Την ιστορία τη γράφουν οι εκτοπισμένοι

Φιλίπ Ελμπουά

Ο Λακάν έγραψε αυτήν την περίφημη και τρομερή φράση σε ένα από τα τελευταία
κείμενα του. Διευκρίνιζε επιπλέον ότι η ιστορία δεν αφηγείται παρά μόνο εξόδους1. Αυτή η
παρατήρηση έχει δομική εμβέλεια που δεν περιορίζεται σε μια δεδομένη εποχή αλλά ισχύει
τόσο για το παρελθόν και το παρόν, όσο και για το μέλλον. Θέτει πολύ απλά το ζήτημα ότι
η εξορία συνιστά για μας, ως ομιλ-όντα, πραγματικό. Οι καιροί που αλλάζουν αποδεικνύουν
εξάλλου ότι τα λόγια του Λακάν, διατυπωμένα σε μια εποχή που ο ρατσισμός και το
μεταναστευτικό φαινόμενο έδειχναν μακριά από μας, είναι τόσο εύστοχα που γίνονται
προφητικά. Ο Λακάν θεμελίωνε τη βεβαιότητά του στη φωτισμένη θεώρηση της δύναμης
του συμβολικού. Μετατοπίζει την απόλαυση του ομιλ-όντος απαγορεύοντάς την εκεί όπου
εμφανίζεται. Ακριβέστερα, χρειάζεται να απορριφθεί σε ένα επίπεδο, αυτό του πραγματικού,
ώστε να επιτευχθεί σε ένα άλλο, στο συμβολικό. Σκεφτείτε την αυνανιστική απόλαυση που
μπορεί έτσι να μεταφορισθεί, ή διακριτικότερα να μεταμορφωθεί, σε επιθυμία και μάλιστα
σε αγάπη. Το στοιχειώδες παραδειγματάκι δείχνει ότι η εξορία όχι μόνο αρχίζει νωρίς αλλά
και παράγεται επί τόπου.
Επιπλέον, θα προσθέταμε ότι είναι απολύτως ευκταία εκτός κι αν κανείς προτιμά τη χήρα
με τα πέντε ορφανά από έναν σύντροφο που δεν γνωρίζει εξαρχής. Ότι το ομιλ-όν είναι ένας
ξένος στην ίδια του τη χώρα συνιστά γεγονός που η τραγικότητά του μειώνεται επειδή είναι
αναπόφευκτο. Έτσι πίστευε ο Σενέκας που ως καλός στωικός συμβούλευε ότι κανείς θα
πρέπει να το δεχτεί. Προσπαθώντας να παρηγορήσει τη μητέρα του για την εξορία του με
διαταγή του Νέρωνα στην Κορσική, τόπο θεωρούμενο τότε απαίσιο, της εξηγούσε με
λεπτομέρεια ότι ίδιον της ανθρώπινης κατάστασης είναι να ταξιδεύει κανείς συνεχώς: η
ανθρώπινη ψυχή είναι κινούμενη, ασταθής, κατ’ εικόνα του πνεύματος που βασιλεύει στα
ουράνια ύψη. Τίποτα ποτέ δεν παρέμεινε στο σημείο όπου γεννήθηκε. Τα πήγαινε-έλα του
ανθρώπινου είδους είναι αδιάκοπα ή ακόμα Θα δυσκολευτείς πολύ να βρεις έστω κι έναν τόπο
που να κατοικείται μέχρι σήμερα από τον αρχικό του πληθυσμό2. Ο λόγος της επιστήμης που
εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα έβαλε το λιθαράκι του στη δομή συμβάλλοντας ώστε να την
1
Lacan, J., « Joyce le symptôme », Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, p. 568. Voir aussi Miller, J.-A., « Enfants
violents », Après l’enfance, Paris, Navarin, 2017, pp. 198-199.
2
Sénèque, « Consolation à Helvia, ma mère », Consolations, Paris, Rivages poche, 1992, p. 51-125.
καταστήσει δυσάρεστη. Εξωθώντας τη δύναμη του συμβολικού στο όριο, επιτονίζει τα
πράγματα θέτοντας σε κίνηση όλους τους πληθυσμούς ταυτόχρονα. Αποτέλεσμα, ο κόσμος
έγινε χωριό τόσο παγκόσμιο όσο κι ομοιόμορφο. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να έχει μόνο
τουριστικό αντίκτυπο αν το πραγματικό δεν ερχόταν να χαλάσει τη γιορτή.
Πράγματι, οι ποικίλοι τρόποι απόλαυσης δεν παγκοσμιοποιούνται, δεν αναμιγνύονται
περισσότερο κι επικοινωνούν ακόμα λιγότερο. Η βαριά τάση τους είναι να αποκλείονται
αμοιβαία κι αν συνομιλούν είναι για να ακούσουν ο ένας τον άλλον να φωνάζει. Αυτό έκανε
τον Λακάν να πει ότι οι ρατσιστικές φαντασιώσεις αφθονούν, στο μέτρο της σύγχρονης
ανάμιξης των πληθυσμών και των σωμάτων. Στην ίδια γραμμή, καθιστούσε τους ναζί τίποτα
λιγότερο από πρόδρομους που θα προκαλούσαν στο μέλλον πολυάριθμες τάσεις3. Όπως
φαίνεται η ώρα έφτασε. Ωστόσο, δεν έχουμε επιστρέψει στις γκριζοπράσινες στολές και
στους αγκυλωτούς σταυρούς παρόλο που κάποιοι με την πρώτη ευκαιρία τους ξετρυπώνουν
από τις ντουλάπες. Οι ακόλουθοι είναι πιο διακριτικοί, κανονικόμορφοι και πράττουν τα
χείριστα κατ’ εικόνα των ναζί. Σε αυτούς ταιριάζει η έκφραση της Χάννα Άρεντ, η
κοινοτοπία του κακού. Αυτοαποκαλούνται δημοκράτες αλλά δρουν ως σωστά καθάρματα
εκμεταλλευόμενοι όσους βυθίζονται στα άδυτα του γούστου για να επιλέξουν την ρατσιστική
φαντασίωση. Αναμφίβολα, σε αυτό το ζήτημα της φαντασίωσης μπορούμε ως αναλυτές να
συνεισφέρουμε τον οβολό μας. Όχι μόνο για να την καταδικάσουμε αλλά για να την
αναδείξουμε ως αυτή που είναι, συμβάλλοντας έτσι ώστε η περιρρέουσα ατμόσφαιρα του
ρατσισμού και της διάκρισης να μην εδραιωθεί. Για να γίνει αυτό δεν υπάρχει άλλη οδός
από τη συζήτηση και το διάλογο με την πεφωτισμένη γνώμη. Το καλύτερο όπλο μας και
ταυτόχρονα το μοναδικό θα είναι όπως πάντα ο λόγος. Για μας το φόρουμ είναι δεύτερη
φύση.

3
Lacan, J., « Proposition du 9 octobre 1967 sur le psychanalyste de l’Ecole », Autres écrits, op. cit. p. 257.