∫Ã, Ä |ü⁄sêD
<ä+|ü‘·T\qT ÄVü‰«ì+∫, düeTT∫‘·+>± dü+uÛ≤eq >±$+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT düuÛÑ˝À ÁãVü‰à~ <˚e,
eTTì düeT÷Vü‰\T #˚] ø=\TdüTÔ+&É>± eTVü‰$wüßíe⁄qT yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷|üeTì ø√sê&ÉT.
•e⁄&ÉT Hês¡<äT&ÉT ‘·qqT ~Ûø£ÿ]+∫q $<Ûëìï $wüßíe⁄≈£î ‘Ó*bÕ&ÉT. ‘·q $s¡øÏÔ uÛ≤e+, $wüßíe÷j·÷
Á|üu≤Û e+ ˝Àø±\≈£î ‘Ó*ùd≥≥T¢>± $wüßeí ⁄qT yÓ÷Væ≤ì>± e÷s¡ eTHêï&ÉT. •e⁄&ÉT eTs¡Tì dü+Vü≤]+∫q
‘·q≈£î eTs¡T\T m˝≤ ø£\T>∑T‘êj·Tì <äsŒ¡ +‘√ |ü*ø±&ÉT. Á|üeT<∏Tä \T ≈£L&Ü $wüßeí ÷j·TqT ì+~+∫,
Hês¡<äT&çì <ä+&ç+#· uÀj·÷s¡T. eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q eTqdüT‡˝À •e⁄&ç <äTs¡Vü≤+ø±sêìï, Á|üeT<∏äT\
nVü≤+ø±sêìï ‘Ó\TdüTø=ì, •e⁄&çì yÓ÷dü|ü⁄#êÃ\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT.
eTVü‰$wüßeí ⁄ ø£\Vü≤eTTì e÷≥\≈£î ø√|æ+#·e<äì› #Ó|Œæ , •e⁄&çøÏ eTs=ø£ @ø±+‘· düeTj·T+˝À
yÓ÷Væ≤ì s¡÷bÕìï #·÷|ü⁄‘êqì #ÓbÕŒ&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äT&ç |ü+‘·yÓ÷, ‘·q yÓ’sê>∑ýÓ÷ ‘˚\≈£î+&Ü
ø¬ ˝’ ≤dü+ yÓfifl¯ qì |ü+‘·+ |ü{≤º&TÉ . e÷qT´&Éì ùdïVü≤uÛ≤e+‘√ >ös¡$düT+Ô fÒ •e⁄&ÉT $ì|æ+#·Tø√˝Ò<ìä ,
eTVü‰$wüßíe⁄ n‘·&çì ÁuÛÑ$T+|üCÒj·T&ÜìøÏ yÓ÷Væ≤ì>± e÷sê&ÉT. $wüßeí ÷j·T e\¢ düu˝ÑÛ À düTyêdüq
yê´|æ+#·>±, eTqà<∏äTì yÓ÷Vü≤HêÁdüÔ+ ˝≤>∑ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì •e⁄&ç eTT+<äT ì*∫+~. yÓ÷Væ≤ì
m<äTs¡T>± ì\e>±H˚ •e⁄&çøÏ >∑T+&Ó »\<ä]+∫, <˚Vü≤eT+‘ê |ü⁄\ø£]+∫+~. •e⁄&ÉT ìyÓ«s¡|ü&ç
eTqdüT‡ ì\T|ü˝Òø£, ‘êqT e∫Ãq sêø£qT eT]∫b˛j·÷&ÉT. yÓ÷Væ≤ì $˝≤kÕìøÏ Á|üeT<∏äT\T
$ÁuÛ≤+‘·T˝…’Hês¡T. •e⁄&ÉT $wüßíe÷j·÷ yÓ÷Vü≤$ÁuÛ≤+‘·T&Ó’ yÓ÷Væ≤˙ø±+‘·qT düVü≤» ø±+‘·>±
ÁuÛÑ$T+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT z|ü˝Òì yÓ÷Vü≤+‘√ ø=\Te⁄˝Àì <˚e‘·\T ‘·qqT #·T\ø£q #˚dæHê, bÕs¡«‹
n*–Hê, Á|üeT<∏äT\T ∫qïuÀsTTHê>±ì, eTVü‰$wüßíe⁄ q$«Hê>±ì ã\e+‘·+>±HÓ’Hê yÓ÷Væ≤ìì
|ü≥Tºø√yê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
•e⁄&ÉT #·÷düTÔ+&É>±H˚ Ä düuÛ≤eT+~s¡+ X¯è+>±s¡eq+>± e÷]b˛sTT+~. n‘·&çøÏ X¯Øs¡+
>∑&>É &∑ É eDÏø+Ï ~. n&ÉT>∑T\T ‘·&ãÉ &ç, ùd«<ä|⁄ü »&ç \˝≤≥+ MT<ä qT+∫ #Ó+|ü\ MT~øÏ C≤\Tyê]+~.
yÓ÷Væ≤ì ø√dü+ yÓ<äT≈£î‘·÷, ÄyÓT ø£ì|æ+#·˝Ò<äì •e⁄&ÉT ìπs«<ä+‘√ ñ<ë´qeqeT+‘ê ‹]>±&ÉT.
eTqà<∏äT&ÉT $»è+_Û+∫ |üP\u≤D≤\‘√ u≤~Û+#·>±, $s¡ôVAHêà<ä+‘√ •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ì ø√dü+
|ü\e]+#ê&ÉT. @\bÕ≥ $ì|æ+#·>± n≥T yÓ’|ü⁄ yÓ[flq •e⁄&ÉT }j·T\ }>∑T‘·Tqï yÓ÷Væ≤ìì
92
#·÷XÊ&ÉT. •e⁄&ÉT yÓqTø£qT+∫ øö–*+#·Tø√uÀ>± yÓ÷Væ≤ì e÷j·TyÓT+Æ ~. yÓ÷Væ≤ìø√dü+ yÓ<Tä ≈£î‘·÷
•e⁄&ÉT ñqà‘·T&Ô ’Ó #·sê#·s¡ ÁbÕDT\qT yÓ÷Væ≤ì >∑T]+∫ n&É>k∑ Õ>±&ÉT. e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì á $<Û+ä >±
•e⁄&çøÏ eTs¡T\T ø£*–+∫, |ü⁄cÕŒ|ü#·j·T+ #˚dü÷Ô ø£ì|æ+∫+~. •e⁄&ÉT ‘·qqT eT<äqTì u≤]
qT+∫ ø±bÕ&ÉTeTì yÓ÷Væ≤ìì y˚&TÉ ≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ì •e⁄&ç‘√, eT<äqTì >¬ *∫q n‘·&øç Ï yÓ÷Vü≤+
m˝≤ |ü⁄{Ïº+<äì n&ç–+~.
e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡eq+˝À •e⁄&çøÏ »\ø±˝≤&ÉT‘·÷ ø£ì|æ+∫, n‘·&TÉ düMT|æ+#·>±H˚
e÷j·TyÓTÆ+~. yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝Ò<äì •e⁄&ÉT $s¡Vü‰rX¯j·T+‘√ ø£˙ïs¡T ø±s¡Tdü÷Ô, Ä ø=\qT
rs¡+˝Àì |ü⁄bıŒ&ç ≈£î|üŒ\ô|’ bı]¢Hê&ÉT. •e⁄&ÉT $s¡ôVAHêà<ä+‘√ eTqà<∏äT&çì, #·+Á<äT&çì,
eT\j·T |üeHê˙ï <ä÷wæ+#ê&ÉT. $wüßíe÷j·T ∫\Tø£ s¡÷|ü+‘√ e∫Ã, yÓ÷Væ≤ì C≤&É #Ó|æŒ+~.
|üPbı<ä]+{Ï˝À ˇ+≥]>± ñqï yÓ÷Væ≤ì •e⁄&çì #·÷dæ ˝ÒeuÀsTT+~. •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì ≈£îs√ÃeTì
#Ó|Œæ , n‘·&ç $s¡V‰ü ìï rs¡ÃeTì nH˚ø£ $<Ûë\T>± ã‹e÷\T≈£îHêï&ÉT. ∫es¡≈î£ eT≥TºMT]q yÓ÷Vü≤+‘√
•e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì ã\e+‘·+>± øö–*+#·T≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤˙ ø±+‘· düŒs¡Ù ‘·>∑\>±H˚ •e⁄&çøÏ
düTKbÕs¡eX¯´+‘√ X¯óø£¢ |ü‘·qyÓTÆ+~. •e⁄&ç X¯óø£¢+ uÛÑ÷$T MT<ä Á|üeVæ≤+#·>±, n~ ‘êøÏq H˚\
ã+>±s¡T, yÓ+&ç>± e÷]+~.
•e⁄&çøÏ eT<äq bÕs¡eX¯´+ ‘=\–+~. e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì eTVü‰$wüßíe⁄>± e÷]+~. •e⁄&ÉT
»]–q eè‘êÔ+‘·+ n+‘ê $wüßíe÷j·T©\>± Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. ÁãVü‰à~ <˚e‘·\T, Hês¡<äT&ÉT
eTVü‰$wüßíe⁄qT ø°]Ô+#ês¡T. •e⁄&ÉT $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT düTÔ‹+#ê&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ •e⁄&ç‘√,
•eπøX¯e⁄\ eT<Ûä´ uÛÒ<ä+ ˝Ò<äì nHêï&ÉT. <˚e‘·\˝À eTVü‰<˚e⁄&Éì U≤´‹ì bı+~q •e⁄&ÉT
$wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·˝Ò<äì, e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì $+‘· @$T{À ‘Ó\TdüTø√e&Üìπø Ä $<Ûä+>±
Á|üe]Ô+#ê&Éì $wüßíe⁄ <˚e‘·\‘√ nHêï&ÉT.
á $<Ûä+>± e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì ne‘ês¡ ì$T‘·Ô+>± •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑+ »]–q rs¡TqT á ø£<∏ä
‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~.
á ø£<∏ä˝À •e⁄&ÉT ø°ås¡kÕ>∑s¡+ qT+∫ @$T |ü⁄{≤ºjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ≈£î‘·TVü≤\+‘√
Hês¡<äT&çì n&ç>±&ÉT. ndüTs¡T\T, düTs¡\T ø£*dæ neTè‘êìï düeT+>± |ü+#·Tø=ì ñ+{≤s¡ì •e⁄&ÉT
uÛ≤$+#ê&ÉT. ø±ì ø£\Vü≤Á|æj·TT&Ó’q Hês¡<äT&ÉT e÷Á‘·+ •e⁄&ç eTT+<äT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì s¡÷|ü⁄
93
sπ K\qT $X‚w+ü >± e]í+#ê&ÉT. yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ $˝≤kÕìøÏ •e⁄&çøÏ ≈£L&Ü eTs¡T\T ø£\T>∑T‘êj·Tì
nHêï&ÉT. ø¬ ˝’ ≤dü+˝À bÕs¡«r<˚$ düeTø£+å ˝À, Á|üeT<∏>ä D∑ ≤\T ùd$düT+Ô &É>± •e⁄&ç eTT+<äT Hês¡<Tä &ÉT
$wüßíe÷j·TqT bı–&Ü&ÉT. yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï e]í+#ê&ÉT. •e⁄&ç |òüTq‘·qT #·T\≈£q #˚XÊ&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT #˚dæq á <äTX¯Ãs¡´ •e⁄&çøÏ Äy˚XÊìï ø£*–+∫+~. Hês¡<äT&ÉT bÕs¡«‹ eTT+<äT •e⁄&ç
eTH√ìÁ>∑V‰ü ìï #·T\ø£q #˚jT· &É+ e\¢ •e⁄&ç˝Àì Ä‘êà_Ûe÷q+ y˚T˝§ÿ+~. Á|üeT<∏Tä \T $+≥T+&É>±
$wüßíe÷j·TqT düTÔ‹+∫, •e⁄ì eTVæ≤eTqT ‘˚*ø£ #˚j·T&É+ e\¢ •e⁄&ç˝Àì Ä‘êà_Ûe÷q+
n‹X¯sTT+∫ >∑s¡«+>± e÷]+~. Ä >∑s¡«y˚T •e⁄&ç˝À $wüßíe÷j·TqT ‹s¡düÿ]+#˚˝≤>∑ |ü+‘êìï
ø£*–+∫+~.
Ä |ü+‘·+ e\¢H˚ •e⁄&ÉT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äsê´ìøÏ <ëdüT&Ó’ X¯è+>±s¡ eq+˝À yÓÁ]|ü{qºÏ
$<Ûä+>± ‹]>±&ÉT. yÓ÷Væ≤ìô|’ •e⁄&çøÏ ø£*–q $s¡Vü‰‹X¯j·T+, ø±eT $eX¯‘·«+ nH˚e˙ï ≈£L&Ü
Ä‘êà_Ûe÷q eT÷\ø£yÓTÆq Äy˚X¯+ |ü+‘·+>± e÷s¡&É+ e\¢H˚ ø£*>±sTT. Ç+Á~j·÷\qT
»sTT+∫qyê&ÉT, eTH√ìÁ>∑V≤ü + ø£\yê&É÷ nsTTq •e⁄&ÉT ≈£L&Ü Ä‘êà_Ûe÷q+ HÓ|+ü >± Äy˚X+¯ ‘√
|ü+‘êìøÏb˛sTT uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+<ë&ÉT. •e⁄&çøÏ yÓ÷Væ≤˙ düŒs¡Ù‘√ X¯óø£¢|ü‘·q+ »]–q ‘·sê«‘·,
n‘·&ÉT ‘·q jÓ÷>∑ Á|üuÛ≤e+‘√ \»®, n|üyê<äT, X¯+ø£ nH˚$ ˝Òìyê&Ó’ <˚e‘·\‘√ |üP»\T
n+<äT≈£îHêï&ÉT. eTVü‰$wüßíe⁄ ≈£L&Ü •e⁄&çøÏ ‘·qøÏ uÛÒ<ä+ ˝Ò<äì ‘Ó*bÕ&ÉT. n+<äTe\¢ Ä‘êà_Ûe÷q
|üPs¡«ø£yÓTÆq •e⁄&ç <äs¡Œ+ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì HÓ|ü+>± $wüßíe÷j·T #˚‘· uÛÑ+>∑+ ø±$+#·ã&ç+<äì
‘Ó\TdüTÔ+~.
á $<Ûä+>± $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+ qT+∫ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü ‘·|æŒ+#·Tø√˝Ò&Éì á eè‘êÔ+‘·+
‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~.
4.2.2. ø£\Œq\T
ø£+ø£+{ÏbÕ|üsêE ‘·q j·Tø£å>±q+˝Àì Á|ü<ÛëH˚‹eè‘êÔìï ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À m\¢Hês¡T´ì
•e<äsŒ¡ uÛ+Ñ >∑ ø£<qä∏ T nqTdü]+#ê&ÉT. bÕ|üsêE Á|ü<ëÛ qø£<qä∏ T m\¢q ø±e´+ qT+∫ Á>∑V≤æ +∫q|üŒ{Ïø°
<ëìøÏ dü«ø°j·TyÓTÆq ø=ìï ø£\Œq\qT #˚dæq≥T¢>± ø£ì|ædüTÔ+~. bÕ|üsêE #˚dæq á ø£\Œq\T n‘·&ç
ø±yê´ìï |ü]|ü⁄wüº+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üø£]+#êj·Tì #Ó|üŒ&ÜìøÏ á ÁøÏ+~ ì<äs¡ÙHê\T Ä<Ûës¡+>±
ø£ì|ædüTÔHêïsTT. bÕ|üsêE ‘·q ø±e´+˝À #˚dæq ø£\Œq\˝À á ÁøÏ+~$ Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
94
1. düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+
2. Á|üeT<∏äT\ <äTs¡Vü≤+ø±s¡+
3. •e⁄&ÉT, yÓ÷Væ≤˙ø±+‘·\ dü+uÛ≤wüD
4.2.2.1. düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+
m\¢Hês¡T´&ÉT ‘·q •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑ ø£<∏äqT ø°ås¡düeTTÁ<ä eT<∏äq es¡íq‘√ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
ø°ås¡düeTTÁ<ä eT<∏äq+ e\q ø£*–q Vü‰˝≤Vü≤˝≤ìï •e⁄&ÉT Vü≤]+#·&É+, Ä ‘·sê«‘· ø°ås¡düeTTÁ<ä+
qT+∫ \_Û+∫q neTè‘êìï sêø£ådüT\T n|üVü≤]+#·&É+, leTVü‰$wüßíe⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>±
ne‘·]+∫ neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+#·&+É , á eè‘êÔ+‘êìï •e⁄ìøÏ ‘Ó\bÕ\ì Hês¡<Tä &ÉT ø¬ ˝’ ≤kÕìøÏ
ãj·T\T <˚s¡&É+ nH˚$ es¡Tdü>± e]í+#·ã&Ü¶sTT.
ø£+ø£+{Ï bÕ|üsêE á ø£<∏ëÁø£e÷ìï $&ç∫ô|{Ïº, ¬ø’˝≤dü |üs¡«‘· es¡íq‘√ ‘·q j·Tø£å>±Hêìï
ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· |üs¡y˚TX¯«s¡Tì ø=\Te⁄qT e]í+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ‘·T+ãTs¡Tì‘√ ø£*dæ
¬ø’˝≤kÕìøÏ yÓfi¯ó‘·Tqï Á|üj·÷D≤ìï e]í+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· ¬ø’˝≤dü+˝À •e⁄ì ø=\Te⁄˝À Hês¡<äTì
#˚‘· düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘êìï #Ó|æŒ+#ê&ÉT. bÕ|üsêE á e÷s¡TŒqT ø£*Œ+#·&É+ e\q düeTTÁ<ä
eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+, yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡ Á|ükÕÔeq nH˚$ ≈£<∏ë ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À #Ó|üŒ≈£î+&Ü
|ü]Vü≤]+#˚+<äT≈£î e÷s¡Z+ düT>∑eT+ nsTT´+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
m\¢q ø£<∏ëÁbÕs¡+uÛÑ+˝À #˚dæq düeTTÁ<ä eT<∏äq ÁbÕkÕÔeq, yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡ es¡íq nH˚$
‹]– ¬ø’˝≤dü+˝À Hês¡<äTì #˚‘· |ü⁄qs¡Tø£Ô+ #˚j·Tã&Ü¶sTT. á |ü⁄qs¡TøÏÔ Á|ükÕÔeq ø£\T>∑≈£î+&Ü
ñ+&˚+<äTø£ì bÕ|üsêE ‘·q j·Tø£å>±q+˝À yÓTT<ä≥ ø±≈£î+&Ü, ¬ø’˝≤dü+˝À Hês¡<äTì #˚‘· ˇø£ÿkÕ]
e÷Á‘·y˚T á düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘êìï #Ó|æŒ+#ê&Éì ‘Ó\TdüTÔqï~.
4.2.2.2. Á|üeT<∏äT\ <äTs¡Vü≤+ø±s¡+
m\¢Hês¡T´&ÉT ¬ø’˝≤dü+˝À •e⁄ì eTT+<äT Hês¡<äTì#˚‘· e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì eè‘êÔ+‘·+
$ì|æ+#ê&ÉT. Ä dü+<äs¡“¤+˝À Hês¡<äTì #˚‘· yÓ÷Væ≤ìì #·÷ùdÔ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓÁ]yêì ˝≤>∑
ÁuÛÑ$T+∫ ‹s¡T>∑T‘ê&Éì nì|æ+#ê&ÉT. <ëìøÏ Á|üeT<∏äT\T $wüßíe÷j·TqT #·T\ø£q #˚dæ, •e⁄ì
eTVæ≤eTqT bı–q≥T¢ >±qT, Ä ‘·sê«‘· Á|üeT<∏äT\T yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À Hês¡<äTì ì+~+∫q≥T¢ >±qT
e]í+#·ã&ç+~.
95
ø£+ø£+{Ï bÕ|üsêE ≈£L&Ü •e⁄ìøÏ Hês¡<Tä ì #˚‘H· ˚ yÓ÷Væ≤˙ eè‘êÔ+‘·+ $ì|æ+∫, yÓ÷Væ≤ìì
#·÷ùdÔ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓÁ]yêì˝≤>∑ ‹s¡T>∑T‘ê&Éì nì|æ+#ê&ÉT. Ä e÷≥\T $qï Á|üeT<∏äT\T
–≥–≥ |ü+&ÉT¢ ø=s¡T≈£î‘·÷ Hês¡<Tä ì MT<ä≈î£ <ä+&ç+#˚+<äT≈£î yÓfifl¯ >± •e⁄&ÉT yêfi¯flì yê]+∫q≥T¢>±
e]í+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ ˝À ≈£L&Ü uÛèÑ +–]{Ï yÓTT<ä˝q’… Á|üeT<∏Tä \T Hês¡<Tä ì $wüßeí ⁄eTT+<˚
ì+~+#ês¡ì e]í‘·yÓTÆ+~. ¬ø’˝≤dü+˝ÀH˚ Á|üeT<∏äT\T Hês¡<äTì <ä+&ç+#ê\ì Á|üj·T‹ï+#·&ÜìøÏ
yê] <äTs¡Vü≤+ø±s¡+, kÕ«$TuÛÑøÏÔ‘√ bÕ≥T>± kÕúqã*$T ≈£L&Ü ø±s¡DeTì #Ó|üŒe#·TÃ. ¬ø’˝≤dü+˝À
Hês¡<äT&ÉT •e⁄ì eTVæ≤eTqT #·T\ø£q #˚dæq+<äT≈£î Á|üeT<∏äT\T n‘·ìï <ä+&ç+#ê\qT ø√e&É+˝À
yê] kÕ«$TuÛøÑ ,ÔÏ kÕúqã*$T Á|ü<ëÛ q+>± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT. ø±ì yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ ˝À $wüßeí ⁄eTT+<äT Hês¡<Tä ì
ì+~+#·&É+˝À Á|üeT<∏äT\ <äTs¡Vü≤+ø±s¡+ yÓ\¢&Ée⁄‘·Tqï~.
4.2.2.3. •e⁄&ÉT, yÓ÷Væ≤qT\ dü+uÛ≤wüD
m\¢Hês¡T´&ÉT ‘·q ø±e´+˝À X¯è+>±s¡eq+˝À yÓ÷Væ≤ì yÓ+≥ ‹s¡T>∑T‘·Tqï •e⁄&ÉT n‘·&ç
$s¡V‰ü ìï ÄyÓT≈£î $ì|æ+∫q≥T¢ e÷Á‘·yT˚ e]í+#ê&ÉT. yê]eT<Û´ä dü+uÛ≤wüDqT e÷Á‘·+ ø£*Œ+#·˝<Ò Tä .
|üPbı<ä]+{Ï˝À düTs¡‘√<äT´ø£sÔ ÷¡ |ü+‘√ ñqï yÓ÷Væ≤ìì •e⁄&˚ yÓ<Tä ≈£î‘·÷ yÓ[fl #·÷XÊ&Éì e]í+#ê&ÉT.
bÕ|üsêE ‘·q ø±e´+˝À X¯è+>±s¡eq+˝À e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì ø√dü+ yÓ<äT≈£î‘·Tqï •e⁄ì
eTT+<äT yÓ÷Væ≤ìì ∫\Tø£ s¡÷|ü+‘√ Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝Ò<äì ìπs«<ä+‘√ ñqï
•e⁄ìøÏ |üPbı<ä]+{Ï˝À ñqï yÓ÷Væ≤ì C≤&ÉqT á e÷j·÷∫\Tø£ #·÷|æ+∫ e÷j·TyÓTÆ+~. •e⁄&ÉT
yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæq dü+<äs¡“¤+˝À yê] eT<Ûä´ bÕ|üsêE ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq dü+u≤wüDqT ø£*Œ+#ê&ÉT.
•e⁄&çì #·÷dæ yÓ÷Væ≤ì ô|ø’ Ï ˝ÒeuÀ‘˚ n‘·&TÉ e<äì› yê]+#·&+É , •e⁄ì e+{Ï <˚es¡ eùdÔ ˝Òe≈£î+&Ü
ñ+&É>∑\Hê nì yÓ÷Væ≤ì n+fÒ ‘êqT <˚e⁄&Éì miÏ–‘˚ Ç+‘· yÓ‘· ø£*–düTÔ+<ë nì •e⁄&ÉT
ã<äT\T |ü\ø£&É+, á $<Ûä+>± kÕ–q á dü+uÛ≤wüD e\q •e⁄ì $s¡Vü≤+, yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡
$˝≤dü+ nH˚$ yÓ\¢e⁄‘·÷ á ø±yê´ìøÏ eT]+‘· eHÓïqT ø£*–düTÔqï<äì ‘Ó\TdüTÔqï~.
m\¢q ø±e´+˝À •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìøÏ n‘·ì $s¡V‰ü ìï ‘Ó*ù| dü+<äs“¡ +¤ ˝À •e⁄&˚ e÷{≤¢&≥
É +
e\q yÓ÷Væ≤ì~ n#˚‘·q bÕÁ‘·>± ø£ì|ædüTÔqï~. bÕ|üsêE •e⁄&ÉT, yÓ÷Væ≤qT\ eT<Ûä´ dü+uÛ≤wüD
ø£*Œ+#·&É+ e\q Ç<ä›s¡÷ #˚‘·q bÕÁ‘·\T>± uÛ≤dæ\T¢‘·÷, á düìïy˚XÊìøÏ ˇø£ ì+&ÉT<äHêìï
ø£*–düTÔHêïs¡ì #Ó|üŒe#·TÃ. á $<Ûä+>± m\¢q ø±yê´ìï nqTdü]dü÷ÔH˚ bÕ|üsêE dü«ø°j·T+>±
96
#˚dæq á ø£\Œq\T n‘·&ç ø±yê´ìøÏ eT]+‘· eHÓïqT ø£*–+#êj·Tì ô|’ ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>±
#Ó|üŒe#·TÃ.
4.3. ø£+ø£+{Ï Hês¡dæ+Vü≤ø£$ ` ø£<∏ëqTo\q
4.3.1. ø±yê´s¡+uÛÑ+
á ø±e´+ uÛ≤>∑e‘√‘·ÔeTT&Ó’q X¯óø£eTVü≤]¸ #˚‘· uÛ≤>∑e‘· dü‘·ÿ<∏ä\qT $+≥Tqï
|üØøÏ‘å T· eÔ TVü‰sêE≈£î ø£*–q dü+<˚V≤ü |üPs¡«ø£yTÓ qÆ Á|üXï¯ ‘√ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·Tqï~. |üØøÏ‘å T· eÔ TVü‰sêE
X¯óø£eTVü≤]¸‘√, l eTVü‰$wüßeí ⁄ uÛTÑ eHÓø’ |£ ‹ü , Ä~|ü⁄s¡Twüß&Éì ñ|üìwü‘T· \Ô T ø°]dÔ Tü +Ô &É>± ‘Ó*dæ≈L£ &Ü,
y˚<äy˚<ë+‘·KqT˝…’q eTVü‰eTTqT\T Ä düs¡«eTj·TTì ‘ê<ë‘êà´ìï bı+<äø£, Á‹es¡Z|òü\eTT\T
nqTuÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚TeTì Á|ü•ï+#ê&ÉT. X¯óø£eTVü≤]¸ |üØøÏ‘å T· eÔ TVü‰sêE $y˚ø±ìï eTqdüT‡˝À
yÓT#·TÃø=ì, uÛÑeHÓ’ø£ø£s¡Ô, uÛÑs¡Ô, Vü≤s¡Ô nsTTq eTVü‰$wüßíe⁄ eTVæ≤eTqT, s¡÷bÕìï, ‘˚C≤ìï y˚<ë\T
≈£L&Ü ‘Ó\T|ü˝Òeì nHêï&ÉT. |üØøÏå‘·TÔ eTVü‰sêE≈£î ø£*–q dü+<˚Vü≤y˚T |üPs¡«+ n‘·ì ‘ê‘·
nsTTq <Ûäs¡àsêE≈£î ≈£L&Ü ø£*–+<äì #ÓbÕŒ&ÉT.
<Ûäs¡àsêE ≈£L&Ü Ç˝≤+{Ï dü+<˚Vü‰H˚ï rs¡ÃeTì yê´düeTVü≤]¸ì n&ç>±&ÉT. yê´düT&ÉT
<Ûsä à¡ sêE≈£î $wüßeí TVæ≤eTqT, e÷j·÷ Á|üu≤Û yêìï $e]+#ê&ÉT. yê´düT&ÉT $wüßeí ÷j·TqT ‘·]+#·&ÜìøÏ
ÁãVü≤à, •e⁄&çøÏ ≈£L&Ü kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äì, ‘·qe+{Ï eTTqT\≈£î ≈£L&Ü n~ nkÕ<ÛäéTì ‘Ó*bÕ&ÉT.
$wüßíe÷j·T #˚‘· ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, Hês¡<äT&ÉT yÓTT<ä˝…’qyês¡T ≈£L&Ü yÓ÷düb˛j·÷s¡ì, Ä ø£<∏ä\qT
#Ó|üŒ&ÜìøÏ |üPqT≈£îHêï&ÉT. n+‘·˝ÀH˚ <ë«s¡ø± q>∑s¡+ qT+∫ lø£èwüßí&ÉT |ü+|æ+#·>±, >√$+<äX¯s¡à
nH˚ ÁãVü≤à#ê] e#êÃ&ÉT. n‘·ì yÓ+≥ düqø£ düq+<äHê~ eTTqT\T ≈£L&Ü e#êÃs¡T. >√$+<äX¯s¡à
lø£èwüßíìøÏ n‘·´+‘· Ä|ü⁄Ô&Ó’q düKT&ÉT. >√$+<äX¯s¡à ‘·qqT lø£èwüßí&ÉT <Ûäs¡àsêE ø=\Te⁄˝À
$wüßeí ÷j·÷ $˝≤dü ø£<\ä∏ qT #Ó|Œü eTì |ü+|æ+#ê&Éì |ü]#·jT· + #˚dTü ≈£îHêï&ÉT. <Ûsä à¡ sêE >√$+<äXs¯ à¡
<Ûä]+∫q bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷\ n‘·&çøÏ @ $<Ûä+>± ÁbÕ|æÔ+∫+<√ ‘Ó\T|üeTì ø√sê&ÉT. >√$+<äX¯s¡à
|üPs¡«+ ‘êqT $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\qT dü‘·úÛ≤e÷<˚$øÏ $ì|æ+∫q|ü&ÉT ÄyÓT dü+‘√wæ+∫
bÕ]C≤‘·e÷*ø£qT ãVüQø£]+∫+<äì <Ûäs¡àsêE‘√ #ÓbÕŒ&ÉT.
>√$+<äX¯s¡à $wüßíe÷j·T e\q eTVü‰\øÏåà, ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, Hês¡<äT&ÉT, |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT,
#·+&É<äeTqT&ÉT nH˚yês¡T yÓ÷düb˛sTTq $<Ûëìï ª$wüßíe÷j·÷Hê≥ø£eTTµ nH˚ Á|üã+<Ûä+>±
97
s¡∫+∫q≥T¢>± #Ó|ü≈£îHêï&ÉT. Ä Á|üã+<Ûä+˝Àì ø£<∏ä\H˚ >√$+<äX¯s¡à dü‘·úÛ≤eT≈£î $ì|æ+#ê&ÉT.
n+<äTe\¢ $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\≈£î yÓTT<ä{Ï ÁXÀ‘· dü‘·úÛ≤eT nì ‘Ó\TdüTÔ+~. >√$+<äX¯s¡à
‘·q≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷*ø£ ÁbÕ|æÔ+#·&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTÆq dü‘·úÛ≤eT >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏äqT <Ûäs¡àsêE
düuÛÑ˝À yÓTT<ä≥>± #ÓbÕŒ&ÉT. <ëì ‘·sê«‘· $T–*q $wüßíe÷j·÷ ø£<∏ä\qT ≈£L&Ü <Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝À
$ì|æ+#ê&ÉT. <Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝À >√$+<äX¯s¡à #Ó|æŒq $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\H˚ X¯óø£eTVü≤]¸
|üØøÏå‘·TÔ eTVü‰sêE≈£î #Ó|üŒ&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
4.3.1.1. dü‘·úÛ≤eT >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
|üPs¡«+ lø£èwüß&í TÉ dü‘´· uÛ≤eT≈£î bÕ]C≤‘· eèøå±ìï m+‘√ Á|”‹‘√ ãVüAø£]+#ê&ÉT. bÕ]C≤‘·
eèøå±ìï bı+~q ‘·sê«‘· dü‘·úÛ≤eT eTqdüT‡ @ $<Ûä+>± e÷]+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
lø£èwüßí&ÉT ‘·q e÷j·÷eTVæ≤eT‘√ s¡TøÏàDÏ yÓTT<ä˝…’q uÛ≤s¡´\ ñ<ë´qeHê˝À¢ ˇø=ÿø£ÿ bÕ]C≤‘·
eèøå±ìï ø£*Œ+#ê&ÉT. ‘êqT e÷Á‘·+ |ü<äVü‰s¡Ty˚\ q÷≥mì$T~ s¡÷bÕ\T <Ûä]+∫ @ø£ø±\+˝À
‘·q ø±+‘·\T n+<ä]‘√ Áø°&ç+#ê&ÉT. lø£èwüßíì $˝≤dü πø[ì >∑T]Ô+#·˝Òø£ n‘·ì Á|æj·Tø±+‘·\T
n+<äs¡÷ me]øÏyês¡T ø£èwüßí&ÉT ‘·eTπø kı+‘·eTì uÛ≤$+#ês¡T. Ä $<Ûä+>± lø£èwüßí&ÉT <äøÏåD
Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+∫, nq+‘· s¡÷bÕ\‘√ $\dæ\T¢‘·THêï&ÉT.
dü‘·úÛ≤eT≈£î s¡÷|üj·TÚeq dü+|ü<ä‘√bÕ≥T>±, bÕ]C≤‘·eèø£å+ ô|s¡{Ï#Ó≥Tº ø±e&É+‘√
>∑s¡«+ ø£*–+~. lø£èwüßí&ÉT ìs¡+‘·s¡+ ÄyÓT‘√H˚ ñ+&É≥+ ≈£L&Ü dü‘·úÛ≤eT≈£î >∑s¡«ø±s¡DyÓTÆ+~.
ÄyÓT lø£èwüßìí m&Éu≤≥TqT bı+~ $T–*q dü|‘ü T· ï\T @ $<Û+ä >± ≈£î$T*b˛‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì
≈£î‘·÷Vü≤\|ü&ç+~. dü‘·úÛ≤eT ‘·q Ä+‘·s¡+–ø£ #Ó*ø£‘ÓÔ#˚‘· s¡TøÏàDÏøÏ bÕ]C≤‘·|ü⁄cÕŒ\T |ü+|æ+∫,
n+~+∫, ÄyÓT eTH√uÛ≤e+ m˝≤ ñ+<√ #·÷dæ s¡eTàì #Ó|æŒ+~. bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T Ç#˚ÃHÓ|ü+‘√
dü‘·úÛ≤eT ‘·q eTVü‰sê» yÓ’uÛÑe+, ø£èwüßí&ç‘√ ø£*dæ bı+<˚ s¡‹πø∞ $˝≤dü+ s¡TøÏàDÏ yÓTT<ä˝…’q
yê]øÏ Vü≤è<äjT· X¯\´+ ø±yê\ì uÛ≤$+∫+~. s¡TøÏàD°<$˚ eT+~sêìï #˚sT¡ ≈£îqï dü‘´· uÛ≤eT #Ó*ø£‘qÔÓ T
nø£ÿ&ç <ë«s¡bÕ*ø£ n&É–¶ +∫+~. s¡TøÏàD°<$˚ lø£èwüßìí ‘√ @ø±+‘·+>± ñqï+<äTe\¢ ˝ÀìøÏ b˛e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<äì #Ó|æŒ, á |üPe⁄\T mes¡T |ü+bÕs¡ì n&ç–+~.
dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔ uÛÑ÷$Tô|’ bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T dü‘·úÛ≤eT <ä>∑Zs¡ ‘·|üŒ nqT´\ <ä>∑Zs¡
mø£ÿ&Ó’Hê ñHêïj·÷? nì <ë«s¡bÕ*ø£‘√ nqï~. Ä e÷≥\T $ì <ë«s¡bÕ*ø£ q$« bÕ]C≤‘·
|ü⁄cÕŒ\T yê]øÏ ø=‘·Ô ø±<äì, Ä q>∑s¡+˝Àì |üìyêfi¯ófl ≈£L&Ü ‘·\˝À bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T <Ûä]kÕÔs¡ì
98
#Ó|æŒ+~. s¡TøÏàD° <˚$ ‘·q≈£î ≈£L&Ü bÕ]C≤‘· eèøå±ìï ø±qTø£>± Ç∫Ã, lø£èwüßí&ÉT m\¢y˚fi¯˝≤ ÄyÓT
n+‘·'|ü⁄s¡+˝ÀH˚ ñ+&É>±, n‘·ì m&Éu≤≥T‘√ dü‘·úÛ≤eT m˝≤ ≈£î$T*b˛‘·T+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì
uÛ≤$+∫+~. s¡TøÏàDÏ ˇø£ dü+#ê]ø£qT |æ*∫, bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T ã+>±s¡T |üfiËfl+˝À ì+|æ+~.
s¡TøÏàDÏ ÄyÓT‘√, ø£èwüßí&ÉT e÷≈£î ‘Ó∫Ãq bÕ]C≤‘·eèø£å |ü⁄cÕŒ\T Ç$ nì dü‘·úÛ≤eT≈£î #Ó|üŒeTì
|ü+|æ+∫+~. n|ü&˚ dü‘´· uÛ≤eT |ü+|æq #Ó*ø£‘ÔÓ e∫Ã, s¡TøÏàDÏ n+‘·'|ü⁄s¡+˝À lø£èwüß&í ìç bÕ]C≤‘·
|ü⁄cÕŒ\q÷ #·÷dæ ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~. ÄyÓT ‘·q yÓ+≥ ‘Ó∫Ãq |ü⁄e⁄«\T Çyê«˝≤, e<ë› nH˚
dü+<˚Vü≤+‘√H˚, Ä |ü⁄e⁄«*ï s¡TøÏàDÏ eTT+<äT ô|{Ïº, dü‘·úÛ≤eT<˚$ |ü+|æ+∫+<äì #Ó|æŒ+~.
s¡ T øÏ à DÏ < ˚ $ dü ‘ · ´ uÛ ≤ eT |ü + |æ + ∫q |ü P e⁄\qT lø£ è wü ß í ì dæ > ∑ ˝ À n\+ø£ ] +∫,
|ü]Vü‰düe÷&ç+~. Ä #Ó*ø£‘ÓÔ‘√H˚ s¡TøÏàDÏ ‘·q bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T dü‘·úÛ≤eT≈£î ‹]– |ü+|æ+~.
s¡TøÏàDÏ Ä #Ó*ø£‘ÓÔ yÓfi‚fleTT+<äT, ‘·q bÕ]C≤‘ê\ düT>∑+<Ûä+ yê] bÕ]C≤‘ê\≈£î ñ+<√ ˝Ò<√
#·÷&ÉeTì ùV≤fi¯q #˚dæ+~. »]–q á nee÷Hêìï ‘·eT<˚$øÏ ‘Ó\bÕ\ì dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔ
yÓ+≥H˚ n+‘·'|ü⁄sêìøÏ yÓ[fl+~. eTqdüT‡˝À Ä+<√fi¯q‘√ uÛÑ+>∑bÕ≥T‘√ ìπs«<ä+>± dü‘·úÛ≤eT
eT+~s¡+˝ÀøÏ yÓ[flq #Ó*ø£‘ÓÔ≈£î lø£èwüßí&ÉT ø£ì|æ+#ê&ÉT. ÄyÓT $düàj·T+˝À s¡TøÏàD°<˚$ |ü+|æq
|ü⁄wüŒbÕÁ‘·qT dü‘·úÛ≤eT eTT+<äT ô|{Ïº+~. dü‘·úÛ≤eT #Ó*ø£‘ÓÔ nedüúqT >∑eTì+∫, @+ »]–+<äì
n&ç–, á $+‘· |üPe⁄\T mø£ÿ&çeì Á|ü•ï+∫+~. Ä #Ó*ø£‘ÔÓ dü‘´· uÛ≤eT‘√ s¡TøÏàD°<$˚ eT+~s¡+˝À
ÄyÓT≈£î »]–q |üsêuÛyÑ êìï ‘Ó*|æ+~. ÄyÓT dü‘´· uÛ≤eT‘√ lø£èwüß&í TÉ bÕ]C≤‘· eèøå±ìï s¡TøÏàD°<$˚ øÏ
≈£L&Ü ø±qTø£>± Ç#êÃ&Éì #Ó|æŒ+~. dü‘·úÛ≤eT Ä #Ó*ø£‘ÓÔ e÷≥˝À¢ì dü‘ê´ìï ‘Ó\TdüTø√yê\ì
Ç‘·s¡ #Ó*ø£‘ÓÔ\qT |ü+|æ+#·>±, yês¡+<äs¡÷ ‹]– e∫Ã n<˚ yês¡ÔqT #ÓbÕŒs¡T.
dü‘´· uÛ≤eT #Ó*ø£‘ÔÓ e÷≥\T $ì ø√|ü+‘√ ‘·qTe⁄ ø£+|æ+#·>±, ø£qTï\T mÁs¡ã&É>± lø£èwüß&í ìç
<ä÷wæ+∫+~. ndü÷j·T e\¢ ø£*–q s√wü+‘√ dü‘´· uÛ≤eT <äT'œ+∫+~. dü‘´· uÛ≤eT |üPs¡«+ Ç+Á<äT&çì
»sTT+∫, bÕ]C≤‘·eèøå±ìï uÛÑ÷˝Àø±ìøÏ ‘Ó∫Ãq ø£èwüßí&ÉT Áù|eT‘√ ‘·q≈£î ø±qTø£>± Ç#êÃ&ÉT. H˚&ÉT
Ä Áù|eTqT, ùdïVü‰ìï eT]∫ s¡TøÏàD°<˚$øÏ ≈£L&Ü bÕ]C≤‘·eèøå±ìï Ç∫Ã ‘·qqT nee÷ì+#ê&Éì
ìπs«~+∫+~. dü‘´· uÛ≤eT s√wü+‘√, uÛ÷Ñ $Tô|’ bÕ]C≤‘·eèø£+å ÄyÓTÇ+≥ ‘·|Œü y˚sπ #√≥ ñ+&Ésê<äì
|ü+‘·+>± |ü*øÏ+~. dü‘·úÛ≤eT ‘·q≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄cÕŒ\T |ü+|æ+#˚yês¡T ˝Àø£+˝À ñqï|ü&ÉT,
á #Ó≥Tº≈£L&Ü ‘·q¬ø+<äTø£ì, lø£èwüßíì Çwüºdü‹øÏ \+#·$T#·TÃø√eTì n‘·ìï ì+~+∫+~.
bÕ]C≤‘·|ü⁄cÕŒ\qT lø£èwüßíì MT<ä ~>∑bÕs¡uÀsTT+∫+~. dü‘·úÛ≤eT ‘·q @ø±+‘· eT+~sêìøÏ
yÓ[fl, ≈£î+&É˝À ã+~Û+∫q bÕeTT˝≤>∑ X¯j·T´MT<ä <=s¡T¢‘·÷ @&çÃ+~.
99
dü‘·úÛ≤eT ø√bÕìï XÊ+‹+|ü CÒj·T&ÜìøÏ lø£èwüßí&ÉT Ä sêÁ‹ n+‘ê ÄyÓT eT+~s¡+˝ÀH˚
ñHêï&ÉT. $T–*q Á|æj·Tø±+‘·\‘√qT, >√bÕ+>∑q\‘√q÷ nq+‘· s¡÷bÕ\‘√ Ä sêÁ‹ Áø°&ç+∫,
‘Ó\¢yês¡>±H˚ ‘·q e÷j·÷s¡÷bÕ\T nìï+{Ï˙ ñ|üdü+Vü≤]+#ê&ÉT. >√$+<äX¯s¡à ‘Ó\¢yês¡>±H˚
dü‘·úÛ≤e÷<˚$ n+‘·'|ü⁄sêìøÏ e∫Ã, #Ó*ø£‘ÓÔ\ <ë«sê »]–q<ä+‘ê $Hêï&ÉT. >√$+<äX¯s¡à yÓ[fl
lø£èwüß&í ìç <ä]Ù+#·T≈£îHêï&ÉT. lø£èwüß&í TÉ >√$+<äXs¯ à¡ ≈£î ‘·q e÷j·÷ $˝≤düøπ [ì ‘Ó*|æ, dü‘´· uÛ≤eT
ø√bÕqï ñ|üX¯$T+|ü CÒj·TeTì |ü+|æ+#ê&ÉT. >√$+<äX¯s¡à dü‘·úÛ≤eT eT+~sêìøÏ yÓfi¯fl>±, ÄyÓT
‘·q≈£î »]–q |üsêuÛÑyêìï $ì|æ+∫+~. >√$+<äX¯s¡à dü‘·úÛ≤e÷<˚$øÏ ñ|üX¯eTq+ ø£*π>˝≤>∑
Á|ü‹ eT+~s¡+˝À bÕ]C≤‘·eèø£+å , lø£èwüßìí nq+‘·s÷¡ bÕ\T Çe˙ï n‘·ì e÷j·÷øπ [˝À uÛ≤>∑+>±
ø£*Œ+∫qy˚qì ‘Ó*bÕ&ÉT. >√$+<äX¯s¡à lø£èwüßíì ø£|ü≥ Hê≥ø±ìøÏ dü‘·úÛ≤eT e+{Ï BÛs¡HêsTTø£
ÁuÛ$Ñ T+#·e#·TÃHê nì ÄyÓT eTqdüT‡≈£î Äq+<ëìï ø£*–+#ê&ÉT. $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û yêìøÏ leTVü‰\øÏàå ,
ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, Hês¡<Tä &ÉT ≈£L&Ü yÓ÷düb˛j·÷s¡ì, >√$+<äXs¯ à¡ Ä ø£<\ä∏ qT dü‘´· uÛ≤eT≈£î $ì|æ+#ê&ÉT.
dü‘´· uÛ≤eT >√$+<äXs¯ à¡ e÷≥\≈£î Äq+~+∫, lø£èwüßìí nqTeT‹‘√ n‘·&øç Ï bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷\qT
ø±qTø£>± Ç∫Ã+~.
á ø£<ä∏ <Ûsä à¡ sêE >√$+<äXs¯ à¡ ≈£î bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷\ @ $<Û+ä >± ÁbÕ|æ+Ô ∫+<√ ‘Ó\T|üeTì
ø√s¡&+É ‘√ yÓTT<ä\sTT´+~. <Ûsä à¡ sêE≈£î ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï ø£*–+∫+~ bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷\. bÕ]C≤‘·
|ü⁄cÕŒìï yÓTT<ä≥>± Hês¡<äT&ÉT uÛÑ÷˝Àø±ìøÏ ‘Ó∫Ã lø£èwüßí&çøÏ Ç#êÃ&ÉT. <ëìï n‘·&ÉT s¡TøÏàD°<˚$øÏ
ø±qTø£>± Ç#êÃ&ÉT. n~ ‘Ó*dæq dü‘·úÛ≤eT ndü÷j·T‘√ lø£èwüßíì#˚‘· bÕ]C≤‘· eèøå±H˚ï uÛÑ÷$T
MT~øÏ ‘Ó#˚Ã˝≤ #˚dæ+~. ø±ã{Ïº bÕ]C≤‘·|ü⁄wüŒ+ HÓ|ü+>± dü‘·úÛ≤eT≈£î s¡Tø°àDÏ MT<ä ndü÷j·T,
ás¡¸´ ø£*>±sTT. dü‘·úÛ≤eT dü+|ü<ä, j·TÚeq >∑s¡«+ ø£*–q~. <ëìøÏ ‘√&ÉT>± bÕ]C≤‘·eèø£å+
≈£L&Ü \_Û+∫+~. Bìe\¢ dü‘´· uÛ≤eT≈£î nø±s¡D+>±H˚ >∑s«¡ + n‹X¯sTT+∫+~. lø£èwüß&í TÉ #·+#·\
dü«uÛ≤e+ >∑\ dü‘·úÛ≤eT >∑sê«‹X¯j·÷ìï ãVæ≤s¡Z‘·+ #Ój·÷´\H˚, nwüº eTVæ≤wüß\ Çfi¯fl˝À
bÕ]C≤‘·eèøå±\T ø£*Œ+#ê&ÉT. ‘êqT nq+‘·s¡÷bÕ\‘√ Á|æj·Tø±+‘·\ eT+~sê\˝À ø£ì|æ+#ê&ÉT.
Çe˙ï lø£èwüßíì e÷j·÷πø[øÏ ì<äs¡ÙHê\T.
dü‘´· uÛ≤eT s¡Tø°àDÏøÏ ‘·q #Ó*ø£‘‘ÔÓ √ bÕ]C≤‘·|⁄ü cÕŒ\T |ü+|æ+∫+~. Bì <ë«sê dü‘´· uÛ≤eT
‘·q sê»kÕìï Á|ü<ä]Ù+#ê\qT≈£î+~. s¡TøÏàDÏì nee÷ì+#·&É+ ≈£L&Ü Ç+<äT˝À <ë–ñ+~.
s¡TøÏàDÏ eT+~s¡+˝À bÕ]C≤‘·eèø£å+ ñ+<äì ‘Ó*dæq|ü&ÉT dü‘·úÛ≤eT ø√|æ+#·&É+, ø£èwüßí&çì
100
<ä÷wæ+#·&É+, ‘ê*à˝Òø£ @&Ée&É+ Çe˙ï ÄyÓT #·+#·\ dü«uÛ≤yêìï, ndü÷j·TqT ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.
dü‘·úÛ≤eT˝Àì dü|ürï dü+ã+<ÛäyÓTÆq ndü÷j·TqT ‘=\–+#ê\H˚ lø£èwüßí&ÉT á e÷j·÷Hê≥ø±ìï
ø£*Œ+#ê&ÉT. $wüßeí ÷j·÷ ø£*Œ‘·yTÓ qÆ bÕ]C≤‘·|⁄ü cÕŒ\qT #·÷dæ dü‘´· uÛ≤eT˝Àì ndü÷j·T s√wü+>±
e÷] n~ ∫e]øÏ $cÕ<ä+>± |ü]D$T+∫+~. dü‘·úÛ≤eT lø£èwüßí&çì ì+~+#·&É+ BìøÏ
ì<äs¡Ùq+. $cÕ<ä+ ‘=\–b˛yê\+fÒ <äT'K+ ø£\>±*. n+<äTe\¢H˚ lø£èwüßí&ÉT dü‘·úÛ≤eT≈£î Ä
sêÁ‘·+‘ê <äT'U≤ìï ø£*Œ+#ê&ÉT. dü‘·úÛ≤eT≈£î ø£*–q <äT'K+ e\¢ ÄyÓT $cÕ<ä+ ‘=\–+~. á
<äT'U≤ìï ñ|üX¯$T+|ü CÒj·T&ÜìøÏ >√$+<äX¯s¡à $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\T #ÓbÕŒ&ÉT. >√$+<äX¯s¡à
e÷≥\T dü‘·úÛ≤eT≈£î eTqXÊÙ+‹ì ø£*–+#êj·Tq&ÜìøÏ ÄyÓT bÕ]C≤‘· |ü⁄wüŒe÷\qT n‘·&çøÏ
ãVüAø£]+#·&É+ ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üø√e#·TÃ.
á $<Ûä+>± dü‘·úÛ≤eT≈£î ø£*–q >∑sê«ìï lø£èwüßí&ÉT uÛÑ+>∑+ ø±$+∫, ÄyÓT≈£î ñ|üX¯eTq+
ø£*–+∫q rs¡T á ø£<∏ä˝À e]í+#·ã&ç+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.3.1.2. leTVü‰\øÏåà >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡+˝À ˇø£Hê&ÉT leTVü‰$wüßíe⁄ eTVü‰\øÏåà‘√ p<ä+ Ä&Ü\ì nqT≈£îHêï&ÉT.
yê] Ä≥ø√dü+ ˇø£ ~e´ø±+‘· |ü>∑&É|ü⁄ |ü\ø£, s¡‘êï\kÕ¬s\T, u+>±s¡T bÕ∫ø£\T rdüT≈£îe∫Ã+~.
eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·q‘√ Ä&ÉeTì eTVü‰\øÏåàì p<ëìøÏ |æ*#ê&ÉT. ‘êqT z&ç‘˚ øödüTÔuÛÑeTDÏ ÇkÕÔqì,
ÄyÓT z&ç‘˚ #·÷&Üs¡‘êïìï Çyê«\H˚ |ü+<Ó+‘√ Ä≥qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. p<ä+˝À $wüßeí ⁄ >¬ \yê\ì
uÛÑ÷<˚$ ø√s¡T≈£î+~. \ø°åà<˚$ ¬>\yê\ì ~e´ø±+‘·\T ø√s¡T≈£îHêïs¡T. düs¡dü«‹ yê]<ä›] ¬>\T|ü⁄q÷
ø√s¡T≈£î+~. $H√<ä+ ø√dü+ yÓTT<ä\Tô|{Ïºq p<ä+ dü>±ìøÏ sê>±H˚, ¬>\yê\H˚ ‘·|üq‘√ ˇø£]
MT<ä eTs=ø£]øÏ |ü+‘·+ ø£*–+~. p<ä+ m+‘·{Ï eT+∫yê]HÓ’Hê X¯Á‘·Te⁄\qT #˚düTÔ+~. p<ä+
e\¢ ‘·+Á&û≈î£ e÷s¡T\ eT<Û´ä , >∑Ts¡T•wüß´\ eT<Û´ä ≈£L&Ü dü<ë“¤e+ q•düT+Ô ~. p<ä+ e\¢ <Ûqä ø±+ø£,å
eT‘·‡s¡+ ø£*– ø√|üø±s¡D eTe⁄‘·T+~. ˇø√ÿkÕ] p<ä+ e\¢ ÁbÕDqwüº+ ≈£L&Ü ø£\T>∑T‘·T+~.
$wüßíe⁄ p<ä+˝À z&çb˛‘˚ \ø°åà<˚$ eTqdüT‡ m˝≤ ñ+≥T+<√ ‘Ó*j·÷\ì e÷j·T #˚XÊ&ÉT.
\ø°àå <˚$ $wüßeí ⁄ #˚dqæ e÷j·Te\¢ p<ä+˝À z&çb˛sTT+~. uÛ÷Ñ <˚$ \øÏàå ì #·÷dæ q$«+~.
<˚eø±+‘·\T ‘·eT<˚$ z≥$TøÏ dæ>∑TZ|ü&Ü¶s¡T. düs¡dü«‹ eTÚq+>± ñ+&çb˛sTT+~. $wüßíe⁄ |ü]Vü‰dü
e÷&çHê&ÉT. \ø°àå <˚$øÏ z≥$T e\¢ ø£*–q nee÷q uÛ≤s¡+‘√ eTTKeT+‘ê #ÓeT]+∫+~. \ø°àå <˚$
‘·q z≥$TøÏ <Ûäs¡à<˚e‘·qT ì+~+∫+~. ‘·sê«‘· \ø°åà<˚$ bÕ∫ø£\T rdæ #·÷&É>±, n$ Hê\T>∑T
101
yÓ’|ü⁄˝≤ $wüßíe⁄ Ä≥≈£î dü]b˛j˚T˝≤>∑ ñHêïsTT. <ëìøÏ \ø°åà<˚$ $düàj·T+#Ó+~, n~ $wüßíe⁄
ø£*Œ+∫q e÷j·T nì Á>∑Væ≤+∫ ø√|ü+‘√ n‘·&çì p<ä>±&Éì <ä÷wæ+∫+~. \ø°åà<˚$ ‘·qqT
$wüßeí ⁄ ø£|{ü ÀbÕj·T+‘√ z&ç+#·&Üìï uÛ]Ñ +#·˝øÒ b£ ˛sTT+~. ‘·q #·T&Üs¡‘êïìï uÛ÷Ñ <˚$øÏ Çyê«\H˚
$wüßíe⁄ Ç+‘· yÓ÷kÕìï ø£*Œ+#ê&Éì ì+~dü÷Ô, s¡‘êïø£s¡T&ç ≈£îe÷¬sÔ nsTTq ‘·q≈£î #·÷&Üs¡‘·ï+
Á|æj·T+ø±<äì nqï~. \ø°åà<˚$ Äy˚X¯+‘√ n\TŒ\T, eT÷&ÛÉT˝…’q <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T, e÷qe⁄\qT
e+∫+#˚ $wüßíe÷j·T ÄyÓTqT ÁuÛÑ$T+#·˝Ò<äì |ü*øÏ+~.
\ø°åà<˚$ $wüßíe⁄‘√ ˝Àø£+˝Àì nìï e÷j·T\ ø£+fÒ ‘·q e÷j˚T >=|üŒ<äì |ü*øÏ+~.
$wüßíe÷j·TqT #·T\≈£îq #˚dæ, ÁãVü≤à, s¡TÁ<ä, Ç+Á<ë~ <˚e‘·\≈£î ÄyÓT e÷j·T e\¢H˚ |ü<äe⁄\T,
dü+|ü<\ä ÷ ø£*>±j·Tì |ü*øÏ+~. \ø°àå <˚$øÏ uÛ÷Ñ <˚$ eTT+<äT ø£*–q z≥$T e\¢ ás¡¸´ »ì+∫+~.
Ä ás¡¸´ qT+∫ ø£*–q $cÕ<ä Áø√<Ûë\T Áù|sπ |æ+#·>± \ø°àå <˚$ ‘·q e÷j·TqT $wüßeí ⁄≈£î #·÷|æ+#ê\ì
yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü sêìï X¯Sq´+>± e÷]Ã+~. \ø°àå <˚$ #˚dqæ á <äTX¯Ãs¡´≈£î $wüßeí ⁄ eTqdüT‡˝À ø√|æ+∫Hê,
<ëìï ô|’øÏ ø£ì|æ+#·˙j·T≈£î+&Ü ÄyÓTqT ‘·q e÷j·T‘√ yÓ÷dü|ü⁄#êÃ\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. $wüßíe⁄
\ø°åà<˚$ì nqTqsTTdüTÔqï≥T¢>± q{Ï+∫, düs¡«eT+>∑fi≤~Û <˚e‘· nsTTq ÄyÓT ø√bÕìï ˝Àø±\T
uÛÑ]+#·˝Òeì nHêï&ÉT. $H√<ä+ ø√dü+ Ä&çq Ä≥ Ç+‘· #˚≥TqT ø£*–+∫<äì |ü*øÏ, $wüßíe⁄
\ø°åà<˚$øÏ ‘·q ø±qTÔuÛÑeTDÏì n\+ø£]+#ê&ÉT.
X¯SqýÓTÆq yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À ñ+&Ésê<äì $wüßíe⁄ \ø°åà<˚$ì ø°ås¡düeTTÁ<ä rsêìøÏ $Vü‰sêìøÏ
rdüT≈£îyÓfi≤fl&ÉT. $wüßíe⁄ \ø°åà<˚$øÏ düeTTÁ<ä+˝Àì $+‘·\qT #·÷|ædü÷Ô, ñ<ë´qeq+˝ÀìøÏ
rdüT≈£îyÓfi≤fl&ÉT. Ä eq+˝À \ø°åà<˚$ uÛÑ÷<˚$, düs¡dü«‹, <˚eø±+‘·\‘√ ø£*dæ $Vü≤]düTÔ+&É>±
$wüßeí ⁄ e÷j·TyÓTHÆ ê&ÉT. dü‹ nsTTHê, düT‘·T&ÓH’ ê, Væ≤‘·T&ÓH’ ê >∑s«¡ +‘√ Vü≤<äTM› T] Á|üe]Ô+∫q|ü&ÉT
yê]øÏ ‘·–q $<Ûä+>± Væ≤‘·e⁄ #ÓbÕŒ\ì $wüßíe⁄ uÛ≤$+#ê&ÉT. <äTs¡à<ëìøÏ ÄÁX¯j·TyÓTÆq dü+|ü<ä #˚‘·
\ø°åà<˚$ >∑]«+∫+~ ø±ã{Ïº $wüßíe⁄ e÷j·÷\øÏåàì ø£*Œ+#ê&ÉT. \ø°åà<˚$ X¯Sq´+ >±$+∫q
yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìï Á|üø±•+|üCÒXÊ&ÉT. $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ \ø°åà<˚$ ‘·q ~e´‘ê«ìï eT]∫,
ÁbÕø£è‘·ø£q´ ˝≤>∑ eq+˝À ‹s¡T>∑T‘·÷ ˇø£ bÕ&ÉTã&çq ø=\qTqT #·÷dæ+~. \ø°åà<˚$ Ä ø=\qT
eT<Ûä´˝À yê&çb˛sTTq ˇø£ ã+>±s¡T ‘êeTs¡ ø£]íø£ MT<ä Á|üuÛÑe÷dæq ˇø£ <˚e‘·qT #·÷dæ+~.
\ø°åà<˚$ ø=\qT˝À ñqï e÷j·÷\øÏåàì #·÷dæ, ÄyÓT uÛÑ÷<˚$, bÕs¡«‹, düs¡dü«‹, X¯N
<˚$\ø£Hêï, ‘·qø£Hêï ≈£L&Ü ˝Àø√‘·sÔ y¡ TÓ qÆ <äì uÛ≤$+∫+~. \ø°àå <˚$ e÷j·÷\øÏàå øÏ ø£*–q <äTs¡edü≈ú î£
102
C≤*|ü&ç, ÄyÓT eè‘êÔ+‘·+ ‘Ó\TdüTø√yê\ì y˚∫ #·÷dæ+~. e÷j·÷\øÏåà ‘·q jÓ÷>±ìï #ê*+∫
m<äTs¡T>± ñqï <˚eø±+‘·\qT #·÷dæ yês¡+‘ê mes¡ì n&ç–+~. \ø°åà<˚$ e÷j·÷\øÏåàì bı–&ç,
ÄyÓT eè‘êÔ+‘êìï ‘Ó\T|üeTì ø√]+~. e÷j·÷\øÏåà ‘êqT leTVü‰$wüßíe⁄≈£î Á|æj·Tø±+‘· nsTTq
leTVü‰\øÏåàqì ‘Ó*|æ+~. $wüßíe÷j·TqT #·T\ø£q #˚dæq+<äTe\¢ ÄyÓT≈£î á s¡÷|ü+ ø£*–+<äì
#Ó|æŒ+~. $wüßí eTVæ≤eTqT >∑T]Ô+#·≈£î+&Ü ªmøÏÿq yêìøÏ @qT>∑T >∑TE®µ nH˚ $<Ûä+>±
Á|üe]Ô+∫q+<äTe\¢ ‘·q≈£î á <äTs¡edüú ø£*–+<äì e÷j·T\øÏåà \ø°åà<˚$‘√ #Ó|æŒ+~. ˇø£ ø£˝≤Œ~
ø±\+˝À düèwæº ìsêàDX¯øÏÔ ø√dü+ ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT $wüßíe⁄qT >∑T]+∫ ‘·|üdüT‡ #˚XÊs¡T. $wüßíe⁄
yê]<ä›s¡÷ ˇπø esêìï ø√s¡T‘·THêïs¡ì uÛ≤$+∫ }s¡T≈£îHêï&ÉT. e÷j·÷\øÏåà e÷Á‘·+ yê]<ä›]ø°
es¡$T#˚Ã X¯øÔÏ ˝ÒøH£ ˚ $wüßeí ⁄ $Tqï≈£îHêï&Éì sê»dü+‘√ uÛ≤$+∫+~. e÷j·÷\øÏàå $wüßeí ⁄qT #·T\ø£q
#˚dæ, nVü≤+ø±s¡+‘√ yÓ[fl ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\qT es¡+ ø√s¡Tø√eTqï~. ÁãVü≤à ‘·q≈£î düèwæº ìsêàD
$<ä´qT, dü+|ü<ä $<ä´q÷ Á|ükÕ~+#·eTì ø√sê&ÉT. e÷j·÷\øÏåà Ä esêìï Ç∫Ã+~. ‘·sê«‘·
•e⁄&ÉT ≈£L&Ü n<˚ esêìï n&ç>±&ÉT. eTj·÷\øÏåà >∑s¡«+‘√ n‘·&çøÏ ≈£L&Ü esêìï Ç∫Ã+~.
e÷j·÷\øÏåà <äTs¡à<ä+‘√ #˚dæq bıs¡bÕ≥T e\¢ Ä es¡+ ÁãVü≤à <ä>∑Zs¡, •e⁄&ç <ä>∑Zsê ñ+&É˝Òø£
#·+#·\+>± ‹s¡>∑kÕ–+~.
$wüßíe÷j·T Ád”Ô s¡÷|ü+‘√ e∫Ã, <äTs¡à<ä+‘√ es¡$T∫Ãq e÷j·÷\øÏåàì ‘·T\Hê&ç+~.
sê»dü, ‘êeTdü >∑TD≤\‘√ $Ás¡M–, $wüßí eTVæ≤eTqT #·T\ø£q #˚dqæ +<äT≈£î e÷j·÷\øÏàå ì X¯|+æ ∫+~.
$wüßíe÷j·T e÷j·÷\øÏåà‘√ |òü\|ü⁄wüŒ≈£îdüTeT |üsê>∑+‘√, X¯óø£ ÁuÛÑeTsê\‘√ ì+&ç≈£î+&Ü •~Û\yÓTÆq
‘·b˛eq+˝À ‘·|üdüT‡ #˚j·TeTì XÊ|ü+ Ç∫Ã+~. Ä eq+ m|ü&ÉT $ø±kÕìï bı+<äT‘·T+<√
n|ü&˚ e÷j·÷\øÏàå øÏ $yÓ÷#·q+ ø£\T>∑T‘·T+<äì ‘Ó*|æ+~. á $<Û+ä >± e÷j·T\øÏàå ‘·q eè‘êÔ+‘êìï
$ì|æ+#·>±H˚, ÄyÓT≈£î XÊ|ü $yÓ÷#·q+ ø£*–+~. <˚e‘·\T n+<äs¡÷ e∫Ã, |ü⁄wüŒø£$e÷q+˝À
e÷j·÷\øÏåàì yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ÄVü‰«ì+#ês¡T. á dü+s¡+uÛ≤ìï n+‘ê #·÷düTÔqï \ø°åà<˚$ ‘·q˝À
ÁãVü‰à~ <˚e‘·\T e∫Ã ÄyÓT eTT+<˚ e÷j·÷\øÏàå ì ø°]dÔ Tü HÔ êïs¡ì ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~. ‘êqT ø±≈£î+&Ü
eTs=ø£ \øÏåà, $wüßíe⁄ m˝≤ ñ+{≤s¡ì ÄyÓT dü+<˚Væ≤+∫+~. \ø°åà<˚$ $ÁuÛ≤+‹‘√ #·÷düTÔ+&É>±H˚
e÷j·÷\øÏåà ÄyÓT ‘˚»düT‡qT Vü≤]+∫, uÛÑ÷<˚$, düs¡dü«‹, <˚eø±+‘·\qT yÓ+≥ rdüT≈£îyÓ[fl+~.
\ø°åà<˚$ ‘·q ‘˚»+ q•+#·>± ìπs«<ä+‘√, ˇ+≥]>± Ä eq+˝À ‹]– ‹]– n*dæb˛sTT uÛÑs¡Ô
m&Éu≤≥TqT ‘·\#·Tø=ì <äT'œ+∫+~. \ø°àå <˚$ @ $<Û+ä >±HÓH’ ê yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü s¡+ #˚sT¡ ø=ì ‘·q ø£cÕº\˙ï
103
$wüßíe⁄≈£î ‘Ó*|æ, Ä ‘·sê«‘· <˚Vü‰ìï e~*ô|{≤º\ì ìs¡ísTT+#·T≈£î+~. \ø°åà<˚$ $wüßíe÷j·÷
yÓ÷Vü‰ìøÏ ‘·>∑T˝Àÿì $ÁuÛ≤+‹‘√, e÷j·÷\øÏåà yÓ’uÛÑyêìï, ~e´ø±+‘·\T e~*yÓfi¯fl&Üìï ‘·\#·Tø=ì
$#ê]+∫+~. yÓ≈’ î£ +sƒêìï düMT|æ+∫q \ø°àå <˚$ <ëì yÓu’ yÑÛ êìøÏ $düàj·T+ #Ó+~+~. ‘êqT X¯Sq´+
#˚dæq q>∑sêìï Ç+‘· yÓ’uÛÑy√ù|‘·+ #˚dæq eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T mes√ nì \ø°åà<˚$ ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~.
yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü s¡ø±+‘·\T #Ó|Œü >± \ø°àå <˚$ q>∑s+¡ ˝À $wüßeí ⁄ e÷j·÷\øÏàå ‘√ ø£*dæ ñHêï&Éì ‘Ó\TdüT≈£î+~.
Çø£ $wüßeí ⁄ eTT+<äT yÓfifl¯ &+É ndü+uÛeÑ eTì uÛ≤$+∫, \ø°àå <˚$ ì≥÷ºsT¡ dü÷Ô ‹]– ñ<ë´qeq+˝ÀìøÏ
yÓ[fl+~. \ø°åà<˚$ e÷j·÷\øÏåà ‘·|üdüT‡ #˚dæq •~Û\yÓTÆq ø=\qT #˚s¡T≈£îì, ã+>±s¡T ‘êeTs¡
|”sƒ¡+ô|’ ≈£Ls¡TÃì eTVü‰$wüßíe⁄qT <Ûë´ì+∫+~. eTVü‰$wüßíe⁄ \ø°åà<˚$ |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ Á|üdüqTï&Ó’,
‘·q e÷j·÷ $˝≤kÕìï ñ|üd+ü Vü≤]+#ê&ÉT. leTVü‰\øÏàå ø£qT\T ‘Ó]∫ #·÷ùd dü]øÏ yÓ≈’ î£ +sƒ|¡ ⁄ü s¡+˝À
leTVü‰$wüßíe⁄ ˇ&ç˝À ≈£Ls=Ãìñ+~. <˚e‘·\T |ü⁄wüŒes¡¸+ ≈£î]|æ+#·>±, \ø°åà<˚$øÏ »]–q<ä+‘ê
$düàj·÷ìï ø£*–+∫+~. \ø°åà<˚$ ‘·q ‘·|ü\T eTìï+#·eTì eTVü‰$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+∫+~. á
$<Ûä+>± eTVü‰\øÏåà $wüßíe÷j·T e\q >∑s¡«uÛÑ+>±ìï bı+~+~.
á ø£<∏ä leTVü‰$wüßíe⁄ \ø°åà<˚$‘√ $H√<ä+ ø√dü+ p<äe÷&É{≤ìøÏ ñ|üÁø£$T+#·&É+‘√
yÓTT<ä\e⁄‘·Tqï~. $H√<ës¡ú+>± yÓTT<ä\Tô|{Ïºq á p<ä+, \ø°åà<˚$ Äy˚X¯+‘√ yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìï
X¯Sq´+ #˚ùd+‘· nqsêúìï ø£*–+∫+~. dü|eÔü T e´düqyÓTqÆ p<ä+ m+‘· dü»q® T\HÓH’ ê <äTsêàs¡T\Z T>±
#˚düTÔ+<äq&ÜìøÏ á dü+|òüT≥q ˇø£ ì<äs¡Ùq+. p<ä+˝À |ü+<Ó+>± øödüTÔuÛÑ eTDÏì, #·÷&Üs¡‘êïìï
ñ+#·&É+, uÛÑ÷<˚$ uÛÑs¡ÔyÓ’|ü⁄, <˚eø±+‘·\T \øÏåàyÓ’|ü⁄ #˚s¡&É+ á Ä≥qT $H√<ä+ qT+∫ |ü+‘·+yÓ’|ü⁄
rdüTø¬ [fl+~. á |ü+‘·yT˚ z&çb˛sTTq \ø°àå <˚$øÏ Äy˚XÊìï ø£*–+∫+~. uÛ÷Ñ <˚$ eTT+<äT z&çb˛&É+
\ø°åà<˚$øÏ nee÷q+ ø£*–ùdÔ, uÛÑ÷<˚$ qe«&É+, $wüßíe⁄ |ü]Vü≤dæ+#·&É+ e\¢ Ä nee÷q+
rÁes¡÷|ü+ <ë*Ã+~. \ø°åà<˚$ s¡‘êïø£s¡Tì ≈£L‘·Ts¡T ø±e&É+ e\¢ ÄyÓT≈£î dü+|ü<ä >∑s¡«+ ñ+~.
Ä >∑sê«ìøÏ á z≥$T ‘√&ÉsTT´+~. \ø°åà<˚$øÏ ‘êqT $wüßíe÷j·T e\¢ z&çb˛j·÷qì ‘Ó*j·T>±H˚
ÄyÓT˝Àì >∑s¡«+ n‹X¯sTT+∫+~. \ø°åà<˚$ $wüßíe⁄qT, n‘·ì e÷j·Tq÷ ì+~+∫, \ø°åà<˚$ ‘·q
e÷j·TqT bı>∑T&ÉT≈£îqï~. n+‘·{Ï‘√ Ä>∑≈£î+&Ü ‘·q e÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï Ä uÛÑs¡Ô≈£î #·÷|æ+#ê\ì
yÓ’≈£î+sƒêìï X¯SqéTj·T+ #˚dæ+~.
$wüßíe⁄ \ø°åà<˚$ì düeTTÁ<ä rsêìøÏ rdüT≈£îyÓ[¢, n+<äT˝Àì $X‚cÕ\qT #·÷|æ+#·&É+, eq
$Vü‰s¡+ Çe˙ï ÄyÓTqT @e÷s¡Ã&ÜìøÏ #˚dæq Á|üj·T‘êï\T. \ø°åà<˚$ Äy˚XÊìï XÊ+‹+|üCÒdæ, ÄyÓT
104
Äq+<ä+˝À eTTì– ñqï|ü&ÉT e÷j·÷yÓ÷Vü≤+˝À ‘·>∑T˝§ÿH˚˝≤ #˚j·÷\ì eTVü‰$wüßíe⁄ uÛ≤eq.
XÀuÛ≤V”≤qyÓTÆq ø=\qT, e÷j·T\øÏåà ø£\Œq Çe˙ï \ø°åà<˚$øÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·+&É+˝Àì
n+‘·sê“¤>±\T. \ø°åà<˚$øÏ ÄyÓT nX¯ø£Ô‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·T&Üìπø e÷j·T\øÏåà ÄyÓT ‘˚»düT‡qT
Vü≤]+∫+~. ñ<ë´qeq+˝À \ø°åà<˚$ ˇ+≥]>± |ü&çq nedüú\T n˙ï ÄyÓT nVü≤+ø±sêìï
q•+|üCÒj·T&ÜìøÏ ø£*Œ+∫q @sêŒ≥T¢>± ‘Ó\TdüTÔ+~. yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡ø±+‘·\‘√ dü+uÛ≤wüD \ø°åà<˚$øÏ
Vü≤è<äj·T X¯\ýÓTÆ+~. e÷j·÷\øÏåà ‘·|üdüT‡ #˚dæq ø=\qT˝ÀH˚ \ø°åà<˚$ ≈£L&Ü ‘·|üdüT‡ #˚j·T&É+
ÄyÓT˝À ø£*–q |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± #Ó|Œü e#·TÃ. \ø°àå <˚$øÏ dü+|ü<eä \¢ ø£*–q nVü≤+ø±sêìï
‘=\–+#·&É+‘√bÕ≥T>±, ÄyÓT≈£î $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT ‘Ó*j·TC…|üŒ&É+ ≈£L&Ü á ø£<∏ä˝Àì
|üs¡e÷s¡ú+>± eTq≈£î ø£ì|ædüTÔ+~.
4.3.1.3. ÁãVü≤à >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
Á|üfi¯j·T+ e\¢ ˝Àø£eT+‘ê ˙≥ eTTì–, >±&ÛÜ+<Ûäø±s¡+ ì+&çb˛sTT+~. Ä düeTj·T+˝À
leTVü‰$wüßeí ⁄ ˝Àø±\ìï+{Ï˙ ‘·q˝À ì\T|ü⁄ø=ì @ø±+‘·+>± eTT˙ï{ÏMT<ä Ä~X‚wßü &çô|’ X¯jT· ì+∫
ñHêï&ÉT. ø=+‘·ø±\+ >∑&∫ç q ‘·sê«‘· $wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+ qT+∫ ã+>±s¡Tø±+‹‘√ ÁãVü≤à <˚e⁄&ÉT
»ìà+#ê&ÉT. ÁãVü≤à leTVü‰$wüßeí ⁄≈£î #˚‘T· \T CÀ&ç+∫ $qj·T $<Ûj ˚ T· \T ñ{Ï|º &ü >É ± nH˚ø£ $<Ûë\T>±
ø°]Ô+#ê&ÉT. ÁãVü≤à uÛÑøÏÔøÏ yÓT∫Ã n‘·&çøÏ $wüßíe⁄ düèwæºìsêàDø±sê´ìøÏ ‘·–q kÕ<Ûäq kÕe÷Á–ì
nqTÁ>∑Væ≤+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ Á|ükÕ~Û+∫q es¡+ e\¢ ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT |ü<äàC≤+&Üìï ø£*Œ+∫, <ëìì
˙{Ï MT<ä ‘˚˝Ò˝≤>∑ #˚XÊ&ÉT. Ä ‘·sê«‘· Äø±X¯+, yêj·TTe⁄, n–ï, ˙s¡T, uÛÑ÷$T nH˚ ◊<äT
|ü+#·uÛÑ÷‘ê\qT ˇø£<ëì qT+∫ eTs=ø£<ëìï ø£*Œ+#ê&ÉT. uÛÑ÷$T yÓTT<ä\Tø=ì |ü<ëï\T>∑T }s¡∆«,
n<Û√˝Àø±\qT ì]à+#ê&ÉT. Äø±X¯+˝À yÓ*π>˝≤>∑ dü÷s¡´ #·+Á<äT\qT ø£*Œ+#ê&ÉT. Äø±X¯+˝À
qø£åÁ‘ê\qT ì*bÕ&ÉT. ˝Àø±\ìï+{Ï˝Àq÷ ÁbÕDT\qT düèwæº+#ê&ÉT.
$wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ ÁuÛ≤+‹ #Ó+<äT‘·÷ ˝Àø±\˙ï $\j·÷ìï, eè~∆˙ düeT+>±
bı+<äT‘·THêïsTT. ˝Àø£+˝Àì Je⁄\˙ï dü‘«Ô· s¡»düyÔ ÷Ó >∑TD≤\T ø£*–, nVü≤+ø±s¡, eT<äe÷‘·‡sê´\‘√
Jeq+ kÕ–düTÔHêïsTT. ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT ‘·q düèwæºì #·÷düTø=ì sê»dü>∑TD+‘√, ‘·qe+{Ï <Ó’e+
eTT˝À¢ø±\˝ÀH˚ ˝Ò&Éì nVü≤+ø£]+#ê&ÉT. <˚e‘·\T, eTTqT\T, ~ø±Œ\≈£î\T yÓTT<ä˝…’q yês¡+<äs¡÷
#˚] dü‘·´˝Àø£+˝À ÁãVü≤à<˚e⁄&çì düTÔ‹+#·>± Á|üeT‘·TÔ&Ó’ ˝Àø£+˝À ‘·qqT $T+∫q <Ó’e+ ˝Ò&Éì
|ü*ø±&ÉT. ÁãVü≤à ‘·qe+{Ï eTH√ìÁ>∑Vü≤+ >∑\ <Ó’e+ mes¡÷ ˝Òs¡ì, ÁãVü‰à+&Üìï düèwæº+#·&É+
105
n‘·&çøÏ e÷Á‘·y˚T kÕ<ÛäéT˙ Á|ü>∑˝≤“¤\T |ü*ø±&ÉT. ÁãVü≤à e÷≥\T $+≥Tqï e÷s¡ÿ+&˚j·T eTVü≤]¸
n‘·ìï yê]+∫, ˝Àø£Hêj·T≈£î&Ó’q $wüßíe⁄qT $düà]+∫ ìqï>±ø£ yÓTTqï »ìà+∫q ÁãVü≤à ‘êqT
n~Û≈£î&Éì |ü\ø£&É+ n$y˚ø£eTì nHêï&ÉT. ÁãVü≤à #˚düT≈£îqï |üPs¡« »qà |ü⁄D´|òü\+ e\¢H˚ n‘·ìøÏ
eTVü‰$wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+˝À »ìà+#˚ n<äèwü+º ø£*–+<äì, <ëìì eT]∫ <äTs¡_eÛ ÷q+‘√ Á|üe]Ô+#·
e<ä›ì e÷s¡ÿ+&˚j·TeTVü≤]¸ Væ≤‘·e⁄ #ÓbÕŒ&ÉT.
ÁãVü≤à düuÛÑ˝À ‘·qqT e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT m~]+#·&Üìï düVæ≤+#·˝Òø£, eT‘·‡s¡+‘√ $wüßíe⁄qT
ì+~+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ düeTs¡T∆&Ó’‘˚ ‘êH˚ ÁãVü‰à+&Üìï düèwæº+#·e#·TÃ ø£<ë nHêï&ÉT. ÁãVü≤à <ës¡Te⁄
qT+∫ |ü⁄{Ïqº n–ï Ä <ës¡Te⁄H˚ <äV≤æ +#·>*∑ >π +‘· X¯øÔÏ ø£*–+<äì, ‘êqT ≈£L&Ü $wüßeí ⁄ Hê;Ûøe£ T\+
qT+∫ »ìà+∫q+‘· e÷Á‘êq bÂs¡Twü+ ˝Òì yê&çì ø±<äì e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ç‘√ yê~+#ê&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT $wüßíe⁄‘√ ÁãVü≤àqT b˛\Ã&É+, mqT>∑T≈£î <√eT≈£L b˛*ø£ #˚j·T&É+ e+{Ï<äì
nHêï&ÉT. $wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+ qT+∫ n+‘·≈î£ |üPs¡«+ nH˚ø£ eT+~ ÁãVü≤à\T »ìà+∫, q•+#ês¡ì
nHêï&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÁãVü≤à≈£î $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT ‘Ó*bÕ&ÉT. ÁãVü≤à |ü⁄≥ºø£eTT+<äT
Á|üfi¯j·T+ dü+uÛÑ$+∫ ˝Àø±\˙ï ˙{Ï˝À eTTì–b˛j·÷sTT. Ä düeTj·T+˝À e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ˇø£ÿ&˚
˙{Ï˝À á<äT‘·÷, eTTqT>∑T‘·÷ e≥|üÁ‘·XÊsTT>± ˇ+≥]>± ñqï ˇø£ u≤\T&çì #·÷dæ $düàj·T+
#Ó+<ë&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT •e⁄&ÉT mø£ÿ&ÉTHêï&Éì n&É>>∑ ±, Ä u≤\T&ÉT ‘·q H√{Ï˝À #·÷&ÉeTHêï&ÉT.
Ä u≤\Tì H√{Ï˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫ e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT düeTdü˝Ô Àø±\qT #·÷dæ, •e⁄&çì |üPõ+∫ yÓ\T|ü*øÏ
e#êÃ&ÉT. nø£ÿ&É e÷s¡ÿ+&˚j·TT&çøÏ leTVü‰$wüßíe⁄ ø£ì|æ+∫, •e⁄ì <äs¡Ùq+ #˚düT≈£îHêïyê nì
n&ç>±&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT ˝Àø±\ìï{Ï˙ #·÷XÊqì ‘Ó\T|ü>±, $wüßeí ⁄ n‘·&øç Ï •e⁄&çì ùd$+#·eTì
#ÓbÕŒ&ÉT. n|üŒ{Ï qT+∫ e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT •e⁄&çì |üPõ+∫ eTè‘·Té⁄qT >¬ *∫q≥T¢>± ÁãVü≤àdüu˝ÑÛ Àì
yê]øÏ ‘Ó*bÕ&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÁãVü≤à≈£î ø£qT$|ü ø£*–+#ê\ì |ü⁄+&ÉØ≈£îì ø£<∏äqT #ÓbÕŒ&ÉT. eTVü‰
uÛ≈Ñ î£ &Ô q’Ó |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT $wüßeí ÷j·TqT dü+<˚V≤æ +∫, $wüßeí ÷j·T #˚‘· yÓ÷dü|⁄ü #·Ãã&çHê&Éì ‘Ó*bÕ&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT $wüßíe÷j·TqT n\Œ+>± #·÷&Ée<ä›ì ÁãVü≤à≈£î Væ≤‘·e⁄ |ü*ø±&ÉT. sê»dü>∑TD+‘√
nVü≤+ø£]+∫q ÁãVü≤à e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ç e÷≥qT ô|&É#$Ó qô|{Ïº $wüßeí ÷j·TqT n‘·ìô|ø’ Ï eT[fl+#·eTì
#·T\ø£q>± e÷{≤¢&Ü&ÉT. ÁãVü≤à $wüßeí ÷j·TqT ì+~+∫, düèwæìº sêàD ø±sê´ìï ìyê]+∫, ‘·|dü Tü ‡
#˚j·T&ÜìøÏ eT+<äs¡ |üs¡«‘êìøÏ yÓ[¢b˛j·÷&ÉT. ÁãVü≤à yÓfi¯fl>±H˚ ˝Àø±\ìï n+<Ûäø±s¡+‘√
106
‘·\&¢ *ç b¢ ˛j·÷sTT. e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT ÁbÕ]ú+#·>± $wüßeí ⁄ ˝Àø±\≈£î j·T<∏ëdæ‹ú ì ø£*Œ+#ê&ÉT. $wüßeí ⁄
ÁãVü≤à >∑sê«ìï uÛ+Ñ >∑|]ü ∫, Ä ‘·sê«‘· ˝Àø±\≈£î Äq+<ä+ ø£*–kÕÔqì e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ç‘√ #ÓbÕŒ&ÉT.
ÁãVü≤à eT+<äs¡ |üs¡«‘·+ MT<ä ˇø£ >∑TVü≤qT ø£*Œ+∫, <ëì˝À ˇø£ düs¡düT‡, eT+<ës¡
eHê\T @s¡Œ]#ê&ÉT. @ø±+‘·+>± ÁãVü≤à Ä eq+˝À |ü~y˚\ ~e´dü+e‘·‡sê\T ‘·|üdüT‡ #˚XÊ&ÉT.
$wüßíe⁄ ‘·q e÷j·÷Á|üuÛ≤e+‘√ Ä >∑TVü≤˝À ˇø£ y˚T&ÉqT ø£*Œ+∫, n+<äT˝À e÷j·÷düs¡dü«‹ì
ì*|æHê&ÉT. ÁãVü≤à≈£î ‘·b˛uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·&ÜìøÏ e÷j·÷düs¡dü«‹ X¯è+>±s¡ #˚cÕº $˝≤kÕ\qT
Á|ü<ä]Ù+∫+~. ÁãVü≤à e÷j·÷ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’ m<äTs¡T>± ñqï e÷j·÷düs¡dü«‹ì ‘·q ≈£î\bÕ*ø£>±
ÁuÛÑ$T+#ê&ÉT. ÄyÓT X¯è+>±s¡ $˝≤kÕìøÏ ÁãVü≤à ø±e÷‘·Ts¡T&Ó’ ø=ìï y˚\ dü+e‘·‡sê\T
e÷j·÷düs¡dü«‹‘√ dü+uÛÀ–+#ê&ÉT. ÁãVü≤à s¡‹ bÕs¡eX¯´+˝À ñ+&É>± ˇø£Hê&ÉT e÷j·÷düs¡dü«‹
e÷j·TyÓTÆ+~. e÷j·÷düs¡dü«‹ì yÓ<äT≈£î‘·÷ ÁãVü≤à dü+uÛÀ>∑ ∫Vü‰ï\‘√ BqT&Ó’ >∑TVü≤ yÓ\T|ü*øÏ
e#êÃ&ÉT. nø£ÿ&É eT+<äs¡–] eTTqT\T m<äTs¡e>± ÁãVü≤à \»®, <Ó’q´+‘√ $#ê]+#ê&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÁãVü≤à‘√ e÷j·÷düs¡dü«‹ eè‘êÔ+‘·eT+‘ê $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì #ÓbÕŒ&ÉT.
e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT Væ≤‘·uÀ<Ûä #˚jT· >±, ÁãVü≤à |üXÊÃ‘êÔ|+ü ‘√ n‘·&ç n|üsê<Ûëìï eTìï+#·eTì $wüßeí ⁄qT
ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. ÁãVü≤à |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ, uÛÑøÏÔ ‘ê‘·Œsê´ìøÏ dü+‘·è|ü⁄Ô&Ó’ $wüßíe⁄ $X¯«s¡÷|ü <äs¡Ùq+
ø£*–+#ê&ÉT. ÁãVü≤à eTVü‰$wüßíe⁄qT nH˚ø£ $<Ûë\T>± ø°]Ô+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ nqTÁ>∑Vü≤+‘√ ÁãVü≤à
‹]– ‘·q |üPs¡«|ü⁄ dæú‹ì bı+<ë&ÉT.
á ø£<˝ä∏ À $wüßeí ⁄ nqTÁ>∑V≤æ +∫q es¡ Á|üu≤Û e+ e\¢H˚ ÁãVü≤à≈£î >∑s«¡ + ø£*–+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
$wüßeí ⁄ Hê;Ûøe£ T\+ qT+∫ »ìà+∫q|ü&ÉT ÁãVü≤à˝À ø£ì|æ+#˚ $qj·T $<Ûj ˚ T· ‘·\T, düèwæº ìsêàD≤ìï
|üP]Ô #˚ùd≥|üŒ{ÏøÏ ø£qTeTs¡T>∑Tj·÷´sTT. yê{Ï kÕúq+˝À sê»dü‘êeTdü >∑TD≤\T |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT.
düèwæºìsêàD≤ìï düeTs¡ú+>± |üP]Ô #˚j·T&ÉeTH˚ ˝À¬ø’ø£ ø±s¡´kÕ<Ûäq e\¢ ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«+ ø£*–+~.
<˚e‘·\T, eTTqT\T #˚dæq düTÔ‘·T\T Ä >∑sê«ìï eT]+‘·>± ñB›|æ+|üCÒXÊsTT. Ç˝≤+{Ï Á|üeT‘·Ô
dæ‹ú ˝À e÷s¡ÿ+&˚jT· T&ÉT #˚dqæ Væ≤‘·uÀ<Ûä ÁãVü≤à≈£î >∑s√«<ä‹∆ ì ø£*–+∫+~. n+<äT#˚‘H· ˚ $wüßeí ⁄qT,
$wüßíe÷j·TqT ≈£L&Ü #·T\ø£q #˚dæ $wüßíì+<ä #˚XÊ&ÉT. ÁãVü≤à ‘·q eTVü≤‘·TÔqT e÷s¡ÿ+&˚j·TT&çøÏ,
˝Àø±ìøÏ #·÷|æ+#ê\H˚ <äTs¡à<ä+‘√ düèwæº ìsêàD≤ìï ìs√~Û+#ê&ÉT. e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ç Væ≤‘·uÀ<Ûä e\¢
ÁãVü≤à n<äT|ü⁄˝Òì Äy˚X¯+‘√ á <äTX¯Ãs¡´≈£î bÕ\Œ&çHê&ÉT.
düèwæºø£s¡Ôqì >∑]«+∫q ÁãVü≤à≈£î n‘·ì jÓ÷>±ìï, |ü+‘êìï e÷ìŒ+∫ ø±e÷‘·Ts¡T&ç>±
107
#˚j·T&ÜìøÏ e÷j·÷düs¡dü«‹ ø£*Œ+#·ã&ç+~. e÷j·÷düs¡dü«‹ ø£\Œq <ë«sê ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«uÛÑ+>∑+
ø£*–+#·&É+, n‘·&ç ø±e÷ìøÏ ø£fi¯+ø£+ ˝Ò≈£î+&Ü #˚j·T&É+ nH˚~ n+‘·sês¡∆+>± ø£ì|ædüTÔ+~.
ÁãVü≤à ø±yÓ÷Hêà<ä+‘√ e÷j·÷düsd¡ «ü ‹ ø√dü+ yÓ‘ø· &£ +É , <Óq’ ´‘·, <äT'K+ Çe˙ï n‘·&ç uÛ+Ñ >∑bÕ≥T≈£î
∫Vü‰ï\T. e÷s¡ÿ+&˚j·TTì uÀ<ÛäqT $ì, $wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#·&É+, n‘·ì |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ ì<äs¡Ùq+.
á $<Ûä+>± á ø£<∏ä˝À ÁãVü≤à >∑s¡«uÛÑ+>∑+ e]í+#·ã&ç+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.3.1.4. •e>∑s¡« uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
<˚e‘·\T, sêø£då Tü \T ø£*dæ eTVü‰$wüßeí ⁄ nqTeT‹‘√ neTè‘·+ ø√düeTì ø°så d¡ eü TTÁ<ä eT<∏qä +
#˚XÊs¡T. ø°ås¡düeTTÁ<ä+ qT+∫ yÓTT<ä≥ ø±\≈£î≥ $wü+ |ü⁄{Ïº+~. <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T ÁbÕ]ú+#·>±
•e⁄&ÉT Ä $cÕìï Á>∑Væ≤+∫, ˝Àø±\qT ø±bÕ&Ü&ÉT. ø°ås¡kÕ>∑s¡ eT<∏äq+˝À ø£\Œeèø£å+, ø±eT<Û̊qTe⁄,
◊sêe‘·+ yÓTT<ä˝q’… edüTeÔ ⁄\T yÓ\Te&Ü¶sTT. Ä edüTÔ dü+#·jT· +‘√ bÕ≥T>± »ìà+∫q eTVü‰\øÏàå ì,
‘·T\dæì leTVü‰$wüßeí ⁄ Á>∑V≤æ +#ê&ÉT. ∫es¡>± <Ûqä «+‘·] neTè‘·u≤Û +&É+‘√ ø£ì|æ+#ê&ÉT. sêø£då Tü \T
neTè‘êìï dü+Á>∑V≤æ +∫ yπ̊s#√≥T≈£î yÓ[flb˛j·÷s¡T. <˚e‘·\T sêø£då Tü \ uÛjÑ T· +e\¢ leTVü‰$wüßqí T
ÁbÕ]ú+#ês¡T. sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄#·Ã&ÜìøÏ $wüßíe⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± ne‘·]+#ê&ÉT. e÷j·÷
yÓ÷Væ≤ì ‘·q s¡÷|ükÂ+<äs¡´+‘√ sêø£ådüT\qT yÓ÷Vü≤$eX¯ó*ï #˚dæ+~. $wüßíe÷j·÷ yÓ÷Væ≤‘·T˝…’
sêø£ådüT\T neTè‘·ø£\XÊìï yÓ÷Væ≤ì #˚‹øÏ#êÃs¡T.
yÓ÷Væ≤ì <˚e‘·\qT, sêø£då Tü \qT y˚sπ «s¡T ã+‘·T\T>± ≈£L]Ã, eTT+<äT>± <˚e‘·\≈£î neTè‘êìï
e&ç¶+#·&É+ yÓTT<ä\T ô|{Ïº+~. sêø£ådüT\≈£î ‘·q X¯è+>±s¡ #˚cÕº$˝≤kÕ\‘√ eTs¡T\T ø£*–+∫,
Á|üeT‘·TÔ*ï #˚dæ+~. sêVüQ πø‘·Te⁄\T nH˚ sêø£ådüT\T e÷j·÷ s¡÷bÕ\T <Ûä]+∫, <˚e‘·\ es¡Tdü˝À
≈£Ls¡TÃì neTè‘êìï bı+<ës¡T. yÓ÷Væ≤ì ‘·q @eTs¡T bÕ≥TqT dü÷s¡´ #·+Á<äT\T #Ó|üŒø£ eTT+<˚
Á>∑V≤æ +∫, sêVüQøπ ‘·Te⁄\ ‘·\\T #·Áø£+‘√ K+&ç+∫+~. neTè‘· ø£\XÊìï Ç+Á<äT&çøÏ Ç∫Ã, yÓ÷Væ≤ì
$wüßíe⁄>± e÷] yÓ’≈£î+sƒ¡+ #˚s¡T≈£î+~. sêø£ådüT\T »]–q yÓ÷kÕìï Á>∑Væ≤+∫ <˚e‘·\‘√ j·TT<ë∆ìøÏ
‘·\|ü&Ü¶s¡T. neTè‘·bÕq+ e\¢ <˚e‘·\T »sTT+#·>±, sêø£ådüT\T bÕ]b˛j·÷s¡T. á eè‘êÔ+‘êìï
$ì|æ+∫ •e⁄&çøÏ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+#ê\ì, Hês¡<Tä &ÉT ø¬ ˝’ ≤kÕìøÏ ãj·T\T <˚sê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<Tä &çì
#·÷dæ, düeTTÁ<ä eT<∏äq+˝À ø±\≈£L≥ $wü+ ‘·sê«‘· @+ »]–+<äì n&ç>±&ÉT. ø£\Vü≤ Á|æj·TT&Ó’q
Hês¡<äT&ÉT •e⁄ì‘√ $wüßíe⁄ yÓ÷Væ≤ì s¡÷|ü+‘√, sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄∫Ã, neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î
|ü+#ê&Éì #ÓbÕŒ&ÉT. e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äsê´ìøÏ sêø£då Tü \T, <˚e‘·\T ≈£L&Ü yÓ÷Vü≤$eX¯ó\j·÷´ì
108
#Ó|Œæ , yÓ÷Væ≤ìì #·÷ùdÔ •e⁄ìøÏ ≈£L&Ü yÓ÷Vü≤+ ø£\T>∑T‘·T+<äì nHêï&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<Tä ì e÷≥\≈£î
s√wæ+∫, ìC≤ìC≤\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ yÓ’≈£î+sƒ¡+ yÓfi≤fl\ì bÕs¡«‹‘√ nHêï&ÉT. bÕs¡«‹ •e⁄&ç‘√
eTT˝À¢ø±\÷ $wüßeí ⁄ ÄBÛq+˝À ñHêïj·Tì, •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì #·÷XÊø£ eT<äq |üse¡ X¯+ bı+<ä≈î£ +&Ü
ñ+&É>∑*–‘˚ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓfi¯fleTì #Ó|æŒ+~. •e⁄&ÉT bÕs¡«‹‘√ Ç+Á~j·÷\qT »sTT+∫q n‘·&ç
ÄBÛq+˝ÀH˚ eTqdüT‡ ≈£L&Ü ñ+≥T+<äì nHêï&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT •e⁄&çøÏ s√wü+ ø£*–+#ê\ì, yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ #˚wüº\qT #·÷ùdÔ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü
yÓÁ]yêì˝≤>∑ ‹s¡T>∑T‘ê&Éì y˚T\e÷&çHê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äT&ç e÷≥\T ø£\¢\T #˚j·÷\ì
ì]«ø±s¡yÓTÆq s¡÷bÕìï <Ûä]+∫, bÕs¡«‹‘√ ø£*dæ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T <˚sê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄&ç
eTT+<äT <ë] #·÷|ü⁄‘·T+&É>±, Á|üeT<∏ä>∑D≤\T ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ #˚] ùd$+#ês¡T. •e⁄&ç ìÁ>∑Vü≤X¯øÏÔì,
$wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï #·÷&Ü\ì dü÷s¡´#·+Á<äT\T yÓTT<ä˝…’q <˚e, eTTì düeT÷Vü‰\T yÓ’≈£î+sƒêìøÏ
ãj·T\T <˚sêsTT. •e⁄&ÉT düø£\ dü+|ü<ä\‘√ $sêõ\T¢‘·Tqï yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìï #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. $wüßíe⁄
<ë«s¡bÕ\≈£î\ e\q •ebÕs¡«‘·T\T e#êÃs¡ì ‘Ó*dæ, m<äTs¡T yÓfi≤fl&ÉT. Ä |ü⁄sêD<ä+|ü<äT\qT
ˇø£ uÛÑÁ<ä|”sƒ¡+ô|’ ≈£Ls√Ãu…{Ïº ñ∫‘·Ø‹>± dü‘·ÿ]+#ê&ÉT. \ø°åà<˚$ e∫Ã, bÕs¡«‹ì øö–*+#·Tø=ì,
ÄyÓT düMT|ü+˝ÀH˚ ≈£Ls¡TÃ+~.
•e⁄&ÉT $wüßíe⁄‘√ Hês¡<äT&ç‘√ ‘·q≈£î ø£*–q |ü+‘êìï #Ó|æŒ, e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì s¡÷bÕìï
#·÷|æ+#·eTì n&ç>±&ÉT. •e⁄&ÉT $wüßíe⁄‘√ ‘·qqT Hês¡<äT&ÉT #·T\ø£q #˚dæ e÷{≤¢&çq $wüj·÷ìï
‘Ó*bÕ&ÉT. Á|üeT<∏äT\T nVü≤+ø£]+∫ Hês¡<äT&çì ì+~+∫, •e⁄&ç eTVæ≤eTqT bı–&Üs¡T. Hês¡<äT&ç
e÷≥\≈£î •e⁄&ÉT <äs¡Œ+‘√, Á|üeT<∏äT\T >∑s¡«+‘√ |ü*øÏq e÷≥\T $ì $wüßíe⁄ m˝≤¬>’Hê yê]ì
yÓ÷dü|⁄ü #êÃ\ì nqT≈£îHêï&ÉT. ˝Ò≈î£ +fÒ Á|üeT<∏Tä \ #˚‘· Hês¡<Tä &çøÏ nee÷q+ ‘·|Œü <äì uÛ≤$+#ê&ÉT.
$wüßeí ⁄ qjÓ÷≈£î\Ô ‘√ •e⁄&ç |ü+‘êìï $&ç∫ô|≥ºeTì ø√sê&ÉT. yÓ÷Væ≤ìì y˚s=ø£ @ø±+‘· düeTj·T+˝À
#·÷|ü⁄‘êqì •e⁄&çøÏ e÷≥ Ç#êÃ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·TqT bı>∑&É>±, •e⁄&ÉT |ü+‘·+‘√
yÓ÷Væ≤ìì #·÷|üeTì ø√sê&ÉT. •e⁄&ç <äsêŒìï uÛ+Ñ >∑ |üs#¡ ê\ì uÛ≤$+∫ $wüßeí ⁄ e÷j·÷ yÓ÷Væ≤ì>±
e÷sê&ÉT. •e⁄&ÉTyÓ÷Væ≤ìì #·÷&É>±H˚ eT<äq $ø±sêìøÏ ˝Àqj·÷´&ÉT. ø√{Ï #·+Á<ä_+u≤\T ˇø£
#√≥ ì*∫q≥T¢>± m<äTs¡sTTq yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ •e⁄&çøÏ ø±eT$ø±s¡+ ø£*–+~. •e⁄&ÉT yÓ÷Vü≤
$ÁuÛ≤+‹‘√ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì n+<ëìï bı>∑T&ÉT‘·÷, Hês¡<äT&ç‘√ ø£*–q |ü+‘êìï eT]#ê&ÉT.
•e⁄&ç eTT+<˚ Ä düuÛ≤eT+~s¡+ X¯è+>±s¡eq+>± e÷]+~.
109
X¯è+>±s¡eq+˝À ˇ+≥]>± ñqï yÓ÷Væ≤ìì |ü≥Tºø√yê\ì •e⁄&ÉT yÓ+≥|ü{≤º&ÉT. yÓ÷Væ≤ì
•e⁄&ç ø£qT\ eTT+<˚ e÷j·TyÓTÆ+~. yÓ÷Vü≤ÁuÛ≤+‘·T&Ó’q •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝Òì X¯è+>±s¡
eq+˝À yÓÁ]yêì˝≤>∑ |ü]ÁuÛÑ$T+#ê&ÉT. e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì •e⁄&çøÏ }j·T\ }>∑T‘·÷ ø£ì|æ+∫,
n‘·&ÉT düMT|æ+#·>±H˚ e÷j·TyÓTÆ+~. yÓ÷Væ≤ì »\ø±˝≤&ÉT‘·÷ X¯è+>±s¡ #˚wüº\‘√ •e⁄&çøÏ yÓ÷Vü≤+
ø£*–+∫ eT∞fl n<äèX¯ýÓTÆ+~. á $<Ûä+>± yÓ÷Væ≤ì •e⁄&çì ‘·q X¯è+>±s¡ $˝≤dü #˚wüº\‘√
eTs¡T\Tø=*|æ, $s¡ôVAqà‘·TÔ&çì #˚dæ+~. yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝Ò<äì •e⁄&ÉT ìπs«<ä+‘√ $\|ædü÷Ô,
bı<ä]+{Ï˝À düTs¡‘√<äT´ø£Ô s¡÷|ü+‘√ ñqï yÓ÷Væ≤ìì #·÷XÊ&ÉT. •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ì‘√ Bq+>± eTqà<∏Tä ì
u≤]qT+∫ ‘·qqT ø±bÕ&ÉTeTì y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ •e⁄&ÉT eT≥TºMT]q ‘·eTø£+‘√
øö–*+#·Tø=Hêï&ÉT. •e⁄&çøÏ düTKbÕs¡eX¯´+‘√ X¯óø£|¢ ‘ü q· + »]–, •e⁄ì ‘˚»+ uÛ÷Ñ $Tô|’ Á|üeVæ≤+∫
ã+>±s¡+, yÓ+&ç>± e÷]+~. $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+ ‘=\>∑>±H˚ yÓ÷Væ≤ì $wüßíe⁄>± e÷]+~.
•e⁄&çøÏ |üs¡ÁãVü≤à C≤„q+ ø£*–+~. •e⁄&ÉT e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì ‘Ó\TdüTø=ì
$wüßíe⁄qT ø°]Ô+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ‘·q |ü+‘·+ HÓ–Z+<äì Äq+<ä+‘√ Hê≥´+ #˚XÊ&ÉT. •e⁄&ÉT
bÕs¡«r düy˚T‘·+>± ¬ø’˝≤kÕìøÏ ‹]– yÓfi≤fl&ÉT.
á ø£<∏ä˝À •e⁄ì <äsêŒìøÏ, |ü+‘êìøÏ Hês¡<äT&ç ø£\Vü≤|ü⁄ e÷≥˝Ò ø±s¡DeTì ‘Ó\TdüTÔ+~.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe⁄ yÓ÷Væ≤˙ ©\qT •e⁄&çøÏ ≈£î‘·÷Vü≤\+ ø£*π>˝≤>∑, Á|üeT<∏äT\≈£î ø√|ü+ ø£*π>˝≤>∑
#ÓbÕŒ\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√H˚ ¬ø’˝≤kÕìøÏ e#êÃ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìï •e⁄&ç eTT+<äT
ñ‘·ÿs¡¸ #˚j·T&É+˝À, •e⁄&ç Ç+Á~j·T ìÁ>∑Vü≤ eTVü≤‘ê«ìï ˝Àø±ìøÏ yÓ\¢&ç #˚j·T&Éy˚T n+‘·sês¡ú+>±
ø£ì|ædüTÔ+~. eTqà<∏äT&çH˚ »sTT+∫q Ç+Á~j·T ìÁ>∑Vü≤+ >∑\yê&ÉT •e⁄&ÉT. ˝Àø±\πø eTs¡T\T
ø=*ù| »>∑<˚ø£ kÂ+<äs¡´+ ø£\~ yÓ÷Væ≤ì. $_ÛqïyÓTÆq e÷qdæø£ Á|üeè‘·TÔ\T >∑\ •e⁄&ç ìÁ>∑Vü‰ìï,
yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äsê´ìï ˇø£#√≥ ø£*ù|+<äT≈£î Hês¡<äT&˚ ø±s¡DyÓTÆHê&ÉT. Hês¡<äT&ç ˝≤+{Ï ÁãVü≤à#ê]
#˚‘· yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìï e]í+|üCÒj·T+ e\¢H˚ •e⁄&çøÏ ñ‘·ÿ+sƒ¡ ø£*–+~. Ä ñ‘·ÿ+sƒ¡qT
ñB›+|üCÒj·T&Üìπø Hês¡<äT&ÉT bÕs¡«‹, Á|üeT<∏äT\ düeTø£å+˝À •e⁄&ç eTVæ≤eTqT #·T\ø£q #˚XÊ&ÉT.
yÓ÷Væ≤ìì #·÷&É>±H˚ •e⁄&çøÏ kÕ‹«´ø√<äj·T+ ø£\>∑&É+, düuÛ≤eT+~s¡+ X¯è+>±s¡eq+>±
e÷s¡&É+, X¯è+>±s¡eq+˝À yÓ÷Væ≤ì $˝≤dü #˚wüº\T Çe˙ï n‘·&çì ø±e÷‘·Ts¡T&çì #˚XÊsTT. •e⁄&ç
<äsŒ¡ eT+‘ê yÓ÷Væ≤ì e\¢ ø£*–q $s¡V≤ü +‘√ uÛ+Ñ >∑yTÓ +Æ ~. yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝<Ò ìä •e⁄&ÉT <Óq’ ´‘·qT
bı+<ä&+É , $\|æ+#·&+É Çe˙ï •e⁄&ç <äsŒ¡ HêX¯HêìøÏ, ø±eT $eX¯‘≈· L£ ì<äsÙ¡ q+>± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT.
110
yÓ÷Væ≤˙ düŒs¡Ù‘√ •e⁄&çøÏ X¯óø£¢|ü‘·q+ ø±e&É+ •e<äs¡Œ uÛÑ+>±ìøÏ |üsêø±wüº>± #Ó|üø√e#·TÃ.
eTqà<∏ä <äVü≤q+ ‘·sê«‘· •e⁄&çøÏ ø£*–q <äsêŒìï yÓ÷Væ≤˙ $˝≤dü+‘√ uÛÑ+>∑|üs¡#·&Éy˚T á ø£<∏ä˝Àì
|üs¡e÷s¡ú+>± ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.3.1.5. Hês¡<ä>∑s¡«uÛÑ+>∑ø£<∏ä
yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À eTVü‰$wüßíe⁄ l<˚$, uÛÑ÷<˚e⁄\‘√ ø=\Te⁄B] ñ+&É>±, <˚eø±+‘·\T #˚]
yê]ì ùd$düTÔHêïs¡T. n˝≤+{Ï düeTj·T+˝À $wüßíe÷j·T Ád”Ô s¡÷|ü+‘√ eTVü‰$wüßíe⁄ ø=\Te⁄≈£î
e∫Ã+~. eTVü‰$wüßíe⁄ nqTeT‹‘√ $wüßíe÷j·T düuÛÑ˝Àì $wüßíø±+‘·\≈£î $H√<ä+ ø£*–+#·&ÜìøÏ
Ç+Á<äC≤˝≤ìï Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ dæ<ä∆|ü&ç+~. n|ü&˚ Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’, |üPs¡«
ø£s¡à|òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+#·e\dæq+<äT e\¢ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ e#êÃ&ÉT. $wüßíe÷j·T #˚dæq Ç+Á<äC≤˝≤ìï
#·÷dæ $wüßíø±+‘·\T $düàj·T+‘√ Äq+~+#ês¡T. yês¡T $wüßíe÷j·TqT yÓT#·TÃø=ì $$<Ûä
s¡‘êïuÛÑs¡D≤\qT ø±qTø£>± Ç#êÃs¡T. Hês¡<äT&ÉT Ç<ä+‘ê #·÷dæ $wüßíe÷j·T #˚dæq Ç+Á<äC≤˝≤ìøÏ
l<˚$, uÛÑ÷<˚$ e+{Ï nã\\T, eTT>∑∆\T yÓT#·TÃ≈£î+{≤s¡T >±ì, Ä e÷j·T≈£î ‘êqT ÁuÛÑ$T+#·qì
>∑s«¡ +‘√ |ü*ø±&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT $wüßeí ÷j·T≈£î ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓ÷düb˛j·÷s¡ì, ‘êqT e÷Á‘·+
ÁuÛÑ$T+#·˝Ò<äì eTT˝À¢ø±\˝À #ê≥T≈£îHêï&ÉT.
$wüßíe⁄ Ç<ä+‘ê >∑eTì+∫, ‘·q‘√ ø£*–q n‹ |ü]#·j·T+ e\¢ Hês¡<äT&ÉT á $<Ûä+>±
>∑]«+#ê&Éì uÛ≤$+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ Hês¡<äT&ç >∑sê«ìï uÛÑ+>∑|üs¡#ê\ì ìX¯ÃsTT+∫, uÛÑ÷˝Àø£+˝À
düs¡Œes¡eTH˚ πøåÁ‘·+˝À ˇø£ ÄÁX¯e÷ìï ø£*Œ+#ê&ÉT. <ëìøÏ düMT|ü+˝À |ü⁄D´»˝≤\T >∑\ ˇø£
düs¡düT‡qT @s¡Œ]#ê&ÉT. $wüßíe⁄ ø£|ü≥eTTì y˚cÕìï <Ûä]+∫, ÄÁX¯eT+˝À ‘·|üdüT‡ #˚j·TkÕ>±&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·TqT »sTT+#êqH˚ >∑s¡«+‘√ ˝Àø£dü+#ês¡+ #˚dü÷Ô, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’
düs¡Œes¡ πøåÁ‘êìøÏ #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ÄÁX¯eT+˝À ñqï e÷j·÷eTTì eTVæ≤eTqT yÓT#·TÃ≈£îì
bı–&Ü&ÉT. e÷j·÷eTTì Hês¡<äT&ç |òüTq‘·qT ø°]Ô+∫Hê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT Ä e÷≥\≈£î >∑]«+∫,
$wüßeí ÷j·TqT »sTT+∫+~ ‘êqT ˇø£ÿ&çH˚ nì nHêï&ÉT. Äø±X¯yêDÏ Hês¡<Tä &ç e÷≥\qT yê]+∫,
$wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+∫q ÁãVü≤à, s¡TÁ<äT\ ø£+fÒ Hês¡<äT&ÉT >=|üŒyê&Ü? nì, $wüßíe÷j·TqT
n‘·&ÉT @ $<Ûä+>± ¬>*#ê&Éì n&ç–+~. Hês¡<äT&ç ˝≤>∑ >∑]«+∫, $wüßíe÷j·T#˚‘· >∑s¡«uÛÑ+>±ìï
bı+~q #·+&É<äeTqT&ÉH˚ eTTìø£<∏äqT n‘·&çøÏ $ì|æ+∫+~. Äø±X¯yêDÏ #Ó|æŒq #·+&É<äeTqT&ç
ø£<∏äqT $ì, Hês¡<äT&ÉT ø√|ü+‘√ Ç˝≤+{Ï ø£≥Tºø£<∏ä\T mes¡÷ qeTàs¡ì nHêï&ÉT. Hês¡<äT&ÉT
111
e÷j·÷eTTì‘√ ‘êqT #·+&É<äeTqT&ç˝≤>∑ $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·qì |ü*ø±&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷eTTì‘√ Äø±X¯yêDÏì ndü‘·ýê~ nì <ä÷wæ+#ê&ÉT. e÷j·÷eTTì
Hês¡<äT&çì XÊ+‹+|üCÒdæ, Ä y˚fi¯≈£î ‘·q ÄÁX¯eT+˝À _Ûø£å d”«ø£]+#·eTì ø√]Hê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT
<ëìøÏ n+^ø£]+∫, ‘·q #˚‹˝Àì nø£åe÷\, $|ü+∫, ≈£î+#Ó\qT ø=\qT ˇ&ÉT¶MT<ä ñqï sê$
#Ó≥Tº≈£î ‘·–*+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ø=\qT˝À eTTì– #·+Á<äπsK nH˚ Ád”Ô s¡÷bÕìï bı+<ë&ÉT. Ä Ád”Ô
ø=\qT düMT|ü+˝Àì eq+˝À $Vü≤]düTÔ+&É>±, #·+Á<äπø‘·T&ÉH˚ sêE #·÷dæ yÓ÷Væ≤+#ê&ÉT. ÄyÓTqT
q>∑sêìøÏ rdüT≈£îb˛sTT #·+Á<äπø‘·T&ÉT $yêVü≤+ #˚düT≈£îHêï&ÉT. #·+Á<äπsK #·+Á<äπø‘·T&ç e\q
q÷s¡TeT+~ ≈£îe÷s¡T\qT bı+~, düTK+>± dü+kÕs¡+ #˚düTÔqï~. n+‘·˝À #·+Á<äπø‘·T&ç MT~øÏ
X¯Á‘·TsêE <ä+&Ó‹Ô e∫Ã, j·TT<ä∆+˝À #·+Á<äπø‘·T&çì, n‘·ì ≈£îe÷s¡T©ï dü+Vü≤]+#ê&ÉT. #·+Á<äπsU
eTs¡DÏ+∫q ‘·q uÛÑs¡Ô, ≈£îe÷s¡T\qT #·÷dæ <äT'œ+∫+~.
#·+Á<äsπ K s¡DuÛ÷Ñ $T˝À ˇ+≥]>± @&ÉTdü÷Ô m+&Éy&˚ $ç TøÏ ‘êfi¯˝øÒ ,£ Äø£*u≤<Û≈ä î£ ‘·≥Tºø√˝Òø£
düMT|ü+˝Àì e÷$T&ç #Ó≥TºMT<ä |ü+&ÉTqT n+<äTø√yê\ì Á|üjT· ‹ï+∫+~. $wüßeí ÷j·÷ ø£*Œ‘·yTÓ qÆ
Ä e÷$T&ç|ü+&ÉT #˚‹øÏ n+<ä˝Ò<äì #·+Á<äπsK ‘·q ≈£îe÷s¡T\T, uÛÑs¡Ô X¯yêìï m‘·TÔ>± ù|], yê{Ïô|’øÏ
møÏÿ n+<äTø√yê\ì Á|üj·T‹ï+∫+~. e÷$T&ç|ü+&ÉT n+<ä˝Ò<äH˚ ñÁø√wü+‘√, Äø£* u≤<Ûä‘√
m&ÉTdüTqÔ ï ÄyÓT <ä>sZ∑ ≈¡ î£ , $wüßeí ⁄ eTTdü* Áu≤Vü≤àDT&ç s¡÷|ü+‘√ e#êÃ&ÉT. Ä Áu≤Vü≤àDT&ÉT #·+Á<äsπ K
ø£<∏ä+‘ê $ì, eTVü‰$wüßíe⁄ ‘·b˛eq+˝Àì #Ó≥T¢ nX¯ó#·T˝…’q yê]øÏ n+<äeì #ÓbÕŒ&ÉT. eTTdü*
Áu≤Vü≤àDT&ÉT ÄyÓT‘√ X¯ó∫>± kÕïq+ #˚dæe∫Ã, ≈£îe÷s¡T\≈£î <äVü≤q dü+kÕÿsê\T #˚dæ, uÛÑs¡Ô‘√
bÕ≥T>± n–ï Á|üyX˚ +¯ #˚jT· eTì dü÷∫+#ê&ÉT. Áu≤Vü≤àDT&ÉT #Ó|Œæ q Væ≤‘·e⁄ e÷≥\T $ì #·+Á<äsπ K
X¯ó∫>± kÕïq+ #˚j·T&ÜìøÏ bÕeqyÓTÆq ø=\qT <ä>∑Zs¡≈£î yÓ[fl+~. e÷j·÷ Hê≥ø£ dü÷Á‘·<Ûë]
nsTTq $wüßíe⁄ ÄHê&ÉT Ä ø=\qT˝À eTTì–q Hês¡<äT&çì Ád”Ô>± e÷sêÃ&ÉT. H˚&ÉT á ø=\qT˝À
eTTì–q Ád”Ôì Hês¡<äT&ç>± e÷s¡ÃuÀ‘·THêï&Éì Á>∑Væ≤+∫ <˚e‘êdüeT÷Vü‰\T Äø±X¯+˝À m<äTs¡T
#·÷düTHÔ êïs¡T.
#·+Á<äπsK ø=\qT˝ÀøÏ ~–, eTTK+ ø£&ÉTø=ÿì, Hêsêj·TD eT+Á‘êìï »|ædü÷Ô ˙{Ï˝À
eTTì–+~. Ä ø=\qT ˙{Ï˝À qT+∫ Hês¡<äT&ÉT ‘·q |üPs¡«+‘√ yÓ\T|ü*øÏ e#êÃ&ÉT. Hês¡<äT&çøÏ Ä
$<Ûä+>± >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø±>±H˚ eTVü‰$wüßíe⁄ <äs¡Ùq$T#êÃ&ÉT. <˚e‘·\T |üP\yêq ≈£î]|æ+#ês¡T.
Hês¡<äT&ÉT ø=\qT>∑≥Tºq ñqï ‘·q MDqT, ≈£î+#ÓqT, »|üe÷\, ≈£eT+&É˝≤\qT rdüT≈£îHêï&ÉT.
112
»]–q eè‘êÔ+‘·+ n+‘ê >∑Ts¡TÔ≈£î sê>± Hês¡<äT&ÉT $düàj·T+#Ó+~, $wüßíe÷j·TqT ø°]Ô+#ê&ÉT.
>∑s¡T&ÉyêVü≤q+ MT<ä e∫Ãq eTVü‰$wüßíe⁄qT nH˚ø£ $<Ûë\T>± düTÔ‹+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ Hês¡<äT&çøÏ
~e´<äèwæºì nqTÁ>∑Væ≤+∫ <äs¡àq$T∫Ã, ‹]–yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. <Ûäs¡àsêE düuÛÑ˝À $wüßíe÷j·÷
$˝≤dü ø£<∏ä\T $+≥Tqï Hês¡<äT&ÉT >√$+<äX¯s¡à #Ó|æŒq á eè‘êÔ+‘·eT+‘ê ì»y˚Tqì ‘Ó*bÕ&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT <Ûäs¡àsêE≈£î >√$+<äX¯s¡à |òüTq‘·qT $e]+#ê&ÉT. <Ûäs¡àsêE >√$+<äX¯s¡àqT düHêàì+∫,
n‘·ì ñ|ü<X˚ +¯ ‘√ lø£èwüß&í ìç düT‹Ô +#ê&ÉT. lø£èwüß&í TÉ <Ûsä à¡ sêE düu˝ÑÛ Àì yês¡+<ä]ø° ‘·q <äsÙ¡ q+
ø£*–+#ê&ÉT. ‘·sê«‘· <Ûäs¡àsêE eTVü‰yÓ’uÛÑe+‘√ sê»´bÕ\q #˚dü÷Ô, düTK+>± J$+#ê&Éì
X¯óø£eTVü≤]¸ |üØøÏå‘·TeTVü‰sêE≈£î ‘Ó*bÕ&ÉT.
á ø£<∏ä˝À Hês¡<äT&çøÏ $wüßíe⁄‘√ >∑\ n‹#·qTe⁄ n‘·&çøÏ >∑s¡«+ ø£\>∑&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+<äì
‘Ó\TdüT+Ô ~. |üPs¡«ø£sà¡ |ò˝ü ≤ìï nqTuÛ$Ñ +#ê*‡ ñ+&É≥+ ≈£L&Ü Hês¡<Tä &ç >∑sê«ìøÏ Áù|sπ |üøy£ TÓ +Æ <äì
#Ó|üŒe#·TÃ. $wüßíe÷j·T #˚‘· ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT, sêø£ådüT\T ≈£L&Ü yÓ÷düb˛e&Üìï Hês¡<äT&ÉT #·÷dæ
ñHêï&ÉT. n+<äTe\¢H˚ $wüßeí ÷j·T #˚dqæ Ç+Á<äC≤\+ n‘·&øç Ï n\Œ+>± ‘√∫+~. $wüßeí ⁄ ø=\Te⁄˝Àì
<˚eø±+‘·\T Ç+Á<äC≤˝≤ìï yÓT#·TÃø√e&É+ e\¢ Hês¡<Tä &ç nVü≤+ <Óã“‹qï~. n+<äTe\¢H˚ Hês¡<Tä &ÉT
ndü÷j·T #Ó+~, $wüßeí ÷j·T ø£+fÒ ‘·q eTVæ≤eT >=|üŒ<äì eTT˝À¢ø±\˝À #ê≥T≈£îHêï&ÉT. Hês¡<Tä &çøÏ
>∑s«¡ uÛ+Ñ >∑+ ø±$+#·&ÜìøÏ $wüßeí ⁄ e÷j·÷eTTì>± e÷sê&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT eTTìeè‹Ô‘√ Á|üe]Ô˝y¢Ò ê&ÉT
ø±ã{Ïº n‘·&çì eTuÛÑ´ô|≥º&ÜìøÏ e÷j·÷eTTì s¡÷|ü+, ÄÁX¯eT+ ø£*Œ+∫q≥T¢>± ‘Ó\TdüTÔ+~.
Äø±X¯yêDÏ ø£<∏äq+ Hês¡<äT&ç yêsêÔdü+#êsêìï, ø£\Vü≤ Á|æj·T‘ê«ìï dü÷∫düTÔ+~. Äø±X¯yêDÏì
Hês¡<äT&ÉT ì+~+#·&Éy˚T n‘·ì e÷j·÷ Á|ü˝ÀuÛ≤ìøÏ yÓTT<ä{Ï ì<äs¡Ùq+. $wüßíe⁄ düeTø£å+˝À l<˚$,
uÛÑ÷<˚e⁄\qT nã\\ì #·T\ø£q #˚dæq+<äT≈£î Á|ü‹|òü\y˚T Hês¡<äT&çøÏ Ád”Ôs¡÷|ü+, e÷j·÷ dü+kÕs¡
ã+<Ûä+ ø£*>±j·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. uÛÑs¡Ô, ≈£îe÷s¡T\ eTs¡D+‘√ Hês¡<äT&ÉT bı+~q <äT'K+ n‘·ì˝Àì
>∑sê«ìï q•+|üCj Ò T· &ÜìøÏ #˚dqæ @sêŒ≥T>± ø£ì|ædTü +Ô ~. Hês¡<Tä &ÉT eTTdü* Áu≤Vü≤àDT&çì $wüßeí ⁄>±
ø°]+Ô #·&+É , Çø£ n˝≤+{Ï Ä&É»qà e<äì› uÛ≤$+#·&+É , ø=\qT˝À Hêsêj·TD eT+Á‘êìï düà]+#·&+É
Çe˙ï n‘·&ç |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ ì<äs¡ÙHê\T>± ø£ì|ædüTÔHêïsTT.
á $<Ûä+>± Hês¡<äT&çøÏ ø£*–q >∑sê«ìï $wüßíe⁄ e÷j·÷ Ád”Ôs¡÷bÕìï, dü+kÕs¡ã+<Ûëìï
ø£*–+∫ uÛÑ+>∑|ü]#ê&Éì #Ó|üŒe#·TÃ.
113
4.3.1.6. ñ|üø£<∏ä\T
Hês¡dæ+Vü≤ø£$ ‘·q ø±e´+˝À ◊<äT Á|ü<Ûëq ø£<∏ä\‘√ bÕ≥T>± ¬s+&ÉT ñ|üø£<∏ä\qT ≈£L&Ü
#ÓbÕŒ&ÉT. ‘·èrj·÷XÊ«dü+˝Àì ÁãVü≤àø£<∏ä˝À e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT #Ó|æŒq |ü⁄+&ÉØ≈£îì ø£<∏ä n+<äT˝À
yÓTT<ä{Ï~. |ü+#·e÷ XÊ«dü+˝À Hês¡<äT&çøÏ Äø±X¯yêDÏ #Ó|æŒq #·+&ÉeTqT&ç ø£<∏ä ¬s+&Ée~.
|ü⁄+&ÉØ≈£îì ø£<∏ä
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉH˚ $wüßí uÛÑ≈£îÔ&ÉT eT<ÛäTsêq>∑s¡+˝À ìedædüTÔHêï&ÉT. n‘·&ç uÛ≤s¡´ ù|s¡T kÕ$Á‹.
ÄyÓT uÛÑs¡Ô≈£î ‘·–q Ç˝≤¢\T. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT m\¢|ü&ÉT $wüßíuÛÑøÏÔ ‘·‘·Œs¡T&Ó’, j·TeTTHêqB rs¡+˝À
ì‘·´+ kÕ\Á>±eT•˝≤s¡Ãq #˚ùdyê&ÉT. Hês¡<eä TTì |ü⁄+&ÉØ≈£îì $wüßuí øÑÛ ìÔÏ , >∑èVü≤düú <Ûsä êà˙ï yÓT#·TÃø=ì
n‘·&çøÏ ˝Àø£eT+‘ê $wüßíe÷j·÷ |ü]ø£*Œ‘·eTì, #·÷ùd+<ä+‘ê ÁuÛ≤+‹ nì #ÓbÕŒ&ÉT. á
dü+kÕs¡ã+<Ûä+ nH˚ e÷j·T qT+∫ ‘·]+#·&ÜìøÏ eTVü‰$wüßíe⁄qT ìs¡à\uÛÑøÏÔ‘√ ùd$+#·eTì
uÀ~Û+#ê&ÉT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ‘·T\d” eTVæ≤eTqT, kÕ\Á>±eT |üPC≤ eTVæ≤eTqT, Vü≤]HêeT dü+ø°sHÔ¡ ê
eTVæ≤eTq÷ $e]+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT Hês¡<äTì ñ|ü<˚X¯+‘√ eT]+‘· uÛÑøÏÔ ÁX¯<ä∆\‘√ $wüßí|üP»qT
#˚j·TkÕ>±&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT Hês¡<äT&ÉT #Ó|æŒq ˝Àø£eT+‘ê $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTH˚ e÷≥*ï
dü+<˚V≤æ +#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ‘·q nqTe÷Hêìï rs¡TÃø√e&ÜìøÏ $wüßeí ÷j·TqT #·÷|üeTì $wüßeí ⁄qT
ø√πsyê&ÉT. ˇø£Hê&ÉT |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT |æ‘è· ø±s¡´+ ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î kÕïq+ #˚jT· &ÜìøÏ j·TeTTHêq~øÏ
yÓfi≤fl&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ‘·q nqTe÷Hêìï ìeè‹Ô #˚düTø√yê\ì $wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#·>±, n‘·ìï
$wüßíe÷j·T Äe]+∫+~.
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ ‘·q |üPs¡« C≤„Hêìï eT]∫ $ÁuÛ≤+‘·T&Éj·÷´&ÉT.
n+‘·˝À $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·+>± ˇø£ uÀj·Tø±+‘· |ü⁄+&ÉØ≈£îì eTT+<äT ì*∫+~. eTqà<∏äTì
yÓ÷Vü≤y˚T Ád”sÔ ÷¡ |ü+‘√ e∫Ãq≥T¢>± ñqï Ä uÀj·Tø±+‘·qT #·÷dæ |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT yÓ÷Vü‰ìï bı+<ë&ÉT.
|ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ÄyÓT ≈£î\+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=ì $#ê]+#ê&ÉT. Ä uÀj·Tø±+‘· ‘·qqT $yêVü≤+
#˚düTø=ì @\Tø√eTì |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì ø√]+~. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ø±yÓ÷Á<˚ø£+‘√ Ä uÀj·Tø±+‘·‘√
ø£*dæ düTs¡‘·düTU≤\T nqT uÛÑ$+#ê&ÉT. ÄyÓT yÓ+≥ yÓ[fl |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT e÷j·÷dü+kÕsêìï
#˚jT· kÕ>±&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ç e\q Ä uÀj·Tø±+‘· ˇø£ ≈£îe÷s¡T&ÉT, ≈£îe÷¬sqÔ ÷ bı+~+~. n+‘·˝À
Ä ÁbÕ+‘·+˝À Äø±X¯+˝À ‘√ø£ #·Tø£ÿ |ü⁄{Ïº+~. #·+Á<äT&ÉT mÁs¡ã&Ü¶&ÉT. nHêeèwæº <√wü+‘√ ø£s¡Te⁄
114
ø±≥ø±\T #Ó\πs>±sTT. Ä ø£s¡Te⁄ rÁe‘·øÏ |ü⁄+&ÉØ≈£îì n‘·Ôe÷eT\T, ≈£îe÷¬sÔ q•+#ês¡T. uÛ≤s¡´qT
#·÷dæ |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT ø£˙ïs¡T ø±sêÃ&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT uÛ≤s¡´, ≈£îe÷s¡T&ç MT~ yê‘·‡\´+‘√ yê]ì
ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ >ö‘·MTqB rsêìøÏ e\dü yÓfi≤fl&ÉT. >ö‘·MT q~ì #˚s¡Tø=ì |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT
<ëVü≤+ rs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT qB rsêìøÏ düMT|ü+˝Àì ˇø£ nÁ>∑Vü‰s¡+˝ÀøÏ _Ûø£å≈£î yÓfi¯ó
‘·÷ uÛ≤s¡´, ≈£îe÷s¡T&çì ˇø£ #Ó≥TºÁøÏ+<ä ì*bÕ&ÉT.
$wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·yÓTÆq Ä uÀj·Tø±+‘·, ≈£îe÷s¡T&É÷ e÷j·TyÓTÆ b˛j·÷s¡T. $wüßíe÷j·T
‘=\–, |ü⁄+&ÉØ≈£î&çøÏ $wüßí kÕøå±‘êÿs¡+ \_Û+#·uÀ‘·T+<äì ‘Ó*dæ <˚e‘·\T Äø±X¯+˝À y˚∫
#·÷düTÔHêïs¡T. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT dü+kÕs¡ ã+<ÛäeTH˚ Äø£*ì rs¡TÃø√e&ÜìøÏ, yÓ’sê>∑éTH˚ bÕÁ‘·˝À,
ñ|üìwü‘T· Ô yêø±´\ <ë«sê yÓ÷ø£\å øÏàå ì |üse¡ ÷q+<äeTH˚ _Ûøqå£ T ø√πsyêì $<Û+ä >± ˇø£ Ç+{ÏeTT+<äT
ì*#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT Ä Ç˝≤¢*ì ª_Ûøå±+<˚Væ≤µ nì |æ*#ê&ÉT. $wüßíe÷j·T e\q Ä Ç\T¢
|ü⁄+&ÛÉØ≈£îì<˚ ø±>±, Ä e÷≥\T $qï kÕ$Á‹ Ç+{Ï yÓ\T|ü*øÏ e∫Ã, $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√
ÁuÛÑ$T+∫ <ÛÓ’q´+>± _Ûø£å n&ÉT>∑T‘·Tqï |ü⁄+&ÉØ≈£î&çì #·÷dæ+~. kÕ$Á‹ uÛÑs¡Ô dæú‹øÏ Ä+<√fi¯q|ü&ç,
|üs¡eTuÛÑ≈£îÔ&Ó’q uÛÑs¡ÔqT uÛÑ÷‘·+ k˛øÏ+<äì uÛ≤$+∫+~. ÄyÓT eTVü‰$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+∫, ‘·q
bÕ‹Áe‘·éTVæ≤eT #˚‘· |ü⁄+&ÉØ≈£î&çøÏ ø£*–q <äTs¡edüú ‘=\–b˛yê\ì y˚&ÉT≈£î+~. $wüßíe÷j·T
|ü⁄+&ÉØ≈£î&çì $eTT≈£îÔ&çì #˚dæ+~. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT eTVü‰$wüßíe⁄qT <ä]Ù+#·Tø=ì |ü\T$<Ûë\T>±
düTÔ‹+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ yÓ÷ø£å|ü<∏ëìï nqTÁ>∑Væ≤+#·&Üìπø Ç<ä+‘ê #˚j·Te\dæ e∫Ã+<äì
eTVü‰$wüßíe⁄ ‘Ó*|æ, eT]ø=+‘·ø±\+ J$+∫q ‘·sê«‘· n‘·&ÉT yÓ’≈£î+sƒêìï #˚s¡T ≈£î+{≤&Éì
#ÓbÕŒ&ÉT. á $<Ûä+>± |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT $wüßíe÷j·T #˚‘· |üØøÏå+#·ã&Ü¶&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
á ø£<∏äqT e÷s¡ÿ+&˚j·TT&ÉT ÁãVü≤à≈£î $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤yêìï ‘Ó*j·TC…|üŒ&É+ ø√düy˚T
$ì|æ+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£îì e+{Ï |üs¡eT kÕ‹Ô«ø£eT÷]Ô, ì‘·´ kÕ\Á>±eT |üPC≤‘·‘·Œs¡T&çøÏ ≈£L&Ü
nìï ø£cÕº\T ø£\>∑&ÜìøÏ n‘·&TÉ $wüßeí ÷j·TqT dü+<˚V≤æ +#·&yÉ T˚ ø±s¡DeTì ‘Ó\TdüT+Ô ~. |ü⁄+&ÉØ≈£î&ÉT
nVü≤+ø±s¡ yÓ÷Vü‰\qT ø£*–+#˚ sê»dü‘êeTdü >∑TD≤\qT $&ç∫, X¯ó<ä∆ kÕ‹Ô«ø£ C≤„q+‘√ $wüßíe⁄qT
|üPõ+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£î&çøÏ yÓ’≈£î+sƒ¡ÁbÕ|æÔì ø£*–+#·&ÜìøÏ $wüßíy˚ Hês¡<äT&ç #˚‘· $wüßíe÷j·÷
Á|ükÕÔeq #˚sTT+#ê&ÉT. |ü⁄+&ÉØ≈£îìøÏ dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô ø£*–+#·&Üìø± nqï≥T¢ e÷j·÷ dü+kÕs¡
ã+<Ûëìï ø£*Œ+#ê&ÉT. ø£cÕº\bÕ\T CÒdæ ø£]ƒq+>± |üØøÏå+#ê&ÉT. Ç<ä+‘ê |ü⁄+&ÉØ≈£îì |üPs¡«
ø£s¡à\qT q•+|ü CÒj·T&ÜìøÏ, ‘·<ë«sê yÓ’≈£î+sƒ¡ÁbÕ|æÔì ø£*–+#·&ÜìøÏ #˚dæq ø£\Œq>± ‘Ó\TdüTÔ+~.
115
m+‘·{Ï |üs¡eT uÛÑ≈£îÔ\T ≈£L&Ü |üPs¡« ø£s¡à\|òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+#·≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï bı+<ä˝Òs¡ì á
ø£<∏ä e\q ‘Ó\TdüTÔ+~.
#·+&É<äeTqT&ç ø£<∏ä
#·+&É<äeTqT&ÉH˚ eTTì ˇø£Hê&ÉT njÓ÷<Ûë´q>∑sêìï |ü]bÕ*+#˚ e÷+<∏ë‘· eTVü‰sêE
#˚‘· |üPõ+#·ã&Ü¶&ÉT. n‘·&ÉT Ä sêE eTVü‰sê»yÓ’uÛÑyêìï, dü+|ü<ä $˝≤kÕ\q÷ #·÷dæ, ‘êqT
≈£L&Ü n˝≤+{Ï sê»úÛÀ>±\qT bı+<ë\ì nqT≈£îHêï&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT >∑+>±qB rs¡+˝À
dü+ø£*Œ+∫, ÁãVü≤àqT >∑T]+∫ ñÁ>∑yÓTÆq ‘·|üdüT‡ #˚XÊ&ÉT. dü‘·´˝Àø£+ qT+∫ düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT e∫Ã,
#·+&É<äeTqT&ÉT ‘·|üdüT‡ #˚j·T&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚TeTì n&ç>±&ÉT. #·+&É<äeTqT&ÉT sê»´düTU≤\T
bı+<ë\H˚ ‘·q ø√]ø£qT ‘Ó*bÕ&ÉT. düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT á ÁbÕ|ü+∫ø£ uÛÀ>±\T, sê»´düTU≤\T n˙ï
$wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·eTì, ø√]ø£\≈£î n+‘·+ ñ+&É<äì n‘·&çøÏ ‘Ó*bÕ&ÉT. m+‘√ ìj·TeT ìwü˜\‘√
Ç+‘·ø±\+ #˚dæq ‘·|üdüT‡qT e´s¡úyÓTÆq dü+kÕs¡ düTU≤\ ø√dü+ $ìjÓ÷–+#·&É+ ã÷&ç<ä˝Àì
ôVAeT+ ne⁄‘·T+<äì nHêï&ÉT. düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT #·+&É<äeTqT&ç‘√ sê»´düTU≤\T qs¡ø±ìï
ø£*–kÕÔj·Tì #Ó|æŒ, ÁãVü≤à|ü<ä+ ø√dü+ ‘·|üdüT‡ #˚j·TeTì uÀ~Û+#ê&ÉT. düq‘·Tÿe÷s¡Tì Væ≤‘·uÀ<Ûä
e\q #·+&É<äeTqT&ÉT $wüßíe÷j·÷ø£*‘·yÓTÆq dü+kÕs¡ ã+<ÛëìøÏ ‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï
bı+<ë\qT≈£îHêï&ÉT.
#·+&É<äeTqT&ÉT $wüßíe÷j·TqT ø±<äì ‘·q ‘·|üdüT‡‘√ ÁãVü≤àqT yÓT|æŒ+#ê&ÉT. ÁãVü≤à
Á|ü‘·´ø£å+ø±>± #·+&É<äeTqT&ÉT $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·yÓTÆq dü+kÕs¡ düTU≤\T bı+<ä≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï
Á|ükÕ~+#·eTì ø√sê&ÉT. ÁãVü≤à Ä es¡+ Çe«sê<äì, n‘·&TÉ yÓTT<ä≥ dü+ø£*Œ+∫q≥T¢>± sê»´düTU≤\T
nqTuÛÑ$+#·eTì #ÓbÕŒ&ÉT. ÁãVü≤à e÷≥\≈£î $s¡øÏÔ#Ó+~, #·+&É<äeTqT&ÉT n‘·&ç esêìï e<ä›ì
#ÓbÕŒ&ÉT. Ä ‘·sê«‘· •e⁄&çì, dü÷s¡´Hêsêj·TDT&ç˙ ‘·q ‘·|üdüT‡‘√ yÓT|æŒ+∫Hê, yês¡T ≈£L&Ü
#·+&É<äeTqT&ÉT sê»´düTU≤\T bı+<ä≈£î+&Ü yÓ÷ø£å+ \_Û+#·<äì ‘Ó*bÕs¡T. Ä e÷≥\≈£î
#·+&É<äeTqT&ÉT ìπs«~+∫, m˝≤¬>’Hê $wüßíe÷j·T≈£î ‘·>∑T˝Àÿ≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï bı+~, ÁãVü≤à,
s¡TÁ<ä, dü÷s¡´Hêsêj·TDT\qT nee÷ì+#ê\ì uÛ≤$+#ê&ÉT.
$wüßeí ⁄ #·+&É<eä TqT&ç nVü≤+ø±sêìï >∑T]Ô+∫, <ëìï e÷j·T‘√ nD–+#ê\ì nqT≈£îHêï&ÉT.
$wüßíe⁄ sê»´düTU≤\qT ø±<äqï #·+&É<äeTqT&çì Ä sê»ýÓ’uÛÀ>±\‘√H˚ ÁuÛÑ$T+|üCÒj·÷\ì
uÛ≤$+#ê&ÉT. $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û e+‘√ #·+&É<eä TqT&ç ÄÁX¯eT+ sê» n+‘·'|ü⁄s¡+>± e÷]b˛sTT+~.
116
n‘·&ÉT ‘·q |üPs¡«C≤„Hêìï eT]∫, sê»´düTU≤\˝À ‘·>∑T˝§ÿì eTVü‰sê» yÓ’uÛÑe+‘√ J$düTÔHêï&ÉT.
#·+&É<eä TqT&çì #·÷ùd+<äT≈£î e∫Ãq düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT n‘·&øç Ï |üPs¡« J$‘êìï, ‘·b˛eè‹Ô˙ >∑T]+∫
‘Ó*bÕ&ÉT. düq‘·Tÿe÷s¡T&ÉT #·+&É<äeTqT&ç‘√ ÁãVü≤à, s¡TÁ<ä, dü÷s¡´Hêsêj·TDT\T #Ó|æŒq $<Ûä+>±
Á|üe]Ô+∫ ñ+fÒ á sê»úÛÀ>±\T ÁbÕ|æ+Ô #˚$ ø±<äHêï&ÉT. Ç|üŒ{Ïø¬ H’ ê #·+&É<eä TqT&ÉT düq‘·Tÿe÷s¡Tì
uÀ<ÛäqT $ì |üXÊÃ‘êÔ|ü+‘√ eTVü‰$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+∫, n‘·ì nC≤„Hêìï eTìï+#·eTì ø√sê&ÉT.
$wüßíe⁄ #·+&É<äeTqT&çì nqTÁ>∑Væ≤+∫, yÓ÷øå±ìï Á|ükÕ~+#ê&ÉT. á $<Ûä+>± #·+&É<äeTqT&ç
>∑s¡«+ $wüßíe÷j·T #˚‘· uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+~+<äì á ø£<∏ä e\q ‘Ó\TdüTÔqï~.
á #·+&É<äeTqT&ç ø£<∏ä Hês¡<äT&çøÏ $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT ‘Ó\|ü&ÜìøÏ Äø±X¯yêDÏ
$ì|æ+∫+~. Hês¡<äT&ÉT |üPs¡«ø£s¡à |òü˝≤ìï nqTuÛÑ$+#ê*‡ ñqï+<äTe\¢ $wüßíe÷j·TqT
‹s¡düÿ]+#ê&ÉT. #·+&É<äeTqT&ç ø£<∏äqT Hês¡<äT&çøÏ #Ó|üŒ&É+ e\¢ Ç‘·&çøÏ ≈£L&Ü |üPs¡«ø£s¡à|òü\+
nqTuÛÑ$+#ê*‡ ñ+<äH˚ dü÷#·q Ç+<äT˝À ø£ì|ædüTÔ+~. #·+&É<äeTqT&ÉT e÷+<∏ë‘· eTVü‰sêE˝≤>∑
sê»úÛÀ>±\qT ø√s¡Tø√e&É+ BìøÏ ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üø√e#·TÃ. #·+&É<äeTqT&çøÏ ÁãVü≤à, •e⁄&ÉT,
dü÷s¡T´&ÉT eT÷&ÉTkÕs¡T¢ $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT uÀ~Û+∫q|üŒ{Ïø° n‘·&ÉT <ëìì #·T\ø£q #˚XÊ&ÉT.
<ëìøÏ #·+&É<äeTqT&ç ‘·|üùd‡ ø±s¡DeTì #Ó|üŒe#·TÃ. #·+&É<äeTqT&ÉT ‘·q ‘·|üdüT‡‘√H˚ ÁãVü≤à
s¡TÁ<äT\qT yÓT|æŒ+#ê&ÉT. $wüßeí ÷j·T≈£î ˝§+>∑sê<äì #·+&É<eä TqT&ÉT #˚dqæ rÁeÁ|üjT· ‘·ïy˚T n‘·ìï
$wüßíe÷j·÷ yÓ÷Vü≤+˝ÀøÏ ˝≤–+~. #·+&É<äeTqT&ÉT sê»úÛÀ>±\˝À eTTì– b˛e&ÜìøÏ n‘·&ç
dü+ø£\Œ+ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± ø£ì|ædüTÔ+~. ø±ã{Ïº #·+&É<äeTqT&ç ˝≤+{Ï ‘·|üdü‡+|üqTï\T ≈£L&Ü
$wüßíe÷j·T≈£î ˝§+>∑≈£î+&Ü yÓ÷øå±ìï bı+<ä˝Òs¡ì á ø£<∏ä ‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~.
4.3.2. nqTdüs¡D\T
m\¢ q ø±e´ø£ < ∏ ë eT÷˝≤ìï bÕ|ü s êE, y˚ + ø£ ≥ |ü ‹ , y˚ + ø£ ≥ ø£ $ yÓ T T<ä ˝ … ’ q yês¡ T
nqTdü]+∫Hês¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° yês¡T ‘·eT ø±yê´\˝À j·T<∏√∫‘·yÓTÆq ø£\Œq\T #˚dæ yê{Ïø=ø£
dü«‘·+Á‘·‘·qT, ì+&ÉT<äHêìï ø£*–+#·T≈£îHêïs¡T. ø±ì ø£+ø£+{Ï Hês¡dæ+Vü≤ø£$ e÷Á‘·+ m\¢q ø±e´
ø£<∏äeT÷˝≤H˚ï ø±≈£î+&Ü ÄkÕ+‘·+ ø±e´+ n+‘·{Ï˙ nqTdü]+#·&É+ eTq≈£î ø£ì|ædüTÔqï~. m\¢q
|ü<´ä ø±e´+˝Àì ø£<ë∏ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ , m‘·T>Ô &∑ \É T yÓTT<ä\Tø=ì düìïy˚XÊ\T, dü+|òTü ≥q\T, dü+uÛ≤wüD\T,
es¡íq\T yÓTT<ä˝…’q yê≥ìï+{Ï˙ ~«|üBø£]+∫Hê&Éì á ÁøÏ+~ ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À #˚dæq ø£\Œq\qT Hês¡dæ+Vü≤ø£$ @ $<Ûä+>± nqTdü]+#ê&√ |ü]o*ùdÔ á
$wüj·T+ eTq≈£î eT]+‘·>± düŒwüºeTe⁄‘·T+~.
117
4.3.2.1. yê´düT&ÉT, <Ûäs¡àsêE\ dü+yê<ä+
m\¢q ø±e´+˝À <Ûäs¡àsêE ø=\Te⁄≈£î yê´düeTVü≤]¸ sê>± n‘·&çì |üPõ+∫, <Ûäs¡àsêE
lø£èwüßìí j·÷<∏ës¡´ú eTTqT ‘Ó\T|üeTì ø√s¡&+É , yê´düT&ÉT lø£èwüßìí Á|üu≤Û yêìï, e÷j·÷ eTVæ≤eTq÷
$ì|æ+#·&+É , <Ûsä à¡ sêE≈£î yê´düT&ÉT $wüßeí ÷j·÷ $˝≤düø<£ \ä∏ qT #Ó|Œü uÀe≥+ nH˚$ e]í+#·ã&Ü¶sTT.
á dü+<äs¡“¤+˝À yê´düeTVü≤]¸ lø£èwüßíì >∑T]+∫ <Ûäs¡àsêE‘√ |ü*øÏq e÷≥\qT m\¢q á ÁøÏ+~
$<Ûä+>± e]í+#ê&ÉT.
ªªø±e&˚ e÷q+ãT ø±s¡e düuÛÑ˝Àq
bÕ+#ê*ø£ø£åj·÷+ãs¡eTT˝§dü–
j·÷ø=qï <äTsê«düT q\Tø£ #˚|ü&É≈£î+&É
qs¡j·T&˚ ìqT |ü⁄˝≤ø±]új·T>∑T#·T
...............................................µµ (1`63)
Hês¡dæ+Vü≤ø£$ ‘·q ø±e´+˝À m\¢q yê´düTì‘√ |ü*øÏ+∫q e÷≥\qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>±
nqTdü]+#ê&ÉT.
ªª>±e&˚ e÷q+ãT >ös¡e⁄´ düuÛÑqT
Á<√e~ ø£$T‘·eTT\T›e«\« ˝§dü–
j·÷ø=qï <äTsê«düT q\Tø£yê]+∫
MT≈£î y˚T˝§dü>∑&˚ yÓT<äTø=+&ÉTyÓTøÏÿ
...................................................µµ (|ü⁄≥.11)
Ç<˚$<Ûä+>± yê´düT&ÉT <Ûäs¡àsêE≈£î lø£èwüßíì e÷j·÷Á|üuÛ≤yêìï ‘Ó\|ü&É+, $wüßíe÷j·T≈£î
ÁãVü≤às¡TÁ<ë<äT\T ≈£L&Ü yÓ÷düb˛sTTq $<Ûëìï >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ yê´düT&ÉT <Ûsä à¡ sêE≈£î $wüßeí ÷j·÷
$˝≤dü ø£<∏ä\qT #Ó|üŒ&ÜìøÏ |üPqTø√e&Üìï Áø£eT+>± e]í+#ê&ÉT.
4.3.2.2. >√$+<äX¯s¡à eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À yê´düT&ÉT <Ûäs¡àsêE≈£î $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\qT #Ó|üŒuÀ‘·Tqï
düeTj·T+˝À >√$+<äXs¯ à¡ bÕÁ‘·qT Á|üyX˚ ô¯ |{≤º&TÉ . >√$+<äXs¯ à¡ #˚‘· <Ûsä à¡ sêE ø=\Te⁄˝À $wüßeí ÷j·÷
$˝≤dü ø£<∏ä\T $ì|æ+#·ã&Ü¶sTT. >√$+<äX¯s¡à dü‘·úÛ≤eT qT+∫ bÕ]C≤‘· e÷*ø£qT ãVüQeT‹>±
118
bı+~q eè‘êÔ+‘·+‘√ á $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø£<∏ä\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq≥T¢ m\¢q ø£*Œ+#ê&ÉT.
ªª<ë«s¡ø£ qT+&ç e#ÓÃ e≥T es¡T´&=ø£+&ÉT $˙\ø£+<Ûäsê
ø±s¡T&ÉT >√|æ#·+<äq $ø£dü«s¡ bòÕ\T&ÉT bÕ]C≤‘·e÷
˝≤ s¡eTD°j·T e≈£åî&ÉT $Tfi¯‘·TÔ\d” qeeT+»ØÁX¯y√
Vü‰] ~«rj·T ø£èwüßí&Éq Vü‰≥ø£ |ü⁄düÔø£ Vü≤düTÔ&Ó’ ~$Héµµ (1`108)
n+≥÷ m\¢q >√$+<äX¯s¡à bÕÁ‘·qT Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. Hês¡dæ+Vü≤ø£$ ‘·q ø±e´+˝À ≈£L&Ü
>√$+<äXs¯ à¡ #˚‘H· ˚ $wüßeí ÷j·÷ $˝≤düø<£ \ä∏ qT #Ó|Œæ +#ê&ÉT. Hês¡d+æ Vü≤ø£$ >√$+<äXs¯ à¡ Á|üyX˚ Êìï
≈£L&Ü m\¢q ø±yê´ìï nqTdü]+#˚ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± #˚XÊ&ÉT.
ªªÇ+#·T<˚Vü≤Áo\ sTT+Á<ä ˙\eTT »
sTT+#·Tyê&Ó<äXÊ+‹ HÓqsTT+#·Tyê&ÉT
<äfi¯óø=‘·TÔ >√|æ#·+<äq |ü⁄+Á&Ée*¢
ø£\yê&ÉTq>∑T HÓyÓ÷àeTT >∑\yê&ÉT
<ë«s¡ø±|ü⁄] qT+&ç e≥Ts¡T´&=≈£&ÉT
Hê¬s+&Ée eT÷sê] j·Tq>∑ HêÁãVü≤à
#ê] sT÷>∑‹ qÁuÛÑ#ê]jÓÆT sê>∑
.............................................µµ (|ü⁄≥.17,18)
n+≥÷ Hês¡dæ+Vü≤ø£$ >√$+<äX¯s¡à bÕÁ‘·qT|ü]#·j·T+ #˚XÊ&ÉT. Ä ‘·sê«‘· lø£èwüßíì‘√ n‘·ìøÏ
>∑\ ùdïVü≤+, dü‘·úÛ≤eT qT+∫ bÕ]C≤‘·eT*ø£qT ø±qTø£>± bı+~q eè‘êÔ+‘·+ yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïìï+{Ï˙ m\¢q ø±yê´qTkÕs¡+>±H˚ Áø£eT+>± ~«|ü<ä˝À #Ó|üŒ&É+ ø£ì|ædüTÔ+~.
4.3.2.3. e÷j·÷\øÏåà eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À eTVü‰\øÏåàøÏ >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£\–+#˚+<äT≈£î e÷j·T\øÏåà eè‘êÔ+‘êìï
ø£*Œ+#ê&ÉT. e÷j·÷\øÏåà ‘˚CÀ$V”≤qs¡÷|ü+‘√ yê&çq ø£eT\+ MT<ä ≈£Ls¡TÃì eTVü‰\øÏåàøÏ
ø£ì|æ+#·&É+, eTVü‰\øÏåàøÏ e÷j·÷\øÏåà ‘·q eè‘êÔ+‘êìï $ì|æ+#·&É+, e÷j·÷\øÏåà |ü⁄wüŒø£
$e÷q+˝À yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓfi¯ó‘·÷ eTVü‰\øÏåà ‘˚»düT‡qT Vü≤]+#·&É+ nH˚$ Ç+<äT˝À m\¢q #˚dæq
ø£\Œq\T.
119
Hês¡dæ+Vü≤ø£$ ‘·q ø±e´+˝À m\¢q ø£*Œ+∫q e÷j·÷\øÏåà eè‘êÔ+‘êìï ≈£L&Ü
nqTdü]+#ê&ÉT. e÷j·÷\øÏåà ‘˚CÀ$V”≤q s¡÷bÕìï m\¢q e]í+∫q rs¡T>±H˚ Hês¡dæ+Vü≤ø£$ ≈£L&Ü
e]í+#·&É+ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ø£ì|ædüTÔqï~.
ªª|ü<ëàdüHê+ø±Á>∑ uÛ≤>±+Á|òæT X¯óuÛÑπsK
\œ\ ˝ÀπøX¯«] j·T>∑T≥ H=&ÉTe
∫qTàÁ<ä #˚‘·$T+∫q düe÷~ÛÁøÏj·T
¬ø’e\´\øÏåà ì\ÿ&É e∫+|ü
.........................................
ø£qTï\≈£î yÓø£ÿdü+u…’q #ÓqTï $T–*
eTqdüTqqT q<äT“¤‘·+u…’q eTVæ≤eT>∑*–
.............................................µµ (2`79)
nì e÷j·÷\øÏåàì m\¢q ‘·q ø±e´+˝À e]í+#ê&ÉT.
ªª>∑eT˝≤düHê+ø±Á>∑ ø£*‘ê+Á|òæT πsK
\$T‘· ˝ÀπøX¯«] j·T>∑TØƒ$ qT&ÉTe"
u≤eq ∫qTïÁ<ä ã*j·TT düe÷~Û
¬ø’e\´\øÏåà ì\ÿ&É HÓiT+–+|ü
............................................
>∑qTï <äeTTà\≈£î yÓø£ÿdübÕ≥T" u…qT#·T
#ÓqTï >∑*Zq <ëì" õìï bÕj·TeTTq
eTqdüTq >∑qsêì eTVæ≤eT\ <ëì"...........µµ (|ü⁄≥.43)
n+≥÷ Hês¡dæ+Vü≤ø£$ e÷j·÷\øÏåàì m\¢qqT nqTdü]dü÷Ô e]í+#·&É+ ø£ì|ædüTÔqï~.
Ç<˚ $<Ûä+>± Hês¡dæ+Vü≤ø£$ m\¢q ‘·qø±e´+˝À #˚dæq e÷j·÷ düs¡dü«‹ eè‘êÔ+‘·+,
$wüßeí ÷j·÷ ø±+‘· Ç+Á<äC≤\ Á|ü<sä Ù¡ q, |ü⁄+&ÉØ≈£îì eè‘êÔ+‘·+, #·+<äeTqTì eè‘êÔ+‘·+ yÓTT<ä˝q’…
ø£\Œq\qT ≈£L&Ü j·T<∏ë‘·<∏ä+>± nqTdü]+∫q≥T¢>± ø£ì|ædüTÔqï~. n+<äTe\q Hês¡dæ+Vü≤ø£$
‘·q ø±e´+˝À m\¢q ø±e´+ ø£+fÒ _ÛqïyÓTÆq ø£\Œq˝ÒM #˚j·T˝Ò<äì, j·T<∏√∫‘·+>± nqTdüs¡D˝Ò
#˚XÊ&Éì ô|’q #·÷|æq ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
120
4.4. s√düq÷] y˚+ø£≥|ü‹ ` ø£<∏ëqTo\q
4.4.1.ø±yê´s¡+uÛÑ+
s√düq÷] y˚+ø£≥|ü‹ s¡∫+∫q $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø±e´+˝À •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
e]í+#·ã&ç+~. á ø±e´ø£<∏ä≈£î ÁXÀ‘· »qy˚T»j·T eTVü‰sêE, ø£<∏ä≈£î&ÉT yÓ’X¯+bÕj·TqT&ÉT.
$wüßí©\\qT $+≥Tqï »qy˚T»j·T eTVü‰sêE≈£î ø£*–q ≈£î‘·÷Vü≤\ s¡÷|üyÓTÆq Á|üX¯ï‘√ á ø£<∏ä
ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·Tqï~. »qy˚T»j·T eTVü‰sêE yÓ’X¯+bÕj·Tq eTVü≤]¸ì, leTHêïsêj·TDT&ÉT
ø£èÁ‹eTHêØ s¡÷|ü+‘√ <ëqe⁄\qT ÁuÛÑ$T+|üCÒdæ neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+#ê&ÉT ø£<ë! <ëqe⁄\T
$y˚ø£X¯SqT´\T ø±ã{Ïº lVü≤] <Ûä]+∫q yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìøÏ ÁuÛÑ$T+#ês¡T. nfÒ¢ Ç+¬øe¬s’Hê á
eTT˝À¢ø±\˝À yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ ÁuÛÑ$T+∫q |ü⁄s¡Twüß\T ñHêïπsyÓ÷ ‘Ó\T|üeTì n&ç>±&ÉT.
yÓX’ +¯ bÕj·TqT&ÉT bòÕ˝≤≈£îå &ÉT nsTTHê ≈£L&Ü $wüßeí ÷j·T≈£î ÁuÛ$Ñ T+#·e\dæ+<˚qì, »qy˚T»j·TTìøÏ
yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡ø£<∏äqT #Ó|üŒ&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
4.4.1.1. •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
¬ø’˝≤dü |üs¡«‘·+ MT<ä uÛÑebÕX¯Vü≤s¡T&Ó’q •e⁄&ÉT düø£\ uÛÑ÷‘· »+>∑eT kÕúes¡ Á|ü|ü+#·eT+‘ê
#˚] ùd$+#·>± ø=\Te⁄B] ñHêï&ÉT. Ä düeTj·T+˝À •e⁄&çì <ä]Ù+#·Tø√e&ÜìøÏ Hês¡<ä ‘·T+ãTs¡T\T
e#êÃs¡T. •e⁄&ÉT Hês¡<Tä &çì #·÷dæ, ø°så k¡ Õ>∑s¡ eT<∏qä +˝À Vü‰˝≤Vü≤\+ |ü⁄{Ïqº ‘·sê«‘· @$T »]–+<√
‘Ó\T|üeTì n&ç>±&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄&ç‘√, ø°ås¡kÕ>∑s¡+˝À ø£\Œeèø£å+ yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄\T ø£*–q
‘·sê«‘· <Ûäq«+‘·] neTè‘· ø£\X¯+‘√ Á|ü‘·´ø£åyÓTÆHê&ÉT. <ëqe⁄\T neTè‘· ø£\XÊìï n|üVü≤]+#·>±,
<˚e‘·\≈£î neTè‘êìï <äøÏÿ+#·&ÜìøÏ $wüßíe⁄ e÷j·÷ yÓ÷Væ≤ì>± ne‘·]+#ê&ÉT. Ä yÓ÷Væ≤ì ‘·q
X¯è+>±s¡ $˝≤dü+‘√ <ëqe⁄\qT yÓ÷Vü≤|ü]∫, neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+∫+~ nì ‘Ó*bÕ&ÉT.
Hês¡<Tä &ÉT Ä yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äs´¡ $˝≤kÕìï #·÷ùdÔ eT<äqT&çì >¬ *∫q •e⁄&çø¬ H’ ê eTqdüT‡ #·*düT+Ô <äì
nHêï&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄&ç‘√ m+‘·{Ï yê¬s’Hê $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·e\dæ+<˚qì nHêï&ÉT.
Á|üeT<∏äT\T Hês¡<äT&ç e÷≥\≈£î ø√|æ+#·>± yê]ì •e⁄&ÉT yê]+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äT&ç e÷≥˝À¢
ì»yÓT+‘√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ yÓfi≤fl\ì bÕs¡«‹‘√ nHêï&ÉT. bÕs¡«‹ •e⁄&ç‘√ eTT˝À¢ø±\T
$wüßíe⁄ ÄBÛq+˝À ñHêïsTT. ø±ã{Ïº $wüßíe÷j·T≈£î •e⁄&ÉT ÁuÛÑ$TùdÔ qe⁄«\ bÕ\T ø±ø£‘·|üŒ<äì
ôV≤#·Ã]+∫+~. nsTTq|üŒ{Ïø° uÛÑs¡Ô e÷≥qT >ös¡$+#ê\ì bÕs¡«‹ •e⁄&ç‘√ n‘·ì ø√]ø£ Á|üø±s¡+
#˚j·TeTì #Ó|æŒ+~.
121
•e⁄&ÉT bÕs¡«‹ e÷≥\qT $q≈£î+&Ü yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ Á|üj÷· DyÓTHÆ ê&ÉT. n‘·ì yÓ+≥ bÕs¡«‹,
Á|üeT<∏äT\T yÓTT<ä˝…’q |ü]yês¡+ n+‘ê nqTdü]+∫+~. •e⁄&ÉT yÓ’≈£î+sƒêìøÏ Á|üj·÷DÏdü÷Ô
e÷s¡ZeT<Ûä´+˝À q+<äqeq+, ø°ås¡kÕ>∑s¡+, $s¡C≤q<äT\qT >∑T]+∫ bÕs¡«‹øÏ $e]+#ê&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT •e⁄&çø£+fÒ eTT+<äT>± yÓ[fl $wüßíe⁄‘√ ¬ø’˝≤dü+˝À n‘·&çøÏ •e⁄&ç‘√ ø£*–q |ü+‘êìï
$ì|æ+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìøÏ me¬s’Hê yÓ÷Væ≤‘·T\e⁄‘ês¡ì ‘êqT |ü\Tø£>±,
•e⁄&ÉT $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·qì <äs¡Œ+‘√ |ü*ø±&Éì $wüßíe⁄≈£î ø£\Vü≤|ü⁄ e÷≥\T #ÓbÕŒ&ÉT.
$wüßeí ⁄ yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ e∫Ãq •ebÕs¡«‘·T\≈£î m<äTs¡TyÓ[fl kÕ<äs+¡ >± ÄVü‰«ì+#ê&ÉT. n‹~∏ eTsê´<ä\T
nsTTq ‘·sê«‘· •e⁄&ÉT $wüßíe⁄‘√, <ëqe⁄\qT ÁuÛÑ$T+|üCÒdæq n‘·ì yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷ùdÔ
‘êqT≈£L&Ü yÓ÷Vü≤+ bı+<äT‘êqì düuÛÑ˝À Hês¡<äT&ÉT ì+~+#ê&Éì ‘Ó*bÕ&ÉT. n+<äT#˚‘· •e⁄&ÉT
‘·q yÓ’sê>∑´+ Hês¡<äT&çøÏ, ˝Àø±ìøÏ ‘Ó*ùd˝≤>∑ yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷|üeTì $wüßíe⁄qT ø√sê&ÉT.
$wüßíe⁄ ‘êqT y˚s=ø£ @ø±+‘· düeTj·T+˝À yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷|ü⁄‘êqì, •e⁄&çøÏ qjÓ÷≈£îÔ\‘√
#ÓbÕŒ&ÉT. •e⁄&ÉT $wüßíe⁄ e÷≥\T ô|&É#Ó$qô|{Ïº, |ü+‘·+‘√ yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷|üeTHêï&ÉT.
Á|üeT<∏äT\T ø√|ü+‘√ Hês¡<äT&çì, $wüßíe÷j·TqT ì+~+#ês¡T.
$wüßíe⁄ •e⁄&ç |ü+‘êìï, Á|üeT<∏äT\ <äTs¡Vü≤+ø±sêìï Á>∑Væ≤+∫, yê]ì yÓ÷dü|ü⁄#êÃ\ì,
•e⁄&ÉT ø√]q≥T¢>±H˚ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± n‘·ì m<äT≥ ì*#ê&ÉT. yÓ÷Væ≤˙ s¡÷|ü $˝≤kÕìøÏ
düuÛÑ˝Àì yês¡+<äs¡÷ #·+#·˝≤‘·Tà˝…’Hês¡T. Á|üeT<∏äT\T ñqà‘·TÔ˝…’ e\|ü⁄ e÷≥\T |ü*ø±s¡T. •e⁄&ÉT
yÓ÷Væ≤ìì #·÷&É>±H˚ eTs¡T\T ø=Hêï&ÉT. •e⁄&çøÏ yÓ÷Væ≤˙ <äs¡Ùq+‘√ <˚Vü≤+ |ü⁄\øÏ+∫+~. •e⁄&ÉT
$ÁuÛ≤+‘·T&Ó’ ‘êqT e∫Ãq ø±s¡D≤ìï, ‘·q |ü+‘êìï eT]∫ b˛j·÷&ÉT. yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìøÏ
<ëdüT&Ó’q •e⁄&ÉT düuÛ≤dü<äT\T ‘·qqT #·T\ø£q #˚dæHê, bÕs¡«‹ n*– ø√|æ+∫Hê düπs yÓ÷Væ≤ìì
#˚|ü{≤º\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. n+‘·˝ÀH˚ $wüßíe÷j·÷ ø£*Œ‘·+>± Ä düuÛ≤eT+~s¡+ X¯è+>±s¡eq+>±
e÷]b˛sTT+~. •e⁄&ÉT yÓ÷Vü≤$eX¯‘·«+‘√ X¯è+>±s¡eq+˝À yÓ÷Væ≤ì yÓ+≥yÓfi≤fl&ÉT. •e⁄&ÉT
|ü≥uº Àj˚T˝À>± yÓ÷Væ≤ì e÷j·TyÓTbÆ ˛sTT+~. $ÁuÛ≤+‹‘√ yÓ<Tä ≈£î‘·Tqï •e⁄&çøÏ yÓ÷Væ≤ì s¡‘ï· |ü⁄‹HÓïô|’
|üPã+‹ Ä≥ Ä&ÉT‘·÷ ø£ì|æ+∫+~. •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì düMT|æ+∫ |ü≥Tºø√yê\ì Á|üj·T‹ï+#·>±
#˚‹øÏ n+<ä≈£î+&ÜH˚ n<äèX¯ýÓTÆ+~.
á Ø‹>± e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡eq+˝À •e⁄&çøÏ ø£ì|æ+∫, n+‘·˝ÀH˚ e÷j·TeTe⁄‘·÷
‘·q X¯è+>±s¡ #˚wüº\‘√ ø±e÷‘·Ts¡T&çì #˚dæ+~. }j·T\ }>∑T‘·÷, »\ø±˝≤&ÉT‘·÷ eTs¡T\T
122
ø£*–+∫ e÷j·TyÓTÆq yÓ÷Væ≤ìì >∑T]+∫ $#ê]dü÷Ô, •e⁄&ÉT Ä eq+˝Àì #Ó≥Tº #˚eT\qT ÄyÓT
C≤&É n&ÉT>∑kÕ>±&ÉT. eq<˚e‘·\‘√ eq$Vü‰s¡+ #˚düTÔqï yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ •e⁄&ÉT eTqà<∏äTì u≤]
qT+∫ ‘·qqT ø±bÕ&ÉTeTì y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ì •e⁄&ç‘√ eTqà<∏äT&çì »sTT+∫q n‘·&çøÏ
yÓ÷Vü≤+ m˝≤ ø£*–+<äì n&ç–+~. •e⁄&ç yÓ’sê>±´ìøÏ, ìÁ>∑Vü‰ìøÏ ‘êqT ‘·>∑qì yÓ÷Væ≤ì
e÷j·TyÓT+Æ ~. yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝<Ò ìä •e⁄&ÉT $s¡V≤ü +‘√ eT\j·T |üeHêìï, #·+Á<äT&çì, eTqà<∏Tä &ç˙
<ä÷wæ+#ê&ÉT. $wüßíe÷j·T ∫\Tø£ s¡÷|ü+‘√ e∫Ã, •e⁄&çøÏ yÓ÷Væ≤ì ñqï #√≥TqT #·÷|æ+∫+~.
|üPbı<ä]+{Ï˝À düTs¡‘√<äT´ø£Ô s¡÷|ü+‘√ ñqï yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ •e⁄&ÉT yÓ÷Vü‰y˚X¯+‘√ ñqï‘·TÔ&Ó’
øö–*+#·T≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ì ‘·q yê\T»&É‘√ •e⁄&çì ø={Ïº+~. yÓ÷Væ≤ìì ‘êø£>±H˚ •e⁄&çøÏ
eT<äq bÕs¡eX¯´+‘√ X¯óø£¢|ü‘·qyÓTÆ, n~ @s¡T˝…’ bÕ]+~. •e⁄ì ‘˚»+ uÛÑ÷$Tì ‘êøÏq #√≥¢˙ï
ã+>±s¡+, yÓ+&ç>± e÷sêsTT. •e⁄&ÉT bÕs¡eX¯´+ $&ç∫, #·T≥÷º #·÷&É>± X¯è+>±s¡eq+ |üPs¡«|ü⁄
düuÛ≤eT+~s¡+>± e÷]b˛sTT+~. yÓ÷Væ≤ì $wüßíe⁄>± e÷]+~. •e⁄&ÉT ÁãVü≤à C≤„Hêìï bı+~,
$wüßíe÷j·TqT ø°]Ô+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ Vü≤]Vü≤s¡T\≈£î eT<Ûä´ uÛÒ<ä+ ˝Ò<äì ‘Ó*|æ •e⁄&çì kÕ+‘·«q
|ü]#ê&ÉT. •e⁄&ÉT bÕs¡«r düVæ≤‘·+>± ¬ø’˝≤kÕìøÏ ‹]– yÓfi≤fl&ÉT nì yÓ’X¯+bÕj·TqT&ÉT
»qy˚T»j·TeTVü‰sêE≈£î áø£<∏äqT $ì|æ+#ê&ÉT.
á ø£<∏ä˝À Hês¡T<äT&ÉT #˚dæq yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äs¡´ es¡íq •e⁄&çøÏ ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï ø£*–ùdÔ,
$wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e es¡íq Á|üeT<∏äT\≈£î Áø√<Ûëìï ø£*–+∫+~. •e⁄&ÉT yÓ’≈£î+sƒ¡+ yÓfi¯fl&ÜìøÏ
yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äs¡´+ Áù|πs|üø£yÓTÆ+~. Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·TqT bı–&ç, ‘·qqT e÷Á‘·+ ‘·≈£îÿe
#˚j·T&É+ •e⁄&çøÏ |ü+‘·+ ø£*–+∫+~. bÕs¡«r<˚$ ≈£L&Ü $wüßíe÷j·TqT bı>∑&É≥+ $ì •e⁄&çøÏ
n_Ûe÷q+ ø£*–+~. •e⁄&ÉT Hês¡<Tä &çø,Ï bÕs¡«‹øÏ ‘·q Ç+Á~j·T ìÁ>∑V≤ü eTVæ≤eTqT #·÷|æ+#ê\H˚
ñ‘ê‡Vü≤+‘√ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓfi¯fl&É+ ø£ì|ædüTÔ+~. Hês¡<äT&ç e÷≥\T, bÕs¡«‹ n_ÛÁbÕj·T+ $q&É+
e\¢ •e⁄&çøÏ ø£*–q ø√bÕy˚X¯+ n+‘ê $wüßíe⁄‘√ ‘·q eTqdüT‡˝Àì ø√]ø£qT ‘Ó*ù|≥|ü&ÉT
e´ø£ÔeTe⁄‘·T+~.
•e⁄&ÉT yÓ’≈£î+sƒêìøÏ e#˚Ã+‘· es¡≈£L n‘·&çsêø£≈£î $wüßíe⁄ Á|üy˚Tj·Ty˚TMT ø£ì|æ+#·<äT.
$wüßíe⁄ eTT+<äT |ü*øÏq e÷≥˝À¢ •e⁄&ç <äs¡Œ+ yÓ\¢&ÉsTT+~. yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷&Ée<ä›ì
$wüßeí ⁄ •e⁄&çøÏ #Ó|Œü &É+˝À, •e⁄&çøÏ yÓ÷Væ≤ìì #·÷&Ü\H˚ ñ‘·ÿ+sƒq¡ T ø£*–+#·&yÉ T˚ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+>±
ø£ì|ædTü +Ô ~. yÓ÷Væ≤ìì #·÷&É>±H˚ •e⁄&øç Ï ø£*–q >∑>T∑ sêŒ≥T n‘·&TÉ e÷j·÷ yÓ÷Vü‰ìøÏ ‘·>T∑ ˝§ÿHêï&Éì
123
#Ó|üŒ&ÜìøÏ dü+πø‘·+. X¯è+>±s¡eq+˝Àì yÓ÷Væ≤ì $˝≤dü #˚wüº\T n˙ï •e⁄&ç $s¡Vü‰ìï
n‹X¯sTT+|üCÒj·T&É+ ø√düy˚Tqì ‘Ó\TdüTÔ+~. yÓ÷Væ≤ì •e⁄&çøÏ ø£ì|æ+∫ #˚‹øÏ n+<äø£b˛e&É+
e\¢ n‘·&ç˝Àì ø±e÷‘·Ts¡‘·qT ñB›|æ+|üCÒj·T&Éy˚T Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± ø£ì|ædüTÔ+~. •e⁄&ç
yÓ÷Vü≤rÁe‘·, yÓ÷Væ≤ìì Áã‹e÷\Tø√e&É+, øö–*+#·Tø=ì X¯óø£¢|ü‘·Hêìï bı+<ä&É+ Çe˙ï
•e<äs¡ŒuÛÑ+>∑+˝Àì uÛ≤>±\T. eT<äq bÕs¡eX¯´+ M&çq •e⁄&ÉT $wüßíe÷j·TqT düTÔ‹+#·&É+
•e<äs¡ŒuÛÑ+>±ìøÏ ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.4.2. ø£\Œq\T
s√düq÷] y˚+ø£≥|ü‹ ‘·q ø±e´+‘√ •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑ ø£<∏äqT Á|ü<Ûëq+>± e]í+#ê&ÉT.
Ç‹eè‘êÔìï Á>∑Væ≤+#·&É+˝À m\¢q ø±e´+ Ä<äs¡ÙyÓTÆq|üŒ{Ïø°, ø£<∏ë ìs¡«Vü≤D e÷Á‘·+ ø£+ø£+{Ï
bÕ|üsêE j·Tø£å>±Hêìï nqTdü]+∫ #˚dæ+<äì ‘Ó\TdüTÔqï~. m\¢q ø£<∏äø£+fÒ bÕ|üsêE ø=ìï
ø£\Œq\T #˚XÊ&Éì eTT+<äT>± Á|ükÕÔ$+#·T≈£îHêï+. nsTT‘˚ y˚+ø£≥|ü‹ bÕ|üsêE ø£<∏ë ìs¡«Vü≤D
ø£+fÒ $_ÛqïyÓTÆq eT]ø=ìï ø£\Œq\T #˚j·T&É+ á ø±e´+˝À ø£ì|ædüTÔqï~. y˚+ø£≥|ü‹ #˚dæq á
ø£\Œq\T n‘·&ç ø±yê´ìøÏ s¡dü|ü⁄wæºì @ $<Ûä+>± ø£*–+#êjÓ÷ á ÁøÏ+~ ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>±
|ü]o*+#·e#·TÃ.
4.4.2.1. Hês¡<äTì ¬ø’˝≤dü Á|üj·÷D+
m\¢Hês¡T´&ÉT ‘·q ø±e´+˝À •e<äsŒ¡ uÛ+Ñ >∑ ø£<qä∏ T ø°så d¡ eü TTÁ<ä eT<∏qä es¡qí ‘√ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
Ä ‘·sê«‘· ø°ås¡düeTTÁ<ä+ qT+∫ Vü‰˝≤Vü≤\+ »ì+#·>± <ëìì •e⁄&ÉT Á>∑Væ≤+#·&É+, neTè‘·+
\_Û+#·>± <ëìì sêø£då Tü \T n|üV≤ü ]+#·&+É , neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+#·&ÜìøÏ $wüßeí ⁄ yÓ÷Væ≤ì>±
ne‘·]+∫ sêø£då Tü \qT yÓ÷dü|⁄ü #·Ã&É+, á eè‘êÔ+‘êìï •e⁄ìøÏ $ì|æ+#ê\ì Hês¡<Tä &ÉT ø¬ ˝’ ≤kÕìøÏ
ãj·T\T<˚s¡&É+ nH˚$ es¡Tdü>± e]í‘·yÓTÆHêsTT.
y˚+ø£≥|ü‹ ‘·q ø±yê´ìï bÕ|üsêE ˝≤π> ¬ø’˝≤dü|üs¡«‘· es¡íq‘√ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. Ä
‘·sê«‘· ø¬ ˝’ ≤dü+˝À •e⁄ì eTT+<äT Hês¡<Tä &ÉT düeTTÁ<äeT<∏qä eè‘êÔ+‘êìï $ì|æ+#·&+É e]í+#·ã&ç+~.
neTè‘êìï sêø£ådüT\T n|üVü≤]+#·>± eTVü‰$wüßíe⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± ne‘·]+∫q rs¡TqT #Óù|Œ
HÓ|ü+‘√ yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äs¡´$˝≤kÕìï e]í+#ê&ÉT. m\¢q neTè‘êìï sêø£ådüT\T n|üVü≤]+#·>±
<˚e‘·\T $wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#ês¡ì ù|s=ÿHêï&ÉT. y˚+ø£≥|ü‹ e÷Á‘·+ neTè‘êìï n|üVü≤]+∫q
sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄#˚Ã+<äT≈£î $wüßíy˚ |üPqTø=ì yÓ÷Væ≤ì>± e÷] e#êÃ&Éì ø£\Œq #˚XÊ&ÉT. á
124
ø£\Œq e\q düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘êìï m\¢q ˝≤>∑ ¬s+&√ |üsê´j·T+ #Ó|üŒe\dæq nedüs¡+
˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. á ø£<∏ë dü+<äs¡“¤+˝ÀH˚ y˚+ø£≥|ü‹ •ebÕs¡«‘·T\ es¡íq eT÷&ÉT |ü<ë´\˝À
(1`57,58,59), düu≤Û eT+~sêìï s¬ +&ÉT |ü<ë´\˝À (1`60,61), Hês¡<Tä ì ˇø£ |ü<´ä +˝À (1`65),
yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìï |ü<eä T÷&ÉT |ü<ë´\˝À (1`73 qT+∫ 86es¡≈î£ ) e]í+#ê&ÉT. Çe˙ï y˚+ø£≥|ü‹
‘·q ø±e´+˝À dü«ø°j·T+>± #˚dæq es¡íq\T.
4.4.2.2. •e⁄ì yÓ’≈£î+sƒ¡ Á|üj·÷D+
m\¢q ø±e´+˝À Hês¡<äTì e\q yÓ÷Væ≤˙ eè‘êÔ+‘·+ $qï •e⁄&ÉT yÓ’≈£î+sƒ¡+ yÓfi≤fl\ì
uÛ≤$+#·>±, bÕs¡«‹ n‘·&çì yê]+∫ $wüßí eTVæ≤eTqT >∑Ts¡TÔ #˚dæ+~. Ä ‘·sê«‘· Hês¡<äT&ÉT
•e⁄&çøÏ s√wü+ ø£*π>˝≤>∑ ùV≤fi¯q>± e÷{≤¢&ç $wüßí eTVæ≤eTqT bı–&çHê&ÉT. <ëìøÏ s√wæ+∫ •e⁄&ÉT
bÕs¡«r düy˚T‘·+>± yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T<˚]q≥T¢>± m\¢q e]í+#ê&ÉT.
y˚+ø£≥|ü‹ ‘·q ø±e´+˝À Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äs¡´ es¡íq #˚dæ yÓ÷Væ≤ìì #·÷ùdÔ
•e⁄&ÉT ≈£L&Ü ÁuÛÑ$TkÕÔ&Éì #·T\ø£q>± e÷{≤¢&çq≥T¢ e]í+#ê&ÉT. Hês¡<äTì e÷≥\≈£î ø√|æ+∫
Á|üeT<∏Tä \T n‘·ìï ì+~+#·>± •e⁄&ÉT yê]ì yê]+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì #·÷&Ü\ì yÓ≈’ î£ +sƒêìøÏ
yÓfi¯fl&ÜìøÏ dæ<ä∆eTe>± bÕs¡«‹ n‘·&çì yê]+∫+~. bÕs¡«‹ •e⁄ìøÏ $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT
‘Ó*|æHê $q≈£î+&Ü n‘·&ÉT yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T <˚s¡&É+, •e bÕs¡«‘·T\≈£î <ë] #·÷|ü⁄‘·÷
ãj·T\T <˚]q Hês¡<Tä &ÉT yê] ø£+fÒ eTT+<˚ yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ #˚sT¡ ø√e&É+, yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ ˝À •e⁄ìøÏ $wüßeí ⁄≈£î
ø£\Vü≤+ ø£*π>˝≤ e÷{≤¢&É≥+ nH˚$ y˚+ø£≥|ü‹ #˚dæq ø£\Œq\T.
bÕs¡«‹ •e⁄ì‘√ yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ yÓfifl¯ e<äì› #Óù|Œ dü+<äs“¡ +¤ ˝À $wüßeí ÷j·÷ eTVæ≤eTqT Hê\T>∑T
|ü<ë´\˝À (1`113,114,115,116), •e⁄ì Á|üj·÷D düHêïVü‰ìï Hê\T>∑T |ü<ë´\˝À
(1`121,122,123,124), •e⁄&ÉT uÛÑÁ<äe≥+ düMT|ü+˝À $&ç∫ #˚j·T&Üìï ˇø£ |ü<ä´+˝À
(1`134), dü÷sê´düeÔ Tj·÷ìï |üHïÓ +&ÉT |ü<ë´\˝À (1`135 qT+∫ 146 es¡≈î£ ), #·+Á<√<äj÷· ìï
Hê\T>∑T |ü<ë´\˝À (1`147 qT+∫ 150 es¡≈£î), #·+Á<ëdüÔe÷Hêìï ˇø£ |ü<ä´+ (1`152),
Á|üuÛ≤‘·ø±˝≤ìï Äs¡T |ü<ë´\˝À (1`153 qT+∫ 158 es¡≈£î) e]í+#·&É+ ø£ì|ædüTÔ+~. •e⁄&ÉT
yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄sêìï #˚πs e÷s¡Z eT<Ûä´+˝À #·÷dæq neTsêe‹ (2`12,13), q+<äqeq+ (2`14
qT+∫ 19es¡≈£î), ø°ås¡düeTTÁ<ä+ (2`20 qT+∫ 23es¡≈£î) $s¡C≤q~ (2`26 qT+∫ 30es¡≈£î)
yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì y˚+ø£≥|ü‹ ‘·q d”«j·T ø£\ŒHê #ê‘·Ts¡´+‘√ e]í+#ê&ÉT.
125
4.4.2.3. •e⁄ì $s¡Vü≤+
m\¢q ø±e´+˝À •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ $˝≤kÕìï #·÷dæ ÄyÓT yÓ+≥ X¯è+>±s¡ eq+˝À
|ü]ÁuÛ$Ñ T+#·&+É , yÓ÷Væ≤ì ø£ì|æ+#·˝<Ò ìä ~>∑T\T #Ó+<ä&+É , ø£ì|æ+#·>±H˚ Äq+~+#·&+É , yÓ÷Væ≤ì
X¯è+>±s¡ #˚wüº\≈£î ‘êfi¯˝Òø£ $s¡Vü≤ uÛ≤e+‘√ ñqà‘·TÔ&Ó’ ã\e+‘·+>± øö–*+#·Tø=ì X¯óø£¢|ü‘·Hêìï
bı+~q≥T¢>± e]í+#·ã&ç+~.
y˚+ø£≥|ü‹ ‘·q ø±e´+˝À X¯è+>±s¡eq+˝À •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæq dü+<äs“¡ +¤ ˝À edü+‘·
ãTT‘·Tes¡íqqT eqXÀuÛÑ≈£î ùV≤‘·Te⁄>± e]í+#ê&ÉT. á edü+‘· ãTT‘·Tes¡íq (3`7qT+∫ 15es¡≈£î)
yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ $˝≤kÕìøÏ Ä\+ãq>±qT, <ëìì #·÷dæq •e⁄ìøÏ ñB›|qü >±q÷ <√Vü≤<ä|&ü +ç <äì
‘Ó\TdüT+Ô ~. m\¢q ø±e´+˝ÀqT, bÕ|üsêE j·Tø£>å ±q+˝Àq÷˝Òì yÓ÷Væ≤ì, <˚eø±+‘·\ eq $Vü‰sêìï
y˚+ø£≥|ü‹ Hê\T>∑T |ü<ë´\˝À (3`76 qT+∫ 79es¡≈£î) e]í+#ê&ÉT. á eq $Vü‰s¡+ yÓ÷Væ≤ì
X¯è+>±s¡ #˚wüº\≈£î <√Vü≤<äø±] nsTT´, •e⁄ì yÓ÷Vü≤ rÁe‘·≈£î Áù|πs|üø£+ nsTT+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
m\¢q, bÕ|üsêE ‘·eT ø±yê´\˝À •e⁄ì $s¡Vü‰ìï e÷Á‘·+ ù|s=ÿ+fÒ, y˚+ø£≥|ü‹ •e⁄&ÉT $s¡Vü‰‹
X¯j·T+‘√ eT\j·T |üeHêìï, eTqà<∏äTì, #·+Á<äTì <ä÷wæ+∫q≥T¢>± |ü~ùV≤&ÉT |ü<ë´\˝À (3`107
qT+∫ 124es¡≈£î) e]í+#ê&ÉT.
á $<Ûä+>± s√düq÷] y˚+ø£≥|ü‹ ‘·q ø±e´+˝À m\¢Hê<äT\ ø±e´+ qT+∫ Á>∑Væ≤+∫q
•e>∑s¡«uÛÑ+>∑ ø£<∏äqT Á|ü<Ûëq+>± #ÓãT‘·÷, dü+<äs√“¤∫‘·+>± dü«ø°j·TyÓTÆq ø£\Œq\T ø=ìï+{Ïì
#˚XÊ&Éì ô|’ ì<äs¡ÙHê\ e\q ‘Ó\TdüTÔqï~. y˚+ø£≥|ü‹ #˚dæq á ø£\Œq\T n˙ï dü+<äs¡“¤X¯ó~∆ì
ø£*–, <ëì‘√bÕ≥T>± s¡kÕ\+ø±s¡ uÛ÷Ñ sTTwüyº TÓ Æ es¡Hí ê #ê‘·Ts¡´+‘√ Á|üø±•düTHÔ êïj·Tì ô|’ |ü]o\q
Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.5.mi>∑T&çbÕ{Ï y˚+ø£≥ø£$ ` ø£‘êqTo\q
4.5.1. ø±yê´s¡+uÛÑ+
y˚+ø£≥ø£$ s¡∫+∫q $wüßíe÷j·÷ $˝≤düø±e´+˝Àì ø£<∏ä\≈£î ÁXÀ‘·\T HÓ’$TXÊs¡D´+˝Àì
eTTqT\T, dü÷‘·eTVü≤]¸ ø£<∏ä≈£î&ÉT. $wüßíe÷j·÷ $˝≤kÕ\qT $Hê\ì HÓ’$TXÊs¡D´\˝Àì eTTqT\T
bÂsêDÏø£ ø£<∏ä≈£î&Ó’q dü÷‘·eTVü≤]¸ì ø√s¡>±, yê]øÏ dü÷‘·eTVü≤]¸ á ø£<∏ä\qT $ì|æ+#ê&ÉT. á
ø±e´+˝À yÓTT<ä≥ ø°ås¡kÕ>∑s¡ eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+, ‘·sê«‘· <˚e<ëqe⁄\ j·TT<ä∆+, •e >∑s¡«uÛÑ+>∑+
126
nH˚ yÓ÷Væ≤˙ ne‘ês¡ ø£<,ä∏ ÁãVü≤à>∑s«¡ uÛ+Ñ >∑+, Hês¡<>ä s∑ «¡ uÛ+Ñ >∑+ nH˚ø<£ \ä∏ T es¡Tdü>± e]í+#·ã&Ü¶sTT.
y˚+ø£≥ø£$ Á|ü<∏äe÷XÊ«kÕìï ø°ås¡kÕ>∑s¡ eT<∏äq+‘√ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. ~«rj·÷XÊ«dü ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À
\ø°åàHêsêj·TDT\ ø£fi≤´D+ »]–+~. Ä ‘·sê«‘· <˚e<ëqe⁄\ j·TT<ä∆+, •e>∑s¡«uÛÑ+>∑+
e]í+#·ã&Ü¶sTT. ‘·èrj·÷ XÊ«dü+˝À ÁãVü≤à >∑s¡«uÛÑ+>∑+, #·‘·TsêúXÊ«dü+˝À Hês¡<ä >∑s¡«uÛÑ+>∑ ø£<∏äqT
ÁbÕs¡+_Û+∫, |ü+#·e÷XÊ«dü+˝À Hês¡<äT&çì Ád”Ô>± e÷]Ã uÛÑ+>∑|ü]∫q ø£<∏ä e]í+#·ã&ç+~. á
ø±e´+˝À Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT ø£<∏ä\T e÷Á‘·y˚T e]í+#·ã&çHêj·Tì ‘Ó\TdüTÔ+~. n$ 1. •e
>∑s¡«uÛÑ+>∑+, 2. ÁãVü≤à >∑s¡«uÛÑ+>∑+, 3. Hês¡<ä >∑s¡«uÛÑ+>∑+.
dü÷‘·eTVü≤]¸ HÓ’$TXÊs¡D´ eTTqT\≈£î $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü ø£<∏ä\qT $ì|ædü÷Ô eTT+<äT>±
Ç+Á<äT&ÉT ‘êqT ø√˝ÀŒsTTq |ü<$ä ì, dü+|ü<qä ÷ $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û e+‘√ @$<Û+ä >± ‹]– bı+<ë&√
#Ó|üŒ&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
4.5.1.1.ø°ås¡kÕ>∑s¡ eT<∏äq+ ø£<∏ä
<äTsê«düeTTì XÊ|ü+ e\q yêdüe\øÏåà düeTTÁ<ä+ bÕ\e>±, Ç+Á<äT&ÉT |ü<äM#·T´‘·T&Ó’
ã*#·Áø£e]Ôì ÄÁX¯sTT+#ê&ÉT. Ç+Á<äT&ÉT ã*#·Áø£e]Ôì ùd$dü÷Ô, $wüßíe⁄ Äq‹ Á|üø±s¡+ ø°ås¡kÕ>∑s¡
eT<∏äHêìøÏ n‘·&çì ˇ|æŒ+#ê&ÉT. Ç+Á<äT&ÉT düeTTÁ<ä eT<∏äq+ e\¢ \_Û+#˚ neTè‘·+ ‘ê– <˚e‘·\T,
sêø£ådüT\T neTs¡T\T ne⁄‘ês¡ì, Ä ‘·sê«‘· yês¡T ø£\Vü≤+ ˝Ò≈£î+&Ü ø£*dæ yÓT*dæ ñ+&Ée#·Ãì
ã*#·Áø£e]ÔøÏ ‘Ó*bÕ&ÉT. ã*#·Áø£e]Ô Ç+Á<äT&ç e÷≥\≈£î n+^ø£]+∫, ø°ås¡kÕ>∑sêìøÏ dü]b˛j˚T
ø£e«+, <ëìì ì\|ü&ÜìøÏ n&ÉT>∑T, ø£yê«ìï eT~∏+#·&ÜìøÏ n˝…¢ Á‘ê&ÉT mø£ÿ&É \_ÛkÕÔjT· ì n&ç>±&ÉT.
Ç+Á<äT&ÉT $wüßeí ⁄ nqTÁ>∑V≤ü +‘√ n˙ï düeT≈£Ls¡T‘êj·Tì #ÓbÕŒ&ÉT. n‘·&TÉ <˚e<ëqe⁄\≈£î n+<ä]ø°
á yês¡qÔ T ‘Ó\T|ü>± $ì n+<äs÷¡ dü+‘√wæ+#ês¡T. <˚e‘·\T, sêø£då Tü \T ø£e«+>± eT+<äs¡ |üs«¡ ‘êìï
rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ yÓfi≤fls¡T. dæ+Vü≤Hê<ë\‘√ Ä |üs¡«‘êìï ø£~*+#ê\ì Á|üj·T‹ï+∫ <˚e‘·\T,
sêø£ådüT\T ø£<ä\Ã˝Òø£ uÛÑ+>∑|ü&Ü¶s¡T. <˚e‘·\T ÁbÕ]ú+#·>± $wüßíe⁄ Ä»„‘√ nq+‘·T&ÉT eT+<äs¡
|üs¡«‘êìï düeTTÁ<ärs¡+˝À $&ç#ê&ÉT.
$wüßíe⁄ eT+<äs¡ |üs¡«‘êìøÏ yêdüTøÏì n˝…¢Á‘ê&ÉT>± #˚dæ |üs¡«‘êìï düeTTÁ<ä+˝À ~+#·>±,
n~ ãT&É ãT&É <Ûä«qT\‘√ eTTì– b˛sTT+~. <ëìøÏ <˚e‘·\T Äy˚<äq #Ó+~, ø±bÕ&ÉTeTì
eTVü‰$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#ês¡T. $wüßíe⁄ y˚sTT jÓ÷»Hê\ $XÊ\yÓTÆq eÁ»eTj·TyÓTÆq ø£s¡Œs¡+‘√
127
≈£Ls¡às¡÷bÕìï <Ûä]+∫, eT+<äs¡ |üs¡«‘êìï ‘·q M|ü⁄ MT<ä m‹Ô ì*bÕ&ÉT. <˚e‘·\T yêdüTøÏ ‘·\qT
|ü≥Tºø√uÀ>± yê]+∫, sêø£ådüT\T ‘·\qT |ü≥Tº≈£îHêïs¡T. <˚e‘·\T yêdüTøÏ ‘√ø£qT |ü≥Tºø=ì
ñ‘ê‡Vü≤+‘√ düeTTÁ<ëìï eT~∏+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. <˚e<ëqe⁄\T eT~∏+#˚ y˚>∑ uÛ≤sêìøÏ
düVæ≤+#·˝Òø£ yêdüTøÏ $cÕìï düeTTÁ<ä+˝À Áø£øÏÿHê&ÉT. yÓ+≥H˚ ñ<ä∆‘·yÓTÆq bı>∑\T, eT+≥\‘√
Vü‰˝≤Vü≤\+ nH˚ $wü+ |ü⁄{Ïº+~. <˚e <ëqe⁄\T uÛÑj·T+‘√ ø±bÕ&ÉTeTì •e⁄&çì ÁbÕ]ú+#ês¡T.
•e⁄&ÉT Á|ü‘·´ø£åyÓTÆ eTT˝À¢ø±\qT ‘·\¢&ç˝Ò¢˝≤ #˚dæq Vü‰˝≤Vü≤˝≤ìï n˝À¢H˚πs&ÉT |ü+&ÉT˝≤>∑ ns¡#˚‹‘√
|ü{Ïº y˚>∑+>± $T+–, ø£+sƒ¡+˝À ì*bÕ&ÉT. <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T •e⁄&ç eTVæ≤eTqT ø=ìj·÷&É>±,
•e⁄&ÉT ¬ø’˝≤kÕìøÏ ‹]– yÓfi≤fl&ÉT. Ä ‘·sê«‘· <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T ‹]– düeTTÁ<ëìï eT~∏+#·>±
n+<äT˝À qT+&ç ñ#ÓÃ¤ÌÁX¯e+, ◊sêe‘·+ yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄\T »ìà+#êsTT. ∫es¡>± <Ûäq«+‘·]
neTè‘· ø£\X¯+‘√ Á|ü‘·´ø£åyÓTÆHê&ÉT. ø±s¡´+ |òü*+∫+<äì dü+‘√wæ+∫, <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T eT+<äs¡
|üs¡«‘êìï ‹]– j·T<∏ëkÕúq+˝À ì*|æHês¡T.
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT Ä#ês¡T´&ÉTø±>±, Ç+Á<äT&ÉT ô|[flô|<ä›>±, <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T ø£*dæ
\ø°àå Hêsêj·TD\ ø£fi≤´D≤ìï yÓu’ eÑÛ +>± »]|æ+#ês¡T. Ç+Á<äT&çøÏ ÁãVü≤à ñ#ÓÃÁÌ¤ X¯e+ yÓTT<ä˝q’… edüTeÔ ⁄*ï
Çe«>±, sêø£då Tü \T neTè‘· ø£\XÊìï n|üV≤ü ]+#ês¡T. <˚e‘·\T ÁbÕ]ú+#·>± $wüßeí ⁄ yÓ÷Væ≤˙s¡÷|ü+‘√
yê] eTT+<äT ì*#ê&ÉT. yÓ÷Væ≤ì <˚e<ëqe⁄\≈£î yÓ’s¡+ ø£\>∑&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTÆq neTè‘êìï ‘êqT
Ç<ä›]ø° düe÷q+>± |ü+#·T‘êqì ø£\XÊìï rdüT≈£î+~. <˚e‘·\T, sêø£ådüT\T ¬s+&ÉT ã+‘·T\T>±
≈£Ls¡TÃHêïs¡T. yÓ÷Væ≤ì neTè‘êìï yÓTT<ä≥ <˚e‘·\≈£î |ü+#·T‘·T+&É>±, sêVüQπø‘·Te⁄\T
e÷s¡Ts¡÷bÕ\‘√ neTè‘êìï Á>∑Væ≤+#ês¡T. dü÷s¡´ #·+Á<äT\T ø£qTôd’>∑ #˚j·T>± yÓ÷Væ≤ì düT<äs¡Ùq
#·Áø£+‘√ sêVüQπø‘·Te⁄\ ‘·\\T K+&ç+∫+~. neTè‘· ø£\XÊìï Ç+Á<äT&çøÏ Ç∫Ã, yÓ÷Væ≤ì
n<äèX¯ýÓTÆ+~. sêø£ådüT\T »]–q yÓ÷kÕìï ‘Ó\TdüTø=ì, <˚e‘·\ MT~øÏ j·TT<ë∆ìøÏ yÓfi≤fls¡T.
neTè‘·+ ‘ê–q <˚e‘·\T sêø£då Tü \qT j·TT<ä+∆ ˝À m<äTs=ÿHêïs¡T. sêø£då Tü \T ã* #·Áø£e]Ô Hêj·Tø£‘«· +˝À
s¡Ds¡+>±ìøÏ e#êÃs¡T. <˚e‘·\T ã<ä]ø±ÁX¯eT yêdüT˝…’q qs¡Hêsêj·TDT\qT X¯s¡DT y˚&ÉT≈£îHêïs¡T.
qs¡Hêsêj·TDT\T j·TT<ä∆+˝À ã*#·Áø£e]Ôì, sêø£ådüMs¡T\q÷ z&ç+#ês¡T. sêø£ådüT\T z&çb˛sTT
s¡Ds¡+>∑+ qT+∫ bÕ]b˛j·÷s¡T. qs¡Hêsêj·TDT\T Ç+Á<äT&çøÏ $»j·÷ìï ø£*–+∫ ã<äØeHêìøÏ
‹]– yÓfi≤flsT¡ . Ä $<Û+ä >± sêø£då Tü \T $wüßeí ÷j·T≈£î ‘·>T∑ ˝Àÿì yÓ÷düb˛>±, $wüßeí ⁄qT ÄÁX¯sTT+∫q
Ç+Á<äT&ÉT ‹]q ‘·q |ü<ä$ì, dü+|ü<äq÷ bı+<ä>∑*>±&Éì dü÷‘·T&ÉT XÊqø±~ eTTqT\≈£î #ÓbÕŒ&ÉT.
128
á ø£<∏ä˝À <äTsê«düeTVü≤]¸ XÊ|ü+ |òü*‘·+>± eTVü‰\øÏåà düeTTÁ<ä+ bÕ˝…’+~. Ç+Á<äT&çøÏ
|ü<äM#·T´‹ ø£*–+~. ã*#·Áø£e]Ô <˚e‘·\qT »sTT+∫ dü«sêZìï ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Ç+Á<äT&çøÏ ‹]–
|ü<ä$ì, dü+|ü<ä\q÷ ø£*–+#ê\+fÒ sêø£ådüT\qT »sTT+#ê*. <˚e‘·\≈£î n+‘·{Ï X¯øÏÔ dü+|ü<ä\T
ø£\>±\+fÒ neTè‘êìï kÕ~Û+#ê*. <ëìøÏ düeTTÁ<ëìï eT~∏+#ê*. Ä |üì <˚e‘·\T ˇø£ÿ] e\q
kÕ<Ûä´+ ø±<äT, ã\e+‘·T˝…’q sêø£ådüT\ düVü‰j·T+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø±yê*. n+<äTe\qH˚ $wüßíe⁄
Ç+Á<äT&çøÏ düeTTÁ<ä eT<∏qä + ø√dü+ ã*#·Áø£e]Ôì ˇ|æŒ+#·eTì dü\Vü‰ Ç#êÃ&ÉT. ã*#·Áø£e]Ô Ç+Á<äT&ç
e÷≥\T $q&ÜìøÏ neTè‘·bÕq+ e\¢ sêø£ådüT\T ≈£L&Ü neTs¡T\T ne⁄‘ês¡ì #Ó|üŒ&É+ Á|ü<Ûëq
ø±s¡D+.
ø°så d¡ eü TTÁ<ä eT<∏Hä êìøÏ ø±e\dæq kÕ<Ûqä kÕeTÁ–ì n+‘ê $wüßyí ˚ @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. eT+<äs¡
|üs«¡ ‘·+ eTTì– b˛‘˚ $wüßyí ˚ dü«j·T+>± ≈£Ls¡às¡÷|ü+‘√ <ëìï ‘·q M|ü⁄MT<ä ì*bÕ&ÉT. ø°så d¡ eü TTÁ<ä+
qT+∫ »ìà+∫q edüTeÔ ⁄\ìï+{Ï˙ Ç+Á<äT&çøπ nqTÁ>∑V≤æ +∫, $wüßeí ⁄ eTVü‰\øÏàå »ìà+#˚+‘· es¡≈L£
m<äTs¡T #·÷XÊ&ÉT. düeTTÁ<ä+ bÕ˝…’q eTVü‰\øÏåàì ‹]– bı+<ä&É+ ø√düy˚T $wüßíe⁄ á düeTTÁ<ä
eT<∏Hä êìï »]|æ+#ê&ÉT. düeTTÁ<ä eT<∏Hä êìøÏ ã* #·Áø£e]Ôì, sêø£då Tü \qT ˇ|æŒ+#·&+É ˝ÀH˚ $wüßeí ÷j·T
<ë– ñ+~. eT+<äs¡ |üs«¡ ‘êìï ø£~*+#·˝øÒ £ b˛e&É+ e\¢ sêø£då Tü \ nX¯ø‘ÔÏ ,· $wüßeí ÷j·÷ eTVæ≤eT
yÓ\¢&Ée⁄‘·THêïsTT. neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+#·&ÜìøÏ e÷j·÷ yÓ÷Væ≤ì>± e÷s¡&É+ $wüßíe÷j·÷
$˝≤düπø[øÏ ì<äs¡Ùq+. ã* #·Áø£e]Ô yÓTT<ä˝…’q sêø£ådü Ms¡T\qT z&ç+#˚+<äT≈£î qs¡Hêsêj·TDT*ï
$ìjÓ÷–+#·&É+, Ç+Á<äT&çøÏ |üPs¡« yÓ’uÛÑyêìï ø£*Œ+#·&É+ n+‘ê $wüßíe÷j·÷ $˝≤düπø[˝Àì
n+‘·sê“¤>∑eTì Á>∑Væ≤+#ê*.
á düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+ n+‘ê ≈£L&Ü $wüßíe⁄ eTVü‰\øÏåàì ‹]– bı+<ä&ÜìøÏ
ø£*Œ+∫q e÷j·÷ $˝≤düeTì ‘Ó\TdüTÔqï~.
4.5.1.2. •e>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
Hês¡<äeTTì Á‹˝Àø£ dü+#ês¡+ #˚dü÷Ô, ˇø£Hê&ÉT •e⁄&çì <ä]Ù+#·Tø√yê\ì ¬ø’˝≤kÕìøÏ
yÓfi≤fl&ÉT. <˚e‘ê düeT÷Vü‰\‘√, s¡TÁ<ä>∑D≤\‘√ ø=\Te⁄B] ñqï •e⁄&çì #·÷dæ, Hês¡<äT&ÉT
qeTdüÿ]+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äT&çì düeTTÁ<ä eT<∏äq+ e\¢ ø£*–q Vü‰˝≤Vü≤˝≤ìï ‘êqT Vü≤]+∫q
‘·sê«‘· @y˚T$T »ìà+#êj·Tì n&ç>±&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄&ç‘√ ø°ås¡kÕ>∑s¡+ qT+∫ \_Û+∫q
129
ñ#ÓÃ¤ÌÁX¯e+ yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄*ï Ç+Á<äT&ÉT Á>∑Væ≤+#ê&Éì ‘Ó*bÕ&ÉT. neTè‘êìï sêø£ådüT\T
n|üV≤ü ]+#·>±, $wüßeí ⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì>± ne‘·]+∫, neTè‘êìï <˚e‘·\≈£î |ü+#ê&Éì ‘Ó*bÕ&ÉT.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·TqT Á|üdüTÔ‹+#·>± $ì •e⁄&ÉT ø√|æ+#ê&ÉT. •e⁄&ÉT Hês¡<äTì‘√ ˝Àø£+˝À
me¬s’Hê $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·e#·TÃ ø±ì ‘êqT e÷Á‘·+ ÁuÛÑ$T+#·qì |ü*ø±&ÉT. •e⁄&ÉT ‘·q
eTVæ≤eT ÁãVü≤à $wüßíe⁄\≈£î ≈£L&Ü ‘Ó\TdüTqì, |üPs¡«+ ‘êqT *+>∑ s¡÷bÕìï <Ûä]+∫q|ü⁄&ÉT <ëì
Ä<ä´+‘ê\qT ÁãVü≤à $wüßeí ⁄\T ≈£L&Ü ø£ìô|≥º˝øÒ £ b˛j·÷s¡ì nHêï&ÉT. Hês¡<Tä &ÉT •e⁄&ç‘√ yÓ÷Væ≤ì
kÂ+<äsê´ìï #·÷ùdÔ n‘·&çøÏ ≈£L&Ü yÓ÷Vü≤+ ø£\T>∑T‘·T+<äì nHêï&ÉT. Hês¡<äT&ÉT •e⁄&ç yÓ÷Vü‰ìï
>∑T]+∫ #ÓãT‘·÷, |üPs¡«+ ˇø£ >ö&É Ç˝≤¢*ì yÓ÷Væ≤+∫ yÓ[flq •e⁄&ÉT, ÄyÓT uÛsÑ Ô¡ sê>±H˚ uÛj
Ñ T· +‘√
ø£\T¢ ø£&Ée˝À <ë–Hê&Éì ùV≤fi¯q #˚XÊ&ÉT.
•e⁄&ÉT Hês¡<äT&ç MT<ä |ü+‘·+‘√, yÓ÷Væ≤ìì #·÷&Ü\H˚ ñ‘ê‡Vü≤+‘√ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T
<˚sê&ÉT. •e⁄&ÉT yÓ’≈£î+sƒ¡|ü⁄s¡+˝À Á|üy˚•+#·>±H˚ »j·T $»j·TT\T e∫Ã $wüßíe⁄ düìï~ÛøÏ
rdüT≈£îyÓfi≤flsT¡ . $wüßeí ⁄ •e⁄&çì kÕ<äs+¡ >± ÄVü‰«ì+∫ ≈£îX¯\ Á|üXï¯ \T n&ç>±&ÉT. •e⁄&ÉT $wüßeí ⁄qT
düTÔ‹+∫, ‘êqT yÓ÷Væ≤˙ s¡÷bÕìï #·÷&Ü\ì e∫Ãq≥T¢>± ‘Ó*bÕ&ÉT. $wüßíe⁄ •e⁄&ç ø√]ø£qT
rs¡Ã≈£î+fÒ •eπøX¯e⁄\ eT<Ûä´ n+‘·s¡+ ñ+<äì ˝Àø£+ uÛ≤$düTÔ+<äì #Ó|æŒ, eTVü‰<˚e⁄&Ó’q •e⁄&ÉT
ø√]q≥T¢>± yÓ÷Væ≤˙ s¡÷|ü+‘√ n‘·&ç m<äT≥ ì*#ê&ÉT. yÓ÷Væ≤ìì #·÷&É>±H˚ •e⁄&ÉT Hês¡<äTì‘√
ø£*–q |ü+‘êìï eT]∫ eT<äq |üs¡eX¯ó&Éj·÷´&ÉT. yÓ÷Væ≤ì X¯è+>±s¡ $˝≤dü+‘√ ø£+<äTø£ Áø°&ÉqT
Ä&ÉT‘·÷ •e⁄&çøÏ yÓ÷Vü≤ $ÁuÛ≤+‹ì ø£*–+∫+~. •e⁄&ÉT eT<äHê‘·Ts¡T&Ó’ yÓ÷Væ≤ì‘√ e÷{≤¢&Ü\ì
düMT|æ+#ê&ÉT. ø£+<äTø£ Áø°&É˝À ©qyÓTÆ ø√ø£eTT&ç C≤]q yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ •e⁄&ÉT ø±yÓ÷Á<˚ø£+‘√
øö–*+#·T≈£îHêï&ÉT. yÓ÷Væ≤ìì ‘êø£>±H˚ s¡‹bÕs¡eX¯´+‘√ •e⁄&çøÏ X¯óø£¢|ü‘·qyÓTÆ+~. •e⁄&ÉT
yÓTVü≤bÕs¡eXÊ´ìï $&ç∫, n<ä+‘ê $wüßíe÷j·T>± uÛ≤$+∫ |üXÊÃ‘êÔbÕìï bı+<ë&ÉT. •e⁄ì ‘˚»+
qT+&ç dü<√Ć≤‘·T&Ó’ ø±\uÛ…’s¡e⁄&ÉT »ìà+#ê&ÉT. »]–q <ëìøÏ ∫qïuÀsTTq •e⁄&çì $wüßíe⁄
}s¡&+ç ∫, •e⁄&ç eTVæ≤eTqT ø°]+Ô #ê&ÉT. $wüßeí ⁄ •e⁄&ç‘√ Hês¡<Tä &ÉT ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï uÛ+Ñ >∑bÕ≥T
bı+<äT‘ê&Éì #ÓbÕŒ&ÉT. •e⁄&ÉT $wüßíe⁄qT ø°]Ô+∫, ‹]– ¬ø’˝≤kÕìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. á $<Ûä+>±
•e>∑s¡«uÛÑ+>∑+ »]–+~.
á ø£<∏ä˝À •e⁄&ÉT >∑]«+#·&ÜìøÏ Hês¡<äT&ÉT #˚dæq $wüßíe÷j·÷düTÔ‹ ø±s¡DeTì eTq≈£î
‘Ó\TdüTÔ+~. •e⁄&ÉT sêø£ådüT\qT $wüßíe⁄ e÷j·÷yÓ÷Væ≤ì s¡÷|ü+‘√ yÓ÷dü|ü⁄#êÃ&Éì $ì, ‘êqT
130
yê]˝≤>∑ $wüßíe÷j·T≈£î ÁuÛÑ$T+#·qì Hês¡<äT&ç‘√ nHêï&ÉT. eTqà<∏äT&çì <äVæ≤+∫q eTH√ìÁ>∑Vü≤+
>∑\ •e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓ÷Væ≤ì kÂ+<äsê´ìøÏ yÓ÷Væ≤‘·T&Ée⁄‘ê&Éì Hês¡<Tä &ÉT |ü*øÏq e÷≥\T •e⁄&ç˝À
>∑sê«ìøÏ ;»ÁbÕj·TyÓTÆHêsTT. Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·TqT düTÔ‹+∫, •e⁄&ç eTVæ≤eTqT #·T\ø£q
#˚j·T&É+ •e⁄&ç >∑sê«ìï n+≈£î]+|üCÒdæ+~. •e⁄&ÉT >ö&Éø±+‘·qT yÓ÷Væ≤+∫q ì<äs¡Ùq+‘√
Hês¡<äT&ÉT n|üVü‰dü´+ #˚j·T&É+ •e⁄&ç>∑sê«ìï n‹X¯sTT+|üCÒdæ+~. n+<äT#˚‘·H˚ •e⁄&ÉT $wüßíe⁄
|ü*øÏq Væ≤‘√≈£î\Ô qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚XÊ&ÉT. •e⁄&ÉT yÓ÷Væ≤ìì #·÷dæ ìÁ>∑V≤ü +‘√ ñ+&É≥+ ‘·qø¬ +‘·bÕ{Ï
n+≥÷ $wüßíe÷j·TqT #·T\ø£q #˚XÊ&ÉT.
yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìï •e⁄&ÉT yÓT#·TÃø√e&É+ ‘√H˚ n‘·&ç yÓ÷Vü≤$ÁuÛ≤+‹ e´ø£ÔeTsTT+~.
•e⁄&ç ø±eT $eX¯‘ê«ìøÏ yÓ÷Væ≤ìì øö–*+#·Tø√e&É+ ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üø√e#·TÃ. •e⁄&ÉT eT<äq
bÕs¡eX¯´+ e~*q ‘·sê«‘· ∫qï uÀe&É+ n‘·ì |üXÊÃ‘êÔbÕìøÏ ∫Vü≤ï+. •e⁄&ÉT $wüßeí ⁄qT düT‹Ô +#·&+É
n‘·&ç >∑s¡«uÛÑ+>±ìøÏ ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üø√e#·TÃ.
4.5.1.3. ÁãVü≤à>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT ˇø£Hê&ÉT düs¡dü«‹‘√ düs¡dü πø[˝À ñ+&É>± á düø£\ Á|ü|ü+#·eT+‘ê n‘·ì
e÷j·Te\¢H˚ q&ÉTdüTÔqï<äì nHêï&ÉT. ÁãVü≤à düs¡dü«‹‘√ ‘êqT dü«j·T+uÛÑTe⁄qì, eTT˝À¢ø±\˝À
‘êH˚ n~Û≈î£ &Éqì >∑s«¡ +‘√ |ü*ø±&ÉT. düsd¡ «ü ‹ ÁãVü≤à e÷≥\≈£î ã<äT\T>± $wüßeí TVæ≤eTqT >∑T]+∫
‘Ó*|æ+~. düsd¡ «ü ‹ ÁãVü≤à≈£î n‘·&TÉ $wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+ qT+∫ »ìà+∫q $wüj÷· ìï >∑Ts¡T#Ô d˚ +æ ~.
ÁãVü≤à Ä e÷≥\≈£î nVü≤+ø£]+∫, $wüßeí ⁄ Hê_Ûøe£ T\+ qT+∫ »ìà+#·&+É ‘·q <√wü+ ø±<äHêï&ÉT.
ÁãVü≤à <ës¡Te⁄ qT+∫ »ìà+∫q n–ï Ä <ës¡Te⁄H˚ nX¯q+>± Á>∑Væ≤+∫q≥T¢>±, $wüßíe⁄ Hê_Û
ø£eT\+ qT+∫ »ìà+∫q ‘êqT ≈£L&Ü $wüßeí ⁄ ø£+fÒ n~Û≈î£ &çqì |ü*ø±&ÉT. n‘·&TÉ ‘·q eTVæ≤eTqT
düs¡dü«‹øÏ #·÷|æ+#·&ÜìøÏ ˝Àø£+˝Àì ÁãVü≤à ‘˚C≤ìï ‘êqT ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£î+fÒ, mes¡T düèwæº
ìsêàD≤ìï #˚kÕÔs√ ÄyÓT≈£î ‘Ó\TdüTÔ+<äì nHêï&ÉT. ÁãVü≤à düs¡dü«‹‘√ ˝Àø±\˙ï n‘·ì ÄBÛq+˝À
ñHêïj·Tì, ‘·qqT $T+∫q <Ó’e+ y˚s=ø£s¡T ˝Òs¡˙ nHêï&ÉT. eTT˝À¢ø±\≈£î ‘êH˚ ø£s¡ÔqT, uÛÑs¡ÔqT,
uÛÀø£ÔqT nì >∑s¡«+‘√ |ü*ø±&ÉT.
düs¡dü«‹ ÁãVü≤àqT yê]+∫, n‘·ìøÏ $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT ‘Ó*|æ+~. $wüßíe÷j·TqT
m<ä]+#·e<ä›ì düs¡dü«‹ ÁãVü≤à≈£î Væ≤‘·e⁄ #Ó|æŒ+~. ÁãVü≤à <äTs¡Vü≤+ø±s¡+‘√ ‘·q eTVæ≤eTqT
düs¡dü«‹øÏ #·÷bÕ\ì. düèwæº ìsêàD≤ìï $&ç∫ô|{Ïº, dü‘·´˝Àø£+ qT+∫ >±&ÛÜ+<Ûäø±s¡eTj·TyÓTÆq ˇø£
131
X¯Sq´ Á|ü<˚XÊìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. ÁãVü≤à dü‘·´˝Àø±ìï Nø£{ÏeTj·T+ #˚dæ yÓfi¯fl>±, düs¡dü«‹ |ü]‘ê|ü+‘√
$wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+∫+~. $wüßíe⁄ \ø°åà<˚$‘√ ø£*dæe∫Ã düs¡dü«‹ì z<ësêÃ&ÉT. \ø°åà<˚$ düs¡dü«‹ì
ÄyÓT yÓ+≥ yÓ’≈£î+sƒêìøÏ rdüT≈£îyÓ[fl+~.
ÁãVü≤à $&ç∫ yÓfi¯fl>± n+<Ûäø±s¡+˝À eTTì–b˛sTTq ˝Àø±\qT $wüßíe⁄ ‘·q e÷j·÷
Á|üuÛ≤e+‘√ ‹]– Á|üø±•+|üCÒXÊ&ÉT. düèwæºìsêàD ø±sê´ìï ø=qkÕ–+#ê&ÉT. $wüßíe⁄ e÷j·÷
eTTì>± e÷], ÁãVü≤à yÓ[flq >±&ÛÜ+<Ûäø±s¡ Á|ü<˚XÊìøÏ Äe\>± ˇø£ X¯è+>±s¡ eHêìï ø£*Œ+#ê&ÉT.
$wüßíe⁄ Ä eq+˝À ˇø£ |üs¡íXÊ\qT, ˇø£ e÷j·÷ø£q´q÷ @s¡Œ]#ê&ÉT. ÁãVü≤à ‘êqT $&ç∫ e∫Ãq
‘·sê«‘· ˝Àø±\˙ï @ $<Ûä+>± ‘·\¢&ç\T¢‘·THêïjÓ÷ #·÷&Ü\ì ãj·T\T<˚s¡>±, n‘·&çøÏ e÷j·÷
eTTì m<äTs¡j÷· ´&ÉT. >±&ÛÜ+<Ûøä ±s¡+˝À ÁãVü≤à ‘˚»düT‡qT $T+∫q yÓ\T>∑T‘√ Á|üø±•düTqÔ ï e÷j·÷eTTì
ÁãVü≤àqT mes¡ì n&ç>±&ÉT. ÁãVü≤à ‘êqT ÁãVü≤à e÷qdü |ü⁄Á‘·T&Óq’ uÛÁÑ <ä≈î£ &Éqì ‘Ó*bÕ&ÉT. e÷j·TeTTì
‘·q ù|s¡T e÷sTT≈£î&Éì, düMT|ü+˝ÀH˚ ‘·q ÄÁX¯eT+ ñ+<äì ‘Ó*bÕ&ÉT. e÷sTT≈£î&ÉT ‘·q yÓ+≥
ÁãVü≤àqT ≈£L&Ü rdüT≈£îyÓfi≤fl&ÉT.
e÷sTT≈£îì yÓ+≥ yÓ[flq ÁãVü≤à ÄÁX¯eT<ë«s¡+˝À |üPC≤kÕe÷Á–‘√ m<äTs¡Te∫Ãq
eTTìø£q´qT #·÷dæ ÄX¯Ãs¡´b˛j·÷&ÉT. eTTìø£q´ ÁãVü≤àqT ns¡È´bÕ<ë´\‘√ >ös¡$+∫+~. ÁãVü≤à
eTTìø£q´ kÂ+<äsê´ìøÏ ˝À\T&ÓH’ ê&Éì e÷sTT≈£î&ÉT Á>∑V≤æ +#ê&ÉT. e÷sTT≈£î&ÉT, ÁãVü≤à ø±\ø£è‘ê´\T
rs¡TÃ≈£îqï ‘·sê«‘· eTTìø£q´ yê]<ä]› ø° uÛÀ»q+ e&ç+¶ ∫+~. ‘·sê«‘· ÁãVü≤à $ÁX¯$T+∫, e÷sTT≈£î&çì
Ä ø£q´ $esê\T n&ç>±&ÉT. e÷sTT≈£î&ÉT Ä eTTìø£q´ n‘·ì e÷qdü|⁄ü Á‹ø£ nì, ÄyÓT düT>∑TD≤\qT
e]í+#ê&ÉT. ÄyÓT düèwæºø£s¡Ô nsTTq ÁãVü≤àqT e]+∫+<äì, n+<äTe\¢H˚ e÷sTT≈£î&ÉT ÁãVü≤àqT
rdüT≈£î e∫Ãq≥T¢>± ‘Ó*bÕ&ÉT. ÁãVü≤à eTTìø£q´‘√ ‘·q eTVü≤‘ê«ìï dü‘·´˝Àø±ìï $&ç∫ sêe&ÜìøÏ
>∑\ ø±s¡D≤˙ï ‘Ó*bÕ&ÉT. eTTìø£q´ Ä e÷≥\T$ì ‘·q >∑T]+∫ ÁãVü≤à≈£î ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+‘√H˚
n‘·ì n\Œ‘·«+ yÓ\¢&Ée⁄‘·T+<äì nqï~. eTTìø£q´ ÁãVü≤à ˝Òq+‘·e÷Á‘êq ˝Àø±\≈£î e∫Ãq
Ä|ü<ä @MT˝Ò<äì |ü*øÏ+~. ÁãVü≤à ÄyÓT e÷≥\≈£î s√wü+‘√, ˝Àø£+˝À ø=+<äs¡T ‘·|üX¯ÙøÏÔ‘√
n\ŒyÓTqÆ düèwæº #˚dqæ +‘· e÷Á‘êq <ëH˚ï |òTü q‘·>± ø°]+Ô #·&+É Ád”\Ô ≈£î ‘Ó*dæq $+‘·>± ù|s=ÿHêï&ÉT.
ÁãVü≤à ‘·qqT $yêVü≤+ #˚düTø√eTì eTTìø£q´qT ø√sê&ÉT.
eTTìø£q´ ÁãVü≤à ÄyÓT≈£î eX¯ó&Éj÷· ´&Éì uÛ≤$+∫, ÁãVü≤à düèwæº ø±≈£î+&Ü y˚s=ø£ ÁãVü‰à+&Üìï
‘êqT #·÷XÊqì #Ó|æŒ+~. eTTìø£q´ ÁãVü≤à‘√ jÓ÷>∑düe÷~Û˝À ÄyÓT |ü<ëï\T>∑T ˝Àø±\qT, ÁãVü≤à
132
$wüßí eTùV≤X¯«s¡T\qT, Ç+Á<ë~ <˚e‘·\qT ≈£L&Ü #·÷dæq≥T¢ #Ó|æŒ+~. ÁãVü≤à eTTìø£q´ e÷≥\≈£î
ø√|æ+∫, ÄyÓT #Ó|æŒ+<ä+‘ê ndü‘·éTì nHêï&ÉT. eTTìø£q´ ÄyÓT #Ó|æŒ+~ dü‘·éTì ÁãVü≤à‘√
yê~+∫+~. e÷sTT≈£î&ÉT yê]<ä›]˙ yê]+∫, eTTìø£q´ #Ó|æŒ+~ ì»yÓTÆ‘˚ ÁãVü≤à≈£î <ëìì
#·÷|æ+#·eTHêï&ÉT. eTTìø£q´ ‘·q ‘·|üX¯ÙøÏÔ‘√ |ü⁄wüŒø£ $e÷Hêìï ø£*Œ+∫, ÁãVü≤à‘√ ø£*dæ <ëì˝À
‘êqT #Ó|Œæ q ˝Àø±ìøÏ ãj·T\T<˚]+~. Ä |ü⁄wüŒø£ $e÷q+ Äø±X¯+˝À Á|üj÷· DÏ+∫ ì_&Ü+<Ûøä ±sêìï
<ë≥Tø=ì y˚s=ø£ uÛÑ÷eT+&É˝≤ìøÏ #˚s¡T≈£î+~. eTTìø£q´‘√bÕ≥T |ü⁄wüŒø£+˝À ñqï ÁãVü≤à nø£ÿ&É
ñqï |üs¡«‘ê\T, düeTTÁ<ë\T, dü÷s¡´ #·+Á<ä eT+&É˝≤\T, eTè>∑|üøÏå <Ó’‘·´ |üqï>∑ |æ|”*ø±<äT\T
yÓTT<ä˝…’q˙ï #·÷dæ ÄX¯Ãs¡´b˛j·÷&ÉT. ÁãVü≤à≈£î n‘·&=ø£ ø°≥ø£+ ˝≤>∑ ø£ì|æ+#·>±, dü÷s¡´‘êbÕìøÏ
zs¡«˝Òø£ eT÷s¡Ã¤b˛j·÷&ÉT. eTTìø£q´ ÁãVü≤à eT÷s¡Ã¤qT neTè‘·»\+‘√ r]Ã+~.
eTTìø£q´ ÁãVü≤àqT dü‘·´˝Àø±ìøÏ rdüT≈£îyÓfi¯fl>±, nø£ÿ&É <ë«s¡bÕ\≈£î\T ÁãVü≤àqT
n&É¶–+#ês¡T. eTTìø£q´ ÁãVü≤àqT ‘·qyÓ+≥ nwüºeTTKÁãVü≤à düuÛ≤eT+~sêìøÏ rdüTø=ì yÓ[fl+~.
eTTìø£q´ nwüeº TTKTìøÏ ÁãVü≤àqT >∑T]+∫ #Ó|Œæ , ÄyÓT≈£î ÁãVü≤à‘√ ø£*–q |ü+‘·+ >∑T]+∫ ‘Ó*|æ+~.
n~$ì nwüºeTTKT&ÉT ÁãVü≤àqT ì+~+∫, $wüßí eTVæ≤eTqT ø=ìj·÷&çHê&ÉT. nwüºeTTKT&ÉT
eTTìø£q´‘√ |üPs¡«+ á ÁãVü≤à≈£î ˝≤π> <äTØï‹ n‘·ìï ≈£L&Ü ÁuÛÑ$T+|üCÒdæ+<äì Äeè‘êÔ+‘êìï
$ì|æ+#ê&ÉT.
nwüºeTTKT&ÉT eTT˝À¢ø±\ bÕ\q e\q á uÛÑTeq uÛ≤sêqï+‘ê ‘êH˚ yÓ÷düTÔHêïqì
ÁuÛÑ$T+#ê&ÉT. nwüºeTTKT&ÉT ‘êqT ‘·|üŒ nq´<Ó’e+ mes¡÷ ˝Òs¡ì >∑]«+#ê&ÉT. Äø±X¯yêDÏ
nwüºeTTKT&ç‘√ <äTs¡Vü≤+ø±s¡+ e<ä›ì #Ó|æŒ, á <äTs¡Vü≤+ø±s¡+‘√H˚ uÛÑs¡Tà&ÉH˚ yê&ÉT |üPs¡«+
uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+<ë&Éì ‘Ó*|æ+~. Äø±X¯yêDÏ nwüºeTTKT&çì yÓ[fl y˚Ts¡T|üs¡«‘·+ MT<ä ñqï
uÛÑs¡Tà&çì ø£*dæs¡eTàì #Ó|æŒ+~. nwüºeTTKT&ÉT y˚Ts¡T|üs¡«‘·+ #˚s¡Tø=ì, uÛÑs¡Tà&ÉH˚ eTTìì
ø£\TdüT≈£îHêï&ÉT. uÛÑs¡Tà&ÉT nwüºeTTKT&çì kÕ<äs¡+>± ÄVü‰«ì+∫, n‘·&çøÏ ‘·q |üPs¡« eè‘êÔ+‘êìï
á $<Ûä+>± #ÓbÕŒ&ÉT.
|üPs¡«+ ˇø£ ø£eT\uÛÑyê+&É+˝À kÂeTT´&ÉH˚ Áu≤Vü≤àDT&çøÏ uÛÑs¡Tà&ÉT, <Ûäs¡Tà&ÉT nH˚ Ç<ä›s¡T
≈£îe÷s¡T\T ø£*>±s¡T. Ä ≈£îe÷s¡T\T Ç<ä›s¡÷ XÀD≈£î&ÉT nH˚ eTTì <ä>∑Zs¡ •wü´]ø£+ #˚dæ, >∑Ts¡Te⁄qT
‘·eT ùde\‘√ yÓT|æŒ+#ês¡T. XÀD≈£î&ÉT yê]<ä›]ø° @ es¡+ ø±yê˝À ø√s¡Tø√eTHêï&ÉT. uÛÑs¡Tà&ÉT,
<Ûsä T¡ à&ÉT Ç<äs› ÷¡ ‘·eT≈£î dü+kÕs¡yê+#Û,· X¯Øs¡+ô|’ yÓ÷Vü≤+ ˝Ò<ìä , yÓ÷øå±ìï Á|ükÕ~+#·eTì ø√sês¡T.
133
XÀD≈£î&ÉT yê]<ä]› ø° Hêsêj·TD ncÕºøØå£ eT+Á‘êìï s¡V≤ü dü´+>± ñ|ü<•˚ +#ê&ÉT. <Ûsä T¡ à&ÉT $wüßeí ⁄qT
eTqdüT‡˝À ì*|æ ‘·|üdüT‡ #˚j·T>±, $wüßíe⁄ Á|üdüqTï&Ó’ n‘·&çøÏ ÁãVü≤à |ü<ä$ì Ç#êÃ&ÉT. <Ûäs¡Tà&ÉT
ÁãVü≤à|ü<$ä ì bı+~ eTT˝À¢ø±\qT bÕ*düT+Ô &É>±, <˚e‘·\T, eTTqT\T #˚] n‘·&ìç ùd$+#·kÕ>±s¡T.
ˇø£kÕ] <Ûsä T¡ à&ç ø=\Te⁄˝À $wüßXí s¯ à¡ nH˚ yÓw’ eíü ⁄&ÉT $wüßeí ⁄qT $T+∫q <Óe’ + ˝Òsì¡ , $wüßí eTVæ≤eTqT
düTÔ‹+#ê&ÉT. n~ $ì •eX¯s¡à •e⁄&ç eTVæ≤eTqT ø°]Ô+#ê&ÉT. yê]<ä›s¡÷ Vü≤] Vü≤s¡T\˝À mes¡T
n~Û≈£î\ì yê~+#·Tø√kÕ>±s¡T. <Ûäs¡Tà&ÉT yê]<ä›]˙ yê]+∫, Vü≤]Vü≤s¡T\ ø£Hêï ‘êH˚ n~Û≈£î&Éqì
>∑s¡«+‘√ |ü*ø±&ÉT. $wüßíX¯s¡à <Ûäs¡Tà&ç e÷≥\≈£î ø√|æ+∫, düs¡«E„&Ó’ ≈£L&Ü n‘·&ÉT >∑s¡«+‘√
$wüßíe÷j·TqT #·T\ø£q #˚j·T&É+ ‘·>∑<äì Væ≤‘·e⁄ |ü*ø±&ÉT.
<Ûäs¡Tà&ÉT $wüßíX¯s¡à e÷≥\≈£î ø√|æ+∫, düs¡«˝Àø±˙ï ‘êH˚ düèwæº+#·&É+ e\¢ düπs«X¯«s¡T&Ó’q
‘êqT‘·|üŒ nq´<Ó’e+ ˝Ò&Éì nHêï&ÉT. $wüßíX¯s¡à <Ûäs¡Tà&ç e÷≥\≈£î ø√|æ+∫, n‘·&çì yêqs¡T&ç>±
»ìà+#·eTì X¯|+æ #ê&ÉT. Vü≤]uÛøÑ ‘ÔÏ √ Á|üe]Ô*,¢ ‹]– ÁãVü≤à |ü<$ä ì bı+<ä>\∑ eì $wüßXí s¯ à¡ <Ûsä T¡ à&çøÏ
XÊ|ü$yÓ÷#·q e÷sêZìï ‘Ó*bÕ&ÉT. <Ûäs¡Tà&ÉT XÊ|ü Á|üuÛ≤e+‘√ uÛÑ÷˝Àø£+˝À Vü≤qTeT+‘·T&ÉT nH˚
yêqs¡T&ç>± »ìà+#ê&Éì uÛÑs¡Tà&ÉT nwüºeTTKT&çøÏ ‘Ó*bÕ&ÉT. uÛÑs¡Tà&ç Væ≤‘·uÀ<ÛäqT $ì nwüºeTTKT&ÉT
‘·q <äTs¡_Ûe÷Hêìï $&ç∫ô|{≤º&ÉT. ÄHê{Ï qT+∫ $wüßíuÛÑøÏÔ ‘·‘·Œs¡‘·‘√ Á|üe]Ô\T¢‘·THêïqì
nwüºeTTKT&ÉT eTTìø£q´‘√ #ÓbÕŒ&ÉT. Ä ‘·sê«‘· nwüºeTTKT&ÉT ÁãVü≤àqT #·÷dæ, <äTs¡Vü≤+ø±s¡+‘√
$wüßíeTVæ≤eTqT #·T\ø£q #˚dæq+<äT≈£î n‘·&ç eTTK+ #·÷ùdÔH˚ bÕ|ü+ ø£\T>∑T‘·T+<äì ì+~+#ê&ÉT.
ÁãVü≤à nwüºeTTKT&ÉT ‘Ó*|æq eè‘êÔ+‘êìï $ì, ‘·q n\Œ‘ê«ìï $wüßí eTVæ≤eTq÷
Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. ÁãVü≤à |üXÊÃ‘êÔbÕìï bı+~, ˝Òìb˛ì >∑s¡«+‘√ Á|üe]Ô+∫q+<äT≈£î ‘êqT Ç+‘·{Ï
uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+<ëqì ∫+‹+#ê&ÉT. ÁãVü≤à ‘·q˝À mø£ÿ&ç eTTì ÄÁX¯eT+, mø£ÿ&ç eTTìø£q´,
Ç|ü&ÉT mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯fl>∑\qì $#ê]+#ê&ÉT. eTTìø£q´ e∫Ã ÁãVü≤à‘√ ‘êqT #Ó|æŒ+~ dü‘·éTì
Ç|üŒ{Ï¬ø’Hê qeTàø£+ ø£*–+<ë nì n&ç–+~. ÁãVü≤à dæ>∑TZ|ü&ç, nø£ÿ&ç qT+∫ ‘·qqT ‘·q ˝Àø±ìøÏ
#˚s¡ÃeTì eTTìø£q´qT Áã‹e÷\T≈£îHêï&ÉT. eTTìø£q´ Á|üuÛ≤e+‘√ ø£qT\TeT÷dæ ‘Ó]#˚˝À>± ÁãVü≤à
|üPs¡«+ n‘·&ÉTqï n+<Ûäø±s¡ Á|ü<˚XÊìøÏ #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. ÁãVü≤à ‘·q˝À düs¡dü«‹ #Ó|æŒq e÷≥*ï
$q≈£î+&Ü >∑s¡«+‘√ Á|üe]Ô+∫q+<äT≈£î áØ‹>± yÓ÷düb˛j·÷qì nqTø=+≥÷ dü‘·´˝Àø±ìøÏ
yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É dü‘·´˝Àø£+ |üPs¡«+ ø£+fÒ yÓ’uÛÑy√ù|‘·+>± Á|üø±•düTÔ+&É>±, düs¡dü«‹ Á|üuÛÑT‘·«+
#˚düTÔ+<˚yÓ÷qì uÛ≤$+∫q ÁãVü≤à≈£î ∫+‘êeTDÏ dæ+Vü‰düq+ MT<ä ø£|ü≥ÁãVü≤à ø£ì|æ+#ê&ÉT.
134
ÁãVü≤à ‘êqT $wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ »ìà+∫q $wüj·÷ìï eT]∫, $wüßíe÷j·TqT
ì+~+∫ |ü>q∑ Tø=ì ‘Ó#T· Ã≈£îHêïqì uÛ≤$+#ê&ÉT. ÁãVü≤à ‘·q˝À düs«¡ \ø£Då düTBÛì~Û nsTTq düsd¡ «ü ‹ì
|üs¡T\bÕ\T #˚XÊqì |üXÊÃ‘êÔ|ü|ü&ÉT‘·÷ $\|æ+#ê&ÉT. Ä düeTj·T+˝À düs¡dü«‹ ÁãVü≤àqT >∑T]+∫
‘·\#·T≈£îqï~. $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ ø£|ü≥ÁãVü≤à ø£\Œq\˙ï ‘=\–b˛>± düs¡dü«‹ ÁãVü≤à
dü‘·´˝Àø£+˝À ˇπø#√≥ ø£\TdüT≈£îHêïs¡T. ÁãVü≤à ‘êqT düs¡dü«‹‘√ ≈£L&ç ∫+‘êeTDÏ dæ+Vü‰q+ MT<ä
ñ+&É{≤ìï Á>∑Væ≤+∫, n<ä+‘ê $wüßíe÷j·÷ $˝≤düeTì ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT. ÁãVü≤à ‘êqT |ü&çq
bÕ≥¢ìï{Ï˙ düsd¡ «ü ‹øÏ ‘Ó*|æ, $wüßeí ÷j·TqT ‘·]+#·&+É m+‘·{yÏ ê]¬øH’ ê X¯ø´£ + ø±<äì Á>∑V≤æ +#ê&ÉT.
áø£<∏ä˝À ÁãVü≤à, düs¡dü«‘·T\ düs¡düπø[˝À eTø£]ø± |üÁ‘ê\qT ∫Á‹+∫q ÁãVü≤à HÓ’|ü⁄D≤´ìï
düs¡dü«‹ yÓT#·TÃø√e&É+ n‘·&çøÏ >∑s¡«ø±s¡DyÓTÆ+~. n+<äTe\¢H˚ ÁãVü≤à ‘·q eTVü≤‘ê«ìï düs¡dü«‹
eTT+<äT n‹X¯j·T+>± bı>∑T&ÉT≈£îHêï&ÉT. ÁãVü≤à >∑sê«ìøÏ düs¡dü«‹ #˚dæq $wüßídüTÔ‹ ø£+≥ø£+˝≤>∑
‘·–*+~. @ø±+‘· düeTj·T+˝À ÁãVü≤àqT ø±<äì, düs¡dü«‹ $wüßíeTVæ≤eTqT bı>∑&É≥+ n‘·&ç
nVü‰ìï ¬s#·Ã>={Ïº+~. ÁãVü≤à≈£î düèwæºø£s¡ÔqH˚ >∑s¡«+‘√bÕ≥T á nVü≤+≈£L&Ü ‘√&Ée&É+‘√ n‘·&ÉT
$wüßeí ÷j·TqT ì+~+#ê&Éì ‘Ó\TdüT+Ô ~. düsd¡ «ü ‹ $wüßeí ÷j·TqT bı>∑&≥É + ÁãVü≤à≈£î ø£+≥–+|ü⁄qT
ø£*–+∫+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. n+<äT#˚‘·H˚ ÁãVü≤à ‘·q eTVæ≤eTqT düs¡dü«‹øÏ #·÷|æ+#ê\ì
‘·Vü≤‘·Vü≤˝≤&çb˛j·÷&ÉT. ÁãVü≤à düèwæº ìsêàD≤ìï $&ç∫, ‘·q ‘˚C≤ìï ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√e&ÜìøÏ
ø±s¡D+ Ä ≈£î‘·÷Vü≤\y˚Tqì #Ó|üŒe#·TÃ.
$wüßíe⁄ e÷sTT≈£î&ç>± e÷s¡&É+, eTTìø£q´qT, ÄÁX¯e÷˙ï ø£*Œ+#·&É+ Çe˙ï ÁãVü≤à düèwæº
ø£+fÒ y˚s=ø£ düèwæº ñ+<äì dü÷∫+#·&Üìπøqì ‘Ó\TdüTÔ+~. ÁãVü≤à e÷sTT≈£îì yÓ+≥ yÓfi¯fl&É+,
ÄÁX¯eT+˝À Ä‹<∏ë´ìï d”«ø£]+∫ ≈£L&Ü dü‘ê´ìï Á>∑Væ≤+#·ø£ b˛e&ÜìøÏ $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤ey˚T
ø±s¡D+. e÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√H˚ ÁãVü≤à eTTìø£q´ MT<ä yÓ÷Vü‰ìï bı+<ä&É+ »]–+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
ÁãVü≤à eTTìø£q´‘√ yê<äq #˚j·T&É+, ÄyÓT yÓ+≥ |ü⁄wüŒø£ $e÷q+˝À yÓfi¯fl&ÜìøÏ n‘·&ÉT
$wüßíe÷j·TqT <˚«wæ+#·&É+ ø±s¡DeTì ‘Ó\TdüTÔ+~. eTTìø£q´ ÁãVü≤àqT |ü⁄wüŒø£ $e÷q+˝À
rdüT≈£îyÓfifl¯ &+É , dü÷s¡´‘êbÕìøÏ ÁãVü≤à eT÷s¡Ãb¤ ˛e&É+ n‘·&ç n\Œ‘ê«ìï, nX¯ø‘Ô£ q· ÷ yÓ\&¢ dç Tü HÔ êïsTT.
nwüºeTTKT&çì #·÷&É>±H˚ ÁãVü≤à≈£î n‘·ì eTVü≤‘·«+ ne>∑‘·yÓTÆ+~. nwüºeTTKT&ÉT $ì|æ+∫q
$wüßeí ÷j·÷ eTVü≤‘·« ø£<qä∏ + n+‘ê ÁãVü≤à >∑sê«ìï uÛ+Ñ >∑|sü #¡ &· ÜìøÏ #˚dqæ @sêŒ≥T>± ø£ì|ædTü +Ô ~.
ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–q ‘·sê«‘· dü‘·´˝Àø£+˝À ∫+‘êeTDÏ dæ+Vü‰düq+ MT<ä ø£|ü≥
135
ÁãVü≤àqT ø£*Œ+#·&É+ e\¢ n‘·&ç >∑sê«ìï düeT÷\+>± HêX¯q+ #˚j·T&Éy˚T Á|ü<ÛëH√<˚›X¯´+>±
ø£ì|ædTü +Ô ~. ÁãVü≤à≈£î |üXÊÃ‘êÔ|+ü ø£*–q ‘·sê«‘·H˚ $wüßeí ⁄ ‹]– n‘·&øç Ï |üPs¡«|ü⁄dæ‹ú ì ø£*–+#ê&ÉT.
nwüºeTTKT&ÉT, <Ûäs¡Tà&ÉT, uÛÑs¡Tà&ÉT yÓTT<ä˝…’q yês¡+<ä] eè‘êÔ+‘êìï $ì|æ+#·&É+ $wüßíe÷j·÷
ø£\Œq˝Àì uÛ≤>∑y˚Tqì Á>∑Væ≤+#ê*. á $<Ûä+>± $wüßíe⁄ ÁãVü≤à≈£î ø£*–q >∑sê«ìï uÛÑ+>∑|ü]#ê&Éì
‘Ó\TdüTÔ+~.
4.5.1.4. Hês¡<ä>∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£<∏ä
lø£èwüßí&ÉT uÛÑ÷uÛ≤s¡ ìyês¡Dø±s¡T&Ó’ s¡TøÏàDÏ, dü‘·úÛ≤eT yÓTT<ä˝…’q nwüºeTVæ≤wüß\‘√ ≈£L&ç
<ë«s¡ø±q>∑sêìï |ü]bÕ*düTÔHêï&ÉT. Hês¡<äT&ÉT uÛÑ÷˝Àø£dü+#ês¡+ #˚dü÷Ô <ë«s¡ø± q>∑sêìøÏ sê>±,
lø£èwüßí&ÉT n‘·&çì kÕ<äs¡+>± ÄVü‰«ì+#ê&ÉT. lø£èwüßí&ÉT düuÛÑ˝À ø=\Te⁄B] Hês¡<äT&ç ≈£îX¯\
Á|üX¯ï\T n&ç>±&ÉT. Hês¡<äT&ÉT lø£èwüßí&çì düTÔ‹+#ê&ÉT. ¬s’e‘·–] qT+&ç uÀj·Tyêfi¯ófl lø£èwüßí&ç
ø=\Te⁄≈£î e∫Ã, C≤‹ |ü⁄qT>∑T, ø£|üs¡+, »yê«~, ø£dü÷Ô], Á<ëø£å|üfi¯ófl, y˚T˝…’q e÷$T&ç |ü+&ÉT¢
ãVüAø£]+#ês¡T. uÀj·THêj·T≈£î&ÉT lø£èwüßíì‘√ ¬s’e‘·–] eqXÀuÛÑqT e]í+∫ #Ó|æŒ, n‘·&çì eq
$Vü‰sêìøÏ ÄVü‰«ì+#ê&ÉT. lø£èwüß&í TÉ <ëìøÏ n+^ø£]+∫, yê]øÏ ‘·–q ø±qTø£\T Ç∫Ã |ü+|æ+#ê&ÉT.
lø£èwüßí&ÉT X¯óuÛÑeTTVüAsêÔìï ìs¡ísTT+#·Tø=ì, $Á|ü⁄\≈£î, eTT‘ÓÔÌ<äTe\≈£î <ëq+ #˚dæ eq$Vü‰sêìøÏ
ãj·T\T<˚sê&ÉT. lø£èwüßíì yÓ+≥ Hês¡<äT&ÉT, s¡TøÏàD° dü‘·úÛ≤eT\T ≈£L&Ü nqTdü]+∫ e#êÃs¡T.
¬s’e‘·–] eq+˝À lø£èwüßí&ÉT $&ç~ #˚j·T>± s¡TøÏàDÏ, dü‘·úÛ≤eT\T #Ó*ø£‘ÓÔ\‘√ eq
$Vü‰sêìøÏ yÓfi≤fls¡T. lø£èwüßí&ÉT Hês¡<äT&ç‘√ ø£*dæ eq$Vü‰sêìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. Hês¡<äT&ÉT Ä ¬s’e‘·–]
eqXÀuÛÑqT yÓT#·TÃ≈£î+≥÷, lø£èwüßí&ç e÷j·÷ Á|üuÛ≤e+ e\¢H˚ Ä eHêìøÏ n+‘·{Ï XÀuÛÑø£*–+<äì
nHêï&ÉT, Hês¡<äT&ÉT lø£èwüßí&ç‘√ n‘·&ç e÷j·T ‘·q≈£î ‘Ó*j·Tì~ ø±<äì nHêï&ÉT. ø£èwüßí&ÉT
ã<äT\T>± Hês¡<äT&ç eTVæ≤eTqT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ÁãVü≤às¡TÁ<äT\≈£î ≈£L&Ü nkÕ<ÛäéTì nHêï&ÉT.
lø£èwüßí&ÉT Hês¡<äT&çì ‘·q e÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ n&É$ eT<Ûä´˝ÀøÏ rdüT≈£îyÓfi≤fl&ÉT. Hês¡<äT&ÉT n&É$
eT<Û´ä ˝À ìs¡à\yÓTqÆ ˇø£ düsd¡ Tü ‡qT #·÷dæ, $wüßeí ÷j·÷ Á|üu≤Û $‘·T&Ó’ Ä düsd¡ Tü ‡˝À <ëVü≤+ rs¡TÃø=ì
kÕïq+ #˚j·÷\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. lø£èwüßí&ç nqTeT‹‘√ Hês¡<äT&ÉT düs¡düT‡˝À eTTì–, #·+Á<äπsK
nH˚ ø£q´>± e÷]Hê&ÉT. düs¡düT‡ ˇ&ÉT¶q ˇø£ e÷j·Tø±+‘· ø£ì|æ+∫, Ä #·+Á<äπsK nq+‘·T&ÉH˚
eTTìøÏ ÄyÓTøÏ »ìà+∫q ≈£îe÷¬sÔ nì #Ó|æŒ+~. e÷j·Tø±+‘· #·+Á<äπsK »ìà+#·>±H˚ nq+‘·T&ÉT
‘·|üdüT‡≈£î yÓfi¯fl>±, _&É¶MT~ eTeTø±s¡+‘√ ‘êqT e÷Á‘·+ yÓfi¯fl˝Ò<äì #Ó|æŒ+~. e÷j·Tø±+‘·
136
#·+Á<äπsKqT ÄyÓT yÓ+≥ ÄÁX¯e÷ìøÏ rdüT≈£îyÓ[fl+~. nø£ÿ&É #·+Á<äπsK #Ó\T\‘√ $Vü≤]dü÷Ô ‘·q
|üPs¡« eè‘êÔ+‘êìï eT]∫b˛sTT+~.
#·+Á<äπø‘·T&ÉH˚ sêE dü‘·´ø£ q>∑sêìï Á|üC≤s¡+»ø£+>± bÕ*düTÔHêï&ÉT. ˇø£Hê&ÉT Ä sêE
ø=\Te⁄≈£î ms¡Tø£\yês¡T e∫Ã, ‘˚HÓ, kÕs¡|ü|ü, |ü⁄*>√fi¯ófl, HÓeT* áø£\T, ∫\Tø£\T, |ü⁄qT>∑T
|æ\T¢\T, eTT‘ê´\T, ø£d÷ü ]Ô MD…\T düeT]Œ+#ês¡T. #·+Á<äøπ ‘·T&ÉT yê] jÓ÷>∑øπ eå ÷\T $#ê]+#ê&ÉT.
ms¡Tø£\yês¡T ‘êeTTπøeå T+>± ñHêïeTì #Ó|Œæ , düø±\+˝À esê¸\T ≈£î]dæ ô|s’ T¡ \T @|ü⁄>± ô|]π>dü]øÏ,
yê{Ïì ‹ì »+‘·Te⁄\T b˛‘·]+∫HêsTT. ø±ã{Ïº sêEqT y˚≥≈£î s¡eTàì yês¡T ÄVü‰«ì+#ês¡T.
sêE |ü]yês¡+‘√ y˚≥≈£î ñ‘ê‡Vü≤+>± ãj·T\T <˚sê&ÉT. #·+Á<äπø‘·T&ÉT ms¡Tø£\‘√ ≈£L&ç nH˚ø£
s¡ø±\T>± y˚{≤&ç »+‘·THêX¯q+ >±$+#ê&ÉT. n|ü&ÉT ˇø£ ô|qT|ü+~ ø£ì|æ+#·>± sêE <ëìì
yÓ+ã&ç+#ê&ÉT. sêEqT eT+Á‹ ≈£L&Ü nqTdü]+#ê&ÉT. #·+Á<äπø‘·T&ÉT |ü+~ì ‘·s¡TeTT‘·÷
j·TeTTHêrs¡+ es¡≈£L yÓ[fl, n\dæb˛sTT nø£ÿ&É $ÁX¯$T+#ê&ÉT. #·+Á<äπø‘·T&ÉT Ä düMT|ü+˝ÀH˚
eTTìø£q´\‘√ eq$Vü‰s¡+ #˚düTÔqï #·+Á<äπsKqT #·÷XÊ&ÉT. ÄyÓT ≈£L&Ü sêEqT #·÷dæ+~. Ç<ä›s¡÷
ˇø£] MT<ä eTs=ø£s¡T $s¡Vü≤ uÛ≤yêìï bı+<ës¡T. $s¡Vü≤+‘√ ñqï #·+Á<äπsKqT eTTì ø£q´\T
ÄÁX¯e÷ìøÏ rdüT≈£îyÓfi≤fls¡T.
#·+Á<äπsK $s¡Vü‰ìï >∑T]+∫ eTTìø£q´\T e÷j·Tø±+‘·‘√ $es¡+>± #ÓbÕŒs¡T. ÄyÓT
#·+Á<äπsKqT }s¡&ç+∫, sêE $esê\qT n&ç–+~. j·TeTTHê rs¡+˝À #·+Á<äπø‘·T&ÉT ≈£L&Ü
#·+Á<äsπ K MT~ $s¡V≤ü +‘√ n\eT{ÏdTü +Ô &É>± eT+Á‹ sêEqT }s¡&+ç #ê&ÉT. e÷j·Tø±+‘· $s¡V≤ü +‘√
$\|ædüTÔqï #·+Á<äπsK˝À, #·+Á<äπø‘·T&çì ø£\TdüTø√eTì #Ó|æŒ+~. #·+Á<äπsK j·TeTTHêrs¡+˝À
#·+Á<äπø‘·T&ÉT $ÁX¯$T+∫q ÁbÕ+‘êìøÏ yÓ[fl+~. nø£ÿ&É ns¡úsêÁ‹ Nø£{À¢ ø£ì|æ+∫q #·+Á<äπsKqT
eT+Á‹ $esê\T n&ç– ÄyÓT‘√ bÕ≥T>± ÄÁX¯e÷ìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. ÄÁX¯eT+˝À e÷j·Tø±+‘· eT+Á‹øÏ
n‹~∏ dü‘êÿsê\T #˚dæ, ‘·q ≈£îe÷¬sÔ≈£î, sêE≈£î $yêVü≤+ #˚sTT+#·eTì ø√]+~. dü÷s√´<äj·T+
ø±>±H˚ #·+Á<äπø‘·T&ÉT @qT>∑T n+u≤Ø MT<ä møÏÿ ÄÁX¯e÷ìøÏ sê>±, e÷j·Tø±+‘· sêE≈£î n‘·ì
ùdq\≈£L Ä‹<∏´ä $T∫Ã+~. e÷j·Tø±+‘· ‘·q ≈£îe÷¬sÔ nsTTq #·+Á<äsπ KqT #·+Á<äøπ ‘·T&çøÏ n|üŒ–+∫,
≈£îe÷¬sÔ≈£î ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T #Ó|æŒ+~.
dü‘·´ø£ q>∑sêìøÏ e∫Ã #·+Á<äπø‘·T&ÉT #·+Á<äπsKqT $yêVü≤+ #˚düT≈£îHêï&ÉT. yê] nH√q´
<ë+|ü‘ê´ìøÏ ∫Vü≤ï+>± ns¡yÓ’eT+~ ≈£îe÷s¡T\T ø£*>±s¡T. ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· |üè<äTu≤VüQ&ÉH˚
137
X¯Á‘·TsêE #·+Á<äπø‘·T&çô|’øÏ <ä+&Ó‹Ô e#êÃ&ÉT. j·TT<ä∆+˝À #·+Á<äπø‘·Tì ‘√bÕ≥T>± n‘·ì ns¡yÓ’
eT+~ ≈£îe÷s¡T\T ≈£L&Ü eTs¡D+Ï #ês¡T. #·+Á<äsπ K uÛsÑ ,Ô¡ ≈£îe÷s¡T\ X¯yê\qT #·÷dæ s=eTTà>∑T<äTø› =ì,
H˚\MT<ä|ü&ç bıs¡T¢‘·÷ <äT'œ+∫+~. $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤e+‘√ #·+Á<äπsKqT Äø£* u≤~Û+#·>±,
ÄyÓT ˇø£ ∫+‘·#Ó≥Tº ø£ì|æ+∫+~. #·+Á<äπsK ∫+‘·Ä≈£î\‘√ Äø£* rs¡TÃø√yê\ì #˚sTT kÕ∫
Ä≈£î\T n+<äTø√>± n$ n+<ä˝Ò<äT. #·+Á<äπsK Äø£* u≤<Ûä‘√ $\|ædüTÔ+&É>± nø£ÿ&çøÏ ˇø£ y˚<ä
Áu≤Vü≤àDT&ÉT e#êÃ&ÉT. n‘·&TÉ #·+Á<äsπ K eè‘êÔ+‘êìï $ì, nX¯ó#·T˝…q’ yês¡T <Ûsä à¡ ‘·sT¡ e⁄*ï ‘êø£sê<äì
nHêï&ÉT. #·+Á<äπsKqT düMT|ü+˝Àì düs¡düT‡˝À kÕïq+ #˚dæ X¯ó∫>± s¡eTàì #ÓbÕŒ&ÉT. #·+Á<äπsK
yÓ[fl Ä düs¡düT‡˝À eTTì–, Hês¡<äT&ç>± e÷] ô|’øÏ e∫Ã+~.
Hês¡<äT&ÉT düs¡düT‡ >∑≥Tºq ñqï lø£èwüßí&ç‘√ ‘·q #˚‹øÏ ã+>±s¡T ø£+ø£D+ ñ+&É{≤ìøÏ >∑\
ø±s¡Dy˚T$T nì n&ç>±&ÉT. $wüßíe÷j·T ‘=\–b˛sTT Hês¡<äT&çøÏ »]–q eè‘êÔ+‘·+ >∑Ts¡TÔ≈£î
e∫Ã+~. Hês¡<äT&ÉT ‘·q nC≤„HêìøÏ dæ>∑TZ|ü&ç lø£èwüßí&çì e÷j·÷ s¡Vü≤kÕ´ìï ‘Ó\T|üeTì ø√sê&ÉT.
lø£èwüß&í TÉ Hês¡<Tä &çøÏ e÷j·÷ Á|üu≤Û yêìï ‘Ó*|æ, ‘êH˚ düs«¡ E„&qç ì ‘Ó*bÕ&ÉT. Hês¡<Tä &çøÏ lø£èwüß&í TÉ
eTTøÏÔkÕ<Ûäq e÷sêZìï, uÛÑøÏÔÁ|ü|ü‹Ô e÷sêZìï, nVü≤+ø±s¡ |ü<ä∆‹ì, C≤„qe÷sêZìï, |ü+#·ÁbÕD≤\T,
#·‘·Ts¡›X¯ uÛÑTeHê\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì >∑T]+∫ $e]+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ‘·q nC≤„Hêìï e÷qŒeTì
lø£èwüß&í ìç ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. lø£èwüß&í TÉ Hês¡<Tä &çøÏ eTqdüT‡qT >∑T]+∫, ‘·b˛<Ûë´q e÷sêZ\qT >∑T]+∫,
jÓ÷>∑e÷s¡Z |ü<ä∆‹ì >∑T]+N ‘Ó*bÕ&ÉT. Hês¡<äT&ÉT lø£èwüßíìøÏ qeTdüÿ]+∫ nH˚ø£ $<Ûë\T>±
ø°]Ô+#ê&ÉT.
áø£<∏ä˝À Hês¡<äT&ÉT |üPs¡«+ •e>∑s¡«uÛÑ+>±ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq+<äT e\¢H˚ n‘·&ÉT ≈£L&Ü
$wüßíe÷j·T #˚‘· >∑s¡« uÛÑ+>±ìï bı+<ë&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~. •e⁄&ÉT $wüßíe÷j·T #˚‘· uÛÑ+>∑bÕ≥TqT
bı+~ ∫qïuÀsTTq|ü&ÉT, $wüßíe⁄ n‘·&çøÏ Hês¡<äT&çì ≈£L&Ü á Ø‹>±H˚ uÛÑ+>∑|üs¡TkÕÔqì e÷≥
Ç#êÃ&ÉT. <ëì |üs¡ékÕqy˚T Hês¡<äTìøÏ Ád”Ôs¡÷bÕìï, e÷j·÷dü+kÕs¡ ã+<Ûë˙ï ø£*–+∫+~.
Hês¡<äT&ÉT lø£èwüßí&ç‘√ eq$Vü‰sêìøÏ yÓ[fl, $wüßíe÷j·T ‘·q≈£î ‘Ó*j·Tì~ ø±<äì Á|ü>∑˝≤“¤\T
|ü\ø£&É+ n‘·&ç nVü≤+ø±sêìï yÓ\¢&çdüTÔ+~. Hês¡<äT&çøÏ lø£èwüßí&ç‘√ >∑\ #·qTe⁄e\¢ n‘·ìH√≥
áe÷≥ yÓ\Te&ç+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. Hês¡<äT&çøÏ düs¡düT‡qT #·÷&É>±H˚, n+<äT˝À kÕïq+ #˚j·÷\H˚
ø√]ø£ ø£\>∑&ÜìøÏ $wüßíe÷j·T n‘·&çì Äe]+#·&Éy˚T ø±s¡D+>± ‘Ó\TdüTÔ+~. Hês¡<äT&ç Ád”Ô s¡÷|ü+,
$s¡Vü≤+, $yêVü≤+, dü+‘êq+, <äT'K+ Çe˙ï n‘·&ç nVü≤+ø±sêìï uÛÑ+>∑|ü]#˚+<äT≈£î $wüßíe⁄
138
ø£*Œ+∫q kÕ<ÛHä ê\T. düsd¡ Tü ‡˝À eTTìπ> eTT+<äT #·+Á<äsπ KqT m&ÉeT #˚sTT ô|ø¬’ ‹Ô ˙{Ï˝À eTTq>∑eTì
y˚<äÁu≤Vü≤àDT&ÉT #Ó|üŒ&É+ e\¢H˚, Hês¡<äT&çøÏ n‘·&ç Ád”Ô s¡÷|ü eè‘êÔ+‘·+ >∑Ts¡TÔ≈£îe∫Ã+~.
Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·T #˚‘· uÛÑ+>∑bÕ≥TqT bı+~q ‘·sê«‘· lø£èwüßí&çì e÷j·÷ s¡Vü≤kÕ´ìï
‘Ó\T|üeTì ø√s¡&É+ n‘·&ç C≤„q∫+‘·q≈£î ì<äs¡Ùq+>± #Ó|üŒe#·TÃ. Hês¡<äT&ÉT nC≤„q+ qT+∫
‘·qqT e÷qŒeTì lø£èwüß&í ìç ÁbÕ]ú+#·&+É n‘·&ç $qj·T $<Ûj˚ T· ‘·\≈£î, uÛøÑ ÔÏ ‘·‘Œ· s¡‘≈· L£ ì<äsÙ¡ q+>±
uÛ≤$+#·e#·TÃ. á $<Ûä+>± Hês¡<äT&ÉT $wüßíe÷j·T #˚‘· >∑s¡« uÛÑ+>±ìï bı+~Hê&Éì á ø±e´+˝À
e]í+#·ã&ç+~.
4.5.2. ø£\Œq\T
mi>∑T&çbÕ{Ï y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±e´+˝À m\¢q ø£+fÒ $_ÛqïyÓTqÆ ø£<ë∏ Áø£e÷ìï bÕ{Ï+#ê&Éì
eTT+<äT>±H˚ #Ó|ü≈£îHêï+. nsTT‘˚ Á|ü<ÛëH˚‹ eè‘êÔìï e÷Á‘·+ m\¢q ø±yê´ìï nqTdü]+∫
Á>∑V≤æ +∫Hê&Éì #Ó|Œü e#·TÃ. y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±e´+˝À #˚dqæ d”«j·Tø£\Œq\T, ø£<ë∏ >∑‘y· TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T
m\¢q ø±yê´ìï eT]|æ+∫ á ø±yê´ìø=ø£ dü«‘·+Á‘·‘·qT ÄbÕ~+∫ ô|&ÉT‘·THêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À Hê\T>∑e ø£<∏ä>± #Ó|æŒq •e<äs¡ŒuÛÑ+>∑ ø£<∏äqT y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±e´+˝À
yÓTT<ä≥>± #ÓbÕŒ&ÉT. m\¢q ø±e´+˝À eT÷&Ée<Ó’q ÁãVü≤à>∑s¡« uÛÑ+>∑ ø£<∏äqT y˚+ø£≥ø£$ eT<Ûä´˝À
#ÓbÕŒ&ÉT. m\¢qø±e´+˝À e÷~]>±H˚ y˚+ø£≥ø£$ ≈£L&Ü Hês¡<ä >∑s¡«uÛÑ+>∑ ø£<∏ä‘√ ø±yê´ìï
eTT–+#ê&ÉT. y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±e´+˝Àì ø£<∏ëÁø£e÷ìøÏ nqT>∑TD+>± #˚dæq d”«j·T ø£\Œq\T,
yê{Ï e\q Á|ü<Ûëq ø£<∏ä≈£î ø£*–q s¡dü|ü⁄wæº yÓTT<ä˝…’q $wüj·÷\qT ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î áÁøÏ+~
ì<äs¡ÙHê\T ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT.
1. düeTTÁ<äeT<∏äq eè‘êÔ+‘·+
2. \ø°åàHêsêj·TDT\ ø£fi≤´D+
3. <˚e<ëqe⁄\ j·TT<ä∆+
4. •e⁄ì‘√ Hês¡<äTì dü+yê<ä+
5. •e⁄ì yÓ’≈£î+sƒ¡ Á|üj·÷D+
6. ÁãVü≤à>∑s¡«+
7. e÷sTT≈£îì eè‘êÔ+‘·+
8. lø£èwüßíì‘√ Hês¡<äTì dü+yê<ä+
9. #·+Á<äπø‘·Tì eè‘êÔ+‘·+
139
4.5.2.1. düeTTÁ<äeT<∏äq eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ‘·qø±e´+˝À neTè‘·+ ø√dü+ <˚e<ëqe⁄\T ø°ås¡düeTTÁ<ëìï eT~∏+#ês¡ì ‘Ó*|æ,
neTè‘êìï n|üVü≤]+∫q sêø£ådüT\qT yÓ÷dü|ü⁄#˚Ã+<ä≈£î $wüßíe⁄ yÓ÷Væ≤ì>± e÷s¡&É+, <˚e‘·\≈£î
neTè‘êìï |ü+#·&É+, á eè‘êÔ+‘êìï Hês¡<äT&ÉT •e⁄ì eTT+<äT $ì|æ+#·&É+ nH˚$ e]í+#ê&ÉT.
y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±yê´ìï ø°ås¡düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘·+‘√H˚ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. ø°ås¡düeTTÁ<ä
eT<∏äHêìøÏ neTè‘· kÕ<Ûäq ˇø£ÿfÒ ø±s¡D+ ø±<äì Ç+Á<äTìøÏ <äTsê«düTì e\q ø£*–q XÊ|ü+,
düeTTÁ<ä+ qT+∫ eTVü‰\øÏåàì yÓ*øÏ rj·T&É+ nH˚$ ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\ì y˚+ø£≥ø£$ #˚dæq
ø£\Œq e\q ‘Ó\TdüTqÔ ï~. ø°så d¡ eü TTÁ<ä eT<∏Hä êìøÏ sêø£då Tü \ düV‰ü j·T+ ≈£L&Ü nedüs+¡ ñqï+<äTe\q
Ç+Á<äT&ÉT ã*#·Áø£e]Ôì ã‹e÷\T≈£îHêï&Éì y˚+ø£≥ø£$ ‘Ó*bÕ&ÉT. <˚e<ëqe⁄\T eT+<äs¡ |üs«¡ ‘êìï
ø£~*+#·˝øÒ £ $|ò\ü yÓTqÆ |ü&ÉT $wüßeí ⁄qT ÁbÕ]ú+#·&+É , Vü‰˝≤Vü≤\+ |ü⁄≥º>±H˚ <˚e<ëqe⁄\T ‘Ó\u¢ À>±
ÁãVü≤à dü÷#·q‘√ •e⁄&çì ÁbÕ]ú+#·&É+, <Ûäq«+‘·] neTè‘·ø£\X¯+‘√ Á|ü‘·´ø£å+ ø±>±H˚ <˚e<ëqe⁄\T
eT+<äs¡ |üs¡«‘êìï j·T<∏ëkÕúq+˝À ì*|æsêe&É+ nH˚$ y˚+ø£≥ø£$ #˚dæq ø£\Œq\T. á ø£\Œq\
e\q düeTTÁ<ä eT<∏äq eè‘êÔ+‘êìøÏ ˇø£ H˚|ü<∏ä´+, ø£<∏ä˝À e#˚Ã düìïy˚XÊ\ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ, ‘·sê«‘·
»s¡T>∑uÀe⁄ dü+|òüT≥q\ |ü≥¢ ñ‘·ÿ+sƒ¡‘· nH˚$ ø£\T>∑T‘·THêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.5.2.2. \ø°åàHêsêj·TDT\ ø£fi≤´D+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À düeTTÁ<ä eT<∏äq+ e\q »ìà+∫q eTVü‰\øÏåà >∑T]+∫ Á|ükÕÔq
e÷Á‘·+>±H˚ ù|s=ÿHêï&ÉT. mi>∑T&çbÕ{Ï y˚+ø£≥ø£$ ø°ås¡düeTTÁ<ä+ qT+&ç »ìà+∫q eTVü‰\øÏåàøÏ
leTVü‰$wüßíe⁄‘√ ø£fi≤´D≤ìï »]|æ+∫Hê&ÉT. ÁãVü≤à Ä#ês¡T´&ÉT>± Ç+Á<äT&ÉT ô|[fl ô|<ä›>±
eéVü≤]+∫ <˚e<ëqe⁄\T ø£*dæ á ø£fi≤´D≤ìï eTôVA‘ê‡Vü≤+>± »]|æ+∫q≥T¢ e]í+#ê&ÉT. á
ø£\Œq e\q ø°ås¡düeTTÁ<ä eT<∏äq+ πøe\+ neTè‘·+ ø√dü+ e÷Á‘·y˚T ø±<äì eTVü‰\øÏåà ø√dü+ ≈£L&Ü
n˙ eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔqï~. sêø£ådüT\T <˚e‘·\≈£î düVü‰j·T+ #˚j·T&É+, düeTTÁ<ä eT<∏äq+ e\q
ø£*–q edüTÔe⁄˝À¢ <˚ì˙ yês¡T Ä•+#·ø£ b˛e&É+, leTVü‰$wüßí≈£î \ø°åà<˚$‘√ <˚e‘·\T »]|æ+∫q
ø£fi≤´D+˝À sêø£ådüT\T ≈£L&Ü bÕ˝§Zq&É+ nH˚ ø£\Œq\˙ï ≈£L&Ü $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü Á|üø£≥q≈£î
‘=*dü+πø‘ê\ì eTq+ ns¡ú+ #˚düTø√yê*.
140
4.5.2.3. <˚e<ëqe⁄\ j·TT<ä∆+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À <˚e‘·\T, sêø£ådüT\≈£î eT<Ûä´ »]–q j·TT<ä∆+˝À neTè‘·bÕq+ e\q
<˚e‘·\T »sTT+#ês¡ì, sêø£ådüT\T z&çb˛sTT bÕ]b˛j·÷s¡ì ¬s+&ÉT |ü<ë´\˝À e÷Á‘·y˚T
Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.
y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±e´+˝À <˚e<ëqe⁄\ j·TT<ë∆ìï $düÔè‘·+>± e]í+#·&É+ ø£ì|ædüTÔ+~.
<˚e‘·\T e÷jÓ÷bÕj·T+‘√ neTè‘êìï bı+<ës¡ì, ‘êeTT yÓ÷düb˛j·÷eT˙ Á>∑Væ≤+∫q sêø£ådüT\T
ø√bÕy˚X¯+‘√ <˚e‘·\‘√ j·TT<ë∆ìøÏ ‘·\|ü&Ü¶s¡T. neTè‘·bÕq+ e\q ø£*–q X¯øÏÔ‘√ <˚e‘·\T
yê]ì m<äTs√ÿHêïs¡T. Ä dü+>∑‹ ‘Ó*dæ ã*#·Áø£e]Ô dü«j·T+>± j·TT<ä∆s¡+>±ìøÏ sê>±, <˚e‘·\T
uÛÑj·T|ü&ç ã<äØeq+˝À ‘·|üdüT‡ #˚düT≈£î+≥Tqï qs¡Hêsêj·TD eTTqT\qT ÄÁX¯sTT+#ês¡T.
qs¡Hêsêj·TDT\T e∫Ã ã*#·Áø£e]Ôì j·TT<ä+∆ ˝À z&ç+∫, sêø£då Tü \qT #Ó˝≤¢#<Ó sä T¡ #˚XÊs¡T. Ç+Á<äT&ÉT
sêø£ådüT\ u≤<Ûä ‘=\–b˛sTT ‹]– ‘·q j·T<∏ëdæú‹ì bı+<ë&ÉT.
y˚+ø£≥ø£$ #˚dqæ á ø£\Œq e\q sêø£då Tü \ <äTs¡V≤ü +ø±s¡+, Ç+Á<äTì $wüßuí øÑÛ ,ÔÏ ã*#·Áø£e]Ô
XÖs¡´ Á|ü‘êbÕ\T, qs¡Hêsêj·TDT\ X¯øÏÔ kÕeTsêú´\T yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\˙ï #·ø£ÿ>± ìs¡÷|æ+#·ã&ç
á ø£<∏ä≈£î |ü]|üPs¡í‘·qT ø£*–düTÔHêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.5.2.4. •e⁄&ÉT, Hês¡<äT\ dü+yê<ä+
m\¢q ø±e´+˝À Hês¡<Tä &ÉT ø¬ ˝’ ≤kÕìøÏ yÓ[fl •e⁄ì eTT+<äT yÓ÷Væ≤˙ eè‘êÔ+‘êìï, sêø£då Tü \T
yÓ÷düb˛sTTq rs¡Tq÷ $ì|æ+∫q≥T¢>± ø£ì|ædüTÔqï~. Hês¡<äT&ÉT yÓ÷Væ≤˙ kÂ+<äsê´ìï #·÷ùdÔ
•e⁄&ÉT ≈£L&Ü yÓÁ]yêì˝≤>∑ ‹s¡T>∑T‘ê&Éì ùV≤fi¯q>± e÷{≤¢&qç ≥T¢>± m\¢qø±e´+˝À e]í+#·ã&ç+~.
Hês¡<äTì e÷≥\ e\q ø£*–q s√wü+‘√H˚ •e⁄&ÉT $wüßíe⁄‘√ yÓ÷Væ≤ìì #·÷|üeTì |ü+‘·+>±
|ü*øÏq≥T¢ m\¢q ø±e´+˝À e]í‘·yÓTÆ+~.
y˚+ø£≥ø£$ ≈£L&Ü ‘·q ø±e´+˝À Hês¡<Tä ì#˚‘H· ˚ •e⁄ìøÏ yÓ÷Væ≤˙ eè‘êÔ+‘êìï $ì|æ+#ê&ÉT.
Ç+<äT˝À Hês¡<Tä &ÉT $wüßeí TVæ≤eTqT düT‹Ô +∫q|üŒ{Ïø° •e⁄ì |òTü q‘·qT #·T\ø£q #˚jT· ˝Ò<Tä . yÓ÷Væ≤˙
kÂ+<äsê´ìï #·÷ùdÔ •e⁄&çøÏ ≈£L&Ü yÓ÷Vü≤+ ø£\T>∑T‘·T+<äì m\¢Hê<äT\T #ÓbÕŒs¡T. ø±ì n+<äT≈£î
ì<äs¡ÙHêìï e÷Á‘·+ •e⁄ì |üs¡+>± ù|s√ÿq˝Òø£b˛j·÷s¡T. y˚+ø£≥ø£$ •e⁄ì yÓ÷Vü‰ìï ù|s=ÿ+≥÷,
|üPs¡«+ •e⁄&ÉT ˇø£ >ö&É Ç˝≤¢*ì yÓ÷Væ≤+∫ ÄyÓTqT düMT|æ+∫q|ü&ÉT Ä Ç˝≤¢* eT>∑&ÉT sê>±,
141
<ëìøÏ uÛj
Ñ T· |ü&ç •e⁄&ÉT ø£\T¢ø&£ eÉ ˝À <ë≈£îÿHêï&ÉH˚ <˚oj·TyÓTqÆ >±<∏qä T Hês¡<Tä ì #˚‘· |ü*øÏ+#ê&ÉT.
á ø£\Œq e\q >ö&É Ç˝≤¢* n+<ëìπø yÓ÷Væ≤‘·T&Ó’q •e⁄&ÉT Á‹»>∑H√àVæ≤ìì #·÷ùdÔ yÓ÷Vü‰ìï
bı+<ä≈£î+&Ü ñ+&É>∑\&Ü nH˚ uÛ≤eq düŒwüºeTe⁄‘·Tqï~. Ä $<Ûä+>± y˚+ø£≥ø£$ #˚dæq á ø£\Œq
Hês¡<äTì e÷≥\≈£î }‘·eTe⁄‘·Tqï<äì #Ó|üŒe#·TÃqT.
4.5.2.5. •e⁄ì yÓ’≈£î+sƒ¡ Á|üj·÷D+
m\¢q ø±e´+˝À •e⁄&ÉT Hês¡<äTì e÷≥\ e\q ø£*–q |ü+‘·+‘√ bÕs¡«‹‘√ ø£*dæ,
dü|ü]yês¡ düy˚T‘·+>± yÓ’≈£î+sƒêìøÏ yÓ[flq≥T¢ e]í+#·ã&ç+~. yÓ’≈£î+sƒêìøÏ ãj·T\T <˚πs+<äT≈£î
•e⁄&ÉT <Ûä]+∫q n\+ø±sê\qT, s¡÷bÕìï m\¢q e]í+#ê&ÉT. yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À Á|üy˚•+#·>±H˚ $wüßíy˚
m<äTs=∫Ã •e⁄ìøÏ kÕ«>∑‘+· |ü*ø±&ÉT. $wüßeí ⁄ ø=\Te⁄˝À •e⁄&˚ eTT+<äT>± ‘êqT e∫Ãq ø±s¡D≤ìï
$wüßíe⁄≈£î $ì|æ+#ê&ÉT.
y˚+ø£≥ø£$ ‘·qø±e´+˝À ¬ø’˝≤dü+˝À •e⁄&ÉT, Hês¡<äT\ eT<Ûä´ dü+uÛ≤wüD »]–q|ü&ÉT
bÕs¡«‹ì >∑T]+∫ ù|s=ÿq˝Ò<äT. n<˚ $<Ûä+>± •e⁄ì‘√ bÕ≥T>± yÓ’≈£î+sƒêìøÏ bÕs¡«‹ e∫Ãq≥T¢
e]í+#·˝Ò<äT. Á|ü‘˚´øÏ+∫ •e⁄ì y˚wü<Ûës¡DqT ù|s=ÿq˝Ò<äT. •e⁄&ÉT yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À Á|üy˚•+#·>±H˚
»j·T$»j·TT\T nH˚ <ë«s¡bÕ\≈£î\T n‘·ìï $wüßíe⁄ düeTøå±ìøÏ ‘√&ÉTø=ì yÓfi≤fls¡T. •e⁄&ÉT
yÓ’≈£î+sƒêìøÏ sêe&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚TeTì $wüßíy˚ n‘·ìï n&ç–q≥T¢>± y˚+ø£≥ø£$ ø£*Œ+#ê&ÉT.
á ø£\Œq\ e\q yÓ÷Væ≤ì #˚‘· •e⁄&ÉT ÁuÛÑ$T+#·ã&É{≤ìï bÕs¡«‹ #·÷&É≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+∫q≥¢sTT+~. »j·T$»j·TT\T •e⁄&çì ‘√&=ÿì yÓfifl¯ &+É ˝À $wüßeí TVæ≤e÷ Á|üu≤Û e+,
•e⁄ì‘√ $wüßíy˚ eTT+<äT>± e÷{≤¢&É≥+˝À •e⁄ìô|’ $wüßíe⁄øÏ >∑\ Ä<äs¡+ düTe´ø£ÔeTe⁄‘·THêïsTT.
4.5.2.6. ÁãVü≤à>∑s¡«+
m\¢q ø±e´+˝À ÁãVü≤à<˚e⁄&ÉT eTVü‰$wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ »ìà+∫ düèwæº ìsêàD
Áø£e÷ìøÏ ø±e\dæq kÕ<Ûäq kÕe÷Á–ì es¡+>± bı+<ä&É+, ‘êqT ø£*Œ+∫q »>∑‘·TÔqT ÁbÕDÏø√{Ïì
#·÷düTø=ì ÁãVü≤à sê»dü>T∑ D+‘√ ‘êqT ‘·|Œü nq´<Óq’ + mes¡÷ ˝Òsì¡ >∑]«+#·&+É , e÷s¡ÿ+&˚jT· Tì
Væ≤‘·uÀ<Ûqä T ø±<äì $wüßeí ÷j·TqT ì+~+#·&+É , ÁãVü≤à >∑s«¡ +‘√ düèwæº ìsêàD≤ìï #ê*+∫ ˝Àø±ìï
n+<Ûäø±s¡+˝À eTT+∫ eT+<äs¡–]øÏ yÓ[fl ‘·|üdüT‡ #˚j·T&É+ nH˚$ e]í+#·ã&Ü¶sTT.
y˚+ø£≥ø£$ ‘·q ø±e´+˝Àì ø£<∏äqT düs¡dü«r #·‘·Ts¡TàKT\ düs¡düπø[‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫#ê&ÉT.
142
düsd¡ øπü [˝À ÁãVü≤à düsd¡ «ü r‘√ eTT˝À¢ø±\˝À ‘·q ø£+fÒ n~Û≈î£ \T mes¡÷ ˝Òsì¡ |ü*øÏHê&ÉT. düsd¡ «ü ‹
$wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT $ì|æ+#·>± ÁãVü≤à >∑s¡«+‘√ ÄyÓTqT yê]+∫ ‘·q |òüTq‘·qT $TøÏÿ*>±
bı>∑T&ÉT≈£îHêï&ÉT. $wüßíe⁄ Hê_Ûø£eT\+ qT+∫ »ìà+#·&É+ ‘·q <√wü+ ø±<ä+≥÷ ÁãVü≤à $wüßíe⁄qT
ì+~+#ê&ÉT. ÁãVü≤à ‘·q Ä~Ûø£´‘·qT düs¡dü«‹øÏ #·÷ù|+<äTø£ì <äTs¡Vü≤+ø±s¡+‘√ düèwæº ìsêàD≤ìï
ì*|æy˚dæ, ˝Àø±ìï n+<Ûäø±s¡eTj·T+ #˚dæ @ø±+‘·+>± >±&ÛÜ+<Ûäø±s¡eTj·TyÓTÆq X¯Sq´ Á|ü<˚XÊìøÏ
yÓ[flb˛j·÷&ÉT. @ø±+‘· düeTj·T+˝À düs¡dü«‹ ‘·qÁ|ü‹uÛÑqT yÓT#·TÃø√e&É+ ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«ø±s¡D+
nsTT+~. ÁãVü≤à Ä~Ûø±´ìï ø±<äì düsd¡ «ü ‹ $wüßeí ÷j·TqT düT‹Ô +#·&+É ÁãVü≤à≈£î nVü≤+ø±s¡ ùV≤‘·Te⁄
nsTT+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. düs¡dü«‹ eTT+<äT ‘·q Ä~Ûø±´ìï, Á‹˝Àø±~Û|ü‘ê´ìï Á|üø£{Ï+#·Tø√e&Üìπø
ÁãVü≤à $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT #·T\ø£q #˚j·T&É+, düèwæº ìsêàD≤ìï ì*|æy˚j·T&É+ #˚XÊ&Éì
‘Ó\TdüTqÔ ï~. Çø£ÿ&É ÁãVü≤à Ä~Ûø±´ìï ø±<äì düsd¡ «ü ‹ $wüßeí ÷j·TqT bı>∑&≥É + nH˚ ø£\Œq #˚jT· &É+
e\q ÁãVü≤à >∑s¡«+ yÓ\¢&Éj˚T´+<äT≈£î neø±X¯+ ø£*–+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü düs¡dü«‹‘√
$wüßíe÷j·TqT ø°]Ô+|üCÒj·T&É+ nH˚ ø£\Œq ÁãVü≤à nVü≤+ø±s¡+ e´ø£Ô+ ø±e&ÜìøÏ <√Vü≤<äø±]
nsTT+<äì ≈£L&Ü ‘Ó\TdüTÔqï~.
4.5.2.7. e÷sTT≈£îì eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ‘·q ø±e´+˝À ÁãVü≤à≈£î >∑s¡«uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·&ÜìøÏ e÷j·÷ düs¡dü«‹ì ø£*Œ+#ê&ÉT.
eT+<äs¡–] >∑TVü≤˝À düT+<äs¡yÓTÆq y˚T&É, <ëì eTT+<äT n+<äyÓTÆq ø=\qT, <ëì düMT|ü+˝À #·ø£ÿì
ñ<ë´qeq+ Çe˙ï e÷j·÷düs¡dü«‹ ‘√bÕ≥T>± ø£*Œ+∫q$. Ä e÷j·÷düs¡dü«‹ ÁãVü≤à≈£î ‘·qqT
düs¡dü«‹>±H˚ |ü]#·j·T+ #˚düTø√e&É+, ÄyÓT X¯è+>±s¡ #˚wüº\T, ÁãVü≤à‘√ s¡‹πø[ dü*|æ n‘·&çì
X¯‘êq+<äT&çì #˚j·T&É+, ÁãVü≤à s¡‹ bÕs¡eX¯´+˝À ñ+&É>±H˚ ÄyÓT e÷j·T+ ø±e&É+ nH˚$
e]í+#·ã&Ü¶sTT.
y˚+ø£≥ø£$ ÁãVü≤à≈£î >∑s«¡ uÛ+Ñ >∑+ ø£*–+#·&ÜìøÏ $wüßyí ˚ e÷sTT≈£î&ÉH˚ eTTìs¡÷|ü+‘√ e∫Ãq≥T¢
ø£*Œ+#ê&ÉT. Ä e÷sTT≈£î&ÉT ÁãVü≤àqT n‘·ì ÄÁX¯e÷ìøÏ rdüT≈£îyÓfi¯fl&É+, nø£ÿ&É e÷sTT≈£îì
≈£îe÷¬sÔ eTTìø£q´ ($wüßíe÷j·T) MT<ä ÁãVü≤à≈£î yÓ÷Vü≤+ ø£\>∑&É+, eTTìø£q´ ÁãVü≤àdüèwæº ø£+fÒ
y˚s=ø£ uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï ‘êqT #·÷XÊqì ÁãVü≤àqT |ü⁄wüŒø£$e÷q+˝À nø£ÿ&çøÏ rdüT≈£îyÓfi¯fl&É+,
nø£ÿ&É ÁãVü≤à nwüºeTTKT&Ó’qÁãVü≤à e\q $wüßíe÷j·÷ Á|üuÛ≤Hêìï ‘Ó\TdüTø=ì ‘·q nC≤„HêìøÏ
∫+‹+#·&+É , ÁãVü≤à eTTìø£q´‘√ ø£*dæ ‹]– dü‘´· ˝Àø±ìøÏ #˚sT¡ ø√e&É+, dü‘´· ˝Àø£+˝À ∫+‘êeTDÏ
143
dæ+Vü‰düq+ MT<ä ø£|ü≥ÁãVü≤àqT #·÷dæ $#ês¡+‘√ $wüßíe⁄qT ÁbÕ]ú+#·&É+ nH˚$ y˚+ø£≥ø£$ #˚dæq
ø£\Œq\T. Çø£ÿ&É m\¢q ø±e´+˝Àì e÷j·÷düs¡dü«‹øÏ e÷s¡T>± eTTìø£q´ ø£*Œ+#·ã&ç+~. m\¢q
e÷j·÷düs¡dü«‹ ÁãVü≤à\ eT<Ûä´ s¡‹ì e]íùdÔ, y˚+ø£≥|üø£$ <ëìì $&ç∫ô|{Ïº eTTìø£q´ y˚s=ø£
uÛÑ÷eT+&É˝≤ìøÏ rdüT≈£îyÓ[fl nwüºeTTK ÁãVü≤à#˚‘· ÁãVü≤à≈£î $wüßíe÷j·÷ eTVæ≤eTqT $ì|æ+∫+~.
e÷j·÷düs¡dü«‹ ÁãVü≤à s¡‹bÕs¡eX¯´+˝À ñ+&É>± e÷j·TyÓTÆb˛sTT+~. eTTìø£q´ ÁãVü≤àqT y˚s=ø£
uÛÑ÷eT+&É\+ qT+∫ ‹]– dü‘·´˝Àø£+ #˚]Ã yÓ[fl+~. á $<Ûä+>± y˚+ø£≥ø£$ #˚dæq á ø£\Œq\T
ÁãVü≤àqT e÷jÓ÷bÕj·T+‘√ ø±≈£î+&Ü n‘·&ç n\Œ‘·«+ n‘·H˚ ‘Ó\TdüT≈£îH˚˝≤>∑ #˚jT· &ÜìøÏ <√Vü≤<ä+
#˚XÊj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.5.2.8. lø£èwüßí&ÉT, Hês¡<äT\ dü+yê<ä+
m\¢qø±e´+˝À yÓ’≈£î+sƒ¡+˝Àì eTVü‰$wüßíe⁄ ø=\Te⁄≈£î Hês¡<äT&ÉT yÓfi¯fl&É+, $wüßíe÷j·T
Ád”Ôs¡÷|ü+ <Ûä]+∫ Ç+Á<äC≤\ Á|ü<äs¡Ùq‘√ $wüßí<˚e⁄ì, n‘·ì ø±+‘·\qT yÓT|æŒ+#·&É+, Hês¡<äT&ÉT
$wüßeí ÷j·TqT #·T\ø£q #˚d,æ ‘·q |òTü q‘·qT bı>∑&TÉ ø√e&É+, Hês¡<Tä &ÉT ÁãVü≤à s¡TÁ<äT\H˚ yÓ÷dü|⁄ü ∫Ãq
$wüßíe÷j·TqT ‘êqT »sTT+#êqì Á|üø£{Ï+#·Tø√>± $wüßíe⁄ n‘·ìï yÓ÷dü|ü⁄#êÃ\ì uÛ≤$+#·&É+
nH˚$ es¡Tdü>± e]í+#·ã&Ü¶sTT.
y˚+ø£≥ø£$ ‘·qø±e´+˝À Hês¡<Tä &ÉT <ë«s¡ø±q>∑s+¡ ˝À lø£èwüßìí <ä]Ù+#·T≈£îHêï&ÉH˚ es¡qí ‘√
ø£<∏äqT ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. Hês¡<äT&ÉT ñ+&É>±H˚ lø£èwüßíì ø=\Te⁄≈£î ¬s’e‘·–] qT+∫ uÀj·Tyêfi¯ófl
e∫Ã n‘·ìï eq$Vü‰sêìøÏ ÄVü‰«ì+#·&É+, lø£èwüßíì ‘√bÕ≥T>± Hês¡<äT&ÉT ≈£L&Ü ¬s’e‘·–]øÏ
yÓfi¯fl&É+, ¬s’e‘·–] XÀuÛÑqT e]ídü÷Ô Hês¡<äT&ÉT lø£èwüßíì e÷j·T ‘·q≈£î ø=‘·Ôø±<äì |ü\ø£&É+,
lø£èwüß&í TÉ Hês¡<Tä ì ‘·q e÷j·T‘√ ÁuÛ$Ñ T+|üCj
Ò ÷· \ì uÛ≤$+#·&+É nH˚$ Áø£eT+>± ø£*Œ+#·ã&çHêsTT.
m\¢q yÓ’≈£î+sƒ¡+˝À ø£<∏äqT ÁbÕs¡+_ÛùdÔ y˚+ø£≥ø£$ <ë«s¡ø±q>∑s¡+˝À yÓTT<ä\T ô|{≤º&ÉT.
$wüßíe⁄ ø=\Te⁄˝À $wüßíe÷j·T Ç+Á<äC≤\ Á|ü<äs¡Ùq≈£î ã<äT\T>± lø£èwüßíì ø=\Te⁄˝À ¬s’e‘·–]
uÀj·Tyêfi¯flqT Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº eq$Vü‰sêìøÏ ÄVü‰«ì+|üCXÒ Ê&ÉT. $wüßeí ÷j·T #˚dqæ Ç+Á<äC≤\ Á|ü<sä Ù¡ q≈£î
l<˚$ uÛÑ÷<˚e⁄\T yÓT#·TÃø√>± Hês¡<äT&ÉT yêìì #·T\ø£q #˚XÊ&ÉT. ¬s’e‘·–] eqXÀuÛÑ≈£î s¡TøÏàD°
dü‘´· uÛ≤eT\T Äq+<ä+‘√ eq$Vü‰s¡+ #˚jT· >±, Hês¡<Tä &ÉT Ä eqXÀuÛ≈Ñ î£ lø£èwüßìí e÷j˚T ø±s¡DeTì
nHêï&ÉT. Çø£ÿ&É ¬s’e‘·–] eqXÀuÛÑ nH˚ e÷j·T‘√ lø£èwüßí&ÉT n+<ä]˙ ÁuÛÑ$T+|üCÒdæHê ‘êqT
144
e÷Á‘·+ ÁuÛÑ$T+#·qì Hês¡<äTì e÷≥˝À¢ì n+‘·sês¡ú+. n+<äTe\¢H˚ lø£èwüßí&ÉT Hês¡<äTì
yÓ÷dü|ü⁄#êÃ\ì uÛ≤$+#ê&ÉT. á $<Ûä+>± y˚+ø£≥ø£$ #˚dæq á ø£\Œq\T á ø£<∏ä≈£î ˇø£ q÷‘·q
XÀuÛÑqT ø£*–düTÔHêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.
4.5.2.9. #·+Á<äπø‘·Tì eè‘êÔ+‘·+
m\¢q ø±e´+˝À Hês¡<Tä ì yÓ÷dü|⁄ü #êÃ\ì uÛ≤$+∫q eTVü‰$wüßeí ⁄ düsŒ¡ es¡+ nH˚ øπ Áå ‘·+˝À
eTTHê´ÁX¯e÷ìï ø£*Œ+#·&É+, $wüßíe⁄ e÷j·÷eTTì s¡÷|ü+‘√ Hês¡<äTì nø£ÿ&çøÏ s¡|æŒ+#·&É+,
Hês¡<äT&ÉT e÷j·÷eTTì e÷≥\T $ì ø=\qT˝À eTTì– #·+Á<äπsK nH˚ Ád”Ô>± e÷s¡&É+, ÄyÓTqT
#·+Á<äπø‘·T&ÉH˚ sêE $yêVü≤+ #˚düTø√>± yê]øÏ q÷s¡TeT+~ ≈£îe÷s¡T\T ø£\>∑&É+, X¯Á‘·TsêE‘√
»]–q j·TT<ä∆+˝À #·+Á<äπø‘·T&ÉT n‘·ì ≈£îe÷s¡T\T eTs¡DÏ+#·&É+, #·+Á<äπsK s¡DuÛÑ÷$T˝À uÛÑs¡Ô,
≈£îe÷s¡T\ X¯yê\qT #·÷dæ <äT'œ+#·&É+, #·+Á<äπsK Äø£*u≤<Ûä≈£î ‘·≥Tºø√˝Òø£ uÛÑs¡Ô, ≈£îe÷s¡T\
X¯yê\qT >∑T≥º>± ù|]Ã e÷$T&ç |ü+&ÉTqT n+<äTø√yê\ì Á|üj·T‹ï+#·&É+, $wüßíe⁄ eè<ä∆‘ê|üdæ>±
e∫Ã ÄyÓTqT ø=\qT˝À kÕïq+#˚j·TeTì #Ó|üŒ>± ø=\qT˝À eTTì–q #·+Á<äπsK Hês¡<äTì>±
e÷s¡&É+ nH˚$ Áø£eT+>± e]í+#·ã&Ü¶sTT.
y˚+ø£≥ø£$ Hês¡<Tä ì yÓ÷dü|⁄ü #êÃ\ì uÛ≤$+∫q lø£èwüßìí #˚‘· e÷j·÷ø=\qTqT ø£*Œ+#ê&ÉT.
lø£èwüßìí e÷j·÷Á|üu≤Û e+‘√ Hês¡<Tä &ÉT Ä ø=\qT˝À eTTì– #·+Á<äsπ K nH˚ Ád”>Ô ± e÷]b˛j·÷&ÉT.
lø£èwüßí&ÉT #·+Á<äπsK ‘·*¢>± e÷j·÷ø±+‘· s¡÷bÕìï <Ûä]+#ê&ÉT. dü‘·´ø£q>∑sêìï bÕ*+#˚
#·+Á<äøπ ‘·T&ÉH˚ sêE y˚≥≈£î e∫Ã #·+Á<äsπ KqT #·÷&É≥+, yê]<äs› ÷¡ ˇø£] MT<ä ˇø£sT¡ eTs¡T\Tø=ì
$s¡Vü‰ìï bı+<ä&É+, eT+Á‹ #=s¡e‘√ #·+Á<äπsK≈£î #·+Á<äπø‘·Tì‘√ $yêVü≤+ ø±e&É+, yê]øÏ
ns¡ye’Ó T+~ ≈£îe÷s¡T\T ø£\>∑&+É , X¯Á‘·TsêE‘√ »]–qj·TT<ä+∆ ˝À #·+Á<äøπ ‘·T&ÉT, n‘·ì ≈£îe÷s¡T\T
eTs¡DÏ+#·>± #·÷dæ #·+Á<äπsK <äT'œ+#·&É+, #·+Á<äπsK Äø£* u≤<Ûä≈£î ‘êfi¯˝Òø£ ∫+‘·#Ó≥Tº qT+∫
∫>∑Ts¡T\T n+<äTø√e&ÜìøÏ uÛsÑ ,Ô¡ ≈£îe÷s¡T\ X¯yê\qT >∑T≥º>± ù|s¡Ã&É+, ø£èwüß&í TÉ y˚<ä Áu≤Vü≤àDT&ÉT>±
e∫Ã #·+Á<äπsKqT ø=\qT˝À kÕïq+ #˚j·TeTì #Ó|üŒ>± n+<äT˝À eTTì–q #·+Á<äπsK Hês¡<äTì>±
e÷s¡&É+ nH˚ ø£\Œq\T Ç+<äT˝À ø£ì|ædüTÔHêïsTT.
m\¢q e÷j·÷eTTì s¡÷|ü+˝Àì $wüßeí ⁄ Hês¡<Tä ì ø=\qT˝À kÕïq+ #˚jT· eTì #Ó|Œæ q≥T¢>±
ù|s=ÿ+fÒ y˚+ø£≥ø£$ lø£èwüßí&˚ Hês¡<äTì‘√ Ä |üì #˚sTT+∫q≥T¢>± ø£*Œ+#ê&ÉT. m\¢q #·+Á<äπsK
#·+Á<äπø‘·T\ $yêVü≤+, dü+‘êq+, j·TT<ä∆+ yÓTT<ä˝…’q $wüj·÷\T n˙ï ≈£î¢|üÔ+>± ù|s=ÿHêï&ÉT.
145
y˚+ø£≥ø£$ e÷Á‘·+ #·+Á<äπsK #·+Á<äπø‘·T\ $s¡Vü≤+, $yêVü≤+, j·TT<ä∆+ nH˚ yê{Ïì $kÕÔs¡+>±
e]í+#ê&ÉT. m\¢q #·+Á<äsπ K≈£î q÷s¡TeT+~ ≈£îe÷s¡T\T ø£*>±s¡ì ù|s=ÿ+fÒ, y˚+ø£≥ø£$ ns¡ye’Ó T+~
≈£îe÷s¡T\T>± ø£*Œ+#ê&ÉT. #·+Á<äπsK Äø£*u≤<Ûä≈£î e÷$T&ç |ü+&ÉTqT n+<äTø√yê\ì
Á|üj·T‹ï+∫q≥T¢ m\¢q ù|s=ÿ+fÒ, y˚+ø£≥ø£$ <ëìì e~*ô|{Ïº ∫+‘· ∫>∑Ts¡T\qT ø£*Œ+#ê&ÉT.
á $<Ûä+>± mi>∑T&çbÕ{Ï y˚+ø£≥ø£$ ‘·q $wüßíe÷j·÷ $˝≤dü+˝À m\¢q ø±e´+ ø£+fÒ
$_ÛqïyÓTÆq ø£\Œq\T #˚dæ, yê{Ï eT÷\+>± ‘·q ø±yê´ìøÏ ˇø£ dü«‘·+Á‘· Á|üeè‹Ôì ø£*Œ+#ê&Éì ô|’
ì<äs¡ÙHê\ Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒe#·TÃ.
146

10 - Chapter 4 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10 - Chapter 4 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

4.

$wüßíe÷j·÷$˝≤dü ø±e´eTT\T ` ø£<∏ëqTo\qeTT

You might also like