1.
-ENCADR AMENTO DO ESTUDO asinalamos o feito de que, agás Castelao
14 E CONTEXTUALIZACIÓN
DA ESCOCIA.
GALEGO DE CRUCEIROS
ACTAS DO VI CONGRESO
O Cristianismo é unha das poucas re-
lixións milenarias que actualmente está
implantada con carácter universal nos
cinco continentes. O mesmo que acontece
con calquer outro culto institucionalizado,
como tal, precisa de símbolos que o iden-
tifiquen e que testemuñen con vontade de
permanencia o seu omnipresente espalla-
mento proselitista. Neste caso a cruz é,
sen dúbida algunha, a imaxe que acadou
unha maior proxección icónica, represen-
tando para os cristiáns o sacrificio persoal
do Fillo de Deus para poder garantir a re-
dención universal dos pecados do Home e
a salvación eterna de todos os crentes.
A pedra foi escollida como materia
prima por excelencia para a simboliza-
ción plástica desta crenza, considerando
as suas propiedades de maleabilidade e
perdurabilidade. A diferenza da madeira,
que apodrece, e dos metais, que poden ser
fundidos baixo a acción controlada do seu
sometemento a altas temperaturas, a pe-
dra sobrevive á pasaxe do tempo e ofrece
APONTAMENTOS PARA maiores dificultades para a sua reciclaxe,
especialmente cando representa un pen-
O ESTUDO DAS CRUCES samento simbólico de carácter místico. É
por iso que hoxe podemos atopar cruces
DE PEDRA NA ESCOCIA. de pedra espalladas polos cinco continen-
tes, ainda que a sua elevade densidade e
grande difusión ao longo da costa atlántica
europea sexa especialmente significativa
e precisamente por iso obxecto da nosa
atención pretérita e futura.
O estudo parcial das cruces de pedra
na Europa Atlántica é unha realidade xa
encetada con certo rigor por diversos
investigadores, cando menos, desde a
primeira metade do século XIX. Galiza,
o mesmo que Portugal, Escocia, Ingla-
terra, Gales, Bretaña, Cornualles ou Ir-
landa, conta con abondosas monografías
que non deixan de nos lembrar esta sen-
lleira realidade cultural.
No noso primeiro estudo destas mani-
festacións escultóricas (LADRA, 2002), xa
227
(1930) e no caso concreto da Bretaña, moi
poucos foron os investigadores galegos
que se achegaron ao estudo das cruces de
pedra noutras latitudes.
Desde hai varios anos temos enceta-
do un proxecto persoal de análise in loco
das cruces de pedra na fachada ocidental
europea, co propósito de algún día poder
ofrecer unha visión global deste patrimo-
nio común, especialmente significativo
pola sua cantidade, calidade e variedade.
Até hoxe temos exposto sinteticamente as
impresións que as nosas viaxes de estudo
nos forneceran das fisterras oceánicas da
Bretaña – Breizh, do País de Gales – Cymru,
da Irlanda – Erin, do veciño Portugal e da
Illa de Man – Ellan Vannin (LADRA, 2009;
2010; 2012; 2013 e 2014).
Desta volta tócalle a vez a Escocia,
tamén historicamente designada como
Caledonia, Pictavia ou Alba, segundo as
fontes que consultemos. Escocia é unha
nación europea, integrada hoxe no Reino
Unido, na que tivemos a oportunidade de
coñecer recentemente e de primeira man
unha realidade insular tan aparentemente
afastada da nosa como singular pola súa
antigüidade, riqueza e variedade.
A título de mera curiosidade, pode-
mos referir que ao longo da sua historia,
Escocia ofreceu á Humanidade xenios
tan dispares como os filósofos David
Hume e Adam Smith, o matemático John
Napier ou os escritores Walter Scott e
Arthur Conan Doyle, que deron vida a
personaxes novelescos como Ivanhoe
ou Sherlock Holmes.
As Illas Británicas acollen actualmente
unha grande diversidade cultural, pois ne-
las podemos atopar nacións tan diferentes
como Irlanda, Escocia, Inglaterra, Gales,
Cornualles ou a Illa de Man. No caso con-
creto de Alba, este país localízase no Norte
da Gran Bretaña, ocupando practicamente
un terzo da mesma. (Fig. 1)
14 LOIS LADR A

Fig. 1. Localización xeográfica da
Escocia. Elaboración: Patrícia Costa
Escocia ou Alba (o seu nome na lingua
gaélica vernacular) ocupa unha superfi-
cie de 78.782 km2, acollendo un total de
5.313.600 habitantes nas estatísticas re-
lativas ao censo do ano 2013. En termos
xerais, Escocia pódese dividir en duas
grandes rexións: a das Terras Altas ou
Highlands e a das Terras Baixas ou Lo-
wlands, sendo a primeira delas clara-
mente a mais rural. As cinco principais
cidades escocesas son: a sua capital,
Edimburgo (Dùn Éideann); a urbe mais
poboada e industrial, Glasgow (Glaschu);
as duas grandes aglomeracións da costa
oriental, Dundee (Dùn Deagh) e Aberdeen
(Obar Dheathain) e Inverness (Inbhir Nis),
a “capital do Norte”. En termos de xe-
ografía física, Escocia acolle o ponto mais
elevado das Illas Británicas, coñecido
como Ben Nevis, con 1334 metros. O clima
é de tipo atlántico e o substrato xeolóxico
está formado por xistos e granitos, aínda
que tamén haxa areniscas e calizas.
2.-A HISTORIA DE PICTAVIA
E DAS SUAS PRIMEIR AS
CRUCES DE PEDR A.
Para todos aqueles que queiran coñe-
cer mellor a historia antiga de Escocia po-
demos indicar que existen diversas obras
recentes, algunhas delas inspiradas con
ACTAS DO VI CONGRESO GALEGO DE CRUCEIROS
un claro propósito divulgativo (cfr., entre
outros: ROSS, 2008 e 2009).
A diferenza de outras terras do Ociden-
te europeu, a Escocia nunca chegou a ser
totalmente sometida e integrada nos do-
minios do Imperio Romano. Porén, no ano
84 d.n.e. o exército imperial derrotou na
batalla do Mons Graupius unha confedera-
ción de tribos indíxenas lideradas por un
tal Calgacus. Mesmo así, a política exte-
rior de Roma preferiu asinalar os límites
do Imperio no norte da actual Inglaterra,
construíndo o Muro de Hadrián e o Muro
de Antonino, para así deixar ao norte deles
a temida Caledonia. Consecuentemente,
pódese afirmar que Escocia non foi roma-
nizada nen latinizada.
Sexa como for, o certo é que, entre o
conglomerado inestábel de tribos cale-
donias, houbo unha que pouco a pouco se
foi destacando das demais: a dos Pictos.
O papel desta tribo na historia antiga da
Escocia acadou tal importancia para al-
guns investigadores que chegan a afirmar
que os Pictos constitúen en esencia o pri-
meiro pobo “escocés” (JONES, 2014: IV) e
que son os únicos que apenas ocuparon na
Idade Media territorios comprendidos na
actual Escocia (FOSTER, 2014: XVIII). Para
os estudosos das cruces de pedra en Alba,
os Pictos tamén teñen unha extraordina-
ria relevancia, pois foi en Pictavia onde se
erixiron por vez primeira este tipo de ma-
nifestacións plásticas. Sendo así, cómpre
explicar minimamente cómo este pobo
céltico e pagán acabou por construir a
maior parte dos testemuños materiais que
ainda hoxe podemos admirar.
Por desgraza, os Pictos non deixaron
nengún texto escrito para a posteridade.
É por iso que descoñecemos cal era a pa-
labra que utilizaban para se autodenomi-
naren colectivamente. O que si sabemos
é que, para os irlandeses, os Pictos eran
os Cruithni, que significa “o pobo dos de-
buxos”, mentres que os britóns os cha-
maban Prydin.
A primeira referencia documental
aos Pictos é do ano 297 d.n.e. e procede
dun texto escrito en latín: Picti sería un
228
etnónimo traducíbel como “os que se pin-
tan”, o cal ten levado á maior parte dos
autores a considerar que a práctica da ta-
tuaxe corporal sería común entre os mem-
bros desta tribo. San Isidoro de Sevilla re-
forza esta interpretación nas Etimoloxías
(s. VII), aplicándoa a todos os habitantes
de Pictavia.
O certo é que os Pictos, aos ollos dos
cristiáns, eran un pobo pagán, que conti-
nuou a selo durante varios séculos e, polo
tanto, era susceptíbel de ser mais tarde
ou mais cedo cristianizado pola acción
evanxelizadora dos monxes proselitistas.
No ano 397 d.n.e. San Ninian fundou un
templo cristián en Whithorn (Galloway),
tendo sido o primeiro que construiu unha
“igrexa” no que hoxe é Escocia, nación que
actualmente lle recoñece este papel ini-
ciático ao consideralo como seu apóstolo.
Posteriormente e xa no século VI d.n.e.,
o cristianismo será novamente levado ao
territorio dos Pictos durante a época dos
grandes misioneiros: San Columba, Ken-
tigern, Moluag... Todos eles, procedentes
da Irlanda, fundaran mosteiros na costa
ocidental escocesa. A contorna da abadía
da Illa de Iona, fundada no ano 563 d.n.e.
por San Columba, sería así o primeiro lu-
gar da Escocia no que se erixiron cruces,
na segunda metade do século VI d.n.e.
Durante mais de dous séculos, Iona será
o principal núcleo de irradiación da nova
Fe. Probabelmente a partir do século VII
d.n.e. os Pictos terían acadado un certo
esplendor cultural, plasmado nos varios
centos de Pictish Symbol Stones (“Pedras
con Símbolos Pictos”), das que mais
adiante falaremos, pois foi sobre moitas
delas onde se gravaron as típicas cruces
de pedra escocesas.
A historia dos Pictos non se pode iso-
lar da dos seus viciños coevos: irlande-
ses, escotos, viquingos e anglosaxóns.
Con eles mantiveron innúmeras trocas e
desputas, sendo que no ano 685 d.n.e. o
líder picto Bridei derrotou aos Escotos na
Batalla de Nechtansmere. Pouco despois,
no 710 d.n.e., produciuse a conversión ao
Cristianismo do primeiro rei picto. Outras
datas a non esquecer son a do ano 794
229
d.n.e., cando os viquingos invadiron e sa-
quearon a Illa de Iona, así como a de 842
d.n.e., cando o rei Kenneth McAlpin unifi-
cou definitivamente os reinos dos Pictos
e dos Escotos, transladando a capital a
Scone e sentando así as bases político-
administrativas da actual Escocia. Porén,
mentres as costas orientais ficaron a sal-
vo da pirataría nórdica, en pleno século
XI os viquingos ainda eran os amos das
costas septentrionais e ocidentais.
E así se mantivo o Reino de Alba até que
no ano 1286 d.n.e. o rei escocés Alexan-
dre III morreu ao caer accidentalmente
do cabalo e a “Pérfida Albión” entrou en
acción, co monarca inglés Eduardo I inva-
dindo o territorio da Escocia, para acabar
por conquistala e governala como se fose
unha colonia militar. A resistencia non
tardaría moito en xurdir, aparecendo as
coñecidas figuras de William Wallace e de
Robert de Bruce, que acabarían por re-
cuperar a soberanía perdida. Pero esta é
outra historia e para o estudo das cruces
de pedra en Escocia no principal período
en que foron erixidas ben podemos ficar
por aquí, con excepción de un pequeno e
tráxico apontamento: o da Reforma Pro-
testante, da que apenas iremos deixar
constancia nunhas breves liñas.
A comezos do século XVI Escocia era un
país católico, con un rei católico e con un
pobo católico, inzado de igrexas e de cru-
ces. Porén, a partir da segunda metade
desta centuria e coa Reforma Protestante
na sua fase de maior exaltación, produci-
ríase a destrución masiva e sistemática
das cruces de pedra, nun fanático move-
mento iconoclasta que partiu en anacos,
cando non eliminou totalmente, moitas
das representacións que agora son obxec-
to da nosa pesquisa.
De seguido tentaremos repasar a
historia das investigacións, pois será a
través das obras de varios autores que
chegaremos a un relativo estado actual
da cuestión e sobre o cal faremos as no-
sas propias consideracións, atendendo
ao feito de que non existe nengún estudo
integral e diacrónico sobre as cruces de
pedra escocesas.
14 LOIS LADR A
 3.-ACHEGA HISTORIOGR ÁFICA AO
ESTUDO IN LOCO DAS CRUCES.
Con anterioridade á introdución do Cris-
tianismo en Pictavia, as crenzas relixiosas
dos Pictos expresábanse de varios xeitos,
sendo as xa referidas Pictish Symbol Stones
ou “Pedras con Símbolos Pictos” (PSP) a
mais importante manifestación das mes-
mas. E foi precisamente sobre elas que
apareceron gravadas moitas cruces, teste-
muñando así o espallamento do novo culto.
Cando os primeiros investigadores
locais se debruzaron sobre o estudo das
cruces de pedra en Escocia, logo asimi-
laron unha das suas peculiaridades mais
importantes: sen comprender primeiro
as “Pedras con Símbolos Pictos” nunca
chegarían a ningures, pois tanto unhas
como outras se atopan inextricabelmen-
te unidas ao longo de varios séculos. Por
iso para nós, cando encetamos esta pes-
quisa, a insistente reiteración de todos
os autores escoceses que analisaron as
cruces de pedra sobre o tema primixenio
dos Pictos nos sorprendeu bastante, até
que observamos in loco a existencia de
numerosas laxes nas que aparecían si-
multaneamente representadas tanto as
iconografías claramente pagás (os sím-
bolos pictos) como as iconografías cris-
tiás (cruces, apóstolos...). Fagamos da-
quela unha pequena viaxe no tempo.
Os primeiros traballos publicados que
inclúen pontualmente representacións
das cruces de pedra e dos símbolos pic-
tos recúan no tempo até ao século XVIII
e son pouco menos que froito da curiosi-
dade duns poucos anticuarios (HENDER-
SON, 1993). Porén, non será até a segun-
da metade do século XIX que comezarán a
aparecer as primeiras monografías espe-
cíficas e dignas de mención. Todas estas
obras están inspiradas nas correntes li-
terarias e na ideoloxía do Romanticismo,
típico do período decimonónico.
O primeiro autor a reseñar será John
Stuart, que, logo de nove anos adicados
a varios estudos previos, publica en dous
ACTAS DO VI CONGRESO GALEGO DE CRUCEIROS
Fig. 2. Portada do libro de J. Stuart
(1856) e debuxo dunha laxe coa
cruz e alguns símbolos pictos
volumes (1856 e 1867) a obra Sculptured
Stones of Scotland. (Fig. 2)
O prefacio do primeiro volume da mono-
grafía de John Stuart revela o coñecimen-
to bibliográfico que o autor tiña das cruces
de pedra (Inglaterra, Irlanda, Gales, Illa de
230
Man, Dinamarca...), así coma o feito de que
os mais antigos monumentos escultóricos
en pedra da Cristiandade escocesa ofre-
cen moitas veces en simultáneo represen-
tacións iconográficas pagáns e cristiás.
Stuart recolleu no primeiro volume da
sua obra cento cincuenta esculturas, das que
nada menos que a metade, setenta e cinco,
contiñan cruces. Outra das consideracións
que o autor refere é a necesidade de con-
trastar a iconografía cristiá sobre pedra coa
doutros soportes coevos diferentes, coma
os manuscritos medievais e os materiais
procedentes de escavacións arqueolóxicas.
Por outro lado, o autor apresenta unha car-
tografía distributiva e asinala o feito de que
no territorio administrativamente escocés
existen cruces de pedra que proceden de
diversas tradicións insulares: picta (cruz de
Aberlemno) irlandesa (cruces de Iona), an-
glosaxona (cruz de Ruthwell)...
Finalmente, a atribución cronolóxica
proposta por Stuart para as cruces de pe-
dra pictas baséase na analoxía comparati-
va coas suas homólogas irlandesas, defen-
dendo por iso unhas datas comprendidas
entre os séculos VII e XI (STUART, 1856: X),
así como unha funcionalidade vencellada a
propósitos memorialísticos e funerarios.
Mais interesante ainda que o primeiro
volume desta obra de J. Stuart será o se-
gundo, no que o autor irá moito mais alén
nas suas consideracións interpretativas.
Así, por exemplo, será un dos primeiros
investigadores que asocie directamente
as cruces de pedra con símbolos pagáns
na rexión centro-oriental ao antigo terri-
torio de Pictavia, defendendo por iso para
elas a denominación de Pictish Stones ou
Pictish Symbol Stones. Tamén propugnará
unha anterioridade cronolóxica das cru-
ces de pedra pictas en relación coas suas
homónimas irlandesas, ás que se terían
adiantado como mínimo dous séculos
(STUART, 1867: 21).
Compre asinalar, xa desde agora, o fei-
to de que a práctica totalidade dos traba-
llos de investigación dos autores escoce-
ses sobre as cruces de pedra terán como
obxecto principal de estudo os símbolos
231
pagáns pictos, pois constitúen unha parti-
cularidade exclusiva desta nación, ao non
teren sido observados en ningún outro
país da Europa Ocidental.
Continuando co noso percurso histo-
riográfico, pasemos agora á monografía
de John Anderson publicada no ano 1881
co título Scotland in Early Christian Times.
Amais de ser un dos primeiros traballos
que recorreu pontualmente á fotografía
como método de rexistro gráfico, nel se
apresentou a primeira proposta tipolóxica
para as laxes escocesas con cruces grava-
das. Esta tipoloxía será fundamental para
os estudos posteriores ao basearse nun
esquema tripartito: monumentos nos que
aparecen símbolos pagáns sen a presen-
za de cruces, monumentos con símbolos
pagáns acompañando á cruz e cruces sen
presenza de símbolos pagáns (ANDER-
SON, 1881: 78). (Fig. 3)
Á marxe do grupo principal, o das “laxes
con representación da cruz” (or. ingl. slabs
bearing representation of the cross), An-
derson refere ainda a existencia de outras
tres categorías analíticas que non se de-
ben descoidar para a creación dun futuro
museu: as cruces gravadas (or. ing. cross-
marked slabs), as cruces exentas (or. ing.
Free-standing crosses) e as cruces monu-
mentais (or. ing. Monumental free-standing
crosses). Estas consideracións de orde
morfolóxica terán posteriores implica-
cións, pois as cruces gravadas primitivas
serán asociadas á cristianización de an-
tigos monumentos pagáns e ás primeiras
evidencias da presenza do Cristianismo en
Escocia, ao mesmo tempo que as cruces
de pedra monumentais se verán sistema-
ticamente asociadas a dinámicas culturais
alleas aos pictos. Daquela, ou ben serán
asociadas aos monxes irlandeses da illa de
Iona (cruces altas aneladas), ou ben serán
tomadas como testemuños do antigo reino
anglo de Nortumbría (cruz de Ruthwell,
hoxe situada en territorio escocés, pero
que cando foi erixida, no século VII d.n.e.,
estaba fora dos dominios de Alba).
Pouco despois da publicación da obra xa
referida de Joseph Anderson (1881), un xo-
ven enxeñeiro londinense de ascendencia
14 LOIS LADR A

Fig. 3. Portada do libro de J. Anderson (1881),
e fotografía dunha cruz de pedra escocesa
galesa iniciábase timidamente no mundo
da arqueoloxía paleocristiá con diversos
artigos inseridos na prestixiosa revista
Proceedings of the Royal Society of Antiqua-
rians of Scotland. Este mozo chamábase
John Romilly Allen e tería unha fulgu-
rante carreira inicial como investigador
ACTAS DO VI CONGRESO GALEGO DE CRUCEIROS
das cruces de pedra británicas (ALLEN,
1882-83; 1883-84; 1884-85; 1885; 1887;
1889; 1896...). Ao longo de mais de unha
década de sisudos traballos, J. R. Allen irá
actualizando cada vez mellor o estado en
que daquela se atopaban as pesquisas, ao
tempo que irá perfilando os seus propios
obxectivos. Non nos cabe dúbida algunha
de que J. R. Allen será para as cruces de
pedra en Escocia o mesmo que A. D. R.
Castelao foi para a Galiza e vale a pena
acompañar o seu impresionante percurso
como investigador.
Nun primeiro momento, as atencións de
Allen estarán focadas na gramática xene-
rativa ornamental dos entranzados típicos
da Arte Céltica Insular, que estudou até o
mais ínfimo pormenor (ALLEN, 1882-83).
Posteriormente, debruzará o seu interese
sobre a iconografía paleocristiá ocidental
(ALLEN, 1883-84). De seguido, voltará a
retomar a análise dos elementos decora-
tivos da Arte Céltica Insular, desta volta
analisando os padróns xeométricos a base
de grecas e de espirais (ALLEN, 1884-85).
Todo isto en extensos artigos publicados
na revista dos Proceedings of the Royal So-
ciety of Antiquarians of Scotland, hoxe doa-
damente accesíbeis na rede.
As conclusións mais destacadas ás que
chega J. R. Allen para o futuro estudo das
cruces de pedra en Escocia pasan pola ne-
cesidade absoluta de contextualizalas no
seu ámbito xeográfico insular (Illas Britá-
nicas) e no seu ámbito artístico (elabora-
ción conxunta e coeva de manifestacións
plásticas paleocristiás sobre soportes
diferentes, que corresponden á escultura
en pedra, aos manuscritos iluminados e á
metalistería). Todo isto, obviamente, sen
perder de vista o necesario debate sobre
a sua cronoloxía.
Inicialmente, J. R. Allen propón un ba-
lizamento temporal para o que el mesmo
denomina “as pedras cristiás de Escocia”
entre os séculos VII e XII d.n.e. (ALLEN,
1882-83: 225). Apenas un ano mais tarde, o
autor reformula esta proposta, cinguíndoa
para todo o conxunto das cruces de pe-
dra británicas aos séculos VIII-XI (ALLEN,
1883-84: 382). Nesta altura xa insiste na
232
mais que desexábel creación dun Museu
de Arqueoloxía Cristiá. Perante a enorme
cantidade de cruces de pedra que existen
espalladas entre a Gran Bretaña e a Irlan-
da e considerando a imposibilidade prácti-
ca de que un só individuo as estude, J. R.
Allen defenderá tamén a necesidade de
encetar primeiro diversas análises rexio-
nais, antes de proceder a unha caracteri-
zación conxunta de todas estas manifesta-
cións plásticas.
Allen tamén dará ao prelo monografías
sobre o Simbolismo paleocristián insular e
sobre a Historia dos monumentos da Igrexa
Británica (ALLEN, 1887 e 1889). No pri-
meiro destes traballos realizará un estu-
do histórico aprofundado sobre as orixes
do Cristianismo británico, contextuali-
zando así axeitadamente a época e as cir-
cunstancias que fomentaron a aparición
das primeiras cruces de pedra insulares
e o seu posterior espallamento (ALLEN,
1887: 71-81). Na segunda monografía, o
autor afirma que a típica cruz de pedra
escocesa é aquela gravada en relevo so-
bre unha laxe subrectangular fincada na
terra, tipo predominante no Norleste do
país (ALLEN, 1889: 178).
A piques de rematar a penúltima déca-
da do século XIX e cando J. R. Allen pouco
mais que acababa de entrar na sua cuarta
década de vida, a calidade dos seus tra-
ballos acadou tal sona e prestixio que foi
convidado polo Consello da Sociedade de
Anticuarios de Escocia para encetar baixo a
tutela do veterano J. Anderson o que aca-
baría por ser o maior estudo xamais reali-
zado sobre as cruces de pedra na Escocia.
Estamos a falar da obra titulada The Early
Christian Monuments of Scotland, mais co-
ñecida polas suas siglas en inglés ECMS
(ALLEN, 1903). (Fig. 4) Fig. 4. Cruces paleocristiás gravadas
de Kirkmadrine (Allen, 1887: 89) e
Por sorte para todos nós, hoxe resulta portada da obra ECMS (1903)
relativamente doado coñecer os diferentes
pasos que foron seguidos ao longo da elabo- Nos comezos de 1890 J. R. Allen acepta
ración dos ECMS, desde a sua fase de pre- o reto de elaborar un corpus das cruces
paración previa até a demorada publicación de pedra escocesas e inmediatamente
da monumental monografía, que tardaría elabora unha lista dos exemplares crono-
mais de unha década en ver a luz. Paga a loxicamente anteriores ao ano 1100 d.n.e.
pena resumir brevemente este percurso. até daquela publicados. A partir daí, de-
cide enviar a tal lista e un cuestionario
233 14 LOIS LADR A
 anexo a todos os curas e notábeis locais
do rural, co obxecto de indagar o esta-
do de conservación das cruces (ALLEN,
1889-90). Logo de colectar todas as res-
postas recibidas, Allen programa a pri-
meira fase dos seus traballos de campo,
que se desenvolverán nas terras ao Nor-
te do rio Dee durante os meses de Xullo,
Agosto e Setembro. Como non podía ser
de outra maneira, o autor redactou un
pormenorizado relatorio de todas as suas
actividades e percursos, que sería publi-
cado nos Proceedings of the Royal Society
of Antiquarians of Scotland e no que xa re-
fere os tres tipos principais de monumen-
tos identificados (ALLEN, 1890-91: 422).
A segunda fase dos traballos de campo
relativos á elaboración do Corpus das cru-
ces de pedra escocesas desenvolveuse nos
meses de Xuño e Xullo de 1891, na rexión
situada ao Sul do rio Dee, incluindo a illa
de Iona, onde San Columba tiña fundado un
mosteiro no século VI d.n.e. e onde existen
varias cruces altas do tipo irlandés. En re-
sumidas contas, o autor percorreu mais de
duascentas localidades, recenseando un
total de quiñentas cruces, das que cento
trinta eran inéditas (ALLEN, 1891-92: 258).
Este entusiasta investigador, inasequíbel
ao desalento, tripou estradas, camiños,
rios e mares nos que acadou un coñeci-
mento de primeira man sobre toda esta
ampla e complexa realidade: fartouse de
constatar o seu abandono e o lamentábel
estado de conservación dos monumentos,
a necesidade de protexelos, de rexistralos,
de fotografalos e de crear un museu de ar-
queoloxía paleocristiá. Foi, por así dicilo, o
primeiro “conservacionista” das cruces de
pedra, reclamando ao Estado Británico a
adopción de medidas protectoras e á Socie-
dade de Anticuarios de Escocia a contratación
de fotógrafos profisionais para rexistraren
todos e cada un dos fragmentos existentes
para a posterior publicación dun catálogo.
Por outro lado, convén ainda destacar o
feito de que antes de chegar a ver publicado
monograficamente o seu monumental estu-
do, John Romilly Allen xogou ainda un papel
sobranceiro na catalogación e clasificación
ornamental das cruces de pedra en Cornua-
lles (ALLEN, 1896) e na comparación formal
ACTAS DO VI CONGRESO GALEGO DE CRUCEIROS
e ornamental das cruces de pedra escocesas
e irlandesas (ALLEN, 1896-97). Tampouco
descurou a publicación específica das cruces
de pedra da illa escocesa de Iona (ALLEN,
1900-01), anunciando neste último traballo
que, dez anos despois de teren concluído os
seus traballos de campo, a monumental obra
ainda continuaba no prelo, baixo o título de
Descriptive Catalogue of the Early Christian Mo-
numents of Scotland. A sua morte estaba ben
perto e corría o risco de non ver publicados
os resultados de tan inxente labor.
Sexa como for, o certo é que tan temí-
beis presaxios non chegaron a confirmarse
e J. R. Allen viu publicada a monografía con
unha ampla introdución do seu mentor, Jo-
seph Anderson. Ao longo de mais de un mi-
lleiro de páxinas ficou plasmado un traba-
llo que deixaría admirado ao encorsetado
mundo académico, desde o inicio do século
XX até os nosos días. En resumidas contas
e a partir de un amplísimo e pormenoriza-
do corpus de mais de quiñentos exempla-
res, J. R. Allen clasificou os monumentos
paleocristiáns escoceses en tres grandes
grupos ou clases: os da Clase I serían mo-
nolitos con símbolos pictos gravados, sen
presenza de iconografía cristiá; os da Clase
II serían as laxes que apresentan cruces e
símbolos pagáns esculpidos en relevo, fi-
cando os da Clase III reducidos a aquelas
amostras nas que se exhibía a cruz e moti-
vos decorativos célticos, sen símbolos pa-
gáns das clases I e II (ALLEN, 1903: 3-4).
Con posterioridade ao catálogo de John
Romilly Allen, os monumentos das clases
I e II pasaron a ser designados, cada vez
mais insistentemente, como “pedras pic-
tas” (or. ing. Pictish Stones) ou “pedras con
símbolos pictos” (or. ing. Pictish Symbol
Stones), ao tempo que a expresión “cruces
de pedra” perdía folgo entre os investiga-
dores. O estudo dos Pictos, progresiva-
mente asociado a un “esencialismo étnico”
escocés e os seus misteriosos símbo-
los gravados, sen analoxías coñecidas
na Europa Ocidental, deron lugar a unha
moi abondosa bibliografía, que tamén
foi consultada (cfr., entre outros, MACK,
2007; SCOTT e RITCHIE, 2009; HARDEN,
2010; HENDERSON e HENDERSON, 2011;
McHARDY, 2012; FOSTER, 2014...).
234
Nembargantes, o noso tema de estudo
son as cruces de pedra na Europa Atlánti-
ca e por iso non iremos discursar sobre os
Pictos nen sobre os seus peculiares sím-
bolos. Simplemente, tentaremos ofrecer
unha visión actualizada e moi resumida
da grande diversidade cronolóxica, tipo-
lóxica e formal das manifestacións es-
cultóricas directamente asociadas á ico-
nografía da cruz cristiá no territorio da
actual Escocia.
4.-ESTUDO IN LOCO DAS
CRUCES DE PEDR A ESCOCESAS. Fig. 5. Escocia: templos e museus visitados.
Elaboración: Patrícia Costa
No pasado mes de Setembro de 2014 e “marcadores de sepulturas”, como as das
no ámbito do proxecto de investigación que estelas funerarias da figura 4. Por outro
inicialmente referimos, realizamos unha lado, a partir do Concilio de Constantino-
viaxe de estudo a Escocia, co propósito de pla (680 d.n.e.) a cruz comezou a substituir
coñecer directamente as suas cruces de “oficialmente” outros símbolos cristiáns: o
pedra. (Fig. 5) crismón, o peixe, o año divino…
Antes de proseguir con este breve O primeiro monarca picto que se con-
apartado do noso estudo, convén destacar vertiu ao Cristianismo fíxoo no ano 710
a existencia de condicionantes xeolóxicos d.n.e., data a partir da cal podemos con-
que poden viciar de raíz calquera consi- siderar que as típicas cruces de pedra
deración. En primeiro lugar e mentres o pictas se xeneralizaron, a xeito de estelas
norte da Escocia é rico en recursos lito- verticais sub-rectangulares inscultura-
lóxicos, as rexións mais meridionais sem- das bifacialmente, con motivos cristiáns e
pre tiveran dificultade ao longo da histo- pagáns. Estas cruces pervivirán no tempo
ria para atopar boas pedras que servisen alén do ano 843 d.n.e., data en que os rei-
para propósitos edilicios ou escultóricos. nos escoto e picto foron unificados. (Fig. 6)
Suponse que moitas das primeiras igrexas
cristiás, así como moitas das primeiras
cruces –mais ou menos monumentais–
terían sido feitas en madeira, co cal nen-
gunha delas chegou indemne aos nosos
dias. Por outro lado, o seu cromatismo
orixinal tamén se perdeu.
As primeiras cruces de pedra na Es-
cocia probabelmente apareceron no intre
histórico en que se produciu a transición
do paganismo politeísta indíxena de ma-
triz céltica ao monoteísmo cristián, coa
consecuente mudanza do ritual funerairo,
que pasou da cremación á inhumación do
finado. A Cristianización da Escocia tería-
se producido como consecuencia da ac-
ción evanxelizadora dos monxes de orixe
gala (San Ninian, s. IV d.n.e.) ou irlandesa
(San Columba, s. VI d.n.e.). Moitas des- Fig. 6. Cruces de pedra pictas no Museu de
tas primeiras cruces- crismóns serían Meigle. Fotos orixinais: Lois Ladra
235 14 LOIS LADR A
 Mentres todo isto acontecía nos dominios
pictos das rexións centro-orientais da Escocia,
na zona mais meridional prevalecía o reino da
Nortumbría, que tamén erixiu ao longo do sécu-
lo VIII numerosas cruces de pedra anglosaxo-
nas, entre as que convén salientar o magnífico
exemplar de Ruthwell, con os seus 5,5 metros
de altura e considerado como unha verdadeira
obra mestra da escultura altomedieval.
Para alén dos Pictos e dos Anglos, no
territorio da actual Escocia tamén destaca-
ron como construtores de cruces de pedra
os monxes cristiáns que se instalaron na
costa ocidental (principalmente na illa de
Iona e mais en Kildalton), onde acabarían
por importar e até espallar as típicas High
crosses ou cruces altas irlandesas, que se
prolongarían no tempo até o que convencio-
nalmente denominamos período románico.
Remataría así, por volta dos séculos
XI-XII o que poderíamos chamar “período
áureo” das cruces de pedra en Escocia,
aínda que todavía hoxe se conserven os
restos de algunhas cruces góticas, como
a de Eilean Mor, procedente da comarca
de Argyll e datada no século XIV. Trátase
de unha cruz alta, con inscrición epigrá-
fica no varal e coa imaxe da Crucifixión no
anverso da cabeceira, hoxe conservada no
Museu Nacional da Escocia, en Edimburgo
– Dùn Éideann. (Fig. 7)
Fig. 7. Pormenor da cruz gótica de Eilean
Mor. Museu Nacional de Escocia. Foto: L. L.
ACTAS DO VI CONGRESO GALEGO DE CRUCEIROS
Ainda que as primeiras referencias do-
cumentais sobre as Mercat croces ou cru-
ces do mercado daten dos séculos XII e XIII,
o certo é que a maioría das mais de cento
cincuenta que hoxe se poden ver na Esco-
cia son dos séculos XVI-XVII e asinalaban
os lugares das vilas e cidades nos que se
celebraban periodicamente as trocas co-
merciais oficialmente institucionalizadas
(SMALL, 1900; THOMSON, 1998). Como
exemplo destas cruces podemos citar a de
Aberdeen – Obar Dheathain. (Fig. 8)
Chegamos así ao final do noso per-
corrido polos principais tipos de cruces
de pedra que hoxe se atopan na Escocia,
sen esquecérmonos ainda das innúmeras
cruces memorialísticas (funerarias ou
conmemorativas) que, a xeito de moder-
nas réplicas das cruces altas irlandesas,
xurdiron co Romanticismo para acabar
por implantarse en moitos camposantos e
cidades británicas nos séculos XIX e XX.
A xeito de balanzo final, apenas que-
remos referir agora duas realidades que
consideramos de grande interese. En pri-
meiro lugar e ainda que non exista unha
única publicación que se teña debruzado
sobre o estudo conxunto de todas estas
manifestacións plásticas, xamais pode-
remos deixar de admirar e recoñecer o
mérito dos ainda modélicos e prolíficos
traballos de J. R. Allen. Por outro lado,
constatamos o feito de que no territorio da
actual Escocia existe unha amplísima va-
riedade tipolóxica, cronolóxica e cultural
de cruces de pedra, o que fai desta nación
atlántica unha das fisterras europeas con
maior riqueza e diversidade do nosso ac-
tual obxecto de estudo.
236
Fig. 8. Cruz do Mercado en
Aberdeen. Foto: L. L
BIBLIOGR AFÍA REFERIDA
NO TEXTO
-ALLEN, John Romilly
(1882-83): “On the discovery of a sculp-
tured stone (…) with some notes on interlaced
ornament”, Proceedings of the Royal Society of
Antiquarians of Scotland, 17: 211-271.
(1883-84): “Notes on Early Christian
Symbolism”, Proceedings of the Royal Soci-
ety of Antiquarians of Scotland, 18: 380-464.
237
(1884-85): “Notes on Celtic Ornament.
The Key and Spiral Patterns”, Proceedings
of the Royal Society of Antiquarians of Scot-
land, 19: 253-308.
(1887): Early Christian Symbolism in Great
Britain and Ireland before the thirteenth cen-
tury. London: Whiting & Co.
(1889): The Monumental History of the
Early British Church. London: Society for
Promoting Christian Knowledge.
(1889-90): “Preliminary list of sculp-
tured stones older than A. D. 1100 (…)”,
Proceedings of the Royal Society of Antiquar-
ians of Scotland, 24: 510-525.
(1890-91): “Report on the sculptured
stones older than A. D. 1100 (…) north of the
river Dee (…)”, Proceedings of the Royal Soci-
ety of Antiquarians of Scotland, 25: 422-431.
(1891-92): “Report on the sculptured
stones older than A. D. 1100 (…) south of the
river Dee (…)”, Proceedings of the Royal Soci-
ety of Antiquarians of Scotland, 26: 251-259.
(1896): “Notes on the ornament of the
Early Christian Monuments of Cornwall”,
pp. 348-407, en Arthur G. Langdon, Old
Cornish Crosses. Truro: Joseph Pollard.
(1896-97): “On some points of resem-
blance between the art (…) of Scotland and
of Ireland”, Proceedings of the Royal Society
of Antiquarians of Scotland, 31: 309-332.
(1900-01): “The Early Christian Monu-
ments of Iona (…)”, Proceedings of the Royal
Society of Antiquarians of Scotland, 35: 79-93.
(1903): The Early Christian Monuments of
Scotland [con unha introdución de Joseph
Anderson]. Edinburgh – Dùn Éideann: So-
ciety of Antiquarians of Scotland [Reed.
facsimilar1993].
-ANDERSON, John (1881): Scotland in
Early Christian Times (Second Series). The
Rhind Lectures in Archaeology. Edinburgh
– Dùn Éideann: David Douglas.
14 LOIS LADR A
 -CASTELAO, Daniel A. R. (1930): As cru-
ces de pedra na Bretaña. Santiago de Com-
postela: Seminario de Estudos Galegos
[Existen varias reedicións].
-FOSTER, Sally M. (2014): Picts, Gaels
and Scots. Early Historic Scotland. Edin-
burgh – Dùn Éideann: Birlinn Ltd.
-HARDEN, Jill (2010): The Picts. Edin-
burgh – Dùn Éideann: Historic Scotland –
Alba Aosmhor.
-HENDERSON, Isabel (1993): “Intro-
duction. The making of The Early Christian
Monuments of Scotland” [Breve texto intro-
ductorio da reedición facsimilar de J. R.
Allen e J. Anderson (1903)].
-HENDERSON, George e HENDERSON,
Isabel (2011): The Art of the Picts. Sculpture
and Metalwork in Early Medieval Scotland.
Londres: Thames & Hudson.
-JONES, Duncan (2014): The Picts. Mus-
selburgh: Goblinshead.
-LADRA, Lois
(2002): Arte relixiosa popular na Terra de
Valga. Cruceiros, cruces e petos de ánimas. A
Coruña: Fundación Pedro Barrié de La Maza.
(2009): “Castelao revisitado: as cruces
de pedra na Bretaña oitenta anos despois”,
ACTAS DO VI CONGRESO GALEGO DE CRUCEIROS
Actas do I Congreso Galego sobre Cruceiros
e cruces de pedra, pp. 149-158. Mos: AGCE.
(2010): “Achega ás cruces de pedra no
País de Gales”, Actas do II Congreso Galego
sobre Cruceiros e cruces de pedra, pp. 142-
149. Mos: AGCE.
(2012): “Breve reseña sobre as cruces
de pedra en Irlanda”, Actas do III Congreso
Galego sobre Cruceiros e cruces de pedra,
pp. 55-60. Mos: AGCE.
(2013): “Cruzeiros, cruzes e alminhas.
Materialidades simbólicas e patrimonio
cultural inmaterial en Portugal”, Actas do
IV Congreso Galego sobre Cruceiros e cru-
ces de pedra, pp. 31-43. Lugo: Asociación
de Amigos dos Cruceiros, Cruces de Pedra
e Petos de Ánimas.
(2014): “As cruces de pedra na Illa de
Man. Orixes, contextos, cronoloxías e sig-
nificados”, Actas do V Congreso Galego sobre
Cruceiros e cruces de pedra, pp. 131-146.
Lugo: Asociación de Amigos dos Cruceiros,
Cruces de Pedra e Petos de Ánimas.
-MACK, Alastair (2007): Symbols and
Pictures. The Pictish Legacy in Stone.
Brechin: Pinkfoot Press.
-McHARDY, Stuart (2012): Pagan Sym-
bols of the Picts. The Symbology of pre-
Christian Belief. Edinburgh – Dùn Éideann:
Luath Press Ltd.
238
-PENNICK, Nigel (2007): The Celtic Cross. AGR ADECEMENTOS:
Cardiff – Caerdydd: St. David’s Press.
-ROSS, David Desexo expresar publicamente a miña
gratitude a Patrícia Lindner Costa por todo
(2008): Ancient Scotland. From the Ro- o apoio prestado durante os traballos de
man invasion to 1034. New Lanark: Geddes campo e na preparación final das imaxes
& Grosset. agora apresentadas. Tamén quero agra-
decer aos traballadores do National Mu-
(2009): A History of Scotland. Belfast: seum of Scotland (Dùn Éideann), do Meigle
Appletree Press Ltd. Sculptured Stone Museum (Mìgeil) e da So-
ciety of Friends of Dunkeld Cathedral (Dùn
-SCOTT, Ian G. e RITCHIE, Anna (2009): Chailleann) as facilidades prestadas para
Pictish and Viking-Age Carvings from Shet- realizar o estudo directo e o rexistro fo-
land. Edinburgh – Dùn Éideann: RCAHMS. tográfico dos numerosos exemplares de
cruces que serviron de base a este tra-
-SMALL, John William (1900): Scot- ballo in loco. Calquer erro ou omisión é da
tish market crosses. Stirling – Sruighlea: miña absoluta responsabilidade.
Eneas Mackay.
-STUART, J. (1856-1867): Sculptured
stones of Scotland. Aberdeen– Obhar
Dheathain: Spalding Club.
-TAYLOR, Iain (2011): Place-names of Scot-
land. Edinburgh – Dùn Éideann: Birlinn Ltd.
-THOMSON, Lindsey J. e URQUHART, D.
C. M. (1998): “Scottish Mercat Croces. Their
spiritual and secular significance”, pp. 461-
472, en J. M. Fladmark, Proceedings of the
Robert Gordon University Heritage Conven-
tion. Aberdeen – Obhar Dheathain: RGU.
239 14 LOIS LADR A