Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ε Ι Ο

Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο

Μ.Π.Σ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ & ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ
ΣΤΟΝ ΑΘΗΝΑΙΚΟ ΤΥΠΟ

ΛΑΦΑΖΑΝΗ ΟΛΓΑ, Α.Μ.41000720

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Ι. Πολύζος, Δ. Πολυχρονόπουλος

ΑΘΗΝΑ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2005

1.Εισαγωγή ............................................................................................. 3
1.1 Η μετανάστευση, ο δημόσιος χώρος και τα media: ............................ 3
μια πρώτη προσέγγιση ........................................................................... 3
1.2 Μεθοδολογία ................................................................................... 5

2. Ο «λόγος» για τη μετανάστευση ............................................................. 6

2.1 Ο «λόγος των ΜΜΕ» ........................................................................ 6
2.2 Αντικειμενικοποίηση των μεταναστών. ................................................ 7
2.3 Από το «λαθρομετανάστη» στον «οικονομικό μετανάστη» ..................... 9

3. Υποβάθμιση του δημόσιου χώρου ........................................................ 10

3.1 Μετανάστευση και εγκληματικότητα στις γειτονιές της Αθήνας............. 10
3.2 Όχληση και κοινωνικά προβλήματα .................................................. 15

4. Αθήνα: μια «πολυπολιτισμική πόλη»; ................................................... 18

Επίλογος .............................................................................................. 22

Βιβλιογραφία
1.Εισαγωγή

1.1 Η μετανάστευση, ο δημόσιος χώρος και τα media:

μια πρώτη προσέγγιση
Η Αθήνα εξελίσσεται με όλα τα χαρακτηριστικά της μητρόπολης μιας
ευρωπαικής πρωτεύουσας. Συγκεντρώνει το ένα τρίτο περίπου του ελληνικού
πληθυσμού, το σύνολο σχεδόν των κρατικών υπηρεσιών και των κέντρων
λήψης αποφάσεων, αλλά και τη χαρακτηριστική συσσώρευση κεφαλαίων και
εργασίας. Εκτός αυτών παρουσιάζει και άλλο ενα γνώρισμα της μητρόπολης:
έλκει μετανάστες, είτε εσωτερικούς μετανάστες –φαινόμενο που ήταν σε
έξαρση τις προηγούμενες δεκαετίες, είτε μετανάστες απο το εξωτερικό.
Η μετανάστευση προς την Ελλάδα αποτελεί σχετικά νέο φαινόμενο, το
οποίο μαζικοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η μετανάστευση
αποτελεί , όχι μια «κρίση» όπως συχνά παρουσιάζεται , αλλά μια κοινωνική
σχέση και μια διαδικασία η οποία μορφοποιείται απο και μορφοποιεί την
ελληνική κοινωνία. Καταρχήν η μετανάστευση είναι μια διαδικασία ιστορική
που έχει συμβάλει στη σχηματοποίηση του κόσμου όπως τον ξέρουμε σήμερα.
Δεν αποτελεί ένα ξεχωριστό φαινόμενο αλλά ενυπάρχει και αναδύεται ιστορικά
από την κοινωνική οργάνωση την οποία με τη σειρά της επηρεάζει. Τα
ζητήματα που άπτονται στο μεταναστευτικό είναι ζητήματα που
αλληλοδιαπλέκονται με διάφορες διαδικασίες εκφάνσεις έννοιες και πρακτικές
του κοινωνικό οικονομικού σχηματισμού του παρόντος. Η μετανάστευση
διαμορφώνεται από την αγορά, το κράτος, το έθνος, το φύλο και άπτεται
φαινομένων όπως η παγκοσμιοποίηση, ο νεοφιλελευθερισμός, η κοινωνική
ανισότητα, η άνιση οικονομική ανάπτυξη αλλά και η δημοκρατία 1. Σε αυτό το
πλαίσιο θεωρώ πως τα ζητήματα της μετανάστευσης είναι πολύ σημαντικά,
καθώς μέσα πο το πρίσμα της μετανάστευσης γίνονται κατανοητές όψεις της
πραγματικότητας της ελληνικής κοινωνίας, που δεν αφορούν μόνο τους
μετανάστες αλλά όλους και όλες μας.
Ο μετανάστης ως άτομο, στην ουσία του μάλιστα, αντιπαραθέτει δυο
κοινωνίες. Το άτομο-μετανάστης βρίσκεται ανάπμεσα σε δύο τόπους και δυο
ταυτότητες: οι χώρες καταγωγής και προορισμού διεκδικούν την ιστορία του,
εναλλάσσσοντας στιγμές απόρριψης και στιγμές αποδοχής 2.Ζει μια κατάσταση
που ενέχει τη σύγκριση. Συγκρίνει διαρκώς τον παλιό του κόσμο με τον νέο και
τον νέο με τον παλιό για να τον εξηγήσει. Ταυτόχρονα, όμως, αποτελεί και

1
Π ετ ράκο υ Η ., 2001, σελ .3 1-3 3
έναν ανθρώπινο δεσμό μεταξύ δυο τόπων, μεταφέροντας στοιχεία από τον
έναν στον άλλον. Για άλλη μια φορά είναι το παρελθόν ή το παρόν, η
κουλτούρα ή οι δομές που νοηματοδοτούν τη διαδρομή?
Είναι σίγουρο πως η έλευση μεταναστών στα μητροπολιτικά κέντρα της
Δύσης επιτίθεται στα-σύμφωνα με κάποιες αντιλήψεις- καθαρά και
αποστειρωμένα περιβάλλοντα, επιφέρει αλλαγές, σταδιακά αλλά σταθερά σε
πολλαπλά επίπεδα. Προφανώς υπάρχει μια κυρίαρχη κουλτούρα, η οποία
παραμένει κυρίαρχη, αλλά ποιος μπορεί να πει περπατώντας Κυριακή πρωί
στην Ομόνοια ή απογευματάκι καλοκαιριού στην πλατεία Κυψέλης ότι οι
μετανάστες δεν έχουν αλλάξει την Αθήνα?
Στη συγκεκριμένη εργασία επιχειρώ μια ματιά στο πως οι αλλαγές αυτές,
που οι μετανάστες έχουν επιφέρει, με την παρουσία και τη δράση τους στο
δημόσιο χώρο της πόλης, γίνονται αντιληπτές και ερμηνεύονται στην ελληνική
κοινωνία, αναδεικνύοντας, εντέλει, με τον τρόπο αυτό, χαρακτηριστικά της
κοινωνίας υποδοχής. Εχω επιλέξει να προσεγγίσω αυτή τη σχέση μέσω του
Αθηναικού τύπου, επιλογή που βασίζεται στο ρόλο που θεωρώ οτι έχει ο
ημερήσιος τύπος τόσο στην έκφραση όσο και στη διαμόρφωση νοοτροπιών,
κοινωνικών απόψεων και στάσεων (περισσότερα για τον ρόλο των ΜΜΕ στο
κεφάλαιο 2.1).
Απο τα δημοσιεύματα στα οποία είχα πρόσβαση, διέκρινα δυο βασικές
τάσεις στην τρέχουσα αρθογραφία που αφορούν το θέμα μετανάστες και
δημόσιος χώρος. Η πρώτη, σχετίζει τους μετανάστες ή -όπως συνήθως
αποκαλούνται στα άρθρα αυτά- λάθρομετανάστες, με την εγκληματικότητα και
την υποβάθμιση του δημόσιου χώρου. Η δεύτερη, παρουσιάζει την Αθήνα ως
πολυπολιτισμική πόλη, στην οποία δίνει ξεχωριστό χρώμα η παρουσία των
μεταναστών. Και στις δυο αυτές απόψεις, στην πρώτη που αποκαλύπτει
φανερά μια ετεροφοβία αλλά και στην δεύτερη που παρουσιάζεται ως
ετεροφιλία ασκείται στα κεφάλαια 3,4 κριτική.
Η κριτική αυτή, που διαπνέει όλο το κείμενο, έχει σαν βάση της την άποψη
οτι η μετανάστευση δεν είναι μια κρίση ή ενα πρόβλημα προς διαχείριση,μια
«φυσική καταστροφή» όπως συχνά παρουσιάζεται, αλλά ενα κοινωνικό
φαινόμενο που συνδέεται στην παρούσα οικονομική, κοινωνική και πολιτική
συγκυρία με την οικονομική παγκοσμιοποίηση και τον παγκόσμιο καταμερισμό
εργασίας. Θεωρώ πως οι ίδιοι οι μετανάστες είναι δρώντα πολιτικά
υποκείμενα , όχι θύματα ή θύτες και σίγουρα όχι «πρόβλημα».

2
Gr een N ., 2 004 , σ ελ .1 7
1.2 Μεθοδολογία

Τα άρθρα που χρησιμοποιούνται στη συγκεκριμένη εργασία δεν βασίζονται

σε συστηματική ανάλυση της καθημερινής ειδησεογραφίας. Άλλωστε το θέμα
δεν είναι ιδιαίτερα «συνηθισμένο» και η ορθογραφία που αφορά τους
μετανάστες επικεντρώνεται κυρίως σε θέματα που αφορούν την
εγκληματικότητα, τις διαδικασίες νομιμοποίησης ή τέλος το όφελος ή το
κόστος, κυρίως με οικονομικούς όρους, που προκαλούν στην ελληνική
οικονομία. Ότι παρουσιάζεται εδώ συγκεντρώθηκε αποσπασματικά, μεγάλο
μέρος του προέρχεται από αναζήτηση σε ηλεκτρονικά αρχεία τεσσάρων
Αθηναϊκών εφημερίδων καθώς επίσης και από προσωπικά αρχεία. Η σχετική
αρθρογραφία καλύπτει ένα ευρύ χρονικό φάσμα, που ξεκινά από το 2002 μέχρι
το 2005, αν και υπάρχουν μικρές αναφορές και σε παλιότερα άρθρα όταν αυτό
κρίνεται αναγκαίο. Η επιλογή των εφημερίδων έγινε με κριτήριο την μη -
απόλυτη- ταύτισή τους με ακραίους πολιτικούς χώρους, δεν επιλέχτηκαν
δηλαδή εφημερίδες, που εκφράζουν είτε ακραία ρατσιστικές απόψεις, είτε είναι
«εκ πεποιθήσεως» φιλικά προσκείμενες προς τους μετανάστες. Οι εφημερίδες
που επιλέχτηκαν είναι «Το Βήμα», «Τα Νέα», «Η Καθημερινή» και η
«Ελευθεροτυπία», εφημερίδες που έχουν επίσης από τις υψηλότερες πωλήσεις
στον κλάδο.
Η κριτική βασίζεται σε βιβλιογραφική έρευνα που αφορά τόσο τους
μετανάστες καθαυτούς όσο και τη σχέση τους με την πόλη και το δημόσιο
χώρο, σχέση που πολύ λίγο έχει ερευνηθεί στην ελλαδικό χώρο.
2. Ο «λόγος» για τη μετανάστευση

Η αναζήτησή μου τόσο σε αρχεία εφημερίδων όσο και η βιβλιογραφική

έρευνα γύρω από το θέμα της μετανάστευσης με οδήγησε σε κάποιες πρώτες
παρατηρήσεις, οι οποίες αν και δεν σχετίζονται άμεσα με το θέμα της
παρουσίας και χρήσης του χώρου της πόλης από τους μετανάστες, θεωρώ ότι
αξίζει να αναφερθούν εδώ, γιατί φανερώνουν τάσεις και αναδεικνύουν όψεις
διαχείρισης του φαινομένου της μετανάστευσης από τον κυρίαρχο λόγο. Η
κριτική που ασκείται σε αυτές τις θέσεις/απόψεις θέτει τους βασικούς άξονες
σχολιασμού και κριτικής του συνολικού κειμένου. Θα αναδείξω στη συνέχεια
δυο, κατά τη γνώμη μου βασικά σημεία, τα οποία διαπνέουν το λόγο του τύπου
για τη μετανάστευση .

2.1 Ο «λόγος των ΜΜΕ»

Η εξουσία την οποία ασκούν τα media, έχει αποτελέσει αντικείμενο
προσεγγίσεων οι οποίες εξετάζουν την επίδρασή τους σε ποικίλους τομείς της
ανθρώπινης ύπαρξης 3. Τα media ασκούν ένα καταλυτικά κεντρικό, έναν
αποφασιστικό ρόλο, είτε στη διαμόρφωση και νομιμοποίηση κοινωνικών
αντιλήψεων, στάσεων, συμπεριφορών και πρακτικών, είτε στη διαδικασία μέσω
της οποίας συγκροτούνται βασικές εννοιολογικές κατηγορίες, που βρίσκονται
στη βάση της ατομικής και συλλογικής ερμηνείας της πραγματικότητας. Μέρος
της Ανάλυσης Λόγου, -μιας σχετικά νέας επιστημονικής κατεύθυνσης της
γλωσσολογίας- αποτελεί και η Κριτική Ανάλυση Λόγου 4. Στα πλαίσια αυτής της
επιστημονικής προσέγγισης, ο λόγος (discourse) νοείται όχι μόνο ως γλώσσα
αλλά και ως χρήση της γλώσσας, ως μορφή κοινωνικής δράσης. Με αυτήν την
έννοια ο λόγος των ΜΜΕ ως μορφή κοινωνικής δράσης ιστορικά και κοινωνικά
προσδιορισμένη επιτελεί μια διττή λειτουργία/ υπόσταση: αφενός είναι
διαμορφωμένη μέσα από την κοινωνική πραγματικότητα, αφετέρου συμβάλλει
στη διαμόρφωσή της 5. Η δεύτερη, αυτή, λειτουργία, της διαμόρφωσης της
κοινωνικής πραγματικότητας, αφορά κοινωνικές ταυτότητες και ρόλους, τις
κοινωνικές σχέσεις (εξουσίας, αλληλεξάρτησης και απόδοσης ρόλων) και τα
συστήματα γνώσης και ιδεολογίας (στάσεις, αναπαραστάσεις, συμπεριφορές).
Στις σύγχρονες κοινωνίες ο λόγος των ΜΜΕ τείνει να είναι και να
αναγνωρίζεται ως η κύρια πηγή γνώσης, διαμόρφωσης στάσεων και

3
B o urd ieu & P as s er on , 197 7
4
για περι σσό τ ερα όσο ν α φο ρά τη ν Κ ρι τι κ ή Ανάλ υσ η Λόγου στ ους Πα ύλου Μ ., 2001,
V a n D i jk ,19 91 και F airc lou gh ,1 99 5
ιδεολογίας. Ασκεί τη μέγιστη δυνατή επιρροή σε συνθήκες απουσίας
εναλλακτικών πηγών λόγου, γενικευμένης συναίνεσης και αδυναμίας των
ομάδων που διαφοροποιούνται από αυτόν. Αυτό οδηγεί σε μια «ηγεμονία»
λόγου και διαμόρφωσης γνώσης. Τα υποκείμενα, με την παρέμβαση των ΜΜΕ
υιοθετούν ερμηνευτικά πρότυπα, τα οποία και χρησιμοποιούν ως ρουτίνα
κατανόησης του υπαρκτού 6.
Τέλος,ο τύπος, όχι μόνο υποβοηθά την εκπαίδευση ως προς τον καθορισμό
των τρόπων με τους οποίους γίνεται αντιληπτή η πατρίδα, ο ελληνικός
πολιτισμός ή οι σχέσεις με τον «άλλον» αλλά, επίσης, αναλαμβάνει να
συμπληρώσει το κενό που αφήνουν τα σχολικά εγχειρίδια ως προς τις
τρέχουσες κοινωνικές εξελίξεις 7. Τα δημοσιογραφικά κείμενα φέρνουν στα
μάτια των αναγνωστών τη σύζευξη του δημόσιου με το δημοσιογραφικό λόγο,
και, πιο συγκεκριμένα, τις κοινωνικές αξίες και τους θεσμούς, αναφαίρετο
τμήμα των οποίων συνιστά η προετοιμασία για την υποδοχή εθνοτικών και
φυλετικών ομάδων 8.

2.2 Αντικειμενικοποίηση των μεταναστών. 9

Σχηματικά, μπορούμε να αναφερθούμε σε δυο βασικούς

προσανατολισμούς της επικρατούσας εννοιολόγησης της μετανάστευσης, τόσο
από το δημοσιογραφικό όσο και από τον δημόσιο λόγο: οι μετανάστες είτε
προκαλούν προβλήματα (ξενοφοβική προσέγγιση) είτε αντιμετωπίζουν
προβλήματα (δημοκρατική προσέγγιση ). Και τα δυο ρεύματα του κυρίαρχου
λόγου παραπέμπουν στην ανάγκη διαχείρισης, ρύθμισης, αντιμετώπισης του
«προβλήματος» της μετανάστευσης και των μεταναστών 10. Ο πολυδιάστατος
χαρακτήρας των σύνθετων κοινωνικών φαινομένων όπως η σύγχρονη
μετανάστευση παραβλέπεται ολοσχερώς από τις κυρίαρχες προσεγγίσεις του
φαινομένου.
Έτσι, οι μετανάστες στον δημόσιο λόγο δεν εμφανίζονται ποτέ ως
υποκείμενα και δη, ως υποκείμενα λόγου. Οι μετανάστες
αντικειμενικοποιούνται και εμφανίζονται ως «πρόβλημα» ή ως φαινόμενο που

5
Πα ύλου Μ ., 2 001 , σ ελ. 1 3 0
6
Πα ύλου Μ ., 2 001 , σ ελ. 1 3 2
7
Φραγκουδάκη & Δ ραγ ώ να , 19 97, σ ελ .13- 26
8
Π ετ ρο νώ τη , 199 8 , σ ελ .8 1-8 2
9
Οι σκ έψ ει ς τ ο υ καφαλαίου α υτ ού πηγάζουν κ υρί ως απο τη ν ει σαγωγή των Μαρ βάκη
Α ., Παρσά νογλ ο υ Δ ., Πα ύλου Μ .,2001, στ ο σ υλ λ ο γ ι κ ό Μ Ε Τ ΑΝ Α ΣΤ Ε Σ ΣΤΗΝ Ε Λ Λ ΑΔ Α ,
Α θ ή να : Ελληνι κά Γ ρά μα μτα
10
Μα ρβάκ η ς Α ., Παρσάνογλ ο υ Δ ., Πα ύλου Μ .,2001, σ ελ .1 4-1 5
ξεκινά από και αφορά κύρια τους ίδιους. Σε αυτό το πλαίσιο, οι στρατηγικές
τους, η κοινωνική τους παρουσία και δράση, οι ταυτότητές τους (εθνοτικές,
πολιτισμικές, πολιτικές και κοινωνικές) γενικεύονται και υποστασιοποιούνται
ως κάτι που όχι μόνο ισχύει για όλους αλλά τους επικαθορίζει, τους καθιστά
προβλέψιμους και μετρήσιμους.

Οι απλουστευτικές αυτές προσεγγίσεις περνούν μέσα από -επίσης

γενικευτικές και σχηματικές- αναζητήσεις σχέσεων αιτιών και συνεπειών. Ένα
φαινόμενο, το οποίο συνδέεται πολύ συχνά στον δημοσιογραφικό λόγο με τη
μετανάστευση είναι ο ρατσισμός. Πολύ χαρακτηριστικός είναι ο τίτλος της
εφημερίδας Ελευθεροτυπία το Δεκέμβρη του 1991 «Αλβανοί – Βάλθηκαν να
ξυπνήσουν το ρατσισμό μας – η Πείνα, η Βία, το Έγκλημα 11». Όπως αναφέρει
και ο Γ. Τσιάκαλος 12, ως δικαιολογία για τις διακρίσεις χρησιμοποιείται η
διαφορετικότητα της ομάδας, στην οποία προσάπτεται συχνά, αν και όχι πάντα
μια υποτιθέμενη κατωτερότητα η/και επικινδυνότητα. Υποτιμάται το γεγονός
ότι ο ρατσισμός έχει πάντα ως πυρήνα τον αποκλεισμό από δημόσια και
κοινωνικά αγαθά και την ανισότιμη συμμετοχή σε αυτά, και άρα μπορεί να
εμφανιστεί μόνο σε συνθήκες ανισομερούς κατανομής της κοινωνικής ή/και
πολιτικής δύναμης και αποκλειστικά από την πλευρά των ισχυρών.

Ο τρόπος που τα ΜΜΕ και ο δημόσιος λόγος χειρίζονται το φαινόμενο

της μετανάστευσης αποτελεί μια «κοινωνική κατασκευή» μιας «επινοημένης
απεικόνισης» της πραγματικότητας μέσα από επιλεκτική απλούστευση,
αποτελεί , εντέλει, αποσιώπηση των δομών και σχέσεων κυριαρχίας.

11
ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΟ Τ ΥΠ ΙΑ , 21/12/1991,
12
Γ . Τσιάκαλος , 200 0 , σελ .7 7-8 3
2.3 Από το «λαθρομετανάστη» στον «οικονομικό μετανάστη» 13
Σήμερα, δεκαπέντε χρόνια μετά την πρώτη μαζική μετανάστευση προς
την Ελλάδα, εκτιμάται πως οι μετανάστες «ωφελούν σοβαρά την οικονομία 14»,
λόγω της επισφαλής και κακοπληρωμένης εργασίας που «προσφέρουν» ή
μάλλον καλύτερα λόγω της ακραίας εκμετάλλευσης της εργασίας τους από
«μεγαλοεπιχειρηματίες» αλλά και «νοικοκοκύρηδες» γεγονός, βέβαια, που
συνήθως αποσιωπείται από τον κυρίαρχο λόγο. Έτσι, εφόσον στη δημόσια
συζήτηση δεν τίθεται υπό αίρεση ότι αυτή η ωφέλεια και άρα η μετέωρη θέση
των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία θα συνεχιστεί, ο δημοσιογραφικός
λόγος αναγνωρίζει την προσφορά των μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού
στην ελληνική οικονομία. Ακριβώς εξαιτίας αυτής της προσφοράς τους, η
οποία δεν μπορεί πλέον να αποσιωπηθεί, ο λόγος σε σχέση με τη
μετανάστευση έχει μεταβληθεί σημαντικά, και πλέον δεν υπάρχουν στα
πρωτοσέλιδα των εφημερίδων τίτλοι όπως «Λαθρομετανάστες: η ανησυχία
έγινε τρόμος 15» ή «Αλβανοί: Μαζικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις σε όλη τη
χώρα - τους στέλνουν από εκεί που ήρθαν 16».
Σίγουρα ο μετασχηματισμός αυτός του δημόσιου λόγου συνιστά μια
θετική εξέλιξη, ιδιαίτερα μετά τις εντάσεις που παρατηρήθηκαν με έμφαση
στην πρώτη πενταετία της δεκαετίας του 1990. Η επαναδιαπραγμάτευση της
δημόσιας εικόνας των μεταναστών που περιγράφηκε παραπάνω, συνοδεύτηκε
και από επαναδιαπραγμάτευση της «ετικέτας»: από τους λαθρομετανάστες και
τους αλλοδαπούς στο πολιτικά ορθό οικονομικοί μετανάστες. Φυσικά, δεν
οδηγεί και στην παραχώρηση του όρου μετανάστες, ο οποίος στην ελληνική
συνείδηση είναι θετικά φορτισμένος καθώς παραπέμπει στους έλληνες
μετανάστες προς τις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες στα μέσα του 20ου
αιώνα. Η χρήση πάντως του όρου «οικονομικός μετανάστης», παραπέμπει από
τη μια στον πρόσκαιρό χαρακτήρα αυτής της μετανάστευσης και από την άλλη
σε έναν οικονομικό ωφελιμισμό, με βάση τον οποίο, οι μετανάστες γίνονται
ανεκτοί από τους γηγενείς. Η μετανάστευση συνεχίζεται να θεωρείται ως ένα
επεισόδιο στην οικονομική ιστορία της χώρας, ενώ η παρουσία των
μεταναστών έχει ορατό όριο και τέλος: τη λήξη της οικονομικής τους
χρησιμότητας και την «αμοιβαιότητα» του οφέλους τόσο για την ελληνική
οικονομία όσο και για τους ίδιους 17.

13
Γι α περισσ ότερα : Π α ύ λ ο υ Μ ., 2004,
14
Η ΚΑΘΗΜ ΕΡΙΝΗ ,Τί τλ ος δημοσι έυματος , 4 /12 / 200 3 ,
15
Η ΚΑΘΗΜ ΕΡΙΝΗ ,Τί τλ ος δημοσι έυματος , 22 /1 2 /19 91 ,
16
ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΟ Τ ΥΠ ΙΑ , Τί τλ ο ς δ ημ οσι εύμα το ς , 23 /12 /1 991
17
Πα ύλου Μ ., 2 004 , σ ελ. 6 2-6 3
3. Υποβάθμιση του δημόσιου χώρου

3.1 Μετανάστευση και εγκληματικότητα στις γειτονιές της Αθήνας

Mια δημοφιλής
σύνδεση του
δημοσιογραφικού λόγου είναι
αυτή ανάμεσα στη φτώχεια
και την εγκληματικότητα, ως
μια σχέση αιτίου -
αποτελέσματος. Mια σειρά

άρθρων της εφημερίδας το

Βήμα, που εκτείνεται
χρονικά από το 1996 μέχρι
το 2005, αναδεικνύει αυτήν
Φωτ ο γ ρα φία α π ό Τα Νέ α, 2 1 /03/2 005 , μ ε λ εζά ντα
« Εκα το ντάδ ες τοξι κ ομα νεί ς , άστεγοι και λαθρ ο μετα νά στ ες
μι κ ρο π ωλητ ές , το υς οποίο υς οι α ρ χ ές εί χα ν « σκο υπί σ ει »
α πό τ ο κ έντ ρο τη ς Αθή να ς τη ν περί ο δο τ ω ν Ολ υμπι ακών
Αγ ώνων , επα νήλθα ν σ τα παλι ά τ ο υ ς σ τ έκι α.

την ταύτιση, την ταύτιση της εγκληματικότητας –και δη των νέων- με τη

μετανάστευση, γεγονός που, όπως υποστηρίζεται στα συγκεκριμένα
δημοσιεύματα, έχει σαν συνέπεια την υποβάθμιση περιοχών του κέντρου.
Το πρώτο άρθρο στο οποίο αναφέρομαι, δημοσιεύτηκε το 1996, με τίτλο
«Οι εγκληματίες του 2000 18» και υπότιτλο «Οι συμμορίες, τα γκέ το, οι νέ ες
τεχνολογίες και η λαθρομετανάστευση στο κατώφλι της νέ ας χιλιετίας»,
όπου ο κ.Νικολακόπουλος προβλέπει:
« Θα μ πορ ούσα τ ε να φα ντασθ εί τ ε τ η ν Αθή να να ζ ει τ η ν « εποχή του τρόμου » ; Μι α
εποχή , δηλαδ ή , κατά τη ν οποία ολόκλ ηρ ες περι ο χ ές όπως γ ι α παρά δ ει γμα το
Μεταξ ουργ ε ί ο πο υ δι αθ έτ ει όλ ες τι ς πρ οϋποθ έσ ει ς θ α έχουν μεταβληθεί σ ε
«γκ έτο» ό πο υ θ α σ υγ κ ρ ο ύο νται οι σ υ μ μο ρί ε ς τ ω ν α νήλικ ω ν και τ ων
λ α θ ρο μ ετα ν α στ ώ ν; … Και ό μω ς , « η εποχή το υ τρό μο υ», ακόμη και γ ι α τη ν
Α θ ή να , δ ε ν εί ναι μακρι ά · απ οτ ελ εί μι α ο ρα τ ή α π ει λή .»
Στην ίδια λογική κινείται και το πιο πρόσφατο ρεπορτάζ, που δημοσιεύτηκε το
1999, επίσης του Βήματος, με τίτλο «Τρόμος στα σχολεία. Οι μαθητικέ ς
συμμορίες 19» και υπότιτλο «Πώς στήνονται οι παρέ ες-γκέ το των παιδιών
από «άλλες πατρίδες» εντός και εκτός προαυλίου.», όπως επίσης και
άρθρο που δημοσιεύτηκε το 2000 με τίτλο «Τα γκέ το της Αθήνας 20» στο οποίο

18
Τ Ο ΒΗΜ Α , 0 1- 1 2-199 6 , Δ .Νικολακόπουλ ος
19
Τ Ο ΒΗΜ Α , 3 1- 1 0-199 9 , Π .Μ πί τσι κ α - Γ .Τ σι μ πί δ η ς
20
Τ Ο ΒΗΜ Α , 1 3-0 2-20 00 Μ . Μα ργωμ ένο υ- Γ . Λα σκαράκη - Τ . Μ πο ζ α νί νο υ - Μ .
Μηλάτος
η Ομόνοια, η Πλατεία Βάθης, η Κουμουνδούρου και το Μεταξουργείο
χαρακτηρίζονται «Οι γειτονιέ ς της πιο άγριας νύχτας» λόγω της παρουσίας
μεταναστών. Αλλά η εγκληματικότητα των μεταναστών και ιδιαίτερα των νέων,
φαίνεται ότι αποτελεί μια προσφιλή θεματική της εφημερίδας Το Βήμα, και σε
άρθρο δημοσιευμένο το 2005 με τίτλο «Πιτσιρικάδες με …πιστόλι 21»
διαβάζουμε:
« Σκη νι κό ται νί ας μ ε θέμα τη ν Άγρι α Δ ύσ η θυμίζ ο υν πλέο ν πολλ ές γ ει το νι ές ,
πλατεί ες και πά ρκα τη ς Αθ ή να ς και τ ου Π ει ραι ά . Τα κρούσμα τα βί α ς μ ετ α ξ ύ
α νηλί κ ω ν από 1 3 ως και 18 ετ ώ ν έχουν α υξ ηθ εί ραγ δαί α τ α τ ελ ε υτα ί α χ ρ ό νι α και
δ ε ν δ εί χ νου ν τά σ ει ς υποχ ώρ ησης … η πλ ει ονό τη τα τ ω ν π α ι δι ώ ν πο υ στ ρ έφο ντ αι
σ τη ν εγ κ λ ημ α τι κ ό τη τα εί ναι αλλ οδα ποί και πρ ο έρχ ο νται α πό τ η Βουλγαρία , τ η
Ρ ο υ μ α νί α και τ η ν Αλ βα νί α .»

Παρατηρούμε, με βάση τις παραπάνω δημοσιεύσεις του Βήματος, την

ακραία ταύτιση της παρουσίας των μεταναστών με την εγκληματικότητα σε
συγκεκριμένες γειτονιές της Αθήνας. Βέβαια, ο όρος «λαθρομετανάστης»
αντικαθιστάται με διαφορά μιας δεκαετίας με το κατά τι φιλικότερο
«αλλοδαπός», το όλο σκεπτικό, όμως, δεν φαίνεται να αλλάζει ιδιαίτερα. Η
καλλιέργεια κλίματος τρόμου και η περαιτέρω νομιμοποίηση του ρατσισμού
είναι εμφανής στα δημοσιεύματα αυτά.
Σε άρθρο της εφημερίδας Ελευθεροτυπία με τίτλο «Η Αθήνα της
ανασφάλειας 22», ο κ. Μοσχονάς γράφει:
« Οι πολί τες τ ω ν Αθ η νώ ν δ ε ν αισθά νονται ασφαλ εί ς σ τη ν πόλ η τ ου ς , σ ύ μφ ωνα
μ ε τα α πο τελ έσ μα τα έρ ευνα ς τη ς Ε υ ρ ω π α ϊ κή ς Στ ατι σ τική ς Υ π η ρ εσί α ς
( Eu ros ta t) , π ο υ δ όθηκα ν χθες στη δη μο σι ότη τα . Πιο ασφαλ εί ς αισθά νονται οι
κά τοικοι του Παρι σιού, τ η ς Μα δρί τ η ς και το υ Λ ο ν δ ί ν ο υ παρά οι Αθη ναί οι .»
ενώ λίγο πιο κάτω στο ίδιο άρθρο διαβάζουμε
« Σύμφ ωνα μ ε τη ν έρευνα , η Αθ ή να εί ναι η τ ρί τ η πόλη στ η ν Ε .Ε . μ ε τ η
μ ε γ α λ ύ τ ερ η παρουσία πολιτών από τ ρί τ ε ς χώρες . Στ η ν περίπτωση τη ς Αθ ή να ς
α να φ έρ εται ό τι το σχ ετι κά υψηλό π ο σοσ τ ό πολι τών α πό τ ρί τ ε ς χ ώρες ο φ εί λ εται
εν μ έ ρ ει σ το γ εγ ο νό ς ό τι η Ελλάδα έχει κ οινά σύνορα μ ε τέσσ ερις χ ώρ ε ς μη
μέλη τ η ς Ε .Ε . ( Αλβα νί α , Βο υλγαρία , ΠΓΔ τη ς Μακ εδο νί ας και Το υρκί α ) . »
Στο παραπάνω δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας, τονίζεται η αίσθηση
ανασφάλειας των Αθηναίων πολιτών, ενώ, τελείως τυχαία, στο ίδιο δημοσίευμα
αναφέρεται και το υψηλό ποσοστό παρουσίας μεταναστών στην πόλη, ενώ όλα
τα παραπάνω, έχοντας τη «σφραγίδα» της Eurostat, περιβάλλονται με ένα
μανδύα εγκυρότητας και αληθοφάνειας. Πόσο επιστημονικά έγκυρη είναι η

21
Τ Ο ΒΗΜ Α , 0 3- 0 4-200 5 , Δ . Βυθούλκα ς , B. Ν έδ ο ς , M. Τ σ ώλη
ταύτιση της εγκληματικότητας με τη φτώχεια και με τη μετανάστευση
παραμένει ένα ερώτημα. Σύμφωνα με αυτές τις αντιλήψεις, η φτώχεια και η
εξαθλίωση οδηγούν νομοτελειακά στην παραβατικότητα. Όσο, βέβαια, το
δικαστικό σύστημα επικεντρώνεται στον έλεγχο και την καταστολή των
χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων και όχι των μεσαίων και των ανώτερων,
τόσο το επιχείρημα που έχουν εφεύρει θα επαληθεύεται 23. Δεικτικές είναι
ακόμα και οι απόψεις των δικαστών και των αστυνομικών ως προς το θέμα των
μεταναστών τις οποίες εκθέτει σε άρθρο της στην Καθημερινή η Π.Γαλάτη.
Σύμφωνα με το δημοσίευμα οι δικαστές δηλώνουν:
« Οι ξ έ νοι εί ναι πολλ οί, φταί νε γ ι α τ η ν α ύξη ση τη ς εγκλημα τικότητα ς , εί ναι
κ υρί ως δ ρά σ τ ε ς παρά θ ύ ματα , στη ν ελλ η νι κή κ ο ι ν ω νί α υ πά ρ χ ει ή υποβόσκ ει
ρα τ σι σμό ς , γ ι α το ν οποίο όμως φτ αί νε οι ί δι ο ι οι μ ετ α νά στ ες . Τ η ν ί δι α ώρα ,
π ά ντ ω ς , ι σχ υρί ζ ο ντα ι ό τι σ υμπα θο ύν το υς ξ έν ο υ ς και ό τι οι ξ έ νοι
προστατεύο νται από τη ν ελλ η νι κή Δικαιοσύνη . Βεβαίως σ ε α υ τό το κ ρί σι μ ο
ερώτημα , ο ένα ς σ το υς τέσσ ερι ς δι κα στ ές εκτι μά πως μετ ρά ει αρνη τικά σ τη ν
κρί ση το υς τ ο ό τι ο κατηγορούμενος εί ναι ξένο ς . »
ενώ οι αστυνομικοί , στ ο ί δι ο πά ντ α άρθρο , π ρο σθ έ το υν
« Οι ξ έ νοι φτ αί νε γ ι α τη ν α υξα νόμενη εγκλ ημα τικότη τα και τ η ν α νεργί α ,
δ ηλ ώ νο υ ν οι α στ υ νο μι κοί , από το υς ο ποί ους οι μι σοί έχ ουν ουδ έτερ η μέχρι
αρνητική γνώμη γ ι α το υς ξ έ ν ο υ ς. Ανησυχητικό το ό τι το 13 ,6 % των ερωτηθέντων
θ ε ω ρ εί ότι οι ξ έ ν οι πρέπ ει να α ντι μ ετ ωπί ζο ντ αι μ ε μ εγ α λ ύτ ε ρ η α υστ ηρ ότ ητα … 24»
Οι παραπάνω απόψεις, αστυνομικών και δικαστικών (που μπορούν να
συνοψιστούν στο «εγώ δεν είμαι ρατσιστής, αυτός είναι μαύρος») θέτουν
σοβαρές αμφιβολίες για την αμερόληπτη κρίση και την ισότιμη συμπεριφορά
που θα έπρεπε να δείχνουν σε γηγενείς και ξένους, ιδιαίτερα, αν αναλογιστεί
κανείς ότι αυτές είναι οι απαντήσεις που δόθηκαν ανοιχτά σε ρεπορτάζ μιας
εφημερίδας, ενώ η ταμπέλα του ρατσιστή δεν είναι γοητευτική για κανέναν.
Η κοινωνική κατασκευή της εγκληματικότητας νομιμοποιεί ρατσιστικές τάσεις
μέσα από επίσημες πολιτικές και νομοθετικές πρακτικές, όπως εκείνες της
καταστολής και της δίχως συνταγματικές εγγυήσεις, αστυνόμευσης στη βάση
των διακρίσεων («σκούπες», μαζικές συλλήψεις που βασίζονται σε εξωτερικά
χαρακτηριστικά ) 25. Υπάρχει μια φανερή τάση «εγκληματοποίησης» των
μεταναστών μέσω του συνολικού κοινωνικού ελέγχου και ιδιαίτερα της

22
ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΟ Τ ΥΠ ΙΑ , 14 -01- 200 5 , Μ ο σχ ο νά ς Κ .,
23
για περι σσό τ ερα Κα ρύδ η ς Β ., 2004, σ ελ . 2 16 - 22 3
24
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ , 2 4- 0 7- 200 5 , Γαλά τη Π .,
25
Μα ρβάκ η ς Α ., Παρσάνογλ ο υ Δ ., Πα ύλου Μ .,2001, σ ελ .1 6
επιλεκτικότητας του συστήματος ποινικής καταστολής, όχι μόνο στον ελλαδικό
αλλά συνολικότερα στον Ευρωπαϊκό χώρο 26.

Εντέλει, το μόνο συμπέρασμα στο οποίο μπορούν να καταλήξουν τα άρθρα

αυτά είναι η νομιμοποίηση των αυθαίρετων αστυνομικών επεμβάσεων, των
επιχειρήσεων «σκούπα», η συνολική ενεργοποίηση του κατασταλτικού
μηχανισμού –από τα σύνορα ως το κέντρο της Αθήνας- εναντίον των
μεταναστών. Το συμπέρασμα αυτό, προβάλλεται, συχνά και σαν «απαίτηση
των πολιτών». Χαρακτηριστικό ως προς αυτήν την άποψη είναι το άρθρο από
τη στήλη «Γράμματα στις Ματιές» της εφημερίδας Τα Νέα, η οποία φιλοξενεί
απόψεις αναγνωστών. Εκεί, ο κ. Αθανασόπουλος, σε δημοσίευμα με τίτλο
«Ανοχύρωτη 27» γράφει:
«H Α θ ή να (π ο υ τ όσ ο ύμ νη σα ν και
τ ρα γ ο ύ δησα ν επιφα νεί ς
μ ο υσι κο σ υνθ έτ ες) , φαντ άζ ει
α νο χύ ρ ωτη πόλη , κα θώς εί ναι
ε κ τ ε θ ει μ έ νη σ ε μύριους ό σο υ ς
κι νδ ύνους , ε σ ω τ ερι κ ο ύς και
ε ξ ω τ ερι κ ο ύς , μ ε το υς π α ντ ό ς εί δο υς
και εθ νι κό τη το ς (λα θρο )μετανάστες ,
επικί νδυνους κακοποιούς , ποι κ ί λα

εγκλημα τικά στοι χ εί α κ .λ π . Οι

Επιχείρηση «σκούπα » στ ο κέ ντ ρο τ ης
εχθροί τ η ς η σ υχί α ς, της η ρ εμί α ς
Α θή να ς , 20 02 , Π η γ ή : Αρ χ ε ί ο τ ο υ Δ ι κ τ ύ ο υ
και τ η ς κα θαρι ότη τα ς α υτ ή ς τη ς
Κ ο ι νω νι κ ή ς Υ π ο σ τ ή ρ ι ξ η ς Π ρ ο σ φ ύ γ ω ν κ α ι
πόλης (και τ η ς ε υρ ύτ ερ η ς
Μ ε τ α να σ τ ώ ν
π ε ρ ι ο χ ή ς) εί ναι α να ρί θ μη τοι και ο
Α θ η να ί ο ς πολί τη ς αισθά νεται ξέν ος σ τη ν ί δι α τ ο υ τη ν πόλη , τ ελ εί ω ς
ε κ τ ε θ ει μ έ νο ς , α πρ οσ τά τευτο ς , α να σφαλ ή ς , α φ ο ύ η Αστυνομία α δ υ να τεί να
προστατέψει το ν ί δι ο τ η ς τ ο ν εαυτ ό . … H εγκλημα τικότητα , η α νασ φάλ ει α , οι
π λ η μμ ύ ρ ε ς π ο υ απει λ ούν να μα ς π νί ξο υ ν , οι πα ντο ει δ εί ς ζητιάνοι π ο υ
σ ω ρι ά ζ ο νται κατα μεσής το υ δ ρόμ ο υ εκλιπαρούντες τη β οή θ ει ά μας -
περι φέρο ντες τ η ρ υ παρ ότ ητα - , οι κακοποιοί π ο υ κακοποιούν τ ους πολίτες και
εισβάλλουν α νενόχλ ητοι σ ε δι αμερί σμα τα - α φ ο ύ δ ε ν υ πά ρ χ ει α στ υνό μ ευσ η των
περιοχών- … Εί ναι α νεπί τρ επτ η η κα τάσταση . Κά τι πρ έπ ει να γί νει , ασφαλ ώς ,
για να οχ υρ ωθ εί η Α θ ή να , πο υ κακ ές σ υγ κ υρί ες τη ν έφερα ν σ' α υ τό το
χάλι ,… Εί ναι υ πό θ εσ η τι μή ς γι α τη ν πρ ωτ εύο υσα να β ρε ι τη ν παλι ά τ η ς αίγλη και
φυσικά η πρ οσ πάθ ει α (και η α ναλογ ο ύσα ευθύνη ) τ ης δη μο τι κή ς α ρ χ ή ς μ ε την

26
για περι σσό τ ερα Κα ρύδ η ς Β ., 2004, σ ελ . 2 16 - 22 3 ,
27
Τ Α Ν Ε Α , 0 4 /12 /200 3, N . Αθα να σ ό πο υλ ο ς
 ενεργ οποίηση τ η ς Δημοτικής Ασ τυνο μί α ς (παράλληλα μ ε τη ν α ρ ωγή τη ς
Ε λ λ η νι κ ή ς Αστυνο μίας - ΕΛ .ΑΣ . ) , θα πρ έπ ει να α πο βλέπ ει πρ ο ς τη σ ωσ τή
κατεύθυνση . Έτ σι μό νο ν θα οχ υρωθ εί η Αθ ήνα .»
Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η παραπάνω δημοσίευση προέρχεται από
κάποιον πολίτη και όχι από δημοσιογράφο, γεγονός που από τη μια κάνει το
αίτημα για περισσότερη αστυνόμευση να φαίνεται σαν «λαϊκό» αίτημα, ενώ,
από την άλλη δεν εκθέτει την εφημερίδα και τους δημοσιογράφους της εν έτη
2003 όπου πλέον δεν θεωρείται πολιτικά ορθό να γράφονται ανοιχτά
ρατσιστικά άρθρα. Εκτός αυτών, ένα χρόνο πριν τους Ολυμπιακούς, με όλες
τις σχετικές δημόσιες συζητήσεις για την ασφάλεια, τέτοιες δημοσιεύσεις κάθε
άλλο παρά ουδέτερες μπορούν να θεωρηθούν.
3.2 Όχληση και κοινωνικά προβλήματα

Αλλά δεν είναι μόνο η εγκληματικότητα και η ανασφάλεια που

προκαλούν οι μετανάστες και φαίνεται να ενοχλεί αθηναίους πολίτες και
δημοσιογράφους. Συχνά, η παρουσία και μόνο μεταναστών σε μια γειτονιά
συνδέεται με την όχληση, τη ρυπαρότητα, τη συνολική υποβάθμιση της
γειτονιάς και της πόλης. Σε άρθρο των Νέων με τίτλο «Μετανάστες 28»
διαβάζουμε από τον κ. Σκούρτη:
« Ζ ω σ ε συνοικία - Κυψ έλ η - μ ε πολλούς μ ετ α νάσ τ ε ς, Α φ ρ ι κ α νο ύς , Ρώσους …
Βάζουν δυνα τά μουσική όποια ώρα το θυμούνται , σ υζ η τ ά νε φ ωνάζ ο ντα ς τι ς
ώρες κ οι νής η σ υχί α ς , α φή νο υ ν ε τα μι κρά τ ου ς παι δι ά να βγαί νουν σ το ν
ακάλ υπτο και να τ σι ρί ζ ο υ ν , να χ τ υπ ά ν ε - γ ι α παιχνί δι - ό ποι ο α ντι κ εί μ ενο και, τ ο
χ ει ρ ότ ε ρο , να παί ζο υν μπάλα , χ τυ π ώ ν τα ς τη ν πά νω στ ο υς τοί χ ους . Κι α υ τό τ ο
ντάπα ντούπα και οι στριγκλιές έρ χο νται σαν μέσα α πό ηχ είο στ ο κ εφάλι μα ς,
μ α ς τ ρ ελα ίν ο υ ν . Πολ ύ σ υχ νά , τα πι τσι ρί κ ι α ο υ ρλι ά ζ ο υ ν και παί ζ ουνε μπάλα όλ ες
τι ς ώρ ες της η μ έρα ς !»
Σε άρθρο της Καθημερινής με τίτλο «Τα πέ ντε γκέ το της Αθήνας» και
υπότιτλο «Εκεί όπου βρίσκουν καταφύγιο άνεργοι, κοινωνικά
περιθωριοποιημέ νοι , μετανάστες, τοξικομανείς» διαβάζουμε τα σχόλια του
Θ. Σκυλακάκη, αντιδημάρχου Αθηναίων:
«Η σ υγ κ έ ντρ ω ση μεταναστ ών εί ναι μ εγ α λ ύ τ ε ρ η α νά γ ειτ ο νι ές , μ ε υψηλότ ερη σ τι ς
γραμμές εκα τέρωθ εν τη ς γραμμής τ ο υ Ηλ εκτρικού , από τα Κάτ ω Πα τήσια ως τ η ν
Ο μό ν οι α, πο υ οι μετ α νά στ ε ς αγγίζουν το 4 0 %- 50 % τ ου πλη θ υσ μο ύ … Η μεγάλη
σ υγ κ έ ν τρ ωσ η μ ετ α νασ τ ώ ν σ τη ν συγκ εκ ριμένη περιοχή έ χ ει ο ρι σμέν ε ς
σ υνέπει ες . Τα σχολ εί α γ εμί ζο υ ν με μαθητές π ο υ δ ε ν έχο υν ακόμα επαρκή
γ νώσ η τη ς ε λ λ η νι κ ή ς γλ ώσ σα ς και οι παι δι κ ο ί σ τα θ μοί δέχο νται μεγάλη πί εσ η
α πό τ η ν α πό το μη α ύξ ησ η τ ο υ πληθ υσμ ο ύ . Επί ση ς , εξαι τί α ς των πολι τι σμι κ ών
δι α φο ρών των εθ νο τή των α υξά νοντ αι τα φαι νό μ ενα παρα βα τι κή ς
σ υμπερι φορά ς . 29»
Τα δυο παραπάνω αποσπάσματα συνδέουν τους μετανάστες με κοινωνικά
προβλήματα στο χώρο της πόλης. Το γεγονός της συνάθροισης μεγάλου
αριθμού μεταναστών, εξισώνεται έτσι, με άλλα πρακτικά προβλήματα
«υποβάθμισης» της πόλης, άρα χρήζει παρόμοιας διορθωτικής παρέμβασης
για την αφαίρεση ή την επισκευή των ελαττωμάτων. Άλλωστε, φταίνε τα παιδιά
των μεταναστών που παίζουν μπάλα στους ακάλυπτους και όχι το γεγονός ότι
η Κυψέλη δεν έχει πλατείες για να παίξουν τα παιδιά χωρίς να ενοχλούν…
φταίνε τα παιδιά των μεταναστών που δεν ξέρουν καλά ελληνικά και όχι η

28
Τ Α Ν Ε Α , 1 8 /10 /200 4, Γι ώργ ο ς Σ κ ο ύρ τη ς
πολιτεία που δεν φροντίζει να υπάρχουν προπαρασκευαστικές τάξεις για
παιδιά που η μητρική τους γλώσσα δεν είναι η ελληνική … φταίνε τα παιδία
των μεταναστών που είναι «πολλά» και όχι οι παιδικοί σταθμοί που είναι
«λίγοι». Αν όμως αυτά τα παιδιά είχαν γεννηθεί από έλληνες γονείς τότε θα
έφταιγε η πολιτεία και το κράτος που δεν φροντίζει για αυτά. Η πόλη και οι
υπηρεσίες της, σύμφωνα με τα παραπάνω δημοσιεύματα, ανήκει στους
«γνήσιους» έλληνες και όχι στους κατοίκους της. Οι «άνεργοι, κοινωνικά
περιθωριοποιημένοι, μετανάστες, τοξικομανείς» όχι μόνο δεν έχουν δικαίωμα
στην πόλη αλλά πρέπει να κρυφτούν για να μην αμαυρώνουν το δημόσιο χώρο
και την εικόνα της πόλης. Αυτό που ενοχλεί είναι το ορατό της φτώχειας. Η
πόλη φαίνεται να ανήκει στα εύπορα «δυο τρίτα» και κάθε άλλος είναι
παρείσακτος και ανεπιθύμητος.
Το γεγονός αυτό φάνηκε πολύ έντονα και πριν την περίοδο των
Ολυμπιακών αγώνων που σχεδιάζονταν η λειτουργία «Ολυμπιακών Φυλακών»,
ήπιας παραβατικότητας στον Ασπρόπυργο με σκοπό να «αποθηκεύσουν» εκεί
όσους δεν ταιριάζουν στην αισθητική της πρωτεύουσας που έπρεπε να «βάλει
τα καλά της» (και να κρύψει τα «κακά» της). Είναι χαρακτηριστικοί οι
προειδοποιητικοί έλεγχοι εκείνης της περιόδου σε δημοσίευμα των Νέων ο Π.
Μπαίλης γράφει:
« Ήδη α στυνομικοί και υπάλληλ οι τ η ς Δ η μοτι κή ς Ασ τ υνο μί α ς (α νάλογα μ ε τ ου ς
χ ώρ ο υ ς αρμοδι ότητα ς) « προ ειδοποιο ύν» όλες α υτ ές τις ο μά δ ε ς πο υ
σ υγκ εντρ ώνο νται γύρω από τ ο κέντρο να απομακρυνθούν , «γ ι α να μη ν
α ναγκα στούν να τ ου ς συλλά βουν» .
Ενώ στη συνέχεια του ίδιου δημοσιεύματος, αναφέρεται
« Επίσης άνδρες τ η ς Ε λ λ η νι κ ή ς Αστυνο μίας, τ η ς Δημοτικής Ασ τ υνο μί α ς ,
υπάλληλοι τ ο υ ΣΔ ΟΕ (γ ι α τ η ν πά ταξ η το υ παρα εμ πο ρί ου ) , τ η ς Δ ι εύθ υ νσ η ς
Καθα ριότ ητα ς τ ο υ δή μο υ και υπάλληλ οι το υ υπουργεί ου Α ν ά π τ υξ η ς
σ υγ κ ρό τη σα ν 4 20 μ εικτ ά κλι μάκια ( συμ μ ετ εί χ α ν 4 20 α στυνομικοί , 4 74 υπάλληλ οι
τ η ς Δημοτικής Α σ τ υ νομ ί α ς, 215 υπάλληλοι τη ς Δ ι ε ύθ υ νσ η ς Καθα ριό τη τα ς , 216
υπάλληλοι τ ο υ ΣΔ ΟΕ και 15 4 τ ου υπουργεί ου Α ν ά π τ υξ η ς ) και πραγ ματ οπ οίη σα ν
εκατοντά δες ελ έγχους .»
Τι αρμοδιότητα, έχουν, αλήθεια, οι άνθρωποι που δουλεύουν στις
υπηρεσίες καθαριότητας του Δήμου να πραγματοποιούν αστυνομικούς
ελέγχους σε μετανάστες ή τοξικομανείς είναι ένα ερώτημα … εκτός και αν τους
θεωρούν «σκουπίδια». Ο υπουργός Δημόσιας Tάξης Γιώργος Bουλγαράκης σε
δηλώσεις του ανέφερε:

29
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ , Κυριακ ή 27 / 03 / 200 5 , σχόλι ο το υ Θ . Σκυλακάκη , Γι ώργο ς Λ ι ά λ ι ο ς
 « εν όψει των Oλ υμπι ακ ών Aγώνων , οι προσπά θειες θα εντα θούν, έτσι ώστε η
καθημερι νότητα τ ω ν κα τοίκων της Aθή νας να γί νει πι ο α σφαλ ή ς και και η ει κό να
τ η ς πόλης να α λ λ ά ξ ει . 30»

Μια τελευταία άποψη που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι αυτή που εκφράζει ο
αρχιτέκτονας Ζ. Κοτιώνης στην Ελευθεροτυπία, σε άρθρο με τίτλο «Αθήνα:
Μια μητρόπολη - μοντέ λο μεγαλοχωριού 31» όπου φιλοξενείται μια συζήτηση
κυρίως μεταξύ αρχιτεκτόνων για διάφορα ζητήματα που αφορούν την πόλη της
Αθήνας πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες, Για το ζήτημα των μεταναστών η μόνη
άποψη που γράφεται είναι αυτή του ο κ.Κοτιώνη:
« …Τα υτ όχρ ο να , οι μ ετ α νάσ τ ε ς εξα πλ ώνο νται σ τι ς πλατ εί ες , στα πάρκα , στι ς
παραλί ες , δ ημι ουργ ώντ α ς ένα νέο ήθο ς δη μό σι ο υ χ ώρο υ . Η ι δι ωτι κ ο ποί η ση τ ω ν
κα τοίκων τη ς πόλ η ς μετα τρ έπει όλο το δη μόσι ο χώρο σε π ε ρί σ σ ε υμ α και σ' α υ τ ό
έρχονται οι υπολ ειμματικ οί κά τοικοι να δ ώ σου ν τ ο δι κό τ ο υ ς χαρακτήρα . » .
Σύμφωνα με την παραπάνω άποψη οι μετανάστες «εξαπλώνονται», όπως
άραγε οι επιδημίες; Ο δημόσιος χώρος της πόλης, σύμφωνα με τον κ.Κοτιώνη
ανήκει στους «κατοίκους» (τους κανονικούς) και εφόσον αυτοί δεν τον
χρησιμοποιούν περνάει στα χέρια των «υπολειμματικών» κατοίκων. Η
παραπάνω άποψη ενισχύει σε απόλυτο βαθμό την διαδεδομένη αντίληψη ότι ο
χώρος της πόλης ανήκει στους έλληνες και οι μετανάστες δεν έχουν δικαίωμα
σε αυτόν.

30
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ,1 5-0 6-2 004
31
ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΟ Τ ΥΠ ΙΑ - 1 0 /05 /200 4, σ χό λιο του Ζή ση Κο τιώνη , Φ ωτ ει ν ή Μπά ρκα
4. Αθήνα: μια «πολυπολιτισμική πόλη»;

Η κριτική σε
άρθρα ανοιχτά
ρατσιστικά, όπως τα
παραπάνω, είναι αρκετά
εύκολο να γίνει. Η
δεύτερη «άποψη» που
απαντάται στις
δημοσιεύσεις των
εφημερίδων είναι πολύ

πιο δύσκολο να
Το ΒΗΜΑ, 07/03/2004, με λαζάντα «Από πολλά μίνι
εξεταστεί κριτικά. Η
μάρκετ, όπως αυτό της φωτογραφίας προμηθεύονται
άποψη αυτή θέτει την
προϊόντα και λιχουδιές από τις χώρες τους »
Αθήνα ως μια
πολυπολιτισμική πόλη στην οποία οι μετανάστες, από κάθε γωνιά της γης,
έχουν προσθέσει «χρώμα και άρωμα». Είναι μια άποψη που, σε αντίθεση με
τις προηγούμενες, προβάλλει μια θετική εικόνα για τους μετανάστες και την
παρουσία τους στην πόλη. Μήπως, όμως, είναι εντέλει μια άποψη για τους
μετανάστες από την «σκοπιά των πλουσίων»;

Σε άρθρο της εφημερίδας Τα Νέα, με τίτλο «Bolywood, Κρίκετ και

ναργιλέ δες στην Αθήνα 32» γραμμένο από τον κ.Μ.Χαραλαμπάκη διαβάζουμε :
« Ινδοί και Μπαγκλα ντεσια νοί έφερα ν το … Bo l yw o od στη ν Α θ ή να . Άνοιξα ν
βι ντεοκλα μπ που προσφέρουν ται νί ες α πό τη ν πρ ώτη χώρα στ ο ν κόσμο σ ε
π α ρ α γ ωγ ή κι νη ματογρα φικών ταινι ών , τη ν Ινδί α . Οι Πακιστα νοί … κουβάλησα ν
α πό τ η ν Ινδία το αγαπημένο τ ο υς σ πο ρ , τ ο κρίκ ετ , σ το ο ποί ο επιδί δονται τα
Σαββατοκύριακα στι ς γ ει τ ο νι έ ς τη ς Αθ ή να ς… Οι Αι γ ύπτι οι πή ρα ν μαζί το υς στ ο
ταξίδι τη ς ξενιτιά ς και τ ο υ ς ναργι λ έδ ες . Το υς τ οπ οθ έ τησ α ν σ τα καφενεία πο υ
ά νοι ξα ν στο Μ ετα ξ ο υργ εί ο … Όσο γ ι α το υς Αφ ρι κα νο ύς , σ τα κομμωτήρια πο υ
ά νοι ξα ν στη ν Κ υψ έλ η και σ τη ν Ομό νοια , περι ποιούνται τ η ν κ ό μη τ ω ν
σ υ μ πα τ ρι ωτ ώ ν το υς και τ ω ν Ελλήνων μ ε ειδι κό τη τα στ η ν κόμμωσ η « ράσ τα» . »
Σε άρθρο των Νέων με τίτλο «ΠΛATEIA ΘEATPΟY Kαι η Aθήνα αποκτά το...
Σόχο της 33» του κ.Ποντίδα, διαβάζουμε :

32
Τα Ν έα , Μά νο ς Χα ραλα μπάκ η ς , … ……… ……
33
Τ Α Ν Ε Α , 2 9 /10 /200 3 , Χ ά ρ η ς Ποντίδα ς
 «H μυρωδιά α πό τα πα στά ψάρι α , τα μπαχαρικά και τα αλλα ντικά εί ναι η πι ο
έ ν τ ο νη πρώτ η « ει κό να» α πό τη ν π ο λ ύβ ο υ η Βαρβάκ ει ο Αγορά που μέρα
μεσημέρι «διαλαλ εί » , σ ε δι άφορ ες γ λ ώσ σ ε ς , τα καλ ο ύδια τ η ς. Τ ο πέρα δ ώθ ε
τ ω ν χ ρ ωματι στ ώ ν κ ελεμ πι ών , τα σ κ ο ύρα α να τολί τι κα μά τι α πο υ
δι α στα υρ ώνο νται μ ε το βλ έμμα σο υ , και οι π α ντ ό ς εί δο υς πρα μάτ ει ες πο υ
μ α ζ ε ύο υ ν γ ύ ρ ω το υς μπ ο υλο ύκι α μ ετ α να στ ών σ ο υ α φ ή νο υ ν στ ο φι νάλ ε μ ε μι α
ε ι κ ό να σφύζ ουσα ς ζ ωή ς »
Τέλος, ο κ. Μουτσόπουλος γράφει σε άρθρο με τίτλο «Για την αληθινή
Αθήνα 34» στην Ελευθεροτυπία :
« Πλημμυρίζ ουν τι ς περι οχές το υ κ έντ ρο υ π έρ α ν τη ς Κου μ ο υ νδο ύ ρο υ και γ ύρω
α πό τ η ν Ομό νοια . Όμως α υτή η ετεροτοπία - να συνα ντ ά ς σπαράγ ματα το υ
Λάγκος , του Καράτσι ή τη ς Σα νγκάης στ ο κέντρο τη ς Α θ ή να ς ή ασια τικό παζά ρι
δί πλα σ τα κα ταστήματα μ ε τι ς κ α σ έτ ε ς δ ημο τι κ ή ς μο υσι κ ή ς- αποτέλ εσε μι α α πό
τι ς πι ο δυνα μι κές μεταλλαγ ές τ ου αστικού φαινομένου τα τ ελ ε υτα ί α χ ρ ό νι α … Στο
πλαίσι ο μ ερ ι κ ώ ν γ ει το ν ι κ ώ ν δρ όμων ό π ω ς οι ο δοί Γ ε ραν ί ο υ , Μ ε νάν δ ρο υ ,
Σ α π φο ύ ς , σ το κ έντρ ο τ η ς Αθή νας, … θα συνα ντήσει κανεί ς Ρωσοπόντιες
γ υ ναί κες να πο υλο ύν λαθραία τ σι γ ά ρα , Νιγηρια νούς μ ε κα ταστήματα πλα στι κών
παιχ νι δι ώ ν, πρόχει ρα εστιατόρια , μανάβικα και βι ντ εοκλά μπ ,
Ι ν δ ο ύ ς /Πακιστα νούς με μπακάλικα , βι ντεοκλά μπ και εστι α τό ρι α , πο υ πλ έο ν
π ρ ο σ ελκ ύο υ ν Ελληνες δι α νο ο ύμ εν ο υ ς και τ ου ρί σ τ ε ς , Κινέζοι οι ο ποίοι παί ρ νουν
τ ο εμ πό ρι ο πραγματικά στα σοβαρά , πο υλ ώντ ας κ υ ρι ολ εκτι κά τα π ά ντα . Λίγο
πι ο πέρα , σ τη ν πλα τεί α τ ου δη μαρ χ εί ου , ένα αιγυπτιακό σο ύπ ερ μάρκετ π ο υλά ει
χ ου ρμά δ ε ς , μά νγκο και κασέτες τη ς Ουμ Κουλσούμ . Λίγο πι ο πέρα , αρα βικά
κα φενεία πρ οσ φ έρο υν ναργιλ έ και τ σά ι .»
Σε όλα τα παραπάνω άρθρα παρατηρούμε πολύ ενδιαφέρουσες περιγραφές
της Αθήνας σε σχέση με την παρουσία μεταναστών. Υπάρχει, όμως ένα
«προβληματικό» χαρακτηριστικό σε αυτές τις περιγραφές: οι μετανάστες
παρουσιάζονται σαν πολιτισμικά αγαθά, μέσα από τα μαγαζιά τους και τις
«εξωτικές» τους συνήθειες, που συνεπαίρνουν τους πλούσιους ευρωπαίους.
Σε κανένα από αυτά τα άρθρα δεν γίνεται λόγος για την θέση των μεταναστών
στην ελληνική κοινωνία ούτε για την σκληρή καθημερινότητα που
αντιμετωπίζουν.
Από το 1990 και μετά το ζήτημα της μετανάστευσης γίνεται αντιληπτό τόσο
από πολιτικούς όσο και από επιστήμονες όλο και περισσότερο μέσα από τα
σημαινόμενα του πολιτισμού που μοιάζουν αυτονόητα, όπως το ζήτημα της
πολιτισμικής ταυτότητας και της πολυπολιτισμικότητας 35. Η σύνδεση του
ζητήματος της μετανάστευσης με την έννοια του πολιτισμού (αρχικά στον λόγο

34
ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΟ Τ ΥΠ ΙΑ , 31/07/2004,Θα νά ση ς Μο υτσ όπ ουλο ς
35
Τ σι μ πι ρί δο υ Φ ., 2004, σ ελ .14 1
των πολιτικών ελίτ, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, και στη συνέχεια και στο λόγο
πολιτικών και κοινωνικών επιστημόνων ως δεδομένη αναλυτική κατηγορία) και
η αυτόματη αποσύνδεσή του από αυτήν της κοινωνίας –γεγονός αυτονόητο στη
δεκαετία του 1970- δεν μοιάζει να είναι ούτε τυχαία ούτε αθώα. Πρόκειται για
κατασκευές οι οποίες προκύπτουν ως πολιτικές θέσεις μέσα σε συγκεκριμένα
ιστορικά πλαίσια και κοινωνικοοικονομικά συμφραζόμενα.
Η πιο ομαλή σχέση με την ετερότητα είναι εκείνη των καταναλωτικών
μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών τάξεων-στρωμάτων.

Για αυτούς οι ξένοι διευθύνουν εστιατόρια τα οποία υπόσχονται

ασυνήθιστες γευστικές εμπειρίες, παίζουν κρίκετ και νοικιάζουν βιντεοκασέτες
από το Bolywood, φορούν χρωματιστές κελεμπίες και πίνουν ναργιλέ. Από τη
βιομηχανία του ethnic (μουσική, κουζίνα και ενδυμασία) έως εκείνη του
ταξιδιωτικού βουαγερισμού και της λατρείας εξωτικών προορισμών (και των
κατοίκων τους όταν παραμένουν στη χώρα τους), σήμερα, στις μητροπόλεις
της Δύσης μπορούμε να πούμε ότι το « εξωτικό» είναι πια εδώ, δεν χρειάζεται
ταξίδι για να το βρει κανείς ούτε ριψοκίνδυνες μετακινήσεις. Προσφέρεται
«εντός έδρας», ακίνδυνα και προαιρετικά 36. Καμία στιγμή δεν διακυβεύεται η
ελευθερία του καταναλωτή από την παροχή υπηρεσιών από ξένους, καθότι ο
τουρίστας, ο θαμώνας, ο αγοραστής έχει πάντα τον πρώτο λόγο: αυτός
απαιτεί, θέτει τους κανόνες και πάνω από όλα αποφασίζει πότε αρχίζει και
πότε τελειώνει η επαφή 37. Για αυτούς η παρουσία των ξένων σπάει τη
μονοτονία. Όπως αναφέρει και ο Bauman Z.η φασαρία και η κατακραυγή
έρχεται από άλλες αστικές περιοχές οι οποίες κατοικούνται από ανθρώπους
που δεν έχουν την δυνατότητα να επιλέξουν πότε και ποιόν θα συναντήσουν,
ούτε τη δυνατότητα να πληρώσουν για να γίνει σεβαστή η επιθυμία τους. Στη
μετανεωτερική πόλη, οι ξένοι έχουν άλλη σημασία για εκείνους που η
(πραγματική ή φαντασιακή) απαγόρευση της κυκλοφορίας σε «κακόφημους»
δρόμους ισοδυναμεί με το «δεν θα πάω εκεί» και άλλη για εκείνους που η
απαγόρευση της κυκλοφορίας ισοδυναμεί με το «δεν μπορώ να βγω έξω» 38.
Τα μεσαία και ανώτερα στρώματα βλέπουν την ετερότητα με βλέμμα που
ευθέως παραπέμπει και αντανακλά την ταξική και ιδεολογική τους συγκρότηση:
ως ένα σύνολο προϊόντων που μπορούν να αποκτηθούν χωρίς να θέσουν υπό

36
Π ετ ρο νώ τη Μ ., 19 98 , σ ελ .136
37
Bauman Z., 2002, σ ελ .6 5 ,
38
Bauman Z., 2002, σ ελ .6 4 ,
συζήτηση την υπόστασή μας, καθώς δεν αντιμετωπίζονται παρά ως πρόσθετα
στοιχεία αισθητικής και αγοραστικού γούστου39. Η ετερότητα προσλαμβάνεται
–και φυσικά είναι ευκολότερα διαχειρίσιμη - αποψιλωμένη από πραγματικές
πτυχές της που είναι σημαντικές πολιτικά και κοινωνικά, όπως η σχέση της
δικής μας χώρας με τη χώρα προέλευσης των ανθρώπων αυτών ή η
μειονεκτούσα κοινωνική θέση των μεταναστών που προέρχονται από τους
πολιτισμούς που κοσμούν τα σπίτια μας 40.

39
Πα ύλου Μ ., 2 004 , σ ελ. 4 4
40
Πα ύλου Μ ., 2 004 , σ ελ. 4 5
 Επίλογος

Σε μια πόλη σαν την Αθήνα, που η αισθητική που κυριαρχεί είναι αυτή της
επιφανειακής λάμψης και της «τελευταίας πινελιάς», με προσόψεις που
βάφονται ροζ και λαχανί την τελευταία στιγμή, πανύψηλα κτήρια με τη
«λάμψη» του υπερστιλβωμένου γρανίτη, του αστραφτερού νίκελ, του καθρέπτη
και παρτέρια που γεμίζουν πανσέδες εν μια νυκτί, γιγαντοαφίσες και
διαφημιστικές ταμπέλες που εγκλωβίζουν τα βλέμμα και την «σημειολογία του
κάγκελου» να υποδεικνύει τάξη και καθαρότητα ή μάλλον αστυνόμευση, στην
Αθήνα του 2005, οι περισσότεροι από τους εκφραστές του δημόσιου λόγου
αδυνατούν να συλλάβουν το πόσο ζωτικές μεταβολές προκαλεί στην πόλη ο
ερχομός των μεταναστών. Περιορίζονται στο να αντιμετωπίζουν την παρουσία
των μεταναστών σαν «πρόβλημα» που συντελεί στην υποβάθμιση των
περιοχών του κέντρου, ή σαν καταναλωτικό αγαθό και εξωτικό στοιχείο για
τους εύπορους αυτής της πόλης. Αλλά, για να αναφερθώ και σε ένα από τα
λίγα (τρία για την ακρίβεια) άρθρα εφημερίδων τα οποία θεώρησα αξιόλογα,
όπως γράφει και ο αρχιτέκτονας Τάσης Παπαιωάννου 41:
« Στο εσ ωτερι κό τη ς πόλ η ς ό μω ς υφί στανται πολλές πραγ ματι κό τητ ες , σ ε
μεγάλο βαθ μό πρ ωτόγ νωρ ες , που σ υγ κ ροτ ο ύ ν δι α φορ ετι κ ές α στι κές δ ομ έ ς . Οι
οικονομικοί με τ α νά στ ες δ ημι ο υ ργο ύ ν μι κρο ύς πυρήνες μέσα στ ο σώμα τη ς
πόλης , δί νο ντα ς τ ο δι κό το υς πολι τι σ μι κό στί γ μα , χαρακ τηρίζ οντα ς ολ όκληρες
γ ει τ ο νι έ ς, ζωντα νεύοντα ς ξα νά το κ έντρ ο της σύγχρονης μεγαλούπολης .
Υποβα θμι σμένες περιοχές πο υ εί χα ν εγκα ταλ ειφθεί , «πλη μ μ υρ ί ζ ο υν » και
«α ι μο δοτ ο ύντ α ι » σ τη ν κ υρι ολ εξί α α πό τ ο υ ς μετα νά σ τες τ η ς ζ ωή ς και αποκτούν
ξα νά τη συνέχ ει α στον α στι κό τους ι στ ό που εί χ ε σ ε μεγάλο βαθμό δι α ρραγεί .»

Η εργασία αυτή, περισσότερο γεννά ερωτήματα, παρά δίνει απαντήσεις,

για τη σχέση όχι τόσο των ξένων αλλά κυρίως των γηγενών με το χώρο της
πόλης, για τα στερεότυπα και την ετεροφοβία που διαπνέει την ελληνική
κοινωνία σε σχέση με την παρουσία των «άλλων» στην πόλη, στη γειτονιά,
στην πλατεία αλλά και τις απόψεις και τις στάσεις που εκφράζονται,
παράγονται και αναπαράγονται από τον τύπο της πρωτεύουσας πάνω σε αυτό
το θέμα. Επιχειρεί να θέσει, επίσης, ζητήματα που αφορούν όσους και όσες
εκφράζουν δημόσιο λόγο, πολιτικούς, δημοσιογράφους, ή επιστήμονες, σε
σχέση με την άποψη που υιοθετούν απέναντι στο κοινωνικό φαινόμενο της
μετανάστευσης.

41
ΤΑ Ν ΕΑ , 2 6 /04 /200 4
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βauman Z., 2002, Η Μετανεωτερικότητα και τα Δεινά της, Αθήνα: Ψυχογιός

Βεντούρα Λ., 2004,Εθνικισμός, ρατσισμός και μετανάστευση στη σύγχρονη
Ελλάδα, στο συλλογικό Η Ελλάδα της Μετανάστευσης, επιμ. Παύλου Μ.,
Χριστόπουλος Δ., ΚΕΜΟ, Αθήνα: Κριτική
Bourdieu P. & Passeron J., 1977, Reproduction in Education, Society and
Culture, Beverly Hills, CA:Sage.
Burgel G., 1976, Αθήνα: Η Ανάπτυξη μιας Μεσογειακής πρωτεύουσας,
Αθήνα:Εξάντας,
Green N. , 2004, Οι δρόμοι της μετανάστευσης, μεταφρ. Παρσάνογλου Δ.,
Αθήνα: Σαββάλας,
Καρύδης Β. , 2004, Το ζήτημα της δεύτερης γενιάς: Έγκλημα και
Μετανάστευση, στο συλλογικό Η Ελλάδα της Μετανάστευσης, επιμ. Παύλου
Μ., Χριστόπουλος Δ., ΚΕΜΟ, Αθήνα: Κριτική
Μαλούτας Θ., 1990, Αθήνα, κατοικία, οικογένεια, Αθήνα: ΕΚΚΕ, Εξάντας,
Μαρβάκης Α.,2004 Κοινωνική ένταξη ή κοινωνικό απαρχάιντ, στο συλλογικό Η
Ελλάδα της Μετανάστευσης, επιμ. Παύλου Μ., Χριστόπουλος Δ., ΚΕΜΟ,
Αθήνα: Κριτική
Μπαλιμπάρ Ε. Βαλλερσταιν Ι., 1991, «Φυλλή, Έθνος, Τάξη. Οι διφορούμενες
ταυτότητες.», μτφρ. Ελεφάντης Α., Καλαφάτη Ε., Αθήνα: Ο Πολίτης,
Nussbaum M., 1999, Υπέρ Πατρίδος Πατριωτισμός ή Κοσμοπολιτισμός,
Αθήνα: Scripta
Παύλου Μ., 2001, Οι «λαθρέμποροι του φόβου»: ρατσιστικός λόγος και
μετανάστες στον τύπο μιας υποψήφιας μητρόπολης, στο συλλογικό
Μετανάστες στην Ελλάδα, επιμ. Μαρβάκης Α., Παρσάνογλου Δ., Παύλου Μ.,
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Παύλου Μ., 2004, Οι μετανάστες σαν και εμάς: όψεις της απόκρισης στο
μεταναστευτικό φαινόμενο στην Ελλάδα, στο συλλογικό Η Ελλάδα της
Μετανάστευσης, επιμ. Παύλου Μ., Χριστόπουλος Δ., ΚΕΜΟ, Αθήνα: Κριτική
Πετράκου Η., 2001, Η Κατασκευή της Μετανάστευσης στην ελληνική κοινωνία,
στο συλλογικό Μετανάστες στην Ελλάδα, επιμ. Μαρβάκης Α., Παρσάνογλου Δ.,
Παύλου Μ., Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Πετρονώτη Μ., 1998, Το Πορτραίτο μιας διαπολιτισμικής σχέσης, UNESKO/
ΕΚΚΕ, Αθήνα: Πλέθρον
Τσιάκαλος Γ., 2000, Οδηγός Αντιρατσιστικής Εκπαίδευσης, Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα
Τσιμπιρίδου Φ., 2004, Μετανάστες και Πολιτισμός. Σκέψεις για την
εννοιολόγηση και χρήση των αναλυτικών εργαλείων στο ζήτημα της
«μετανάστευσης», στο συλλογικό Η Ελλάδα της Μετανάστευσης, επιμ. Παύλου
Μ., Χριστόπουλος Δ., ΚΕΜΟ, Αθήνα: Κριτική
Φραγκουδάκη Α. & Δραγώνα Θ., 1997, Τι είναι η πατρίδα
μας;Εθνοκεντρισμός στην εκπάιδευση, Αθήνα: Αλεξάνδρεια
Χριστόπουλος Δ., Το τέλος της εθνικής ομ(οι)ογένειας: παραδοσιακές και
νέες μορφές ετερότητας στην Ελλάδα, στο συλλογικό Μετανάστες στην
Ελλάδα, επιμ. Μαρβάκης Α., Παρσάνογλου Δ., Παύλου Μ., Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα