Nacionalni mitovi na Balkanu

Crnogorski nacionalni mitovi

Bivša Jugoslavija i novi Balkan

Rat mitova

Kulturne paradigme eksjugoslovenskog prostora u proteklih stotinu godina bile su ratne paradigme.
Mirna razdoblja su zapravo posleratne prilike kojima dominiraju odnosi uspostavljeni ratom

Prošlog vikenda u Budvi je za novinare i saradnike Alternativne informativne mreže (AIM) održan seminar
"Nacionalni mitovi i obrazovanje". Početnu ideju novinara Igora Lasića ("Feral Tribune") podržao je i
pomogao Savet Evrope: tridesetak učesnika iz Albanije, Bugarske i bivše SFR Jugoslavije imalo je
zadovoljstvo i priliku da razmeni ideje, a eks-Jugosloveni i iskustva iz još trajuće krvave inscenacije i
realizacije "prava" zasnovanih na nacionalnim mitovima.

Ivan Čolović (Beograd) postavio je visoke standarde ovog dvodnevnog skupa. Mit se nudi – i prihvata –
kao samorazumljiv i neodoljiv: u toj međuzavisnosti on je politički imaginarijum ili sociopolitički
univerzum u funkciji simboličke komunikacije. San o besklasnom društvu dele podjednako (ne)uspešno
komunizam i nacionalizam. Taj mit, međutim, nije stvar prošlosti: imaginacija je oduvek na vlasti, a vlast
nad simbolima predstavlja centralnu tačku ostvarivanja svake kontrole i moći. Teme svih nacionalnih
mitova su zemlja i mrtvi, grobovi i hramovi, ognjišta i kolevke, koreni, jezik i predanje ("sveta ćirilica"),
"dobro" selo koje se brani od "zla" grada, "čista" planina i dolina kojom haraju ili bar prolaze tuđinci.

ŽRTVE TURIZMA: Uloga "nacionalnih radnika" u suštini je šizofrena, jer je i mit o nacionalnom identitetu
raspolućen između specifičnog kartezijanstva ("Srbin sam, dakle postojim.") i nedostajanja, manjkavosti,
deformacija. Kao ekstrapolirana večnost, mit zahteva "da budemo ono što smo", da izađemo iz istorije
kako bismo se u sklad vratili kroz priče, rituale ili ratove naroda koji su postali žrtva turizma,
"globalizacije", "mondijalizma" i "kosmopolitizma" pa čak i pismenosti ("kome treba neka druga knjiga
osim Gorskog vijenca taj i nije odavde"). Otuda je jezik nacionalnog mita u tumačenju nacionalnih
radnika u stvari jezik mržnje prema sopstvenom narodu, koji nikako da postane onaj "pravi".
Ali, ističe Čolović, nacionalni identitet se može braniti i u ime razlika. "Mi" smo jedini narod koji hoće da
bude ono što jeste, drugi to uglavnom nemaju i ne cene na isti način. Ili, bar što se "srpske" perspektive
tiče, drugi su nacije sa pogrešnim identitetom: Hrvati pokatoličeni, Muslimani islamizirani, Albanci
poturčeni, Rumuni latinizovani... Ali, Srbi. Pa su, tako, ratovi 1991/1999. bili – međusobni ratovi Srba.
Akcenat je na ratu, jer mit o nacionalnom identitetu spada u junački korpus koji podrazumeva heroje
identiteta i njihovo/njegovo ratno prekaljivanje, jer "nema vaskrsenja bez smrti".

DUH U MASKIRNOJ UNIFORMI: Problem kritike takve mitologije u kulturnoj, obrazovnoj i medijskoj sferi
počinje već od činjenice nepostojanja njihovih "sabranih dela", jer je politički mit, po definiciji Rolana
Barta, parazit nakalemljen za nešto drugo. Prvi simptom te vrste parazitizma je političko "pripovedanje" a
početak kritike tumačenje kroz komparaciju i komparativno istraživanje. Ivan Čolović smatra da bi
formiranje "balkanske banke mitova" u tom smislu bilo od velike koristi, uprkos rezervama spram pitanja
"upodobljenja" istorijskih junaka tipa Hajduk Veljka i običaja da pobede proslavlja silovanjima,
"uspostavljanja" kralja Zvonimira kao osnivača "hrvatske zaštite ljudskih prava", "osnivanja" bosanskog
univerziteta 1387. godine – o čemu su govorili ostali predavači – odnosno stvarnih mogućnosti
racionalizacije nasuprot mitologizaciji društvenog i državnog života.

Istoričar Dubravko Lovrenović (Sarajevo) kaže da, uz časne izuzetke, promišljanje historije na Balkanu
vodi u slepu ulicu autizma i nacionalnu historiografiju koja je najvećim delom glasnogovornik tribalizma i
"intelektualne tajkunizacije" univerziteta i obrazovanja. U udžbenicima istorije, isparcelisanim koliko i
teritorija BiH, promovisani su mitovi o Bosni kao srpskoj zemlji, hrvatskom povijesnom prostoru,
bogumilskom nasleđu, Bosni Kotromanića/Nemanjića, "šaptom paloj", hiljadugodišnjoj državnosti, tlu
idealnog suživota, tolerancije i multikulturalnosti, predziđu kršćanstva, Hrvatskoj do Drine... "Funkcija tih
mitova je", kaže Lovrenović, "da se etnogrupe oživljavanjem stereotipa suprotstavljaju jedna drugoj". S
druge strane stoji činjenica da su "balkanske historije u osnovi nedovršene historije. Od pitanja
otomanskog nasleđa na Berlinskom kongresu 1878. do Dejtonskog sporazuma 1995, sve je defile
privremenih i parcijalnih rješenja i 'rješenja'. Posledica je duh u maskirnoj uniformi, razbuktavanje ratova
i ratovi na historiografskoj ravni".

MITOM NA MIT: Dva najčešće pominjana i citirana dela na seminaru bila su Dvornikovićeva
Karakterologija Jugoslovena i Imaginarni Balkan Marije Todorove. S jedne strane, aktuelnost
Dvornikovićeve karakterizacije ovdašnjeg intelektualca kao proizvoda "večno budnog osećanja
inferiornosti" i, s druge, simpatije za delo bugarsko-američke istoričarke koja je pokazala kako se Balkanu
može pristupiti s hladnim razumevanjem, ali i s ljubavlju.
Postjugoslovenski ratovi bili su, po uverenju sociologa Milana Popovića (Podgorica), glavni empirijski
izvor i podsticaj za rehabilitaciju nacionalnih tema i mitova. Ključno pitanje je "neuhvatljivost"
nacionalno-mitske mešavine realnog i irealnog, mešavine koju masovna svest prihvata kao realnu i
stvarnu. S druge strane, upotreba mita predstavlja jedan od najznačajnijih mehanizama izgradnje
nacije/države jer – u tome se slažu sva trojica predavača – mitovi jesu premoderni, ali je njihova
upotreba deo procesa modernizacije. Na jednoj teritoriji mogu postojati konkurentski ili sukobljeni
mitovi, ali ovde – na području bivše Jugoslavije, ako ne i Balkana – postoje sukobljene pretenzije
nacionalnih mitova, a njihova politička upotreba je žestoko savremena.

U Crnoj

Mit o nebeskoj Srbiji

Hrvatski nacionalni mitovi

Bosnjacki nacionalni mitovi

Upotreba nacionalnih mitova u ratovima

na Balkanu koncem 20. stoljeca

Kraj panslavenskog mita

Historija i nacionalna mitologija