‫ہلمجۺوقحؼۺابطتعۺوۺااشتعۺوفحمظۺںیہ‬

‫وصتػۺیکۺتقیقح‬ ‫انؾۺاتکب‪:‬‬
‫ج جی‬
‫ن‬
‫انئالعؤۺادلنی‬ ‫ؤمفل‪:‬‬
‫(رچکیلرارنمٹر ۺآػ جۺویپمکرٹۺاسسنئۺاڈنیۺاافنرنشیمۺ‬
‫جی‬
‫انکیٹجولیا ویوینریٹسۺآػ ن ئ‬
‫ۺانگناۺ ڈنیۺانکیٹجولیۺاۺاشپورۺ)‬
‫(اوتکربۺ‪2015‬ۺاطمبقبۺرحمؾۺارحلاؾ‪ ۱۴۳۷‬ۺرجہی)‬ ‫ااشتعتۺا ّوؽۺ‪:‬‬
‫(ربمتس ‪2019‬ۺاطمبقبۺرحمؾۺارحلاؾ ‪۱۴۴۱‬رجہی)‬ ‫ااشتعۺتدوؾ‪:‬‬
‫ےنلمۺاکۺہتپ‪:‬‬
‫(‪ )1‬اخاقنہتۺرفدیہیۺاوخؿۺابابا ُۺرمتساۺعلضۺرمداؿ‬
‫(‪ )2‬ہلحم سۺَکاۺاگؤںۺاپینیباعلضۺوصایب‬
‫ۺرھتیۺ سوؿاۺزیفۺ‪6‬ۺ‬ ‫(‪)3‬ۺۺاکمؿۺربمنۺ‪185‬ایلگۺربمنۺ‪6‬اۺرٹکیسۺا‬
‫ایحتۺآابداۺاشپور‬
‫رباےئۺراہطبۺ‪:‬‬
‫‪03339063346‬‬ ‫‪03159145806‬‬

‫‪2‬‬
 ‫رہفتسۺاضمنیم‬

‫اببۺاوؽ‪:‬ۺوصتػۺ ےۺقلعتمۺدنچۺاینبدیۺوساالتۺاورۺاُؿۺ ےۺوجاابت‬

‫ہحفصۺ‬ ‫ونعاؿ‬
‫‪17‬‬ ‫وصتػۺایکۺےہ؟ ۺ‬
‫َ‬ ‫ج‬
‫‪23‬‬ ‫ۺرقآؿۺاپکۺاورۺااحدثیۺںیمۺنسفسۺاور سۺقۺیکۺافصیئۺاکۺمکحۺوموجدۺےہ؟ۺ‬
‫ایک ت‬
‫‪24‬‬ ‫وصتػۺوکۺااحدثیتۺابمرہکۺںیمۺوکؿۺاسۺانؾۺدایۺایگۺےہ؟‬
‫َ‬
‫‪25‬‬ ‫وصایفےئۺرکاؾۺیکۺرضورتۺویکں سۺپئیتۺےہ؟‬
‫‪26‬‬ ‫ایکۺوصتػۺرفضۺنیعۺےہ؟‬
‫‪28‬‬ ‫اعمےرش ۺںیمۺوصتػۺ ےۺابر ۺںیمۺوکؿۺ ےۺوصتراتۺاپےئۺتا ےۺںیہ؟‬
‫ج ج چ َ‬
‫‪30‬‬ ‫نسقش سبندیاۺ ت شتیا ُ ہ‬
‫ۺسئ سوردیۺاورۺاقدریۺولسلسںۺیکۺتقیقحۺایکۺےہ؟‬
‫‪31‬‬ ‫ایکۺےئنۺرطوقیںۺ ےۺذرکۺرکانۺدبتعۺۺںیہن؟‬
‫‪35‬‬ ‫ایکۺاالسؾۺںیمۺریپیۺرُمدییۺیکۺاجنگشئۺےہ؟‬
‫‪36‬‬ ‫ایکۺوصتػۺاکۺ ظفۺرقآؿۺوۺیدثیۺںیمۺوموجدۺےہ؟ۺ‬
‫َ‬
‫‪37‬‬ ‫سبینعستۺ ےۺایکۺرُمادۺےہ؟‬
‫‪39‬‬ ‫ایکاالصحۺ ےۺےئلۺرقآؿۺویدثیۺاک یۺںیہنۺ؟ۺایکۺ ریِۺ ےۺ قلعۺاق مۺرکانۺ‬
‫رضوریۺےہ؟‬
‫‪42‬‬ ‫ایکۺرہۺصخشۺوکۺ ریِانبایۺتااتکسۺےہ؟‬

‫‪3‬‬
‫‪44‬‬ ‫ایکۺوخانیتۺیھبۺتعیبۺرکۺیتکسۺۺںیہ؟‬
‫‪45‬‬ ‫ ریِۺاےنپۺرُمدیۺیکۺاتالصحۺےسیکۺرکاتۺےہ؟‬
‫‪47‬‬ ‫ایکۺدنیۺ ےۺدورس ۺوبعشںۺ ےاکرونکںۺاورۺرامنہؤںۺ ےۺےئلۺیھبۺتعیبۺ‬
‫وہاناورۺیسکۺریپۺ ےۺذرےعیۺاینپۺاالصحۺرکاۺانۺرضوریۺےہ؟‬
‫‪49‬‬ ‫ایکۺوصایفءیکۺاتکوبںۺںیمۺرقآؿۺوۺتنسۺ ےۺالخػۺاوقاؽۺوموجدۺںیہ؟‬
‫‪52‬‬ ‫سویدس ُۃۺاجولوجدۺ ےۺرظنہیۺ ےۺایکۺرمادۺےہ؟ۺاورایکۺوصایفےئۺرکاؾۺ سویدس ُۃۺ‬
‫اجولوجدۺاکۺرظنہیۺرےتھکۺںیہ؟‬

‫اببۺدوؾ‪:‬ۺوصتػۺاکاعمےرش ۺیکۺاتالصحۺںیمۺرکدار‬

‫‪55‬‬ ‫دجدی سدور ےۺاملسمؿۺ ےۺےئلۺوصتػۺیکۺراہۺرپانلچۺرضوریۺویکں؟‬

‫‪58‬‬ ‫وصتػۺارفادۺایۺاعمےرش ۺیکۺاتالصحۺںیمۺایکۺرکدارۺاداۺرکۺاتکسۺےہ؟‬

‫اببۺوسؾ‪:‬ۺوصایفےئۺرکاؾۺاکۺافن تذۺدنیۺیکۺ تجودہجۺاورۺاہجدۺںیم رکدار‬

‫جج‬
‫ۺںیم ۺدنی ۺوک ت‬
‫ۺانف ۺرکےن ۺیک ۺوکوششں ۺںیمۺ ‪60‬‬ ‫ایک ۺوصایفےئ ۺرکاؾ ۺا ۺاعمےرش‬
‫رکداراداۺںیہنۺرک ے؟‬
‫‪62‬‬ ‫ایکۺوصایفےئۺرکاؾۺاہجدۺںیمۺہصحۺںیہنۺےتیل؟‬
‫‪66‬‬ ‫وصتػۺ ےۺابر ۺںیمۺاپیئۺتاےنۺوایلۺطلغۺویمہفںۺ ےۺقلعتمۺدنچۺاابتقاست‬
‫‪67‬‬ ‫وصتػۺیکۺدجتدیۺںیمۺرضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒۺ اکۺاتریخیۺرکدار‬

‫‪4‬‬
 ‫ۺراسہلۺںیمۺاامعتسؽۺوہےنۺواےلۺدنچۺامہۺاافلظۺاورۺ ُاۺؿۺ ےۺینعم‬

‫راسہل ۺںیم ۺاامعتسؽ ۺوہےن ۺواےل ۺضعب ۺاافلظ ۺھچک ۺاقرنیئ ۺ ے ۺےئل ۺےئن ۺ ۺاورۺ‬
‫انامونسۺوہۺےتکسۺںیہاۺ سۺےئلۺاہیںۺاُؿۺاکۺرصتخمۺوہفمؾۺدرجۺایکۺتاۺراہۺےہ‪:‬‬
‫َ‬
‫سبینعست‬
‫َ‬ ‫ّسج َ‬
‫سۺلمعۺےہ۔ۺ سبینعست ’’ س ہ‬
‫عوامیپؿ‘‘ وکۺاہکۺتااتۺےہ۔ہی ریِۺاورۺاسۺ‬ ‫ہیاۺ کیۺ ُ‬
‫ ےۺاشرگد(رُمدی)ۺ ےۺدرایمؿۺاکیۺاعمدہہۺوہاتۺےہاۺ ریِ(رُمدش ۺ)ہیۺودعہ ۺرکاتۺےہۺہکۺ‬
‫وہۺاسۺوکۺاہللۺاعتٰیلۺ ےۺااکحؾۺ ےۺاطمقبۺزدنیگۺزگارانۺاھکسےئۺاگااورۺرمدی ہیۺودعہۺرکاتۺ‬
‫ےہۺہکۺ ریِۺوجۺالتبےئۺاگۺاسۺرپۺلمعۺۺرکےنۺیکۺوکششۺۺرک ۺاگ۔‬

‫ ریِ‪/‬خیش‪/‬رُمدشۺ‬

‫ااسی ۺکین ۺصخش ۺوج ۺوخد ۺیھب ۺدنی ۺرپ ۺلمکم ۺلمع ۺرکات ۺوہ ۺاور ۺدورس ۺ جولوگں ۺیک اۺ الصحۺ‬
‫رکےنۺ ےۺےئلۺیھبۺاباقدعہۺاتازتۺایہتفۺوہۺاورۺجولگۺاُسۺ ےۺاہھتۺرپۺاینپاۺ الصحۺ ےۺےئلۺ‬
‫َ‬
‫سبینعستۺرک ےۺوہں۔‬
‫رُمدی‬
‫َ‬
‫ااسی ۺصخش ۺا ۺوج ۺیسک ۺخیش ۺو ۺرُمدش ۺ ے ۺاہھت ۺرپ ۺبی نعست ۺرکات ۺےہ ۺاوراینپ ۺدینی اۺ الصح ۺ ے ۺےلسلسۺ‬
‫ںیمۺاُسۺ ےۺرامنہیئۺاتیلۺےہ۔ۺ‬

‫‪5‬‬
 ‫ج‬
‫سخلتینفہ‬
‫َ‬
‫اےسی ۺرُمدی ۺوک ۺےتہک ۺںیہ ۺسج ۺوک ۺاُس ۺ ے ۺرُمدش ۺ ۺےندورس ۺجولوگں ۺوک ۺ سبینعست ۺاور ۺاالصحۺ‬
‫رکاےنۺیکاۺ تازتۺد ۺدیۺوہۺ۔ۺ‬

‫بلقۺ( تدؽ)ۺ‬
‫َ‬
‫ےرشتعی ۺںیم ‚ سق( تدؽ)‛ ۺاُس ۺزیچ ۺوک ۺاہک ۺتاات ۺےہ ۺوج ۺوسےنچ ۺاور ۺےنھجمس ۺیک ۺوقت ۺاورۺ‬
‫الصتیح ۺراتھک ۺےہ۔ ۺامہر ۺمسج ۺںیم ۺوموجد ۺوگتش ۺاک ۺوہ ۺڑکٹا ۺوج ۺاسر ۺدبؿ ۺوک ۺوخؿۺ‬
‫َ‬
‫اچنہپےن ۺاک ۺااظتنؾ ۺرکات ۺےہا ۺےرشتعی ۺ ے ۺاطمقب ۺایل’’ سق‛ ںیہن ۺےہا ۺویکہکن ۺاسۺ‬
‫اظرہی ڑکٹ ۺںیم ۺوسےنچ ۺےنھجمس ۺیک ۺالصتیح ۺںیہن وہیت۔ ۺانچہچن ۺوصتػ ۺںیمۺ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫یھب‚ سق(دؽ)‛ۺیکۺاالصحۺ ے ۺاُسۺ‚یقیقحۺق‛ۺیکۺاالصحۺرُمادۺےہۺوجاکیۺوقتۺ‬
‫ت‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫ےہ ۺا ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺولخمؼ ۺےہا ۺوسےنچاےنھجمس ۺیک ۺالصتیح ۺراتھک ۺےہ ۺاور ۺاظرہی ۺدؽۺ‬
‫(وگتشۺ ےۺڑکٹ )ۺ ےۺیھباۺ کیۺ قلعۺاق مۺرےھکۺوہےئۺےہ۔ۺ‬
‫ج‬
‫نس س‬
‫ف‬

‫ہی ۺااسنؿۺ ےۺادنر ۺاکی ۺوقت ۺےہ ۺسج ۺ ے ۺوہ ۺیسک ۺزیچ ۺیک ۺوخاشہۺرکات ۺےہ ۺاوخاہ ۺوہۺ‬
‫وخاشہۺریخیکۺوہۺایۺرَشیک۔‬
‫ت ج‬
‫ابط‬
‫ج‬ ‫َ‬
‫ج‬
‫سقۺ( تدؽ)انس ساۺروحۺاورلقعۺوک‚ۺااسنؿۺاکۺابط‛ۺےتہکۺںیہ۔‬
‫ت‬ ‫ف‬

‫‪6‬‬
 ‫ےرشتعی‬
‫دنیتۺاالسؾۺ ےۺامتؾۺااکحامتۺوۺوقانینۺ ےۺومجمےعۺوکۺ‚ےرشتعی‛ےتہکۺںیہ۔‬

‫رُماہبق‬
‫ج‬
‫یسکۺاخصۺوسچۺا تۺفئۺایۺومضمؿۺاکۺدایھؿۺرک ےۺرتمحتۺایہٰلۺ ےۺااظتنرۺںیمۺےنھٹیبۺوکۺرُماہبقۺ‬
‫ےتہکۺںیہ۔ۺ‬

‫دُمسظ ت ُّل ُہ‬

‫ہی ۺاکی ۺ ُداع ۺےہ ۺ۔سج ۺزبرگ ۺای ۺاعمل ۺ ے ۺانؾ ۺ ے ۺاسھت ۺہی ۺاافلظ ۺےھکل ۺےئگ ۺوہں ۺوت ۺاس ۺاکۺ‬
‫بلطمۺہیۺوہاتۺےہۺہکۺایۺاہللۺاسۺتیصخشۺاکۺاسہیۺدریۺکتۺامہر ۺرَسۺرپۺاق مۺرںیھک۔‬
‫‚ دُمسۺ‛ اکۺبلطمۺےہۺ‚ابملۺ‛ایۺ‚ سدرازۺوہان‛ۺاورۺ‚ظ ت ُّلہٗۺ‛ ۺاکۺبلطمۺےہۺ‚اسہی‛۔‬
‫َ‬
‫َ ت ہ ُُہ‬
‫سد سامۺرَباک م‬

‫ہیۺیھبۺاکیۺداعۺےہۺااسۺاکۺبلطمۺےہ ‚ایۺاہللۺاسۺتیصخشۺیکۺرباکتۺامہر ۺےئلۺہشیمہۺ‬

‫ابیقۺرںیھک‛۔ۺہیۺدوونںۺداعہیئۺاملکتۺزدنہۺایصخشتۺ ےۺےئلۺاامعتسؽۺوہ ےۺںیہ۔‬

‫‪7‬‬
 ‫﷽‬
‫شیپۺ ظف‬

‫دنیت ۺاالسؾ ۺ ے ۺاکی ۺااہتنیئ ۺامہ ۺہبعش‚وصتػ‛ ےابر ۺںیم ۺجولوگں ۺ ےۺ‬
‫ذونہں ۺںیم ۺتہب ۺ ے ۺوساالت ۺاُرھب ے ۺںیہ۔اتس ۺرصتخم ۺراسےل ۺںیم ۺاُؿ ۺوساالت ۺ ےۺ‬
‫وجاابتۺدےنیۺیکۺوکششۺیکۺیئگۺےہ۔‬
‫نِجۺرضحاتۺ ےایبانتۺاورۺاجمسلۺ ےۺاتسۺراسےلۺیکۺایتریۺںیمۺدمدۺیلمۺاُؿۺ‬
‫ج‬
‫ظئ ۺیلع ۺاشہ ۺاصبح ۺ(ہفیلخۺ‬ ‫ۺس ۺ س س‬
‫ںیم رسرہفتس دنب ۺ ے ۺخیش ۺرضحت ۺومالان ّس ن‬
‫اجمزرضحتۺیتفمۺدمحمۺرفدیۺدجمدیؒ ۺ)ۺںیہۺنجۺیک ۺاجمسل ابمرہکۺ ےۺتہبۺھچکۺےنھکۺوکۺالم۔‬
‫آپۺ ےۺالعوہ رضحتۺرارٹکۺدِفاۺدمحمۺاصبحۺ(ۺہفیلخۺرضحتۺومالانۺدمحمۺاےرشػۺامیلسنؒ)ا ۺ‬
‫انجبۺرپورسیفۺرارٹکۺرصیقۺیلعۺاصبحۺ(ہفیلخۺرضحتۺرارٹکۺدِفاۺدمحم ۺاصبح)اۺرتحمؾۺیتفمۺ‬
‫دّیس ۺدعانؿ ۺاکاک ۺلیخ ۺاصبح ۺ(ہفیلخ ۺرضحت ۺیتفم ۺ ّس ن‬
‫س ۺاتخمر ۺادلنی ۺاشہ ۺاصبحارکوبہغۺ‬
‫) ۺاور ۺیتفم ۺدمحم ۺلیفط ۺوکاہیٹ ۺاصبح(ہفیلخ ۺرضحت ۺ ۺرارٹکدِفا ۺدمحم ۺاصبح) ۺ ۺاخصۺ‬ ‫ےرش‬
‫وطرۺرپۺاقلبۺذرکۺںیہ۔ۺا تؿۺرضحاتۺیک اجمسلاۺایبانتۺاورۺرحتریوںۺ ےۺدنب ۺوکۺتہبۺ‬
‫َ‬
‫افدئہۺاچنہپ ۔ۺاہللۺاعتٰیلۺاتؿۺامتؾۺرضحاتۺ ےۺملعارمعۺاور تۺِصۺںیمۺربتکۺبیصنۺرفامےئۺ‬
‫َ‬
‫ُمۺم ُشلمہۺوکۺدیفتسمۺرفامےئۺآنیم۔‬
‫اورۺاتؿۺ ےۺویفاضتۺ ےۺا ّس ت‬
‫دنبہ ۺاہنتی ۺونممؿ ۺےہ ۺخیش ۺرکمؾ ۺرضحت ۺومالان ۺدیس ۺرفظ ۺیلع ۺاشہ ۺاصبحا‬
‫رضحت ۺرارٹکدفادمحم ۺاصبحارتحمؾ ۺرپورسیفرارٹک ۺاینزدمحم ۺاصبح(رنی ۺیٹلکیف ۺآػۺ‬
‫آرسٹ ۺادبعاجولیل ۺاخؿ ۺویوینریٹس ۺرمداؿ) ۺ ۺارتحمؾ ۺیتفم ۺدمحم ۺلیفط ۺوکاہیٹ ۺاصبحا ۺانجبۺ‬

‫‪8‬‬
‫اقری دبعاابلطس ۺاصبح ۺ(ہفیلخ ۺرضحت ۺیتفم ۺدمحم ۺرفدی ۺدجمدیؒ )اورومالانایفسؿ ۺیلعۺ‬
‫اصبح(ہفیلخۺرضحتۺومالانۺاشہۺمیکح دمحمۺارتخۺاصبحؒۺ ) اکۺا وہنجںۺےنۺاےنپ ۺرصموػۺ‬
‫اواقت ۺںیم ۺ ے ۺوتق ۺاکنؽ ۺرک ۺراسہل ۺرپ ۺرظن ۺاثن ۺیک ۺاور ۺیئک ۺاقلب ۺحیحصت ۺاومر ۺیک ۺاشندنیہۺ‬
‫یک۔ۺاہللۺاعتٰیلۺاؿۺامتؾۺرضحاتۺوکۺۺزجاےئۺریخۺاطعۺرفامےئۺ۔ۺآنیم۔‬
‫اسۺراسہلۺاکۺھچکۺہصحۺرتحمؾۺومالانۺدمحمۺاایلسۺاصبحۺ(ہفیلخۺاجمزۺرضحتۺیتفمۺ‬
‫دمحمۺرفدیۺدجمدیؒ ) ۺیکۺاتکبۺ‚ایداگرۺرفس‛ ۺںیمۺاشلمۺایکۺایگۺاھتۺنکیلۺوموضعۺیکۺاتیمہۺ ےۺ‬
‫شیپۺرظنۺابۺا ےۺزمدیۺااضوفںۺ ےۺاسھتۺاگلۺاشعئۺایکۺتاۺراہۺےہ۔‬
‫اہلل ۺاعتٰیل ۺاس ۺاکوش ۺوکضحم ۺاےنپ ۺلضف ۺو ۺرکؾ ۺ ےوبقؽ ۺرفام ۺرکاینپ ۺراضےئۺ‬
‫اکہلمۺاطعۺرفامےئۺ۔(آنیم)‬
‫ج جی‬
‫ن‬
‫انئالعؤۺادلنی‬
‫(ہفیلخۺاجمزۺرضحتۺومالانۺدیسۺرفظۺیلعۺاشہۺاصبحۺ ُریمتسۺدجمدیۺدمُہلظ)‬
‫و‬
‫ۺآػجۺویپمکرٹۺاسسنئۺاڈنیۺاافنرنشیمۺانکیٹجولیۺاویوینریٹسۺآػۺ‬ ‫(رچکیلرارنمٹر‬
‫جی‬
‫ن ئ‬
‫انگناۺ ڈنیۺانکیٹجولیۺاۺاشپورۺ)‬

‫‪9‬‬
 ‫ادتبایئ ت‬
‫ۺاملکتۺابمرہک‬

‫حنهدہٗونصیلٗ ی‬
‫لعٗرسولہٗالکریمٗاناٗبعد!‬

‫رقاؿۺاپکۺںیمۺاہللۺاعتٰیلۺاراشدۺرفام ےۺںیہ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ‬
‫س ُبل َنا‬
‫وال ِٗذیٗجاھ ٗد وٗ ِٗفینٗالَن ِدیَنمٗ ٗ‬

‫ینعی ۺ‚ نج ۺجولوگں ۺےن ۺامہری ۺاخرط ۺوکشش ۺیک ۺےہ ۺ(دنی ۺاالسؾ ۺیک ۺرسدنلبیۺ‬
‫ ے ۺےئل ۺاور ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺاک ۺرُقب ۺاحلص ۺرکےن ۺ ے ۺےئل) ۺوت ۺمہ ۺاُںیہن ۺرضور ۺاب روور ۺاےنپۺ‬
‫راوتسںۺرپۺاچنہپںیئۺےگۺ‛ (وسرہۺوبکنعتاۺآتیۺ‪)۶۹‬‬

‫اہجد ۺیک اۺ کی ۺمسق ۺوت ۺافکر ۺ ے ۺاسھت ۺاتقؽ ۺےہ ۺاور ۺدورسی ۺمسق ۺاےنپ ۺسفن ۺ ےۺ‬
‫اسھت ۺاہجد ۺےہ ۺےسج ۺاہج تد ۺاربک ۺیھب ۺاہک ۺایگ ۺےہ۔رضحت ۺیتفم ۺدمحم ۺرفدی ۺرۃمح ۺاہلل ۺہی ۺےنۺ‬
‫رحتری ۺرفامای ۺےہ ۺہک ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺاک ۺرُقب ۺاحلص ۺرکےن ۺ ے ۺتہب ۺ ے ۺراےتس ۺںیہ ۺنکیل‬
‫وصتػۺاُسۺںیمۺاشرہاہۺیکۺرطحۺےہ۔‬
‫یبنۺرکمی ﷺ ۺیکۺتبحصۺیکۺربتکۺ ےۺاحصہبۺرکاؾۺوکۺرہۺلمعۺںیم االخصاورۺ‬
‫دایھؿ ۺایہٰل ۺیک ۺتیفیک(تیفیکت ۺااسحؿ) ۺاحلص ۺیھت ۺ۔ ۺآپﷺ ے ۺزامہن ۺ ے ۺینتجۺ‬
‫ت‬

‫‪10‬‬
‫ۺزبراگؿۺدنیۺےنۺاتسۺابتۺیکۺرضورتۺوسحمسۺ‬
‫ت‬ ‫ُدوریۺآیتۺیئگاۺرَشۺاغبلۺوہاتۺایگ۔انچہچن‬
‫رک ےوہےئۺذرکۺ ےۺفلتخمۺرطےقیۺوجتزیرفامےئ۔‬

‫درس ۺاظنیم‛ا ۺیبن ۺرکمی ﷺ ۺاورۺ‬

‫ۺسج ۺرطح ۺدینی ۺمیلعت ۺاک ۺوہشمر ۺرطہقی ‚ ت‬
‫احصہبۺرکاؾ ۺ ےۺزامےنۺںیم ۺوموجدۺںیہن ۺاھت ۺنکیل ۺرضورتۺ ےۺشیپ ۺرظنۺاسۺرتبیتۺ‬
‫(درس ۺاظنیم) ۺوکۺاایتخرایکۺایگۺ۔ایسۺرطحۺوصایفےئۺرکاؾۺ ےۺوجتزیۺرکدہۺۺاذاکرۺیکۺتیثیح‬
‫ےہۺہکۺہیۺفلتخمۺرطےقیۺجولوگںۺیک ۺاالصحۺ ےۺےئلۺاُؿۺیکۺرضوروتں ۺاوراحالت ۺوکۺدمرظنۺ‬
‫رھکۺرکۺوجتزیےئکۺےئگۺںیہاوراؿۺامتؾۺرطوقیںیکالصۺےرشتعیںیموموجدۺےہ۔‬

‫وصتػ ۺںیم ۺرامنہیئ ۺرکےن ۺواےل ۺ ریِ ۺ ے ۺےئل ۺرضوری ۺےہ ۺہک ۺوہ ۺوخد ۺیھبۺ‬
‫ونرتبلق ۺاحلص ۺرک ۺاکچ ۺوہ ۺاور ۺدورسوں ۺوک ۺیھب ہی ۺونر ۺلقتنم ۺرکاےن ۺیک ۺالصتیح ۺراتھک ۺوہۺ‬
‫ج‬ ‫ج‬
‫ۺمو ترۺیھبۺوہ۔اسۺ ےۺالعوہۺوخدۺیھبۺاصبحۺامکؽۺوہاوردورسوں ۺوکۺ‬ ‫مرۺیھبۺوہۺاور ُ س‬
‫ینعی ۺ ُ س و‬
‫مَکمۺاور ُ س ت ّ‬
‫ۺمَکمۺوہ۔ۺ‬ ‫یھبۺاصبحۺامکؽۺانبےنۺیکۺالصتیحۺراتھکۺوہۺینعیۺ س ّس‬

‫وصتػۺاکۺالصۺدصقۺہیۺےہۺہکۺرُمدیۺوکۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺوضحریۺاکۺ لقتسۺدایھؿۺ‬
‫اور ۺااسحن ۺتیفیک(وضحرتدا م ۺ)بیصن ۺوہ ۺتاےئ ۺسج ۺ ے ۺےجیتن ۺںیم ۺاُس ۺ ے ۺاقعدئا‬
‫ابعداتااعمالمتاۺاالخایقتااعمےرشت ۺاور ۺایسایست ۺارغلض ۺبس ۺھچک ۺےرشتعی ۺ ےۺ‬
‫اتعبۺوہۺتاںیئ۔‬
‫ج جی‬
‫ن‬
‫انئۺالعؤۺادلنیۺاصبحۺےنۺاسۺرصتخمۺراسہلۺںیم وصتػۺیکۺاتیسۺتقیقحۺوکۺ‬
‫ایبؿۺایکۺےہۺاورۺوکششۺیکۺ ےہۺہکۺوعاؾۺ ےذونہںۺۺںیمۺاپےئۺتاےنۺواےل وکشکوکۺ‬

‫‪11‬‬
 ‫دورۺایکتاےئ۔اہللۺاعتٰیلاۺ ؿۺیکۺاسۺاکوشۺوکوبقؽۺرفامےئۺ۔(آنیم)‬

‫داعوگ‬
‫[ ‪]1‬‬
‫(ریمتسۺداتمۺرباکمہت)‬
‫ُ‬ ‫(رضحتۺومالانۺ)‬
‫(ہفیلخۺرضحتۺیتفمۺدمحمۺرفدیۺزس رووبی رۃمحۺاہللۺہی)‬

‫[‪ ]1‬رضحتۺومالانۺدیسۺرفظۺیلعۺاشہۺاصبحاۺ‪14‬ۺاتسگۺ‪1964‬ۺءۺ(‪۵‬ۺرعیب اۺ ّلانۺا‪۱۳۸۴‬ۺرجہی)وکۺہلحمۺ‬

‫ ے‬
‫ڈنھکرا ۺالعہق ۺرمتسا ۺعلض ۺرمداؿ ۺںیم ۺدیپا ۺوہےئ۔ ۺادتبایئ ۺمیلعت ۺاقمیم ۺاملعء ۺ ے ۺاحلص ۺیک۔ ۺآپ ۺ ۺ‬
‫ااسذتہ ۺںیم ۺرضحت ۺومالان ۺاقیض ۺدمحم ۺانیم ۺاصبح ؒ ۺا ۺرضحت ۺومالان ۺدبعارلزاؼ ۺاصبحۺؒ(رمداؿ) ۺاۺ‬
‫رضحت ۺومالان ۺدمحاﷲ ۺتاؿ ۺاصبحۺؒ(رایئگ) ۺ ۺاور ۺرضحت ۺومالان ۺیتفم ۺدمحم ۺرفدیدجمدیۺؒ ے ۺانؾ ۺاقِلب ۺذرکۺ‬
‫ںیہ۔رضحت ۺیتفم ۺدمحم ۺ ۺرفدیؒ ۺےن ۺآپ ۺوک ۺااحدثی ۺیک ۺدنس ے ۺیھب ۺونازا ۺےہ ۺ۔آپ ۺ‪1989‬ء ۺ( ۺ‪۳‬امجدیۺ‬
‫ااثلن ‪۱۴۰۹‬رجہی)ںیمۺرضحتۺومالان ۺیتفمۺدمحمۺرفدیۺدجمدیۺزرووبیؒ ۺ ےۺہلسلسۺدنبشقنہی ۺںیمۺتعیبۺ‬
‫وہےئ۔‪1994‬ء(‪ ۲۴‬ۺامجدی ۺااثلن‪ ۱۴۱۵‬ۺرجہی ۺ) ۺںیم آپ ۺوکالختف تۺِم۔ھچک ۺرعہصۺدعب ۺرضحتۺ‬
‫یتفمۺاصبحؒۺےنۺآپۺوکۺہلسلسۺدنبشقنہیۺ ےۺالعوہۺدرگیۺآھٹ سۺَسالِسۺںیمۺیھبۺالختفۺرَمتمحۺرفامیئ۔‬
‫آپۺدجسمۺدبعاﷲۺانبۺوعسم ؓد(ہلحمۺاوخؿۺاباباُۺرمتسارمداؿ)ۺںیمۺاتامتمۺاورۺاطختبۺ ےۺ‬
‫رفاضئ ۺرس ۺااجنؾ ۺد ۺرےہ ۺںیہ ۺ۔اتیس ۺدجسم ۺںیم ۺاباقدعیگ ۺ ے ۺاسھت ۺدرس ۺرقآؿ ۺاک ۺہلسلس ۺ ۺیھب ۺتاریۺ‬
‫ج‬
‫راھک ۺوہاۺےہ۔ۺاسۺ ےۺالعوہۺاخاقنہتۺرفدیہی(لصتمۺدجسم ہۺہا) ۺںیمۺتعیب ۺوۺاراشدۺاورۺااسحؿۺو ۺولسکۺاکۺ‬
‫اکؾۺرکۺرےہۺںیہ۔اﷲاعتٰیلۺ ےۺ ُداعۺےہۺہکۺرضحتۺخیش اصبحۺ ےۺویفضۺوۺرباکتۺوکۺاعؾۺرفامےئۺاورۺ‬
‫َ‬
‫ںیمہۺآپۺ ےۺزایدہۺ ےۺزایدہۺمُشبفنندۺوہےنۺیکۺوتقیفۺاطعۺرفامےئ۔)ۺآنیم(‬

‫‪12‬‬
 ‫ت‬
‫املکتۺابمرہک‬

‫حنهدہٗونصیلٗ ی‬
‫لعٗرسولہٗالکریمٗاناٗبعد‬

‫ج جی‬
‫ربوخردارۺت ۺرگایم ۺدقر ن‬
‫ۺانئ ۺالعؤادلنی ۺاصبح ۺیک ۺرحتری ۺ‚وصتػ ۺیکۺ‬
‫تقیقح‛ رحػۺہبۺرحػۺڑپیھۺاۺدؽۺ ےۺ ُداعۺیلکنۺہکۺاہللۺاعتٰیلۺرضحتۺومالانۺدّیسۺرفظۺیلعۺ‬
‫اشہۺاصبحۺوکۺداینۺوۺآرختۺیکۺربںیتکۺاورۺرںیتعفۺبیصنۺرفامےئۺوجۺالعؤادلنیۺاصبحۺ‬
‫یک ۺرتتیب ۺاک ۺذرہعی ۺےنب۔رحتری ۺتہب ۺآاسؿ ۺےہ ۺاس ۺدور ۺاک ۺومعمیل ۺاردو ۺداؿ ۺآاسن ۺ ےۺ‬
‫ھجمسۺاتکسۺےہۺ۔ۺاسریۺرحتریۺرقآؿۺوۺیدثیۺاہقفۺوۺوصتػۺیکۺروینشۺںیمۺوبضمطۺاورۺتاعمۺ‬
‫ےہۺ۔دؽۺتہبۺوخشۺوہۺاۺہکۺامہر ۺزبروگںۺیکۺامیلعتتۺانجۺیکۺروینشۺںیمۺمہۺدجودہجۺ‬
‫رکرےہۺےھتاۺامہریۺیئنۺلسنۺاُ ےۺاُاھٹےنۺ ےۺاقلبۺوہۺیئگۺےہ۔ۺ‬
‫اہلل ۺاعتٰیل ۺالعؤادلنی ۺاصبح ۺیک ۺرمعاتحصااامیؿارعمتف ۺ ۺںیم ۺربتکۺ‬
‫بیصن ۺرفامےئ ۺ۔اتکب ۺ ے ۺاؿ ۺاشء ۺاہلل ۺافدئہ ۺوہاگ۔اہلل ۺاعتٰیل ۺدلج ۺااشتع ۺآاسؿۺ‬
‫رفامےئ۔(آنیم)‬
‫داعوگۺداعۺوج‬
‫(رضحت)ۺۺرارٹکۺدفاۺدمحمۺ(داتمۺرباکمہت)‬

‫‪13‬‬
 ‫ت‬
‫املکتۺابمرہک‬

‫حنهدہٗونصیلٗ ی‬
‫لعٗرسولہٗالکریمٗاناٗبعد‬

‫ابمسہٖ ٗحبسانہٗو ی‬
‫ٗتعالٗ‬
‫حنهدہٗوٗنصیل ی‬
‫ٗلعٗرسولہٗالکریم۔اناٗبعد!‬
‫ج جی‬
‫زعزی ۺادقلر ۺانجب ن‬
‫ۺانئۺالعؤادلنی ۺاصبح ۺوگ ۺہک ۺےشیپ ۺ ے ۺاحلظ ۺ ے ۺدنہمس‬
‫ج جی‬
‫ن‬
‫(انئ)ۺ ںیہۺنکیلۺالہۺملعۺوۺالہۺدؽۺیکۺتبحصۺ ےۺدنیۺ نیتۺاکۺہدمہۺ مہۺصوصًاۺوصتػۺ‬
‫و ۺولسک ۺاک ۺوعشری ۺادراک ۺرےتھک ۺںیہ۔ ۺزری ۺرظن ۺراسہل ۺآپ ۺ ے ۺ مہ ۺو ۺادراک ۺاک ۺاکیۺ‬
‫تاعمۺولہپۺےہ۔اہللۺاعتٰیلۺزعزیۺوموصػۺوکۺزمدیۺرباکتۺ ےۺوناز ۔(آنیم)‬
‫اایبنےئ ۺرکاؾ ۺمہیلع ۺاالسلؾ ۺیک ۺتثعبت ۺابمرہک ۺاک ۺاکی ۺڑبا ۺدصق ۺ‚ستہیک ۺ‛ ۺےہ۔ۺ‬
‫آرضحنتۺﷺ ےۺاقمدصۺتثعبۺںیمۺ‚ا ّوستیل‛ وۺ‚رمزکتی‛ ا تیسۺوکۺاحلصۺےہ۔ۺ‬
‫ابیقۺاقمدصۺایسۺ ےۺالمکمت(لمکمۺرکےنۺواےل)ۺںیہ۔ۺیبنۺرکمیۺﷺ ۺےنۺاحصہبۺرکاؾۺ‬
‫اک ۺستہیک ۺدنی ۺ نیت ۺ ے ۺہلمج ۺولہپؤں ۺاور ۺہبعش ۺتات ۺوک ۺشیپ ۺرظن ۺرھک ۺرک ۺرفامای ۺاور ۺاُۺؿ ۺ ےۺ‬
‫ابنطۺوکۺااسیۺاپکۺواصػۺانبایۺہکۺرہۺمکحۺاکۺیلیمکتۺولہپۺاُںیہنۺدبرہجۺامکؽۺاحلصۺاھت۔‬
‫اقعدئاۺابعداتاۺاعمالمتااعمےرشتااالخایقتاۺدرسۺوۺدترسیاۺدوعتۺوۺ‬

‫‪14‬‬
‫غیلبتا ۺاہجد ۺو ۺایستس ۺاور ۺاالصح ۺو ۺاراشد ۺ ے ۺامتؾ ۺاومر ۺںیم ۺیمیلعت ۺویلیمعت ۺولہپ ۺربانت ۺاظبرہۺ‬
‫آاسؿۺرےتہۺںیہۺنکیلۺیلیمکتۺولہپۺاکلمۺستہیکۺرپۺوموقػ (رصحنم)ۺوہاتۺےہۺاورۺیلیمکتۺولہپۺ‬
‫ ے ۺوصحؽ ۺ ے ۺریغب ۺاؿ ۺامتؾ ۺااکحؾ ۺو ۺرفاضئ ۺیک ۺوہ ۺلکش ۺاق م ۺںیہن ۺوہیت ۺوج ۺدنعاہلل ۺ(اہللۺ‬
‫ۺۺدنیۺ ےۺایسۺیلیمکتۺولہپ ۺ ےۺ‬ ‫اعتٰیلۺ ےۺزندکی)ولطمبۺوہیتۺےہ۔وصتػ وپر‬
‫وصحؽۺیکۺتنحمۺاکۺانؾۺےہ۔‬
‫وص ی ۺاکدیماؿ رصػ ۺاالخایقت ۺیک ۺاالصح ۺںیہناہکلب اقعدئااجترت ۺوۺ‬
‫ااصتقدا دعاتلۺوۺاقونؿاۺایستس ۺوۺاہجدۺاورۺاعمےرشتۺوۺرایتسۺ ےۺاکرزارۺںیمۺرہۺمکحۺوۺ‬
‫رفہضیۺیک ۺاجب ۺآوری ۺاک ۺوصایف ۺ ےۺاہں ۺایعمری ۺاظنؾ ۺوموجد ۺےہاۺاس ۺےئل ۺوپرا ۺدنی ۺیہۺ‬
‫وصتػۺاکۺوموضعۺےہ۔ۺاسۺاکۺآاغز‚ امناٗاالمعالٗابلنیات‛(اامعؽۺاکۺدارودمارۺوتینںۺ‬
‫َ‬
‫رپ ۺےہ۔ادحلثی) ۺ ےۺوہات ۺےہۺاور‚انٗتعبدہللاٗاکنکٗرتاہ ‛( ُ وت ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺایسۺ‬
‫َ‬
‫ابعدت ۺرک ۺوگای ۺہک ُۺتو ۺاُس ۺوک ۺدھکی ۺراہ ۺےہ۔ادحلثی) ۺرپ ۺتارکاس ۺیک ۺلیمکت ۺوہیت ۺےہ۔ۺ‬
‫‚انٗتعبدہللاٗاکنکٗرتاہ‛ ۺ ےۺرمادۺرصػۺامنزاروزہۺںیہن ۺہکلب ۺوپر دنیۺ ے ۺرہمکحۺ‬
‫ورفہضیۺیکۺااجنؾۺدیہۺےہ۔‬
‫زعزیؾ ۺالعؤادلنیۺاصبحۺےنۺوصتػ ۺاک ۺوجۺاعترػۺشیپۺرفامای ۺےہ ۺایہیۺفلسۺ‬
‫اصنیحل ۺاک ۺاعشر ۺاھت۔ایس ۺراہتۺوصتػۺ ے ۺاکلمۺایصخشت ۺ ۺاور ۺایعمری ۺاعمےرشت ۺوۺرایتسۺ‬
‫ریمعتۺاپیتۺۺےہاورۺ یہیۺوصتػۺولطمبۺووصقمدۺےہ۔اظرہۺےہۺہکۺاسۺ ے ۺریغبۺآرضحنتۺ‬
‫ﷺ ۺ ے ۺاوقاؽ ۺو ۺااعفؽ ۺاک ۺاابتع ۺوت ۺنکمم ۺےہ ۺنکیل ۺاُؿ ۺ‚اوحاؽ‛ یک ۺریپوی ۺو ۺافحتظۺ‬
‫اننکممۺےہۺاۺسجۺیکۺتقیقحۺ ظفۺ‚ااسحؿ‛ںیمۺایبؿۺیکۺیئگۺےہۺاورۺوجۺآرضحنت ﷺ ۺ‬
‫یکۺتبحصۺ ےۺاحصہبۺےنۺاحلصۺرک ےۺنمۺثیحۺاامجلتعۺاتنیعبۺوکۺدںیۺاورۺاُؿۺ ےۺعبت‬

‫‪15‬‬
 ‫ۺاتنیعبۺاورۺرھپۺفلسۺاصنیحلۺاورۺوصایفےئۺاُتمۺںیمۺلقتنمۺوہںیئ۔‬
‫اُدیم ۺےہ ۺہک ۺہی ۺراسہل ۺےلہپ ۺعبط ۺیک ۺرطح ۺابر ۺابر ۺاملسمونں ۺیک ۺرامنہیئ ۺاک ۺذرہعیۺ‬
‫ےنب ۺاگ ۺاور ۺوصتػ ۺ ے ۺدیپا ۺوہےن ۺوایل ۺےب ۺتا ۺ سوتشح ۺ ے ۺدتارک ۺاک ۺاکؾ ۺد ۺاگ۔اہللۺ‬
‫اعتٰیلۺزعزیۺوموصػۺ ےۺملعۺوۺلمعۺںیم ۺربتکۺاطعۺرفامےئۺاور ۺاُؿۺ ےۺضیف ۺوکۺزمدیۺاعؾۺ‬
‫اورۺاتؾۺرفامےئۺ(آنیم)۔دنبہۺےنۺا ےۺاافتسدہۺیکۺتینۺ ےۺڑپاھۺےہۺاورۺزعزیۺوموصػۺ‬
‫وک ۺدنچ ۺیظفل ۺرتامیم ۺاک ۺوشمرہ ۺرعض ۺایک ۺےہ ۺا ۺادیم ۺےہ ۺرشب تط ۺتحص ۺاس ۺ ے ۺاانتع ۺربںیتۺ‬
‫ےگ۔‬
‫اہلل ۺاعتٰیل ۺںیمہ ۺاےنپ ۺوبقمؽ ۺدنبوں ۺ ے ۺاکلم ۺاافتسدہ ۺیک ۺوتقیف ۺانعتیۺ‬
‫رفامںیئ۔آنیمۺاجبہۺدیسۺارملنیلسۺﷺ ۔‬

‫از‬
‫یفعۺہنع‬
‫(رضحتۺیتفم)ۺدمحمۺلیفطۺوکاہیٹۺ‬
‫دمریۺدنوۃۺاقیقحتلۺاالالسیمۺوکاہٹ‬
‫‪۱۷‬ۺامجدیۺاالوٰیلۺ‪۱۴۳۹‬ۺرجہی‬

‫‪16‬‬
 ‫َ‬
‫س س ُّ‬
‫توػۺایکۺےہ؟‬

‫االصحۺ ےۺدوازجاءۺںیہ‪:‬‬
‫تج‬
‫ۺابِطۺاالصح‬‫(‪)2‬‬ ‫(‪ )1‬ۺاظرہیۺاالصح‬

‫‪ .1‬اظرہیۺاالصحۺ ےۺرُمادۺہیۺےہۺہک‬
‫ج‬
‫‪ .i‬اظرہی ۺاعضااء ۺ ے ۺاص تدر ۺوہےن ۺواےل ۺانگہ ۺ ۺ(ًالثموھجٹاتبیغ ۺاوچریا تزانۺ‬
‫وریغہ) ُۺچوٹۺتاںیئۺۺاور‬
‫ابعدات ۺااعمالمت ۺاور ۺاعمےرشت(ینعی ۺزدنیگ ۺ ے ۺرہ ۺیم ے ۺںیم) ۺںیم ۺایھچۺ‬ ‫‪.ii‬‬
‫افصتۺاانپرکۺلمکمۺدنیۺرپلمعۺوہےنےگل۔ۺ‬
‫‪ .2‬ابینطۺاالصحۺ ےۺرُمادہیۺےہۺہک‬
‫اقعدئۺدرتسۺوہۺتاںیئاۺ‬ ‫‪.i‬‬
‫اہللۺاعتٰیلۺیکۺذاتۺاورۺافصتۺرپاامیؿۺوبضمطۺوہۺتاےئا‬ ‫‪.ii‬‬
‫تدؽ ۺاور ۺسفن ۺ ے ۺانگہ ۺاوررُبی ۺافصت ۺ( ۺًالثم ۺدَسَحا ۺضغب ۺا ۺرایا ۺاربکاور ۺ ۺہنی ۺ‬ ‫‪.iii‬‬
‫وریغہۺ)یکۺاالصحۺوہۺتاےئۺاور‬

‫‪17‬‬
‫ایھچ ۺافصت ۺ(ًالثماہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺتبحماۺاہلل ۺاعتٰیل ۺاک ۺوخػا ۺاعزجیا ۺاالخصاۺ‬ ‫‪.iv‬‬
‫ۺوتّکاۺمیلستۺوراضۺوریغہ)احلصۺوہتاںیئ۔‬ ‫ربصاۺرکُشا ّس‬

‫‪ .3‬اہللۺاعتٰیلۺ ےۺدایھؿۺیکۺتیفیکۺاحلصۺۺرکےنۺ ےۺرُمادہیۺےہۺہک‬

‫‪ ‬زدنیگ ۺ ے ۺرہ ۺاعمہلم ۺںیم ۺہیۺتیفیک ۺبیصن ۺوہ ۺتاےئ ۺہک ۺںیم ۺاہلل ۺاعتٰیلۺ ے ۺاسےنمۺ‬
‫وہںۺاورۺوہۺریم ۺرہۺاراد ۺالمعۺاوررحتکۺوکۺدھکیۺراہۺےہۺ۔ہیۺتیفیکۺ لقتسۺوطرۺ‬
‫رپۺاحلصۺوہۺتاےئۺوتۺدنیۺرپۺلمعۺرکانۺتہبۺآاسؿۺوہتااتۺےہۺاوررہلمعۺرک ےۺوتقۺ‬
‫تین ۺرصػ ۺہی ۺوہیت ۺےہ ۺہک ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺراض ۺاحلص ۺوہ ۺتاےئ۔اتس ۺتیفیک ۺوکۺ‬
‫‚تیفیکت ۺااسحؿ ۺ‛ ۺےتہک ۺںیہ۔ ۺاحصہب ۺریض ۺاہللۺمہنعۺوکۺہیۺتیفیک ۺاحلصۺیھت ۺ ۺاوراتیسۺ‬
‫تیفیکۺوکۺاحلصۺرکےنۺ ےۺےئلراہت ۺوصتػ ۺںیمۺرُمدشۺیکۺرامنہیئۺںیمۺفلتخمۺاذاکرۺ‬
‫[‪]1‬‬
‫اورۺرُماابقتۺرکاےئۺتا ےۺںیہ۔‬

‫وفادئ‬
‫‪ .4‬اسۺاظرہیۺاورۺابینطۺاالصحۺ ےہجیتنۺںیم؛‬
‫‪ ‬اقعدئۺدرتسۺوہۺتا ےۺںیہا‬
‫[‪]2‬‬
‫‪ ‬ایھچۺافصتۺدیپاۺوہۺتایتۺںیہا‬
‫‪ ‬کینۺاامعؽۺرکےنۺیکۺوتقیفۺلمۺتایتۺےہۺاور‬
‫‪ ‬طلغۺاقعدئاۺرُبیۺافصتۺاورۺرُب اامعؽۺ ےۺاجنتۺ تِمۺتایتۺےہ۔‬
‫ۺ(ابب ۺاالامیؿ)ۺیک ۺیدثی ۺںیم ۺآایۺوہا ۺےہاےسج ۺیدثیتۺ‬ ‫[‪ ]1‬تیفیکت ۺااسحؿ ۺاک ۺذرکۺاخبریۺےرش‬
‫الخؼ سۺرذہلیۺےتہکۺںیہ۔‬
‫ۺاالخؼۺدیمحہۺاورۺرُبیۺافصتۺوکۺا ت‬
‫ربجالیئۺیھبۺےتہکۺںیہۺ۔ۺ[‪]2‬ۺایھچۺافصتۺوک ت‬

‫‪18‬‬
 ‫‪ ‬دنمرہجۺابالۺ لیصفۺیکۺروینشۺںیموصتػۺیکۺرصتخمۺرعت ۺمہۺویںۺیھبۺرکۺےتکسۺںیہۺہکۺ؛‬

‫ای‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫ج‬ ‫ج‬

‫‪ ‬نس س ۺیک ۺاالصح ۺرکےن ۺوک‚ستہیک ۺ س ۺ‛ اور ۺ تدؽ(ق) ۺاصػ ۺرکےن ۺوک‚ ۺ صفتننہۺ‬
‫س‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫ف‬
‫َ‬
‫سق‛ےتہکۺںیہ۔‬
‫‪ ‬وصتػۺوکۺ‚ سطئتقی‛ اور‚ولسک‛ وریغہۺ ےۺانومںۺ ےۺیھبۺاکپراۺتااتۺےہ۔‬
‫‪ ‬دنمرہج ۺابال ۺواضتح ۺ ےۺہیۺابتۺیھب ۺواحض ۺوہ ۺتایت ۺےہ ۺہک ۺ‚وصتػ ۺدرالص ۺدنیۺ‬
‫االسؾۺ ےۺاکیۺامہۺہبعش‚االخایقت‛ۺیہۺاکۺدورساۺانؾۺےہ۔ۺ‛‬
‫ہی‬
‫وصتػۺیکۺراہۺرپۺےنلچۺواےلۺاملسمؿۺںیمۺوکؿۺیسۺافصتۺدیپاۺوہن ن‬
‫ۺاچہ؟‬
‫ج‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫وصتػۺںیمۺاسلصۺاتالصحۺااسنؿۺ ے ت ج‬
‫ۺابطۺینعی ‚ سق‛ۺاور‚ س‛ۺیکۺوہیتۺ‬
‫ےہ ۺسج ۺ ے ۺےجیتن ۺںیم ۺوہ ۺلمکم ۺدنی ۺرپ ۺلمع ۺرکےن ۺگل ۺتاات ۺےہ۔وگای ۺرصػ ۺذرکو ۺاذاکرۺ‬
‫اورۺرُماےبقۺرکےن ۺ ےۺیہۺوکیئۺوص یۺںیہنۺاتنب ۺہکلبۺدنیۺاالسؾۺ ےۺامتؾۺازجاءۺینعیۺاقعدئۺاۺ‬
‫ابعدات ۺا ۺاعمالمت ۺ(نیل ۺدنیاالمزتما ۺاجترت ۺ ۺوریغہ) ا ۺ ۺاعُمےرشت ۺ( ‪Social‬‬
‫‪)interaction‬اور ۺاالخایقت ۺںیما ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺ سراض ۺاحلص ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ۺدنی ۺرپۺ‬
‫لمعۺرکےنۺواالۺیہۺالصۺوص یۺےہ۔‬

‫‪19‬‬
‫وصتػ ۺیک ۺراہ ۺرپ ۺےنلچ ۺواےل ۺااسنؿ ۺوک ۺاےنپ ۺادنر ۺدنمرہج ۺذلی ۺوخایبں ۺاورۺ‬
‫ج‬
‫ت ا‬
‫صتۺدیپاۺرکےنۺیکۺوکششۺرکنۺاچےئیہ‪:‬‬

‫‪ .1‬ۺاُس ۺ ےاقعدئدرتس ۺوہتاںیئ ۺاوروہ ۺاقعدئ ۺاُس ۺ ےاب ت ج‬

‫ط ۺرپلمکم ۺوطر ۺرپ ۺاحوی ۺوہۺ‬
‫تاںیئ ‪:‬‬
‫‪ ‬ینعی ۺاُس ۺاک ۺاامیؿ ۺاانت ۺوبضمط ۺوہ ۺتاےئ ۺہک ۺوہ ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺوکا سج(اکی)ااخ ق ۺاۺ‬
‫ج‬
‫امکلا ۺلکشُم ُۺکا ۺاور ۺامتؾ تۺصاتۺاک ۺرَسہمشچ ۺمیلستۺرک اور ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺرپ ۺاُس ۺاکۺ‬
‫اامیؿ ۺرصػ ۺزابن ۺہن ۺوہ ۺہکلب ۺیسک ۺیھب ۺفیلکت ۺو ۺرپاشین ۺںیم ۺرصػ ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیہ ۺیکۺ‬
‫ذات ۺو ۺافصت ۺرپلمکم ۺاامتعداورنیقی ۺرےھک۔ ۺاابسب ۺوک ۺیھب ۺرصػ ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺاک ۺمکحۺ‬
‫ھجمسۺرکۺاایتخررک ۔‬
‫‪ ‬اۺ س ۺ ے ۺالعوہ ۺدرگی ۺےنتج ۺیھب ۺرضوری ۺاقعدئ ۺںیہ ۺ ۺاُؿ ۺبس ۺرپ ۺاُس ۺاکہدیقہۺ‬
‫وبضمط ۺوہ ۺتاےئ ۺویکہکن ۺ ُداین ۺوآرخت ۺںیم ۺاکایمیب ۺ ے ۺےئل ۺبس ۺ ے ۺیلہپ ۺےرشطۺ‬
‫ُدرتس ۺاقعدئ ۺاک ۺانھکیس ۺاور ۺاُؿ ۺرپ ۺاامیؿ ۺالرک ۺاُؿ ۺیک ۺروینش ۺںیم ۺزدنیگ ۺزگارےن ۺاکۺ‬
‫ارادہۺاورۺوکششۺرکانۺےہ۔‬

‫‪ .2‬ۺامتؾ ۺابعدات ۺ ے ۺقلعتم ۺرضوری ۺدینی ۺملع ۺاحلص ۺرک ے ۺاالخص ۺ ے ۺاسھت ۺاُؿ ۺرپۺ‬
‫لمعۺرکےنۺاکۺاپدنبۺوہۺتاےئ۔‬

‫‪ .3‬امتؾۺاعمالمت ینعی اکنحوۺالطؼاۺاجترتااکروابراورالمزتمۺوریغہ ےۺقلعتمۺرضوریملعۺ‬

‫احلصۺرک ےۺاؿۺرپۺاالخصۺ ےۺاسھتۺلمعۺرک ۺاورۺرہۺاعمہلمۺںیمۺدایتناۺ اامتن ۺاورۺاچسیئۺ ےۺ‬
‫اکؾۺےنیلیکوکششۺرک ویکہکن اامیؿیکوبضمیطاکااحتمؿۺوتۺاعمالمتۺںیمۺیہوہاتۺےہ۔‬

‫‪20‬‬
‫‪ .4‬ۺاُس ۺیک ۺاعُمےرشت ۺینعی ۺامں ۺابپارہتش ۺداروںاڑپوویسں ۺادووتسں ۺاور ۺاعمےرش ۺ‬
‫ ےۺدرگیۺارفادۺ ےۺاسھتۺروزرمہۺاقلعتتاۺۺےرشتعیۺ ےۺااکحامتۺ ےۺاطمقبۺوہتاںیئ۔‬
‫جج‬ ‫ج‬
‫صات(ًالثمرایا ُ‬
‫دَسَحاباہنیااربکاورال ۺوریغہ) ۺ ے ۺقلعتم ۺرضوریۺ‬ ‫‪ .5‬رُبی ۺ ت‬
‫ملعۺاحلصۺرکۺےلۺاوراؿۺربیۺافصتۺیکۺاالصحۺرکۺےلۺ۔‬

‫‪ .6‬ایھچ افصتۺ(ًالثم ۺربصارکشااالخصااعزجیااہلل ۺیک ۺتبحم ۺاوراہلل ۺاعتٰیل ۺاکوخػ ۺوریغہ)ۺ‬

‫ ےۺقلعتمۺرضوریملعۺاحلصۺرکۺےلۺاوراؿۺامتؾۺایھچافصتۺوکاےنپۺادنرۺدیپارکۺےلۺ؛‬
‫ج‬
‫‪ ‬سج ۺرطح ۺاظرہی ۺاعضااء ۺ ے ۺاصدر ۺوہےن ۺواےل ۺانگہ ۺ(وھجٹا ۺتبیغ ۺازانۺ‬
‫َ‬
‫تئاورۺ‬ ‫ُ‬ ‫وریغہ) ۺ ۺوھچڑان ۺرضوری ۺںیہ ۺا ۺاتیس ۺرطح ۺدؽ ۺ ے ۺانگہ ۺ(دا ۺضغب ۺا ۺہنیا ۺ ّ‬
‫رایوریغہ) ۺوھچڑان ۺیھب ۺرفض ۺںیہ۔ ۺارگاؿ ۺ ۺانگوہں ۺیک ۺاعدت ۺرھپ ۺیھب ۺابیق ۺرےہ ۺوتۺ‬
‫اےنپۺ ریِۺوۺرُمدش ےۺرامنہیئۺےلۺرکۺاؿۺۺربیۺاعدوتںۺوکۺدورۺرک ۔‬
‫‪ ‬اور ۺسج ۺرطح ۺاظرہی ۺکین ۺاامعؽ ۺرکان ۺرضوری ۺںیہ اۺ یس ۺرطح ۺدؽ ۺ ے ۺکینۺ‬
‫اامعؽۺ(ربصارکشااالخصۺااہللۺیکۺتبحماۺوتلکاوریغہ)ۺیھب رفضۺںیہ۔‬

‫‪ .7‬ۺذرکۺایہٰلۺیکۺرثکتۺ ےۺرہۺوتقۺاہللۺاعتٰیلۺاکۺدایھؿۺاورایخؽۺاھچۺتاےئۺ؛‬
‫‪ ‬یدثی ۺںیم ۺاس ۺوک‚اتاسحؿ‛ اہک ۺایگ ۺےہ ۺسج ۺںیم ۺرہ ۺلمع ۺرک ے ۺوتق ۺ‚اہللۺ‬
‫اعتٰیل ۺریم ۺاسےنم ۺےہ ۺایاہلل ۺاعتٰیل ۺےھجمدھکی ۺراہ ۺےہ‛ ۺیک ۺتیفیک ۺبیصن ۺوہتایتۺ‬
‫ےہ۔ہیۺتیفیکۺاحلصۺوہۺتاےنۺ ےۺدعبرہلمعۺںیمۺااسنؿۺیکۺتین ۺرصػۺہی ۺوہیت‬
‫ےہہکۺاہللۺاعتٰیلھجمۺ ےۺرایضۺوہۺتاںیئ ۔‬

‫‪21‬‬
 ‫جَ‬
‫‪ .8‬روزۺرمہۺ ےۺاامعؽۺںیمۺ ُسوںۺاورۺآدابۺیکۺاپدنبیۺاحلصۺوہۺتاےئ۔ۺ‬

‫بج ہی ۺبسۺھچکۺاہللۺاعتٰیل ۺ ےۺاہںۺوبقؽۺوہۺتاےئۺوت ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺاعؾۺتنس ۺیہی‬

‫ےہۺہکۺوہۺۺااسنؿۺوکۺاینپ‚ ۺ سراض ‛ۺاور‚ وخونشدی ‛ۺاطعۺرفامرکۺاےنپاخصۺدنبوںۺںیم ۺاشلمۺ‬
‫جت َ‬
‫ن‘‘ ےتہکۺ‬ ‫رفامۺےتیلۺںیہ۔ۺاہللۺاعتٰیلۺ ےۺاےنپۺدنبوںۺ ےۺاسھتۺاسۺصوصیصۺ قلعۺوک’’ س‬
‫ںیہ۔ہی ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک اۺ کی ۺمیظع ۺتمعن ۺےہ ۺاور ۺوصتػ ۺ ے ۺراےتس ۺرپ ۺےنلچ ۺاک ۺالص ۺدصقۺ‬
‫[‪]1‬‬
‫ےہ۔اےسیۺصخشۺوکۺاہللۺاعتٰیلۺ ُداینۺںیمۺیہ تنجۺ ےۺزم ۺبیصنۺرفامۺدےتیۺںیہ۔‬

‫[‪ ]1‬وصتػۺوۺولسکۺیک ہیۺرصتخمۺواضتحۺ’’ رضحت ۺرارٹکۺدفاۺدمحمۺدمہلظٗۺ ‘‘ یکۺاتکبۺ’’ االصح سفن‘‘‬

‫ ےۺ(وہفمًامۺ)ۺلقنۺیکۺیئگۺےہ۔ۺرارٹکۺاصبحۺارضحتۺومالانۺدمحمۺاےرشػۺاخؿۺامیلسنؒۺ ےۺہفیلخۺںیہ۔ۺ‬

‫رضحتۺرارٹکۺدفاۺدمحمۺاصبحۺدمہلظٗۺرعۂصۺدرازۺ ےۺہلسلسۺہیتشچۺاصربہیۺ ےۺذرےعی جولوگںۺیکرتتیب‬

‫رفام ۺرےہ ۺںیہ ۺاور ۺوصہب ۺربیخ ۺوتخپوخنا ۺاور ۺاخص ۺرک ۺاشپور ۺ ے ۺدجدی ۺمیلعت ایہتف ۺےقبط ۺوکآپ ۺ ے ۺتہب ۺدینی‬
‫افدئہۺچنہپۺراہۺےہ۔ربیخۺڈیملکیۺاکجلۺاشپورۺ ےۺراٹیرئۺوہےنۺ ےۺدعبۺآپۺےنۺالعہقۺآرفدییۺڑگیھۺا زندۺ‬
‫اپوہۺیئک(تشُپۺویوینریٹسۺاٹؤؿ)ۺاشپورۺںیمۺدجسماوراخاقنہۺریمعتۺرفامیئۺےہاورۺآجۺلکۺیھبۺاخاقنہاایحتۺآابدۺ‬
‫اورۺاشپورۺویوینریٹسیکفلتخمۺاسمدجۺںیمذرکۺیکہتفہۺوارۺاجملتسۺدقعنمۺرفام ےۺںیہ۔‬

‫رارٹکۺاصبحۺدمُہلظۺ ےۺخیشۺومالانۺدمحمۺاےرشػۺاخؿۺامیلسنؒ ارضحتۺومالانۺدیسۺامیلسؿۺدنویؒ ۺ(ۺہفیلخۺرضحتۺ‬

‫ومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒ ) ےۺرُمدیۺاورۺرضحتۺاشہۺدبعازعلزیۺ ُداعوجۺدولہیؒ ۺ ےۺہفیلخۺےھت۔ۺاشہۺدبعازعلزی‬
‫ُداعوج ۺدولہیؒارضحت ۺاشہ ۺنیسٰی ۺونیگنیؒ ۺ(ہفیلخ ۺرضحت ۺومالان ۺردیش ۺادمح ۺوگنگیہؒ ۺ)ۺ ے ۺہفیلخ ۺےھت۔اتسۺ ےۺ‬
‫ؒؒۺ(ہفیلخۺرضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعاھتونیؒ ) ےیھب‬
‫العوہۺومالاندمحمۺاےرشػۺامیلسنؒ ۺوکۺرضحتۺومالانۺریقفۺدمحمۺ‬
‫الختفۺیلمۺیھت۔اہللۺاعتٰیلۺرضحتۺرارٹکۺاصبحۺیکۺرمُعۺاورۺتحصۺںیمۺربتکۺد ۺاورۺاُؿۺ ےۺضیفۺوکۺزمدی‬
‫اعؾۺرفامےئ۔(آنیم)‬

‫‪22‬‬
‫وصایفےئۺرکاؾۺرفام ےۺںیہۺہکۺاینپۺاالصحۺاورۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺراضاحلصۺرکےنۺ‬
‫ ے ۺےئل ۺ ۺیچس ۺبلط ۺاوراجمدہہ ۺ( ۺوکشش) ۺرضوری ۺےہانکیل ۺارگ ۺوکشش ۺاور ۺبلط ۺ ےۺ‬
‫ابووجد ۺیسک یک ۺلمکم ۺاالصح ۺہن ۺوہ ۺیکس ۺبت ۺیھب وہ ۺاناکؾ ۺوصترںیہن ۺوہاگہکلب ۺایقتم ۺ ےۺ‬
‫دؿۺااہللۺاعتٰیل ۺ ےۺوبحمبۺدنبوںۺںیمۺ ےۺاُاھٹایۺتاےئۺاگ(ۺاؿۺاشءۺاہلل)ۺویکہکن ۺاہللۺاعتٰیلۺ‬
‫یسکۺیکۺیچسۺبلطۺاورۺوکششۺوکاضعئۺںیہن رفام ے۔ۺ‬
‫ج‬
‫ایکۺرقآؿۺاپکۺاورۺااحدثیۺںیمۺنسفسۺاورۺبلقۺیکۺافصیئۺاکۺمکحۺدایۺایگۺےہۺ؟‬

‫رقآؿۺاپکۺںیمۺیبنۺرکمیﷺ ۺیکۺنجۺاچرۺاینبدیۺذہمۺدارویںۺاکۺذرکۺےہۺاُؿۺ‬
‫ںیم ۺ ے ۺاکی ۺذہم ۺداریا ۺ ۺاملسمونں ۺ ے ۺاقعدئ ۺاور ۺاامعؽ ۺاک ۺستہیک ۺ(اپک ۺرکان) ۺیھبۺ‬
‫ےہ۔اراشدۺابریۺاعتٰیلۺےہ‪:‬‬

‫َ ُ ََ ی‬ ‫َ ُ ًّ َ ُ‬ ‫الهؤ ِن ِٗن َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ی ّ ُ َ َ‬
‫ھیمٗا ََیٗتِہٖٗٗ َوٗ‬ ‫ھیمٗرسوال ِٗمٗاٗنف ِس ِھمٗیتلوٗع ٗل ِ‬ ‫یٗ ِاذٗبعثٗ ِٗف ِ‬
‫ٗلعٗ ُ‬ ‫لقدٗمٗہللا‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ّ‬ ‫َُ ّ‬
‫ی۝‬ ‫ف َضلی ٍل ّٗن ِٗب ٍ ٗ‬
‫ِکه ٗۃ جٗ َوٗ ِانٗاکُن ِٗمٗقبلٗل ِ ٗ‬
‫بٗواحل ٗ‬ ‫ھیمٗ َوٗیُ َع ِل ُه ُھ ُمٗالک یِت َ‬ ‫ُیکِ ِ‬

‫رتہمج‪:‬تقیقح ہیۺےہۺہکۺاہللۺےنۺومونمںۺرپۺڑباۺااسحؿۺایک ۺہکۺاُؿۺ ےۺدرایمؿۺاُیہنۺںیمۺ‬

‫ ے ۺاکی ۺروسؽ ۺاجیھب ۺوج ۺاُؿ ۺ ے ۺاسےنم ۺاہلل ۺیک ۺآوتیں ۺیک ۺالتوت ۺرک ۺا ۺاُںیہن ۺاپکۺ‬
‫اصػ ۺانبےئ ۺاور ۺاُںیہن ۺاتکب ۺاور ۺتمکح ۺیک ۺمیلعت ۺد ابج ۺہک ۺہی ۺجولگ ۺاتس ۺ ے ۺےلہپۺ‬
‫ًانیقیۺیلھکۺرمگایہۺںیمۺالتبمۺےھت۔)آؽۺرمعاؿاآتیۺ‪)۱۶۴‬‬

‫‪23‬‬
 ‫اکیۺدورسیۺہگجۺاراشدۺاپکۺےہۺ‪:‬ۺ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ یّ‬
‫کٗ۝‬
‫َٗت ٗ‬ ‫قدافلحٗم‬

‫رتہمج‪:‬ۺسجۺےنۺاےنپۺسفنۺاکۺستہیکۺرکۺایلۺوہ(صخش)ۺًانیقیالفحۺاپۺایگ۔(وسرہۺاالٰیلعاۺآتی ‪)۱۴‬‬
‫ج‬
‫وگای وصتػ ۺ(سج ۺںیم ۺااسنؿ ۺ ے ۺن س س ۺاور ۺبلق ۺیک ۺاالصح ۺوہیت ۺےہ ۺ)وکۺ‬
‫ف‬
‫ج‬
‫رقآؿۺتۺاپکۺےن ’’ستہیک‘‘ اکۺانؾ ۺدای ۺےہاور ۺ ُداین ۺاور ۺآرخت ۺںیم ۺاکایمیب ۺ ے ۺےئل ۺنس سۺ‬
‫ف‬

‫ ے ‚ستہیک‛ وکۺیہۺاینبدیۺےرشطۺرقارۺدایۺےہ۔‬
‫َ‬
‫ؒاتیسرطحۺ سق ( تدؽ) یکافصیئ ےۺابر ۺںیمیبنرکمی ﷺ اراشدۺرفام ےۺںیہ‪:‬‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫اتس ۺیدثی ۺ ے سۺق ۺیک ۺافصیئ ۺیک ۺاتیمہ ۺاکۺادنازہ ۺوہات ۺےہ ۺ۔ سۺق ۺیک ۺافصیئۺ‬
‫ ے ۺرُماد‚امتؾ ۺطلغ ۺاقعدئ ے ۺاجنت ۺاحلص ۺرکان ۺاور تدؽ ۺںیم ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺذات ۺاورۺ‬
‫َ‬ ‫ج‬
‫صتۺیکۺ ُُماتمظعاوخػۺاورۺاکلمۺنیقیۺدیپاۺرکانۺےہ۔‛‬ ‫ت ا‬
‫َ‬
‫س س ّو‬
‫تُػۺوکۺااحدثیتۺابمرہکۺںیمۺوکؿۺاسۺانؾۺدایۺایگۺےہ؟‬

‫ۺ‬ ‫ااحدثی ۺابمرہک ۺںیم وصتػ ۺوک ۺ’’اتاسحؿ‘‘ اک ۺانؾ ۺدای ۺایگ ۺےہ۔ ۺاخبری ۺےرش‬
‫یک وہشمرۺیدثی ۺ(سجۺوکۺیدثیتۺربجالیئۺیھبۺےتہکۺںیہ) ےۺآرخۺںیمۺیبن ۺرکمی ﷺ‬
‫اراشدۺرفام ےۺںیہ‪:‬‬

‫‪24‬‬
‫ںیمۺذرکرکدہۺاسۺتیفیکۺوکۺ‚تیفیکتاۺ اسحؿ‛ۺےتہکۺںیہ۔اورۺ‬ ‫ۺیدثیۺےرش‬
‫اس ۺاکبلطم ۺہی ۺےہ ۺہک ۺزدنیگ ۺ ے ۺرہ ۺاعمہلم ۺںیم ہی نیقی ۺاور ۺدایھؿ ۺبیصن ۺوہ ۺتاےئۺ‬
‫ہک ۺںیم ۺاےنپ ۺرب ۺ ے ۺاسےنم ۺوہں ۺاوروہ ۺامہر ۺرہ ۺاراد ۺالمع ۺاوررحتک ۺوک ۺدھکیۺ‬
‫رےہںیہ ۺ۔ہی ۺتیفیک ۺامتؾ ۺاحصہب ۺرکاؾ ۺوک ۺاحلص ۺیھت ۺاور ۺرہ ۺاملسمؿ ۺیک ہی ۺوکشش ۺ ۺوہنۺ‬
‫ۺ۔ایس ۺتیفیک ۺاک ۺہی ۺارث ۺوہات ۺےہۺہک ۺرہ ۺلمعۺ‬ ‫اچےئیہ ۺہک ۺوہۺاس ۺتیفیک ۺوک ۺاحلص ۺرک‬
‫رک ےۺوتقۺتین ۺرصػۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک راضۺاحلص ۺرکانۺوہ ۺیت ۺےہ۔وصتػ ۺںیم ایسۺ‬
‫َ‬
‫تیفیکۺوکۺدیپاۺرکےنۺ ےۺےئلۺفلتخمۺاذاکرۺو ت ا‬
‫ۺرُماقتۺۺاور ُۺمادہاتۺرکاےئۺتا ےۺںیہ۔‬

‫وصایفےئۺرکاؾۺیکۺرضورتۺویکں ڑپیتۺےہ؟‬

‫یبن ۺرکمیﷺ ۺیک ۺنج ۺاچر ۺاینبدی ۺذہم ۺدارویں ۺوک ۺرقآؿ ۺاپک ۺیک ۺوسرہ ۺآ تؽ ۺرمعاؿۺ‬
‫آتی‪ ۱۶۴‬ںیمۺایبؿۺایکۺایگےہاوہ ہیۺںیہ‪:‬‬
‫(‪)۲‬ۺرقآؿۺاپکۺیکۺمیلعت‬ ‫(‪ )۱‬رقآؿۺاپکۺیکۺالتوت‬
‫َ‬
‫(‪)۴‬ۺستہیک (ینعیۺاقعدئۺاورۺاامعؽۺیکاۺ الصحۺرکان)‬ ‫(‪ )۳‬تکِحۺیکۺمیلعت‬
‫ی‬
‫یۺ‬ ‫وضحر ﷺ ۺیکۺوافتۺ ےۺدعبۺہیۺاچروںۺاکؾۺاحصہبۺرکاؾؓ ۺےنۺرسۺااجنؾۺد ن‬
‫اورۺاُؿۺ ےۺدعبۺاتنیعبۺاورۺعبتۺاتنیعبۺےن۔ۺدعبۺںیمۺاؿۺںیمۺ ےۺرہۺذہمۺداریۺوکۺرسۺااجنؾۺ‬
‫دےنی ےۺےئلۺامرہنیۺایترۺوہےئاۺنجۺ ےۺاﷲۺاعتٰیلۺےنۺاُسۺدیماؿۺںیمۺیلیصفتۺاکؾۺایل۔ۺ‬

‫‪25‬‬
‫رقآؿۺتۺاپکۺیکۺریسفتۺرکےنۺواےل ۺ(مُفس ّسترئنی)ۺایدثیۺ ےاافلظۺیکۺافحتظۺ‬
‫ۺواےل(متنیث)ا ۺرقآؿ ۺاپک ۺیک ۺدرتس ۺالتوت ۺاھکسےن ۺواےل ۺ(رقاءۺ‬ ‫ُسّ‬ ‫رکےن‬
‫َ‬
‫رضحات) اوردنیۺیکۺھجمسۺوُبھجۺرےنھکۺاوردرشیپۺدینیۺاسملئۺاکۺلحۺا ّسُمۺکت ۺۺاچنہپےنۺ‬
‫واےل(ۺفُقہ ہااء)ۺیکۺاگلۺاگلۺامجںیتعۺںینب۔ۺ‬
‫ج‬
‫ابلکل ۺایس ۺرطح ۺ‚ستہیک ۺسفن‛ ۺوک ۺوطبرت ۺاخص ۺنِج ُۺپئروگں ۺےن ۺاینپ ۺتنحم ۺاکۺ‬
‫دیماؿ ۺانبای ۺوہ ۺزبراگؿ ۺدنی ’’وصایفےئ ۺرکاؾ‘‘ ے ۺبقل ۺ ے ۺوہشمر ۺوہےئ۔ ۺانچہچنۺ‬
‫سجۺرطحۺریسفتاۺیدثیۺاورۺف ت سقہۺوریغہۺیکۺمیلعتۺ ےۺےئلۺااتسدۺیکۺرضورتۺڑپیتۺےہاۺایسۺ‬
‫رطح ۺاقعدئ ۺاور ۺاامعؽ ۺیک ۺاالصح ۺ ے ۺےئل ۺیھب ۺیسک ۺرامنہ ۺاور ۺاُاتسد ۺیک ۺرضورت ۺڑپیت ۺےہۺ‬
‫سن ج‬
‫ےسجۺ‚ریپ‛ۺا‚رُمدش‛ ای ‚ۺش ‛ اہکۺتااتۺےہ۔‬

‫ایکۺوصتػۺرفضۺنیعۺےہ؟‬

‫سج ۺرطح ۺرہرمد ۺاور ۺوعرت ۺرپ ۺاےنپ ۺاےنپ ۺاحالت ۺ ے ۺاطمقب ۺدینی ۺاسملئۺ‬
‫تااننۺرفضۺےہۺاورۺوپر ۺدنیۺ ےۺامتؾۺاسملئۺںیمۺریصبتۺوۺاہمرتۺدیپاۺرکانۺاورۺیتفمۺ‬
‫االخؼۺ‬
‫ۺرفض ۺافکہی ۺےہاایس ۺرطح ۺنج ۺایھچ ۺافصت ۺ(ینعی ۺ ت‬
‫اننببس ۺرپ ۺرفض ۺںیہن ۺہکلب ت‬
‫دیمحہ)ۺوکۺاحلصۺرکےنۺاکۺمکحۺدنیۺاالسؾۺںیمۺدای ایگۺےہۺاُؿۺ ےۺابر ۺںیمۺتااننۺاورۺاُؿۺ‬
‫افصت ۺوکاےنپ ۺادنر ۺدیپا ۺرکان ۺیھب ۺرفض ۺےہ۔ ۺًالثمبس ۺ ے ۺےلہپ ۺہی ۺتاانن ۺرضوری ۺےہ ۺہکۺ‬
‫خل‬
‫وقتیا اۺ الخصا ۺوتلکاۺربصو ۺرکشاۺمیلست ۺو ۺراضاوتاعضاوشخعا ۺانقتعا ۺ ت ما ۺاخسوتۺ‬
‫وریغہ ۺ ے ۺایک رماد ۺےہ ۺاور ۺرھپہی ۺتاانن ۺیھب ۺرضوی ۺےہ ۺہک ۺاؿ ۺافصت ۺوک ۺاےنپ ۺادنر ۺدیپاۺ‬
‫ےسیکۺایکۺتاےئ؟‬

‫‪26‬‬
‫ۺ(االخؼۺرذہلیۺ)ۺ ےۺےنچبۺاکۺمکحۺاہللۺاعتٰیلۺ‬
‫ت‬ ‫اسۺ ےۺاسھتۺاسھتۺنجۺربیۺافصت‬
‫ےنۺدایۺےہۺاُؿۺ ےۺابر ۺںیمۺتااننۺاۺاُؿۺیکۺاالصحۺرکاناۺاورۺاُؿۺ ےۺانچبۺیھبۺرفضۺےہ۔ۺ‬
‫ًالثمہی ۺتاانن ۺیھب ۺرضوری ۺےہ ۺہک ۺاربکا ُعتارایءا امؽ ۺیک ۺتبحمالخبازبدیلاال اداۺ‬
‫ہنیۺوریغہۺیکۺتقیقحۺایکۺےہۺاورۺاؿۺ ےۺےسیکۺاچبۺتاےئ۔ۺ‬
‫الخہص ہی ۺہک ۺمکۺازۺمکۺۺاانتۺملعۺاحلصۺرکانۺرفضۺےہۺسجۺیکۺدمدۺ ےۺایھچۺافصتۺ‬
‫احلصۺوہ ۺتاںیئ ۺاور ۺربی ۺافصتۺ ے ۺاجنت ۺبیصن ۺوہتاےئااور ۺیہی ۺملع ۺوصایفےئ ۺرکاؾ ۺیک‬
‫زابؿۺںیم ‚ملع وصتػ‛ۺالہکاتۺےہ۔اورۺیسکۺصخشۺاکۺۺوپر ۺملعۺوصتػۺںیمۺاینتۺریصبتۺوۺ‬
‫رفضۺافکہیےہ [‪]1‬۔ذٰہلا‬
‫اہمرتۺدیپارکانۺہکۺدورسوںۺیکیھباالصحۺاورۺرتتیبرکۺےکسۺاہی ت‬
‫‚ فتقہۺ‛ یکۺرطحۺملعۺوصتػۺاکۺیھباۺ کیۺہصح ت‬
‫ۺرفضۺنیع ۺےہاورۺوپراۺملع وصتػۺاحلصۺرکانۺ‬
‫رفضۺافکہیےہ۔(اابتقسۺازۺ‚ ہقفۺووصتػ‛ ازۺرضحتۺیتفمۺدمحمۺرعیفۺامثعنۺاصبح)‬
‫ت‬

‫[‪ ]1‬رفضۺیکۺدوۺںیمسقۺںیہ‪:‬ۺرفضۺنیعۺاورۺرفضۺکتفااہی۔‬
‫رفضۺت ۺنیع ۺاُس ۺرفض ۺوک ۺاہک ۺتاات ۺےہ ۺسج ۺاک ۺادا ۺرکان ۺرہ ۺاملسمؿ ۺرمووعرت ۺرپ ۺرضوری ۺےہاےسیجۺ‬
‫رفض ۺافکہی ۺوہ ۺرفض ۺےہ ۺوج ۺضعبۺ‬
‫امنزاروزہا ۺجحا ۺزٰوکۃ ۺا ۺاظرہی ۺاور ۺابینط انگوہں ۺ ے ۺانچب ۺوریغہ۔ ت‬
‫جولوگںۺ ے ۺدقبرتۺرضورتۺادا ۺرکےن ےۺابیق ۺاملسمونںۺ ےۺذہمۺ ےۺاسطقۺوہۺتااتۺےہ۔ےسیجۺاملسمؿۺ‬
‫تیمۺ ےۺنفکۺدنفۺاکۺااظتنؾاامنزانجزہۺااہجدوریغہ۔‬
‫ارگ ۺیسک ۺیتسب ۺںیم ۺوکیئ اۺ کی ۺصخش ۺیھب ۺااسی ۺوموجد ۺوہ ۺوج ۺواہں ۺ ے ۺاملسمونں ۺوک ۺشیپ ۺآےن ۺواےل ۺ ۺےرشیعۺ‬
‫اسملئۺاتبۺےکسۺاورۺاُؿۺ ےۺستہیکۺاالخؼۺاکۺاکؾۺدقبرتۺرضورتۺرکۺےکس ۺوتۺاسۺیتسبۺ ےۺابیقۺاملسمونںۺ ےۺ‬
‫ذہم ۺ ے ۺہی ۺرفض ۺاسطق ۺوہ ۺتاات ۺےہا ۺاور ۺارگ ۺاس ۺرہش ۺںیم اۺ کی ۺصخش ۺیھب اۺ اسی ۺوموجد ۺہن ۺوہ ۺوت ۺواہں ۺ ےۺ‬
‫جولوگںۺرپۺرفضۺےہۺہکۺااسیۺاعملۺاےنپۺاہیںۺایترۺرکںی ایۺںیہکۺاورۺ ےۺالُبۺرکۺرںیھکاورہنۺبسۺالہۺرہشۺ‬
‫انگہۺاگرۺوہےگن۔(ۺریسفتاعمرػۺارقلآؿۺجۺ‪:4‬صۺ‪ 487‬ۺات‪ 490‬ۺاو ردااتخملرۺعمۺادلرۺااتخملرۺجۺ‪1:‬اۺصۺ‪)40‬‬

‫‪27‬‬
 ‫َ‬
‫ستوػۺ ےۺابر ۺںیمۺوکؿۺ ےۺطلغۺوصتراتۺاعمےرش ۺںیمۺاپےئۺتا ےۺںیہ؟‬

‫دورت ۺاحرض ۺںیم ۺتہب ۺاسر رظنایت ۺاوراامعؽ ۺاےسی ۺںیہ ۺںیہنج ۺمک ۺیملع ۺیکۺ‬
‫وہج ۺ ے ۺوصتػ ۺھجمس ۺایل ۺایگ ۺےہ ۺاحالہکن ۺاُؿ ۺاکالص ۺےرشیع وصتػ ۺ ے ۺاسھت ۺ ُدور ۺ ُدور ۺاکۺ‬
‫وکیئۺ قلعۺںیہن۔ًالثم‪:‬‬

‫‪ ‬ریِوںا ۺریقفوں ۺای ۺاؿ ۺ ے ۺزماروں ۺوک ۺدجس رکان ۺوصتػ ۺںیہن ۺہکلب ۺااہتنیئ ۺدرےج ۺیکۺ‬
‫رمگایہۺےہۺسجۺیکۺضعبۺوصرںیتۺرفکۺوۺےرشکۺکتۺاچنہپۺدہ یۺںیہ۔ایسۺرطحۺضعبۺزماراتۺرپۺ‬
‫وہےنۺوایلۺدباعتاۺرِشہیکۺاامعؽۺاورولخمطۺاامتجاعتۺاکۺیھب الصوصتػ ےۺوکیئۺ قلعۺںیہن۔‬
‫‪ ‬سکشفۺو ۺرکاامتۺوک ۺاحلصۺرکانۺیھبۺوصتػۺںیہنۺاۺہنۺیہۺہیۺرضوریۺےہۺہکۺرہۺوص یۺ‬
‫وکۺفشک ۺای ۺرکاامت ۺاحلصۺوہں ۺ[‪]1‬۔ارگوکیئۺصخشۺاالخصۺ ے ۺاسھت ۺلمکمۺدنی ۺرپۺلمعۺ‬
‫رکاتۺےہۺاورۺامتؾۺاظرہیۺاورۺابینطۺانگوہںۺ ےۺاتۺےہۺوتوہۺاکایمبۺےہۺاۺاچےہۺاُ ےۺوکیئۺ‬
‫تیفیکۺاحلصۺہنۺوہۺاویکہکنۺفشکۺوۺرکاامتۺایۺدورسیۺیسکۺتیفیکۺاکۺاحلصۺرکاناۺوصتػ‬
‫ ے ۺاقمدص ۺںیم ۺ ے ۺےہ ۺیہ ۺںیہن ۺ۔وصتػ ۺںیم ۺرصػ ۺ‚اینپ اۺ الصح ۺاور ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیکۺ‬
‫راض ‛ وصقم د ۺےہ ۔ ۺا رگ ۺ یسک ۺ صخش ۺ وک ۺ بیجع ۺ و ۺرغ بی ۺایفیک ت ۺاح لص ۺوہ ں ۺ نکیل ۺوہ‬

‫ن َ‬
‫م ۺرپۺ‬ ‫[‪ ]1‬سک سشف ۺاک ۺیظفل ۺٰینعم ۺےہ ۺ‚ ۺلھُک ۺتاان‛ ای‚ ۺاظرہ ۺوہتاان‛۔ ۺاتس ۺ ے ۺرُماد ۺہی ۺےہ ۺہک ۺربق ۺںیم ۺ س ّس‬
‫زگرےنۺواےلۺاحالتۺاایۺیسکۺزدنہۺااسنؿۺ ےۺ تدؽۺںیمۺآےنۺواےلۺایخالت ایۺلبقتسم ۺںیمۺشیپۺآےنۺ‬
‫واےل ۺوااعقت ۺیسک ۺصخش ۺرپ ۺاظرہ ۺوہ ۺتاںیئ۔ ۺاملعء ۺےن ۺواحض ۺایک ۺےہ ۺہک ۺفشک ۺاک ۺ قلع ۺوقتی ۺ ے ۺںیہنۺ‬
‫م‬
‫ہکلب ۺ سشق ۺ(‪ )Practise‬ے ۺےہ۔ ۺیہی ۺوہج ۺےہ ۺہک ۺضعب ۺدنہو ۺوجویگں ۺوک ۺیھب ۺیھبک ۺیھبک ہی ۺتیفیکۺ‬
‫ج َج‬
‫احلصۺوہۺتایتۺےہ۔ۺ ہہ ننبنا تاپئؾۺیھبۺاسۺیکاۺ کیۺاثمؽۺےہ۔‬

‫‪28‬‬
‫دنی رپ ۺلمع ۺںیہن ۺرکراہ ۺاور ۺاُس ۺاک ۺاظرہ ۺو ۺابنط ۺےرشتعی ۺ ے ۺالخػ ۺےہ ۺوت ۺوہ ۺدوھ ے ۺابزۺ‬
‫اورۺتادورگۺوتۺوہۺاتکسۺےہۺاوص یۺابلکلۺںیہنۺوہاتکس۔‬
‫‪ ‬ایقتمںیموشخباےنۺیکذہمۺداری ریِ ےۺاورپۺراانلۺیھب وصتػںیہن ۔‬
‫‪ ‬داینۺاکۺرہۺاکؾۺاکایمیبۺ ےۺلمکمۺوہےنۺیکۺامضتنۺیھب وصتػۺںیہنۺہکۺرصػۺاھجڑۺوھپکنۺ‬
‫اورۺوعتزیڈنگوںۺ ےۺرہۺاکؾۺوہتاایرک ۺاگ۔‬
‫‪ ‬ۺامںۺابپاۺویبیۺوچبںۺاورۺدرگیۺرہتشۺداروںۺ ےۺوقحؼۺیکۺادایگیئۺ ےۺہنمۺریھپانۺاورۺ‬
‫ُداینۺ ےۺالۺ قلعۺوہرکۺاکیۺوگہشۺںیمۺ لقتسۺوطرۺرپۺھٹیبۺتاانۺیھب وصتػۺاکۺزماجۺںیہن۔‬
‫‪ ‬زبروگںۺ ےۺزماراتۺرپۺدامھؽۺراانلۺای رصقۺرکانۺیھب وصتػںیہن۔‬
‫َ َ‬
‫‪ ‬سطئ ن سی (وصتػ)ۺاورۺےرشتعیۺ(دنیۺاالسؾۺ ےۺااکحامت)ۺوکۺاگلۺاگلۺانھجمسۺیھبۺ‬
‫نیگنس ۺدرےج ۺیک ۺرمگایہ ۺےہ۔ ۺرطتقی ۺاور ۺےرشتعی اۺ کی ۺیہ ۺتقیقح ۺ ے ۺدو ُۺرخۺںیہۺ‬
‫ویکہکنۺےرشتعیۺرپۺلمکمۺاالخصۺ ےۺاسھتۺلمعۺرکانۺیہۺرطتقیۺےہ۔‬
‫‪ ‬اوناراتۺاکۺرظنۺآتاانۺایمسجۺ ےضعبۺۺاقمامتۺ(ںیہنجۺ سلا فئۺےتہکۺںیہ) ۺاکۺرحتکۺ‬
‫رکانۺاودجۺںیمۺآتااناۺاےھچۺوخابۺدھکیۺانیل(ۺوریغہ)ۺارگہچاۺ ےھچۺاحالتۺںیہۺوجۺضعبۺاواقتۺ‬
‫رُمدیوںوکۺشیپآ ےۺںیہنکیل وصتػ ےۺالصۺاقمدصۺ ےۺاؿۺاکۺوکیئ قلعۺںیہن۔‬
‫‪ ‬اےنپۺریپ(ایۺیسکۺاورتیصخش ) وکۺامتؾۺالکشمت س‬
‫ۺاکَحۺرکےنۺواال(لکشم ُ ا‬
‫ۺکۺ)اۺ ۺیک‬
‫امتؾۺربخوںۺاکۺتاےننواالۺ(ۺاعملۺابیغ)ۺاورۺاظنؾاکانئتۺںیمرہوتقۺرہۺمسقۺیکدبتیلیاکۺاایتخر‬
‫ۺ‬ ‫اوروقتۺرےنھک ۺواالاماننۺیھب وصتػ ۺںیہنا ۺہکلبۺہدیقہت ۺرفک ۺےہۺویکہکن لکشم ُۺکاااح‬
‫ج‬
‫رواااعمل الع سی نتاورۺدبتیلیاکۺاایتخراورۺوقتۺرےنھکۺواالۺرصػۺاورۺرصػ‚اہللۺاعتٰیل ‛ےہ۔‬

‫‪29‬‬
 ‫دنبشقنیاۺیتشچاۺرہسوردیۺاورۺاقدریۺولسلسںۺیکۺتقیقحۺایکۺےہ؟‬

‫رہۺدورۺںیمۺزبراگؿۺدنیۺااتم ۺیک اۺ ۺالصحۺ ےۺےئلۺفلتخمۺالعجۺوجتزیۺرک ےۺ‬

‫َ‬
‫رےہۺںیہ۔وچہکنۺذرکُۺاہللۺاور ت‬
‫ۺرُماقاتۺ(وغرۺوۺرکف)ۺوکۺۺاالصحۺںیمۺاینبدیۺتیثیحۺاحلصۺ‬
‫ۺزبراگؿ ۺدنی ۺےن ۺذرک ۺورُماہبق ۺ ے ۺاےسیرطےقی ۺوجتزی ۺےئکنج ۺ ےۺ‬
‫ت‬ ‫ےہ ۺاس ۺےئلضعب‬
‫جولوگںۺیکاۺ الصحۺدلجۺوہتاایۺرکیتۺیھت۔‬
‫َ‬
‫ۺرضحت ۺاہبؤ ۺادلنی ۺدنبشقنؒ ۺےن ۺذرک ۺو س‬
‫ۺرُماق ۺ ے ۺسج ۺرطہقی ۺوک ۺوجتزی ۺایک اۺ سۺ‬
‫َ‬
‫ۺرُماقۺرکےنۺواجولںۺوکۺدنبشقنیۺاہکۺتاےنۺاگل۔ۺایسۺرطحۺرضحتۺاہشبۺ‬ ‫ ےۺاطمقبۺذرکۺو س‬
‫ادلنیۺرہسوردیؒ ۺ ےۺوجتزیۺرکدہۺرطہقیۺرپۺےنلچۺواجولںۺوکۺرہسوردیاۺرضحتۺنیعمۺادلنیۺ‬
‫یتشچ ۺؒ ۺ ے ۺرطہقی ۺرپ ۺےنلچ ۺواجولں ۺوکیتشچ ۺاور ۺرضحت ۺخیش ۺدبعااقلدر ۺالیجنؒ ۺ ے ۺرطےقی ۺرپۺ‬
‫ےنلچۺواجولںۺوکۺاقدریۺاہکۺتاےنۺاگل۔‬
‫ارگہچ ۺاس ۺرطح ۺ ے ۺیئک ۺےلسلس ۺںیہ ۺنکیل ۺامہر ۺالعوقں ۺںیم یہی ۺاچر ۺتہبۺ‬
‫وہشمرۺوہےئ؛‬
‫َ‬
‫ۺسئوۺردہی‬‫ۺہلسلس ہس‬ ‫ۺہلسلسۺاقدرہی‬ ‫ۺہلسلسۺ تچشبن نہ‬ ‫تسلِسۺدنبشقنہی‬

‫اہیں ۺاتس ۺابت ۺیک ۺواضتح ۺرضوری ۺےہ ۺہک ۺدنمرہج ۺابال ۺامتؾ ۺولسلسں ۺ ےۺ‬
‫ج َ‬
‫رضحات ۺ ےۺاقعدئ ۺاکی ۺےسیج ۺیہ ۺںیہ ۺا ۺبس ۺالہ ال ُش سّبت ۺواامجلتع ۺ ے ۺیہ ۺ قلع ۺرےتھکۺ‬
‫ںیہۺاوراؿۺوکاگلۺاگلۺرفےقۺۺوصترۺرکانۺدرتسۺںیہن۔اؿۺیکۺاگلۺۺاچہپؿۺرصػۺاالصحۺ‬
‫ ےۺرطےقیۺفلتخمۺوہےنۺیکۺوہجۺ ےۺےہۺ۔‬

‫‪30‬‬
 ‫ایکۺےئنۺرطوقیںۺ ےۺذرکۺرکانۺیھبۺدبتعۺےہ؟‬
‫اعؾ ۺوطر ۺرپ ۺہی ۺوساؽ ۺوپاھچ ۺتاات ۺےہ ۺہک ۺایک ۺذرک ۺ ے ۺےئن ۺرطےقی ۺوجتزی ۺرکان ۺاورۺ‬
‫اُؿۺرطوقیںۺ ےۺاطمقبۺذرکۺرکانۺدبتعۺںیہن؟‬
‫اس ۺاک ۺوجاب ۺہی ۺےہ ۺہک ۺرہ ۺیئن ۺزیچ ۺوک ۺدبتع ۺںیہن ۺاہک ۺتااتکس۔وصایفےئ ۺرکاؾۺ‬
‫َ‬
‫ ےرُماقاتۺاورۺاذاکرۺدرالصۺ‚ذرہعی‛ۺاور‚آہل‛ۺیکۺرطحۺ‬ ‫ت‬ ‫ ےۺوجتزی رکدہۺاخصۺمسقۺ‬
‫َ‬
‫ت‬
‫ۺاوررُماقات)ۺ‬ ‫ںیہ۔ ۺنج ۺدینی ۺاقمدص ۺاور ۺایفیکت ۺوکاحلص ۺرکانۺرضوری ۺےہ ۺاہی ۺ(اذاکر‬
‫اُںیہنۺاحلصۺرکےنۺ ےےئل ۺوطبرذراعئۺاایتخرےئکتا ےۺںیہ۔‬

‫امہر ۺدنیۺںیمۺدواینبدیۺزیچوںۺںیمۺرفؼۺرکانۺرضوریۺےہ‪:‬ۺ‬
‫(‪ )2‬ذراعئ‬ ‫(‪ )1‬اقمدص‬
‫رقآؿ ۺاپکۺیک ۺالتوتاۺغیلبتا ۺاہجداۺدصہق ۺوۺریخات ۺاور ۺاتالصح ۺ(ستہیک) ۺرکانۺ‬
‫اورۺتبحمۺایہٰل ت‬
‫اوخػ دخااۺملعۺدنیۺ(وریغہ)ۺاحلصۺرکانۺدنیۺ ےۺاینبدی ’’اقمدص‘‘ۺںیمۺ‬
‫ ے ۺ ۺںیہ۔ ۺرقآؿ ۺو ۺیدثی ۺںیم ۺاؿ ۺاقمدص ۺوک ۺاحلص ۺرکےن ۺاک ۺمکح ۺدای ۺایگ ۺےہااہتبل ۺاؿۺ‬
‫’’اقمدص‘‘ۺوکۺاحلصۺرکےنۺ ے’’ذراعئۺ(رطوقیں)‘‘ۺیکۺامتؾۺالیصفتتۺاکۺرقآؿۺوۺیدثیۺ‬
‫ںیمۺذرکۺںیہنۺاورۺہنۺیہاۺ ؿۺذراعئۺاکۺرقآؿۺوۺیدثیۺںیمۺوموجدۺوہانۺرضوریۺےہ۔ۺ‬
‫ًالثموضحرﷺ ے ۺدورۺںیم ۺالتوتۺرقآؿ ۺاپک ۺےنھک ۺ ےےئلۺوکیئ ۺاحصیب‬
‫’’ونران ای ۺدغبادی ۺاقدعہ‘‘ ںیہن ۺڑپاتھ ۺاھت۔ہن ۺیہ ۺآپ ۺﷺ ے ۺدور ۺںیم ۺملع ۺاحلصۺ‬

‫‪31‬‬
‫ۺدرسۺاظنیمۺاکۺآھٹۺاسہلۺاظنؾۺۺوموجداھت۔اہیںۺکتۺہکۺآجۺ‬
‫رکےنۺاورۺرعیبۺےنھکۺ ےۺےئل ت‬
‫رقآؿ ۺاپک ۺامہر ۺاپس ۺسج ۺدلج ۺدشہ ۺاحتل ۺںیم ۺوموجد ۺےہ ۺاوضحر ۺﷺ ۺ ے ۺدورۺ‬
‫ت‬
‫ںیم ہی ۺاتس ۺاحتل ۺںیم ۺیھب ۺںیہن ۺاھتاہن ۺاس ۺںیم ۺزری ۺو ۺزرب ۺاور ت‬
‫ۺالعامت ۺوفق ۺوریغہ ۺںیھتۺ‬
‫اورۺہنۺیہۺوپراۺرقآؿۺاپکۺسیتۺاپروںۺںیمۺمیسقتۺایکۺایگۺاھتۺ۔ۺ‬
‫دورسی ۺرطػ ۺمہ ۺآج ۺدےتھکی ۺںیہ ۺہک ۺالتوت ۺرقآؿ ۺاپک ۺےنھک ۺ ے ۺےئلۺ‬
‫’’ونرانۺاقدعہ‘‘وریغہۺیھبۺڑپاھایۺتااتۺےہاۺاہجدۺ ےےئلۺدجدیۺایھتہرۺیھبۺاامعتسؽۺوہ ےۺ‬
‫ۺدرس ۺاظنیم ۺاک ۺآھٹ ۺاسہل ۺاظنؾ ۺیھب ۺوموجد ۺےہ ۺنکیل ۺوکیئۺ‬
‫ںیہا ۺملع ۺاحلص ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ت‬
‫اؿ ۺوک ۺدبتع ۺںیہن ۺاتہکاویکہکن ’’ونران ۺاقدعہ ۺانھکیس‘‘ا ’’دجدی ۺایھتہروں ۺاکۺاامعتسؽ‘‘‬
‫درس ۺاظنیم ۺاک ۺاظنؾ‘‘ اتؿ اقمدص( ۺینعی ۺملع ۺدنیاغیلبت ۺاوراہجد ۺوریغہ) ۺوک ۺاحلصۺ‬
‫اور’’ ت‬
‫رکےن ۺ ےۺ’’ذراعئ‘‘ ۺںیہ ۺاور ۺذراعئ ۺاک ۺرقآؿ ۺوۺیدثی ۺ ےۺاثتبۺوہان ۺرضوری ۺںیہن۔ۺ‬
‫َ‬
‫ابلکل ۺایس ۺرطح ۺسفن ۺاور ۺبلق ۺاک ۺستہیک ۺاور ۺنس ن نہ(اپک ۺاور ۺاصػ) ۺرکانا ۺاﷲ ۺاعتٰیل ۺیکۺ‬
‫ف‬‫ص‬
‫تبحم ۺاحلص ۺرکان ۺا ۺاﷲ ۺ ے ۺرراناور ۺامتؾ ۺاظرہی ۺاور ۺابینط ۺانگوہں ۺوک ۺاﷲ ۺیک ۺراض ۺاحلصۺ‬
‫رکےن ۺیک ۺتین ۺ ے ۺوھچڑانیھب ۺدنی ۺ ے ۺاینبدی ۺاقمدص ۺںیم ۺ ے ۺںیہ ۺاور ۺاؿ ۺاقمدص ۺوکۺ‬
‫احلص ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ۺوصایفےئ ۺرکاؾ ۺ ے ۺوجتزی ۺرکدہ ۺاذاکر ۺو ۺرماابقت ۺ ۺیک ۺتیثیح ۺیھب‬
‫’’ذراعئ‘‘ۺ ےۺزایدہ ھچکۺںیہناۺذٰہلاۺاؿۺوکۺیھبۺدبتعۺانہکۺدرتسۺںیہن۔‬
‫اہیں ہیۺابتۺیھبۺاقِلبۺذرکۺےہۺہکۺسجۺرطحۺاحصہبۺرکاؾۺریضۺاہللۺمہنعۺیک‬
‫ج‬
‫ۺصػۺاور سۺنوۺ ےۺولعؾۺ)ۺےنھکۺ‬
‫امدریۺزابؿۺرعیبۺوہےنۺیکۺوہجۺ ےۺاُںیہنۺرعیبۺرگارمئ ۺ( س ئ‬
‫یکۺرضورتۺںیہنۺیھتۺاتیسۺرطحۺاُںیہنۺاتؿۺاخصۺاذاکرۺوۺرُماابقتۺۺیکۺیھبۺرضورتۺںیہن‬
‫یھتۺویکہکنۺاںیہنۺوضحرۺﷺ ۺیکۺابمرکۺتبحصۺاحلصۺیھتۺ سجۺیکۺربتکۺ ےۺاُؿ‬

‫‪32‬‬
 ‫جج‬
‫ ےۺ تدؽۺرونشۺےھتۺاورۺاُؿۺ ے ُۺنوسۺۺیکۺاالصحۺوہۺیکچۺیھت۔(وفنس‪:‬ۺسفنۺیکۺعمج)‬

‫اہیں ہی ۺابتۺدمرظن ۺرینھک ۺاچےیہ ۺہکۺدنی ۺ ےۺرضوری ۺاقمدص ۺوکۺاحلصۺ‬

‫ۺرقآؿ ۺاپک ۺاتنست ۺوی ﷺ ۺا ۺورۺ‬
‫رکےن ۺ ے ۺےئل ۺنج ۺذراعئ ۺوک ۺاایتخر ۺایک ۺتاےئ ۺوہ ت‬
‫اتامجعۺ(اُتمۺ ےۺہقفتمۺولصیفں) ےۺالخػۺںیہنۺوہےنۺاچںیئہۺاورۺاؿۺذراعئۺوکۺرفضاۺ‬
‫وابجۺایۺتنسۺرقارۺںیہنۺدانیۺاچےیہ۔ۺویکہکن ۺارگۺہیۺذراعئۺرقآؿۺاۺیدثی ۺاوراتامجعۺ ےۺ‬
‫یسکۺواحضۺمکحۺ ےۺالخػۺوہںۺایاۺ ؿۺذراعئۺوکۺرفضاۺوابجۺایۺتنسۺیکۺرطحۺرضوریۺرقارۺ‬
‫دایۺتاےنۺےگلۺوتۺالبہبشۺہیۺذراعئۺدبتعۺالہکےئۺتاںیئۺےگ۔‬
‫ًالثمارگۺوکیئۺصخشۺاﷲۺاعتٰیلۺیکۺتبحمۺوکۺاحلصۺرکےنۺاکۺ’’ذرہعی‘‘ومیقیسۺوکۺرقارۺ‬
‫د ۺوتۺاتسۺوکۺاایتخرۺرکانۺےرشتعیۺیکۺالخػۺورزیۺےہاۺویکہکن االسؾۺںیم ومیقیسۺرحاؾۺۺےہ۔ۺ‬
‫اتیسۺرطحۺزبروگںۺ ےۺوجتزیۺرکدہۺذرکۺ ےۺفلتخمۺرطوقیںۺوکۺارگۺۺوکیئۺصخشۺرقآؿۺویدثی‬
‫ںیمایبؿرکدہۺاکحامتۺیکرطحۺرفضۺایوابجۺرقارۺد ۺبتۺہیدبتعۺوصترۺوہےگنۺ۔‬
‫ایوموجدہۺدورۺںیمۺارگۺیغیلبتۺامجتعۺ ےۺاسھتۺاچرۺےنیہم ایۺ تِسۺروزہۺیک رتبیتۺوکۺ‬
‫وکیئ ۺصخش ۺرفضا ۺوابج ۺای ۺتنس ۺرقار ۺدےنی ۺگل ۺتاےئ ۺوت ۺرھپ ۺہی ۺیھب ۺدبتع ۺیہ ۺامشرۺ‬
‫وہےگن۔ اہتبل ۺذرک ۺ ے ۺفلتخم ۺرط وقیںا ۺ یغیلبت ۺ امجتع ۺیک ۺ وموجدہ ۺرتبیت ا دمارس ۺ‬
‫ ے ۺدرس ۺاظنیم ۺ ےاظنؾ ۺاور ۺد رگی ۺ وک ۺضحم‚ذراعئ‛ میلست ۺ ایک ۺ تاےئ ۺاور ۺ اُؿ ۺ وک ۺ‬
‫رف ض ا ۺوا بج ۺ ای ۺ تنس ۺرقا ر ۺ ہن ۺد ای ۺ تاےئ ۺ وت ۺرھپ ۺ ا تؿ ۺ وک ۺاایتخ ر ۺ رک ےن ۺںیم ۺ وکیئ ۺ رب ایئ‬
‫ںیہن ۺ ہکلبۺدور ۺاح رضۺںیم ہی ۺ د نی ۺ رپۺ ےنلچ ۺ ے ۺےئلااہتن یئ ۺ دیفم ۺ ذرا عئ ۺںیہ ۔‬

‫‪33‬‬
‫ۺ‬ ‫امہر ۺدنی ۺںیم ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺاک ۺذرکۺاور ۺوغر ۺوۺرکف(رُماابقت)رکےنۺیک ۺرت‬
‫دیۺیئگۺےہۺاہتبلۺیسکۺاخصۺرطہقی ۺرپۺاپدنبیۺاکۺمکحۺںیہنۺدای ۺایگۺہک ۺاسۺاخصۺرطےقیۺ ےۺ‬
‫یہ ۺذرک ۺای ۺرُماہبق ۺایک ۺتاےئ۔انچہچن ۺارگ ۺدنی ۺ ے ۺاینبدی ۺ ت‬
‫اقمص ۺرپ ۺلمع ۺ ۺرکاےن ۺ ے ۺےئلۺ‬
‫ذرکۺایۺرُماہبقۺاکۺوکیئۺاخصۺرطہقیۺوجتزیۺایکۺتاےئاورۺوہۺےرشتعیۺ ےۺالخػۺہنۺوہۺاورۺہنۺیہۺ‬
‫جَ‬
‫ا ے ۺرضوری ۺ(رفضاوابج ۺای ۺ ُس) اھجم ۺتاےئ ۺوت ۺامہر ۺدنی ۺںیم اس ۺمسق ۺ ےۺ‬
‫اذاکرۺوۺرُماابقتۺیکۺلمکمۺاتازتۺےہ۔‬

‫اسیج ۺہک ۺےلہپ ۺذرک ۺایک ۺایگ ۺہک ۺاحصہب ۺرکاؾ ۺوک ۺاؿ ۺاخص ۺاذاکر ۺو ۺرماابقت ۺ ۺیک ۺیھبۺ‬
‫رضورت ۺںیہن ۺیھت ۺویکہکن ۺاںیہن ۺوضحر ۺﷺ ۺیک ۺابمرک ۺتبحص ۺاحلص ۺیھت ۺسج ۺیکۺ‬
‫جج‬
‫ربتک ۺ ے ۺاُؿ ۺ ے ۺ تدؽ ۺرونش ۺےھت ۺاور ۺاُؿ ۺ ے ُۺنوس ۺیک ۺاالصح ۺوہ ۺیکچ ۺیھت۔ نکیلۺ‬
‫وضحرۺﷺ ۺ ےۺزامےنۺ ےۺینتجۺ ُدوریۺآیتۺیئگۺاُانتۺیہۺ تدجولںۺںیمۺزس گنۺاورارماضۺدیپاۺ‬
‫وہ ےۺےلچ ۺےئگ ۺاورۺاسیج ۺہک ۺمیکح ای ۺرارٹک ۺفلتخم ۺارماضۺ ے ۺےئل ۺرجتابت ۺرک ے ۺیئن ۺیئنۺ‬
‫َ‬
‫اؿ ۺرکاؾ) ۺیھب ۺ سق ۺاورۺ‬‫جدواںیئ ۺوجتزی ۺرک ے ۺرےتہ ۺںیہ اۺ یس ۺرطح ۺہی ۺرواحن ۺرارٹک ۺ( ۺ ریِ ت‬
‫نسفسۺ ےۺارماضۺدور ۺرکےنۺ ےۺےئلۺرہۺصخشۺ ے ۺےئل ۺاُسۺ ےۺزماجۺاور ۺابینط ۺاحتلۺ‬
‫ ےۺاطمقبۺدواںیئۺوجتزیۺرک ےۺرےہۺںیہ۔‬

‫‪34‬‬
‫اسۺابتۺوکۺویںۺیھبۺ اھجمۺتاۺاتکسۺےہۺہکۺسجۺرطحۺزمکوردعم ےۺرمضیۺ‬
‫ےنۺ ےۺ‬
‫ۺم ۺرکۺ ج‬ ‫وک ۺےلہپۺایس ۺدوا ۺدی ۺتایت ۺےہ ۺسجۺ ے ۺاُس ۺاک ۺدعمہ ۺوقت ۺشخب ۺؤااؤںۺوک‬
‫َ‬
‫اقلبۺوہےکساۺاتیسۺرطحۺبجۺطلغۺاموحؽۺاورۺانگوہںۺیک وہجۺ ےااسنؿۺاک سۺقۺاورۺنسفسۺ‬
‫زگن ۺآجولد ۺوہ ۺتاات ۺےہ ۺوت ۺوصایفےئ ۺرکاؾ ۺاس ۺزگن ۺوک ۺ جمتخ ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ۺونسمؿ ۺاامعؽۺ‬
‫س‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫ف‬
‫ ےۺاسھتۺاسھتۺدرگیتازئۺرطوقیںۺ ےۺیھبۺ سقۺاورۺ سۺیکۺافصیئۺرکا ےۺںیہ ۺاتہکۺوہۺ‬
‫رقآؿۺوۺیدثیۺ ےۺاوناراتۺوۺرباکتۺ ےۺلمکمۺافدئہۺاُاھٹےنۺ ےۺاقلبۺوہۺےکس۔‬
‫راہت ۺوصتػ ۺںیم ۺاعؾ ۺرتبیت یہی ۺےہ ۺہک ۺا ۺذاکرو ۺرُماابقت ۺرکواےن ۺ ے ۺھچک‬
‫رعےصدعب ۺرفاضئ ۺاواابجت ۺاتنست ۺؤمدکہاالت ت‬
‫وت ۺرقآؿ ۺاپک ۺاور ۺونالف ۺیک ۺادایگیئ ۺںیم‬
‫رھبوپرۺوکششۺ ےۺیہدینیرتیقوہیتےہاوراہللۺاعتٰیلیکتبحمۺاورراضۺبیصنوہیتےہ۔‬

‫ایکۺاالسؾۺںیمۺریپیۺرمدییۺیکۺاجنگشئۺےہۺ؟‬

‫ویکںۺںیہنۺ؟ۺسجۺرطحۺاالسؾۺںیمۺااتسدۺاشرگدۺیکۺاجنگشئۺےہۺایۺسجۺرطح‬
‫رارٹکۺاورۺرمضیۺیک اجنگشئۺےہۺایسۺرطحۺریپۺاورۺرمدییکۺیھبۺاجنگشئۺۺےہ۔اسیجۺہکۺےلہپۺ‬
‫اتبای ۺتا ۺاکچ ۺےہ ۺہک ۺیبن ۺرکمی ﷺ ۺرقآؿ ۺو ۺتمکح ۺاھکسےن ۺواےل ۺیھب ۺےھتا ۺالتوتۺ‬
‫اھکسےن ۺواےل ۺیھب ۺےھت ۺاور ۺاحصہب ۺرکاؾ ۺیک ۺرتتیب ۺو ۺاالصح ۺرکاےن ۺواےل ۺیھب ۺےھت ۺ۔ۺ‬
‫االصح ۺو ۺرتتیب ۺ ےایس ۺاظنؾ وک ۺتاری ۺرےنھک ۺواےل ۺےلسلس ۺوک ۺریپی ۺرُمدیی ۺاہک ۺتااتۺ‬
‫ےہ۔اینپ ۺاالصح ۺرفضۺنیع ۺےہۺاور ۺریپ ۺاک ۺاہھتۺڑکپانۺاس ۺ ے ۺےیل اۺ کی ۺذرہعی ۺےہۺ۔اسۺ‬
‫ےیلۺاسۺ ےۺتازئۺاۺہکلبۺدیفماوررضوریۺوہےنۺںیمۺایکۺاالتخػۺوہاتکسۺےہ؟ۺ‬
‫رُمدیاۺ کیۺرطحۺ ےۺرواحنۺرمضیۺوہاتےہۺاورۺدورسیۺتیثیحۺ ےۺوصتػۺ‬

‫‪35‬‬
 ‫ۺرقآؿ ۺاپکاااحدثیت ۺابمرہک ۺاور ۺا ت ت‬
‫امجعۺ‬ ‫ ےۺولعؾ ۺاک ۺاشرگد ۺےہ۔ ۺدوونںۺںیتیثیح ۺوچہکن ت‬
‫اُتمۺ ےۺاثتبۺںیہ۔اسۺےیلۺرُمدیۺوہانۺیھبۺتازئۺےہۺاورۺاینپۺاالصحۺ ےۺےئلۺریپۺاکۺاہھتۺ‬
‫ڑکپۺرکۺتعیبۺرکانۺیھبۺتازئۺاۺہکلبۺآجۺلکۺ ےاحالتۺںیمۺوتۺااہتنیئۺرضوریۺےہ۔‬
‫َ‬
‫ایکۺ س س ُّ‬
‫توػۺاکۺ ظفۺرقآؿۺاوۺریدثیۺںیمۺوموجدۺےہ؟‬

‫ہی ۺوساؽ ۺیھب ۺاعؾ ۺوطر ۺرپ ۺوپاھچ ۺتاات ۺےہ ۺہک ۺایک وصتػ ۺاک ۺ ظف ۺ ۺاور ۺاتس ۺملع ۺںیمۺ‬
‫اامعتسؽ ۺوہےن ۺواےل ۺاافلظ ۺاور ۺا تالطصاحت ۺ(‪ )Terminologies‬رقآؿ ۺو ۺیدثیۺ‬
‫ںیمۺوموجدۺںیہۺ؟ۺ‬
‫ج‬
‫اس ۺاک ۺرصتخم ۺوجاب ۺہی ۺےہ ۺہک ۺیسک ۺیھب ۺفسن ۺںیم ۺاامعتسؽ ۺوہےن ۺوایل ۺامتؾۺ‬
‫اتالطصاحت(‪ )Terminologies‬اکۺرقآؿۺوۺیدثیۺںیمۺوموجدۺوہانۺرضوری ۺںیہن۔ۺ‬
‫ریسفتایدثیۺاۺورۺف ت سقہۺ ےۺولعؾۺںیمۺاامعتسؽۺوہےنۺوایلۺارثکۺاتالطصاحتۺاکۺرقآؿۺوۺیدثیۺ‬
‫ںیم ۺذرک ۺںیہن۔ابلکل ۺایس ۺرطح ۺوصتػ ۺاک ۺ ظف ۺاور ۺاتس ۺ ہبعش ۺںیم ۺاامعتسؽ ۺوہےن ۺواےلۺ‬
‫ضعب ۺ ۺدرگیاافلظ و ۺاالطصاحتۺرقآؿ ۺو ۺیدثی ۺںیم ۺوموجدۺںیہن ۺاور ۺہن ۺیہ ۺاُؿ ۺاک ۺرقآؿ ۺوۺ‬
‫یدثی ۺںیم ۺوموجد ۺوہان ۺرضوری ۺےہاہتبل ۺوصتػ ۺیک ۺتقیقح ۺاور ۺاس ۺ ے ۺاقمدص(ًالثمۺ‬
‫امتؾ ۺاظرہی ۺو ۺابینط ۺانگہ ۺوھچڑان ۺاور ۺاہلل ۺاعتیل ۺیکۺتبحمۺاور ۺراضۺاحلص ۺرکان ۺوریغہ) ۺیکۺ‬
‫الیصفتتۺرقآؿۺوۺیدثیۺںیمۺوموجدۺںیہ۔‬
‫ارگ ‚وصتػ‛ یک ۺوپری ۺرتبیت ۺوک ۺ ۺرصػ اتس ۺوہج ۺ ے ۺدبتع ۺرقاد ۺدایۺ‬
‫تاےئۺہکۺ‚ریپیۺرُمدیی‛ا ‚وصتػ‛ا ‚ۺرطتقی‛ اورۺدرگیۺاافلظۺۺوضحرۺﷺ ۺاورۺ‬
‫احصہب ۺرکاؾ ۺریض ۺاہلل ۺمہنع ۺ ے ۺدور ۺںیم ۺںیہن ۺےھت ۺوتۺاسۺدلیل ۺ ے ۺاطمقب ۺوتملع ۺیدثی‬

‫‪36‬‬
‫یھب دبتعۺنبۺتااتۺےہۺویکہکناۺ سۺںیمۺاامعتسؽۺوہےنۺواےلۺاافلظۺوۺۺارثکۺاتالطصاحتۺیھب‬
‫وضحر ۺﷺ ۺ ے ۺدور ۺںیم ۺوموجد ۺہن ۺںیھت ۺاًالثمروسؽ ۺاہلل ۺﷺ ۺ ے ۺدورابمرک ۺںیم‬
‫‚حیحص‛ ۺا‚فیعض‛ ۺاور‚ ۺوموضعۺ‛وریغہ ۺیک ۺاتالطصاحت ۺۺوموجدیہ ۺہن ۺںیھت ۺاورہن ۺیہ ۺوکیئ‬
‫صخشۺ‚وتمارت‛اۺ‚حیحص‛ا‚نَسَح‛وۺ‚رغبی‛ وریغہیکاالطصاحتۺ ےۺابربخۺاھت۔‬

‫املعےئ ۺرکاؾ ۺاور ۺوصایفےئ ۺعاؾ ۺےن ۺاھکل ۺےہ ۺہک ۺارگ ۺیسک ۺوک ۺ ظف ۺ‚وصتػ‛‬
‫ ےۺاامعتسؽۺرپارتعاضۺوہۺوتۺوہۺوصتػۺاکۺ ظفۺےبۺکشۺاامعتسؽۺہنۺرک ۺہکلبۺرقآؿۺاپکۺ‬
‫ںیم ۺاامعتسؽۺوہےن ۺوایل ۺاالطصح ’’ستہیک‘‘ ای ۺیدثی ۺیک ۺاتالطصح ’’اتاسحؿ‘‘ ۺاامعتسؽۺ‬
‫رک ۺا دصقۺاکیۺیہۺےہۺۺاورۺوہۺےہ‪:‬‬

‫َ‬
‫سبینعستۺ ےۺایکۺرُمادۺےہ؟‬
‫ّسج َ‬ ‫َ‬
‫س ۺلمع ۺےہ۔ ہی ’’ س ہ‬
‫عوامیپن‘‘ وک ۺاہک ۺتاات ۺےہ۔ہی ۺ ریِ‬ ‫سبینعست اۺ کی ۺ ُ‬
‫(رُمدش) ۺاور ۺاسۺ ے ۺاشرگد(رُمدی)ۺ ے ۺدرایمؿ ۺاکی ۺاعمدہہۺوہات ۺےہا ۺرُمدش ۺہی ۺودعہۺ‬
‫رکات ۺےہ ۺہک ۺوہ ۺاس ۺوک ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺ ے ۺااکحامت ۺ ے ۺاطمقب ۺزدنیگ ۺزگاران ۺاھکسےئ ۺاگااورۺ‬
‫رُمدی ہی ۺودعہ ۺرکات ۺےہ ۺہک ۺرُمدش ۺوج ۺالتبےئ ۺاگ ۺاس ۺرپ ۺلمع ۺرضور ۺرک ۺاگ۔ ۺرقآؿ ۺدیجمۺ‬
‫ںیمۺیھباۺ سۺاکۺذرکۺےہ‪:‬‬

‫‪37‬‬
 ‫َّ َّ َ‬
‫ی یُبا ی ُعوٗنَ َکٗا َِّمناٗیُ َبا ی ُع َ‬
‫ونٗہللاٗ۝‬ ‫ِ‬ ‫اِنٗالذ ٗ ِ‬

‫رتہمج‪‚ :‬ےبۺکشۺوجۺجولگۺآپۺﷺ ےۺاہھتۺرپۺتعیبۺرک ےۺںیہۺوہۺدرۺالصۺاہللۺ‬

‫اعتٰیلۺ ےۺتعیبۺرک ےۺںیہ۔‛(وسرہۺحتفاۺآتیۺ‪)۱۰‬‬

‫اورۺدورسیۺہگجۺاراش تدۺابریۺاعتٰیلۺےہۺ‪:‬‬
‫ُ َ ُ َ َ َ َ َّ‬ ‫ہللا ََٗع ُ‬
‫ٗضٗ ُ‬‫َل َقد َٗر ِ َ‬
‫تٗالش َج َٗر ِٗۃ ۝‬‫یٗ ِاذٗیبا ِیعونکَٗت‬
‫ٗالهؤ ِن ِٗن ِ‬ ‫ِ‬

‫رتہمج‪‚ :‬ےب سۺشۺاہللۺاعتٰیلۺرایضۺوہۺایگۺااُؿۺومونمںۺ ےۺسجۺوتقۺوہۺتعیبۺرک ےۺ‬

‫ےھتۺآپۺﷺ ۺ ےۺاُسۺدرتخۺ ےۺےچین‛۔(وسرہۺحتفاۺآتیۺ‪)۱۸‬‬

‫تۺ ےۺفلتخمۺاواقتۺںیمۺتعیبۺ‬
‫یبنۺرکمیﷺ ۺےنۺاحصہبۺرکاؾؓ ۺاورۺاحصایب ؓ‬
‫(دہعوامیپؿ)ۺیلۺےہ۔ۺ( لیصفۺ ےۺےئلۺالُمچ تظہۺےئجیکۺ‪:‬ۺاخبریۺدلجۺاسوؽۺ)‬
‫َ‬
‫رقآؿۺوۺیدثیۺںیمۺ سبینعستۺیکۺاپچنۺااسقؾۺایبؿۺیکۺیئگۺںیہ‪:‬‬
‫(‪)۳‬ۺرجہتۺرپ‬ ‫(‪)۲‬ۺاہجدۺرپ‬ ‫(‪)۱‬ۺاامیؿۺرپۺتعیب‬
‫ج‬
‫(‪ )۵‬تۺخاتفۺرپۺ‬ ‫ۺاور‬ ‫(‪)۴‬ۺکینۺاکؾۺرکےنۺاورۺانگہۺوھچڑےنۺۺرپ‬

‫راہت وصتػ ۺںیم ۺ ریِ ت‬

‫اؿ ۺرکاؾ ۺاےنپ ۺرُمدیوں ۺوک ۺوج ۺتعیب ۺرکا ے ۺںیہ ۺوت ۺوہۺ‬
‫ج‬
‫م سشبووؿۺتعیبۺیکۺوچیھتۺمسقۺےہۺاینعیۺاشمخئۺاےنپۺرُمدیوںۺ ےۺاسۺابتۺاکۺدہعۺےتیلۺںیہۺ‬
‫ہک ۺوہ ۺکین ۺاکؾ ۺرکںی ۺےگ ۺاور ۺامتؾ ۺاظرہی ۺاور ۺابینط ۺانگوہں ۺ ے ۺےنچب ۺیک ۺوکشش ۺرکںی‬
‫ےگاوررھپۺتعیبۺرکےنۺ ےۺدعبۺاتسۺاعمےلمۺںیمۺاشمخئۺاےنپۺرُمدیوں یکۺرامنہیئۺیھب‬

‫‪38‬‬
 ‫رک ےۺںیہۺسجۺرطحۺیبنۺرکمی ﷺ ۺےنۺاحصہبۺرکاؾۺیکۺرامنہیئۺرفامیئ یھت۔‬
‫ذٰہلاۺۺتعیبۺرکےنۺاکۺلمعۺتنسۺ(ؤمدکہ)ۺےہاۺاہتبلۺاینپۺاتالصحۺ(ستہیکۺسفن)ۺ‬
‫ۺرفضۺنیعۺےہاویکہکن ہیۺرقآؿۺاکۺمکحۺےہ۔‬
‫رکان ت‬

‫الصۺدصقۺاالصحۺےہۺایۺتعیب؟‬

‫اہیں ۺاتس ۺابت ۺیک ۺیھب ۺواضتح ۺرضوری ۺےہ ۺہک ۺضعب ۺجولگ ۺرصػ ۺرب جتکۺ‬
‫ ےۺےئلۺیسکۺخیشۺوۺرُمدشۺ ےۺاہھتۺرپۺتعیبۺرکۺےتیلۺںیہۺاورۺایسۺوکۺاک یۺےتھجمسۺںیہ۔ۺہیۺنسجفسۺ‬
‫وۺاطیشؿ ۺاکۺاکی ۺتہبۺڑبا ۺدوھہک ۺےہۺویکہکن ۺتعیب ۺاورۺوصتػ ۺاک ۺالص ۺدصق ۺاےنپ ۺنسفسۺ‬
‫َ‬
‫اور سۺقۺیکاۺ الصحۺرک ےۺامتؾۺاظرہیۺاورۺابینطۺانگوہںۺوکۺوھچڑاناورۺاہللۺاعتٰیلۺوکۺرایضۺ‬
‫رکان ۺےہ ۺ۔ارگۺتعیب ۺوہۺرک ۺخیش ۺوک ۺاےنپۺاحالتۺایبؿ ۺںیہن ۺےئکاوراُؿ ۺیک ۺرامنہیئ ۺںیم ۺاینپۺ‬
‫االصحۺںیہنۺیکۺوتۺالصۺدصقۺاحلصۺیہۺںیہنۺوہا۔‬

‫ۺایکۺاینپۺاتالصحۺ ےۺےئلۺرقآؿۺویدثیۺاک یۺںیہنۺ؟ۺاور‬

‫ایکۺ ریِۺ ےۺ قلعۺاق مۺرکانۺرضوریۺےہ؟‬

‫یلہپۺابتۺہیۺےہۺہکۺاٰیلعۺدرےجاکۺاامیؿۺاوروقتیۺاحلصۺرکےنۺ ےۺےئلۺۺکینۺ‬
‫جولوگںۺیکۺتبحص(‪)Company‬ۺاایتخرۺرکےنۺاکۺمکحۺوخدۺرقآؿۺاپکۺےنۺیہۺدایۺےہۺ۔‬
‫اراشدۺابریۺاعتٰیلۺےہ‪:‬‬

‫‪39‬‬
 ‫َ َ ّ ُ َ َّ َ َ ُ َّ ُ َّ َ َ ُ ُ َ َ َّ‬
‫ٗالصا ِدق َ ٗ‬
‫ِی ٗ۝‬ ‫َٗیٗأّياٗال ِذیٗأننواٗاتقواٗہللاٗوكوُناٗنع‬

‫ۺاامیؿواجولںۺوقتیاایتخررکوۺاورۺےچسۺجولوگںۺ ےۺاسھتۺوہۺتاؤ(اوتلہباۺآتیۺ‪)۱۱9‬‬ ‫ینعی‚ا‬

‫ج‬
‫انچہچنۺسجۺرطحۺ ُداینۺ ےۺیسکۺیھبۺف سنۺوکۺےنھکۺ ےۺےئلۺاُاتسدۺیکۺرضورتۺڑپیتۺ‬
‫ج‬
‫ےہۺاورۺیسک ۺاُاتسدۺیکۺاشرگدی ۺاایتخرےئکۺریغبۺوکیئۺفسنۺایۺملعۺںیہن ۺاھکیسۺتاۺاتکسا ۺاتیسۺرطحۺ‬
‫ستہیک ۺسفن ۺاور ۺراضےئ ۺایہٰل ۺوک ۺاحلص ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ۺ ۺیھب ۺاُاتسد ۺ( ۺ ریِ ۺو ۺرُمدش) ۺیکۺ‬
‫اشرگدیۺاایتخرۺرکنۺرضوریۺوہیتۺےہ۔‬

‫دورسی ۺابتۺہی ۺےہۺہک ۺاعؾۺااسنن رطفت ۺےہۺہک ۺوہۺاینپ اۺ الصح ۺوخدۺںیہن ۺرکۺ‬
‫اتکس۔ارگۺرصػۺلقع اورۺرطفیۺالصتیحاۺاہللۺاعتیلۺیکۺرعمتفۺاورۺراضۺاحلصۺرکےنۺ‬
‫ ے ۺےئل ۺاک ی ۺوہیت ۺوت ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺاایبنےئ ۺرکاؾؑ ۺ وک ۺہن ۺےتجیھب ۺاور ۺہن ۺیہ ۺآامسن ۺاتکوبں ۺوک ۺانزؽۺ‬
‫رفام ے ۺۺہکلب ۺسجۺرطحۺامسجن ۺارماضۺ ےۺےئلۺرصػۺرارٹکی ۺاتکںیب ڑپ ھ ۺرک ۺوکیئ ۺاانپ‬
‫العج ۺوخدںیہن ۺرکاتکس ۺہکلب ۺیسک ۺدنتسمرارٹک ۺ ے ۺاپس ۺتاانڑپاتےہ ۺا اۺ یس ۺرطح ۺرواحنۺ‬
‫ج‬
‫ئراگؿ ۺدنی) ۺ ے ۺیہۺ‬
‫ارماض ۺ ۺ(امیبرویں) ے ۺالعج ۺ ے ۺےئل ۺیھب ۺیسک ۺرواحن ۺرارٹک ۺ( ُۺپ ت‬
‫روجع ۺرکان ۺ ۺوہاگ۔رصػ ۺاتکوبں ۺ ے ۺوکیئ ۺصخش ۺاکلم ۺںیہن نب ۺاتکس ۺہکلب ۺیسک ۺاکلم ۺیکۺ‬
‫تبحصۺیکۺربتکۺ ےۺیہۺاکلمۺانبۺتاۺاتکسۺےہ۔‬
‫ۺرقآؿ ۺاپک ۺاُؿ ۺ ے ۺاسےنم ۺانزؽۺ‬
‫احصہب ۺرکاؾۺیک ۺاثمؽ ۺبس ۺ ے ۺاسےنم ۺےہ۔ ت‬
‫وہاۺاوروہۺرعیبۺزابؿۺرپۺیھبۺلمکمۺوبعرۺرےتھکۺےھتۺنکیلاۺ سۺ ےۺابووجدۺیبنۺرکمی ﷺ ۺوکۺ‬
‫رقآؿ ۺاپک ۺںیم ۺمکح ۺدای ۺایگ ۺہک ۺ‚آپ ۺاؿ ۺ(احصہب ۺرکاؾ ۺریض ۺاہلل ۺمہنع) ۺاک ۺستہیک ۺےئجیک‛۔‬
‫ت‬

‫‪40‬‬
‫انچہچنۺااحدثی ۺیک ۺاتکںیب اۺ ےسیۺوااعقتۺوۺاراشداتۺ ےۺرھبی ڑپی ۺںیہۺسجۺںیمۺآپۺ‬
‫ﷺ ۺےنرہۺاعمےلمۺرپۺاُؿۺیکۺرامنہیئۺرفامۺرکۺاُؿۺیکاۺ الصحۺرفامیئ۔‬

‫رقآؿۺویدثیۺںیمۺاکلمۺاامیؿۺاورۺوقتیۺاحلصۺرکےنۺ ےۺےئلۺکینۺجولوگںۺ‬
‫یک ۺتبحص ۺ(‪ )Company‬اایتخر ۺرکےن ۺیک ۺاتدیک ۺیک اۺ کی ۺڑبی ۺوہج ۺہی ۺیھب ۺےہ ۺہک ۺکینۺ‬
‫جولوگں ۺیک ۺسلجم ۺںیم ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺتبحماتمظع ۺا ۺوخػ ۺاور ۺرکفت ۺآرخت ۺ ۺدیپا ۺوہتایت ۺےہۺ‬
‫اورۺاؿۺابمرکۺایفیکتۺ ےۺدیپاۺوہےنۺیکۺربتکۺ ےۺرہتفۺرہتفۺانگہۺوھچٹۺتا ےۺںیہۺاورۺ‬
‫کینۺاکومںۺیکۺوتقیفۺلمۺتایتۺےہ۔‬

‫ج‬
‫ئراگؿ ۺدنی ۺاک ۺرجتہب ۺہی ۺاتبات ۺےہ ۺہک ۺاظرہی ۺاور ۺابینط اۺ الصح ۺ ے ۺےئل ۺادتباۺ‬
‫ُپ ت‬
‫ںیمۺیسکاۺ کیۺخیش(ریپ) ۺوکۺبختنمۺرک ےاُسۺ ےۺرامنہیئۺینیلۺاچےئیہۺاتہکۺوتہجۺاورۺدایھؿ‬
‫میسقت ۺہن ۺوہ۔اہتبل ۺھچک ۺاخص ۺدمت ۺدعب ۺ(ای ۺبج ۺخیش ۺانمبس ۺےھجمس) ۺا ۺدرگی ۺزبروگں ۺیکۺ‬
‫تبحصۺۺیھبۺاایتخرۺرکۺاتکسۺےہ۔لسلسمۺاےنپۺخیشۺیکۺتبحصۺاایتخرۺرکےنۺۺاورۺاُؿۺیکۺدہاایتۺ‬
‫رپ ۺلمع ۺرکےن ۺیک ۺوہج ۺ ے ۺرہتف ۺرہتف ۺخیش ۺیک امتؾ ۺایھچ ۺافصت ۺرُمدی ۺںیم ۺلقتنم ۺوہےن ۺیتگلۺ‬
‫ںیہا تدؽۺںیمۺونراتینۺدیپاۺوہۺتااتۺےہاۺسفنۺیکاۺ الصحۺوہۺتایتۺےہۺاورۺاکیۺوتقۺااسیۺآاتۺ‬
‫ےہۺہکۺرُمدیۺیھبۺاہللۺاعتٰیلۺاکوبحمبۺدنبہ نبۺتااتۺےہۺ۔ۺ‬

‫‪41‬‬
 ‫ایکۺرہۺصخشۺوکۺ ریِانبایۺتااتکسۺےہ؟‬
‫ی ۺںیہن۔رہ ۺصخش ۺوک ریِ ۺںیہن ۺانبای ۺتااتکس ۺہکلب ۺاےسیصخش ۺوک ریِ ۺورمدش ۺ ۺانباناچےئیہ ۺسجۺ‬
‫ںیمۺدنمرہجۺذلیۺوخایبںۺوہں‪:‬‬
‫مکۺازۺمکۺاُؿۺاقعدئاۺابعداتاۺاعمالمتاۺاعمےرشتۺاورۺاالخایقتۺاکۺملعۺراتھکۺوہۺ‬ ‫(‪)1‬‬
‫نجۺاکۺتااننۺرفضۺنیعۺےہۺاورۺنجۺۺاومرۺ ےۺقلعتمۺرضوریۺملعۺاُسۺ ےۺاپسۺ‬
‫ہنۺوہۺوتۺدنتسمۺاورۺاقلبۺاامتعدۺاملعءۺ ےرامنہۺیئۺےنیلۺواالوہ۔‬
‫ےرشتعیۺرپۺلمعۺرکےنۺواالوہۺ۔‬ ‫(‪)2‬‬
‫جَ‬
‫سۺوی ﷺ رپلمعۺرکےنۺواالۺوہۺاورۺدِباعتۺ ےۺۺرپزیہرکےنۺواالۺوہ۔‬ ‫ُ ت‬ ‫(‪)3‬‬
‫دنیۺیکۺدنلبیۺاورۺاقبءۺ ےےئلۺدجودہجۺرکےنۺواالۺوہ۔‬ ‫(‪)4‬‬
‫ج‬
‫ۺزادہۺوہاۺداینۺیکۺرطػ ت‬
‫ۺراغۺہنۺوہ۔‬ ‫(‪)5‬‬
‫اؿ ۺرکاؾ)ۺاکۺتبحص ۺایہتف ۺوہ ۺاور ۺتعیب ۺرکاےنۺ ے ۺےئل اباقدعہۺ‬
‫اشمخئ ۺرکاؾ ۺ( ریِ ت‬ ‫(‪)6‬‬
‫اتازتۺایہتفوہ۔‬
‫کینۺجولوگںۺیکۺرظنۺںیمۺوبقمؽۺوہاۺوغبمض(اندنسپدیہ)ۺہنۺوہ۔‬ ‫(‪)7‬‬
‫اُسۺیکۺتبحصۺاورۺزایرتۺںیمۺاتریث(ارث)ۺوہ۔‬ ‫(‪)8‬‬
‫دینیۺاُومرۺںیمۺقحۺابتۺےنہکۺواالۺوہۺاورۺےبۺتاراعتیۺرکےنۺواالۺہنۺوہ۔‬ ‫(‪)9‬‬
‫ۺدار ۺہن ۺوہ ۺہکلبۺ‬ ‫(‪ )10‬اﷲاعتٰیل ۺیک ۺذات ۺاور ۺافصت ۺیک ۺرعمتف ۺاک ۺرصػ ۺزابن ۺدوع‬
‫درتقیقحۺاہللۺاعتٰیل یکۺذاتۺوافصتۺاکۺملع س ئ‬
‫ۺوعتفۺاحلصۺرکۺاکچۺوہۺا سجۺیکاۺ کیۺالعتمۺہی‬
‫یھب ۺےہۺہکۺاُؿ ۺیک ۺاجمسل ۺںیم ۺتاےن ۺ ےدؽ ۺںیم ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺتبحماۺتمظع ۺاور ۺوخػ ۺدیپا ۺوہۺ‬
‫تاےئاۺآرختۺۺیکرطػۺوتہجۺڑب ھۺتاےئۺاویکینں ےۺتبحمۺاورۺانگوہںۺ ےۺرفنتۺدیپاوہۺ‬

‫‪42‬‬
 ‫تاےئ[‪]1‬۔‬
‫[‪ ]1‬خیشۺوۺرُمدشۺیک دنمرہجۺابالۺافصتۺہلسلسۺدنبشقنہیۺ ےۺمیظعۺخیشۺرضحتۺیتفمۺدمحمۺرفدیۺدجمدیؒ ےۺنیقلعتم‬
‫َ‬
‫یکۺرامنہیئۺ ےۺےئلۺرُم ّسستۺےئکۺےئگۺراسےلۺ‚ہلسلسۺابمرہک‛ۺ ےۺ(وہفمًام)ۺلقنۺےئکۺےئگ ںیہ۔رضحتۺیتفمۺ‬
‫دمحم ۺرفدیؒ مکی ۺوشاؽ ۺ‪ ۱۳۴۴‬ۺرجہی ۺ(اطمبقب ۺارپلی‪1926‬ء)ۺوک ۺالعہق ۺزرویبالیصح ۺوٹیپا ۺعلض ۺوصایب ۺ(ربیخۺ‬
‫اح‬ ‫وہےئ۔ۺدرس ۺاظنیم ۺ ے ۺامتؾ ۺولعؾ ۺڑپےنھ ۺاورۺدرۂج ۺلیمکت ۺ ےۺرفاتغۺ ے ت‬
‫ۺدعبِص ت ۺ‬ ‫ت‬ ‫وتخپوخناہ) ۺںیم ۺدیپا ۺ‬
‫ج َ‬
‫ہتس(ملع یدثیۺاورۺوموقػۺہی)ۺڑپےنھۺ ےےئلۺرضحتۺخیشۺادحلثیومالانۺریصنادلنیوغرعشبووی یکمیظع‬
‫دراگسہۺرشت ۺےلۺےئگۺاور‪1952‬ءۺںیمۺافرغۺالیصحتلۺوہےئ۔ۺرضحتۺیتفمۺاصبحؒۺےنۺداراولعلؾۺاالسہیم‬
‫اوکڑہ ۺکٹخ ۺںیم ۺاست ۺاسؽ ۺاداراولعلؾ ۺاالسہیم ۺاچردسہ ۺںیم ۺنیت ۺاسؽ ۺاورۺداراولعلؾ ۺاقحہین ۺاوکڑہ ۺکٹخ ۺ(ربیخ‬
‫وتخپوخناہ) ۺںیم ۺرقتًابی‪ 32‬ۺاسؽۺکت ۺدرسۺو ۺدترسی ۺ ے ۺرفاضئۺرس ۺااجنؾ ۺدےئ۔ۺدارولعلؾ ۺاقحہین ۺںیم ۺآپۺےنۺ‬
‫یدثی ۺیک ۺدرگی ۺبتکۺ ے ۺالعوہ ۺاخبری ۺےرش ۺاور ۺرتذمی ۺےرش ۺیھب ۺڑپاھںیئ۔ۺاتس ۺ ۺدوراؿ ۺآپۺےنۺالِب ۺابمہغلۺ‬
‫زہاروںۺیکدعتادۺںیماتفوییھبتاریےئکوجۺ‚اتف ویرفدیہی‛یکوصرتۺںیمآھٹۺدلجوںۺںیمپھَچۺےکچۺںیہ۔‬
‫رضحتۺیتفمۺاصبحؒۺۺابعشؿۺ‪۱۳۶۹‬ۺرجہیۺںیمۺوہشمرۺدنبشقنیۺزبرگۺرضحتۺومالانۺدبعااملکلۺ‬
‫ج‬
‫دصیقیؒۺ ےۺتعیب ۺوہےئۺاور ۺمکیۺ س س ئ‬
‫صۺربوزۺاوتارۺ‪۱۳۷۸‬ۺرجہیۺ(ۺاطمبقبۺ‪17‬ۺاتسگ‪1958‬ۺء)ۺوک ۺاقمبؾۺرمکےئگاۺ‬
‫رجگاتاۺعلضۺرمداؿۺںیمالختفۺ ےۺوناز ۺےئگۺ۔‪1996‬ءۺںیمرضحتۺیتفمۺاصبحۺرپۺافجلۺاکۺہلمحۺوہاۺسجۺ‬
‫یکۺوہجۺ ےۺآپۺدرسۺوۺدترسیۺ ےۺذعمورۺوہۺےئگ۔درسۺیکۺوغشمتیلۺمتخۺوہےنۺ ےۺدعبۺآپۺیکۺلمکمۺوتہجۺ‬
‫وصتػۺیکۺدختمۺرپۺرموکزۺوہۺیئۺاورویںۺزہاروںۺاسنیکلۺرطتقی ۺےنۺآپۺ ےۺضیف ۺاحلصۺایک۔ۺرضحتۺ‬
‫س‬
‫یتفمۺاصبحؒۺ ےۺرُمدیوںۺیکۺدعتادۺزہاروںۺںیمۺیھتۺ۔ۺہلسلسۺدنبشقنہیۺ ےۺےئلۺآپۺیکۺدخامتۺاکۺادنازہۺا ۺ‬
‫ابتۺ ےۺاگلایتاۺاتکسۺےہۺہکۺآپۺ ےۺءافلءۺیک ُّکۺدعتادۺرقتًابیدوۺزہارۺ(‪)2000‬ۺےہ۔رقتًابیدنپرہ (‪)15‬اسؽۺ‬
‫امیبری ۺیک ۺاحتل ۺںیم زگارےنۺ ے ۺدعبآپ ۺربوزۺہتفہ ۺ‪ 9‬ۺوجالیئ ‪2011‬ء (‪ ۸‬ۺابعشؿ ۺامظعمل‪ ۱۴۳۲‬ۺرجہی)وکۺ‬
‫اےنپۺاخ قتۺیقیقحۺ ےۺتاۺےلم۔آپۺیکۺامن تزۺانجزہۺآپۺ ےۺآابیئۺاگؤںۺزرویباعلضۺوصایبۺںیمۺاداۺیکۺیئگ۔آۺپۺوکۺ‬
‫داراولعلؾۺدصہیقیۺزرویبۺ ےۺرقبیۺیہۺرپس تدۺاخکۺایکۺایگ۔ۺاہللۺاعتٰیلۺآپۺیکۺربقۺابمرکۺرپرکوڑوںۺرںیتمح ۺان زؽۺ‬
‫رفامےئۺاورۺایقتمکتآپۺ ےۺضیفوکتاریرےھک۔(آنیم)‬

‫‪43‬‬
‫ارگۺوکیئۺصخشۺیسکۺ ریِۺںیمۺدنمرہجۺابالۺافصتۺدےھکیاورۺانمتبسۺوسحمس رک وتۺ‬
‫اُس ۺ ے ۺاینپ ۺاالصح ۺ ےۺےئلۺ قلعۺاق م ۺرکانیل ۺاچےئیہ ۔رُمدی ۺوک ۺہی ۺںیہن ۺدانھکی ۺاچےئیہ ۺہکۺ‬
‫اُسۺ ےۺخیشۺ ےۺوکیئۺرکاتمۺاصدرۺوہیتۺےہۺایۺںیہنا سکشفۺوہاتۺےہۺایۺںیہنۺاۺرہۺداعۺوبقؽۺ‬
‫وہیتۺےہۺایۺںیہناۺاُسۺیکۺوتہجۺ ےۺجولگۺزتےتپۺںیہ ایۺںیہن۔ۺویکہکن ہیۺامتؾۺزیچںی‚ریپ‛‬
‫ای ‚رُمدش‛ ےننبۺ ےۺےئلۺرضوریۺںیہنۺاورۺہنۺیہۺاہللۺ ےۺ سویلۺںیمۺفشکۺورکاامتۺوریغہۺ‬
‫م‬
‫اکۺوہانۺرضوریۺےہۺویکہکن اۺ ؿۺںیمۺضعبۺزیچوں ۺاکۺ قلع ۺوتۺ سشق ۺ(‪)Practice‬ۺ ےۺوہاتۺ‬
‫ےہۺوجۺےبۺدنیۺہکلبۺریغۺوملسمںۺوکۺیھبۺاحلصۺوہۺیتکسۺںیہ۔اہللۺاعتٰیلۺ ےیقیقحۺدوتسۺ‬
‫اؿ ۺزیچوں ۺیک ۺرطػ ۺوتہج ۺںیہن ۺرفام ے ۺاور ۺہن ۺیہ ۺوہ ۺاےنپ ۺرُمدیوں ۺوک ۺاؿ ۺریغ ۺوصقمدی‬
‫ۺدےتیۺںیہ۔ۺاشمخئۺرکاؾۺوخدۺیھبۺےرشتعیۺرپۺےتلچۺںیہ‬ ‫زیچوںۺ ےۺاحلصۺرکےنۺیکۺرت‬
‫اورۺاےنپۺرُمدیوںۺںیمۺیھبۺےرشتعیۺرپۺےنلچۺاکۺذجہبۺدیپاۺرفام ےںیہ۔‬
‫ہیۺابتۺیھب ایدۺرینھکۺاچےئیہۺہکۺارگۺیطلغۺ ےۺیسکاۺ ےسیۺریپۺ ےۺتعیبۺرکیلۺسجۺاکۺ‬
‫ہدیقہۺرخابۺوہۺایۺوہۺدباعتۺںیمۺالتبمۺوہۺای ۺرصحیۺانگوہںۺںیمۺالتبمۺوہۺوتۺاےسیۺریپۺ ےۺوفر ًاۺ قلعۺ‬
‫متخۺرک ےۺدنمرہجۺابالۺافصتۺرےنھکۺواےل ریِوکۺالتشۺرک ےۺاُسۺ ےۺتعیبرکناچےئیہ۔‬

‫ایکۺوخانیتۺیھبۺتعیبۺرکۺیتکسۺںیہ؟‬
‫ی ۺاہںاویکں ۺںیہن ۺ۔رُقآؿ ۺدیجم ۺںیم ۺتعیب ۺ ے ۺابر ۺںیم ۺوج ۺآتی ۺےہ ۺوہۺ‬
‫وخانیت ۺیک ۺتعیب ۺ ے ۺقلعتم ۺےہ ۺ۔رَمدوں ۺیک ۺتعیب ۺوت ۺیدثی ۺاپک ۺ ے ۺاثتبۺ‬
‫ےہ۔وخانیت ۺیھب ۺیسک ۺریپ ۺو ۺرُمدش ۺ ےۺاینپ ۺاالصحۺ ے ۺےئل ۺتعیب ۺرک ۺیتکس ۺںیہا ۺاہتبلۺ‬

‫‪44‬‬
‫ےرشیع ۺاپدنبویں ۺًالثم ۺرپد ۺاک ۺایخؽ ۺرانھک ۺرضوری ۺےہ ۺویکہکن ۺریپ ۺوخاہ ۺانتک ۺیہ ۺزبرگ ۺای‬
‫وبڑاھ ویکں ۺہنۺوہۺاۺارگۺانۺرحمؾۺےہۺوتۺوخانیت ۺ ےۺےئلۺاُسۺ ے ۺرپدہ ۺرکان ۺرفض ۺےہ۔ ۺاسۺ ےۺ‬
‫العوہۺریپ ۺ ےۺطخۺو ۺاتکتبۺوشرہاوادلۺای ۺاھبویئں ۺ ےۺذرےعی ۺرکن ۺاچےئیہ ۺاور ۺاہنتیئ ۺںیم ۺالماقتۺ‬
‫یھب ۺابلکلۺںیہن ۺرکن اچےئیہ۔وفؿۺوریغہ ۺرپ ۺرواطبۺ ےیھب یتح ۺاالاکمؿ ۺرپزیہ ۺرکن ۺاچےئیہ۔‬
‫اسۺاعمےلمۺںیمتہبۺاایتحطیکرضورتۺےہ۔‬

‫ ریِۺاےنپۺرُمدیۺیکۺاتالصحۺےسیکۺرکاتۺےہ؟‬

‫سن ج‬
‫رُمدی ۺیک ۺاتالصح ۺاک ۺبس ۺ ے ۺڑباذرہعی ۺاےنپ ۺش ۺیک ۺتبحص (‪)Company‬‬
‫ےہ۔ ۺانتج ۺزایدہ ۺرعہص ۺتبحما ۺادب ۺاور ۺبلط ۺ ے ۺاسھت ۺاےنپ ۺریپ ۺیک ۺاجمسل ۺںیم ۺاحرضوہۺ‬
‫اگااُانتۺیہۺزایدہۺاُسۺوکۺافدئہۺوہاگۺ۔‬

‫اؿ ۺرکاؾ ۺاےنپ ۺرُمدیوں ۺوک ۺاخص ۺرطوقیں ۺ ےۺ‬

‫دورسی ۺابت ۺہی ۺےہ ۺہک ۺریپ ت‬
‫ذرکۺرکےنۺیکۺمیلعتۺدےتیۺںیہاۺاورۺاشمخئۺ ےۺوجتزیۺرکدہۺرطےقیۺرپۺذرکۺرکےنۺاورۺاُؿۺیکۺ‬
‫درگیۺدہاایتۺرپلمعۺرکےنۺۺ ےاُؿۺیکۺاالصحۺوہیتۺےہ۔ۺ‬

‫رسیتی ۺابتۺہی ۺےہۺہکۺرُمدی ۺنِج ۺاظرہی ۺاورۺابینط ۺانگوہں ۺںیم ۺالتبم ۺوہاتےہاۺ‬
‫وہ ۺاےنپ ۺخیش ۺ ے ۺملع ۺںیم ۺالات ۺےہ ۺاور ۺخیش ۺاینپ ۺریصبت ۺاور ۺرواحن ۺرفاتس ۺیک ۺروینش ۺںیم‬

‫‪45‬‬
‫اُس ۺیک ۺرامنہیئ ۺرکات ۺےہ۔ۺااحدثی ۺ ےۺیھب ہی ۺاثتب ۺےہۺہک ۺاحصہب ۺرکاؾؓ ۺاباقدعیگ ےۺ‬
‫فلتخمۺرواحنۺامیبرویںۺ ےۺےلسلسۺںیمۺیبنۺرکمی ﷺ ےۺرامنہیئۺاحلصۺرک ےۺےھت۔‬

‫وچیھت ۺابت ۺہی ۺےہ ۺہک ۺارثک ۺاشمخئ ۺ( ریِاؿ ۺرکاؾ) ۺاےنپ ۺرُمدیوں ۺیک ۺاالصحۺ‬
‫تج‬
‫ت‬
‫ ےےئل ۺۺاکی ۺاخص ۺابِط ۺوقت ۺاک ۺاامعتسؽ ۺرک ے ۺںیہ ۺےسج ۺوصتػ ۺیک ۺاالطص ۺح ۺںیم‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫’’ س ستو ّسج‘‘ ےتہکۺںیہ۔ۺتوہجۺیکۺدوںیمسقۺںیہ‪:‬ۺیلہپۺمسقۺوتۺہیۺےہۺہکۺ ریِوۺرمدشیکۺوخاشہۺاورۺ‬
‫س‬
‫اچتہۺوہۺہکۺالفںۺصخشۺ ےۺدؽۺںیماﷲیکتبحماۺاﷲۺاکۺوخػاۺویکینںیکرطػۺرتبغۺاورۺ‬
‫انگوہںۺ ےۺرفنتۺدیپاۺوہتاےئۺاورۺاُسۺ ےۺےئلۺداعۺرک ۔ۺدورسیۺمسقۺوہۺےہۺسج ۺںیمۺ‬
‫اشمخئ ۺاینپ ۺ ت‬
‫وقت ۺارادی ۺ(ایخؽ ۺیک ۺوقت) ۺوک ۺاامعتسؽۺرک ےۺاےنپ ۺرمدیوں ۺ ے ۺابنطۺ‬
‫(بلق ۺوۺسفن)ںیم ۺیسک ۺایھچ ۺتیفیک ۺ(ًالثم ذرکوابعدت ۺاکۺذوؼ و ۺوشؼااﷲ ۺاعتٰیل یکۺ‬
‫تبحما ۺاﷲاعتٰیلۺاک ۺوخػا ۺانگوہں ۺیک ۺرفنتۺاور ۺویکینں ۺیک ۺتبحم ۺوریغہ) ۺوک راےنل ۺیکۺ‬
‫وکششۺرک ےۺںیہۺاورتۺاسۺرطےقیۺ ےۺاُؿۺیکاۺ الصحۺرک ےۺںیہ۔اہتبلۺوتہجۺیک اسۺمسق‬
‫اکارثاعؾ وطررپدریاپںیہن وہات۔‬
‫ااحدثیت ۺویﷺ ںیم وتہج ۺیک اۺ ؿ ۺااسقؾ ۺاک ۺذرک ۺ اتل ۺےہانچہچن ۺیلہپ ۺویحۺ‬
‫انزؽۺوہ ےۺوتقۺرضحتۺربجلیئۺہیۺاالسلؾۺاکۺیبنۺرکمی ﷺ ۺوکۺنیتۺابرۺزورۺ ےےنیس‬
‫ۺںیمۺیھب ۺآای ۺےہ۔ ۺرضحتۺربجالیئ ۺہی ۺاالسلؾ ۺ ے ۺاتسۺ‬ ‫ ےۺاگلےن ۺاکۺذرکۺاخبری ۺےرش‬
‫لمع ۺاک ۺدصق ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺ ے ۺمکح ۺرپ ۺاینپ ۺوقتاوتہج ۺاور ۺتمہ ۺاامعتسؽ ۺرک ے ۺآپ ۺﷺ ۺ‬
‫ ےۺابنطۺںیماۺ سۺادعتسادۺیکۺلیمکتۺرکانۺیھتۺوجویحۺیکۺویفضۺوۺرباکتۺوک ۺوبقؽ ۺرکےنۺ‬
‫َ‬
‫ ےۺےیلۺرضوریۺےہ۔(اابتقسۺازۺالنکشفارضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒ )‬

‫‪46‬‬
 ‫ایکۺدمارسۺ ےۺةلطءاااسذتہادینیۺوۺایسیسۺامجوتعںۺایغیلبتۺامجتعااہجدیۺ‬
‫رحتوکیںۺاوردرگیۺدینیۺومیظنتںۺ ےۺاکرونکںۺاورۺرامنہؤںۺ ےۺےئلۺیھبۺتعیبۺ‬
‫وہاناورۺیسکۺریپۺ ےۺذرےعیۺاینپۺاالصحۺرکاانۺرضوریۺےہ؟‬

‫ًانیقی ۺسج ۺرطح ۺ اعؾ ۺاملسمونں ۺ ے ۺےئل ۺاینپ ۺاظرہی ۺو ۺابینط ۺاالصح ۺرکان ۺاورۺ‬
‫اہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺ سراض ۺاحلص ۺرکےن ۺیک ۺبلط ۺاور ۺوکشش ۺ ۺرضوری ۺےہاایس ۺرطح ۺ ۺدینیۺ‬
‫امجوتعںاومیظنتںۺاورۺرحتوکیںۺ ےۺاکرونکںۺاورۺرامنہؤںۺ ےۺےئلۺیھبۺرضوریۺےہ۔‬
‫ہی اۺ کی ۺتقیقح ۺےہ ۺہک ۺامتؾ ۺدینی ۺاکومں ۺںیم ۺوقت ۺاارث ۺاور ۺتاؿ ۺدیپا ۺرکےنۺ‬
‫ ے ۺےئلۺاکرونکں ۺاور ۺرامنہؤں ۺںیم ۺاکلم ۺاامیؿا ۺاالخص ۺاور ۺوقتی ۺیک ۺاٰیلع ۺافصت ۺیکۺ‬
‫وموجدیگ ۺااہتنیئ ۺرضوری ۺےہا ۺاور ۺاعؾ ۺاشمدہہا ۺرجتہب ۺاور ۺاترخی یہی ۺاتبیت ۺےہ ۺہک ۺہی ۺاٰیلعۺ‬
‫افصت ۺیسک ۺریپ ۺو ۺرُمدش ۺیک رگنان ۺںیم ۺاینپ اۺ الصح ۺےئک ۺریغب ۺاحلص ۺںیہن ۺوہںیتکس ۺ۔ارگۺ‬
‫اکرونکں ۺاور ۺرامنہؤں ۺ ے ۺوفنس ۺیک ۺاالصح ۺںیہن ۺوہیئ ۺوہ ۺوت ۺرحتوکیں ۺںیم ۺرہشت ۺاۺ‬
‫افمدات ۺاورامیل ۺوفادئ ۺاحلص ۺرکےن ۺیک ۺگنج ۺےرشوع ۺوہ ۺتایت ۺےہ ۺسج ۺیک ۺوہج ۺ ےۺ‬
‫رحتںیکیۺ سدؾۺوتڑۺدہ یۺںیہ۔ (وفنسۺ‪:‬سفنۺیکۺعمج)‬

‫اس ے ۺالعوہ ۺدینی ۺرحتوکیں ۺںیم ۺےگل ۺوہےئ ۺرضحات ۺضعب ۺاظرہی ۺدینیۺ‬
‫َ‬
‫اامعؽۺیک ۺادایگیئ ۺوک ۺاک ی ۺھجمس ۺرک ۺاےنپ ۺسفن ۺاور سۺق ۺیک ۺاالصح ۺ ے ۺاغلف ۺوہ ۺتا ے ۺںیہ ۺاۺ‬
‫اوروہۺہیۺوھبؽۺتا ےۺںیہۺہکۺدنیۺرصػۺامنزۺۺڑپےنھۺاداڑیھۺرےنھکۺاورۺغیلبت ایۺاہجدۺرکےنۺ‬
‫اک ۺانؾ ۺںیہن ۺہکلب ۺدنی ۺوت ۺاقعدئاابعداتا ۺاعمالمت( ۺاکروابرا ۺالمزتم ۺوریغہ) ۺااعمےرشت‬
‫(اعمےرش ۺ ےۺوقحؼ)ۺاورۺاالخایقت(وصتػ‪/‬ستہیک) تیمسۺامتؾۺوبعشںۺںیم اہللاعتٰیل‬

‫‪47‬‬
 ‫ ےۺااکحامتۺ ےۺاطمقبۺزدنیگۺزگارےنۺاکۺانؾۺےہ۔‬

‫امنزاداڑیھاغیلبت ۺااہجد ۺوریغہ ًانیقی ۺامہ ۺرتنی ۺابعدات ۺںیہ اۺ ور ۺاؿ ۺوک ۺادا ۺےئکۺ‬
‫ریغبۺدنیۺاکوصترۺانصقۺراتہۺےہۺنکیل ہیۺیھباۺ کیۺتقیقحۺےہۺہکۺدنمرہجۺابالۺاامعؽۺلمکمۺ‬
‫دنی ۺںیہن ۺہکلب ۺدنی ۺ ے ۺاکیۺہبعشۺ‚ابعداتۺ‛ اک ۺہصح ۺںیہۺااور ۺآرخت ۺںیم ۺاجنت ۺ ےۺ‬
‫ےئلۺرصػۺاتؿۺابعداتۺیکۺادایگیئۺاک یۺںیہن۔‬
‫اس ۺےئل ۺہی ۺابت ۺاید ۺرینھک ۺاچےئیہ ۺہک‚سج ۺرطح ۺاقعدئ ۺاابعدات ۺا اکروابرا‬
‫نیل ۺدنی ۺا ۺالمزتم ۺااجترت ۺاوادلنی ۺارہتش ۺداروں ۺاور ۺاعمےرش ۺ ے ۺدرگی ۺارفاد ۺ ےۺ‬
‫وقحؼ ۺ ے ۺقلعتم ۺرضوری ۺدینی ۺملع ۺاحلص ۺرکان ۺاور ۺا تۺؿ ۺامتؾ ۺوبعشں ۺںیم ۺےرشتعی ۺ ےۺ‬
‫ج‬
‫اطمقب ۺلمع ۺرکان ۺرفض ۺنیع ۺےہابلکل ۺایس ۺرطح ۺامتؾ ۺاامین ۺ ت ا‬
‫صت ۺ(تبحم ۺایہٰلا ۺوقتیا‬
‫ۺںیم ۺتااننا ۺاتؿ ۺافصت ۺوکۺ‬ ‫اعزجیا ۺاالخصازُ دہاوتلکامیلست ۺوراض ۺوریغہ ۺ) ۺ ے ۺابر‬
‫احلص ۺرکان ۺاور ۺامتؾ ۺرُبی ۺافصت(دا ۺضغبا ۺہنیااربکا ۺال ۺوریغہ) ے ۺابر ۺںیمۺ‬
‫رفضۺنیع‛ۺےہ‛ ۔‬
‫ملعۺ احلصۺرکانۺاوراُؿۺ ےۺانچبۺیھب‚ ت‬

‫اترخی ۺوگاہ ۺےہ ۺہک ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺےن ۺدنی ۺاک ۺاکؾ ۺرصػ ۺاُؿ ۺرضحات ۺ ے ۺایل ۺےہۺ‬
‫وہنجںۺےنۺیسکۺاہللۺواےلۺیکۺتبحصۺںیمۺرہۺرکۺاےنپۺسفنۺاورۺبلقۺیکۺاالصحۺیکۺاوراکلم‬
‫اامیؿااالخصۺاورۺوقتیۺیکۺمیظع ںیتمعنۺاحلصۺںیک۔ۺاسۺ ےۺدعبۺاُوہنںۺےنۺۺدنیۺ ےۺ‬
‫سجۺیم ےۺںیم ۺیھب ۺاکؾۺایکۺزہاروںۺہکلبۺالوھکںۺجولوگںۺیک ۺاالصحۺاکۺببسۺےنب۔آجۺلک ۺیک‬

‫‪48‬‬
‫دینیرحتاکیت ےۺےبۺتاؿۺوہےنۺاورۺابلطۺرحتوکیں ےۺالیھپؤیک ووجاہتۺںیم ےۺاکی‬
‫ببس ہی ۺیھبۺےہۺہکۺارثکۺدینی ۺرحتوکیں ۺ ےۺاقدئنی ۺاورۺاکرانکؿ ۺاینپ ۺاالصح ۺےئک ۺریغباۺ ؿۺ‬
‫رحتوکیںںیم ڑُجتا ےۺںیہانچہچنۺارثکۺدینیاکومںۺ ےۺریخ سکاورۺرَشۺزایدہاتلیھپےہ۔‬
‫ہیۺیھباۺ کیۺوھٹسۺتقیقحۺےہۺہکۺسجۺدینیۺاکرنکۺ ےۺدؽۺںیمۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺ‬
‫تبحم ۺاورۺقشع ۺوہاگۺاور ۺاُ ے ۺہدمہ ۺاالخؼۺاور ۺوقتی ۺیک ۺاٰیلع ۺافصتۺاحلص ۺوہیگن ۺویہۺ‬
‫دورسوں ۺ ے ۺ تدجولں ۺںیم ہی ۺافصت ۺدیپا ۺرک ۺاتکس ۺےہ ۺوج ۺےب ۺاچرا ۺوخد ۺاؿ ۺافصت ۺ ے ۺاخیلۺ‬
‫وہوہۺالھبۺدورسوںۺںیمۺایکۺدبتیلی الۺےکسۺاگ۔‬

‫اس ۺےئل ۺامتؾ ۺدینی ۺامجوتعں ۺاور ۺرحتوکیں ۺںیم ۺاشلم ۺرضحات ۺ ے ۺےئل ۺہیۺ‬
‫رضوریۺےہۺہکۺیسکۺاکلمۺریپۺوۺرُمدشۺیکۺرگنانۺوۺرامنہیئۺںیمۺاینپۺاظرہیۺاورۺابینطۺاالصحۺ‬
‫رکاںیئاوبضمط ۺاامیؿ ۺاۺاالخص ۺاور ۺوقتی ۺاحلصۺرکںی ۺاور ۺرھپ ۺخیش ۺیہ ۺ ے ۺوشمر ۺاورۺ‬
‫رامنہیئۺںیمۺدینیۺاکؾۺرکںیۺاۺاؿۺاشءۺاہللۺزہارۺانگزایدہۺافدئہۺوہاگ۔ۺ‬

‫ایکۺوصایفےئۺرکاؾۺیکۺاتکوبںۺںیمۺرقآؿۺوۺتنسۺ ےۺالخػۺاوقاؽۺوموجدۺںیہ؟‬

‫ہی ۺابلکل ۺےب ۺاینبد ۺازلاؾ ۺےہ۔ڑب ۺڑب وصایفےئ ۺرکاؾ ۺیک ۺاتکںیب ۺاُاھٹ ۺرکۺ‬
‫دھکی ۺںیل ۺوہ ۺرصػ ۺرقآؿ ۺاپکا ۺتنس ۺوی ﷺ اور ۺا ت ت‬
‫امجع ۺاُتم ۺرپ ۺلمع ۺرکےن ۺیکۺ‬
‫دوعت ۺدےتی ۺںیہ ۺاور ۺاامیؿ ۺو ۺوقتی ۺ ے ۺاٰیلع ۺرتنی ۺدرتات ۺوک ۺاحلص ۺرکےنیک ۺرت‬
‫دےتیۺںیہ۔اہتبلۺارگۺیسکۺہگجۺرپۺاُؿۺیکۺرحتریوں ایۺرقتریوںۺںیمۺاظبرہۺوکیئۺابتۺرقآؿۺوۺ‬

‫‪49‬‬
‫تنس ۺ ے ۺالخػ ۺرظن ۺآےئ ۺوت ۺدبامگؿ ۺوہےن ۺیک ۺاجبےئ ۺدرگی ۺاملعےئ ۺرکاؾ ۺاور ۺوصایفےئۺ‬
‫زبراگؿ ۺدنی ۺرپۺ‬
‫ت‬ ‫رکاؾ ۺ ےرامنہیئ ۺاحلص ۺرکن ۺاچےئیہ ۺاور ۺدنچ ۺابعرات ۺیک ۺاینبد ۺرپ ۺامتؾ ۺ‬
‫رمگایہۺ ےۺوتف ۺںیہنۺاگلےنۺۺاچےئیہ۔اہتبلۺارگۺیسک ۺانؾۺاہندۺوص یۺیکۺاینپۺزدنیگۺےرشتعیۺ‬
‫ ے ۺالخػ ۺزگری ۺوہ ۺاوراُس ۺ ے ۺاوقاؽ ۺو ۺااعفؽ ۺرقآؿ ۺو ۺتنس ۺ ے ۺالخػ ۺرظن ۺآںیئ ۺوتۺ‬
‫وصایفءۺاورۺاملعءۺوکۺاچےئیہۺہکۺلھکۺرکۺاُسۺیکۺرتددی رکںیۺ۔‬
‫اس ۺاعمےلم ۺںیم اۺ ب ۺکت ۺاملعےئ ۺرکاؾ ۺاک ۺیہی ۺرطہقی ۺاکرالچ ۺآراہ ۺےہ ۺہک ۺوہۺ‬
‫ابلمعۺوصایفےئۺرکاؾۺ ےۺوسنمبۺاقلبۺارتعاضۺاراشداتۺاورۺفشکۺوۺرکاامتۺوکۺوفراًۺ‬
‫سردۺںیہن ۺرک ےۺہکلب ۺارگۺنکممۺوہ ۺوتۺاُؿۺیکۺانمبسۺاتولیۺرک ے ۺںیہ ۺاہتبلۺوکیئۺابتۺواحضۺ‬
‫وطرۺرپۺےرشتعیۺیکۺامیلعتتۺ ےۺالخػۺوہۺوتۺاُؿ ۺ ےۺارتحاؾۺاورۺادبۺاکاحلظۺرےتھکۺوہےئۺا‬
‫اُؿ ۺ ے ۺوسنمب ۺ ۺاقلب ارتعاض ۺاراشدات ۺیک ۺلھک ۺرک ۺرتددی ۺرفام ے ۺںیہ ۺاور ۺےرشتعیۺ‬
‫ ےحیحصۺااکحامتۺجولوگںۺ ےۺاسےنمۺۺشیپۺرک ےۺںیہ۔ۺ‬
‫امتؾ ۺ املع ءۺااہقف ء ۺ اورۺوصایف ےئ ۺ رکا ؾ ۺا سۺاب تۺ رپۺ قفتم ۺںیہ ۺ ہک ۺ ۺد نی ۺ االس ؾ ۺرپ ۺ‬
‫لمعۺرکےنۺ ے ۺےئل ۺالصۺرسہمشچۺرقآؿۺاپکاتنسۺو ی ۺ اور ۺ ا ُتمۺاکۺ ا تامج ع ۺ‬
‫(اتمۺاکۺہقفتمۺہلصیف)ےہاۺوصایفےئ ۺرکاؾۺ ےۺفشکۺوۺرکاامتۺںیہن ۺ۔ہی ۺیھب اۺ کیۺ‬
‫تقیقحۺےہۺہکۺضعبۺاواقتۺوصایفۺےئۺرکاؾۺ ےۺاضمنیمۺابلکلۺدرتسۺوہ ےۺںیہۺنکیلۺ‬
‫ڑپےنھۺواےلۺیکۺھجمسۺںیہنۺآ ےۺاورۺازلاؾۺوصایفےئ رکاؾۺرپۺاگلۺےتیلۺںیہ۔‬

‫‪50‬‬
‫رہملعۺوۺنفۺ ےۺادنازتۺایبؿاوراتالطصاحت (‪)terminologies‬ۺ ےوصخمص‬
‫امرہنی ۺوہ ے ۺںیہ۔وج ۺصخش ۺیسک ۺملع ۺو ۺنف ۺاک ۺامرہ ۺاور ۺرجتہب ۺاکر ۺہن ۺوہ ۺوت ۺضعب ۺاواقت ۺریغۺ‬
‫ج‬
‫ہقلعتمۺفسنۺیکۺاتکںیب ۺڑپ ھۺرکۺطلغۺویمہفں ۺاکۺاکشرۺوہۺتااتۺےہ۔داینویۺاورۺدینیۺولعؾۺدوونںۺ‬
‫ںیم ہیۺاوصؽۺاکرۺرفامۺےہ۔ا تؿۺںیمۺبسۺ ےۺزایدہۺلکشمۺاورۺدیچیپہۺاضمنیمۺاُؿۺاتکوبںۺ‬
‫ںیم ۺےتلم ۺںیہ ۺوج ۺوصتػ ۺاور ۺاُس ۺ ے ۺےفسلف ۺرپ ۺیھکل ۺیئگ ۺںیہاویکہکن ۺاؿ ۺاک ۺ قلع ۺاقعدئ ۺاورۺ‬
‫اظرہیۺاامعؽۺ ےۺاجبےئۺاُؿۺابینطۺرجتابتۺاورۺایفیکۺتۺ ےۺوہاتۺےہۺوجۺوصایفےئۺرکاؾۺرپۺ‬
‫ضعب ۺاواقت ۺاطری ۺوہ ے ۺںیہ ۺاور ۺضعب ۺاواقت ۺاُؿ ۺایفیکت ۺوک ۺاعؾ ۺ مہ ۺاور ۺوہشمر ۺاافلظۺ‬
‫ ےۺذرہعیۺایبؿۺرکانۺدوشارۺوہاتۺےہ۔ۺ‬
‫یہیۺوہجۺےہۺہکۺاملعءۺاورۺاہقفءۺےنۺیھبکۺیھبۺدنیۺ ےۺاینبدیۺاقعدئاۺاسملئۺاورۺ‬
‫یلمعۺااکحامتۺ ےۺےئلۺوصتػۺیکۺاتکوبںۺوکۺرسہمشچۺرقارۺںیہنۺدایۺہکلبۺہشیمہۺرقآؿا تنسۺاورۺ‬
‫اامجعۺیہۺیکۺریپویۺوکۺالزؾۺرقارۺدایۺےہ۔اقعدئۺ ےۺاسملئۺااقعدئۺیکۺاتکوبںۺ ےۺےھجمسۺتا ےۺ‬
‫ںیہۺاورابعداتااعمالمتۺاورۺاعمےرشتۺ ےۺااکحامت فِقہۺیکۺاتکوبںۺ ےۺےھجمسۺتا ےۺںیہۺاوخدۺ‬
‫وصایفےئرکاؾۺاؿۺاعمالمتۺںیماتیہنولعؾۺیکاتکوبںۺ ےۺافدئہۺاُاھٹ ےۺںیہ۔‬
‫وصایفےئ ۺرکاؾۺےن ۺوخدۺیھب ۺاسۺابتۺیک ۺواضتحۺیک ۺوہیت ۺےہۺہکۺوج ۺصخشۺ‬
‫وصتػۺ ےۺاتؿۺابینطۺایفیکتۺ ےۺہنۺزگراۺوہۺاُسۺ ےۺےئلۺوصایفےئۺرکاؾۺیکۺاتکوبںۺاکۺدانھکی‬
‫تازئ ۺںیہن ۺویکہکن ۺضعب ۺاواقت ۺاؿ ۺاتکوبں ۺںیماۺ یس ۺابںیت ۺرظن ۺآیت ۺںیہ ۺہک ۺوج ۺوہفمؾ ۺاظبرہۺ‬
‫ھجمسۺںیمآراہۺوہاتۺےہوہۺابلکلۺلقعۺایےرشتعی ےۺالخػۺوہاتۺےہۺنکیلےنھکلۺواےلۺیکرُمادۺ‬

‫‪51‬‬
 ‫سش‬
‫ھچکۺاورۺوہیتےہاۺوصایفےئرکاؾۺیکاسۺمسقۺیکابعراتۺوکۺ’’ طع تنناات‘‘ اہکۺتااتۺےہ۔‬
‫ای‬ ‫امتؾۺ املعءۺاورۺاہقفءۺاسۺابتۺرپۺقفتمۺںیہۺہکۺدنیۺ ےۺیسکۺاینبدیۺہدیق‬
‫اسملئۺ ےۺےئلۺوصتػۺیکۺاتکوبںۺیکۺ رطػۺروجعۺرکانۺطلغۺےہۺاورۺاسۺاکۺہجیتنۺضعب‬
‫اواقت ۺ ۺرمگایہ ۺیک ۺلکش ۺںیم ۺیھب ۺلکن ۺاتکس ۺےہ۔اتس ۺاوصؽ ۺوک ۺوخد ۺڑب ۺڑب ۺوصایفےئ‬
‫ج‬
‫رکاؾۺےنۺیھبۺمیلستۺایکۺےہۺانچہچنۺرضحتۺدجمدۺافلۺاثنؒۺوجۺف س تنۺوصتػۺ ےۺاتامؾۺےھجمسۺتا ےۺ‬
‫ںیہاضعبوصایفےئرکاؾۺیکدنچۺایسیہ ت‬
‫الخػۺےرشتعیابوتںۺ ےۺابر ۺںیمرفام ےۺںیہ‪:‬‬
‫’’ ہی ۺابںیت ۺوخاہ ۺخیش ۺریبکینمی ۺےن ۺیہک ۺوہں ۺای ۺخیش ۺاربک ۺاشیم ۺےن ۺا ۺںیمہ ۺدمحم ۺرعیب‬
‫ﷺ ۺاکۺالکؾۺاچےئیہۺہنۺہکۺیحمۺادلنیۺانبۺرعیبۺاۺدصرۺادلنیۺوقوینیۺاورۺدبعارلزاؼۺاکیشۺ‬
‫ج‬
‫فس‬
‫اکۺالکؾ۔ۺںیمہۺ سن(ینعیۺرقآؿۺوۺتنس)ۺ ےۺرغضۺےہۺہنۺہکۺ صۺ ےۺ(ۺہیۺانبۺرعیبۺیکۺ‬
‫اتکبۺوصفصۺامکحلۺیکۺرطػۺااشرہۺےہ)ۺ۔وتفاحتۺدمہینۺےنۺںیمہۺوتفاحتۺہیکم(وصایفء‬
‫یکاۺ کیۺاتکبۺاکۺانؾۺےہ)ۺ ےۺینغتسم(ےبۺاینز)ۺرکۺدایۺےہ۔‘‘‬
‫ۺہصحۺاوؽۺدرتفۺاوؽۺوتکمبۺربمنۺ‪)۱۰‬‬ ‫ۺ(ۺوتکمابتۺےرش‬

‫سویدۃۺاجولوجدۺ ےۺرظنہیۺ ےۺایکۺرُمادۺےہ؟ۺاور‬

‫ایکۺوصایفےئۺرکاؾۺ سویدۃۺاجولوجدۺاکۺرظنہیۺرےتھکۺںیہ؟‬

‫‚ سویدستۺاجولوجد‛دنچۺوصایفےئۺرکاؾۺوکۺدرشیپۺآےنۺواےلابینطۺاحالتۺںیمۺ‬
‫ ےۺاکیۺاحؽۺےہۺ۔ضعبۺوصویفںۺےنۺاسۺاکۺوہۺوہفمؾۺوہشمرۺرکۺدایۺسجۺیکۺرسیدںیۺرفکۺ‬
‫کتۺتاۺیتلمۺںیہ۔ۺاترخیۺںیمہۺاتبیتۺےہۺہکۺرہۺدورۺںیمۺاملعےئۺرکاؾۺاورۺوصایفےئۺرکاؾۺےنۺ‬
‫وصتػ ۺ ے ۺیم ے ۺںیم ۺدیپا ۺوہےن ۺوایل ۺاتس ۺمسق ۺیک ۺرمگاویہں ۺوک ۺدور ۺرکےن ۺیک ۺرہ ۺنکممۺ‬
‫وکششۺیکۺےہۺاورۺاسۺںیمۺیسکۺمسقۺیک وکیئۺوکاتیہۺںیہن ربۺیت۔‬

‫‪52‬‬
 ‫سویدستۺاجولوجدۺاکۺدرتسۺوہفمؾۺےچینۺ سدرجۺایکۺتاراہۺےہ؛ۺ‬
‫سویدستۺاجولوجدۺاکۺیظفلۺٰینعمۺےہۺ‚ۺووجدۺاکۺاکیۺوہان‛۔ۺاورۺ‚اکی‛ وہےنۺ ےۺ‬
‫ینعم ہیۺرہۺزگۺںیہنۺںیہ ۺہکۺاخ قۺاورۺولخمؼۺاکیۺیہ ۺںیہۺ(اورۺاتؿۺںیم ۺوکیئۺرفؼۺںیہن) ای‬
‫ہی ۺہکۺ(وعن ُذ ۺابہلل)ۺاہللۺاعتٰیلۺےنۺامتؾۺزیچوںۺںیمۺولحؽ(دالخۺوہتاان) ۺرفامایۺےہۺای ہی ۺہکۺ‬
‫َ‬
‫امتؾۺولخماقتۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺذاتۺ ےۺاسھت ّۺتم ت(ِمۺوہیئ)ۺںیہۺ۔ۺہیۺامتؾۺرظنایت ۺوتامتؾۺ‬
‫املعءۺاورۺققحمۺوصایفےئۺرکاؾۺ ےۺاطمقبۺواحضۺۺوطرۺرپرفکۺہیۺںیہ۔‬
‫سویدستۺاجولوجدۺاکۺحیحصۺبلطمۺہیۺےہۺہکۺارگۺہچۺدورسیۺولخماقتۺوموجدۺںیہ‬
‫نکیل ۺاہلل اعتٰیل ۺیک ۺذات ۺ ے ۺاسےنماُؿ ۺاک ۺووجد ۺاانت ۺانصق ۺاور ۺانلمکم ۺےہ ۺوگای ۺہک ۺدورسی‬
‫ولخماقتۺوموجدۺںیہۺیہۺںیہناۺا تیسۺوکۺابمًۃغل ‚ سویدس ُۃۺاجولسوجد‛ای ‚ۺ ہسہمہۺاوتس‛ۺاہکۺایگۺےہۺ۔ۺ‬
‫سن ج‬
‫شۺاالتالسؾۺرضحتۺومالانۺیتفمۺدمحمۺیقتۺامثعنۺاصبحۺرفام ےۺںیہ؛‬ ‫ُ‬
‫‚ سویدستۺاجولوجدۺاکۺحیحص ۺبلطم ۺہی ۺےہ ۺہکۺاسۺاکانئتۺںیم ۺیقیقح ۺاورۺ‬
‫لمکم ۺووجد ۺرصػ ۺذاتۺتۺابری ۺاعتٰیل ۺاک ۺےہااس ۺ ے ۺوسا ۺرہ ۺووجد ۺےب ۺابثت ۺاافن ۺاورۺ‬
‫انلمکم ۺےہ۔اکی ۺوت ۺاس ۺےئل ۺہک ۺوہ ۺاکی ۺہن ۺاکی ۺدؿ ۺانف ۺوہ ۺتاےئ ۺاگادورس ۺاسۺ‬
‫ےئل ۺہک ۺرہ ۺےئش ۺاےنپ ۺووجد ۺںیم ۺ ت‬
‫ذات ۺابری ۺاعتٰیل ۺیک ۺاتحمج ۺےہاذٰہلا ۺینتج ۺاایشء ۺںیمہۺ‬
‫اس ۺاکانئت ۺںیم ۺرظن ۺآیت ۺںیہ ۺااُںیہن ۺارگ ۺہچ ۺووجد ۺاحلص ۺےہ ۺنکیل ۺاہلل ۺ ے ۺووجدۺ‬
‫ ےۺاسےنمۺاُسۺووجدۺیکۺوکیئۺتقیقحۺںیہنۺا اسۺےئلۺوہۺاکلعس سدؾۺےہۺ(ۺینعیۺہنۺوہےنۺ‬
‫یکۺرطحۺےہ)۔ۺ‬

‫‪53‬‬
 ‫اسۺیکۺریظنۺ(اثمؽ)ۺویںۺےئھجمسۺےسیجۺدؿۺ ےۺوتقۺآامسؿۺرپۺوسرجۺ ےۺ‬
‫ۺرظن ۺںیہن ۺآ ےاوہ ۺارگ ۺہچ ۺوموجد ۺںیہانکیلۺ‬ ‫وموجد ۺوہےن ۺیک ۺوہج ۺ ے ۺاتسر‬
‫وسرجۺاکۺووجدۺاُؿۺرپۺاسۺرطحۺاغبلۺوہۺتااتۺےہۺہکۺاُؿۺاکۺووجدۺرظنۺںیہنۺآات۔ایسۺ‬
‫رطحۺسجۺصخشۺوکۺاہللۺاعتٰیلۺےنۺتقیقحۺانشسۺاگنہۺدیۺوہۺوہۺبجۺاتسۺاکۺانئتۺںیمۺ‬
‫اہللۺاعتٰیلۺ ےۺووجدۺیکۺرعمتفۺاحلصۺرکاتۺےہۺوتۺامتؾۺووجدۺاُ ےۺچیہاۺامدنۺہکلبۺاکدعلؾۺ‬
‫رظنۺآ ےۺںیہ۔ۺ‬
‫ویدتۺاجولوجدۺاکۺہی ۺبلطمۺاصػاۺواحضۺاورۺدرتسۺےہۺااس ۺ ےۺ‬
‫آےگۺاتسۺیکۺوجۺایفسلفہنۺریبعتاتۺیکۺیئگۺںیہاوہۺڑبیۺرطخانکۺںیہۺاورۺارگۺاُسۺںیمۺ‬
‫ولغ ۺ ۺ( ۺادتعاؽ ۺ ے ۺاجتوز ۺ) ۺوہ ۺتاےئ ۺوت ۺاتس ۺہدیق ۺیک ۺرسیدںی ۺرفک ۺکت ۺتا ۺیتلمۺ‬
‫ںیہ۔اسۺےئلۺاکیۺاملسمؿۺوکۺسبۺدیساھۺاسدا ہیۺہدیقہۺرانھکۺاچےئیہۺہکۺاکانئتۺںیم‬
‫یقیقحۺاورۺلمکمۺووجدۺاہللۺاعتٰیلۺاکۺےہۺاۺابیقۺرہۺووجدۺانلمکمۺاورۺافنےہ۔‬
‫ۺ(ۺاتفویۺامثعنجۺ‪1‬ۺہحفصۺ‪)66‬‬

‫اس ۺوک ۺاکی ۺدورسی ۺاثمؽ ۺ ے ۺیھب ۺ اھجم ۺتا ۺاتکس ۺےہ ۺہک ۺےسیج ۺوکیئ ۺصخش ۺابداشہ ۺ ےۺ‬
‫درابر ۺںیم ۺوکیئ ۺدروخاتس ۺشیپ ۺرک ۺاور ۺابداشہ ۺاُ ے ۺوھچےٹ ۺاکحؾ ۺیک ۺرطػ ۺ ۺروجع ۺاکۺ‬
‫وشمرہ ۺد اور ۺہی ۺصخش ۺوجاب ۺںیم ۺےہک ۺہک ۺوضحر ۺآپ ۺیہ ۺبس ۺھچک ۺںیہا ۺوت ۺاتس ۺاک ۺہیۺ‬
‫بلطم ۺرہ ۺزگ ۺںیہن ۺوہات ۺہک ۺاکحؾ ۺاور ۺابداشہ ۺدوونں ۺاکی ۺیہ ۺںیہ ۺہکلب ۺبلطم ۺہی ۺےہ ۺہکۺ‬
‫بسۺاکحؾۺآپۺ ےۺاسےنمۺہنۺوہےنۺ ےۺرباربۺںیہ۔ۺ‬

‫‪54‬‬
 ‫َ‬
‫دجدی سدور ےۺاملسمؿۺ ےۺےئل س س ُّ‬
‫ۺتوػۺیکۺراہۺرپۺانلچۺرضوریۺویکں؟‬

‫ہی اۺ کی ۺتقیقح ۺےہ ۺہک ۺامیض ۺ ے ۺاقمہلب ۺںیم ۺآج ۺ ے ۺاملسمونں ۺیک ۺارثکتیۺ‬
‫رپاشیناےبوکسن ۺاورےب ۺامشر ۺرواحن ۺ ۺارماض ۺاک ۺاکشر ۺےہ۔اہک ۺتا ۺاتکس ۺےہ ۺہک ۺوتدا‬
‫راستل ۺاور ۺآرخت ۺ ے ۺاینبدی ۺاقعدئ ۺرپ ۺاُؿ ۺاک ۺاامیؿ ۺرصػ ۺزابن ۺید ۺکت ۺ ۺابیق ۺرہ ۺایگۺ‬
‫ےہ۔یلمعۺوطرۺرپۺزدنیگۺ ےۺرقتًابیۺرہ س و‬
‫ۺمڑۺرپۺےرشتعیۺ ےۺااکحامتۺیک اخمتفل ۺاکۺاشمدہہۺ‬
‫وہ ۺات ۺےہ۔ ۺوج ۺزایدہ ۺدنی ۺدار ۺےھجمس ۺتا ے ۺںیہ ۺاُؿ ۺںیم ۺیھب ۺارثک ۺرصػ ۺدنچابعدات ۺیکۺ‬
‫ادایگیئۺوکۺلمکمۺدنیۺےتھجمسۺںیہۺ۔ۺاکروابرانیلۺدنیاۺالمزتماۺاکنحۺوۺالطؼاۺوخیشۺیمغۺاورۺ‬
‫درگیۺاعمےرشیتاۺ ومرۺںیمۺتازئۺۺانتازئاورالحؽۺورحاؾۺاکۺوصترۺاک یۺیدۺکتۺزمکورۺوہۺاکچۺےہ۔ۺ‬
‫َج‬ ‫ج‬
‫اوخػ ۺ ُجاا ۺآرختا ۺوتلکا تۺقاتعاربص ۺارکشا ۺاالخص ۺوریغہ ۺیسیج ۺافصتۺ‬
‫تبحمت ۺایہٰل ۺ ت‬
‫رقتًابیان ۺ س ن‬
‫پۺوہۺیکچۺںیہ۔‬
‫ارٹنٹینا ۺیلیٹ ۺوژؿ ۺاورۺوسلش ۺڈیمای ۺ ے ۺذرےعی ۺالیھپیئ ۺیئگ ۺےبۺایحیئ ۺاورۺ‬
‫ۺروابۺاورۺومیقیسۺ‬
‫احفیشۺےنۺوتۺاعمےرش ۺںیمۺدبۺرظنیاۺدبۺیلمعۺاۺریغۺوعروتںۺ ے ۺاسھت ت‬
‫یکۺولخمطۺاجمسلۺاکۺااسیۺوطافؿۺرباپۺرکۺدایۺےہۺہکۺاعمےرش ۺںیمۺایحۺاۺاپکۺداینمۺاورۺریغت‬
‫یسیج ۺمیظع اۺ امین ۺافصت ۺاکۺانجزہۺاُھٹۺایگۺےہ۔اخص ۺرکۺدجدی ۺمیلعت ایہتف اۺ داروںۺ ےۺ‬
‫ونوجاونں ۺیک اۺ کی ۺڑبی ۺدعتاد ۺوت ۺاس ۺےب ۺایحیئ ۺ ے ۺ سددلسؽ ۺںیم ۺایس ۺیسنھپ ۺوہیئ ۺےہ ۺہکۺ‬

‫‪55‬‬
 ‫ج‬
‫اکزجل ۺاور ۺویوینرویٹسں ۺںیم ۺدینی ۺرواایت ۺاک ۺاحلم ۺاموحؽ ۺمک ۺیہ ۺرظن ۺآات ۺےہ۔ ۺم ُسشبووؿۺ‬
‫رہچوں ۺ ے ۺزمنی ۺابایح ۺو ۺاپزیکہ ۺرکدار ۺ ےدنی ۺدار ۺونوجاؿ ۺاتس ۺاموحؽ ۺںیم ۺایبنج ۺایبنجۺ‬
‫ ےۺےتگلۺںیہ۔‬

‫ًانیقیوکیئۺیھبۺاملسمؿۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺانرفامنۺرک ےۺوخشۺںیہنۺرہۺاتکسۺانُچہچنۺاسۺ‬
‫ےلئسم ۺاک ۺوایدلح ۺ‚کین ۺاموحؽ‛ ۺوک ۺاایتخر ۺرکانےہ۔ ۺکین ۺاموحؽ ۺاایتخر ۺرکےن ۺ ےۺ‬
‫رُمادایس ۺاجمسل ںیم احرضی وک ۺینیقی ۺانبانےہ ۺاہجں ۺتبحمت ۺایہٰل ت‬
‫اوخػ اۺ یہٰل ۺارکف‬
‫آرختاکیناۺ امعؽۺیکۺتبحمۺاورۺانگوہںۺ ےۺرفنتۺ ےۺذترک ۺوہں۔‬
‫زبراگؿ ۺدنی ۺیک ۺاجمسلتۺ سوظع ۺو ۺذرک ۺںیم ۺاینپ ۺاتالصح ۺیک ۺتین ۺ ے ۺاحرضیۺ‬
‫ت‬ ‫ًانیقی ۺ‬
‫دےنی ۺواےلۺااسنؿۺیک ۺزدنیگ ۺںیم ۺتبثم ۺدبتیلی ۺآتایت ۺےہ ۺاوراُس ۺیک ۺزدنیگ ۺاک ۺدصقۺ‬
‫رصػۺ ُداینویۺشیعۺوۺرشعتۺاورۺامؽۺوۺدوتلۺاکۺوصحؽۺںیہنۺراتہ ۺہکلبۺاُسۺیک ۺتینۺرہۺاکؾۺ‬
‫ںیم ۺرصػ ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک راض وہیت ۺےہ۔ارگ ۺوہ ۺاجترت ۺا ۺاکروابر ۺاور ۺالمزتم ۺیھب ۺرکاتۺ‬
‫ۺا ۺکلمۺ‬ ‫ےہ ۺوت ۺرصػۺاےنپ ۺالہ ۺو ۺایعؽ ۺ ے ۺےئل ۺالحؽ ۺرزؼ ۺرفامہ ۺرکےن ۺااعمےرش‬
‫ت َ‬
‫رِمۺ ے ۺافدئ یک ۺتین ۺ ےۺرکات ۺےہ ۺ۔ۺابلکلۺیہی وصتػ ۺاک ۺیھب ۺوصقمد ۺےہ۔ ۺوگایۺ‬ ‫او‬
‫اینپ ۺزدنیگ ۺوک ۺدینی ۺ ُرخ ۺرپ ۺالےن ۺ ے ۺےئل ۺراہتۺوصتػ ۺرپۺانلچآج ۺ ے ۺاملسمؿ ۺیک اۺ کی ۺامہۺ‬
‫رضورتۺےہ۔‬

‫ارگہچۺصلخمۺاملسمؿۺیکۺرظنۺرصػۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺراضۺاحلصۺرکےنۺیکۺرطػۺ‬

‫‪56‬‬
‫یہ ۺوہن ۺاچےئیہ ۺاورہی ۺںیہن ۺدانھکی ۺاچےئیہ ۺہکۺاہلل ۺاعتٰیل ۺیک ۺااطتع ۺرکےنۺاورۺانگہ ۺوھچڑےنۺ‬
‫رپۺاُ ےۺ ُداینۺںیمۺوکؿۺوکؿۺیسۺںیتمعنۺیتلمۺںیہۺنکیلۺتقیقح ہی ےہۺہکۺاہللۺاعتٰیلۺاےنپۺکینۺ‬
‫دنبوں ۺوک ۺ ُداین ۺںیم ۺیھب ۺاتاعنامت ۺ ے ۺوناز ے ۺںیہ۔ ۺدنچ ۺایس ۺںیتمعنا ۺنج ۺاک ۺذرک ۺرقآؿۺ‬
‫اپکۺںیمۺایکۺایگۺےہاۺدنمرہجۺذلیۺںیہ؛‬
‫(‪)1‬ۺرزؼ ڑباتھۺےہۺ(‪)2‬ۺرہۺرطحۺیکۺریخۺاورۺربتکۺبیصنۺوہیتۺےہۺ(‪)3‬ۺرہۺ‬
‫مسقۺیکۺدوشاریۺ ےۺاجنتۺلمۺتایتۺےہۺ(‪)4‬ۺاپکۺاورۺرھتسیۺزدنیگۺبیصنۺوہۺتایتۺےہۺ‬
‫(‪ )5‬بلق ۺںیم ۺراتح ۺاور ۺاانیمطؿ ۺدیپا ۺوہ ۺتاات ۺےہ ۺسج ۺیک ۺذلت ۺ ے ۺاسےنم ۺ ُداین ۺیکۺ‬
‫اسریۺںیتنطلسۺاورۺامؽۺوۺدوتلۺچیہںیہۺ(‪)6‬ۺاوالدۺوکۺعفنۺ اتچنہۺےہۺوریغہ‬

‫اہلل ۺاعتٰیل ۺ ے ۺدنبوں ۺوک ۺدنمرہج ۺابال ۺوتمعنں ۺ ے ۺاسھت ۺاسھت‚ایحتۺت‬

‫س تن ّ‬
‫ط‛ینعی ۺاپک ۺاور ۺاصػ ۺرھتسی ۺزدنیگ ۺاور ۺ‚اانیمطؿ ۺبلق‛ یک ۺدوںیتل ۺیھب ۺیتلمۺ‬
‫ۺطۺاورۺاانیمطؿۺبلقۺاکۺبلطمۺہیۺرہۺزگۺںیہنۺہکۺ ُداینۺںیمۺاُسۺوکۺزایدہۺ‬ ‫ںیہ۔نکیل ۺایحتۺت س تن ّ‬
‫ہج‬
‫امؽ ۺو ۺدوتل ۺےلم ۺاور ۺ ۺیسک ۺمسق ۺیک ۺامیل ۺاورتان ۺفیلکت ۺو ۺرپاشین ۺہن ُۺپ ۺا ۺہکلب ۺایحتۺت س تن ّ‬
‫ۺط ۺاکۺ‬
‫بلطمۺہیۺےہۺہکۺدنب ۺیکۺینتجۺداینویۺرضورایتۺںیہۺوہ اہللۺاعتٰیلۺوپریۺرفامۺدےتیۺںیہ‬
‫اورنجۺوتمعنںۺاکۺاورپۺذرکۺایکۺایگۺےہۺوہۺاُ ےۺاطعۺرفامۺدےتیۺںیہۺاہتبلۺارگۺ‚ااحتمؿ‛ا‚االصح‛‬
‫ای‚ۺدرتاتۺیکۺدنلبی‛ۺیکۺاخرطۺیسکۺکینۺدنب ۺرپۺوکیئۺفیلکت ایۺرپاشینۺآیھبۺتاےئۺوتۺاُسۺ‬
‫رپاشینۺیکۺاحتلۺںیمۺیھبۺاُسۺ ےۺدؽۺوکۺاکیۺاخصۺمسقۺاکۺاانیمطؿۺاحلصۺوہاتۺےہۺاورۺاہلل‬
‫اعتٰیل یکذاتۺرپۺاکلمۺنیقی یکوہجۺ ےۺوہۺربصاوتلکۺاورۺمیلستوۺراضۺ ےۺاکؾۺاتیلےہ۔یہی‬

‫‪57‬‬
 ‫ایح ت‬
‫تہبیطاکۺحیحصوہفمؾۺےہ۔‬

‫ایکۺوصتػۺارفادۺایاعمےرش ۺیکۺاتالصحۺںیمۺوکیئۺرکدارۺاداۺرکۺاتکسۺےہ؟‬
‫تقیقح ہی ۺےہ ۺہک ۺامہر ۺوموجدہ ۺاعمےرشیت ۺاگبڑ ۺاک س‬
‫ۺوایدَح ۺاعمےرش ۺ ےۺ‬
‫ارفاد ۺوک ۺ‚ابلمع ۺاملسمؿ ۺ‛ انب ۺان ۺےہ ۺاور ۺیہی ۺدصق ۺوصتػ ۺاک ۺیھب ۺےہاوگای اۺ کی ۺیقیقحۺ‬
‫وص یۺاورۺاکلمۺاملسمؿۺںیمۺوکیئ رفؼۺںیہنۺوہاتۺ۔‬
‫یقیقح ۺوص ی ۺاُس ۺصخش ۺوک ۺاہک ۺتا ۺات ۺےہ ۺوج ۺرصػ ۺانؾ ۺاک ۺاملسمؿ ۺہن ۺوہ ۺہکلب ۺاُسۺ‬
‫َ‬
‫ ےق ۺاور ۺسفن ۺیک ۺاالصح ۺوہ ۺیکچ ۺوہ ۺاور ۺاُس ۺ ے ۺ ۺاقعدئ ۺاابعدات ۺا ۺاعمالمت ۺا‬‫س‬
‫اعمےرشت ۺاور ۺاالخایقت ۺرپ ۺےرشتعی ۺاک ۺارثاغبل ۺوہ ۺ۔ ۺاےسی ۺابلمع ۺاملسمؿ ۺاک ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺرپۺ‬
‫ۺابغ ۺاتنب ۺ ۺےہاامںۺ‬ ‫وبضمط ۺاامیؿ ۺوہات ۺےہا ۺاعمےرش ۺ ے ۺامتؾ ۺارفاد ۺ ے ۺےئل ۺرتمح ۺاک ت‬

‫ابپارہتش ۺداروں ۺااسمہویں ۺا ۺدووتسں ۺاور ۺاعمےرش ۺ ے ۺدرگی ۺامتؾ ۺارفاد ۺ ے ۺےئل ۺریخۺ‬
‫وخایہۺاورۺالھبیئۺاچاتہۺےہاۺاُؿۺیکۺراتحۺاورۺآراؾۺاکۺایخؽۺراتھکۺےہۺ۔اےنپۺوقؽۺاورۺلعفۺ‬
‫ ےۺیسکۺوکۺاصقنؿۺںیہنۺاچنہپات۔رصتخمۺہیۺہکۺاُسۺیکۺتیصخشۺرہاحلظۺ ےۺااہتنیئ‚وخوگشار‛‬
‫اور‚وتمازؿۺ(‪‛)Balanced‬ۺوہیتۺےہ۔‬

‫االصحۺوہۺتاےنۺ ےۺدعباکیۺابلمعۺاملسمؿۺ ےۺدؽۺںیمۺاہللۺاعتٰیلۺ ےۺقشعۺ‬

‫ج‬
‫وخػۺایہٰلۺاۺانقتعا‪،‬ربَارکشۺاوردرگیۺایھچۺ تصاتۺدیپاۺوہۺتایتۺںیہۺسجۺیکۺوہجۺ‬
‫وۺتبحماۺ ت‬
‫ۺاملسمؿ ۺاک ۺقح ۺںیہن ۺدابات ۺایسک ۺرپ ۺملظ ۺںیہن ۺرکاتا ۺال ۺںیہن‬ ‫ ے ۺوہ ۺیسک ۺدورس‬

‫‪58‬‬
‫رکاتاروشت ۺںیہن ۺاتیل ۺانیل ۺدنیا ۺاکروابرا ۺالمزتم ۺاور ۺدرگی ۺاعمالمت ۺںیم ۺدایتن ۺا‬
‫اامتنا ۺااصنػۺاوراچسیئ ۺ ے ۺاکؾ ۺاتیل ۺےہ ۺ ۺ۔اینپ ۺروییٹ ۺحیحص ۺرطےقی ۺ ے ۺادا ۺرکات ۺےہۺ‬
‫اوررحاؾ ۺامؽ ۺ ے ۺاےنپ ۺآپ ۺوک ۺاچبات ۺےہ۔انقتع ۺاور ۺربص ۺیک ۺزدنیگ ۺاایتخر ۺرکاتۺ‬
‫ۺولخمؼۺدخاۺعفنۺاُاھٹیتۺےہ۔‬
‫ےہ۔ارغلضۺاُسۺیکاۺ کیاۺ کیۺاداۺ ے ت‬

‫انُچہچن ۺاعمےرش ۺںیم ۺدعؽا ۺااصنػ ۺا ۺاھبیئ ۺاچر ۺاانم ۺو ۺوکسؿ ۺادایتن ۺاورۺ‬
‫ۺاکروابرۺاورۺ‚انؾۺ‬
‫اامتنۺوکۺرفوغۺدےنی ےۺےئلۺرضوریےہۺہکۺوصتػ ےۺانؾۺرپۺوہےنۺواےل ج‬
‫اہندۺےبۺلمعۺوصایفےئ ۺرکاؾ‛ۺیکۺامیلعتتۺ ےۺاجبےئۺ‚ۺیقیقح وصتػۺ(ستہیکۺنسفس)‛ ےۺ‬
‫اغیپؾۺوکۺاعؾۺایکۺتاےئاورۺوعاؾۺوۺوخاصۺوکۺابلمعۺوصایفےئۺرکاؾۺیک االصیحۺاجمسلۺاورۺرمازکۺ‬
‫ۺدی ۺتاےئاۺاُؿۺ ے ۺاسےنم ۺلمکم ۺدنی ۺ ے ۺحیحص ۺوصترۺوک ۺاعؾ ۺایک ۺتاےئۺ‬ ‫ںیم ۺڑُجےن ۺیک ۺرت‬
‫اوراُںیہنۺاسۺابتۺیکۺیھبۺمیلعتۺدیۺتاےئۺہکۺدنیۺرصػۺدنچاظرہیۺاامعؽۺرپۺلمعۺرکےنۺاکۺ‬
‫انؾ ۺںیہن ۺہکلب ۺدنی ۺ ے ۺامتؾ ۺازجاء ۺینعی ۺاقعدئ ۺا ابعداتااعمالمت ۺ(نیل ۺدنیا اکروابرا‬
‫المزتمۺوریغہ)ۺاۺاعمےرشتۺ(‪)Social interaction‬ۺاورۺاالخایقت(وصتػ‪ /‬ستہیک )‬
‫رپ ۺلمع ۺرضوری ۺےہ ۺ۔اتس ۺ ے ۺاعمےرش ۺںیم ۺتیثیحبت ۺومجمیع رکفت ۺآرخت ۺدیپا ۺوہ ۺیگ ۺاورۺ‬
‫دعؽۺوۺااصنػۺاورۺاامتنۺوۺدایتناکۺوبؽۺابالوہاگۺ۔ۺ‬

‫وصتػیکتنحمۺاکۺآاغزۺارگۺہچۺرفدۺیکاالصحۺ ےۺوہاتۺےہۺنکیل اسۺ ےۺےجیتن ںیم‬

‫وپر اعمےرش ۺاۺامتؾۺاداروںۺاہیںکتۺہکۺرایتسوۺوکحتمۺیکیھباالصحۺوہۺیتکسۺےہ۔‬

‫‪59‬‬
 ‫وصایفےئۺرکاؾۺاکۺافن تذۺدنیۺیکۺدجودہجۺاورۺاہجدۺںیمۺرکدار‬

‫ایکۺوایعقۺوصایفےئۺرکاؾۺاۺاعمےرش ۺںیمۺدنیۺوکۺانذفۺرکےنۺیکۺوکوششںۺںیمۺ‬
‫رکدارۺاداۺںیہنۺرک ے؟‬

‫وصایفےئرکاؾۺ ےۺابر ۺںیم ہی اکیوصترۺاعؾۺےہہکۺوہۺاکیوگےشۺںیمھٹیب‬

‫رکۺاہللۺاہللۺرک ےۺںیہۺاورۺاعمےرش ۺںیمۺاالسیمۺااکحؾۺ ےۺافنذۺیکۺرکفۺںیہنۺرک ے۔ۺاترخیۺا‬
‫اشمدہ ۺاورۺقیقحت ےۺاثتبۺوہاتۺےہۺہکۺہیازلاؾۺلمکمۺوطرۺرپۺطلغۺاورۺےبایندےہ۔‬
‫تقیقح ہی ۺےہ ۺہک ۺرقآؿ ۺو ۺتنس ۺ ے ۺملع ۺربداروصایفےئ ۺرکاؾ ۺںیم ۺدنیۺ‬
‫االسؾۺ ےۺافنذۺیکۺینتجۺرکفاپیئۺتایتۺےہۺاشدئۺیہۺیسکۺاورۺہقبطۺںیم ہیۺرکفۺاتسۺدشتۺ ےۺ‬
‫اسھتۺاپیئۺتایت ۺوہ۔اہتبل ۺرقآؿۺاپکۺاورۺااحدثیۺابمرہکۺ ےۺہیۺابتۺواحضۺوہیتۺےہۺہکۺ‬
‫یسک ۺیھب ۺدینی ۺرحتکی ۺیک ۺاکایمیب ۺ ے ۺےئلۺرامنہؤں ۺاور ۺاکرونکں ۺںیم ۺسج ۺدرےج ۺ ےۺ‬
‫اامیؿا ۺاالخص ۺاوقتیا ستہیک سفن ۺاورقشع ایہٰل ۺیک ۺرضورت ۺوہیت ۺےہ ۺوہ ۺومعًامۺ‬
‫ذرکورکفا اجمدہات ۺاور ۺاہلل ۺواجولں ۺیک ۺتبحص ۺ ۺ ے ۺریغب ۺاحلص ۺںیہن ۺوہیت ۺذٰہلا ۺوصایفےئۺ‬
‫رکاؾۺاکۺیہیۺہطقنتۺرظنۺےہۺہکۺاعمےرش ۺۺںیمۺےرشوعۺیکۺتاےنۺوایلۺیسکۺیھبۺرحتکیۺیکۺادتباۺ‬
‫‚ اۺ رفادۺاسزی‛ ے ۺلمع ۺ ے ۺوہن ۺاچےئیہ ینعی ۺھچک ۺاخصۺدعتادںیم ۺاےسی ۺارفادایتر‬
‫رکےنرضوری ۺںیہ ۺنج ۺںیم ۺدنمرہج ۺابال ۺافصت ۺاپیئ ۺتاںیئ ۺاتہک ۺوہ ۺرہ ۺدینی ۺدجودہج ۺںیم‬
‫ا الخصۺ ےۺاس ھتۺ ہصحۺںیل ۺاورۺوبتقۺ رضورتۺدنی ۺ یکۺ رسۺدنلبیۺ ے ۺےئل ۺرہمسقۺ‬
‫‪60‬‬
 ‫یک رقابنۺدےنیۺ ےۺےئلۺایترۺرںیہ۔‬

‫ہیۺیھباۺ کیۺتقیقحۺےہۺہکۺارثکۺدینیۺرحتوکیںۺیکۺاناکیمۺیکاۺ کیۺتہبۺڑبیۺوہجۺ‬

‫اقدئنیۺاورۺاکرونکںۺںیمۺاالخصۺاوقتیا قلعۺ س س‬
‫َمۺاہللۺاورۺستہیکۺسفنۺۺیکۺیمکۺیہۺوہیتۺےہۺ‬
‫انچہچنۺدہع ۺاۺرہشتۺاورۺامؽۺ ےۺال ۺیکۺوہجۺ ےۺارثکۺدینیۺرحتوکیںۺںیمۺااشتنرۺدیپاۺوہۺ‬
‫تااتۺےہۺوجۺابآلرخۺرحتکیۺ ےۺاخےمتۺاکۺببسۺنبۺتااتۺےہ۔ۺ‬

‫آج ۺ ے ۺرقتًابی ۺاچر ۺوس ۺاسؽ ۺےلہپ ۺاایگروھںی ۺدصی ۺرجہی ۺںیم ۺابج ۺاربکۺ‬
‫ابداشہۺےنۺدنیۺاالسؾۺاورۺدرگیۺذمابہۺ ےۺدرایمؿۺرفؼۺوکۺمتخۺرکےنۺیکۺوکششۺیکۺاورۺ‬
‫َ‬
‫دنی االسؾۺوک تۺِاانۺاچاہ ۺوتۺاُسۺوتقۺاسۺ ےۺاسےنمۺہلسلسۺدنبشقنہیۺ ے ۺمیظعۺخیش ۺرضحت ُ س ّ‬
‫ۺمتدۺ‬
‫اسفلۺاثنۺخیشۺادمحۺرسدنہی‬
‫ؒؒۺ ڑھک ۺوہےئےھتۺاورۺاورۺاےنپۺنیقیۺوۺاامیؿۺازعؾۺو ۺوتلکۺ‬
‫اور ۺرواحتین ۺو ۺاالخص ۺ ے ۺتنطلس ۺ ے ۺادن ۺر ۺاکی اۺ اسی ۺادنرون اۺ القنب ۺےرشوع ۺایک ۺہکۺ‬
‫تنطلست ۺہیلغم ۺاک ۺرہ ۺتانیشن ۺاےنپ ۺ ے ۺےلہپ ۺزگر ۺوہےئ ۺابداشوہں ۺ ے ۺاقمےلب ۺںیمۺ‬
‫دینی ۺرگنۺںیمۺراگنۺرظنۺآےنۺاگل۔اہیںۺکتۺہکۺابآلرخۺیحمۺادلنیۺاورگن ۺزبیۺاسیجۺدنیۺ‬
‫دارۺااسنؿۺابداشہۺانب۔‬

‫‪61‬‬
 ‫ایکۺوصایفےئۺرکاؾۺاہجدۺںیمۺہصحۺںیہنۺےتیل؟‬

‫ہی ارتعاضۺہکۺوصایفےئۺرکا ؾۺاہجدںیمۺہصحۺںیہنۺےتیل ایۺاہجدۺیکۺاخمتفلۺ‬

‫رک ےۺںیہۺیھبۺلمکمۺالیملع ایۺدضۺاکۺہجیتنۺےہ۔ۺویکہکنۺاہج تدۺاالسیمۺیکۺاترخیۺاُاھٹۺرکۺدیھکیۺ‬
‫تاےئۺوترقتًابیرہ ۺاہجدیۺرعم ےۺیکۺایقدت ای ۺوتۺوصایفےئۺرکاؾۺےنۺوخدۺیکۺےہۺایۺاجمدہنیۺ‬
‫وکۺتاناۺامیلۺاورۺرظناییتۺدمدۺرفامہۺیکۺےہۺ۔ۺ‬
‫امیض ۺرقبی ۺیہ ۺیک ۺدنچ ۺرحتوکیں ۺاک ۺتازئہ ۺایلتاےئوت ۺرقتًابیرہ ۺاہجدی ۺرحتکیۺ‬
‫ںیمۺآپۺوکۺوصایفےئۺرکاؾۺیلہپۺفصۺںیمۺرظنۺآںیئۺےگ۔‬

‫َج‬ ‫ج‬
‫ربریغصاپکۺو تہۺہۺںیموتوصتػوۺاہجدۺاکۺااسیبیجعا ت ت‬
‫مئاج (‪)Combination‬‬
‫ۺ اتلۺےہۺسجۺیکۺریظنۺ ُدورۺ ُدورۺکتۺینلمۺلکشمۺےہۺ۔ابروھںیۺدصیۺرجہیۺںیمۺرضحتۺدیسۺ‬
‫ادمحۺدیہشۺؒۺاورۺاُؿۺ ےۺتاراثرۺرءاقءۺےنۺوتۺوھکسںۺ ےۺالخػۺاہجدۺرک ےۺۺاورۺھچۺاسؽۺکتۺ‬
‫اےنپۺزریۺارثۺالعوقںۺںیمۺاالسیمۺوکحتمۺاق مۺرک ےۺداھکۺدایۺہکۺاۺ امیؿۺاۺوتدۺاۺحیحصۺ قلعۺ‬
‫ابہللۺاوروصتػۺوۺولسکۺیکۺرتتیبۺںیمۺینتکۺوقتۺاورۺیسیکۺاتریثۺےہ۔اُوہنںۺےنۺہیۺیھبۺ‬
‫ۺاالصح ۺسفن ۺ ے ۺریغب ۺوبضمط ۺوجش ۺوۺ‬
‫اثتب ۺرک ۺدای ۺاھتہک ۺحیحص ۺرواحتین (وصتػ) ۺاور ت‬
‫ذجہبۺاورۺااثیرۺوۺرقابنۺاورۺذجہبۺاہشدتۺدیپاۺںیہنۺایکۺتااتکس۔‬
‫‪1857‬ۺوسیعیۺںیمۺارگنزیوںۺ ےۺالخػۺگنجتۺآزادی ۺںیمۺنجۺاملعےئۺرکاؾۺ‬
‫ےن ۺاقدئاہن ۺرکدار ۺادا ۺایک ۺاھت ۺاُؿ ۺںیم ۺدنہواتسؿ ۺ ے ۺوہشمر ۺوص ی ۺزبرگ ۺرضحت ۺاحی‬

‫‪62‬‬
‫ؒؒ ۺ (وج ۺرضحت ۺومالان ۺاےرشػ ۺیلع ۺاھتونیۺؒ ۺاور ۺدرگی ۺااکرب ۺاملعےئ ۺدویدنبۺ‬
‫ادماد ۺاہلل ۺاہمرج ۺیکم‬
‫ ے ۺ ریِ ۺو ۺرُمدش ۺےھت)ارضحت ۺاحظف ۺاضنم ۺدیہشؒ ۺا ۺومالان ۺدمحم ۺاق م ۺانونوتیؒ ۺ ۺاورومالانۺ‬
‫ردیش ۺادمح ۺوگنگیہۺؒ ۺ(ابن ۺداراولعلؾ ۺدویدنب) ۺاشلم ۺےھت ۺ۔ ۺرھپ ۺاکی ۺاوروص ی ۺومالانۺ‬
‫ج‬
‫ومحمدانسحل ۺدویدنبیؒۺ( ۺنجۺوک ۺدنہواتسؿۺ ے ۺاملسمونںۺےن‚خیش ۺالتہہند‛ ۺ ے ۺبقل ۺ ے ۺایدۺ‬
‫ایک ۺ) ۺےن ۺدنہواتسؿ ۺوک ۺارگنزیوں یک ۺالغیم ۺ ے ۺآزاد ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ۺرتیک ۺ ے ۺ ۺاقلعتتۺ‬
‫ج‬
‫اق م ۺےئک ۺ۔خیش ۺالہتہندۺؒ ے ۺاشرگدوں ۺےن ۺارگنزیوں ۺ ے ۺالخػ ۺرھب ۺوپر ۺاہجدیھبۺ‬
‫ایک۔رحتکیۺتۺریمشیۺروامؽاۺاونرۺاپاشۺ ےۺالماقتۺاورام اٹۺیکۺدیقاۺاُؿۺیکۺدنلبۺتمہۺاور ت‬
‫ۺوقتۺ‬
‫لمعۺاکۺوبثتۺےہ۔‬

‫ازجلارئ(رغمب) ۺںیم ۺوہشمر ۺوص ی ۺزبرگ ۺاریم ۺدبعااقلدر ۺےن ۺ ۺہلمح ۺآور‬
‫رفاویسیسنں ۺ ے ۺالخػ س سۺَع اہجد ۺدنلبۺایک ۺاورۺ‪1832‬وسیعی ۺ ے ۺ‪ 1847‬ۺوسیعی ۺکت ۺوخدۺ‬
‫نیچۺ ےۺےھٹیبہنۺیہۺرفاویسیسنںۺوکۺنیچۺ ےۺےنھٹیبۺدای۔‬
‫‪1813‬وسیعی ۺںیم ۺبج ۺ(وموجدہ)روس ۺااریاؿ ۺاور ۺرتیک ۺیک ۺرسیدوںۺرپۺ‬
‫واعق ۺالعوقں ۺرپ ۺروویسں ۺےن ۺہضبق ۺایک ۺوت ۺاُؿ ۺاک ۺاقمہلب ۺرکےن ۺ ے ۺےئل ۺدنبشقنی ۺےلسلس ۺ ےۺ‬
‫رضحاتۺےن س سۺَعۺاہجدۺدنلبۺایکۺاورۺاطمہبلۺایکۺہکۺاعمالمتۺوۺدقمامتۺ ےۺےلصیفۺےرشتعیۺ ےۺ‬
‫اطمقبۺےئکۺتاںیئۺ۔اتسۺرحتکیۺ ےۺاقدئۺاغزیۺدمحمۺےھتۺنِجۺوکۺرویسۺااقیضۺالُمّۺ ےۺبقلۺ‬
‫ ےۺایدۺرک ےۺےھت۔ۺےلہپۺاریمۺاغزیۺدمحم ۺبجۺدیہشۺوہےئۺوت ۺاُؿۺ ےۺتانیشن’’ ۺزمحہۺےب‘‘‬
‫رقمر ۺوہےئ۔اُؿ ۺ ے ۺدعب ۺ’’خیش ۺاشلم‘‘ےن ۺاجمدہنی ۺیک ۺایقدت ۺاھبنسیل ۺوج ۺاریم ۺدبعااقلدر‬
‫ازجلارئی ۺ ےرطےقی ۺرپۺےھت ۺاور ۺوص ی ۺےھت۔خیش ۺاشلمؒ ۺےن ۺ‪ 25‬ۺربس ۺکتۺروس ۺ ےۺ‬

‫‪63‬‬
‫اقمہلب ۺتاری ۺراھکاور ۺفلتخم ۺرعموکں ۺںیم ۺاُؿ ۺرپ ۺزربدتس ۺحتف ۺاحلص ۺیک۔رویس ۺاُؿ ۺیکۺ‬
‫وشتکۺاور ۺاجشتعۺ ےۺرموعبۺےھتۺاورۺدنچۺاقمامتۺوکۺوھچڑ ۺرک ۺاسر ۺکلم ۺ ے ۺےبۺ‬
‫دلخۺوہۺےئگۺ۔‬
‫وسیبںی ۺدصی ۺوسیعی ۺ ے ۺادتبایئ ۺدوۺرشعوں ۺںیم ۺااطجولی اوفاج ۺ ےوسراؿۺ‬
‫ج‬
‫رپ ۺےضبق ۺ ےالخػ ۺریپت ۺرطتقی ۺرضحت ۺادمح ۺارشل ۺالشبوویس ۺےن ۺاتریخی ۺاہجد ۺایک۔ ۺخیشۺ‬
‫ج‬
‫ۺربادراؿ ۺرطتقی ۺاور ۺرمدینی ۺوک ۺہشیمہ ۺوسہشاریا ۺاشنہن ۺابزی ۺیک ۺقشم ۺیکۺ‬
‫ت‬ ‫الشبوویس ۺاےنپ‬
‫اتدیکۺرک ےۺرےتہۺ۔اُؿۺںیمۺریغتۺاورۺدعتسمیۺیکۺروحۺوھپےتکنااُؿۺوکۺوھگڑدوڑۺاورۺہپسۺ‬
‫اسالری ۺاک ۺوشؼ ۺدال ے ۺرےتہاور ۺاہجد ۺیک ۺتلیضف ۺو ۺاتیمہ ۺاک ۺشقن ۺاُؿ ۺ ے ۺدؽ ۺرپ ۺاق مۺ‬
‫رک ے۔اشرعتۺرشمؼۺالعہمۺدمحمۺاابقؽۺرموحؾۺےنۺاُؿۺیک ۺاجمدہاہنۺایقدت ۺوک ۺاےنپۺاسۺرعشۺ‬
‫ںیمۺرخاجۺنیسحتۺشیپۺایکۺےہ؛‬
‫ایک ۺ ۺوخ ب ۺا ریم ۺ لصیف ۺ وک ۺونس یس ۺ ےن ۺاغیپ ؾ ۺدای‬
‫وتۺانؾۺوۺبسنۺاکۺاجحزیۺےہۺرَپۺدؽۺاکۺاجحزیۺنبۺہنۺاکس‬
‫ایس ۺرطح ۺرعب ۺداین ۺیک ۺوہشمر ۺاالسیم ۺرحتکی ‚اوخاؿ ۺاوملسملؿ‛ ۺ ے ۺابنۺ‬
‫خیشۺنسحۺاانبلۺرموحؾۺرسۺاتۺاپۺلمعۺاورۺدجودہجۺاکۺاثمیلۺومنہنۺےھت۔ہنۺےنکھتۺواےلاہنۺامویسۺ‬
‫وہےنۺواےلا ہنۺتسپۺوہےنۺواےلۺاپسیہۺاورۺدایعۺےھتۺ۔اُؿۺیکۺاتؿۺصوصایصتۺںیمۺاُؿۺ‬
‫ ے ۺرواحن ۺوشنامن ۺاوروصتػ ۺو ۺولسک ۺوک ۺڑبا ۺدلخ ۺےہ۔ ۺاسیج ۺہک ۺاُوہنں ۺےن ۺاینپۺ‬
‫وخدونتش ۺوساحن ۺںیم ۺواضتح ۺیک ۺےہ ۺوہ ۺ’’رطہقی ۺاصحہیف اشذہیل‘‘ ۺںیم ۺتعیب ۺےھت ۺاورۺ‬
‫اباقدعہ ۺاسۺ ےۺاذاکرۺیکۺقشمۺرفام ےۺےھت۔‬

‫‪64‬‬
‫دنمرہج ۺابال ۺاثمجولں ۺ ے ۺہی ۺابت ۺواحض ۺوہ ۺتایت ۺےہ ۺہک ۺرسرفویش ۺو ۺتاابنزیا‬
‫اہجد ۺو ۺرقابن ۺاور ۺدجتدی ۺو ۺاالقنب ۺو ۺحتف ۺو ۺریخست ۺ ے ۺےئل ۺسج ۺرواحن ۺو ۺیبلق ۺوقتاسجۺ‬
‫َ‬
‫وتاتہ ۺو ۺتیصخش ۺاسج ۺاالخص ۺو ۺلتل ّہ ہی نتا ۺسجۺذجب ۺوۺفشکۺاور ۺسجۺوحہلص ۺاورۺتمہۺ‬
‫یک ۺرضورت ۺےہ ۺوہ ۺارثک ۺاواقت ۺرواحن ۺرتیقا ۺابنط ۺیک ۺافصیئاسفن ۺ ے ۺدُسرھےنۺ‬
‫اورابعدتۺوۺرایتضۺ ےۺریغبۺدیپاۺںیہنۺوہیت۔اتسۺےئلۺآۺپۺدںیھکیۺےگۺہکۺوہنجںۺےنۺ‬
‫متداہن ۺای ۺ ُمادہاہن ۺاکرانےم ۺااجنؾ ۺدےئ ۺںیہااُؿ ۺںیم ۺ ے ۺارثک ۺارفاد ۺرواحنۺ‬
‫االسؾ ۺںیم ۺ ُ س ّ‬
‫تیثیحۺ ےۺدنلبۺاقمؾۺرےتھکۺےھتاورۺارگۺوصتػۺوۺولسکۺراہتۺوتۺ ےۺاطمقبۺوہۺاوراہللۺ‬
‫اعتٰیلۺیکۺذاتۺرپۺاکلمۺنیقیۺاورۺتبحمۺدیپاۺوہےنۺاکۺابثعۺوہ(وجۺاسۺ ےۺامہۺرتنیۺاقمدصۺ‬
‫اوروشؼ ۺاہشدت ۺدیپاۺ‬
‫ت‬ ‫و ۺاتنجئ ۺںیہ) ۺوت ۺاس ۺ ے ت‬
‫ۺوقت ۺلمع ۺا ۺذجہب ۺاہجدااعیل ۺیتمہ ۺاافج ۺیشک ۺ‬
‫وہانۺالزیمۺےہ۔‬

‫(‚وصایفےئۺرکاؾۺاورۺاہجدۺ‛ ےۺدنمرہجۺابالۺومضمؿۺاکۺارثکۺہصحۺرضحتۺومالانۺدّیسۺاوبۺانسحلۺ‬
‫دنویؒۺ ےۺومضمؿۺ‚الہۺوصتػۺاورۺدینیۺدجودہج‛ۺ ےۺایلۺایگۺےہۺوجۺاتکبۺ‚وصتػۺایکۺےہ‛ۺ‬
‫ںیمۺاشعئۺوہ ُۺچاۺےہ۔)‬

‫‪65‬‬
 ‫وصتػۺ ےۺابر ۺںیمۺاپیئۺتاےنۺوایلۺطلغۺویمہفںۺ ےۺقلعتمۺدنچۺاابتقاست‬

‫درجۺذلیۺدوۺاابتقاستۺںیمۺیئکاۺ کیۺطلغۺویمہفںۺاکۺیلستۺشخبۺوجابۺ اتلۺےہ‪:‬‬

‫‚نِج ۺجولوگںۺوک ۺخیش ۺاالالسؾۺانبۺیمیتؒۺااحظفۺاِنبۺیقؒۺارضحتۺدجمد ۺافل ۺاثنؒ ۺاور ۺومالان ۺالیعٰمس‬

‫دیہشؒۺ ےۺِنسُحۺنظۺ(اساھچۺامگؿ)ےہۺ(اورۺوہ) ۺاُؿۺوکۺاملعےئۺقحۺںیمۺ ےۺتاےتنۺںیہۺوتۺوہۺہلصیف‬
‫رکۺںیلۺہکۺایک ہیۺبسۺرضحاتۺتنسۺیکۺلمکمۺاتدعباریۺرکےنۺ ےۺابووجدۺاکیۺطلغۺزیچ (ینعیۺ‬
‫وصتػ)وک ۺوبقؽ ۺرکےن ۺرپ ۺقفتم ۺوہ ۺےئگ ۺےھت؟ ۺاور ۺاؿ ۺبس ۺےن ۺتاؿ ۺوُبھج ۺرکایاہجتل ۺ ےۺ‬
‫اُتمۺوکۺۺاکیۺطلغۺزیچۺیکۺمیلعتۺوۺنیقلتۺیک؟ۺاورۺارگۺااسیۺںیہنۺےہۺوترھپۺوخدۺاےنپۺقلعتمۺوغرۺرکںی‬
‫ۺاببۺ(وصتػ)ۺںیمآپۺ ےۺیہوتۺیطلغںیہنوہۺریہےہ؟‛‬
‫ہکۺںیہکاس ت‬

‫‚ تج ۺرطح ۺضعب ۺگ ن ۺ تڑت ۺارسایل ۺریسفتی ۺرواایت ۺیک ۺاینبدرپیسک ۺ(دنتسم)‬

‫ریسفترقآؿ ۺوک ۺا ۺضعب ۺوھجیٹ ۺاور ۺگ ن ۺ تڑت ۺااحدثی ۺیک ۺاینبد ۺرپ ۺامتؾ ۺااحدثی ۺوک ۺاور ۺدنچۺ‬
‫اناقِلبۺرتحیجۺاسملئۺیکۺوہجۺ ےۺاسری ۺفتقہۺوک سۺرد ۺںیہن ۺایکۺتاۺاتکسۺاایسۺرطحۺآجۺتہبۺیسۺ‬
‫اخاقنوہںۺاورۺزماروںۺرپۺوجۺدباعتۺاورۺےرشایکتۺاوصتػۺاکۺانؾۺےلۺرکۺیکۺتاریہۺںیہۺاُؿۺ‬
‫[‪]1‬‬
‫یکۺاینبدۺرپۺالصۺےرشیع وصتػۺوک سۺردرکانۺاہکںۺاکۺااصنػۺےہ؟‛‬

‫[‪ ]1‬اابتقاستۺازۺ’’وصتػۺایکۺےہ‘‘ ادارہۺاالسایمتۺ(وہفمًامۺلقنۺےئکۺےئگۺںیہ)‬

‫‪66‬‬
 ‫َ‬
‫سسّ‬
‫توُػۺیکۺدجتدیۺںیمۺرضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒ ۺاکاتریخیۺرکدار‬

‫یلھچپ ۺدنچ ۺدصویں ۺیک ۺاترخی ۺاک ۺااصنػ ۺدنسپاہن ۺتازئہ ۺےنیل ۺ ے ۺہی ۺابت ۺاسےنمۺ‬
‫آیت ۺےہ ۺہک ۺرضحت ۺدجمد ۺاسفل ۺاثنؒ ۺ ے ۺدعب ۺسج ۺاعمل ۺدنی ۺےن ۺوصتػ ۺوکریغےرشیعۺ‬
‫روسامتادباعت ۺاورطلغ ۺوصترات ۺ ے ۺاپک ۺایک ۺوہ رضحت ۺومالان ۺاےرشػ ۺیلع ۺاھتونیؒۺ‬
‫َ‬
‫ےھتانج ۺوک سۺبا ۺوطر ۺرپ ۺ‚ ۺمیکح ۺاالُ سم‛ اک ۺاطخب ۺدای ۺایگ۔ ۺاقعدئا ۺابعداتا ۺاعمالمت ۺاۺ‬
‫اعمےرشت ۺاور ۺاالخایقت ۺتیمس ۺدنی ۺاالسؾ ۺ ے ۺرہ ۺیم ے ۺاہلل ۺاعتٰیل ۺےن ۺاُؿ ۺ ے ۺدجتدییۺ‬
‫اکؾۺایلۺسجۺیکۺ سوہجۺ ےۺاُںیہنۺریتوھںیۺدصیۺرجہیۺاکۺ‚ ُ س ّ‬
‫متدۺ(دنیۺوکۺزدنہۺرکےنۺواال)‛‬
‫اہکۺتاۺاتۺےہ۔‬

‫رضحت ۺومالان ۺاےرشػ ۺیلع ۺاھتونیؒ ۺےناینپ ۺوہشمرت ۺزامہن ۺاصتفین ۺںیم ۺاُؿ ۺامت ۺؾۺ‬
‫ریغےرشیع ۺاامعؽۺورظنایت ۺیک ۺاشندنیہ ۺیک ۺوج ۺوصتػ ۺںیم ۺضعبۺتالہ ۺوصایفء ۺاوروعاؾۺیکۺ‬
‫جَ‬
‫وہج ۺ ے ۺاشلم ۺوہ ۺںیئ ۺںیھت ۺاوروعاؾ ۺاانلس ۺ ے ۺاسےنمرقآؿ ۺو ُۺس ۺیک ۺامیلعتت ۺ ےۺ‬
‫نیعۺاطمقبۺامتؾۺدباعتۺ ےۺاپکۺاورۺاخصلۺ‚ۺےرشیعۺوصتػ‛ۺیکاۺ یسۺوصتریۺشیپۺیکۺوجۺ‬
‫آےنۺوایلۺیئکۺدصویںۺکتۺاُتمۺ ےۺاملعءۺاورۺوعاؾۺیکۺرامنہیئۺ ےۺےئلۺاک یۺوہیگ۔ۺ‬
‫(ۺاؿۺاشءۺاہلل)‬

‫‪67‬‬
 ‫َ‬
‫س س ُّ‬
‫توػۺ ےۺوموضعۺرپۺدنچۺامہۺبتُک‬

‫ؤمفل ۺےن ۺزری ۺرظن ۺراسےل ۺیک ۺایتری ۺ ے ۺےئل ۺدنمرہج ۺذلی ۺاتکوبں ۺ ے ۺاافتسدہۺ‬
‫ایک ۺےہ۔وصتػ و ۺولسک ۺیک ۺاتیمہ ۺارضورت ۺاور ۺوعاؾ ۺاانلس ۺ ے ۺدؽ ۺو ۺامغ ۺںیم ۺاپےئ ۺتاےنۺ‬
‫واےل ۺوکشک ۺو ۺاہبشت ۺ ےاسزاہل ۺ ے ۺےئل ۺاؿ ۺ ۺاتکوبں ۺاکیلیصفت ۺاطمہعل ۺااہتنیئ ۺدیفم ۺرےہ ۺاگ۔‬
‫(اتؿۺاشءۺاہلل)‬

‫فنصم‬ ‫انؾۺاتکب‬
‫رضحتۺومالانۺدمحمۺوظنمرۺامعننؒۺاورۺدرگیۺاملعےئۺرکاؾۺ ےۺاضمنیمۺاکۺومجمہع‬ ‫وصتػۺایکۺےہۺ؟‬
‫َ‬
‫میکحۺاال ّسُمۺرضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒ یکۺامیلعتتۺاکۺتاعمۺالخہص‬ ‫ےرشتعیۺوۺرطتقی‬
‫ؒؒۺیکۺامیلعتتۺاکۺوچنڑ)‬ ‫رمبت‪:‬رارٹکۺدبعایئحل‬
‫ؒؒ(رضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونی‬ ‫اصبرئۺمیکحۺاالتم‬
‫ؒؒۺ‬
‫رضحتۺومالانۺدمحمۺزرکایۺاکدنۺولھی‬ ‫ااکرباکولسک ااسحؿ‬
‫رضحتۺیتفمۺدمحمۺرفدیۺدجمدیۺؒ‬ ‫ہلسلسۺابمرہک‬
‫ؒؒۺ‬
‫رضحتۺومالانۺاشہۺمیکحۺدمحمۺارتخ‬ ‫راسلئۺوۺوماظع‬
‫خیشۺاالالسؾۺرضحتۺومالانۺیتفمۺدمحمۺیقتۺامثعن دمہلظٗارکایچ‬ ‫اتالصیحۺاجمسل‬
‫رضحتۺرارٹکۺدِفاۺدمحمۺدمہلظٗااشپور‬ ‫ات ت‬
‫الصحۺسفن‬
‫ج‬ ‫ج‬ ‫جَ‬ ‫ج‬
‫ۺا ہسہنگوواربیخۺوتخپوخناہ‬ ‫سۺ ُمارۺادلنیۺاشہۺاصبحۺرکوبغسہۺےرش‬‫رضحتۺیتفمۺ س ّس ن‬ ‫ا تامینۺ تصات‬
‫ج‬
‫رضحتۺومالانۺ ّس ن‬
‫ۺسریبشۺادمحۺاکاکلیخۺدمُہلظاراوڈنپلی‬ ‫وصتػۺاک ُۺخاہص‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫میکحۺاالُ ّسمۺرضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒ‬ ‫اسلن سک ُشف‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫میکحۺاال سُّمۺرضحتۺومالانۺاےرشػۺیلعۺاھتونیؒ‬ ‫اس سلب سسرئػ‬
‫رضحتۺومالانۺدمحمۺدبعاہللۺولہبیؒ‬ ‫سَم ت‬
‫ارػۺولہبی‬

‫‪68‬‬