1

अनक्र
ु मणिका

संपादकीय- फराटयांची वददळ ..................................................................................................................................................... 5

पाव्हणा ..................................................................................................................................................................................... 7

जयववजय ................................................................................................................................................................................. 9

पत्र-कथा ................................................................................................................................................................................. 11

जजमी ...................................................................................................................................................................................... 19

आंजी ...................................................................................................................................................................................... 25

इन्टे लिजण्ट गोष्टी ................................................................................................................................................................. 28

अमान आणण चााँदलसंग बि

ु ू .................................................................................................................................................... 33

रॅम्पेज ..................................................................................................................................................................................... 40

ववश्वाच्या बेंबीत बोट ............................................................................................................................................................. 45

लसद्धोबा ................................................................................................................................................................................. 53

फुकुलिमानो तोत्तोचान............................................................................................................................................................. 54

दे खावे ..................................................................................................................................................................................... 55

दोन कववता ............................................................................................................................................................................ 56

स्केटटंग-वेटटंग ........................................................................................................................................................................ 59

आठवणीतिे प्रवास दच
ु ाकीवरचे ............................................................................................................................................... 64

ततरं गा ..................................................................................................................................................................................... 71

कोकणस्थ लसनेमाची थोडक्यात गोष्ट...................................................................................................................................... 76

पाब्िो नेरुदा ............................................................................................................................................................................ 79

एक होती आजी ....................................................................................................................................................................... 83

ट्रं क, संदक
ू इत्यादी.. ................................................................................................................................................................ 89

टोिनाक्यावर.. ........................................................................................................................................................................ 94

रक्तात पेटिेल्या अगनीत सय

ू ादन्नो - ....................................................................................................................................... 96

व्यायामिाळा आणण कॅिरया .................................................................................................................................................... 98

पायाखािी ............................................................................................................................................................................. 101

जग दस्तरू ी रे …...................................................................................................................................................................... 108

2
एका गारुड्याची गोष्ट : साप पकडणे!..................................................................................................................................... 114

िक्र
ु वार सकाळ ...................................................................................................................................................................... 117

अडगळीतल्या आठवणींचा पसारा........................................................................................................................................... 121

... आणण माझी कािी झािी! (एका फील्डवकदचा वत्त

ृ ांत) ........................................................................................................... 128

सजदकता, साक्षेपी ववचार, किाकृती ......................................................................................................................................... 136

तीन ववश्वनाथ ...................................................................................................................................................................... 140

कॉम्रेड िरद पाटीि : अिववदा ............................................................................................................................................ 146

ट्रोजन यद्
ु ध : अकीऽऽलिस! अकीऽऽलिस!! अकीऽऽलिस!!! ................................................................................................... 153

िटरबंद ................................................................................................................................................................................. 161

फोरमी िेखनाची तीन पाविं .................................................................................................................................................. 168

मराठी अजस्मतेच्या डुिक्या ................................................................................................................................................... 170

इततहास ................................................................................................................................................................................ 173

कववतेची गोष्ट ...................................................................................................................................................................... 177

कववता: िोक्स, िाइक्स आणण िायकी ................................................................................................................................... 178

पाकीट आणण चपिा गायब .................................................................................................................................................... 181

(उपप्रश्नांसाठी) न िवंडिेिी टटपणे ........................................................................................................................................ 187

कुछ इश़् ककया कुछ काम ककया ........................................................................................................................................... 189

संदर्ादसह अस्पष्टीकरण ........................................................................................................................................................ 200

घडत्या इततहासाची वाळू ........................................................................................................................................................ 205

ये मेि हमारा झू ू्ठ ना सच ..................................................................................................................................................... 216

संदीप खरे चं काय करायचं?.................................................................................................................................................. 227

आमचं हॉगवटदस ................................................................................................................................................................... 232

मौनोत्सवाचा गिबिा ........................................................................................................................................................... 235

मराठी कववतेची बदिती उच्चारसरणी ................................................................................................................................. 244

द्रोण : अरुण कोिटकरांच्या दीघदकववतेचे रसग्रहण.................................................................................................................. 250

नवं जग, नवी कववता ........................................................................................................................................................... 259

कवी-बबवी लिटहतात-बबटहतात ............................................................................................................................................... 265

तंत्रज्ञान आणण कववतांचा मनगत

ुं ी संगम : िाप की वरदान? ................................................................................................... 287

3
तापितातन ववतरतातन : अथादत कववता ववतरकांच्या चश्म्यातन
ू (अक्षरधारा) ........................................................................... 296

कववतेचे व्यवहार : प्रकािकांच्या चश्म्यातन

ू (इंद्रायणी साटहत्य) .......................................................................................... 300

वाचकही पस्
ु तकापयंत पोचू पाहत असतो! : संपादकांच्या चश्म्यातन
ू ....................................................................................... 304

श्रीधर ततळवे यांची मि

ु ाखत .................................................................................................................................................. 305

वविेष आर्ार........................................................................................................................................................................ 306

िेखक पररचय ...................................................................................................................................................................... 307

4
 संपादकीय- फराटयांची वदद ळ
ं ीर
तो खेळ असतो ना - एका हत्तीचं चचत्र काढायचं. िेपटालिवाय. आणण मग सगळयांनी आंधळी कोलिब
खेळल्यासारखं डोळयांवर पटटी बांधन
ू त्या हत्तीिा िेपूट काढायची. सगळयांनी हा यत्न केल्यानंतर कागदावर एक
हत्ती आणण बरे च फराटे मारिेिे टदसतात. आता हेच उिटया क्रमाने थोडा फरक करून पाहा. म्हणजे असं की एक
फराटे मारिेिा कागद तुमच्यासमोर ठे विा आहे आणण आता तुम्हांिा त्या फराटयांतून एक हत्ती काढायचा आहे .
'रे षेवरची अक्षरे ' हा एक तिातिा उपद्व्याप आहे . आम्ही २००८ ते २०१२ अिी सिग पाच वषं तो केिा. कधी
उत्साहाने, कधी रडतखडत. कधी र्ारावून, कधी उद्मेखन
ू . पण सतत नाववन्याची आणण नवीन प्रयोगांची असोिी
ठे वून.मधल्या काळात आम्ही ब्िॉग सोडून इकडेततकडे र्टकिो. फोरम्सवर डोकाविो. फेसबुकावर उं डारिो.
पोटापाण्यात रमिो. लिटहण्यावाचण्यािी अपराधीपणाचे, मैतरकीचे आणण घरपरतीचे खेळ आिटून पािटून खेळिो.
'रे षे'च्या अंकाबद्दि िोकांनी ववचारणा केल्यावर थोडे गडबडिो, िरमिो आणण सुखाविो. दरम्यानच्या काळात
काही ताजे िेखक आिे, काही जुन्या िेखकांच्या िब्दांना परत धार चढिी, बरयाच गोष्टींचे संदर्द बदििे आणण
नव्या अथादचे िब्दही उगविे. आमची उत्सक
ु ता नव्याने जागी झािी. गेल्या तीन वषादत मराठी ब्िॉग ववश्वात
नक्की काय काय झािं याचे टहिेब मांडायिा आम्ही यंदा पन्
ु हा सज ज झािो.
टदसिं ते असं की ब्िॉगचा आवाका मयादटदतच राटहिा आहे . काही वषांपव
ू ी जसा गदीतिा एकेक जण ऑकदु टवरून
उठून फेसबक
ु कडे वळिा, ततकडे गोतावळा वाढत गेिा तन अचानक फेसबक
ु वर ह्ही गदी झािी. काहीिी तिीच
फोरमवरची वदद ळ अााता र्ितीच वाढिी आहे . ततथिं लिखाणही अचधक समकािीन, ताजं आहे . साहजजकच यंदा
आम्हीही 'रे षेवरची अक्षरे 'चा परीघ वाढवन
ू फोरम्सनाही आपिं म्हटिं. ब्िॉग व काही फोरम्स यांवरून वेचिेल्या
नोंदी या अंकात आम्ही संकलित केल्या आहे त. हे िेखक तम
ु च्या वाचनात नसतीि, तर त्यांचं इतर लिखाणही
आवजून
द वाचा. हो, आणण फोरम्सवरच्या संबंचधत चचादही. तीच तर या माध्यमाची खालसयत आहे .

नवनवी माध्यमं खि
ु ी झािी आहे त. होत राहतीि. ही प्रसार/प्रचारमाध्यमंही आता नवीन राटहिी नाहीत. याचा
अथद प्रत्येकािा इंटरनेट, सोिि लमडीआचं व त्यांना हाताळायचं पुरेपूर आकिन आहे असा होत नाही, हे कळतं
आम्हांिा. इथे लिटहिं, मांडिं जाणारं ‘िय र्ारी’ आहे असा आमचा कोणताही र्ाबडा समज नाही. संपादकीय
कातरीलिवाय लिखाण प्रलसद्ध करण्याची ही सवांसाठी खि
ु ी, पूणत
द : स्वतंत्र माध्यमं आहेत असं म्हणताना ककती
िोकांना ब्िॉग/फोरम वापरण्याइतपत सतत इंटरनेट उपिब्ध आहे , ककती िोक ही माध्यमं सराईतपणे वापरतात,
या िोकांत कुठल्या जाततवगदसमूहातल्या िोकांचा प्रर्ाव अचधक आहे , यांचं िहरीकरण व जागततकीकरणाच्या
प्रकक्रयेत सध्याचं स्थान कुठे आहे , िेख/प्रततसाद यांवरून त्यांचं अनर्
ु वववश्व, सर्ोवतािाचं र्ान याबाबत काय
आडाखे बांधता येतात, या माध्यमांवर लिटहल्या जाणारया लिखाणाच्या र्ाषेचा पोत कोणता आहे असे काही साधे
प्रश्न स्वत:िा ववचारिे तरी जलमनीवर यायिा वेळ िागत नाही. इथिा प्रत्येक फराटा हा कुणाच्या तरी सहीखािचा
फराटा आहे . त्या सहीत ह्या प्रश्नांच्या उत्तरांची बेमािम
ू पणे छाप पडते. या फराटयांच्या मयाददा आम्हांिा माहीत
आहे त. त्यात नसिेिा हत्ती िोधण्याचा हा अंमळ र्ाबडा उपद्व्याप नाही. पण काही चोख फराटे हुडकून आणण
आकार (कदाचचत) येईि इतकाच हा आिावाद आहे .

5
याच आिावादातून आणण नव्या प्रयोगांच्या खम
ु खम
ु ीमुळे २०१० पासून 'रे षेवरची अक्षरे 'च्या अंकात संकलित
लिखाणालिवाय काही तनमंबत्रत साटहत्य प्रकालित करण्याचा एक प्रयोग आम्ही सुरू केिा होता. गेल्या अंकात पुरेिा
प्रततसादाअर्ावी आम्हांिा तो रद्द करावा िागिा. यंदाच्या अंकात ती कसर र्रून काढण्याचा प्रयत्न आहे . या
वविेष ववर्ागाचा ववषय आहे - 'कववतेववषयी'. यात कववता नाहीत, कववतेववषयीच्या गोष्टी आहे त. यात 'रे षेवरची
अक्षरे 'च्या जुन्या िेखकांनी तर लिटहिं आहे च, पण ब्िॉगववश्वाबाहे र वावरणारया कवींनीही आमच्या ववनंतीिा मान
दे ऊन लिटहिं आहे . लिवाय काही समकािीन कवींच्या, कववताव्यवहारातीि व्यक्तींच्या मुिाखतीही आहे त. या सवांचे
आम्ही मनापासन
ू आर्ार मानतो. 'रे षेवरची अक्षरे 'च्या माध्यमातन
ू आम्ही हे दोन परीघ सांधण्याचा एक छोटासा
प्रामाणणक प्रयत्न करत आहोत.

ब्िॉग असोत की फोरम, सरतेिव

े टी ते एक माध्यम आहे , अलर्व्यक्ती नाही. जजतक्या प्रमाणात आणण गांर्ीयादने
नवे-जुने िेखक, कवी ते वापरतीि तततकं ते अचधक पररपक्व तन आियघन होईि. टहंदी लसनेमांची गाणी लिटहताना
टहंदी/उदद ू कवींनी त्यािा हीन िेखिं नाही त्यामुळे त्या गाण्यांचे िब्द सुंदर झािे. तसाच हा प्रवास आहे . आतािा
काही िेखक, कवी, पत्रकार, प्रकािक, ववतरक फेसबुकाकडे वळिेिे टदसतात, पण ब्िॉग, फोरम या माध्यमांकडे अजून
तततकेसे वळिेिे टदसत नाहीत. जर हे वकूब असणारे िोक ततकडे वळिे तर कदाचचत या माध्यमांची अंगीर्ूत
कुवत पुरेपूर वापरिी जाईि व त्यांच्यावरच्या लिखाणाचा दजाद वधारे ि. त्यािा कदाचचत एक समाज-राजकीय
र्ान लमळे ि. र्ववष्यातीि एका (अद्याप) अतनबंध, स्वतंत्र माध्यमाच्या दृष्टीने िोक ब्िॉग, फोरमकडे पाहतीि
अिी आिा वाटते. एकुणात पररजस्थती पाहता अिा माध्यमांची तनकड टदवसेंटदवस वाढत जाईि असं चचत्र टदसत
आहे , त्यामुळे याचा गांर्ीयादने ववचार केिा जावा असं वाटतं.

तर तीन वषांनंतर 'रे षेवरची अक्षरे 'चा एक नवा अंक पुन्हा एकदा तुमच्यासमोर ठे वत आहोत. नोंदी गेल्या तीन
वषांतल्या आहे त तन फोरम्सही आहे त यंदा, त्यामुळे अंक जरा नेहमीपेक्षा ऐसपैस झािा अााहे . या प्रवासात
फोरम्सवरचे दोन खंदे वाटाड्ये संपादनाच्या कामात आमच्यािी जोडिे गेिे. नंदन 'रे षेवरची अक्षरे 'चा जुना लमत्र
होताच त्यािा आम्ही जास्त आत ओढिं आणण आदब
ू ाळ 'रे षेवरची अक्षरे 'चा नवा मैतर झािा. दरम्यान टयुलिप
मात्र गायब झािी आहे . तुम्हांिा टदसिी का कुठे ?
'रे षेवरची अक्षरे 'चं हे नवं रुपडं कसं वाटिं ते जरूर कळवा. सवांना टदवाळीच्या हाटदद क िुर्ेच्छा. ज यांच्या टदवाळीवर
दद
ु ै वाने दष्ु काळाचं सावट अााहे त्यांच्यासोबत खंबीरपणे उर्े राहून त्यांना धीर दे ऊ या आणण ही टदवाळी संयतपणे
साजरी करू या.

संपादक
आदब
ू ाळ, ए सेन मॅन, नंदन, मेघना र्स्
ु कुटे , संवेद
रे षेवरची अक्षरे
२०१५

6
 पाव्हिा

पोलिसात असणारा एक िांबचा पाव्हणा, दोनेक वषांपव

ू ी ररटायडद झािा.
श्रीरं ग सर्
ु ाणा साळवे. मा० पो० उपतनरीक्षक अिी पाटी त्याच्या घरावर झोकात झळकतेय. ररटायडद व्हायच्या काही टदवस
आधी हा बढतीने पोिीस उपतनरीक्षक झािा. हा वस्तीत राह्यिा कधीच नव्हता. पण पाहुण्या-रावळयांना अधेमधे र्ेटायिा
यायचा. हा आमचा िांबचा पाव्हणा जेव्हा जेव्हा वस्तीत यायचा, तेव्हा हा खरे च िांबचा वाटायचा. कायम आदबिीर
लिस्तबद्ध अंतर. िेणानं सारविेल्या र्ई ू न काढता, अंथरिेल्या चटईकडे, चादरीकडे, ककंवा पोत्याच्या चवाळयाकडे
ु वर बट
‘नाईिाज को क्या ईिाज’ या धारणेतन
ू बघत, बट
ु ासहीत मांडी घािन
ू बसणारा हा बहाद्दर! बढती लमळािी आणण याच्या
सामाजजक परात्मतेिा पारावार उरिा नाही. चेष्टा वाटे ि , पण आईबापदे खीि याने िेजारू्यात जमा केिे. ते खंगून खंगून
िेजारू्यांचच
ं मरण मेिे. हा दारूने सुजिेिा, पैिाने माजिेिा, माणूसघाणा म्हणून गाजिेिा, नामवंत असामी. जाती-
जमातीत, पाव्हण्या-रावळयात, दोस्तमंडळीत उठबस करताना हा कायम बेकफकीर, अवघडिेिा. “आपण कुणीतरी र्ितेच
वेगळे , झग्यातून जन्म पाविेिे. आणण हे काय करतोय? कुणािा ‘जयर्ीम’ / ‘नमस्कार’ घाितोय? का? किासाठी? यांना
माझी जरब वाटू नये?” असल्या प्रश्नांच्या जंजाळात हा कायम. स्वतःहून कुणािा ओळख दे णं म्हणजे याच्यासाठी ‘डूब मरने
के बराबर’. हा वस्तीत फार यायचा नाही. पण आिाच, तर दर वेळी मिा एक प्रश्न नेमानं ववचारणार, “कुठिं कॉिेज? कुठिी
साईड?” माझं ठरिेिं उत्तर. आंबेडकर कॉिेज आटद साईड. हा आईबापादे खत तुच्छतापूवक
द मिा सुनवायचा, “फाितू साईड!
नोकरी लमळत नाही. बी. ए. झािेिे गटार काढतात.” वगैरे वगैरे. आईबाप खचन
ू आणण अवघडून याचा पाहुणचार करायचे.
पत्र्याच्या घरात िय गरम होतं असं चारदा म्हणून हा तनघून जायचा. वस्तीत लिकणारू्या पोरांच्या आईबापांना खचवूनच!
समोरच्यािा मान दे त, अपमान करण्याची याची स्टाईि फार जजव्हारी िागणारी. हा कधीतरी र्िताच खि
ू होऊन, गरीब
पाव्हण्याच्या घरी जाऊन, त्याच्या घरी जेवण्याची इच्छा व्यक्त करायचा. ’मोठा मनुषी जेवाय आहे ’ म्हणून इच्छा व्यक्त
केिेिं घर िगबगीने हिू िागायचं. हित्या घरािा थांबवून हा घरधन्यािा ववचारायचा, “आरं बापू, जेवाय काय करणार?”
गरीब घरधनी ववचारात पडायचा. पण हा फार वेळ त्यािा ववचारात पडू द्यायचा नाही. णखिातून िंर्राच्या चारसहा नोटा
काढून, ’नकु नकु’ म्हणणारू्या गरीब बापूरावच्या हातात जरबेनं कोँबून, हा त्यािा मटण, दारू आणायिा सांगायचा. आणिेिा
सरं जाम हरखन
ू पाह्यचा. मग हा चवीने प्यायचा, चवीने खायचा. आणण गरीब पाव्हण्यािादे खीि पाजायचा. टटरू्या िाि
होईपयँत स्वतःचं कौतुक करून घ्यायचा. तप्ृ त होऊन ततथन
ू तनघायचा. दस
ु रू्याच क्षणािा, ततसरू्याने केिेल्या चहाच्या
आग्रहािा नकार दे त, ’बापूरावच्या घरी मटन खाल्िं’ असं सांगायचा. त्यािा ’वाटं ’ िावायिा आिेल्या बापूरावच्या बायको-
पोरासमोर तो चहाचा आग्रह धरणारू्या इसमाबरोबर चचाद करायचा. चचेत प्रश्न ववचारायचा, ’उत्तर टदिंच पाटहजे’ अिा हुकमी
स्वरात! “बापरू ाविा तरी बकरू्याचं कवा र्ेटायचं? हािगाट आतन जाबाडाचंच कवर खावं त्यानं? म्हनन
ू बेत केल्ता झािं.”
असं म्हणन
ू प्रश्नाथदक मद्र
ु े नं पाहायचा. बापरू ावनं खाल्िेल्या त्याच्या पैिाच्या मटनाचा रगतघास करून, बापरू ावच्या बायको-
पोरांना जहरी िाज आणन
ू , मटण-दारूतन
ू उरिेिे पैसे वस्तीतल्या िहान पोरांत वाटून हा राक्षसी कृतज्ञतेने हसन
ू खप
ू खप
ू
फुगायचा. मटण खाल्िेिं कुटुंब गद
ु मरून जावं इतका!
हा कुणाच्या िग्नात आिा की िोकांच्या गराड्यात उर्ा राहून गोरगरीब समाज, लर्कारचोट िोक, सध
ु ारणा नाही,
बाबासाहे बांचं तत्त्व, दारूचा पररणाम, सोरटाचा नाद, हे आणण यासदृि बरे चसे िब्द
वाक्या-वाक्यात कोँबत, वस्तीतल्या िोकांना आणण िग्नघरच्या नव्या पाव्हण्यांना पार र्ंजाळून टाकतो. मंडपात मानाने
टॉवेि-टोपी घेतो, पान खातो आणण बुिेटवर बसून ’डाग डाग डाग डाग…’ करत तनघून जातो. याची बायको यािा चळाचळा
कापते. याच्यातिा अचधकारी ततिा कायम चचरडत आिाय. ’र्ेटाय’ आिेल्या सख्खख्खया र्ावािाही ती जेवायचा आग्रह करू

7
िकत नाही. तरी त्यात हा पोलिसात आहे म्हणून बरं . हा बराच काळ बाहे र असतो. हा जेवढा काळ बाहे र थांबतो, तेवढा काळ
माणुसकी याच्या घरात नांदते. हा घरात आिा की ती िाथ घािून हाकििेल्या तनराधार बाईसारखी उं बरू्याबाहे र पडते.
याच्याकडे जाऊन आिेिे पाव्हणे-रावळे , यार-मैतर याचा ववषय तनघािा की तोँड कडूझर करतात.
हे असंच याचं वषादनुवषद चाििं. माणुसकी याच्या घरी जस्थराविीच नाही. मुिी मोठ्या झाल्या, िग्नािा आल्या, याचे आईबाप
कधीच मरण पाविे आणण हा बघता बघता ररटायडद झािा. दाबून जमविेल्या पैिाचं, समाधानाचं कौतुक करवून घेत हा
चचक्कार कफरिा, दमिा आणण अवघड वळणावर थांबिा. चचत्र बदििं!
दोन्ही मि
ु ी अधदवट लिक्षण सोडिेल्या, मस्तीत वाढिेल्या, अहं कारानं घडिेल्या. खप
ू खप
ू बबघडिेल्या. टदसायिा बरू्यापैकी
सामान्य - सध्या िग्नासाठी उमेदवार म्हणन
ू सज ज आहेत. यांचं कुठं च िग्न जमत नाही. बापाची ख्खयाती पाव्हण्या-रावळयात
सवददरू पसरिीय. 'बाप तिी िेक आणण खानवाटी एक' या जबरी दहिती उक्तीने यांच्यापासन
ू परु
ु ष उमेदवार बरे च िांब
आहे त. मि
ु ीीँच्या वागणक
ु ीची सप
ु रा झिक एका मयतीत वस्तीने पाटहिी. पोरींच्या हातातल्या बबसिरी बाटल्या,
मोबाईिवरचं बोिणं, टॉप आणण जीन्समधिं अंतर, उघडी बेँबाटं ... छ्या! वस्ती दं ग झािी. मेल्या माणसािा क्षणर्र ववसरिी
आणण या मि
ु ींच्या र्ावी र्ववष्याची काळजी, वस्तीने - चट
ु पट
ु ती का होईना, पण िगेच - वाटहिी. त्या बापािा मयतीच्या
प्रगततिीि घडामोडींचा ताजा अहवाि, म्हणजे करं ट अपडेटस, दे त होत्या. रतनंग कॉमें ट्रीच्या धतीवर. कोण आिंय, कुणाची
वाट पाहणं चािू आहे, साधारण प्रोग्रॅम ककती वाजता आटोपेि, वगैरे वगैरे...
आता या पोरी वैतागल्यात. ’नवरा पाह्यजेि!’ पण जुळेना कुठे . आणण समाजापासून तुटिेिा यांचा बाप टदवाना झािाय. यानं
याच्यातिा अचधकारी मारिा. नुसता बाप उरिा. खि
ु ेआम प्रॉपटी जाहीर करू िागिाय ह्यो. ’माझे जे जावई होतीि, त्यांचं
िै िै र्िं होईि’ असा डांगोरा वपटू िागिाय. येता जाता कुणािाही जयर्ीम घािू िागिाय. चहापानावर मुबिक पैसा खचद
करू िागिाय. मरणातोरणाच्या आमंत्रणाची वाट बघू िागिाय. सुखात दप्ु पट सुखाने, आणण दःु खात ततप्पट दःु खाने सामीि
होऊ िागिाय. पाव्हण्या-रावळयात सिगी वाढवायचे िय प्रकार करू िागिाय. आता वस्तीत जातोय, पण ’सारविेल्या र्ुई
राटहल्या नाहीत’ म्हणून कष्टी होतोय. म्हाडानं फरिीची सोय केिी म्हणून, नाहीतर यानं सिगीचं उटट काढिं असतं.
सारवल्या र्ुईवर बैठक मांडिी असती. तेिचटणी खाल्िी असती. ’गरम होतंय’ हे उद्गार चगळिे असते.
पण याच्या हातून हे तनसटिं. बापूराव आता बकरं नाही, पण चचकन खाऊ िकतो. आणण हा - हा मात्र दःु खही चगळू िकत नाही.
याचे सगळे च चान्स गेिेत. हा अडाणचोट टहरवट दत्तब
ू प्पािा स्वतः जयर्ीम घाितो. लर्माआबािा तंबाखू मागतो. कुणािाच
कुठिी साईड ववचारत नाही. हा बाबासाहे ब, चळवळ, सुधारणा हे िब्द ववसरिा. हा र्ेटेि त्यािा खाऊ घािायिा बघतो. ’मटन
चारनं मजी िै र्ारी’ या दाबात व्हे जवाल्यािा नॉनव्हे जचा आग्रह धरतो. अपेक्षा एकच, बाहे र याच्याववषयी बरं बोिावं. ह्यािा
जातीनं जागा दाविी. हा दोन टदवसांपूवी कािेजवर आिा. मोप कौतुक केिं लिक्षणाचं-नोकरीचं. घरी यायचा जोरदार आग्रह
करत घरी घेऊन गेिा. िय गप्पा मारल्या, पण ववषय वळवता आिा नाही. िेवटी तनघताना म्हणािा, “सोनीिा एखादं
वळकीचं स्थळ बघ तुझा एखादा दोस्त!” मी हरिो आहे म्हटिं. “फाल्तू साईडनी लिकल्यािा दोस्त आहे. चािेि का?” थेट
ववचारिं. त्याच्यातिा हरिेिा बाप हरिेिंच हास्य हासिा. मिा जाम चगल्टी वाटिं. समाजापासून तुटिेिी स्वतःची नाळ
जोडण्याची त्याच्यातल्या बापाची धडपड मिा अस्वस्थ करून गेिी. घरातनं बाहे र पडताना बरं वाटिं. मी मिाच ववचारिं,
काय कारण? चटकन आठविी आत्मववश्वासानं वावरिेिी त्याची बायको आणण मुक्कामी थांबिेिी माणुसकी…

लेखक- सतीश वाघमारे

मळ
ु दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/1464

8
 जयववजय

"ओ दादाऽ, येऊ का आतमदे ?" अगदी टटवपकि बािी टोनमध्ये आवाज आिा.
आधी कुठे तरी पाटहल्यासारखा वाटणारा चेहरा, साधे कपडे आणण हातात एक वपिवी.
"जरा काम होतं फ्िेक्सचं. जास्त नाय, ३० फुटाचं हाय, पन आरजंट पायजे."
मिा अजूनही आठवत नाहीये यािा कुठं पाटहिंय मी.
"जजववजय पायजेत छापून, ७ फूटाचे दोन."
"दप
ु ारी जेवायिा गेिेिे डीटीपी ऑपरे टर अजून आिे नाहीत. बसा जरा."

जयववजय…

डोळयासमोर उर्े राटहिे बािीतिे वाडे, मोठमोठे दरवाजे, दारावर िग्नप्रसंगी रं गविे जाणारे र्ािदार-चोपदार, म्हणजेच
बािीच्या र्ाषेत जयववजय. रं गांनी र्रिेल्या चार-पाच वाटया अन ू् तीनच ब्रि घेऊन तासार्रात घ्रराचे िग्नघर करणारा
पें टर. तो तास आणायसाठी मात्र पबत्रका छापायिा दे तानाच त्यािा आमंत्रण द्यावे िागे. िग्न अगदी तोंडावर आिे, की आम्ही
बच्चे कंपनी त्याच्या मागावर सुटत असू. दक
ु ानी, त्याच्या घरी आणण तो काम करत असिेल्या घरी अिा सगळीकडे चकरा
झाल्यावर, हा किाकार सापडायचा तानाजी चौकात दे िीच्या गुत्त्यावर.
"सकाळी येतो म्हणून सांग काकांना." एवढाच तनरोप घेऊन आम्ही घरी परतायचो.
"येईि रे , कुठे जातोय पळून! बाँकेचा थकबाकीदार आहे तो." वडडिांचा दांडगा ववश्वास.
त्यामुळेच कदाचचत - दस
ु रू्या टदविी दारात बघावे, तर त्याने रं ग कािवायिा सुरुवात केिेिी असायची. पटटी नाही, मोजमाप
नाही, स्केच नाही; पण दोन्हीकडेचे जयववजय अगदी लमरर इमेजेस ू् असायच्या. सुरुवातीिा कफकट गुिाबी रं गात थोडीिी
वपवळी छटा असणारा त्वचेचा रं ग, िगेच वपवळया िेंदरी रं गात वपतांबर आणण दाचगने, जांर्ळया रं गाचा िेिा आणण िाि
कटटवस्त्र. सुरुवातीिा नुसतेच रं ग टदसत. काळा रं ग तनवषद्ध, असे म्हणून गडद तपककरी रं गाचा िहान ब्रि एकदा कफरायिा
िागिा, की पाहता पाहता चचत्र सजीव होई. एक पाय गुडघ्यात वाकवून हाती ततरपा दं ड घेतिेिे, अगदी दे वासारखे दे खणे
मुकुटधारी जयववजय.

बािीत श्री र्गवंताचे मंटदर असल्याने पटहल्यापासूनच दरवाजावर

र्ािदार-चोपदार नव्हे त, तर जयववजयच. खािी िफ्फेदार सही ठोकेस्तोवर
घरातून चहा आिेिा असायचा. चहा आणण बबदागी घेऊन तो जायचा, पण
माझे तनरीक्षण काही संपायचे नाही.

चाटे गल्िीतल्या त्याच्या दक

ु ानासमोर उर्ारणे म्हणजेसुद्धा मौज
असायची. िेजारी महाराष्ट्र ब्रास बाँडवाल्यांची प्रॅक्टीस चािू आणण त्या तािावर इकडे दक
ु ानाचे बोडद रं गवणे... मी तासन ू्तास
बघत राहायचो. िस्सीचा ग्िास हातात घेतिेल्या अनोल्डपासून चहा वपणारू्या अलमतार्पयंत सगळे हुबह े ू ब उतरिेिे
असायचे. चचत्रकिेच्या वहीत बरू्याच प्रयत्नानंतर जमिेिे जयववजय घेऊन एकदा त्यािा दाखवावेसे वाटत, पण त्याच्या
ततरसटपणाची र्ीतीही वाटायची.

9
एक रवववारी मात्र सकाळी सकाळी तो दारात उर्ा होता, चेहरू्यावर अत्यंत अजजजी आणण आपिी रं गीबेरंगी सायकि घेऊन.
हप्ते न चक
ु वण्याचे आणण दारू न वपण्याचे उपदे ि तासर्र माझ्या वडडिांकडून ऐकून तो तनघणार , इतक्यात मी माझे
जयववजय त्यािा दाखविे.
"चांगिं काढताव, पण मोठं झाल्यावर सायब व्हा बाँकेतिं, तुमच्या वडिासारखं."
एवढे च बोिून गेिा.
***
आज पटकन तेच जयववजय एका कागदावर काढून स्कॅन करून पीसीवर त्यात रं ग र्रायिा १५ लमतनटं खप
ू होती.
"आमचे वडीिपण िेम आस्िंच जयववजय काढायचे बघा. बािीत पें टर होते, गेिे १० विादखािी."
"आणण तुम्हांिा नाही का येत मग पें टटंग?" बाँकेतल्या साहे बाच्या मुिाचा तनरथदक प्रश्न.
"नाही जमत, वडिांनी पतसंस्थेत िाविंय नोकरीिा. आता घरात आरजंट िग्न ठरिंय. मोकळं दार कसं ठे वायचं, म्हणून
तर हे फ्िेक्स िावतो दारावर."

***
लेखक- अभ्या
मुळ दव
ु ा- http://www.misalpav.com/node/23814
चचत्रस्रोत: आंतरजािावरून सार्ार

10
 पत्र-कथा

पत्र - १
समीर,
खरं च तुझं पत्र आिंय... तझ्
ु या हस्ताक्षरातिं? माझा अजूनही ववश्वास बसत नाहीये. चिा, चांगिं झािं. पटहल्या नाही, तर
ककमान दस
ु रू्या पुस्तकावर तरी तुझी प्रततकक्रया लमळािी. अथादत काही मुद्द्यांवर तू वाद उपजस्थत केिे असिेस तरी तुझं
पत्र आिंय... माझ्यासाठी... माझ्या नावे... हा आनंदच खप
ू मोठा आहे माझ्यासाठी. त्यातूनही तू पत्र पाठविंस, मेि नाही
केिास, याचा आनंद वेगळाच. पुस्तकावर नंतर करू चचाद. आधी सांग, तू कसा आहे स? ५ वषं झािी रे ! ढापणं िागिी मिा.
ततिी ओिांडिी मी. आता मीही तुझ्या पंक्तीिा. ही सगळी तू न ववचारिेिी माटहती. कारण तू ववचारिी नाहीस, तरी तुिा ती
हवी होती हे मिा तुझ्या पत्रातून नीटच समजिेिं…

तू सांग, कसं चाििंय सगळं ? रलसका किी आहे ? ततचे पेपसद किाकिात प्रकालित होत असल्याचं समजत असतं अधन
ू मधन
ू
कोणाकोणाकडून. एकूण तझ
ु ं छान चािल्यासारखं वाटतंय. चाििंय ना?
आणण ते िेवटचं वाक्य का होतं तझ्
ु या पत्रात? तू माझ्यासाठी थांबावंस अिी माझी इच्छा कधीच नव्हती. त्यामळ
ु े तू थांबिा
ु ात मी कोणासाठी थांबिेिी नाही. ककंबहुना मी कोणासाठी चाििेिीही नाही. मी फक्त
नाहीस याचं वैषम्यही नाही. कारण मळ
स्वतःची वाट चाित होते आणण अजन
ू ही तेच करतेय. पढ
ु े ही चाित राहीन. आणण जी गोष्ट आपण दस
ु रू्यासाठी करत नाही,
करू िकत नाही; ती आपल्या बाबतीत कोणी करावी अिी अपेक्षा करू नये हे िहाणपण नक्कीच आहे मिा. त्यामळ
ु े
तुझ्याववषयी असिा, तर आनंदच आहे ; तू नीट जस्थर झािायस - तुिा हवा तसा - हे पाहून.

आणण िेवटी माझ्या कथांबाबतच्या तुझ्या मुद्द्यांचं उत्तर, एका वाक्यात - "माझ्या नातयका आता मॅच्युअर झाल्यात..."

- राधा
***
पत्र - २

सम्या,

माझ्या नातयका मॅच्युअर झाल्यात, हा उपहास होता, टोमणा की खरं च कौतुक? काहीही असो. पण वयाबरोबर येतं रे िहाणपण
िोकांना. फक्त प्रत्येकाचं वय वेगळं असतं आणण त्यामुळेच प्रत्येकाचा पल्िाही.

आणण आता मॅच्यअ

ु र नातयकांचं म्हणिीि तर, हो! आता त्यांना प्रत्येक वेळी िढा द्यायची आणण स्वतःचंच खरं करण्याची
गरज वाटत नाही हे बाकी आहे . तम्
ु हांिा मत आहे म्हणन
ू प्रत्येक वेळी ते मांडिंच पाटहजे आणण प्रत्येक गोष्ट समानतेच्या
आणण तत्त्वाच्या तराजत
ू तोििीच पाटहजे असा आता त्यांचा आग्रह राटहिा नाहीये. पण याचा अथद असा नाही, की त्या
पारं पररक व्यवस्थेिा िरण गेल्यात. त्यांनी आणण त्यांच्या आजब
ू ाजच्
ू या व्यक्तींनी त्यांचं स्वतंत्र अजस्तत्व, व्यजक्तमत्त्व
आणण माणस
ू पण मान्य केिंय, त्यांच्यातल्या चांगल्या-वाइटासह... असा अथद आहे त्याचा. त्यांच्यावर त्याग िादिा नाही
गेिा. त्यांनी त्याग केिाच पाटहजे, तडजोड ही कायम त्यांच्या बाजन
ू ेच झािी पाटहजे असा काही त्यांच्या पाटदनसदचा आग्रह
नव्हता. अग्रेलसव फेलमतनजमचा टप्पा त्यांनी कधीच पार केिाय.

11
म्हणजे बघ, उद्या रलसकाने काही घरगुती कारणासाठी जॉब सोडिा; तर मी म्हणणार नाही, की ती बाई आहे , म्हणून तू ततिा
त्याग करायिा िाविास. मिा खात्री आहे , की तो फक्त तुम्हां दोघांना सोयीस्कर वाटिेिा तनणदय असेि - तुम्ही दोघांनी
लमळून घेतिेिा. या तनणदयात जर तुझं जॉब सोडणं सोयीचं ठरिं असतं, तर तू सोडिा असतास. As simple as that. पण हीच
गोष्ट जर एखाद्या पारं पररक जोडप्यामध्ये घडिी असती, तर मात्र मी स्त्रीमुक्तीची टटमकी वाजविी असती नक्कीच. पण
तुमच्या बाबतीत नाही. बस्स. हाच फरक तर समजावून घ्यायचाय. समजूतदारपणा िादिेिा नसतो तेव्हा, तो आतून उमिून
येतो तेव्हा, त्यासारखी सुंदर आणण आश्वासक गोष्ट जगात कोणतीच नसते, नात्यातल्या दोन्ही बाजूंकरता.

त्या कथांत मिा ज या मानलसकतेववषयी बोिायचं आहे , ती सावदबत्रक व्हायिा कदाचचत अजून थोडा वेळ िागेि; पण त्याची
सुरुवात झािीये हे नक्की. काय वाटतं तुिा?

बाकी, ताजत्त्वक चचेखेरीज इतर काही लिटहताना तुझ्या पेनातिी िाई संपते का रे ? बाकी काहीच लिहीत कसा नाहीस? तुझ्या
घराववषयी, गॅिरीत येणारू्या पक्षयांववषयी, कंु डीतल्या िेवंतीववषयी… ? तेही लिही...

- राधा
***
पत्र - ३

समीर,

तुझ्यापासून वेगळं झाल्यानंतर दोनेक वषांनंतरची गोष्ट आहे . जेजे आणण मी सहज म्हणून र्टकत होतो. र्र उन्हाळयात.
आता माझे डोहाळे तर ति
ु ा माटहतीच आहे त. उन्हं तापायिा िागिी, पाऊस मी म्हणायिा िागिा आणण थंडी हाडांत
लिरायिा िागिी, की मिा बाहे र र्टकायची हुक्की येत.े तर त्या टदविी दप
ु ारीही चांगिी सुखात घरी बसिेिी असताना मिा
बाहे र जायची उबळ आिी आणण मग घोड्याबरोबर नळयाची यात्रा या न्यायाने जेजेिापण उन्हात बाहे र पडावं िागिं; अथादतच
त्याची इच्छा नसताना. त्यामुळे त्याची चचडचचड आणण त्यावर माझं सातमजिी हसू अिी आमची वरात चाििेिी. इतक्यात
मिा कंु पणाच्या लर्ंतीवर चढून काढता येईि असा बहावा टदसिा. मग काय होतंय, असं म्हणत चढिे की मी! आणण हा र्र
रस्त्यात हताि होऊन उर्ा. तीन-चार घोस काढल्यावर िेजारून जाणारू्या एक आजीबाई म्हणाल्या, मिाही दे दोन काढून.
मग त्यांच्यासाठी अजन
ू दोन काढिे. हा अवाक.

खािी उतरल्यावर म्हटिं त्यािा, "तोंड बंद कर."

तर म्हणे कसा, " "Good God! You are impossible. You can’t do this at the age of 30, you crazy woman..."
मी म्हटिं, "I will be doing this at the age of 60, you old man... Wait and watch."

मग काही बोििा नाही तो. माझा स्क्रू अगदीच टढिा असल्याची खात्री पटिी असावी त्यािा. But he was a nice man.
त्याच्याइतकी माझी काळजी कोणीच कधी घेतिी नाही. आधीही, नंतरही. पण मग कधी कधी माझं डोकं सटकायचं आणण
मग मी त्याच्यावर प्रचंड वैतागायचे, "Goddamn! I am not your responsibility, dude. Control..."

हे माझं र्रतवाक्य ऐकिं की मग मात्र खरं च दख

ु ाविा जायचा तो. पण तो तसाच होता. माझीच नाही, तर त्याच्या सहवासात
येणारू्या प्रत्येकाची अिीच काळजी घ्यायचा तो.

12
आजही अमिताि पाटहिा की मिा तो आठवतो. मोठ्ठाल्या स्वप्नाळू डोळयांचा, हडकुळया चचत्रकारी हातांचा, ढगळे ढगळे
रं गांचे डाग पडिेिा टी-िटद घािणारा आणण ववस्कटिेल्या केसांचा. माझं म्हणन
ू एक चचत्र काढून टदिेिं त्याने. नस
ु त्याच
एका छोटयाश्या दारािा खप
ू मोठं कुिप
ू . "त्यापिीकडच्या खोिीच्या आकाराची व्याप्ती, त्या खोिीतिं जग काहीच माहीत
नाही. बाहे रून बघणारा फक्त त्या मोठ्या कुिप
ु ाकडे बघन
ू च दडपणार." त्याचं वाक्य.

ह्म्म्म…

तझ्
ु या पत्रातल्या तझ्
ु या अंगणातल्या अमितािाच्या उल्िेखाने मिा त्याचीच आठवण आिी. बाकी तू निीबवान आहे स.
सध्याच्या जगात अंगण असिेल्या घरात राहतोस आणण अंगणात काय, तर अमिताि! स्वगादची गरज काय आहे ति
ु ा?
How I envy you, Sam...

- राधा

P.S. By the way, Ananya is a nice girl. She and JJ shifted together about a year ago.

***
पत्र - ४

मीर,

मीर... मीर…. मीर....

ककती वषं झािी रे तुिा या नावाने हाक मारून... थॅक्स... मी तुिा अजूनही मीर म्हणू िकते हे सांचगतल्याबद्दि. पटहल्यांदा
ही हाक मी तुिा कधी मारिेिी आठवतंय?

कोजाचगरी होती. तुझ्याच फ्िॅ टच्या गच्चीवर जमिेिो ना आपण! योगायोगाने ितनवार असल्यामुळे दस
ु रू्या टदविी िवकर
कामािा पळायचीपण घाई नव्हती कोणािा. अक्का कसिा सुटिेिा त्या टदविी... हसून हसून पुरेवाट झािेिी सगळयांची.
पहाट होता होता सगळे पें गळ
ु िे. आपणच जागे होतो दोघे. असं तास-दोन तास रात्रीच्या नीरव िांततेत तुझ्यासोबत बसून
राहण्याचा अनुर्व वेगळाच होता आणण त्यात आपल्यािा र्ेटूनही उणेपुरे सहाच मटहने झािेिे.

चांदण्या अंधक
ु व्हायिा िागल्या, तिा तनरोपाच्या स्वरात मीच म्हणािे तुिा, "अरे , सम्या..."
माझं वाक्य तोडत तू म्हणािास, "मीर..."
"...?"
"सम्या नाही... मीर म्हण."
"आणण ते का?"
"कृष्णाची जिी मीरा, तसा राधेचा मी मीर..."

सरसरून काटा आिेिा अंगावर त्या क्षणी. आणण तेव्हापासून तू माझ्यासाठी कायमचा माझा मीर झािास. तसं पाहता
कृष्णाने काय टदिं मीरे िा? आपल्यािा टदसेि असं काहीच नाही. मीरे चं खरं दे णं ततच्या र्क्तीचं, प्रेमाचंच होतं. आणण तसं

13
मी तरी काय टदिेिं तुिा? माझं म्हणून जे दे णं तू कायम मानत राटहिास, सांगत राटहिास ती खरं तर तुझ्याच प्रेमाची, तुझ्या
ववश्वासाची दे ण होती, नाही का?
मिा वाटत होतं, जे झािं त्यानंतर मी हरवून बसिेय तुिा मीर म्हणायचा अचधकार. आणण ककती सहजपणे आज पुन्हा तो
अचधकार टदिास तू मिा? खरं तर, आज हे श्रेय तुझ्यापेक्षा रलसकाचं जास्त आहे. कसं काय इतक्या सहजपणे मान्य केिं ततने
तुझ्या मनातिं माझं अजस्तत्व? खरच तुमच्या नात्यातिा हा बंध कौतुक करण्याजोगा आहे. अिी एकरूप झािेिी जोडपी
बघताना वेगळं च वाटतं रे ... ती र्ावना अजूनही िब्दांत नाही मांडू िकिेिे मी. कोण म्हणतं तीन माणसांच्या कथेत एक
ू असंवेदनिीि असायिाच हवा ककंवा व्हीिन हवा? त्यालिवाय गोष्टीत अनेकरं गी छटा येत नाहीत? आपिी कथा
माणस
आहे च की परु े िी रं गीबेरंगी... आपल्याच गंत
ु ागंत
ु ीने तयार झािेिी...

मी कधी आपिी कथा लिटहिी, तर ततिा नाव दे ईन, 'तीन िहाण्या माणसांची गोष्ट'.

- राधा
***
पत्र - ५

मीर,

अनोळखी िहर ओळख कसं दाखवायिा िागतं? ओळखीच्या पाऊिखण

ु ा दाखवत मनात कसं र्रत जातं? आणण
पानगळीसारखं गळून जात मनातून संपून कसं जातं? िहरात नवीन आिेल्या, बावरिेल्या, र्ेदरिेल्या पोरीिा त्या िहराने
मैत्र टदिं, ववश्वास टदिा, प्रेम टदिं आणण मग अश्रू टदिे, ववश्वासघात टदिा, ततरस्कारही टदिा... त्याही पुढे जाऊन तुटिेिं
सगळं कणाकणाने जोडिं. एक काळ होता, िहानपणीचाो - आजूबाजूच्या िोकांनी आपल्यािा घडवण्याचा. मग ’तो’ काळ
आिा. मनावरची सगळी पुटं गळून जाऊन आपल्या आतिा िसिसता गार्ा स्वीकारण्याचा. मोडण्याचा. कोसळण्याचा
आणण मग नव्याने रुजून येण्याचाही... या सगळयाचं साक्षीदार म्हणून ते िहरही मिा वप्रय. माझा पैिू. माझ्या असण्याचा
र्ाग.

पण त्या टदविी मनातून पूणप

द णे तुटिं त्या िहरािी असिेिं नातं. एक िेवटचा हळवा कोपरा त्या टदविी बंद झािा. नंतर
िहर सोडेपयंतचा काळ फक्त िरीराने वावरत राटहिे मी ततथे.

खप
ू ववचार करूनही मिा आजवर कळिं नाहीये, की नक्की काय चक
ु िं माझं? म्हणजे इतरही गोष्टी आहे त, घटना आहे त;
ज यांत चक
ु ा झाल्या. पण नंतर ववचार करताना कळत गेिं, नक्की कुठे , कसं, काय चक
ु िं ते. त्यामुळे ते सुधारताही आिं.
थोडक्यात काय, तर Peace was successfully established with most of the past. पण या बाबतीत तसं झािंच नाही.
म्हणून हे कुरतडत राहतं आजही अधन
ू मधन
ू .
वास्तववक पाहता मैत्री करताना मी काही अटी घातल्या नव्हत्या, की फक्त समानतावादी आणण फेलमतनस्ट िोकांिीच मैत्री
केिी जाईि म्हणून. मग मी कोण होते चचडचचड वाटून घेणारी सगळयांनी आपापल्या वाटा तनमादण केल्या नाहीत म्हणून;
मुिींनी, मुिगी दाखवण्याच्या कायदक्रमािा आक्षेप घेतिा नाही आणण मुिांनी हुंडा नाकारिा नाही म्हणून तरी? ही गोष्ट
जाणविी, तेव्हा वास्तववक ‘हुश्ि’च वाटिं होतं मिा. िेवटी तनयम पाळणं आणण न पाळणं दोन्हीही आपल्या सोयीचाच र्ाग.
पण त्यांनीतरी माझ्याववषयी काय ववचार केिा?

14
आयुष्यात खप
ू वाईट काळ चािू होता, तेव्हा मी कायम लसद्धाथदचं बोिणं आठवायची. एकदा-दोनदा नाही, तर िंर्रदा त्याने
स्वतःहून मिा सांचगतिं होतं; की तोच माझा सगळयांत चांगिा लमत्र आहे . तसा तो बरू्यापैकी चांगिा लमत्र होताही. पण तुिा
माटहतीये ना, तू येण्याआधी आणण तू आल्यानंतरही, तझ्
ु या जवळपास पोहोचू िकेि असंही कोणी नव्हतं कधी. आणण हे मी
त्यािा स्पष्टच सांचगतिं एकदा. तेही त्याने आग्रह केिा म्हणून. तेव्हापासूनच कदाचचत सगळं बदित गेिं असावं. पण तरी
तो सांगायिा ववसरायचा नाही, की त्याच्या नजरे त मिा वेगळं स्थान होतं, आहे आणण तोच माझा सगळयांत चांगिा लमत्र
आहे . तर, त्या वाईट काळात कायम स्वत:िा हे म्हणत राटहिे मी, की "चिा, at least लसद्धाथदतरी आहे सोबत. तो तरी
आपल्यावर लिक्के मारायची घाई नाही करणार. After all, life is not that bad. या िहरात जतन करण्यासारखं काहीतरी
आहे माझ्याकडे. आणण मग तो टदवस आिा. ती र्ेट झािी. काही काळापासन
ू मिा जाणवत आिेिं सगळं त्याच्या नजरे त
उतरिं होतं आणण मग त्याच्या िब्दांतन
ू ही आिं. माझं हे असं उत्कट असणं, माझे खप
ू जजविग असणं... या सगळयाकडे
लसद्धाथदनेही तसंच पाटहिं होतं. ती संध्याकाळ मी कधीच ववसरू िकणार नाही. त्या टदविी त्यािा र्ेटून आल्यावर
वेड्यासारखी रडिे होते मी. लसद्धाथद िेवटचा धागा होता त्या िहरािी मिा जोडणारा. त्या टदविी तो तट
ु िा. त्यानंतर
बदिीची पटहिी संधी येईपयंत तनजीव िरीरासारखी वावरत राटहिे ततथे. आता पन्
ु हा त्या िहराकडे कधी पाविं वळतीि अिी
िक्यता कमीच आहे .

- राधा
***
पत्र - ६

वप्रय मीर,

ति
ु ा कायमच कळत आिंय मिा काय वाटतं, मिा काय म्हणायचं असतं, ते. कधी कधी तर मी बोिण्याआधी आणण मिा
वाटण्याआधी ति
ु ा कल्पना यायची त्याची. पण त्याच्यापेक्षा थोडंसं जास्त काहीतरी आहे , जे कदाचचत अजन
ू तझ्
ु यापयंत
पोचिं नाहीये. तसा आता हे सगळं ति
ु ा सांगण्याचा काही उद्दे ि नाही. नस
ु तच पानांचा आणण िाईचा अपव्यय. पण तरी ति
ु ा
हे सांगावसं वाटतंय मिा. गेल्या पाच वषांत मिा माझ्याववषयी झािेिे साक्षात्कार म्हण हवं तर. पण नंतर जाणवत गेल्या
त्या गोष्टी अिा होत्या. आणण तू सोबत होतास, तेव्हा त्या तुझ्यापयंत पोचवायिा मीच कमी पडिे कदाचचत; कारण मिाच
हे सगळं उमजून आिं नव्हतं.

तुिा माटहतीय, मी पाच वषांची असताना आई-बाबा गेिे, तेव्हापासून मोठ्या काकांकडेच राटहिे मी. तसा काही त्रास नव्हता,
पण प्रेमही नाही लमळािं कधी. त्यांची मुिं माझ्यापेक्षा खप
ू मोठी. त्यामुळे मी णखजगणतीतही नाही त्यांच्या. पुस्तकांमध्ये
रमायचे आणण मग तिी माणसं बाहे रच्या जगात िोधायिा धडपडायचे. या अिा जगण्यातल्या आणण कल्पनेतल्या
अंतरामुळे लमत्र-मैबत्रणीही नाही लमळाल्या. ग्रूप असा झािा, तो अगदी कॉिेजिा आल्यावरच. तेही ततसरू्या वषादिा आल्यावर.
तोवर आम्ही छोटया-मोठ्या नोकरू्या करून लिकण्यातच बेजार. बारावी आणण अठरा वषं पूणद झािी, तेव्हाच काकांनी स्पष्ट
िब्दांत सांचगतिं, की आता ग्रॅज युएिन करायचं असेि तर स्वत: कमवा आणण लिका. नाहीतर जे स्थळ येईि त्याच्यासोबत
अक्षता टाकून आम्ही आमची जबाबदारी पूणद करतो.

त्यामुळे तनकाि िागल्यावर जी मी बॅग घेऊन बाहे र पडिे, ती आजतागायत कधी परत गेिे नाहीये आणण त्यांनीही कधी
चौकिी करायचा प्रयत्न केिा नाही. तर मग जगण्याची ही अिी भ्ांत असल्यावर कसिा ग्रूप आणण कसिं काय. पण ततसरू्या

15
वषादिा येईपयंत स्कॉिरलिप लमळाल्यामुळे जरा तनवांत झािेिे तेव्हा. त्या वेळी खरं च आपिी म्हणावीत अिी काही माणसं
र्ेटिी. तोवर प्रेम आणण सुरक्षक्षतता अिी कोणाच्या सहवासात वाटिीच नव्हती. आणण या र्ावना बाहे र िोधता िोधता
स्वतःच्या आतच एक जग बनवून घेतिं मी. तू त्या जगात येणारा पटहिा होतास, आणण आजवर तरी एकमेव... कदाचचत
म्हणूनच तुझ्यानंतर र्ेटिेल्या सगळयांची, माझ्या बाकीच्या सवद लमत्रांची, अगदी मैबत्रणींचीही तुिना मी कायम तुझ्यािी
करत राटहिे. गंमत म्हणजे या सगळयांची मी आंपसांत कधीच तुिना केिी नाही. तुझ्यािी मात्र सगळयांची केिी. आणण
अजूनही तूच सरस वाटतोस. सगळयांपेक्षा कणर्र जास्त जवळचा.

पण तू ववचारिंस, तेव्हा हे सगळं जाणवण्यापिीकडे गोंधळिे होते मी. माझं तुझ्यावर प्रेम होतं, तुझं माझ्यावर जजवापाड प्रेम
होतं, यापिीकडे कधी काही ववचार करण्याची गरजच वाटिी नाही मिा. नाव दे ण्याचीही गरज वाटिी नाही आणण सोबत
राहण्याचीही गरज वाटिी नाही. तू होतास, मी होते आणण का कोण जाणे, पण तेवढं च पुरेसं होतं मिा. अरे , तुिा र्ेटिे तेव्हाच
पंचवीस वषांची होते मी. एक तत
ृ ीयांि आयुष्य तर नक्कीच सरिं होतं माझं. एकटी राहायिा िागूनच सात वषं झािेिी. माझं
व्यजक्तमत्त्व, धारणा, कल्पना, सगळया तयार झािेल्या. पण तरीही तू त्या सगळयािा हादरा टदिास. तोवर काही लमत्र-मैबत्रणी
झाल्या असल्या, तरी मनाचं दार काही उघडू िकिे नव्हते कधी कुणापुढे. बाकी सगळयांचा कंटाळा यायचा तसं त्यांच्यासोबत
काही वाटायचं नाही आणण चांगल्या गप्पा वगैरे व्हायच्या वेगवेगळया ववषयांवर; बाकी माझ्या एकटे पणाचा आणण फककरीचा
त्यांनी कधी बाऊ नाही केिा, म्हणून हे मैत्र तनमादण झािं. पण माझ्याही नकळत माझ्या मनाच्या इतक्या आत प्रवेि करणारा,
माझे ववचार उघड्या पुस्तकासारखे वाचणारा, माझ्यातिं चांगिं-वाईट मिा माझ्या तोंडावर सांगणारा आणण तरी त्या
सगळयासकट माझ्यावर असा जजवापाड प्रेम करणारा; तू पटहिा आणण एकमेवच. तुझ्या सहवासात अनुर्विं मी, प्रेम काय
असतं... सुरक्षक्षत वाटणं ककती छान असतं... स्वतःची काळजी न घेता काही काळ कोणासोबत राहता येणं ककती िोर्स
असतं…

पण तझ्
ु याही काही अपेक्षा होत्या आणण तू ववचारल्यानंतर त्या मिा जाणवल्या. माझा त्या अपेक्षांवर आक्षेप नव्हता, िंका
होती. स्वतःबद्दि…

तुझ्यासोबत घािविेिी तीन वषं, हा खरं च असा काळ आहे ; ज यासाठी पंचवीस वषं वाट बघणं वाजवी होतं. पण त्या तीन
वषांनंतरही मी काही पुरेिी बदििे नव्हते, असं आता वाटतंय. म्हणजे बदि नक्कीच झािा होता, पण कदाचचत सगळं
जगणंच बदिण्याइतका नव्हता तो.

मीर, अरे ! तू पटहल्यापासन

ू च असा. कुटुंबवत्सि गह
ृ स्थासारखा. तन तरी माझ्यासारख्खया बाईवर प्रेम करणारा. तझ
ु ी र्ेट
होण्याआधी काही गोष्टी ठरवन
ू च टाकिेल्या मी स्वतःिी. त्यांतल्या काही ति
ु ा र्ेटूनही बदिल्या नाहीत. स्वतःच्या
एकटे पणािा इतकी सराविेिे तोवर मी... चटाविेिे म्हण हवं तर, की थोडा वेळ िोकांच्यात गेिा की परत मिा स्वतःच्या
एकटे पणात परतावंसं वाटतं. तेव्हाही वाटायचं. आपल्या आजब
ू ाजि
ू ा चोवीस तास माणसांचं अजस्तत्व असणार आहे आणण
तेही अनोळखी व्यक्तींचं नाही, तर मिा ओळखणारू्या िोकांचं, नातिगांच.ं .. हा ववचारच मिा र्ोवळ आणायिा पुरेसा होता.
लिक्षण पूणद करून जस्थर होण्याचा संघषादचा काळ मोठा होता माझ्यासाठी. आणण खप
ू कठीणही. या सगळया काळात मी खप
ू
एकटी होते रे . त्यामुळे संघषद करताना कोणाची सोबत असते, तेव्हा र्ावना काही वेगळया असतात का याची मिा कल्पना
नव्हती. अजूनही नाहीय...

16
वास्तववक पाहता आयुष्यातल्या संघषादच्या काळाबद्दि िोकं खप
ू आसुसून बोितात, र्ावुक होतात. प्रसंगी त्या काळातून
तनर्ावून नेल्याचा अलर्मानही बाळगतात. पण माझ्या आयुष्यातल्या या संघषदमय र्ूतकाळाकडे बघताना मिा कधीच
अलर्मान वगैरे वाटिा नाही रे . खप
ू द:ु ख आणण वेदनाच होत्या त्यात आणण त्या सगळयाचा त्रासच झािा मिा. बरं , पुन्हा त्या
सगळयांत एकटी होते मी. अनेक टदवस, रात्री, आठवडे, मटहने, वषं... कणाकणाने तुटत आणण पुन्हा जुळवत सावरिंय मी
स्वतःिा. त्यामुळे संघषदमय काळात सोबत करणं ककंवा सोबत येण्यासाठी संघषद करणं या गोष्टी मिा माझ्यापुरत्यातरी
फॅन्टसीज ू् वाटतात. आणण तुझ्यासोबत येण्यासाठी आणण कधीही न अनुर्विेल्या कुटुंबव्यवस्थेत सामावण्यासाठी िागणारा
संघषद करायची माझी तयारी नव्हती. त्या सगळयासाठी मानलसकदृष्टया कधीच तयार करू िकिे नाही मी स्वतःिा.

एखादी गोष्ट माटहती असणं, ती समजणं आणण ती आत्मसात होणं या तीनही खप

ू वेगवेगळया गोष्टी आहे त. म्हणजे कसं,
आपल्यािा राग येतो आणण रागावर तनयंत्रण ठे विं पाटहजे हे आपल्यािा माटहती असतंच. राग येण्याच्या आणण िांत
राहण्याच्या कक्रयांचं ववश्िेषण करता येत;ं त्याववषयी मतं तयार होतात, तेव्हा आपल्यािा ते समजिेिं असतं. पण हीच गोष्ट
जेव्हा आपण आचरणात आणायिा जातो, तेव्हा तो एक सवदस्वी वेगळा आणण ववचारांच्या पिीकडचा अनुर्व ठरतो. आपण
वषदर्र ववचार करुन, ववश्िेषण करून जे मांडू िकणार नाही, ज यापयंत पोहचू िकणार नाही, ततथवर पोहोचवण्याची क्षमता
एका टदवसाच्या अनुर्ूतीत असते. आणण गीता असो, सूफी तत्वज्ञान असो की झेन कथा असो; या सगळया ज्ञानाचा गार्ा,
आत्मसात करण्याच्या या प्रवासात आहे .

आणण ही गोष्ट जेव्हापासन

ू जाणविीय ना, तेव्हापासन
ू स्वतःच्या ववचारांचं आणण ववश्िेषणांचं कौतक
ु वाटणं बंद झािंय
बघ. मिा र्िेही िाख गोष्टी माटहती असतीि. त्यांतल्या हजारो समजत असतीि; पण जोवर त्यातिी एखादीतरी मी
आत्मसात करू िकत नाही, तोवर माणस
ू म्हणन
ू मी तततकीच अपण
ू द असते. अगदी माझ्या सगळया ववचारांसह मी अपण
ू द
असते…

हे च तर झािं ना... िहानपणापासून कुटुंबािा, प्रेमािा पारखी झािेिी मी - वाचन

ू , ववचार करून, हे सगळं हवं असणं पटत
होतं. पण आत्मसात झािं नव्हतं. म्हणूनच प्रत्यक्ष असं काही घडण्याची िक्यता टदसिी तेव्हा पळ काढिा मी. मिा हवी
तिी माणसं लमळत नाहीत, म्हणून खप
ू त्रागा केिा कधी एके काळी. मग माणसं आहे त तिी स्वीकारायिाही लिकिे. पण
माझ्या मनाचा कुठिातरी एक हटटी कोपरा अजूनही जजवंत आहे आणण अजूनही नकार दे तोय वास्तव स्वीकारायिा. माझ्या
मनासारखी माणसं र्ेटणार नाहीत, हे वास्तव नव्हे ; तर अिी माणसं र्ेटिी तरी सांर्ाळून हे घ्यावंच िागतं, कारण तीही
िेवटी माणसंच आहे त, हे वास्तव...

तझ्
ु या कुटुंबात नसतेच सामाविे गेिे रे मी. आणण त्यासाठी िागणारा त्रास सोसण्याचीही माझी तयारी नव्हती - तझ
ु ी असिी
तरीही. एकंदर अठ्ठावीस वषं आयष्ु याचे रं ग पाटहल्यानंतर मी अिा जस्थतीिा आिे होते, की आयष्ु यात आनंद नसिा तरी
चािेि, पण द:ु ख नको, त्रास नको, संघषद नको. सोबतीिा अगदी तू असिास तरी... आणण तझ्
ु याबाबतीतिी कोणतीही गोष्ट
मी औपचाररकता म्हणून करू िकिे नसते हा मुद्दा तर आहे च. माझं सवदस्व ओतूनही ते कमी पडण्याची िक्यता ज या वाटे वर
आहे , त्या वाटे वर मिा जायचा धीर झािा नाही. आठवतंय तुिा? तू ववचारल्यानंतरच्या काळात माझी चचडचचड, माझा
हे केखोरपणा वाढिा तो अगदी तू दरू जाईपयंत... तुिा कळतच नव्हतं काय बबनसतंय... आणण तेव्ह कदाचचत मिाही कळत
नव्हतं ते. पण त्यात तुझी काही चक
ू नव्हती रे . तू तसाच होतास. आधीसारखा. मीच माझ्या मनातल्या र्ीतीिा घाबरून दरू
पळािे. तुझ्यापासून... आपल्यापासून. पळून गेिे रे मी मीर. पळपुटयासारखी…

17
आणण आज पुन्हा मी तेच करणार आहे . होय मीर, आज पुन्हा मी तुझ्यापासून दरू जाणार आहे . कारण मी अिीच बोित राटहिे
तुझ्यािी, तर मिा नाही सहन होणार. पुन्हा किी आणण ककती तनखळे न माटहती नाही आणण आता तनखळिे तर पुन्हा जुळू
िकेन याची खात्री नाही.

करू िकिासच कधी, तर माफ करून टाक मिा. बाकी तझ्

ु या म्हणण्याप्रमाणे ति
ु ा सापडत राहीनच मी थोडी थोडी तझ्
ु यात
कायम. Bye Meer...!

- राधा
***
लेखक-मेरा कुछ सामान
मुळ दव
ु ा- http://merakuchhsaman.blogspot.in/2013/05/blog-post_15.html
चचत्रस्रोत: आंतरजािावरून सार्ार

18
 जजमी

नव्या नोकरीचा पटहिा टदवस नेहेमीच जरा र्ीततदायक असतो. काम जमेि का? सहकारी कसे असतीि? हजार प्रश्न. त्या
नोकरीच्या वेळी तर धोपटमागाद सोडून मुद्दाम बबकट वाटे ची वटहवाट करायिा घेतिी होती. आमच्या सत्तावन्न वपढयांत
कोणी हॉटे िात नोकरी केिी नव्हती. मीही तसा कारकुनी पेिात असल्यामुळे करण्याची िक्यता नव्हतीच, पण या हॉटे िाने
नोकरी दे ऊ केिी, म्हटिं - बघू या तरी कसं असतंय.
मध्य मुंबईतल्या जागेचे र्ाव प्रचंड. त्यामुळे हॉटे िातिी जास्तीत जास्त जागा गेस्ट एररया म्हणून वापरायिा ठे विेिी.
त्याखािोखाि ककचन, बेकरी वगैरेचा नंबर. त्याखािोखाि हाऊस कीवपंगचा. अकाउं टस, एचार वगैरे र्ाकड डडपाटद मेंटांना
कुठल्यातरी र्ोकात जागा टदिेिी. दोन अरुं द जजने, वरून पाईप गेिेिी एक काळपट बोळकंडी आणण एक लिडीवजा जजना
चढून आम्ही अकाउं टसमध्ये पोचिो. पंचतारांककत हॉटे िाच्या चकचकीत आणण गुळगुळीत ग्राहकांपैकी कोणी इथपयंत
पोचिा असता, तर झीट येऊन पडिा असता. दृष्टीआड सष्ृ टी!
आत जुन्या पद्धतीची टे बिं आणण हातवाल्या िाकडी खच्
ु यांवर अकाउं टसचा स्टाफ ववराजमान होता. टे बिखच्
ु यांची रचना
िाळे च्या वगादसारखी - एकामागे एक. वगदलिक्षक बसतात त्या जागी मात्र िाकडी पॅनल्सने बनविेिी तकिाद ू केबबन आणण
त्यावर "Financ Controller" असा बोडद. ‘e’ पडून गेिा होता. कुणी पाटी बदिायचे कष्टसुद्धा घेतिे नव्हते. अकाउं टस
डडपाटद मेंटच्या सौर्ाग्यचचन्हांसारख्खया असिेल्या बॉक्स फायिी, जंबो पंच आणण स्टे पिर इतस्ततः पसरिे होते.
आम्हांिा पाहून आतिा कोिाहि हळूहळू िांत झािा. डॉटमॅटट्रक्स वप्रंटरचा खरखराट तेवढा राटहिा. झूमध्ये आिेल्या नवीन
प्राण्याकडे जुने प्राणी कसे पाहत असतीि, तसा समोर बसिेिा समुदाय मिा तनरखन ू पाहू िागिा. "नया पंछी आनेवािा
है "ची खबर बहुधा त्यांना िागिी असावी. मीही त्यांना तनरखन
ू पाहू िागिो. काळया केसांपेक्षा करड्या-पांढरू्या केसांचा आणण
टकिांचाच र्रणा जास्त टदसत होता. एकंदर वातावरण आणण सहकारी पाहून "ये कहााँ आ गये हम" अिी र्ावना आल्याचं
स्पष्ट स्मरतं.
आमचा नजरबंदीचा खेळ चािू असताना िेवटच्या टे बिावरून एक गोिमटोि इसम उठिा आणण माझ्या टदिेने गडगडत
यायिा िागिा.
"हे िो यंग मॅन! वेिकम! आय एम जजमी." माझा हात खांद्यापासन
ू हिवत तो म्हणािा. हा हसरा गब्ु ब्या पारिी आहे हे
समजायिा त्याचं बथद सटटद कफकेट पाहायची गरज नव्हती. बावाजींनी िगेच माझा ताबा घेऊन टाकिा. सगळयांिी ओळख
करून टदिी, िाकडी केबबनमधल्या बादिहाकडे पेिी करून आणिी, हॉटे िच्या लिप्ं याकडे रवाना करून यतु नफॉमदचा सट
ू
लिवायिा टाकिा वगैरे. मिा स्टाफ काँटीनमध्ये जेवायिा घेऊन गेिा. मी मराठी आहे हे कळल्यावर सरळ मराठीत बोिायिा
िागिा. माझं वय कळल्यावर "मिा मुिगा असता, तर तुझ्याच वयाचा असता" हे त्यानं सांचगतल्यावर त्याच्या वयाचा
अंदाज आिा. एरवी त्याचं वय समजणं अवघड होतं - पजस्तिीपासून साठीपयंत कुठल्याही वयाचा असू िकत होता तो.
िेवटी त्याने मिा माझं टे बि दाखविं. त्याच्या टे बिाच्या पुढेच होतं, िेवटून दस
ु रं . "तू तज्
ु या स्क्रीनवर काय बघतो ते
कोनािाच किनार नाही, मिा सोडून." आपिे वाकडेततकडे दात दाखवत म्हणािा. "पोनद बगू नकोस फक्त, आयटीवाल्यािा
किेि!" तो खटयाळपणे म्हणािा.
[जजमी-वाणीचं एक स्पष्टीकरण इथे दे णं गरजेचं आहे - म्हणजे वाचकांना जजमीचा आवाज 'ऐकू' येईि. च, ज या अक्षरांचा
हिका उच्चार (उदा. चमचा, जहाज) त्याच्या झोराष्ट्रीयन जजर्ेबाहे रचं काम होतं. ही अक्षरं जड बनून यायची (उदा. चार, जजरे ).
सोयीसाठी ती ठळक केिी आहे त.]

19
युतनफॉमदचा सूट लिवून आिा आणण मंडळींनी मिा त्यांच्यातिं मानिं. बरे चसे कोकणातून आिेिे - राणे, सावंत, सामंत,
महाडडक, संग.े दोनतीन बोहरी. दोनतीन गोवन कॅथलिक. बाकीचे वपढीजात मुंबैकर. इतका मोकळाढाकळा माणसांचा कळप
मी कधी पाटहिाच नव्हता. जात/धमद आणण त्या अनुषंगाने येणारू्या गुणदोषांची चचाद दबक्या आवाजात, बंद दारामागे व्हावी
अिा पाश्वदर्ूमीतून मी आिेिा - आणण इथे सगळं च उघडं, नागडं आणण वेिीिा टांगिेिं. गोवन कॅथलिक डडकास्टािा सरळ
सरळ "ए बाटग्या" असं पुकारिं जायचं. बबिात जमा झािेिी टीप टहिोब करून कॅप्टनच्या स्वाधीन करणं हे माझ्या
कामांपैकी एक होतं. त्यावरून "र्टाच्या हातून कसिे पैसे सुटतायत?" अिी माझी संर्ावना होत असे.
त्यातही जजमी आघाडीवर. साध्यासाध्या गोष्टींत चक
ु ा करणारू्या अररफ संगेिा "अकिेिापण कटपीस आहे गेिचोटदया"
असं खणखणीत आवाजात सांगायचा. मंब
ु ईतिी चौथी वपढी असिेल्या वेंकटचिमिा "हटाव िंग
ु ी, बजाव पंग
ु ी"ची घोषणा
दे ऊन सतावायचा. कॅलियर म्हात्रे तर जजमीचं िाडकं चगरू्हाईक. "पांचकिसी पांचकिसी" म्हणन
ू तो फार मागे िागायचा.
कॅलियरच्या जाळीदार केबबनमध्ये एसी पोचायचा नाही, म्हणन
ू म्हात्रे िटद काढून बतनयनवर बसायचे. जजमीची बडबड
असह्य झािी की तसेच बाहे र यायचे आणण लिव्या घािायचे. जजमी अथादतच पिटवार करायचा आणण पढ
ु ची पंधरा लमतनटं
ही लिव्यांची मैकफि रं गायची.
जजमी अकाउं टस पेयेबि बघायचा - पेररिेबल्सचे. म्हणजे आईस्क्रीमपासून लिंबापयंत हॉटे ििा िागणारू्या सगळया
नालिवंत पदाथांची बबिं याच्याकडून पास व्हायची. या वस्तूंचे व्यापारी म्हणजे वािी, र्ायखळयाच्या बाजारातिी मोठमोठी
धेंड.ं पैसे दे ण्यासाठी नव्वद टदवसांचं क्रेडडट असे. यानंतर व्यापारू्यांच्या तघरटया सुरू होत. पण जजमीचं स्वतःचं एक
टाईमटे बि असे. म्हणजे सोमवारी र्ाजीपाल्याची बबिं पास करायची, मंगळवारी मांसमच्छीची, वगैरे. श्रावण पाळणारू्या
र्टाच्या श्रद्धेने हे टाईमटे बि पाळिं जायचं. (यािा अपवाद दोनच होते - कुिाब्यातल्या मच्छीमार नगरच्या कोळणींची
सोसायटी आणण मोहम्मद अिी रोडवरचा गोळया ववकणारा एक बोहरी म्हातारा. त्यांची बबिं ताबडतोब पास व्हायची -
बरू्याचदा नव्वद टदवसांच्या आतच.) चक
ु ीच्या टदविी चक
ु ीचा व्यापारी पैसे मागायिा आिा की जजमीची खोपडी सटकायची;
आणण तो वयाने, मानाने, पैिाने ककती का मोठा असेना - त्यािा जजमी लिव्यांच्या फायररंग स्क्वाडसमोर उर्ं करायचा.
सकाळी नवाच्या ठोक्यािा जजमी त्याच्या खच
ु ीत हजर असायचा. वाराप्रमाणे बबिांचे गठ्ठे अररफ संगेने बांधन
ू ठे विेिे
असायचे. एक एक बबि काढून ते तपासायिा सुरुवात. पद्धतिीरपणे बबिांवर िाि-टहरवे फराटे ओढिे जायचे. मध्येच त्या
वाराचं नसिेिं बबि सापडिं की अररफच्या नावाने िंख. मग टहरव्या बबिांची लसजस्टममध्ये एंट्री. मग िाि बबिवाल्यांना
फोन कफरविे जायचे. स्वर्ावाप्रमाणे प्रथम लिव्यांची बरसात, मग िंकातनरसन. िंका ककमतीववषयी असेि, तर त्याच्या
दृष्टीने प्रश्न संपिेिा असायचा - कारण ‘जजमीवाक्यं प्रमाणम ू्’!
क्वांटटटीववषयक िंका असेि तर वेगळं नाटक. स्टोअरकीपर सामंत "ररसीव्ड क्वांटटटी"चा ररपोटद पाठवायचे. "बबल्ड
क्वांटटटी" बरू्याचदा जास्त असायची. व्हें डर कुरकुरायचा. एरवी बारीकसारीक कारणावरून व्हें डरची आईबहीण काढणारा
जजमी अिा वेळी मात्र त्याच्या पाठीिी खंबीरपणे उर्ा राहायचा. जजमीचा सामंतांना फोन: "बाि सामंत, तू जीआरे न काढतो,
तेवा काय मूनिाईन वपऊन येतो काय?" अिी प्रस्तावना करून "माजा व्हें डर माज यावरच चढतो" अिी तक्रार करायचा. सामंत
वैतागायचे: "च्यायिा जजम्या, फोकिीच्या तूच काय तो कामं करतो आणण आम्ही पाटया टाकतो होय रे र्ाड्या?" सामंत,
जजमी आणण व्यापारी यांची एकत्र रुजुवात होऊन िेवटी एकदाचा बबिािा मोक्ष लमळायचा आणण लसजस्टममध्ये जायचं.
एकदा आम्हांिा कसल्यािा ट्रे तनंगिा बरोबर जायचं होतं. वक्त का पाबंद जजमी आवरून माझ्या टे बिािी घोटाळत होता.
मिा केबबनस्वामीने नेमकं एक अजंट काम टदिं होतं. जजमी अस्वस्थ होऊन तघरटया घाित होता. माझं जरा आवरल्यासारखं
टदसताच म्हणािा: "काय रे आदब
ू ाि, कुच कदी करायचा आपण?"
माझा कानांवर ववश्वास बसेना! "काय कधी करायचं जजमी? परत बोि?"

20
"कुच, कुच. बरोबर बोििा ना मी?"
"िब्द एकदम पफेक्ट आहे जजमी! एवढं हाय क्िास मराठी कुठून लिकिास?"
"अरे काय सांगतोस!" खि
ू होत जजमी म्हणािा "बीस वषांपूवी अकाउं टसमदे आिो. तेवा एका बाजि
ू ा जोिी आणण एका
बाजूिा रनटदवे बाय. मराठी लिकेि नायतर काय होईि?"
"वीस वषांपूवी? त्याआधी काय करत होतास?"
त्या आधी दहा वषं जजमी "रनर" होता. दक्षक्षण मुंबईतिी बडीबडी धेंडं हॉटे िात यायची. पंचतारांककत हॉटे िात आपण नेहमीचे
आहोत, आपल्यािा ओळखतात, बबि येत नाही, हा म्हणे एक स्टे टस लसंबॉि होता. मग असं चगरू्हाईक (बबि न र्रताच) गेिं,
की रनरने त्याच्या मागोमाग जायचं आणण "मेत्ता"कडून ककंवा अकाउं टं टकडून ते सेटि करून आणायचं.
अिाच एका सेठजीकडे त्यािा महानाज दाडीसेट र्ेटिी. आपण रनर, ती सेठजीची मि
ु गी असिा कुठिाही ववचार मनात न
आणता तो ततिा पटवण्याच्या उद्योगािा िागिा. यथावकाि महानाज दाडीसेट आणण जमिेद रुस्तमजी सेठना यांचं िग्न
झािं.
सासरू्याचं आणण जजमीचं फारसं पटिं नाही. सासरा टहंदी लसनेमांचा परदे िातिा डडस्ट्रीब्यट
ू र होता. त्या व्यवसायात जजमीने
मदत करावी अिी त्याची अपेक्षा होती. जजमीिा सासरू्याच्या अंगठ्याखािी राहणं मान्य नव्हतं. त्याने हॉटे िमधिी नोकरी
चािू ठे विी. सासरू्याने वैतागून जजमीिा आणण महानाजिा "जायदाद से बेदखि" करायची धमकी टदिी.
"सािा आय डोंट ब्िडी केर... आहे त्यात मी खि
ू आहे."
माझ्या मनात एक अस्सि पुणेरी प्रश्न होता, पण ववचारायचा संकोच वाटत होता. जजमीिा बरोबर समजिं.
"नॉट ऑि पारसीज ू् आर वेल्दी. सगिेच गोदरे ज आतन टाटा नसतात. माज्यासारखे गरीब पारसीज ू्पन असतात."
गरीब पारिांसाठी त्यांच्या समाजाने अल्प र्ाड्यात राहायची सोय केिी आहे . त्यातल्या एका "कॅप्टन्स कॉिनी" नावाच्या
चाळीत जजमीच्या दोन खोल्या होत्या.
"या कावळयांचं काही सांगता येत नाही." आमचं संर्ाषण ऐकत असिेिे म्हात्रेिट
े म्हणािे. "उद्या सासरा खपिा की याचंच
आहे सगळं . ** पुसायिा पण नोटा घेईि सािा."
जजमी ठो ठो करून हसिा. "आय वुड डाय सूनर दॅ न द ओल्ड मॅन. मी असाच राहनार, म्हात्रे. कॅप्टन्स कॉिनीतूनच िेवटचा
अचगयारीत जानार..."
जजमी सासरू्यािा बरोबर ओळखन ू होता, पण स्वतःबद्दिचं त्याचं र्ववष्य चक
ु णार होतं.
***
"रामजीर्ाई कमानी मागद कुठे आिा रे जजमी?"
बबकट वाटे ची वटहवाट करायिा काही साधिं नव्हतं. मी नवी नोकरी िोधत, इंटव्यूद दे त टहंडत होतो. र्ारताच्या आचथदक
राजधानीच्या कुठल्याकुठल्या कोपरू्यांत जावं िागे. मुंबईतिे - वविेषतः 'टाऊन'मधिे (जजमीचा िब्द) रस्ते बरू्याचदा
सासरची, माहे रची अिी दोन नावं घेऊन वावरतात. कॅडि रोड म्हणजेच वीर सावरकर मागद, हुतात्मा चौक म्हणजेच फ्िोरा
फाउं टन, एस्प्िनेड रोड म्हणजे पी डडमेिो मागद हे कळायिा बरे च टल्िे खावे िागतात. अिा वेळी सवादत सोपा उपाय म्हणजे
जजमीिा ववचारणे. रनर असण्याच्या काळात सगळे रस्ते त्याच्या पायाखािचे होते. "तुिा किािा पायजे रे ? कुठे जायचाय?"
कधी फारसा र्ोचकपणा न करणारा जजमी या वेळी मात्र खोदखोदन
ू ववचारत होता.
कसाबसा त्यािा कटवून त्याच्याकडून इष्ट माटहती काढिी आणण इंटव्यि
ूद ा दाखि झािो. बॅिाडद इस्टे टमधिी जुनाट इमारत.
कंपन्यांची कॉपोरे ट ऑकफसेस, वककिांची चें बसद वगैरे टटवपकि गोष्टींनी र्रिेिी. इंटव्यूद संपवून बाहे र आिो आणण
लिफ्टसाठी थांबिो होतो. सहज समोर नजर गेिी, तर एका चें बरच्या अॅन्टे रूममध्ये जजमी बसिा होता. मुंबईचा बरू्यापैकी

21
प्रततजष्ठत वकीि होता. "याच्याकडे जजमीिा काय काम?" असा ववचार मनात येऊन गेिा. त्यानेही पाटहिं असावं मिा. अिा
वेळी "तेरी र्ी चप
ु , मेरी र्ी चप
ु " हे च धोरण योग्य आहे हे आमच्या दोघांच्याही िक्षात आिं.
यथावकाि मिा नोकरी लमळािी. माझा पंचतारांककत प्रवास संपिा. अकाउं टसमधल्या मंडळींनी नाही म्हटिं तरी जीव
िाविा होता. त्यांना सोडून जाताना कसंसंच होत होतं. मंडळींनी झकास सेंड ऑफ टदिा. जजमीने आपणहून आयोजन
स्वीकारिं असल्यामुळे त्याच्या आवडीच्या बब्रटातनया रे स्टॉरं टमध्ये पाटी झािी. जजमीने आग्रह करकरून रे स्टॉरं टची
स्पेिालिटी असिेिा खास पारिी "बेरी पुिाव" खायिा घातिा. तनरोप दे ताना सगळयांचच
े डोळे ओिसर झािे होते.
पण्
ु यािा आिो, नव्या नोकरीत रमिो. Out of sight is out of mind या तत्त्वानस
ु ार मंडळींचा संपकदही कमी कमी होत
तट
ु ल्यासारखाच झािा.
वषाद-दीड वषांनंतरची गोष्ट. एका कॉन्फरन्ससाठी त्याच हॉटे िात जायचं होतं. म्हटिं, वा! चांगिी संधी आहे , मंडळींना र्ेटून
घेऊ. राणेिा फोन करून अमक
ु टदविी येतो आहे , स्टाफ काँटीनमध्ये जेवायिा जाऊ, इतरांना सांग वगैरे कळविं.
कॉन्फरन्सच्या िंच ब्रेकमध्ये इतर सहकारू्यांना कटवन
ू काँटीनच्या टदिेने जाणार, तोच बाँक्वेट हॉिचा मॅनेजर आिा आणण
म्हणािा, “तम्
ु हांिा साहे बांनी बोिाविंय सातव्या मजल्यावर.”
सातव्या मजल्यावर डायरे क्टसदची ऑकफसं होती. हॉटे िची मािकी अग्रवाि नावाच्या कुटुंबाकडे होती. पूवी काही ना काही
कारणाने त्यांना र्ेटिो होतो, पण आज त्यांनी आवजून
द आठवण काढायचं कारण काय, असा ववचार करत सातव्या
मजल्यावर पोचिो. न्यायिा आिेल्या मनुष्याने मिा एका िाकडी दरवाज यासमोर नेऊन उर्ं केिं.
त्यावरची "जमिेदजी रुस्तमजी सेठना, डायरे क्टर" ही पाटी बघून मी पडायचाच बाकी राटहिो होतो! जजमी?! डायरे क्टर?!
असं कसं काय झािं?! वंडर ऑफ वंडसद!! बरं , मिा कुणीच काहीच कसं बोििं नाही?! दरवाजा उघडिा आणण आत
युतनफॉमदच्या सुटाऐवजी बबस्पोक टे िररंगचा झकास सूट पररधान केिेिा साक्षात जजमी!
माझ्या वासिेल्या ‘आ’वर नेहेमीप्रमाणे गडगडाटी हसत त्याने मिा आत ओढिं आणण घटट लमठी मारिी. कुठल्यातरी
झकास परफ्यूमचा वास सुटािा येत होता. (पूवीचा जजमी अररफ संगेकरवी नळबाजारातून कुठिी कुठिी र्यानक अत्तरं
आणवायचा.) मी काही बोिायच्या आधीच िाँपेनचा उं च तनमुळता पेिा हातात सरकविा.
"जजमी! हे काय रे बाबा?"
"आय कुड हॅव नॉक्ड यू डाऊन ववथ अ फेदर!" हसायचा गडगडाट संपिा नव्हता. "एटिे राजू बन गया जेंटिमन, आं!"
जजमीची कोणतीतरी दरू ची आत्या तनपुबत्रक वारिी होती आणण ततचा एकमेव वारस जजमी होता.
"बूढीकडे फारसा काय नवता रे . नो कॅि, नो जव
ु ेिरी. हर हजबंड वॉज फाउं डर ऑफ चधस हॉटे ि, ववथ अग्रवाल्स. त्याच्याच
रे फरन्सनी मी इथे िागिा रनर म्हणून. ही हॅड िेअसद."
"हो, पण एकदम डायरे क्टर?"
"तुिा मायतीच आहे अग्रवािसायबाचा कसा असतो. बूढा डडववडंड दे तो कुठे ? दॅ टस वाय माय आन्ट डडण्ट हॅ व कॅि. सगिा
पैसा आतल्याआत ठे वतात बास्टडदस. सो मी गेिा दग
ु ेससायबाकडे, आणण म्हणिा - मेक मी अ डायरे क्टर."
दग
ु ेि अग्रवाि म्हणजे 'बूढया अग्रवािसायबा'चा मुिगा. या टदवटया चचरं जीवांचे 'चौफेर पराक्रम' हा आख्खख्खया हॉटे िच्या
गॉलसपचा पेटंट ववषय असायचा. याची व्यसनं ट्रॅ डडिनि 'बाई-बाटिी'पुरतीच मयादटदत राटहिी असती, तर म्हातारू्याने
र्गवान अग्रसेनाचे आर्ार मानन
ू कधीच सख
ु ाने प्राण सोडिा असता.
"दग
ु ेिने बरं ऐकिं तझ
ु ं?"
"आय गेव्ह टहम अॅन ऑफर ववच ही कुडंट रे जजस्ट." जजमीने ऐटीत मािदन ब्राँडोचा आजरामर डायिॉग मारिा.

22
माझ्या मनात िंकेची पाि चक
ु चक
ु िी. स्वाथादसाठी दग
ु ेि अग्रवािने स्वतःच्या आईिा फोरास रोडिा उर्ं करायिा कमी केिं
नसतं - या िायकीचा मनुष्य होता तो.
"अाँड व्हॉट वॉज टहज पाउं ड ऑफ फ्िेि?"
"अबे छोड ना यार! वॉट बबजजनेस टॉक! िाँपेन घे थोडा - पॉमेरी आहे ." जजमीने सफाईने ववषय टाळिा. तो घेणार असिेिा
नवीन बंगिा, पोिे, क्रूज वगैरेबद्दि बरं च काय काय सांगत बसिा. पण दग
ु ेि अग्रवािच्या उल्िेखाने मिा एक अस्वस्थपणा
आिा होता, तो तसाच राटहिा. "बाकीच्यांनापण र्ेटायचं आहे ," असं सांगून िेवटी मी त्याचा तनरोप घेतिा.
माझी वाट पाहून मंडळींनी जेवन
ू घेतिं होतं. तरी मिा कंपनी द्यायिा थांबिे. गावर्रच्या गप्पा झाल्या. एकमेकांच्या
बातम्या दे ऊनघेऊन झाल्या. अररफ संगेचं िग्न झािं होतं, सामंतांच्या मि
ु ािा आयआयटीत प्रवेि लमळािा होता,
महाडडकच्या हृदयात ब्िॉकेज सापडिं होतं. कुणी स्वतःहून जजमीचा ववषय काढिा नाही. मी काढिा तेव्हा "आिास र्ेटून
साहे बांना?" यापिीकडे कुणी प्रततकक्रयासद्
ु धा टदिी नाही. म्हात्रेिट
े ने खण
ू केिी. मी समजिो आणण ववषय वाढविा नाही. हा
काय प्रकार होता? मत्सर? पोटदख
ु ी? आपल्यातिाच एक िायकी नसताना पढ
ु े गेल्याची जळजळ? का अजन
ू काही?
रात्री मी म्हात्रेिट
े ना त्यांच्या नेहमीच्या पानाच्या दक
ु ानावर गाठिं. नेहमीप्रमाणेच ते तीथदप्रािन करून आिे होते. त्यामळ
ु ेच
की काय, दप
ु ारपेक्षा जास्त मोकळे पणाने बोििे.
दग
ु ेि अग्रवािचा मामा - ओसवाि - हॉटे िवर कबजा करू पहात होता. त्यासाठी त्याने पद्धतिीरपणे होजल्डंग गोळा करून
‘होस्टाईि टे कओवर’चं गंडांतर आणिं होतं. दग
ु ेििा अथादतच ही सोन्याचं अंडं दे णारी कोंबडी हातची जाऊन द्यायची नव्हती.
आपल्या ताब्यात सव्वीस टक्के िेअरहोजल्डंग ठे वण्यासाठी त्यािा जजमीच्या िेअसदची गरज होती आणण त्याबदल्यात त्याने
जजमीिा डायरे क्टर बनवून आपल्या बाजूिा ठे विं होतं.
"च्यायिा! जजमीने बरा फायदा करून घेतिा स्वतःचा..." मी अचंब्याने म्हणािो.
"अरे , त्या र्ाड्यािा काय घंटा कळतंय? र्ोसडीचा मॅटट्रक नापास आहे ." पानाच्या वपचकारीबरोबर आंबूस वासाचा र्पकारा
सोडत म्हात्रेिट
े म्हणािे. "त्याचा वकीि आहे कुणीतरी ब्यािाड इस्टे टमधे. त्याची अक्कि."
मिा रामजीर्ाई कमानी रोडवरच्या चें बरमध्ये बसिेिा जजमी आठविा.
"पण तुिा एक सांगू का?" म्हात्रेिट
े तांबारिेिे डोळे माझ्यावर रोखत म्हणािे. "ही माणसं लर्कारचोट आहे त रे . जजम्यािा
हजारदा सांचगतिं या सांडांच्या साठमारीत पडू नकोस. पण तुिा माटहतीय तो कसा आहे - साठीिा आिा तरी मूिपणा गेिा
नाही र्डव्याचा. आपल्या फायद्यासाठी दग
ु ेिने चढविं त्यािा, आणण तोपण चढून गेिाय."
"हो ,सांगत होता तो - नवा बंगिा, पोिे.... काय काय!"
"आज गरज आहे दग
ु ेििा म्हणून ओरबाडू दे तोय पायजे तसं. उद्या काम झािं की दे ईि फेकून कुठल्यातरी गटारात."
म्हात्रेिट
े कळवळून सांगत होते.
"पण म्हात्रेिट
े , हे सगळं तर त्याच्या सासरू्याने दारात आणून उर्ं केिं असतं. तेव्हा नाही म्हणािा, आणण आज का असं
हपापल्यागत करतोय?"
"अरे , मूि आहे तो. काही काही मुिांचं कसं असतं बघ; त्यांना स्वतःचंच खेळणं हवं असतं, दस
ु रू्याचं टदिेिं नको असतं."
म्हात्रेिट
े म्हणािे. "आता मी काय सांगणार म्हणा मुिांबद्दि! मी तर तनकम्मा बाप..."
या ववषयात मिा जायचं नव्हतं. म्हात्रेिट
े आणण त्यांच्या कुटुंबाचे संबंध हा एक वेगळाच र्यानक ववषय आहे . तसंही त्यांचं
ववमान उं च हवेत गेिं होतं, त्यामळ
ु े तनरोप घेऊन मी सटकिो.
‘सांडांची साठमारी’ हे म्हात्रेिट
े चे िब्द कुठे तरी ठसल्यासारखे झािे होते. या र्ानगडीत जजमी फक्त एक प्यादं आहे हे
सरळसरळ टदसत होतं. अर्द्राची िंका येत होती. एखाद्या ककळसवाण्या गोष्टीचा ववचार करायिासद्
ु धा मन धजावत नाही,

23
तसं काहीतरी होत होतं. मैत्रीचा लिप्ताळा जजमीिा सावध करायिा सांगत होता. दस
ु रीकडे स्वर्ावातिा पाषाणकोरडा
व्यवहारी र्ाग म्हणत होता "अरे , काय सांगणारे स तू त्यािा? तुझ्या बापाच्या वयाचा तो. तुझी है लसयत काय? आणण ‘सावध
राहा, जपून राहा’ यापिीकडे सांगणार तरी काय? किाच्या बळावर?"
अिा उिटसुिट ववचारातच मी पुण्यािा परतिो. परत रुटीन. Out of sight is out of mind. पण दातात बडडिेपेचं तूस
अडकावं तसा हा ववषय डोक्यात अडकून बसिा होता. फायनाजन्ियि वत्त
ृ पत्रांतून हॉटे ि टे कओवरच्या ओसवािच्या
प्रयत्नांबद्दि छापून यायिा िागिं होतं. अग्रवाि-ओसवाि साठमारी कोटादत पोचिी होती. कुठे ही जजमीचं नाव येतंय का, हे
मी बारकाईने बघायचो; पण ते नसायचं. बहुधा या मोठ्ठ्या गेममधिा तो छोटासा प्िेयर होता.
असेच आठ-दहा मटहने गेिे. टदवाळीिा जजमीचं ग्रीटटंग काडद ऑफीसच्या पत्त्यावर आिं, ते वगळता काही संपकद नव्हता.
माझंही मंब
ु ईिा जाणं झािं नाही.
एके टदविी अचानक म्हात्रेिट
े चा फोन आिा.
"जजमी मेिा."
कुठिीही प्रस्तावना न करता म्हात्रेिट
े म्हणािे. सन्
ु न होऊन मी ऐकत राटहिो. अंबरनाथजवळ दगडाच्या कुठल्यातरी खाणीत
त्याचं प्रेत लमळािं. दोनतीन टदवस तसंच पडिेिं, सडिेिं, कुजिेिं. हल्िी तो रात्र-रात्र घरी येत नसे. दोन टदवस आिा नाही
म्हणून महानाजने पोिीस कंप्िेंट केिी, तेव्हा हा प्रकार समजिा.
"मारून टाकिं रे मादरचोदांनी त्यािा..." म्हात्रेिट
े फोनवर हमसून हमसून रडत होते. मिाही कढ आवरे ना, मी फोन कट
करून टाकिा.
तीनचार मटहन्यांत ओसवािचं टे कओवर बबड यिस्वी झाल्याची बातमी सीएनबीसीवर पाटहिी. आज ते हॉटे ि एका
आंतरराष्ट्रीय हॉजस्पटॅ लिटी समूहाचा र्ाग आहे. ओसवािने आपिं उखळ चांगिंच पांढरं करून घेतिं.
दै वविात प्याद्याचा वजीर होतो. मग तो वजजराच्या कमादिा बांधिा जातो. त्याचं परत प्यादं होऊ िकत नाही. हा वजीर मात्र
प्याद्याच्या मोिाने गेिा. खेळणारू्यांनी पट आवरून ठे विा.
माझ्यापुरतं बोिायचं झािं, तर मी आयुष्यात परत बेरी पुिाव खाऊ िकिेिो नाही.
***

लेखक- आदब
ू ाळ
मुळ दव
ु ा- http://www.misalpav.com/node/26511 , http://www.misalpav.com/node/26532)

24
 आंजी

टकाटक

परारथना झािी की हजरी घेतेत गुजी.

घरी बसिेल्यांना पकडून आणाया पोरास्नी पळवत्यात.
कंदी कामं असत्यात. तळयावरनं पाणी आणा; अंगण झाडा; फळा काळा करा.

गमर्न लिऊन झािं की पाडे.

िंबरपरमानं येकेकािा हुबा करतेत.
तेनं वरडायचं, “येक रे ...” की आमी “येकाचा”. धापत्तरु .
मंग “येकावर येक अकरा”. पन्नासपत्तरु .
गुजी येकदम बायेर. च्या प्यायािा, तमाकू खायािा.
रोजिा तेच.

म्या पें गाया िाग्िी.

मंगिी वराडिी, “आन्जे, पाडे म्हन, नायतर गज
ु ीस्नी नाव सांगते बग.”
लिवाजीम्हाराज समजतेय सोतािा.

मंगिी वराडिी, “साहा रे ...”

म्या हळूच “आटाचा” बोल्िी.
कुणािा कायबी नाय समजिं.
मंगिी, “येकावर चार,”
म्या, “पंचई
े स.”

समद्यांच्यात कायबी म्हन्िं तर चाितंय – फकस्त हळू म्हनायचं.

म्या जागीच झािी.

टकाटक.
***

मद्दान
“िाळा नाही आज, मतदान आहे ,” आय म्हन्िी.
त्ये काय असतंय बगाया िगी साळत.

पोलिसमामाबी व्हते.
राती आमच्यातच आल्ते जेवाया. हसिे; जा म्हन्िे आत.

25
मोटी मान्सं येकेक आत यणार. मंग म्हाडडक गुजी कागुद बग्णार.
मोटहते गुजी िै िावनार; येक कागुद दे णार त्यास्नी.
मान्सं गपचचप खोक्यात कागुद टाकून जाणार.. ठप्प करत.

आण्णा बसिेिे छातीिा बबल्िा िावन

ू .
म्या म्हन्िं, “मिाबी कागुद; िै; बबल्िा.”
आण्णा म्हन्िे, “जा घरी.”

बापूकाका आिे. म्या बोल्िी “िै.”

बापक
ू ाका आण्णांना म्हन्िे, “बाळयाच्या मेल्या म्हातारीचं नावं आहे यादीत मास्तर. होऊन जाऊ द्या पोरीचीबी हौस!”

आण्णा िटिट कापत व्हते.

मिा वराडिे, “जा मुकाट घरी."

आण्णांना बापूकाकांचं भ्यावं वाटिं?

मद्दान िई वंगाळ.
***
दस्र
ु ी
म्या पास. तनम्मी, अंक्या, र्ान्याबी पास.
गुजी म्हन्िं, ‘आता दस्र
ु ीत.’

म्या धावत घरी. वराडिे, “म्या दस्र

ु ीत ग्येिी.”
आयनं हसून श्येंगदानं टदिं.
आज जीनं गूळ टदिा हातात.
आण्णा पेन दे नार हायेत.

गावर्र टहंडून दारात बसिी.

मंग राम्या, मुक्या, सुकी टदसिी.

आगावू हायती दस्र

ु ीची पोरं पोरी.
कायबी कराया गेिं की ‘ए पयिीच्या पोरांनो, मागं व्हा’ म्हनत्येत.
त्येबी आमच्यावानी साळं िा येत्येत; पाडं म्हन्त्येत; गुजींची कामं करत्येत; मारबी खात्येत.
पन सोतािा िाने समजत्येत जादा.

म्या म्हन्िी, “िई िानपना नका दाव.ू म्याबी दस्र

ु ीत हाये आजपासन
ू !”
राम्या जीब दावत बोल्िा, “आन्जी दस्र
ु ीत, आमी ततस्रीत!”

म्या ततस्रीत जाईि तवा हे चवथीत.

26
म्हं जे आमी ककतीबी आब्यास क्येिा तरी हे च पुड?ं
***

लेखक-आततवास
मुळ दव
ु ा- http://abdashabda.blogspot.in/2013/10/blog-post.html
http://abdashabda.blogspot.in/2014/04/blog-post_10.html
http://abdashabda.blogspot.in/2014/05/blog-post.html

27
 इन्टे ललजण्ट गोष्टी

"एय, हा तानसेन कोण होता?"

हा प्रश्न पाठीवर आदळिा आणण श्रद्धाच्या हातातून प्िेट खािीच पडिी एकदम! या घरात कोणीही, कधीही, अगदी काहीही
ववचारू िकतं. अगदी आठवड्यापूवीची गोष्ट आहे . गोष्टीत गुंगिेिी मनू झोपेत चािल्यासारखी आिी आणण ववचारते काय,
तर, "बाबा लिवाजी महाराजांसारखी दाढी-लमिी का नाही ठे वत?" काय सांगणार त्या पोरीिा? ततिा सांगणार; की ’बाई, तुझ्या
बापाने तोंडावर केस उगवायिा िागल्यापासून कधी एक केसही ठे विेिा नाहीये. टदसिा की काढिाच म्हणून समजा!’? तर
त्यावर श्रद्धाने ततिा सांचगतिं, की बाबािा दाढी-लमिीच येत नाही. झाडांना कसं, पाणी घातिं तरच ती वाढतात, बाबा काही
तसं पाणी वगैरे घाित नाही. मग मनूने आपल्या बाबािा खच
ु ीत बसवून त्याच्या नाकाच्या खािी आणण संपूणद गािावर झारीने
पाणी घातिेि.ं मनूच ती, ततिा नाही तरी कसं म्हणणार? बबचारा खच
ु ीत बसून हा अलर्षेक सहन करत होता आणण पुन्हा
श्रद्धाकडे ’खाऊ की चगळू’ या नजरे ने बघणं आिंच. आणण आता हा प्रश्न!

ितनवारची दप
ु ार, मस्त जेवणं झािेिी, श्रद्धािा कधी नव्हे ती पें ग आिेिी आणण मध्येच हा तानसेन उपटिा. ही काय
तानसेनबद्दि बोिायची वेळ आहे का? ती वळिी आणण प्रश्नाचा व्हॉिी लर्रकावणारीकडे पाटहिं, तर अनू उर्ी! कायपण
ध्यान! आमीचे िोक मेडि लमरवतात, ही पोरगी आंब्याच्या रसाचे डाग लमरवते. माँगो किरच्या ड्रेसवर जजथे पाहावं ततथे केसर
आंब्याचे डाग पडिेिे; ओठाच्या कडेिा अजूनही आंब्याचा गर टदसत होता. कंबरे वर हात, कानलििावर आंबे आिेिे, त्यावर
ततच्या बाबाने सकाळीच चंदन उगाळून िाविेिं - एकदम पंढरपूरचा सावळा ववठोबा! आणण वर प्रश्नाथदक नजर आहे च. मनू
तोंडासमोर धरिेल्या पुस्तकाच्या वरून दोघींकडे पाहत होती.

"अनू, काय हे ! तोंड धऊ

ु न ये. आणण तो फ्रॉक बदि आधी."
"पटहिे सांग."
"िॅबी मुिगी, नाही सांगत जा." ती वळिी आणण पुन्हा कामािा िागिी. थोड्याच वेळात ततचा कुताद ओढिा गेिा.
"घे, बदििा फ्रॉक. आता सांग."
"दॅ टस बेटर. पटहिे सांग, ति
ु ा तानसेनाची का र्ूक िागिी एकदम!"
"टहटहटह..." (पिीकडच्या खुची पुस्तक वाचत बसिेल्या मनूचं ’खक्
ु क!’) "र्ूक नाही कै.. पाऊस नाही ना पडतेय अजून."
का ही मुिगी कोड्यात बोितेय? म-िा-झो-प-आ-िी-य-गं-बा-ई-मु-द्द्या-चं-बो-ि!
"पाऊस?"
"हो, मोन्याने अकबर बबरबि नावाची लसरीयि बतघतिी ’बबग मॅजजक’वर. त्यात म्हणे तानसेनाने काहीतरी गाऊन पाऊस
पाडिा."
"हो, राग लमयााँमल्हार गायिेिा त्याने."
"म्हणजे हे खरं य? "
"काय खरं य?"
"की त्याने गाऊन पाऊस पाडिा?"
"अनू, सायन्समध्ये काय लिकविंय ववसरिीस का? गाऊन पाऊस पडायिा िागिा, तर तुझा बाबा रोज सकाळी आंघोळीच्या
वेळी पाऊस पाडेि." (’खक्
ु क!’)

28
(अनू एकदम रागावन
ू ) "मग असं का दाखविं सीररयिमध्ये?"
"अगं, तो ककती छान गायचा हे सांगण्याकरता इततहासकार वाढवन
ू -चढवन
ू काहीतरी सांगतात झािं."
"पण ति
ु ा नक्की माहीत नाहीये ना? तझ
ु ा पण अंदाजच आहे ना?"
"नक्की कसं माहीत असणार? मी त्या काळात कुठे होते? पण, गाऊन पाऊस पडत नाही आणण हे मिा िंर्र टक्के माहीत
आहे ."
"तुिा ना, पाऊस पडायिाच नको आहे !"
ही पोरगी माझी झोप घािवण्याच्या इराद्यानेच आिीय.
"आता हे काय खळ
ु यासारखं? मिा का पाऊस पडायिा नकोय?"
"दहा जून होऊन गेिा. अजून पाऊस नाही, मोन्याने त्या तानसेनाचं गाणं रे कॉडद करून घेतिं होतं आणण आम्ही आज ते
टदवसर्र वाजवणार होतो. पण तू बघ. श्िी!"
"अगं, पाऊस आहे तो. पडायचा तेव्हा पडणार. त्यािा तू काय, मी काय, काय करू िकणारे ?"
"तू ना, मिा अजजबात समजूनच घेत नाहीस."
"हो बाई… तू म्हणिीि तसं."
मनू तोंडाचा आ वासून अनूकडून श्रद्धाकडे, श्रद्धाकडून मनूकडे पाहत होती. श्रद्धाने अजून काही म्हटिं नाही, ववचारिं
नाही; तेव्हा अनू पाय दाणदाण आपटत बाहे र तनघून गेिी.
"टहिा काय झािंय?" श्रद्धाने मनूिा ववचारिं. त्यावर मनूने खांदे उचकिे आणण ती पुन्हा एकदा पुस्तकात गढून गेिी.

***

पाचच्या सम
ु ारास श्रद्धा बाहे र आिी, तेव्हा अनू णखडकीसमोर स्टूि घेऊन बसिेिी. जरा ढग आिे, मळर् आिं, की ती पोर
णखडकीच्या बाहे र हात काढायची. पण पाऊस वगैरे काहीही पडत नाही हे पाहून पन्
ु हा टहरमस
ु ायची. दध
ू पण स्टूिवर बसन
ू च
घेतिं, टीव्हीपण ततथेच बसन
ू पाटहिा, पण अधं िक्षय बाहे र! त्यात ततचा दोष नाही म्हणा! तंतोतंत बापावर गेिेिी पोरगी.
टहच्या बाबाने कधी पटहिा पाऊस चक
ु विा नाही आणण पावसात फताफता पाय मारत लर्जण्याची संधी सोडिी नाही. पटहल्या
पावसाचीही अिीच डोळे िावून वाट पाटहिी, अगदी आजतागायत!
"अनूबाई, चिा झोपायिा."
"चकू् !"
"आता चकू् काय?"
"मी पाऊस पडल्यालिवाय झोपायिा येणार नाही."
श्रद्धाने एक दीघद श्वास घेतिा.
"बरं . झोपू नकोस. येऊन पड तरी."
तोवर झोपाळिेिी मनू ततच्या बाजूिा येऊन उर्ी राटहिी होती.
"नाही."
"असं काय करतेस बाय? चि ना!" (’म्हणजे मी झोपायिा मोकळी!’)

29
तेवढयात मनूने अनूपािी जाऊन ततचा हात धरून ततिा उठविं आणण बेडरूमकडे चिण्याचा इिारा केिा. अनूनेही एक िब्द
न बोिता बेडरूमकडे चािायिा सुरुवात केिी. ’आता पुढचं काम तुझं!’ अिा अथादची नजर टाकून मनूपण बेडरूममध्ये गडप
झािी.

श्रद्धाचा में द ू ब्िाँ क. आता अनच

ू ी समजत
ू किी काढायची? िहान मि
ू ंय ते, खळ
ु े पणा करायचंच. पण डोकं न सटकू दे ता त्यािा
समजवायचं म्हणजे महाकठीण काम. आजवर लिकून घेतिेिा सगळा संयम पणािा िागायचा. पण आज ततची तयारीच
नव्हती. गेल्या आठवड्यार्रातिा उष्मा, कामाचा डोंगर उपसणं, त्यात सुटटयांमुळे मोकाट सुटिेल्या अनूच्या प्रश्नांच्या
फ़ैरी, यांना तोंड दे ताना ती थकून गेिी होती. कधी अंथरुणािा पाठ टे कते असं झािं होतं. अिा मनःजस्थतीत डॉ. कफिची
र्ूलमका वठवायची म्हणजे ततिा नको-नको झािं. मनस्तापात एखाद दस
ु रा उणा-दण
ु ा िब्द जाणार, ती पोर उगीच
दख
ु ावणार. यांचा बाबा कसं करतो हे ? िहान होता, तेव्हा काडीची अक्कि नव्हती. पण कुठे गेिा कुठे य हा?

इतके सगळे ववचार करत ती बेडरूमजवळ आिी आणण आतून अनूचा आवाज ऐकायिा आिा.
"तू का नाही आिीस मोन्याकडे?"
"मिा नाही आवडत मोहनीिच्या घरी जायिा. त्याची आई सारखी हजार प्रश्न ववचारत असते."
"तू काय केिंस मग?"
"अन,ू आज की नै मी चतरु मि
ु ांच्या छान छान गोष्टी वाचल्या."
"व्हॉट अ वेस्ट ऑफ टाईम, तू चतरु थोडी आहे स?" (मनन
ू े अनच्
ू या पाठीत बक्
ु का मारल्याचा आणण अनच
ू ा खदखदा हसल्याचा
आवाज)
"श्रद्धा अजन
ू आिी नाही. काय करतीय?"
"ती चचडिीये माझ्यावर. आजकाि सारखी चचडत असते. काहीही ववचारा, जास्त बोित नै, काय नै."
"ती ककती काम करते बघतेस ना त?ू थकिीय ती."

दाराच्या आडून हे संर्ाषण ऐकणा-या श्रद्धाच्या मनात मनूववषयी प्रेम दाटून आिं. ऊर र्रून येणं वगैरे यािाच म्हणतात
का?
"हं ."
"पण अनू, तूपण वेड्यासारखंच वागते कधीकधी. असं गाणं ऐकून पाऊस पडतो का कधी? माधवी लमसने रे न सायकि
समजवून टदिेिं ना? मग?"
"पण आम्ही ट्राय केिी तर काय बबघडिं? बाबा म्हणतो ना, ट्राय ट्राय बट डोण्ट क्राय? पाऊस पडत नाही, म्हणून मिा रडू येत
होतं. मग हे करून बघायचं ठरविं."
"अनू, चि! आज मी तुिा एक गोष्ट सांगते."
"चतुर मुिांची का?"
"हो, हो, चतुर मुिांची. मी नसेन चतुर, पण तू आहे स नं. मग तुिा जास्त कळे ि ती."
"बरं . िट
ू ."
"तर या गोष्टीमध्ये एक श्रीमंत व्यापारी आहे. त्यािा दोन मुिं असतात. अतनि आणण मनोज. अतनि मोठा, मनोज छोटा.
त्या व्यापा-याने व्यापारात खप
ू पैसा कमाविेिा असतो, पण आपल्या दोन मि
ु ांपैकी कोणाकडे त्याचा ताबा द्यायचा हे त्यािा
कळत नसतं."

30
"ओके, त्यािा ववि करायचं असतं का?"
"हो, तसंच काहीतरी. तर तो एक युक्ती करतो. तो एके टदविी आपल्या दोन्ही मुिांना बोिावतो आणण त्यांच्या हातावर
लमरचीच्या बबया ठे वतो."
"बबया? ओके."
"हो. तो त्यांना सांगतो की, दोघांपैकी जो कोणी त्या झाडािा िवकरात िवकर लमरच्या आणून दाखवेि, त्याच्या नावावर तो
त्याची पूणद संपत्ती करे ि."
"अतनि जातो आणण एक खड्डा खणन
ू त्यात बी पेरतो. त्यािा पाणी घाितो. एक आठवडा जातो, पण त्यांना रोपं काही येत
नाही. खणिेल्या जागी बबया आहे त ना, ते तो काढून बघतो, पन्
ु हा माती िोटतो. पन्
ु हा दोन टदवसांनी उतावळे पणाने परत
खोदतो, पन्
ु हा माती िोटतो. रोपं काही येतच नाहीत वर."
अनच
ू ा उतावीळपणे काहीतरी बोिण्याचा आवाज, पण मनू ततच्याकडे दि
ु क्ष
द करून गोष्ट पढ
ु े दामटते.
"ततथे मनोजने छान काळया कुळकुळीत जलमनीत खड्डे खणन
ू लमरचीच्या बबया िाविेल्या असतात, त्यांना परु े सा सय
ू प्र
द काि
लमळे ि याची व्यवस्था केिेिी असते. तो रोज त्यांना पाणी घाितो. दोन आठवड्यांनी बबयांतन
ू रोपं वर येतात, त्यांच्या
लमरच्या होतात."
"मस्त, अतनिच्या बबयांना रोपं येतात की नाही िेवटी?"
"नाही गं, सारखं काढ-घाि केल्यावर किी येणार रोपं? मग तो गावातल्या एक साधब
ू ाबाचा सल्िा घेतो. तो साधब
ू ाबा
त्याच्याकडे असिेिे सगळे पैसे घेऊन त्यािा एक अंगारा दे तो आणण तो लमरच्या िाविेल्या टठकाणी टाकायिा सांगतो.
"तो अंगारा टाकतो. दोन टदवसांनी त्या टठकाणी पुन्हा खणून पाहतो. त्याच्या बबयांना काही िेवटपयंत रोपं येतंच नाहीत.
अंगारू्याने कधी रोपं येतात का अन?ू "
अनूचा ववचारमग्न ’हं ’.
"ततथे मनोज झाडांच्या लमरच्यांच्या बबया अजून थोड्या जलमनीवर िावतो. असं करत करत पूणद लमरच्यांचं िेतच तयार
होतं."
"मनोज स्माटद आहे !"
"अतनि हार मानून बाबांकडे जातो आणण मान खािी घािून त्यांना झािेिा सवद प्रकार सांगतो. बाबा मनोजिा बोिावून घेतात.
मनोज लमरच्यांची सहा पोती घेऊन हजर होतो. बाबा खूि होतात आणण पूणद व्यापार मनोजच्या नावावर करतात."
"तर अनू, श्रद्धा म्हणािी तसं, ज या गोष्टींना जजतका वेळ िागतो, तततका द्यायिाच हवा. त-ू मी नाही का गुिबक्षीच्या बबया
िाविेल्या? ककती वाट पाटहिी आपण बबयांना रोपं फुटण्याची. िेवटी आिीच की नाही रोपं वर? तुिा िवकर फुिं हवीत,
म्हणून ती िवकर वर आिी असती का?"
अनूचं एवढुश्िा आवाजातिं ’नाही’ ऐकायिा येत.ं
"झािं तर मग. माधवी लमस म्हणतात तसं, नेचरमधल्या काही गोष्टी आपल्या हातात नसतात, तसंच पाऊस केव्हा पडणार
हे पण आपल्या हातात नसतं. तू काहीही केिंस, तरी तो पडायचा तेव्हाच पडणार."
"हो, पण कधी?"
ु चथग्ं ज कम टू दोज, हू वेट!"
"अगं, पडेि. वाट बघ. बाबा म्हणतो नाही का, गड
"हं ."
"मग?"
थोडा वेळ िांतता.

31
"मनू?"
"हं ."
"गोष्टीतल्या दोन मुिांची नावं हीच होती का तू बदििीस?"
"म्हणजे?"
"तू नावंपण बाकी आपल्यासारखीच घेतिीस. अतनि आणण मनोज. त्याचापण िॉटद फॉमद अनू-मनूच होतो ना?"
"असेि."
अनक
ू डे पाठ वळवन
ू मनू गािातल्या गािात हसिी असणार हे श्रद्धािा दाराच्या आडूनही कळिं.
"गड
ु नाईट अन!ू "
"गड
ु नाईट चतरु मनू!"

बेडरूममधिा टदवा बंद झािा आणण श्रद्धा दारािा डोकं टे कून िांत उर्ी राटहिी. आता ततिा उद्या सकाळची अजजबात र्ीती
वाटत नव्हती.

ती ततच्या खोिीकडे जायिा तनघािी, इतक्यात दार वाजिं आणण अनू-मनूचा बाबा दार उघडून आत आिा. कुठे होतास हे ती
त्यािा ववचारणार इतक्यात तो णखडकीपािी जाऊन उर्ा राटहिा आणण बाहे र वाकून आकािाकडे पाटहिं. श्रद्धा कंटाळून
झोपायिा जाण्याच्या आधी तो ततथे तब्बि वीसलमतनटं उर्ा होता. थोडेसे ढग आिे की तो णखडकीबाहे र हात काढायचा. पा
ऊस वगैरे पडत नाहीये हे पाहून पन्
ु हा हात आत घ्यायचा आणण हाताची घडी घािन
ू स्वस्थ बसायचा. ककती वेळ ततथे उर्ा
होता कोण जाणे!

त्या रात्री खप
ू मुसळधार पाऊस झािा!
***

लेखक- श्रद्धा भोवड

मुळ दव
ु ा- http://shabd-pat.blogspot.in/2015/05/blog-post.html

32
 अमान आणि चााँदलसंग बल
ु ू

अमान
माझ्या बापाचे नाव ‘नालसर’.
माझे नाव बुिू. हे माझे िाडाचे नाव. खरे नाव माझे मिाच माहीत नाही.
आमच्या वस्तीचे नाव पुरा. नमददेच्या ककनारयावर या वस्तीच्या आसपास आमच्या जलमनी होत्या. वस्तीवर दहा-एक घरे
असतीि. एकूण िोकसंख्खया असेि िंर्र!
आब्बाचा मी खप
ू िाडका होतो. माझा र्ाऊ ‘अमान’ हा माझा िाडका होता. िेतात टदवसर्र उं डारायचे आणण चगळायिा घरी
अम्माच्या मागे र्ुणर्ुण िावायची एवढे च काम आम्ही करीत असू. एकदा एका घोड्यािा आम्ही ववहीरीत पाडिे, पण कोणी
आम्हांिा रागाविे नाही. आब्बाने तर माझ्या पाठीत िाडाने गुद्दा घातिा. आमचे तसे चांगिे चाििे होते. पण ते कसे काय,
त्याची आम्हांिा कल्पना असायचे कारण नव्हते. सगळे सातआठ मटहने िेतावर काम करीत व उरिेिे मटहने बाहे र काम
िोधत कफरत. आमच्या वस्तीचा प्रमुख होता ‘बुखत
ू खान’. यािा सगळे आदराने ‘जमादार’ म्हणत.
हे सगळे बदििे दोन वषांपूवी. दर वषी आब्बा मिा छोटया तटटावर बसवून त्यांच्याबरोबर टहंडायिा न्यायचा. तटटाचा
िगाम असायचा माझ्या चाचाकडे. त्याचे नाव ‘कफरं गी’. मी एकदा आब्बािा ववचारिे,
“आब्बा! चाचाजानचे नाव कफरं गी कोणी ठे विे?”
“बुिू, एकदा कफरं ग्यांनी आपल्या जुन्या वस्तीवर हल्िा चढविा. तेव्हा हा तुझा चाचा त्याच्या अम्माच्या पोटात होता. त्या
धावपळीतच तो या उघड्या जगात आिा. तेव्हापासून त्यािा ‘कफरं ग्या‘ हे नाव पडिे! पण तू मात्र त्यािा ’कफरं ग्या’ म्हणू
नकोस. नाहीतर थप्पड खािीि. तो तुझा उस्ताद आहे माटहती आहे ना?”
“हो अब्बा!”
त्या सफरीत आम्ही चंपानेरपािी नमददा पार केिी. गेिी दोन वषे मी या सफरीवर येत होतो. पटहल्या वषी मी तटटावर बसन
ू
ऊस सोित सगळयांच्या मागन
ू आरामात जात असे. पढ
ु े काय चाििे आहे याची मिा कल्पनाही नसायची. पढ
ु च्याच वषी पढ
ु े
काय चाििे असते त्याची मिा झिक दाखववण्यात आिी. मिा अजन
ू ही ते सगळे स्पष्ट आठवते. एका जाजमावर आब्बा,
कफरं गी व अजन
ू दोघे जण गपिप करीत होते. त्या दोघांच्या मागे जमादार व अजन
ू दोघे बसिे होते. गप्पांना अगदी जोर
चढिा होता. तेवढयात जमादार मोठ्यांने हसत ओरडिा, ‘चिो, पान िाओ’. हा इिारा, ज यािा आमच्या र्ाषेत णझरनी
म्हणतात, लमळाल्यावर, त्याच क्षणी त्या दोन उतारूंच्या मानेर्ोवती रुमाि पडिे व आवळिे गेिे. एकाने त्यांची डोकी खािी
दाबिी. थोड्याच वेळात त्या माणसांचे तडफड करणारे पाय िांत झािे. एवढे झाल्यावर िगेचच मिा तेथन
ू हिववण्यात आिे.
त्या रात्री मी आब्बािा बरे च फाितू प्रश्र्न ववचारिे आणण त्याने त्या सगळयांची सववस्तर उत्तरे ही टदिी.
“माणसे ठार मारणे वाईट नाही का?”
“माणसाने मारिे म्हणून थोडेच कोणी मरतो? त्यािा तर र्वानी घेऊन जाते.” माझ्या बापाने उत्तर टदिे होते.
त्यानंतर गेल्या दोन वषांत मात्र मी माझ्या आब्बािा, बुखत
ू खान व कफरं गीचाचािा रुमाि फेकताना अगदी जवळून पाटहिे
होते. एका वेळी तर मी आब्बािा मदतही केिी होती. आज माझ्या इम्तहानचा टदवस होता. ती धड पार पडिी, तर मिा रुमाि
लमळणार होता. त्या सफरीत आम्ही चौदा हजार रुपये िुटिे व जवळजवळ दीडिे माणसांचे मुडदे पाडिे. (त्या वेळी रोज रात्री
आमच्या तळावर मांजर येत असे. हा आम्ही िुर्िकून समजतो.) माझा उस्ताद माझ्या कामचगरीवर खि
ू होता. संध्याकाळी
अंधार पडल्यावर र्वानीिा गुळाचा नैवेद्य दाखववण्यात आिा व कफरं गीसमोर मिा उर्े करण्यात आिे. त्याने त्याच्या

33
हातातीि रुमािाची गाठ सोडवविी व त्यातीि रुपयाचे नाणे माझ्या हातात टदिे. प्राथदना म्हटिी. िेवटी माझ्या हातात एक
रुमाि टदिा व मिा ‘ बरतोत’ म्हणून जाहीर केिे.
या वषी अमानिा तटटावर बसवून कफरवण्याची जबाबदारी माझ्यावर टाकण्यात आिी. मी त्यािा सगळयांच्या मागे बरे च
अंतर सोडून चािवत होतो. त्याची चेष्टामस्करी करत होतो. मधेच ते तटटू पळवत होतो. अचानक काय झािे ते कळिे नाही,
पण ते तटटू उधळिे व पळून गेिे. ते सरळ पुढे जाऊन आमची माणसे जेथे थांबिी होती, तेथे थांबिे. तेथे अमानने जे पाटहिे,
ते व्हायिा नको होते. तेथे अब्बा मुडद्यांचे पाय गुढघ्यात तोडत होता व कफरं गी एका मुडद्याच्या गळयार्ोवतीचा रुमाि
सोडवत होता. गड
ु घ्यात पाय तोडून ते उिटे मड
ु पण्यात येत, म्हणजे परु ायिा कमी जागा िागत असे. पढ
ु े जे घडिे ते र्यानक
ू थरथरू िागिा व एकसारखा ककंचाळू िागिा. त्यािा कोणी हात िाविा की तो अचधकच तारस्वरात
होते. अमान ते बघन
ककंचाळू िागे. आब्बा तर त्यािा नजरे समोरही नको होता. त्यािा िेवटी फेफरे र्रिे. त्याच्या तोंडातन
ू फेस येऊ िागिा.
सगळयांनी त्यािा धरण्याचा बराच प्रयत्न केिा, पण त्याच्या अंगात बारा रे ड्यांची िक्ती संचारिी होती. तो हात टहसाडून
पळून जाई व परत धाडकन जलमनीवर पडे. िेवटी संध्याकाळी अमानिा सडकून ताप र्रिा व त्यातच त्याचा अंत झािा.
तळावर आता स्मिानिांतता पसरिी. आब्बाने घरी परत जायची तयारी चािवविी. तो सारखा अम्माची आठवण काढत
होता. असे यापूवी कधी झािे नव्हते. सगळयांनी त्याची समजूत काढण्याचा प्रयत्न केिा, पण िेवटी त्याचीही वाचा बसिी.
अब्बािा मी तर त्याच्या नजरे समोरही नको होतो. िेवटी तो परत गेल्यावर कफरं गीने मिा जवळ घेतिे. मी कावराबावरा होऊन
ो़
केवविवाण्या नजरे ने त्याच्याकडे बघू िागिो...
“बुिू, तू हा धंदा सोड.”
“पण आब्बािा काय झािे?”
“अमान त्याचा रक्ताचा मुिगा होता. तू तर... रस्त्यावरुन उचिून आणिेिा पोर आहे स… एका मुडद्याचा!”
मी तनपचीत पडिेल्या अमानकडे एक नजर टाकिी. मी आमची ठगांची टोळी सोडिी व तडक तसाच मुंबई इिाख्खयािा तनघून
गेिो...
***
चााँदलसंग बुलू

सकाळीच अफजिचा टदल्िीहून फोन आिा.

“औलियार्ाई, रामराम!”
“हां बोिा औलियाखान, सिाम!”
“बुरकासाब एिोरािा येणार आहे ना संमेिनािा?” बुरका म्हणजे प्रमुख.
“म्हणजे काय! येणार तर!”
“माझ्या मुिािा तुमच्याच हातून टदक्षा द्यायची आहे , आठवण आहे ना?’’
“अफजि, ते तर िक्षात आहे च; पण साधू बुिूिा तो कसिा कागद सापडिा आहे , त्याचे वाचनही करायचे आहे हे िक्षात ठे व.”
“हो! हो! ते तर आहे च बुिूसाब.”
आमचा बुिू समाज तसा फार जुना नाही, पण आहे अत्यंत सधन. असे म्हणतात, बब्रटटिांच्या काळात आमचा मूळपुरुष
बब्रटटिांच्या सैन्यात काही कारणाने र्रती झािा व त्याने मगदािा येथे चथओडोर राजाववरुद्ध झािेल्या कारवाईत र्ाग
घेतिा. त्या वेळी जजवावर उदार होऊन त्याने गाजवविेल्या िौयादबद्दि कंपनी सरकारने त्यािा पदक व बढतीही टदिी होती.
पण त्याअगोदर तो एका ठगाच्या टोळीत सामीि होता व नंतर एक नामांककत ठग झािा. मख्ख
ु य म्हणजे ठगांची परं परा, धंदा
हा त्या मळ
ू परु
ु षाच्याच कृपेने चािू राटहिा आहे हे कोणीही मान्य करे ि.

34
अथादत आमच्या धंद्याचे स्वरूप काळानुसार पुष्कळच बदििे आहे . आता ना कुणी रस्त्यावर वाटमारी करत, ना कुणी
प्रवािांवर रुमाि फेकत. आता िक्यतो कागदोपत्री चािणारू्या आचथदक वाटमारीवर आमची जमात जास्त िक्ष दे ते. म्हणजे
बघा, सत्यम बुडवविी ती आमच्यातीि एकानेच. म्हणजे मािक होता राजू, पण त्याचा आचथदक सल्िागार होता एक बुिूच.
मोठमोठ्या आचथदक घोटाळयांच्या मागे कोणीतरी बुिू असतोच, असे आमच्या मेळाव्यात मोठ्या ववनोदाने म्हटिे जाते.
ववनोद सोडल्यास एक मात्र सांगतो : येथे घोटाळा होणार आहे असा नुसता वास जरी बुिूंना िागिा ,तरी त्याचा फायदा
उपटण्यास कोणीतरी बुिू तेथे पोहोचतोच. म्हणजे त्या गडबड घोटाळयात त्याचा प्रत्यक्ष सहर्ाग जरी नसिा, तरीही त्यातून
पैसे उकळता येतातच. लमळािेल्या पैिाच्या दोन टक्के र्ाग प्रत्येक बि
ु ू त्याच्या संघटनेिा दे तो.
गप्ु तता पाळणे हे आमच्या समाजाच्या रक्तातच लर्निे आहे . िहान मि
ु ांपासून ते म्हातारयाकोतारयांपयंत सवांकडून
गप्ु तता पाळिी जाते. बि
ु ू एक वेळ प्राण दे ईि, पण गवु पत फोडणार नाही. बि
ु ंच
ू ी िग्ने बि
ु ंि
ू ीच होतात, त्यामळ
ु े आमच्या
समाजाची वस्त्रवीण अगदी घटट आहे . आम्ही ठगांची पारं पररक र्ाषा वापरतो. त्याचा अथद तम्
ु हांिा वाटतो तो नसतो.
उदाहरणाथद, समोरचा माणूस ठग आहे हे पटहल्यांदा र्ेटल्यावर कसे ठरववणार? त्यासाठी त्यािा चक
ु ीच्या नावाने हाक मारिी
जाते. उदाहरणाथद, औलिया. समोरच्याने योग्य प्रततसाद टदल्यावरच पढ
ु चे संर्ाषण सरू
ु होते. तोपयंत नाही.
ज याने रामायण रचिे त्या वाजल्मकीिा आम्ही आमचा पूवज
द मानतो. आमच्या घरी वाजल्मकीची पूजा केिी जाते, रामाची
नाही. अठरापगड जातींच्या माणसांनी ठगीचा व्यवसाय स्वीकारल्यामुळे आमची नावे मोठी मजेिीर झािी आहे त.
उदाहरणाथद, आमच्या घराण्यात मी आहे बारू बुि;ू तर माझा र्ाऊ आहे सिीमखान बुिू. कोणाचेही कोणावाचन
ू ही काही अडत
नाही. पैसा माणसािा एकाच पातळीवर आणतो यावर आमच्या जमातीचा दृढ ववश्र्वास आहे . एक बुिू दस
ु रया बुिूिा
स्वत:च्या प्राणाची ककंमत दे ऊनही वाचवतो. तिी िपथच आम्हांिा घ्यावी िागते. उदाहरण द्यायचे झािे, तर एका खटल्यात
- जो बब्रटटिांच्या काळात एका न्यायाियात चाििा होता, त्यात - आरोपी होता बुिू. त्याने कोणाचातरी खून केिा होता.
त्याच्या नलिबाने न्यायाधीिही बुिू होता. अथादत खटल्याचा तनकाि काय िागिा असेि हे सांगण्याची गरज नाही. बुिूंना
दस
ु रे नाव घेऊन समाजात वावरायची पूणद मुर्ा असते. त्यामुळे तुम्हांिा तुमच्या समोरचा माणूस बुिू आहे की आणखी कोण
हे समजणे जवळजवळ अिक्यच. आता आम्ही आमच्यातीि माणसािा कसे ओळखतो हे मी सांगू िकत नाही, पण तिी
गरज पडत नाही; कारण आमच्यातीिच एकाने आता जमातीतीि ठगांचा डाटाबेस तयार केिा आहे व त्यात प्रत्येकािा एक
टोपण नाव आहे. जमातीचे जमिेिे पैसे सफेद करण्यासाठी आता आमच्याकडे तज ज्ञपण आहे त. अथादत तेही आमच्या
जमातीतिेच आहे त. आता आम्ही मुडदे फार कमी प्रकरणात पाडतो. याचा अथद असा नाही, की आम्ही ते काम करतच नाही.
करतो, पण अतनच्छे ने; फारच जरुरी असल्यास.
असो. आमच्या जमातीबद्दि एवढी माटहती सध्या पुरे. त्याबद्दि मी परत केव्हातरी सांगेन.
माझे नाव आहे बारू बुिू. बारू हा आमच्या र्ाषेतीि एक िब्द आहे . त्याचा अथद सांगायचा म्हणजे, सेलिब्रेटी. अथादत ज याचे
नाव हे आहे , त्यािा समाजात र्रपूर मान असणार हे ही ओघाने आिेच. तर - मिा उद्या रात्री एिोरािा जायचे आहे .
औरं गाबादिा ‘ताजमहि’मधे एक हॉि घेतिा आहे संमेिनासाठी. नंतर दस
ु रया टदविी एिोराच्या दे वळािा र्ेट व पूजा. त्याच
संध्याकाळी बरतोतीचा कायदक्रम, त्यानंतर परत असा बेत ठरिा आहे . आमचे हात इतके वरपयंत पोहोचिे आहे त, की
‘ताजमहि’मधे त्या हॉिमधे त्या टदविी अन्न आमच्या ताब्यात दे ऊन तो हॉि बंद करण्यात येईि. सवद जव्हडडओ कॅमेरे
काढून टाकण्यात येतीिच. जे बि
ु ू ववमानांनी येणार आहे त, त्यांना आणण्यासाठी खास काळया काचांच्या गाड्या तयार
ठे वण्यात येतीि. हे सगळे दर वषी होत असते, यात वविेष काही नाही. हा सगळा कायदक्रम वषादतन
ू एकदा होतच असतो.
दस
ु रया टदविी संध्याकाळी एक एक करून बि
ु ू जमण्यास सरु
ु वात झािी. सगळे लमळून छपन्न बि
ु ू जमिे होते. हॉि आमच्या
ताब्यात आल्यावर मी माझी सट
ू केस उघडिी व टे बिावर त्यातीि वस्तू कढून ठे वण्यास सरु
ु वात केिी. कुदळीची सोन्याची

35
प्रततकृती, बारा मटहन्यांची बारा चचन्हे असिेिे बारा बुग्ना रुमाि… हे सवद काढिे व टे बिावर नीट पसरून ठे विे. चांदीच्या
एका छोटया घंगाळात ककसिेिा गूळ व दस
ु रयात खोबरयाचे तुकडे काढून ठे विे. नंतर दस
ु रया सूटकेसमधन
ू मी कािीमातेची
एक मूती काढिी. पूणद सोन्याच्या असिेल्या या मूतीच्या डोळयांच्या टठकाणी मात्र काळया कवड्या िावल्या होत्या. थोडीिी
र्ीततदायकच होती ती मूती. पण सर्ासदांना धाक वाटावा, म्हणूनच ततचे रूप असे होते असे बुजुगांचे म्हणणे होते. हे सगळे
नीट मांडल्यानंतर माझ्या मुिाने एक धारधार, चमकणारी बोरकी (सुरी) त्या टे बिावर काढून ठे विी.
सगळयांनी आपापिे सेिफोन एका टे बिापािी असिेल्या बुिूच्या ताब्यात टदल्यावर सगळे त्या टे बिार्ोवती उर्े राटहिे.
अथादत आमच्या टे जक्नकि टीमने अगोदरच मोबाईि जॅ मसद चािू केिे होते. कािीमातेची प्राथदना करून सर्ेिा सरु
ु वात झािी.
जे काही घडत होते, त्याची टटपणे सचचव काढत होता. मागच्या सर्ेचा वत्त
ृ ांत वाचन
ू त्याच्यावर चचाद झाल्यानंतर नवीन
बरतोतिा टदक्षा दे ण्याचा कायदक्रम सरू
ु झािा.
अफजिच्या मि
ु ािा मख्ख
ु य टे बिावर आणण्यात आिे. तेथे कािीमातेच्या मत
ू ीसमोर तो उर्ा राटहल्यावर त्याच्या मागे मी व
दोन दांडगे बि
ु ू उर्े राटहिे. कोणािा काही कळायच्या आत मी टे बिावरचा एक िाि रं गाचा रे िमी रुमाि उचििा व त्याच्या
गळयार्ोवती फेकिा. त्याचा जीव घस
ु मटे पयंत आवळिा. जेव्हा त्याच्या घिातन
ू आवाज घरघर आवाज येऊ िागिा तेव्हा
माझ्या रुमािाची पकड मी सोडून टदिी व त्यािा हाताने मागे ढकििे. मागे जे दोघे जण उर्े होते, त्यांनी त्यािा अिगद
जलमनीवर झोपविे. जीव घुसमटल्यामुळे तो बबचारा जवळजवळ बेिुद्धच झािा होता. मग त्यािा तेथेच टाकून मी दे वीिा
नैवेद्य दाखविा. बरतोत िुद्धीवर येण्याआधी मिा तो प्रसाद त्याच्या तोंडात घािणे आवश्यक होते. मी तो प्रसाद घेणार,
तेवढयात दोघे जण मिा आडवे आिे. मी सोन्याच्या कुदळीने त्यांच्या कपाळावर मारण्याचा आववर्ादव केिा. हा सगळा त्या
ववधीचाच र्ाग होता. मी तो प्रसाद त्या खािी पडिेल्या बरतोतच्या तोंडात घातिा व िांतपणे एका कोचावर जाऊन बसिो.
दमायचे कारण म्हणजे, हे सगळे होत असताना मिा सतत काही मंत्रांचा जप करावा िागत होता. हा कायदक्रम झाल्यावर
जेवण व मद्यपान असा कायदक्रम होता. बरीच रात्र झाल्यावर कॅमेरे नसिेल्या मागादने आम्हांिा आमच्या खोिीत सोडण्यात
आिे.
एिोराच्या डोंगरावर कैिासच्या मागचा जो डोंगर आहे, तेथे आतमधे आमचे िेणे आहे . अथादत आम्ही आता तेथन
ू जात नाही,
तर मागून जातो. बब्रटटिांनी वेरूळ ए० एस ू्० आय ू्०च्या ताब्यात दे ण्याआधी आमचे पूवज
द कैिासच्या िेजारच्या िेण्यातून -
तेथे जो र्ुयारी मागद आहे, त्यातून - आमच्या िेण्यात उतरायचे. सामान्य जनतेच्या दृष्टीने हा पाण्यासाठी काढिेिा रस्ता
आहे . तो पुढे पुढे इतका अरुं द होत जातो, की िेवटी त्यातून माणूस जाऊ िकत नाही, असे जनतेिा वाटते. पण तेथन
ू आत
जाता येते हे तनजश्चत. त्यात ठगांच्या रुमाि फेकण्याच्या पद्धतींवर आधाररत लिल्पे आहे त, तसेच तसा एक प्रसंगही कोरिा
आहे .
आज पूजा झाल्यावर आमच्या मूळपुरुषाने लिटहिेल्या कागदाचे वाचन तेथेच करायचे आहे.
यथासांग पूजा झाल्यावर साधू बुिूने तो जीणद झािेिा कागद मोठ्या काळजीने त्याच्या बॅगेतून काढिा व माझ्या हातात
टदिा. थरथरत्या हाताने मी त्यािा वंदन केिे व ’वाचू का?’ असे सगळयांना ववचारिे.
सगळयांनी होकाराथी मान डोिाववल्यानंतर मी आमच्या आद्य पुरुषाची कहाणी वाचू िागिो.
मी हे लिटहतो आहे, ते माझ्या पुढच्या वपढयांची माफी मागण्यासाठी...
‘‘अमानच्या त्या चटका िावणारया मृत्यूनंतर मुंबई इिाख्खयास जायचे ठरवून मी तनघािो खरा; पण मधे वेरुळात आमच्या
िेण्यात जाऊन दिदन करावे, म्हणून मी वेरूळची वाट धरिी. वाटे त माझ्या मनात तरहे तरहे चे ववचार येत होते. माझ्या
तथाकचथत बापाने मिा कसे फसवविे होते, हे आता माझ्या िक्षात येऊ िागिे होते. वाईट तेच चांगिे असे एखाद्यािा
पटवविे की मग त्यािा वाइटाची काय तमा? ठगांच्या बाबतीत तसेच होते. ठगीत मेिेल्या सावजांची आयुष्येच संपत आिेिी

36
असल्यामुळे कािीमाता त्यांना मृत्यूच्या दारी आणून सोडते हे एकदा मानायचे; की मग कसिे पाप अन ू् कसिे पुण्य, कसिे
चांगिे आणण कसिे वाईट! हे सगळे माणसाच्या ववचारांचे रं गच आहे त. आता समजा, मी िाि रं गािा काळा असे म्हटिे, तर
तो रं ग काळा म्हणूनच ओळखिा जाईि की नाही? हातून घडणारया पापाची जबाबदारी एकदा का कोणावर तरी टाकिी, की
आपण मुडदे पाडायिा मोकळे . ठगांची रीतच तिी होती. त्यामुळे आम्हांिा मुडदे पाडण्यात व त्यांचे ककडूकलमडूक िुटण्यात
काही वावगे वाटत नव्हते. एक-दोन रुपयांसाठीही आम्ही सहज मुडदे पाडत असू. त्यास आम्ही कािीची इच्छा असे मोठे
आध्याजत्मक नाव टदिे होते. त्या सगळया आठवणी माझ्या मनात दाटून आल्यावर मिा माझीच मोठी िरम वाटिी. मी
ज यांच्या गळयार्ोवती रुमाि आवळिे होते, त्या सवद मुडद्यांचे चेहरे माझ्यार्ोवती फेर धरून नाचू िागिे. ते काही नाही. मी
हा धंदा सोडिा असे एकदा कािीमातेसमोर मी ववचधपूवक
द जाहीर करणार होतो. तसे केिे, की मी या धंद्यातून मोकळा. पुढच्या
आयुष्यात रुमािािा हातही िावायचा नाही अिी प्रततज्ञा मी केिी. अमानच्या मृत्यूनंतर आमच्या वडडिांनी मिा ज या
सहजपणे टाकून टदिे होते, त्याने माझ्या मनात ठगांबद्दि घण
ृ ा उत्पन्न झािी होती.
मजि-दरमजि करत मी वेरूळिा पोहोचिो तेव्हा माझ्या प्रवासाचा ततसरा ककंवा चौथा टदवस असेि. नक्की आठवत नाही.
पण मी वेरूळिा पोहोचिो होतो, तेव्हा अंधार पडिा होता. मी पूवी कफरं गीबरोबर येथे येऊन गेिेिो असल्यामुळे आमच्या
िेण्यात कसे उतरायचे हे मिा माहीत होते. मी काळोख पडण्याची वाट बघत तेथेच कैिासाच्या िेण्याच्या पायािी पथारी
पसरिी. एक-दोन जण मिा ठे चकाळून लिव्या दे त पुढे गेिे. काळोख पडल्यावर मीही ठे चकाळत त्या घळीत उतरिो. नीट
काटकोनात कापिेिी ती घळ प्रथम सरळ जाऊन गप्पकन जलमनीत घुसिी होती. थोड्याच वेळात मी आमच्या गुहेत
पोहोचिो. आत कोणीतरी होते हे तनजश्चत. मी पाविांचा आवाज न करता एका खांबाच्या आड िपिो व काय चाििे आहे ते
पाहू िागिो. ठगच होते ते. त्यांनी एक मिाि पेटविी व कािीमातेसमोर जलमनीत रोविी.

पूजा झाल्यावर त्यांनी एक गाठोडे उघडिे व आतीि िुटीची ते वाटणी करू िागिे. त्यातीि काही िूट त्यांनी दे वीसमोर ठे विी
व ते तेथून मागे कफरिे. त्यांच्या पाविांचा आवाज नाहीसा होईपयंत मी तेथे तसाच गप्पगार बसिो. त्या मिािीच्या उजेडात
चमचम करणारा तो दाचगना व त्यापुढे खोबरे व गुळाचा नैवेद्य पाहून मी आत उडी मारिी आणण अधािासारखा तो नैवेद्य
खाऊन घेतिा. तो सोन्याचा दाचगना माझ्या पोतडीत टाकिा. कािीमातेसमोर उर्े राहून मी ततचा चधक्कार केिा व तेथेच
पडिेिी कुदळ ततच्या डोक्यात घातिी. त्या आघाताचा आवाज तेथे घुमिा. ततच्या डोक्याची काही िकिे उडािी व माझ्या
पायािी पडिी. मी मोठ्याने म्हणािो,
“यापुढे तू कोणािाही या मागादिा िावू िकणार नाहीस. मी आजपासून ठगी सोडिी. मी धमदही सोडणार आहे . तू माझे काहीही
वाकडे करू िकणार नाहीस हे िक्षात ठे व!”
एवढे बोिून मी आल्या मागे बाहे र पडिो. प्रततज्ञा तर करून बसिो होतो, पण जगायचे कसे हा प्रश्न होता. मी जािन्यािा
काही टदवस काढिे. तेथे मोिमजुरी करताना कंपनी सरकारच्या फौजेत र्रती झािो. तेथे र्रती कारकुनाने माझे नाव हे
आडनाव समजून लिटहिे व नाव काय असे ववचारिे. मी दडपून टदिे, “चााँदलसंग”.
त्यामुळे मी झािो चााँदलसंग बुिू.
तेथून आम्हांिा मुंबईस नेण्यात आिे. मोठ्या खडतर प्रलिक्षणानंतर प्रत्यक्ष िढाईची वेळ आिी, ती टटपूववरुद्ध. त्यानंतर
समुद्रामागे जाऊन मगदािा येथे. ॲबेलसतनयामधे कसािा बंदरात उतरून चारिे मैि पायपीट करून आम्ही मगदािा
ककल्ल्यावर कबजा लमळविा. या िढाईत मी खूपच िौयद गाजववल्यामुळे मिा र्रपूर बक्षक्षसी लमळािी व सुर्ेदारपदी बढतीही
लमळािी. मुख्खय म्हणजे आजवर केिेल्या पापाचा बोजा माझ्या मनावरून उठिा. मिा रात्री िांतपणे झोप िागू िागिी.
डोळयार्ोवती फेर धरणारे मुडद्यांचे चेहरे पळािे व मी सामान्य माणसांसारखे जीवन जगू िागिो.

37
या सगळया वषांत मी फक्त एकदाच रुमािाचा उपयोग केिा, तो म्हणजे मगदािाच्या ककल्ल्यावर एका पहारे करयाचा जीव
घेताना. मिा आठवतंय, तेव्हासुद्धा मी कोणी बघत नाही असे बघून रुमाि फेकिा होता.
सुर्ेदारािा बब्रटटि अचधकारी चांगिाच मान दे त असत. म्हणजे जवळजवळ एखाद्या गोरया अचधकारयाइतकाच म्हणा ना...
मगदािाच्या िढाईनंतर आमच्या रे जजमें टने, ’बााँबे लसपॉय’ने, ववश्रांतीसाठी बेळगाविा मुक्काम टाकिा. येथेच माझ्या
आयुष्यािा किाटणी लमळािी. त्याबद्दि मीच काय, माझे वंिजही मिा कधी माफ करणार नाहीत.
त्या काळात बेळगाविा काँपची उर्ारणीचे काम चािू असल्यामुळे आम्हांिा गावात कुठे ही राहण्याची मुर्ा टदिी गेिी होती.
आम्ही तीन लमत्रांनी एक जागा र्ाड्याने घेतिी. जगदाळे , र्ोसिे व मी. आम्ही एकाच रे जजमें टमधे असिो, तरीही आमच्या
पिटणी वेगवेगळया होत्या.
बेळगावाच्या वेिीबाहे र जरा आड बाजूिा एक गुत्ता होता. तेथे आमचे सगळे सैतनक व अचधकारी दारू वपण्यास दररोज हजेरी
िावत असत. मीही जात असे, पण माझे वपणे मयादटदत व वागणे आदबिीर असे. त्या गुत्याच्या मािकािा एक सुंदर मुिगी
होती. तेथे दररोज जाण्याचे तेही एक कारण होते. माझ्या दोन सहकारयांची िग्ने झािेिी असल्यामुळे ते माझी या मुिीवरून
नेहमी चेष्टा करीत. खोटे किािा सांगू? मिाही ती आवडत असे. ततचा बाप नेहमी बाहे र कुठे तरी टहंडत असे. वषादतून कधीतरी
एखाद-दोनदा तो घरी येई. हा दारूचा धंदा ती व ततचा र्ाऊ लमळून चािवीत असत.
आमच्या ओळखीचे रूपांतर प्रेमात केव्हा झािे हे कळिेि नाही. आता मी चांगिाच जस्थरस्थावर झािो होतो, समाजात मान
होता व गाठीिी दोन पैसेही बांधिे होते. िग्न करण्यात तिी कुठिीच अडचण नव्हती. मी मंजुळेिा रीतसर मागणी घािण्याचे
ठरवविे. पण ततचा बाप गावािा गेिेिा असल्यामुळे ’तो आल्यावर बघू’ असे ततचा र्ाऊ म्हणािा, व त्यामुळे ते काम जरा
िांबणीवर पडिे. पण त्याची या वववाहािा काहीच हरकत नव्हती. आता फक्त ततच्या वडडिांची वाट बघायची एवढे च आमच्या
हातात होते. त्या काळात आम्ही दोघे नको तेवढे जवळ आिो. पण मंजुळेचा माझ्यावर पूणद ववश्वास असल्यामुळे व िग्नािा
थोडेच टदवस राटहल्यामुळे आम्ही बेकफकीर होतो.
आम्ही दोघे िग्न करणार आहोत ही बातमी रे जजमें टमधे पसरल्यावर सगळयांनी माझे अलर्नंदन केिे व माझ्याकडून
मेजवानी उकळिी. अथादत दारूही पाण्यासारखी वाहत होतीच.
ततचे वडीि काही येईनात. त्यांना होणारा उिीर पाहून म्हणा ककंवा आणखी काही अज्ञात कारणाने म्हणा, मिा एक िंका येत
होती, की ततचे वडीि गावािा वगैरे गेिेिे नसावेतच. ते फक्त माझ्यासमोर येत नसावेत. ते बेळगावातच कुठे तरी राहत
असणार व त्यांना सगळी खबरबात व्यवजस्थत पोहोचत असणार. िेवटी मी एकदा ततच्या र्ावािा स्पष्टपणेाे ववचारिेच,
की त्यांना आमचे िग्न मान्य नाही का? यावर त्याने सांचगतिे, की ते िवकरच आपल्यािा र्ेटतीि. असे करता करता एका
रवववारी ही र्ेट ठरिी.
त्या टदविी मी माझा रे जजमें टचा पोषाख घािून त्यांच्या घरी गेिो. गुत्त्याच्या मागेच त्यांचे घर होते. मी गेल्या गेल्या ततच्या
वडडिांनी आमचे आगतस्वागत केिे व माझ्या लमत्रांना गुत्यात बसण्याची ववनंती केिी. ततचा र्ाऊ त्यांना घेऊन गुत्त्यात
गेल्यावर आमच्यात बोिणे सुरू झािे.
“सुर्ेदारो, मिा हे िग्न मान्य नाही! गैरसमज करून घेऊ नका! पण त्यात तुमचे र्िे नाही व हे िग्न टटकणारही नाही!”
“पण का?” मी ववचारिे.
“तुम्ही कृपा करून मिा हे ववचारू नका. मी याचे उत्तर सांगणार नाही.”
हे ऐकताच मंजुळेवर आकाि कोसळिे. पण त्या काळात पुरुषांनाही वडीिधारया माणसासमोर बोिता येणे अिक्य होते;
मुिींचा तर प्रश्नच नव्हता. ती आपिी बबचारी, रडत बसिी. हे िग्न झािे नाही, तर पुढे काय वाढून ठे विे आहे हे िक्षात येताच

38
ततच्यापुढे ब्रह्मांड उर्े राटहिे. त्या काळात हा फारच मोठा गुन्हा ठरिा असता व माझीही छीथू झािी असती. परत साहे ब
काय म्हणािे असते ही चचंता वेगळीच.
माझ्या मनात त्या वेळी काय चाििे होते हे कोणािा सांगून समजण्यासारखे नाही.
“पण तुमच्या नकाराचे कारण तर कळू द्या मिा.” मीही अखेर हटटािा पेटिो.
“ऐकायचे आहे का तुम्हांिा? आज ना उद्या कंपनी सरकार मिा अटक करणार आहे हे ववचधलिणखत आहे , कारण मी एक ठग
आहे . आज ना उद्या माझा हा व्यवसाय तुम्हांिा कळल्यावर तुम्ही माझ्या मुिीचा द्वेष करणार. ते मिा टाळायचे आहे .
आम्ही आहोत तेथे सुखी आहोत. ततच्यािी आमच्यापैकीच कुणीतरी िग्न करे ि. तेच ठीक होईि. पण तुम्ही सरकारची
नोकरी सोडून माझा व्यवसाय स्वीकारिात, तर मात्र हा प्रश्न तनकािात तनघेि. बोिा, आहे कबूि?”
हे ऐकताच मंजुळा र्ोवळ येऊन खािी कोसळिी. ततिा सावरत मी म्हणािो, “माझ्यासमोर दस
ु रा मागद नाही…” असे म्हणून
काही टदवसांपूवी आमच्या हातून जे काही घडिे होते, त्याची कल्पना मी त्यांना टदिी व डोक्यािा हात िावून बसिो.”
पढ
ु े बरीच पाने होती. पण आम्ही तेथेच थांबिो.
ही कहाणी वाचन
ू झाल्यावर आमच्या मळ
ू परु
ु षाने हा धंदा कोणत्या कारणामळ
ु े सोडिा होता व त्यािा परत हा व्यवसाय
स्वीकारण्यास कुठिी पररजस्थती कारणीर्ूत झािी हे समजिे. आम्ही स्तब्ध झािो. आम्ही हा व्यवसाय सोडिा असता, तर
बुिूंच्या संस्थापकाची इच्छा पूणद झािी असती. एकाने तसा प्रस्ताव मांडिादे खीि.
काय करायचे यावर बराच ववचारववतनमय झाल्यावर ’आता हा व्यवसाय सोडणे िक्य नाही’ असे सवांनुमते ठरिे. एवढा
ककफायतिीर धंदा सोडणे कुणािा आवडणार? लिवाय आता बब्रटटि र्ारतातून गेल्यामुळे तसा फार धोकाही नव्हता...
तेवढयात माझी नजर दे वीच्या मूतीकडे गेिी. मूतीच्या मस्तकाच्या उजव्या बाजूच्या टठकरया उडािेल्या मिा स्पष्ट टदसू
िागल्या...
‘ततची दरु
ु स्ती करायिा पाटहजे,’ मी मनात म्हटिे व सर्ा संपल्याचे जाहीर केिे.

***

लेखक- जयंत कुलकिी

मळ
ु दव
ु ा- http://www.misalpav.com/node/28579,
http://misalpav.com/node/30899)

39
 रॅम्पेज

"साहे ब... ते माझा रूट बदिायचं बघा की. ककती टदवसांपासून मागे िागिोय तुमच्या. माझी झोप होईना झािी
नीट. आता मुिीचं िग्न ठरिंय. िय कामं िागणार माझ्यामागं आता. काहीच सुधरत नाय सध्या. करा की एवढं
काम."
तनरकर त्यांच्या कदमसाहे बांना ववनवत होता. कदम वैतागिे होते.
"बघू म्हटिं नाय का रे तुिा? किािा माझ्यामागे र्ुणर्ुण िावतोय? आता याद्या तनघतीि काही टदवसांत, तेव्हा
बघू ना."
"अहो साहे ब, याद्या आिरे डी ठरल्यात, म्हणून कानावर आिं माझ्या. आपल्यािा हवं ते करून घेतिंय सगळयांनी.
मग माझंपण काम करा ना त्यात."
"कोणी सांचगतिं तुिा? अजून मिासुद्धा माहीत नाही यादीत कोण आहे , कोण नाही... कुठल्यातरी बाजारगप्पा
ऐकून माझं डोकं नको खाऊ. चि नीघ आता. कामं आहे त खप
ू ."
तनरकर टहरमोड होऊन तनघािा. तनरकर एसटीचा ड्राइवर होता. गेिे बरे च टदवस त्यािा दरू च्या रूटवर नेमिेिा
होता. आणण बरे च टदवस त्याची अिीच िांब िांब पल्ल्याच्या मागादवरच नेमणूक होत होती. म्हणून तो कंटाळिेिा
होता. अिा सततच्या प्रवासाने त्यािा पाठदख
ु ी सुरू झािी होती. मटहन्यातिा अध्यादहून अचधक वेळ त्याचा मुक्काम
बाहे रगावी एसटीच्या गलिच्छ स्थानकांमधे असे.
आता मि
ु ं मोठी झािी होती. बापािा ऐकेनािी झािी होती. आणण ती मोठी कधी झािी ह्याचाही त्यािा पत्ता
िागिा नव्हता. बायको सोिीक आणण िांत होती. पण इतक्या वषांच्या धकाधकीच्या संसारात बहुतांि वेळ नवरा
दरू च असल्यामळ
ु े ती आता अलिप्त झािी होती. तनरकरिा आता थोडा आराम हवा होता. जवळचा कुठिातरी रूट.
जेणेकरून त्यािा रोज घरीतरी येता येईि. थोडा वेळ घरी घािवता येईि. आता मि
ु ीचं िग्न ठरिंय. त्याची कामं
उरकता येतीि. पण हे काही केल्या जळ
ु ू न येत नव्हतं. कोणत्या ना कोणत्या कारणामळ
ु े त्याच्या रूटची बदिी
सारखी अडत होती.
िग्नाची कामं तिीच पढु े सरकत होती. मुिाकडच्या िोकांनी थेट हुंडा माचगतिा नव्हता. पण िग्न कसं झािं
पाटहजे, मानपान कसे झािे पाटहजेत हे मात्र बजावून सांचगतिं होतं.
अिी थकवणारी नोकरी सांर्ाळून ही कामं करताना तनरकरचा जीव जजककरीस आिा होता. िग्नात बरीच
उसनवारसुद्धा करावी िागिी होती. कसंबसं िग्न पार पडिं. पाहुणे गेिे. सुटीचे मोजकेच टदवस राटहिे होते.
तनरकर दप
ु ारचा घरी आराम करत होता. समोर धाकटा मुिगा रवी कम्प्युटरवर गेम खेळत बसिा होता. कार-
बंदक
ु ा-मारामारया असा त्याचा टाईमपास चािू होता.
त्याचे बारावीिा दोन पेपर राटहिे होते. आता ते पुढच्या खेपेस द्यायचे होते, म्हणून तो तनवांत बसिा होता.
तनरकर ववचार करत होता : आपिं आयुष्य हे असं चाििंय. पोरांना लिकवून काही अपेक्षा ठे वावी म्हटिी, तर
आपिे चचरं जीव हे असे. खप
ू हटट करून त्याने हा कम्प्युटर घ्यायिा िाविा होता. वापरिेिाच घेतिा असिा,
तरी तनरकरिा तो जडच गेिा होता. आणण गेम खेळण्यापिीकडे त्याचा काही वापर टदसत नव्हता. ववचार करता
करता त्यािा संताप आिा. काहीतरी बोिायिा म्हणून त्याने हाक मारिी.
"ए रव्या,"

40
मुिगा उत्तर दे णार तेवढयात फोन वाजिा. रवीने उठून फोन घेतिा. तनरकर फोन संपेपयंत म्हणून गप बसिा.
आणण परत ववचार करायिा िागिा. अभ्यासात गती नव्हती पोरािा, पण तसा वाईट नव्हता. घरात असिा की
हसवायचा सगळयांना. ताईच्या िग्नात खप
ू मेहनत केिी होती त्याने. तनरकरच्या गैरहजेरीत ककतीतरी कामे मागी
िाविी होती. वय फार नसिं, तरी समज होती. आता ताई गेल्यापासून जरा िांत िांतच होता. आत्ता नको
बोिायिा. तनरकरचा राग तनवळत होता. पण अभ्यासाचं काय? जाऊ दे त. बारावी होऊ दे त. आणखी लिकतो,
म्हटिा, तर बघ.ू नाहीतर दे ऊ कुठे तरी चचटकवून नोकरीिा. असं रडतपडत आपण तरी ककती लिकवणार? डोक्यातिे
ववचार िांत होताना तनरकरचं मि
ु ाच्या बोिण्याकडे िक्ष गेिं.
"अरे , काही नाही यार. बोर होत होतं. गेम टाकिाय नवा. व्हाईस लसटी. र्ारीये एकदम. लमिनचं टे न्िन नाय.
टॉमी नावाचा टहरो आहे . फॉरे नचा र्ाई असतो. तो व्हाईस लसटीत येतो आणण छोटयामोठ्या सप
ु ारया घेतो.
अमक्याची गाडी फोड, बाँक िट
ू असिे र्ारी लमिन असतात. आणण टाईमपास करायिा तर एकदम बेष्ट. िहरात
कफरायचं मस्त. गाड्या कफरवायच्या वाटे ि त्या. आणण िोकांना उगाच मारायचं. आणण आपिं डोकं सटकिेिं
असेि ना, तर रॅंपेज घ्यायचं. एका लमतनटात ३० िोकांना मारायचं. पोलिस, लमलिटरी, सगळयांना मारायचं. कत्ति
नुसती. सगळा राग तनघन
ू जातो त्या िोकांवर."
तनरकर ऐकत होता. फोन संपल्यावर रवीने स्वतःच ववचारिं.
"काय म्हणत होते पप्पा?"
"अरे , एवढा कम्प्युटर घेतिा घरात. जरा बापािापण लिकव की."
"मागे दाखविं होतं ना, गाणं कसं िावायचं, वपक्चर कसा बघायचा ते?"
"ते झािं रे . आता हा गेम कसा खेळायचा लिकव की."
‘आज टदवसाढवळया वपऊन आिे की काय’ अिा नजरे ने रवीने पप्पांकडे पाटहिं. पण त्यांचं डोकं सटकायिा
लमतनटर्रही िागणार नाही हे त्याच्या िक्षात आिं आणण तो मुकाटयाने त्याच्या पप्पांना गेम लिकवायिा िागिा.
तनरकर सगळं लिकत होता. गेम कसा िावायचा, रस्त्यावर कोणाचीपण गाडी किी टहसकावून घ्यायची, गेममधल्या
िहरात बंदक
ू कुठून घ्यायची, लमिन कुठून सुरू होतं... तनरकर हळूहळू खेळायिा िागिा आणण त्यािा नवाच
चाळा िागिा.
त्यािा त्या गेममध्ये रॅंपेज वविेष आवडिं होतं. कुठिंही एक हत्यार घ्यायचं आणण िोकांना मारत सुटायचं.
कधीतर नुसती हाणामारी करायची, तर कधी एखादी गाडी घेऊन रस्त्यात सगळयांना चचरडून टाकायचं.
‘हे कदमसाहे ब, हा तो हरामखोर कंडक्टर, ही जावयाची खडूस आत्या, हा घरमािक…’ असा सगळया जगावरचा राग
तनरकर त्या गेममध्ये काढायिा िागिा.
तनरकरची बदिी झािी. आधीपेक्षा अंतर कमी होतं खरं . पण रस्ता अततिय खराब. त्याची पाठदख
ु ी काही कमी
होईना. पण आता घरी काही वेळतरी लमळत होता. पण िवकरच तनरकर दरू होता, तोच बरा होता असं घरच्यांना
वाटायिा िागिं .
त्याचं वपणं वाढिं होतं. आणण गेम खेळणंसुद्धा. काटदयाने बापािा काय नवीन खळ
ू िावून टदिं, म्हणून तनरकरची
बायको वैतागायची आणण रवीवर र्डकायची. नवरा तर ततच्याकडे काही िक्ष दे त नव्हता. कधी नव्हे ते जास्त
वेळासाठी घरी येऊ िागिेिा नवरा असा ववचचत्र नादी िागिेिा पाहून ततचा टहरमोड झािा. काही र्ानगड वगैरे
करत नाही एवढं च निीब समजन ू ती गप्प राहायची. रवीपण है राण झािा होता. आता माझ्यापेक्षा जास्त माझे

41
पप्पाच गेम खेळतात असं तो लमत्रांना सांगायचा. त्याच्या मम्मीसारखंच ‘कुठून बुद्धी झािी आणण पप्पांना गेम
लिकविा’ असं त्यािा वाटत होतं.
आता तनरकर कोपरयावरच्या प्िे स्टे िनमध्ये बॉजक्संगवािा गेमपण खेळायिा िागिा. दे िी दारूचा अड्डा आणण
ते प्िेस्टे िन अिा दोन्ही टठकाणी त्याची उधारी झािी.
तो पूणद जीव िावून बॉजक्संग खेळायचा. जोरजोराने लिव्या दे त गेममधल्या स्पधदकािा ठोसे मारायचा. हे कोण,
कुठिे काका येUन खेळत बसतात, त्यामुळे ततथिी िहान पोरं वैतागिी होती. त्यांचं येणं कमी झािं, तेव्हा
तनरकरिा प्िे स्टे िनचा दरवाजा बंद झािा.
िेवटी रवीने त्यािा तसाच एक गेम घरीच कम्प्यट
ु रवर टाकून टदिा. तनरकर खि
ू झािा. ‘पोरगा काहीतरी कामािा
आिा!’ गेम खेळायिा लिकल्यापासन
ू त्यांचं बोिणंच जवळपास बंद झािं होतं. आधी तनरकर दरू असल्यामळ
ु े
आणण त्याच्या तापट स्वर्ावामळ
ु े मि
ु ं त्यािा घाबरून दरू पळायची. पण तो आधी त्यांच्यावर ओरडायचा तरी.
आता ताईपण िग्न करून गेिी. आणण तनरकरचा सगळा राग, सगळी तनरािा गेममधेच तनघायिा िागिी. ते
रागवण्यापरु तं बोिणंपण बंद झािं.
रवीचा तनकाि िागिा. एक पेपर तनघािा,पण एक पुन्हा राटहिा. तनरकर काहीच बोििा नाही. त्या टदविी मात्र
त्याने गेम खेळून रॅं पेजमध्ये रस्त्यावरचे िेकडो िोक, पोिीस, लमलिटरीवािे मारून टाकिे.
पोरांना धाक होता, तोपण आता उरिा नाही. करं टयाने आणखी एक वषद वाया घािविे आणण बाप असा कम्प्युटरिा
चचकटिेिा, हे बघून मात्र बायको प्रचंड संतापिी आणण ततचं तनरकरिी जोरदार र्ांडण झािं.
काही टदवस कोणाचंच चचत्त थारयावर नव्हतं. तिातच तनरकरने ड्यूटीवर असताना एका गावाकडे बस एका टपरीवर
चढविी. गाववाल्यांनी जमून त्यािा मारहाण केिी. पुण्यातल्या एका दवाखान्यात त्यािा दाखि केिं. एसटीने
त्यािा सस्पें ड करून टाकिं. त्याच्या डोक्यावर चौकिीची टांगती तिवार िटकाविी.
एखाद-दोन छोटयामोठ्या घटना वगळता तनरकरच्या कारककदीत हा पटहिाच अपघात होता. पण हल्िी त्याचं वपणं
वाढिंय हे सगळयांनाच माहीत होतं. त्याने वपऊन गाडी चािविी असावी असा संिय होता. आणण त्याचं वागणंपण
अिात खप
ू बदििं होतं. अगदी घुम्यासारखा राहत होता तो. त्याच्या डोक्यावर काहीतरी पररणाम झािा असावा
असा सगळयांचा समज झािा होता.
पैिाची अडचण होतच होती. बायकोने ही संधी साधन
ू कम्प्युटर ववकून टाकिा. रवीनेसुद्धा थोडासाही ववरोध केिा
नाही. उिट स्वतःच चगरहाईक िोधन
ू आणिं. आता तर पप्पा सस्पें ड झािेत, घरी आिे की कम्प्युटर सोडणारच
नाहीत, ही र्ीती त्यािासद्
ु धा होती.
कम्प्युटर ववकल्याचं तनरकरिा कळिं आणण नवराबायकोमध्ये पुन्हा खडाजंगी झािी. पण आता काही इिाज
नव्हता. घरी येऊन तनरकर त्रस्त झािा.
कोणीतरी घरी येऊन तनरकरिा सुचविं, की कदमसाहे बांना जरा बाहे र जेवायिा ने, चचकन खाऊ घाि, थोडी दारू
पाज; आणण ववनंती कर ‘पुन्हा कामावर घ्या’ म्हणून.
तनरकरिा खचद नको वाटत होता. पण बायकोच्या आग्रहामुळे त्याने कदमसाहे बांना बोिाविं आणण जवळच्या
बारमध्ये घेऊन गेिा. ती जागा पाहूनच साहे बांनी नाक मरु डिं. पण तनरकरच्या ववनंतीमळ
ु े आत येऊन बसिे तरी.
त्या बारमध्ये तनरकरची आधीचीच उधारी होती. आता तो सस्पें ड झािाय हे त्या मािकािासद् ु धा कळिं होतं.
आधीची उधारी तर जाऊच दे , हा आजचं बबिसद्
ु धा उधारी करून बड
ु वणार असं समजन
ू मािकाने हुज जत घािायिा

42
सुरुवात केिी. आधीची उधारी दे आणण मगच आज ऑडदर घेईन, असं तो म्हणायिा िागिा. यावरून तनरकरची
आणण त्याची हमरीतुमरी झािी. या तमािामुळे कदम साहे ब र्डकिे आणण काही न खातावपताच तनघून गेिे.
दस
ु रया टदविी तनरकर कदमांची माफी मागायिा गेिा. त्यांनी तनरकरचा अपमान करून त्यािा हाकिून िाविं.
कािचा तमािा ववसरायिा ते तयार नव्हते. चारचौघांसमोर त्यांनी तनरकरचा मोठाच अपमान केिा.
तनरकर बाहे र पडिा आणण कोपरयात जाऊन बसिा. त्या अपमानामुळे त्यािा प्रचंड राग आिा होता. पण त्यािा
काही बोिता आिं नव्हतं. नोकरीचा प्रश्न होता. पण तरी असा अपमान करावा? हा आत्ताचा अपघात सोडिा, तर
त्याच्या कारककदीत ठपका िावावा असं काहीच नव्हतं. दे तीि त्या रूटवर त्याने मक
ु ाटयाने गाडी चािविी होती.
घराबाहे र राहून घर चािविं होतं. आणण हे सगळं करून लमळािं काय? मि
ु गी िग्न करून गेिी. मि
ु गा बबनकामाचा.
बायकोने बोिणं टाकिं होतं. आणण एक छोटा अपघात झािा, तर त्या हरामखोर गाववाल्यांनी इतका मारिा. ते
कमी की काय, म्हणन
ू या िोकांनी सस्पें ड केिं. कधी कोणाची मखिािी करायिा गेिो नाही. पण कधी नाही ते
काि त्या र्डव्या कदमिा दारू पाजायिा गेिो, तर बारवाल्याने कािी केिी. त्याचं र्ांडण तर माझ्यािी होतं.
त्यात या कदमिा र्डकायिा काय झािं? त्याचा राग धरून या माजोरड्याने आख्खख्खया डडपाटद मेंटसमोर इज जत
काढिी.
तनरकर संतापाने िािेिाि झािा होता. त्याचा श्वास एकदम जोरजोराने सुरू झािा होता. समोर एक बस थांबिी.
ड्रायव्हर खािी उतरून ऑफीसमध्ये एन्ट्री करायिा गेिा. तनरकर अचानक उठिा आणण समोरच्या बसमध्ये चढिा.
पटकन जाऊन यायचं, म्हणून ड्रायव्हरने बहुतेक बस सुरूच ठे विी होती.
इतकी वषं गांड घासिी इथे. एक छोटा अपघात झािा, म्हणून सस्पें ड करतात सािे. चारचौघांत िाज काढतात.
थांबा, दाखवतो आज ह्यांना.
तनरकर बेर्ान झािा होता.
त्याने जोरात गाडी वळविी. काही िोक गाडीत चढायिा येतच होते, ते घाबरून बाजूिा झािे आणण थोडक्यात
बचाविे. तनरकरने गेटजवळ एका बसिा कट मारून बस स्थानकातून बाहे र काढिी आणण रााँग साईडमध्ये घुसविी.
र्रपूर प्रवासी बस पकडायिा घाईघाईत रस्ता पार करून चाििे होते. ररक्षावािे कोपरयावर थांबिे होते. गाड्या
ववरुद्ध टदिेने येत होत्या. लसग्निसाठी हळूहळू थांबत होत्या. कोणािाही एसटीची एक बस इतक्या वेगात या
बाजूने येईि अिी अपेक्षा नव्हती.
तनरकर सगळयांना चचरडते, उडवत तनघािा.
बस पकडायची का हरामखोरांनो?
पकडून दाखवा ही बस.
रोजची ककटककट ककटककट सािी….
इथे थांबवा, ततथे थांबवा, धक्के बसतायत - हळू चािवा...
पकडा बस, र्डव्यांनो...
आता िोकांनी आरडाओरडा सुरू केिा होता. सगळे िोक हातवारे करून त्यािा थांबायिा सांगत होते. पण त्यािा
आता किाचंच र्ान नव्हतं. एक ट्राफीक पोलिस दांडा घेऊन टहंमतीने आडवा आिा, त्यािा चचरडून तनरकरने बस
तिीच पढ
ु े नेिी.
मेन रोडवर गाडी आिी आणण गाड्यांना ठोकर दे त तनघािी. कार-जीप्स ककतीही चांगल्या असल्या, तरी बससमोर
त्यांचा काय टटकाव िागणार?

43
िोक नुसते ओरडत होते, “थांबवा...”, “वाचवा...”, “रोको...”
गाड्यांच्या धडकांमुळे आणण रााँग साईडमध्ये घुसल्यामुळे तनरकरची बस थोडी मंदावत होती, तेवढयात एका धडक
बसिेल्या कारचा ड्रायव्हर ओरडिा, "अबे! पागि हो गया क्या र्ोसडीके?" आणण तनरकर पुन्हा पेटिा.
पूणद जोर िावून त्याने पुन्हा बस पुढे नेिी. जवळच्या पोिीस चौकीतिे पोिीस रस्त्यावर आिे होते. त्यांनी गाड्या
मध्ये घातल्या. गाडीवर गोळया झाडल्या, पण काही उपयोग झािा नाही. एका पोिीस वॅनने बसिा जोरात धडक
टदिी आणण गाडी थोडी जागीच थांबिी. त्याचा फायदा घेऊन एक मुिगा जजवावर उदार होऊन बसमध्ये घुसिा.
तनरकरिी त्याची झटापट झािी. मारामारीत िेवटी तनरकर त्याच्यापढ
ु े कमजोर ठरिा आणण िेवटी काही लमतनटांचच
े
मत्ृ यच
ू े ते र्यंकर तांडव थांबिे.
तनरकरिा मारत त्या मि
ु ाने बाहे र काढिे. तनरकरने बसच्या मागे पाटहिे. ककती गाड्या उडवल्या, ककती माणसे
चचरडिी, काही टहिोब नव्हता. समोरचे दृश्य अगदी व्हाईस लसटी गेममधल्यासारखे टदसत होते. पोलिसांनी तनरकरिा
मारत मारत आत घेतिे.
टदवसर्र टीव्हीवर तीच न्यज
ू झळकत होती.
तनरकरच्या घरी हे कळिं, तेव्हा ते अगदी हवािटदि झािे. रवी पोलिस चौकीत पप्पांना र्ेटायिा गेिा तेव्हा ते
एवढं च म्हणािेाे,
"रव्या, िय र्ारी रॅं पेज केिं आज. बस घेऊन चधंगाणा घातिा फुि रस्त्यावर."
***

लेखक- आकाश खोत

मुळ दव
ु ा- http://misalpav.com/node/31574

44
 ववश्वाच्या बेंबीत बोट

"अंजिी, अंजिी, अंजिी, प्यारी अंजिी, अंजिी..."

सगळया मनुष्यबळ असोलिएटसनी पटहल्याच टदविी अंजिी सुब्रमण्यमचं, चचअर गल्सदसारखं हातात पॉम-पॉम उफद
गुच्चे घेऊन गाण्यासकट, ऑकफसात जोरदार स्वागत केिं, तेव्हा अंजिीचा ऊर र्रून आिा. कुणीतरी ततिा हातािा
धरून ततच्या नावाची पाटी असिेल्या क्यूबबकिमधे घेऊन गेिं. बराच जड असिेिा एक ऐततहालसक िॅ पटॉप ततथे
होता. अंजिीचं मन मोहरीएवढं खटटू झािं; पण ततनंच तर मुिाखतीत सांचगतिं होतं, की ततिा आजीच्या जुन्या
पातळाचा वास आवडतो… म्हणून तर जुना िॅ पटॉप…

"ऍडलमन - ऍडलमन." सोबतची ककडलमडीत ककडकी ककरककरिी.

"काय"? र्ानावर येत अंजिीनं ववचारिं.

"..ऍडलमन - ऍडलमन, तुमचा िॉचगन-पासवडद." ककडलमडीत ककडकी तोंडातिे ६४ वपवळसर दात दाखवत हसिी.
गंमत म्हणजे ततचा कुतादही सूयफ
द ु िाचे मोठे छाप असिेिा, वपवळया रं गाचाच होता. ततच्या बांगड्या, डोक्यावरचा
बॅंड, सॅंडिचे बंद सारं च वपवळया रं गाचं होतं - फ्िरू ोसंट वपवळं !

अंजिीनं ततचं खास एम्बीए हसू चेहरार्र पसरविं आणण ककडलमडीत ककडकीिा ववचारिं, "तुझं नाव काय जव्हन्सेंट
व्हॅन गॉग आहे काय?"

"नाही, नाही, आपल्याकडे जव्हन्सेन्ट कुणी नाही, जोसेफ आहे - ररक्रूटमेन्टवािा. माझं नाव तर सपना आहे." कक०
कक० उत्तरिी.

’तो जोक होता..’ अंजिी पट

ु पट
ु िी. "अगं, तझ
ु ा ड्रेस बघन
ू मिा वाटिं..."

ं
"हॉ..." तोंडातिी सगळी सूयफ
द ु िं दाखवत कक० कक० म्हणािी, "मम्मी िव्ह्स यिो. तुम्हीपण घाित चिा, बघा
मम्मीिा ककती आवडेि ते."

"पण, तझ्
ु या मम्मीिा यल्िो आवडतं, तर तू वापर. मी वपवळयात अजन
ू काळी टदसते." अंजिीनं कक० कक०िा
कंटाळवाणं उत्तर टदिं.

कक० कक०नं या वेळी सूयफ

द ु िं घिातच खचविी. "मम्मी म्हणजे यिोदा मॅम. आम्ही त्यांना मम्मीच म्हणतो. िी
जस्ट िव्ह्स यिो."

मघाचपासून आपल्यािा कावीळ झाल्याची र्ावना का होतेय याचं उत्तर अंजिीिा आत्ता लमळािं.

यिोदा दे साई म्हणजे ’वावयम वावयम टे क’च्या एचआर व्हाईस प्रेलसडेन्ट. बाईंवर ती हजारे क िोकांची कंपनी
वषदर्रात दोन हजारांची करण्याची मोठ्ठी जबाबदारी होती. त्यामुळेच त्यांनी आधी स्वतःचं दक
ु ान नीट बसवण्याचं

45
मनावर घेतिं होतं. ररक्रूटमें ट आणण पगार बघणारा जोसेफ सोडिा, तर बाईंकडे सारया सपनाचं होत्या. सगळया
सपना जेमतेम ग्रॅजुएट होत्या आणण बाईंसाठी पडेि ती कामं करायच्या. पण कंपनी दप्ु पट करायची, तर जोसेफसारखे
अजून िोक िागणार हे ओळखन
ू बाईंनी अंजिीसकट पाचेक रं गरूट एम्बीए कॅम्पसमधन
ू उचििे होते. बाईंना
चचंता होती, ती या नव्या मुिींना इथे मुरवायचं कसं याची.

"अंजिी, तुिा मी जावा प्रॅजक्टसची एचार पाटद नर बनवणार आहे . चािेि ना?" बाईंनी जमेि तेवढा मद
ृ ू आवाज
काढिा. "ततथल्या िोकांचे प्रश्न समजून घ्यायचे, त्यांची ट्रे तनंग्स, ऍपरायजि… सगळं सगळं तू बघायचंस."

अंजिी मन िावून बाईंचे टे बिावर ठे विेिे पाय बघत होती. बाईंची खच

ु ी पूणप
द णे मागे रे ििेिी होती आणण त्या
खच
ु ीत स्वतःिा कसबसं कोंबून बाई छताकडे बघत होत्या. खोिीत त्यांनी िाविेल्या पफ्यम
ूद चा मंद वास येत
असिा, तरी अंजिीिा ततच्या नाकाजवळ असिेल्या त्यांच्या पायाचा अद्र्ुत वास येत होता.

"ही टे की िोकं आपल्याच जगात असतात. त्यांना तनयम, प्रोसेस काऽही कळत नाही. तू त्यांची आई असल्यासारखं
त्यांना वळण िाव." बाईंनी पायािा एका बोटाआड एक असं गदद वपवळं नेिपें ट िाविं होतं.

अंजिीनं घाईघाईनं ववचारिं, "पण ते तर तुम्हांिा मम्मी म्हणतात..."

बाई ठसका िागेपयंत हसल्या. "सपनासारख्खया असोलिएटस मिा मम्मी म्हणतात, सगळे नाही. तू मिा यिोदा
म्हण, फक्त यिोदा."

सपना उफद कक० कक० आवाज न करता आिी आणण ततनं कागदांचा मोठा टढगारा अंजिीच्या टे बिावर ठे विा.

"जावाच्या कंु डल्या..." अंजिीच्या डोळयातिं प्रश्नचचन्ह अजून गडद झािं.

"अहो, त्यांचे ररझ्युम,े आत्तापयंतचे त्यांचे ऍपरायजिचे तनकाि, त्यांचे ई-सॅटचे तनकाि..."

"हे कंप्युटराईज ड नाहीत?" अंजिी जवळजवळ ककंचाळिीच.

"तम्
ु हांिा लसस्टीम ऍक्सेस नाही… अजन
ू तरी. मम्मी म्हणाल्या, वप्रंटा दे . म्हणन
ू टदल्या."

"जोसेफ, मिा येऊन मटहना होऊन गेिा, अजून कसा ऍक्सेस नाही रे ?" अंजिीनं ततच्याच बाजूिा बसणारया
जोसेफिा ववचारिं. तो मन िावून पेजन्सिचं दस
ु रं टोक खात होता.

"माईन्ड योर बबझनेस. फाितू प्रश्न ववचारिीि, तर बाई फेकून दे तीि बाहे र." त्यानं पेजन्सि जवळजवळ संपवतच
आणिी होती. "आणण तुझ्या जावा प्रॅजक्टसमधे मोठं र्ोक पडिंय. वीसेक िोक सोडून गेिेत. तू हषाद ककंवा नीतािी
बोिून काही ररझ्युमे लमळतात का बघ. मी वीकेन्ड ड्राईव्ह ठे वतोय ररक्रूटमेन्टचा".

अंजिीनं ततच्याच नकळत नंदीबैिासारखी मान हिविी आणण झािेल्या ककंचचत अपमानाचा वचपा काढायचा
म्हणून ततनं ततच्या टे बिावरच्या चार-सहा रं गीत पेजन्सिी जोसेफच्या पुढयात आपटल्या, "संपिी ती पेजन्सि,
आता बोटं खातोयंस. ह्या घे रं गीत पेजन्सिी, खा आणण संपव जंगि एकदाचं!!"

46
मटहन्यार्रात जोसेफ पटहल्यांदाच ततच्याकडे बघन
ू हसिा. "सॉरी, खप
ू टे न्िन्स आहे त. चि, आजचा िंच
माझ्याकडून."

हषदवधदन वपंपळखरे नं कुणािा कळे ि नकळे ि अिा बेतानं अंजिीिा तनरखिं. त्यािा मंद, सुगंधी वाटिं. नीता
वधवानीनंही करकरीत अंजिीिा उर्ं-आडवं न्याहाळिं. आपल्या लिळे पणाच्या जाणणवेनं ततची आजत्मक चचडचचड
झािी. हे कट आवाजात ती ओरडिीच, "मी ररझ्युमे का दे ऊ?"

सेकंदर्र अंजिीिा वाटिं, आपण चक

ु ू न बाईंना इस्टे ट तर नाही माचगतिी? रर-झ्य-ु मे… ततनं चेहरा हसरा ठे वण्याचा
प्रयत्न केिा. "नीता, आपिं ना, बकासरु ासारखं झािंय. रोज ताजी माणसं हवीत."

हषादिा वाटिं हा नीताच्या बबनिग्नाच्या स्टे टसवर टोमणा आहे आणण नीतािा वाटिं हा अंजिीचा बाष्कळ आणण
पोरकट ववनोद आहे . वातावरण अजूनच गोरं मोरं झािं. तंतुवाद्यावर बसवाव्यात, तिा नीताच्या घिाच्या लिरा
ताणून बसवल्यासारख्खया टदसत होत्या. "मी ररजेक्ट केिेिा माणूस मटहन्यार्रात इथे जॉईन होतो. कसा? इथे
मुिाखत फक्त हषाद आणण मी घेत.े मग यािा कुणी आणिा? त्यािा ढीगर्र पगारावर आणून माझ्या बजेटचा
बाजा वाजविा."

"मी बोिते जोसेफिी." अंजिी किीबिी उत्तरिी.

"कधी?" नीतानं तिवार काढिी. "आणण आता या माणसाचं मी काय करायचं? तू माझी एचार पाटद नर आहे स.
यािा इथन
ू उडवायची जबाबदारी तुझी. कसं ते तू बघ."

हषादनं चष्मा पुसिा आणण त्याच्या सुप्रलसद्ध िांत आवाजात तो म्हणािा "लमस ू्. सुब्रमण्यम, आपल्यािा बरं च
काम करायचं आहे . तुमचं जावा प्रॅजक्टसमधे पटहल्या टदविी असं स्वागत करावं असं मिा आणण नीतािा वाटत
नव्हतं; पण..."

अंजिीिा तो द्रौपदी वस्त्रहरणाच्या वेळच्या ववदरु ासारखा वाटिा, ककंचचत आिादायक! "अंजिी म्हटिं, तर चािेि
मिा." पोटर्र अपमान झाल्यावर तनघू िकतो, तेवढया मवाळ आवाजात ततनं सांचगतिं.

अंजिीनं बतघतिं तेव्हा जोसेफ जागेवर नव्हता. बोिण्याची ऊमी अनावर झािी की अनोळखी नात्यांनाही आकार
लमळतो. आजूबाजूिा दोन-चार सपनांचं सतत ’वपवळया पानांत, वपवळया पानांत, चावळ-चावळ चािती…’ सुरू होतं.
ततनं त्यातून कक०कक०िा बरोबर हे रिं.

"हॉ.."
"तुिा माटहतै..."
"अवया..."
"मम्मी..."
"नीता डुचकीचै..."
"ि-क्य-च-नाही!"

47
संवाद संपतो म्हणजे फक्त िब्दांची स्पंदनं संपतात. त्यातन
ू उमटणारया प्रततध्वनींचे पडसाद तरीही दरू वर कुठे तरी
उमटं तच राहतात.

ु ी ककंचचत करकरिी.
पिीकडच्या केबीनमधे बाईंची खच

"अंजिी," बाईंचा मधात घोळिेिा आवाज अंजिीच्या कानात ककणककणिा. बाईंनी त्यांच्या ऑफीसचा िॉनमधे
उघडणारा दरवाजा उघडा ठे विा होता. मोकळया िॉनमधे हॉटे िसारख्खया छत्र्या आणण खच्
ु याद ठे वल्या होत्या.

"डू यू स्मोक?" बाईंनी पाकीट पुढे करत ववचारिं.

"हो, पण आत्ता नको." अंजिीनं जमेि तेवढया नम्रपणे सांचगतिं.

"ति
ु ा तीनेक मटहने झािे ना? कसं वाटतंय?" मधाचा एक लिपकारा परत अंजिीच्या कानांवर पडिा. प्रश्नाचा
रोख नक्की कळिा नाही की संटदग्ध उत्तर द्यावं. अंजिीनं तोंडर्र हसू पसरविं आणण “लिकतेय.” असं धक
ु ट
उत्तर चचकटवून टदिं.

बाईंसाठी हा खेळ अजजबातच नवा नसतो. "नीता वाधवानीिा नक्की काय प्रॉब्िेम आहे ? ररजेक्टे ड कॅू्जन्डडेटस
घेतिे हा कसिा ओरडा करते आहे ती? तू जोसेफिी बोििीस? मिा का नाही सांचगतिंस? हा फार गंर्ीर आरोप
केिाय ततनं आपल्यावर." बाईंनी तडतड्या फुिबाज यांचा मळाच पेटवून टदिा. आपिे पाय िटपटू िकतात हा
नवाच साक्षात्कार अंजिीिा झािा. ततनं आठवून सगळया घटना धडाधडा सांचगतल्या.

बाईंनी कपाळावर हात आपटिा. "तू मिा सांगायिा हवं होतंस." बाईंचे लमचलमचे डोळे अजन
ू च बारीक झािे. "ति
ु ा
माटहतै, नीता जोसेफबरोबर झोपते आणण त्यांचं काही मटहन्यांपासन
ू पटत नाहीये." बाईंचा आवाजही बारीक, पण
लिबलिबीत कारस्थानी झािा होता. "ऍन्ड दॅ ट फककंग व्होअर इज अक्यूजजंग अस?"

अंजिीिा जोसेफच्या टे बिावर ठे विेिा त्याच्या बायकोचा आणण हसरया मुिाचा फोटो आठविा.

बाई पढ
ु े म्हणाल्या, "मिा त्यांच्या बेडरूममधे काय चाितं यात अजजबात रस नाही. मिा जावात पन्नासेक िोक
हवे आहे त आणण नीता जर त्यात ततचे वैयजक्तक प्रश्न लमसळणार असेि, तर मिाच काही तरी करावं िागेि.
आणण त,ू जावाची पाटद नर म्हणन
ू , या सगळयात काय करणार आहे स?"

अंजिीनं दोन मटहन्यांत हा प्रश्न दोनदा ऐकिा होता; एकदा नीताकडून आणण आत्ता यिोदाकडून. माणसांचं नेमकं
काय करायचं असतं? गटृ हतकामधल्या जस्थरांकािा हात िावता येत नसतो. समीकरणाचं समाधान होईपयंत
चिांकाच्या ककंमती मात्र बदित राहायच्या. कंपनी दे ते त्या पगारात पन्नास काय, पाच अनुर्वी िोकपण इथे
येणार नाहीत इतपत अंदाज अंजिीिा आिेिा होता.

"मॅम," अंजिीनं एक चिांक बदिायचा ठरविा. "माझ्या कॉिेजची एक ऑड सेलमस्टर बॅच असते. त्यात बहुधा
१-२ वषं काम केिेिे िोक असतात. आपण त्यांना ररक्रूट केिं तर?"

48
बाईंनी लसगरे टचा एक दीघद झुरका घेतिा. अंजिीनं छातीर्र तो धरू साठवून घेतिा.

पढ
ु चे काही टदवस नीता वधवानीच्या बदफैिीच्या कहाण्या ऑफीसच्या सोिि साइटवर, ववववध ग्रप्ु सवर तनसटत्या
संदर्ांसह उगवत राटहल्या...
पढ
ु चे काही टदवस सगळया सपना ऑफीसर्र चायनीज जव्हस्परचा खेळ खेळत राटहल्या...
पुढचे काही टदवस जोसेफ ऑफीसच्या कामासाठी इटिीिा जात येत राटहिा...
पुढचे काही टदवस अंजिी गाजियाबादिा एचारमधिा ऍडव्हान्स डडप्िोमा करायिा जाऊन राटहिी...
***

"अंजू, चहा वपणार?" हषादनं तनरुत्साही आवाजात ववचारिं.

"ब्िडी हे ि वपंपळ!" अंजिीनं िाडात येत हषादिा घोळात घेतिं. "ककती टदवसांनी र्ेटतो आहे स!"

"आधी ग्राहक समाधानासाठी ऑनसाईट, नंतर चाळीस चोरांची र्रती आणण त्यांचं लिक्षण. नीता नसल्यानं सगळा
िोड माझ्यावरच!" हषादनं तनिेपपणे उत्तर टदिं.

"नीता नेमकी तू नसताना तडकाफडकी तनघन

ू गेिी." अंजिीनं आवाज जमेि तेवढा जस्थर ठे विा. "...आणण चाळीस
चोर काय रे ? चांगिे एम्बीए झािेिे िोक आहे त, माझ्या कॉिेजचे."

हषादनं चष्म्यावरची वाफ पुसिी. "अंजिी, िांतपणे ऐक. नीता मागे जे म्हणािी, ते खरं होतं. आपण इंटव्ह्यम
ूद धे
नाकारिेिे िोक, ’के. पी. असोलिएट’मधन
ू परत आपल्याकडे येतात, आपण पगार दे तो त्याहून जास्त पैिांवर.
त्यासाठी आपण ’के. पी. असोलिएट’िा त्या माणसाचा दोन मटहन्यांचा पगार दे तो. हे जोसेफिा, मिा, नीतािा
आणण अजून दोनेक िोकांना माहीत होतं. पण मी बोििो नाही, कारण मिा यिोदाची र्ीती वाटते. नीतािा
फारिी चचंता नव्हती, कारण ती एकटा जीव आहे . अजून नाही कळिं? के. पी. असोलिएट… कारं थ-प्रधान
असोलिएट… अच्छा, यू डम्ब! यिोदा दे साईचं नाव यिोदा दे साई-कारं थ असं आहे , आता कळिं? रवीि कारं थ,
’के.पी.’मधे पाटद नर आहे त. बाईंचे ’हे ’."

अंजिी अवाक होऊन ऐकत होती.

"सत्य दोन प्रकारचं असतं अंजिी, एक - ज याचा उघड उच्चार करावा आणण दस
ु रं - ज यािा झाकून ठे वावं.
टे जक्नकि र्ाषेत सांगायचं, तर अल्फा एरर आणण बीटा एरर. बरोबर गोष्टीिा नाकारिं जाणं आणण चक
ु ीचं
स्वीकारिं जाणं. आपण दोन्ही चक
ु ा करतोय." हषादनं चहाचा ततसरा कप घेतिा.

"पण मग नीता?" स्वतःिाच ओळखू न येणारया आवाजात अंजिीनं ववचारिं. "नीताचं काय?"

हषादच्या आवाजात चहाचा कडवटपणा लमसळिा होता. "तुम्ही िोकांनी ततिा ट्रॅ प केिंत. ती, जोसेफ आणण अजून
काही िोक ट्रे किा एकत्र जायचे. ते चांगिे लमत्र होते असं मिा वाटायचं. यापिीकडे कुणाचे कुणािी संबंध होते
यात मिा रस नाही. आणण तुझ्या गॉडमदरिा तरी का असावा? इथे कोण कुणाबरोबर झोपतं याच्या बरयाच रं गीत
कहाण्या आहे त. पण त्याचा कामािी काय संबंध? नीतानी ककंवा जोसेफनी एकमेकांना ववनाकारण झुकतं माप टदिं

49
असं कुणीच म्हणणार नाही. आय होप, हे सगळं बोिणं तुझ्यापिीकडे जाणार नाही. बाई िोकांना कुठल्या प्रकरणात
गुंतवून आयुष्यातून उठवतीि याची खात्री नाही. तुिा माहीत नसेि, पण मी ’वावयम वावयम टे क’च्या पािक
कंपनीतून इथे डेप्युटेिनवर आिो आहे . आमच्याकडे चचाद असायची की बाईंना इथिा सीईओ व्हायचंय. त्यांच्या
मागादत आिेल्या प्रत्येकािा त्या बाजूिा करतात; अगदी लिपायापासून मॅनेजरपयंत, प्रत्येकािा."

संटदग्ध बबंदं न
ू ा जोडून आकार तयार करण्याचा छं द िागिा की कल्पनािक्तीिा ओरबाडून प्रततमांची मालिकाच
पुढयात उर्ी राहते. अंजिीनं प्रश्नमग्न चेहरयानं ववचारिं, "तुिा माटहतै, के. रवी असा कुणीतरी आमच्या कॉिेजच्या
हॉस्टे िचा ताजा ताजा कॉन्ट्रॅ क्टर आहे . ब्िडी एक्सपेजन्सव्ह."

"ओहो, आता मिा कळिं, चाळीस चोरांचा सरदार कोण आहे!" हषादनं नुकत्याच झािेल्या साक्षात्काराचं उघड मनन-
चचंतन केिं.
***

अंजिीिा वातावरणात सतत ताण जाणवत होता. सवद प्रकारच्या सपना आजब
ू ाजि
ू ा उधळून बागडत होत्या. कक०
की० दर अध्याद तासाने मारुतीिा फेरया माराव्यात, तिी अंजिीच्या क्यूबबकिवरून जायची. िेजारी बसिेल्या
जोसेफची नजर चक
ु वण्याचा खेळही सोपा नव्हता. टदवस णझम्मड िांबत होते.

जोसेफनं आग्रहानं अंजिीिा िंचसाठी बाहे र नेिं.

"माझे आई," जोसेफ काकुळतीच्या स्वरात म्हणािा, "कृपा करून बोि."

अंजिीनं ततच्या खास सुब्रमण्यम टपोरया डोळयांनी जोसेफकडे बतघतिं. अनुर्वांनी मरत जाणारं तनतळपण ततच्या
डोळयात स्पष्ट टदसत होतं, "नीताचं काय? ’के. पी. असोलिएट’चं काय?"

"तुिा जर मी कामवपपासू राक्षस वाटत असेन, तर माझे आणण नीताचे तसे कसिेच संबंध नव्हते." कमािीच्या
कोरड्या आवाजात जोसेफ म्हणािा. "आणण ति
ु ा जर मी पैिांसाठी ’के. पी. असोलिएट’चं काम करतो असं वाटत
असेि, तर तू मख
ू द आहे स. तू यिोदािा अजन
ू ओळखिंच नाहीस. नीता मोकळया स्वर्ावाची होती. आम्ही ट्रे किा
एकत्र जायचो, पण आम्ही कधी एकत्र झोपिो नाही; जर ति
ु ा नेमकं हे च ऐकायचं असेि तर… ’के. पी.’साठी बाई
मिा अधन
ू मधन
ू कट दे तात. पण पैिाच्या मोहापेक्षा मिा बाईंची र्ीती जास्त आहे. नीताच्या बाबतीत बाईंनी
माझं नाव सोयीस्कररीत्या वापरिं. बट आयम ू् जस्ट अ फककंग फ्रेि पॉन इन चधस एन्टायर सेटप, यू सी..."

"तरीच तू जदद वपवळा िटद घातिायस..." वातावरण जरासं मोकळं करत अंजिी म्हणािी.

***

सुटीच्या टदविी हषादनं फोन केिा तेव्हा त्याच्या आवाजािा नेहमीपेक्षा जास्त गंर्ीर सूर होता. "अंजिी, काहीतरी
गडबड आहे . ’तुझा लमत्र’ जोसेफ डेटा बदिण्याववषयी बोित होता. ’वावयम वावयम टे क’च्या पािक कंपनीतून
ऑडडटसद आिे आहे त. आणण जोसेफ म्हणतोय की फक्त त्याच्या ककंवा यिोदाच्या कंम्प्यूटरमधिा डेटा बदिायचाय,
सवदरमधिा नाही. रे म्याडोक्या गाढवािा हे कळत नाहीये, की सगळा डेटा एसएपीच्या सवदरमधन
ू येतोय आणण

50
त्याच्या ककंवा यिोदाच्या कंम्प्यूटरवर काहीही डेटा नाहीये. मी त्यािा म्हणािो, असा िोकिी डेटा बदिणं िक्य
नाही; तर त्यानं ’दे साई मॅडम फोन करतीि’ असा डेंजर तनरोप दे ऊन ठे विा आहे ."

"अंजिी, मिा तझ
ु ी मदत हवी आहे ." बाईंनी एअर कंडडिन्ड केबीनमधे लसगरे ट िावन
ू धक्
ु याचं र्ीततदायक
वातावरण तयार केिं होतं. "तू ग्रप
ू च्या इचथकि काउजन्सिकडे तक्रार कर." बाईंना क्षणर्रही वेळ घािवायचा
नसतो.

अंजिीच्या पोटात खोि काहीतरी उसवायिा िागिं.

"तू तक्रार कर, की जोसेफनी ति

ु ा सेक्िअ
ु िी अब्यज
ू केिं, म्हणन
ू . ही इज पेन इन द बट. नीता प्रकरणापासन
ू
ग्रप
ू कडून खप
ू प्रेिर आहे त्यािा काढण्याबद्दि. पण धड परु ावे नाहीत आपल्याजवळ. तू तक्रार करिीि, तर
त्यािा िगेच काढता येईि. यू नो, रे ग्युिर स्टफ… इनॅप्रोवप्रएट टच ऍण्ड ऑब्सीन इमेजेस ू् एटसेट्रा. मी आयटीच्या
प्रसादिी बोिन
ू त्याच्या मिीनवर टाकून घेते तसिं काही. आणण जस्ट इमॅजजन, एक वषादत तझ
ु ं प्रमोिन..."

खोिीतिा वपवळा रं ग ववकृतपणे अंगावर चािून आिा. अंजिीिा ककळसवाणं वाटिं, पण ततनं तनणदय घेतिा.
"मॅम, आयम ू् िेजस्बयन. आय हॅव डडफ्रन्ट सेक्िुअि ओररएन्टे िन. सॉरी, बट आय डोन्ट नो हाउ टू हॅ न्डि चधस."

"ओह!" अनपेक्षक्षत उत्तर आल्यानं नक्की काय बोिावं हे बाईंना कळिं नाही. "...असू दे . मी सपनािी बोिते, तू
जा."

राजासाठी मोहरे बळी घािण्याचा बुद्चधबळाचा खेळ जुनाच असतो. कक० कक० बाईंच्या खोिीत तडफेनं गेिी आणण
बरयाच वेळाू्नं बाहे र आिी, तेव्हा ततचे डोळे िािर्डक होते.

"आय डडड नॉट नो दॅ ट रोड िॅ न्ड्स दे अर..." जोसेफच्या आवाजातिा ताण िपत नव्हता. मोठ्या प्रयत्नांनी अंजिीनं
त्यािा आणण हषादिा जवळच्या हॉटे िमधे एकत्र आणिं होतं.

"बाईंनी खप
ू खोटी बबिं िाविी आहे त; न केिेल्या प्रवासाची, न झािेल्या ररक्रूटमेन्ट ड्राईव्हची, िाखांत आहे त
बबिं. ग्रूप ऑडडटमधे हे पकडिं जाणार हे नक्की. सगळया एंट्रीज ू् मी केल्यामुळे माझी चौकिी होणार. पण सगळे
अप्रूवल्स बाईंचे असल्याने त्या अडकणार. मी हषादिा सांगून बतघतिं, की तू डेटा बदि. पण तो नाही म्हणािा. हे
एकदा सुटतं, तर मी इथन
ू राजीनामा दे ऊन दब
ु ईत जाणार होतो. पण जर बाईंनी मिा असं इचथकि केसमधे
अडकविं, तर माझं कररअर संपिं हे नक्की."

"अरे , असा डेटा बदिता येत नसतो; त्याचा माग राहतो. तो कुणािाही िोधता येतो." हषाद हतािपणे म्हणािा.
"मी परत आपल्या पािक कंपनीत जाणार आहे . त्याआधी अंजिीच्या बाबतीत नीतासारखं होऊ नये, म्हणून मिा
काहीतरी करायचं आहे . एसएपीमधिा डेटा कुणािा बदिता येणार नाही, त्याचं अकाउं टटंग होईि. मी तुझ्या
मिीनची इमेज घेतो जोसेफ. म्हणजे प्रसादनं तझ्
ु या मिीनवर काही बदि केिे, तरी ति
ु ा ती इमेज दाखवन
ू दोन
डेटांमधिा फरक दाखवता येईि."

51
"सपनाचं काय?" अंजिी कुठल्यािा तनष्कषादवर आल्यागत बोििी. "ततनं तक्रार केिी, तर जोसेफचा कुठिाही
बचाव तकिाद ू होऊन जाईि."

प्रश्नांच्या उत्तरांची नव्याने मांडणी केिी की गटृ हतकांचे अथद बदितात. अंजिीनं ववश्वाच्या बेंबीत बोट घािायचं
ठरविं.

"मीच इचथकि काउजन्सिकडे तक्रार केिी तर? मीच म्हणािे, की बाईंनी मिा सेक्िुअिी अब्यूज केिं, म्हणून;
तर? आणण नंतर कक० कक०िा दे खीि… ककंवा कक० कक०नंदेखीि..."
***
पटावरची अनपेक्षक्षत प्यादी हििी की खेळणारयाचा गोंधळच उडतो.

अंजिीच्या तक्रारीनंतर ’वावयम वावयम टे क’च्या पािक कंपनीत बरयाच जन्

ु या खोंडांना अचानक एचार फंक्िन
आवडायिा िागिं. काहींनी प्राथलमक पाहणीनंतर ऑफीसिा वपवळयाऐवजी कोणता रं ग बरा टदसेि, यावर रं गारयांचे
सल्िेही मागवायिा सरु
ु वात केिी.
***

लेखक- संवेद
मुळ दव
ु ा- http://samvedg.blogspot.in/2015/06/blog-post.html

52
 लसद्धोबा

मख्ख
ु य रस्त्यावर तो कधीच नसतो.
थोडं आत वळल्यावर -
र्र दप
ु ारी अचानक
एक टहरवाकंच पाचू सामोरा येतो.
मळ
ू -खोड नसणारया
पारं ब्यांच्या वडाखािी
मोरांचा एक थवा
केकारवत कफरतो इकडेततकडे.
तहानिेल्या डोंगराच्या पायथ्यािी
एक तनतळ झरा आहे , थंडगार!
वेळू आणण आमराई
वगैरेही -
तनळं िार आकाि, स्वच्छ मन,
तनविेिे डोळे , अक्षय िांती -
तोच लसद्धोबा!
पण थोडं आत वळावं िागतं -
स्वतःच्या.
कारण मुख्खय रस्त्यावर तो कधीच नसतो -
ततथे रहदारी असते फक्त.
***

कवी- ववसूनाना
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/1535

53
 फुकुलशमानो तोत्तोचान

वसंताच्या िख्खख दप
ु ारी चेरीचं फूि फुिावं
तसं उमटतं ततच्या गोबरू्या गािावर हसू
फुकुलिमानो तोत्तोचानवा खावाकू् सुगोय दे सु

तोत्तोचानच्या घरामागे खप
ू खप
ू सूयफ
द ु िं राहतात
रोज सकाळी सगळी सूयादकडे एकटक पाहतात
फुिांवरच्या माश्या मात्र टदसत नाहीत आता
आणण दबन
ू बसिीय िेतांमधे र्ेदरटिी िांतता

ओतोओसानचा चेहरा ततिा नीटसा आठवत नाही

रवववारलिवाय कधी त्यांची र्ेटच झािी नाही
कोण जाणे कसिा त्यांना एवढा त्रास होता
पण एक टदवस ओतोओसानगा जजसात्सु लिता

ओकाआसानच्या हसण्यातिी उदासी िपत नाही

काय होणार पुढे ततिा ववचार करवत नाही
गाईंच्या अंगावर पडिे टठपके ततिा बघविे नाही
एका दे ठावर फुिं दोन तोत्तोने सांचगतिेच नाही

ओजजइसान रोजचा वेळ िांतपणे घािवतात

ऐंिी वय झािं तरी मजेत सायकि चािवतात
तोत्तोचानिा आवडतात ते मनापासून जरी
न सांगताच थोडं आयुष्य ततचं घेतिंय तरी

शब्दाथदः
फुकुलिमानो तोत्तोचानवा खावाकू् सुगोय दे सु : फुकुलिमाची तोत्तो गोंडस व सुंदर आहे .
ओतोओसान : वडीि
ओकाआसान : आई
ओजजइसान : आजोबा
जजसात्सु लिता : आत्महत्या केिी.
***
कवी- तनरं जन नगरकर
मुळ दव
ु ा- http://alavavarachepani.blogspot.in/2013/12/blog-post.html
चचत्रस्रोत: आंतरजािावरून सार्ार

54
 दे खावे

अजस्तत्वहीन पोकळ दे खावे

माणसंच्या माणसं ओढताहे त त्यांच्या मगरलमठीत.
सुटका करू पाहणारे अडकून पडिेत
त्या दे खाव्यांच्या कडांमध्ये
दे हांचे घसघिीत घोस बनून...

काही र्ुिून मोहून

त्या दे खाव्यांना सत्य समजू िागिेत
अन ू् चथजवू िागिेत रक्त,
ज यासाठी त्यांना में द ू लर्जवावे िागतात
यच्चयावत धमांच्या, जातींच्या, समह
ू ांच्या वपंपात...

मग असे िेकडो, हजारो, िाखो में द ू

झुित राहतात, नाचत राहतात,
रक्ताऐवजी निा वाहवत िरीरात...

कातडी कापिी तरी, रक्ताऐवजी

घोषणाच बाहे र पडतात मग,
अगदी ऊध्वद िागन
ू ...

***
कवी- चैतािी आहेर
मळ
ु दव
ु ा- http://chaitalikavita.blogspot.in/2013/12/blog-post_6132.html

55
 दोन कववता

मी
िोधतो आहे माझी र्ाषा
वपिाच्चांच्या प्रदे िात
त्यांच्या र्ूतचेष्टांमध्ये
हरवून जाईन मी त्यांच्यात
उिटया पायांनी चािू िागेन
बैि, घोडा वा चचमणी
कुणाचंही रूप धारण
करून क्षणाधादत अंतधादन पावण्याची
ककमया मिाही साध्य होईि
इच्छामात्र उरिो की र्ाषेची
गरजही संपन
ू जाईि
तेव्हा तू ररट्रीव्ह कर
तुिा पाठविेल्या कववता
त्यामध्ये मी असेन
***
समद्र
ु
व्हीटी, फाउं टन, यतु नव्हलसदटी वा मंत्रािय वा नररमन पॉइंटच्या
एखाद्या इमारतीत असताना जाणवत नाही
अध्याद ककिोमीटरवर आहे समद्र
ु
मंब
ु ईत टदसतोच तो
पण नसतो आपल्या जवळ
आपल्यािा टदसतात फेसाळिेल्या िाटा
ककनारू्यावर धडकणारू्या
समुद्र असतो रोमाँटटक
बीच काँडीच्या दगडाआड
प्रेयसीसोबत गुजगोष्टी करणारा
दरू कुठे तरी सूयादिा पोटात घेणारा
कोळयांना म्हणजे तांडि
े ािा ववचारा
तो सांगेि त्याचा समुद्र
ततथे ककनारा असतो क्षक्षततजावर
आणण पाण्यामध्ये नसतात कोणत्याही खाणाखण
ु ा

56
जीपीएस लसस्टीम नसताना केवळ आकािात बघून
पाण्यावर चािायचं असतं मािांच्या िोधात
तांडि
े फोकस्ड असतो समुद्रावर
त्यािा टदसतात त्याच्या िाटांमधिे सूक्षम बदि
तापमानातिे, वारू्यातिे, र्रती-ओहोटीचे
त्यावरून तो ताडतो समुद्राच्या पोटात असणारे
मािांचे थवे
बांगडे, सरु मई, पापिेट आणण काय काय...
तो सांगेि ततथे जाळं टाकल्यावर
लमळते चांदीची मासोळी
एकदा उतरा त्या खल्
ु या समद्र
ु ात
िाईफ बोट ककंवा अन्य कोणत्याही
आधारालिवाय
मग समजतं र्रती आणण ओहोटी काय असते ते
ओहोटी खेचत असते आत आत
घसा कोरडा पडतो ततच्यािी झगडताना
हात-पाय थकून जातात
समुद्राच्या पाण्यातिा दे ह
घामाने लर्जून जातो
जजवंत जिसमाधी घेणार आपण
ह्याची खात्री होते आपिी
तररही आपण तरं गत राहतो
चमत्कार वाटावा अिा सहजतेने
र्रती फेकून दे ते दे हािा
ककनारू्यावर
ततचे मनोमन आर्ार मानत
िडखडत, रांगत आपण कसेबसे पोचतो
वाळूच्या ककनारू्यावर
नलिबवान असतो आपण
जेिी फीिच्या वा पतंगाच्या दं िापासून
वा िाकदच्या जबड्यातून सुटिेिे
र्र उन्हात आपण गाढ झोपी जातो
तापिेल्या वाळूवर
स्वप्नामध्ये टदसतो
तनळा, टहरवा, जांर्ळा समद्र
ु

57
आणण फेसाळिेल्या िाटा
अंगोपांगात मुरिेिा असतो खारू्या पाण्याचा गंध
***
कवी- सुनील तांबे
मुळ दव
ु ा- http://moklik.blogspot.in/2015/06/blog-post_2.html

58
 स्केटटंग-वेटटंग

हे नेहमीचंच होतं कन्यारत्नाचं; अगदी तेवीस तारखेच्या संध्याकाळपयंत, काय हवं याची यादी लमस्टर क्िॉजसाठी
बनवायची नाही. इकडे दक
ु ाने बंद होत आिेिी असायची, िेवटच्या क्षणापयंत खरे दी न केिेिे काही सडे परु
ु षही
दक ू योग्य (ककंवा हातािा येतीि तिा) वस्तू घेऊन परतिेिे असायचे, पण कन्यारत्नाचा तनणदय झािेिा
ु ानांतन
नसायचा. िेवटी, ‘उद्यापासन
ू सगळे एल्व्स सट
ु टीवर आहे त आणण लमस्टर क्िॉजना िवकरच खेळणी वाटायिा
तनघायचं आहे ’ अिी दटावणी केल्यावर अखेरीस कन्यारत्नाने आपल्या टदव्य हस्ताक्षरात 'मिा बफादत गंमत
करता येईि अिी एक सरप्राईज वस्तू हवी आहे .' असं खरडून तो कागद पाककटात कोंबिा.
एरवी अिी, अनेक पयादय असू िकतीि अिी, मागणी त्यांना आवडायची; कारण मग आपल्यािा घ्यायची असिेिी
गोष्ट त्या तनकषांवर किी बसते हे समजावून दे ता यायचं आणण कन्यारत्नािाही ते स्वीकारण्यावाचन
ू पयादय
असायचा नाही. पण पंचवीसच्या सकाळी आपल्या एकुित्या एका कन्येचा फुरं गुटिेिा चेहरा पाहावं िागणं
त्यांना जमणार नसल्याने ततच्या मनात नक्की काय आहे हे ओळखणं क्रमप्राप्त होतं. टीव्हीवर आईस स्केटटंग
सुरू झािं की, ती ककती िक्षपूवक
द त्यांचं अनुकरण करायचा प्रयत्न करते हे त्यांना ठाऊक होतं; लिवाय परवाच
खेळाचं साटहत्य ववकणारया दक
ु ानातल्या तनमुळत्या, सुंदर, पांढरया रं गाच्या स्केटसवर ततची नजर णखळिी होती हे
त्यांनी चाणाक्षपणे ओळखिं होतं. नंतर खोळं बा नको म्हणून ततच्या नकळत दक
ु ानदाराकडे ‘ततच्या मापाचे
स्केटस आहे त का’ याची चौकिीदे खीि करून ठे विी होती. 'पांढरे नाहीत, पण गुिाबी लमळतीि' या उत्तराने त्या
थोड्या नाराज झाल्या, पण हळूहळू पांढरयापेक्षा गुिाबीच कसे चांगिे टदसतात वगैरे चचाद करून ततच्या मनाची
आधीपासून तयारी करता येईि असा व्यवहारी ववचार त्यांना सुचिा. 'बफादत गंमत करता येईि असं सरप्राईज'
हे च असावं अिी त्यांची खात्री पटिी आणण लमसेस क्िॉजनी लमस्टर क्िॉजना दक
ु ानात वपटाळिं.
(लमस्टर क्िॉजची या मोसमात होणारी धावपळ जगजाहीर होती, पण बबचारया लमसेस क्िॉजच्या कामांचा गाडा
अव्याहतपणे चािू असायचा. येणारया-जाणारयांचा पाहुणचार, फराळाचं बनवायचं, लमस्टर क्िॉजसाठी पावांची दरु डी
बनवून ठे वायची, रे नडडयरना उं डे र्रवायचे, एल्व्ह्जच्या जेवणावळी.....स्त्रीजन्मा तुझी कहाणी!)
पंचवीसच्या सकाळी कन्यारत्नाचा आनंदाने फुििेिा चेहरा पाहून त्या दोघांना कृतकृत्य वाटिं खरं , पण खरी
िढाई यापुढेच आहे याची लमसेस क्िॉजना कल्पना होती. स्केटटंग लिकवायचं कोणी आणण कसं?
लमसेस क्िॉजचं एक गुवपत होतं, उत्तर ध्रव
ु ावर राहत असूनही त्यांना स्केटटंग यायचं नाही. इतकंच नव्हे , तर
त्यांना ह्या प्रकाराची प्रचंड र्ीती वाटायची. पूवी कधीतरी एकदा त्यांनी प्रयत्न करून पाटहिा होता, पण ते
अणकुचीदार स्केटस चढवल्यावर, ते घािून गळ
ु गळ
ु ीत बफादच्या िादीवर घसरण्याच्या कल्पनेने त्यांना कापरं
र्रिं होतं. पण
ू व
द ेळ बाजच्
ू या कठड्यािा गच्च पकडून-पकडून त्यांच्या हातांना रग र्रिी होती, पण तो आधार
सोडून एक फूटर्र जायचं धाडसदे खीि त्यांना झािं नाही. सगळया जनतेचं मनोरं जन झाल्यावर, एका
टहतचचंतकाने त्यांचा हात हातात घेऊन त्यांना कठड्यापासन
ू दरू नेिं तेव्हा त्या अक्षरिः गर्दगळीत झाल्या
होत्या. िेवटी त्या टहतचचंतकासटहत त्यांनी जलमनीवर िोळण घेतिी आणण त्याने कसंबसं त्यांना उचिन
ू परत
कठड्यािी आणन
ू सोडिं. त्या टदवसापासन
ू त्यांना बफादतन
ू चाितानाही प्रचंड र्ीती वाटायची. त्यातच त्यांच्या
माटहतीचं कोणीतरी, बफादवर घसरून डोक्यावर पडून थेट कोमात गेिं आणण नंतर तनवतदि,ं अिी बातमी ऐकल्याने
त्या प्रत्येक पाऊि सांर्ाळून टाकायच्या.
आजूबाजूिा बफादत बागडणारे , स्केटटंग करणारे असंख्खय िहानमोठे जीव टदसिे आणण थंडीने गुिाबी पडिेल्या

59
त्यांच्या चेहरयावरचा रसरिीत आनंद पाटहिा की त्यांना आपल्या या लर्त्रेपणाची र्यंकर िाज वाटायची. आपिा
हा लर्त्रेपणा त्यांनी कन्यारत्नापासून िपवून ठे विा होता, कारण आपिा लर्त्रेपणा ततच्यामागे ब्रह्मराक्षसासारखा
िागू नये असं त्यांना वाटायचं. पण ही र्ीती आनुवंलिक असू िकण्याचीही र्ीती होतीच! अथादत, िहान वयात
हाडे जिी िवकर जुळून येतात, तसंच िहान वयात सवद गोष्टींची ही आटदम र्ीती आपिं अजस्तत्व ग्रासून
टाकत नसावी. त्यांना कन्यारत्नािा घेऊन स्केटटंग ररंकवर जायिाच िागिं. गोठिेल्या नदीवर ककंवा सरोवरावर
स्केटटंग करता येत असिं; तरी इतक्या लसनेमांतून वगैरे, वरचा पातळ बफद तुटून िोक आत बुडून थंडगार
पाण्यात बड
ु िेिे पाटहिे असल्याने ती अजन
ू वेगळीच र्ीती होती; त्यापेक्षा हा ररंक प्रकार सरु क्षक्षत वाटिा.
कन्यारत्नाच्या पायात नवेकोरे स्केटस चढवल्यावर ती बािसि
ु र् उत्सक
ु तेने, स्केटटंग करायिा कधी एकदा
सरू
ु वात करते, म्हणन
ू चािू िागिी तर लमसेस क्िॉजनी ततिा रोखिं. ततच्या डोक्यावर हे ल्मेट, गड
ु घ्यावर,
कोपरयावर, मनगटावर सरु क्षक्षततेसाठी आवरणं चढवल्यावर मगच, अगदी हळूहळू पाविं टाकायची सूचना करत
त्या ततिा गळ
ु गळ
ु ीत बफादकडे घेऊन गेल्या. स्वत: तीरावरच ततचा हात पकडून उर्ारल्यावर 'पढ
ु े काय?' असा
मोठा प्रश्न उर्ा राटहिा. कन्यारत्नाने र्ोळे पणाने "आई, तू माझ्याबरोबर येणार नाहीस?" असा प्रश्न ववचारल्यावर
"नाही गं, माझ्याकडे स्केटस नाहीत नं, म्हणून." अिी सारवासावर करावी िागिी त्यांना. िेवटी "मी तीरावरूनच
चाित तुझा हात पकडेन आणण तू हळूहळू पाविे टाक." अिी काही तडजोड त्यांच्यात झािी. लमसेस क्िॉजनी
आधार दे ऊनही कन्यारत्न सटकायिा िागिं म्हटल्यावर ततच्याबरोबर आपणही र्ुई गाठू या र्ीतीने त्यांनी
ततचा हात सोडिा. त्याच वेळी त्यांना बबरबिाने अकबरािा टदिेिं, हौदर्र पाण्यातिी माकडीण आणण ततच्या
वपल्िाचं, उदाहरण आठवून िरम वाटिी; पण या वपल्िािा मात्र आधार सुटल्याचा उपयोगच झािा. थोडे झोक
जाताजाताच ततिा आत्मववश्वासाने उर्ारता आिं आणण पाहता पाहता ती एकेक पाऊि पुढे टाकायिा िागिी.
लमसेस क्िॉज अववश्वासाने ततच्याकडे पाहतात, तोच ती सटकून पडिी; लमसेस क्िॉजचा वरचा श्वास वर आणण
खािचा खािीच राटहिा. ततच्या मदतीिा जायचं तरी कसं असा ववचार करे पयंत त्यांचं ततच्या चेहरयाकडे िक्ष
गेिं, स्वत:वरच खदु ख
ु द
ु ु हसू येणारा ततचा लमश्कीि चेहरा पाहून त्यांना हायसं वाटिं. ती थोड्या प्रयत्नांनी पुन्हा
स्वतःच्या पायांवर उर्ी राटहिी आणण पुन्हा हळूहळू पाविं टाकू िागिी. "तुिा िागिं नाही ना बाळा?" या
त्यांच्या प्रश्नाकडेही ततचं िक्ष नव्हतं. सुरसुर आवाज करत ततच्या बाजूने वेगाने घसरत जाणारया मि
ु ांच्या
टोळक्याकडे ततचं िक्ष होतं; त्यांना गाठायची महत्त्वाकांक्षा ततिा पुढेपुढे सरकवत राटहिी. पुन्हा पडिी… अनेकदा
पडिी, पण हसरया चेहरयाने उठून उर्ारत पुढे जात राटहिी. लमसेस क्िॉज कमािीच्या संतोषाने ततच्याकडे पाहत
राटहल्या, पण जसजसं त्यांच्यातिं अंतर वाढत राटहिं, तसतसे त्यांचे िब्द ततच्यापयंत पोहोचेनात. बाजूने
आपल्या मुिाचा हात पकडून एक आई त्याच्याबरोबर घसरत आनंदाने पुढे गेिी... ततच्यासारखं आपणही
आपल्या मुिीचा हात पकडून घसरावं अिी अिक्य इच्छा त्यांच्या मनात आिी, पण त्याचबरोबर गळ
ु गुळीत
बफादच्या गुदमरून टाकणारया र्ीतीने पुन्हा त्यांना व्यापून टाकिं. आपल्या वैगुण्यािा ततच्यापयंत न पोहोचू
दे ण्याच्या मयादटदत यिात संतोष मानत त्या ततथेच थांबल्या. मात्र आपल्यातिा हा अपुरेपणा त्यांना फारच
सिायिा िागिा.
एकदा त्यांनी लमस्टर क्िॉजना ववचारिं, "तम्
ु हांिा नाही का अपरु ं वाटत आपल्यािा स्केटटंग येत नाही म्हणन
ू ?
लिकावसं नाही वाटत?" लमस्टर क्िॉज साधेपणाने म्हणािे, "नाही ब्वॉ! कधी नाही लिकिो म्हणन
ू येत नाही, जाऊ
कधीतरी आणण करून पाहू..जमिं तर जमिं, हाय काय आन नाय काय..."

60
लमस्टर क्िॉज हे असे अगदी सरळसोपे मनुष्य. आपल्या कुवतीबद्दि काही अवास्तव अपेक्षा नसिेिे, पण तरी
स्वत:बद्दि मजबूत आत्मववश्वास असिेिे. तसंही आपल्या बेंगरूळ िरीरावर गडद िाि रं गाचा अंगरखा आणण
डोक्यावर त्याच रं गाची गोंडेदार टोपी चढवून बबनधास्त बाहे र पडणारया आणण घरांच्या तनमुळत्या चचमण्यांमधन
ू
खािी उतरण्याचा प्रयत्न करणारया माणसात आत्मववश्वासाची कमतरता थोडीच असते! लमसेस क्िॉजना त्यांच्या
सरळसोप्या स्वर्ावाचं असं कधीकधी कौतुक वाटायचं (एरवी "आमच्या ह्यांना व्यवहार किािी खातात हे देखीि
माहीत नाही" असं त्यांचं ठाम मत होतं.)
एकदोनदाच अनर्
ु व घेतल्यावर कन्यारत्न थोडंफार स्केटटंग करायिा िागिं आणण लमसेस क्िॉजना सारखं-सारखं
ततिा घेऊन जायिा िागू िागिं. ततच्याबरोबर जाणं म्हणजे त्यांच्यासाठी मोठं च आव्हान असायचं; एकाच वेळी
ततच्याबरोबर आनंद घेण्याची तीव्र इच्छा आणण आपिी तीव्र र्ीती यांच्या द्वंद्वात त्या परु त्या नामोहरम
व्हायच्या. ती एका पायावरून दस
ु रया पायावर र्ार बदित, तोि सांर्ाळत सरकत राहायची; तिा प्रततक्षक्षप्त
कक्रयेप्रमाणे, बसल्या जागी त्याही या कुल्ल्यावरून त्या कुल्ल्यावर र्ार बदित झि
ु त राहायच्या. ततच्याकडे
िक्षपवू क
द पाहताना त्यांना परकायाप्रवेि झाल्यासारखं वाटायचं. ती वेगाने पढ
ु े जाताना पाहून, वारा आपल्याच
तोंडािा झोंबतो आहे , एखाद्या वळणावर आपिाच झोक जातो आहे , असे र्ास त्यांना होत राहायचे.
एके टदविी ततिा पाहताना त्यांना ततच्या तंत्रातल्या चक
ु ा जाणवल्या. इतरांच्या आणण ततच्या हािचािीतिा
फरक तपासल्यावर, ततने काय केिं तर ती वेगाने जाऊ िकेि हे त्यांनी ओळखिं. ततिा जवळ बोिावून ततिा
काही सूचना करायची खुमखम
ु ी त्या दाबू िकल्या नाहीत, पण ततने त्यांनाच प्रततप्रश्न केिा, "तुिा तर बबिकूि
स्केटटंग येत नाही, मग तू मिा कसं काय सांगतेस?" लमसेस क्िॉज तनरुत्तर झाल्या, पण त्यांची धडपड एका
स्केटटंग करणारया आईिा टदसिी. हिकेच कन्यारत्नापािी येऊन त्या आईने ततचा हात हातात घेतिा आणण
पाहता पाहता ततिा घेऊन ती सरसर घसरत पुढे गेिी. एकमेकींिी बोिणारे त्यांचे हसरे चेहरे लमसेस क्िॉजना
दरू वरून टदसत राटहिे आणण नकळत त्यांचे डोळे र्रून आिे.
कुठून येते ही अगम्य र्ीती? काय थांबवतं आपल्यािा हे छोटे छोटे धोके पत्करण्यापासून? प्रत्यक्ष परार्वापेक्षा
परार्वाची र्ीतीच का पोखरून टाकते आपल्यािा? त्यांचं डोकं र्ंडावून गेिं. आपल्या सगळया प्रश्नांचे उगम
आपल्या बािपणातच असतात असा साक्षात्कार त्यांना डे-टाइम टीव्ही पाटहल्याने पूवीच झािा होता, म्हणून त्या
आपिं बािपण आठवायिा िागल्या.
लमसेस क्िॉजचं बािपण पार दक्षक्षणेच्या गरम दे िात गेिं होतं; त्यांच्या िहानपणी तर घरी फ्रीझही नव्हता,
त्यामुळे गाडीवर बफादचे गोळे घेऊन ववकायिा येणारया फेरीवाल्याकडे सोडून इतरत्र त्यांनी बफददे खीि पाटहिा
नव्हता. पाऊस मात्र तुफान… चहूकडे चचखिाचे तनसरडे रस्ते आणण त्यावर सटकणारे प्िॅ स्टीकचे बूट. एका
दगडावरून दसु रया दगडावर पाय ठे वताना मागन
ू "सांर्ाळून गं… पडिीि घसरून. काय बाई तनसरडे रस्ते!" असे
कानावर पडिेिे िब्द. घसरणे, सटकून, तनसरडा या िब्दांतच मुळात परार्व अलर्प्रेत! ‘घसरून’च्या पढ
ु े ‘पडिा’
ककंवा ‘सटकून’च्या पुढे ‘आपटिा’ असं नसणारी ककती वाक्यं कानावर पडिी आपल्या िहानपणी? नाही म्हणायिा
एक ‘घसरगुंडी’ होती, पण त्याचं ‘घाबरगुंडी’ या िब्दािी असिेिं साधम्यद हा काय तनव्वळ योगायोग होता?
हे च ते… आपिी र्ाषा, आपिे पािक, आपिा समाज, आपिे टहतचचंतक… आपल्यािा र्ीती लिकवणारे … आपल्या
र्ल्यासाठी अथादतच!
"ठमाबाई चाििी… आम्ही नायी पटहिी..." असं प्रोत्साहन दे ऊन एकदा दोन पायावर चािायिा लिकविं की
त्यापढ
ु े कायम...

61
"वेंधळयासारखी चािू नकोस...समोर बघ, पडिीि."
"झाडावर चढू नका मेल्यांनो, हात मोडून घ्याि."
"अरे ! कौिं तनसरडी झािीयत… परत चढिीि तर टांग मोडून घेिीि."
"आगीिी खेळू नये...एक टदवस घर पेटवून ठे वाि."
"वडीिधारे असल्यालिवाय पाण्यात उतरायचं नाही."
"नदीच्या पाण्यािा ओढ फार असते..."
"रात्रीचं पायाखािी काही आिं म्हणजे?"
असंख्खय लर्त्या, आपल्या वंिवेिीवरच्या प्रत्येक फळािा सगळया िहानमोठ्या संकटांपासन
ू वाचवण्याची आटदम
ओढ. या ओढीपायी, वाचवण्याच्या प्रत्येक प्रयत्नामागे आपण त्यांच्याकडून थोडं धाडस काढून घेतो आहे हे न
जाणवता त्यांना सरु क्षक्षत मागादने चाित राहायचं टदिेिं बाळकडू! मि
ु ींना तर अजन
ू च र्ीती - चाररत्र्याची,
िीिाची, परु
ु षाची...
अगदी बाळ असतानाच -
"सोन्याची सखब
ु ाई, बरं का गं
तू बाहे र जाऊ नको, बरं का गं
तुिा पोरे मारतीि, तुझी कंु ची फाडतीि,
तुिा नाही बळ, चचमटा काढून पळ..."
इथपासून, ते मोठं झाल्यावर -
"मुिीच्या जातीने अगदी वडिांपासून, र्ावापयंत सगळयांपासून सांर्ाळून रहावं!" असिे िब्द कानावर पडल्यावर
काय बबिाद तुमची, की तुम्ही अंधार पडायच्या आधी घरी न याि!
म्हणजे पंचमहार्ूतांची र्ीती, ग्रहांची र्ीती, िीिाची र्ीती, कुिाची र्ीती, दे वाची र्ीती, दै त्याची र्ीती, सरपटणारया
प्राण्यांची र्ीती, न सरपटणारया प्राण्यांची र्ीती, घरच्यांची र्ीती, बाहे रच्यांची र्ीती… बाप रे ! एवढया र्यंकर
जगात आपण आजपयंत वाचिो याच्या मुळािी ही र्ीतीच असिी पाटहजे!
इथे लमसेस क्िॉज थोड्या थबकल्या. ही सगळी र्ीती असतानाही आपण धावायचोच की र्रधाव, खड्डे-बबड्डे न
पाहता, पायांखािी न पाहता, अनवाणी! फुटिेल्या गुडघ्यांवर बबरुदांसारख्खया चचकटविेल्या पटटया, वय वषे तीन ते
दहा - कायमच असायच्या. र्ित्या कुतूहिापायी मधमाश्यांच्या पोळयांजवळ नको तेवढे जाऊन मारून घेतिेिा
डंख, कुत्र्यांच्या िेपटयांवर टदिेिे पाय, चोरून कैरया तोडताना कोणी आिं म्हणून वरच्या फांदीवरून मारिेिी
उडी, हे सारं आठविं त्यांना!
एकदा उन्हाळयाच्या सुटटीत तर कहर झािा होता; आजोळी सकदस पाहून आल्यावर पोरासोरांनी गच्चीत सकदस
करायची टूम तनघािी. वयाने तीनचार वषं मोठा असिेिा मामेर्ाऊ कॉन्क्रीटच्या स्िॅ बवर आडवा झोपून म्हणािा
होता, "मी माझे हात असे वर उचितो, तू त्याच्यावरून… अिी कोिांटी मार." त्यांनीही मग कोणताही ववचार न
करता, मारिी की कोिांटी! धाडकन पडल्याचा आवाज, कोपरातून जीवघेणी कळ, फरफर सुजत गेिेिा हात,
आजोबांचा चचंततत चेहरा, "मी काही नाही केिं..." म्हणन
ू ववनवण्या करणारया मामेर्ावाचा अपराधी बापड
ु ा चेहरा,
पटहिा-वटहिा एक्सरे , मटहनार्र गळयात िटकिेिा डावा हात....लमसेस क्िॉजचा उजवा हात अर्ाववतपणे डाव्या
कोपरावर कफरिा. आपण तेव्हा ती कोिांटी मारिीच की नाही! त्यांना पटहल्यांदाच त्या घटनेचा अलर्मान वाटिा.

62
त्याचबरोबर त्यांच्या िक्षात आिं की सगळी िढाई ती कोिांटी मारण्यापूवीची असते. प्रत्यक्ष पडून अंग
िेकाटण्यापेक्षा, ते िेकाटून तनघू िकण्याची िक्यताच आपल्यािा रोखते. लमसेस क्िॉज स्वत:िीच हसल्या.
आपण मनाची तयारी 'पडण्या'साठीच केिी तर? इतक्या टदवसांनंतर त्यांना जाणविं की आपिं हसं करून
घेण्याची र्ीती त्यांना फारिी नव्हती; र्ीती होती ती साध्या, स्वत:च्या िारीररक दख
ु ापतीची. मग त्यावर उपाय
म्हणून आपण पडण्याचीच सवय केिी पाटहजे असं त्यांना वाटायिा िागिं. त्यानंतर अनेकदा घरात काम करता
करता कोणी पाहत नाही असं बघून त्या कधी जलमनीवर िोळण घ्यायच्या, तर कधी जजन्यावरून उतरताना
मद्
ु दामन
ू एखाद्या पायरीवरून घसरून पाहायच्या. असं ठरवन
ू पडणं फारसं जमायचंच असं नाही, पण एकदोनदा
चांगिाच मार िागिा. लमस्टर क्िॉजनी तर एकदोनदा "इथे काय काळं तनळं झािंय?" असं ववचारिंही, पण नंतर
आपल्या बायकोच्या पडधड्या स्वर्ावाची आठवण झाल्याने "परत कुठे तरी धडपडिीस वाटतं!" असं म्हणन
ू दि
ु क्ष
द
केिं. रस्त्यावर थांबन
ू बफादवरून घसरून पडण्याची कल्पना करूनही त्या आपल्या र्ीतीिा काबत
ू आणण्याचा
प्रयत्न करायिा िागल्या. गळ
ु गळ
ु ीत बफादवरून हिकेच पाय कफरवत असताना आपण पढ
ु े झक
ु ू न हातांवर तोि
सांर्ाळून पडतो आहोत याचीही कल्पना करण्याने आपल्या प्रततक्षक्षप्त कक्रया अचधक जिद होतीि अिी आिा
त्यांना वाटायिा िागिी. रात्री स्वप्नात त्या अनेकदा मुिीबरोबर बफादवर उतरत. एकमेकींचे हात पकडून
सराईतपणे स्केटटंग करताना लमळणारा तनखळ आनंद त्यांना रात्रीच्या स्वप्नात लमळायचा, तसा टदवास्वप्नातही!
त्या टदविी मनाचा टहवया करून लमसेस क्िॉज सहकुटुंब ररंकवर गेल्या. त्या पायावर स्केटस चढवत आहे त हे
पाहून कन्यारत्नाचा उत्साह ओसंडून वाहत होता. त्या िांत होत्या, मनातिे सगळे ववचार त्यांनी समोरच्या
बफादसारखे गोठवून टाकिे होते. स्वत:च्या दोन पायांवर चाित त्या आत्मववश्वासाने बफादवर उतरल्या. आपण
पटहल्याच क्षणी र्ुई गाठणार आहोत या अपेक्षेनेच त्या आिेल्या असल्याने पुढे झुकून हात टे कण्यास त्या सज ज
होत्या. पण काय आश्चयद… त्या चक्क उभ्या राटहल्या आणण बफादवर दोन पाविं चािूनही गेल्या. नंतर चार
सेकंदात रप्पकन आपटे पयंत त्यांना आकाि ठें गणं झािं होतं. पडल्यावर काही क्षण काही मोडिं-वगैरे नाही
याची खात्री करून घेत त्या स्वत:िा मनसोक्त हसल्या आणण धडपड करून, तोि सांर्ाळत पुन्हा उभ्या राटहल्या;
कारण त्यांच्याकडे पाहून हसणारया कन्यारत्नाच्या चेहरयावरच्या र्ावात त्यांना स्वगद सापडिा होता!
***
लेखक- रुची
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/1546

63
 आठविीतले प्रवास दच
ु ाकीवरचे
कॉिेजात लिकत असताना एकदाची परीक्षा पार पडिी की 'गंगेत घोडे न्हािे' म्हणायिा आम्ही मोकळे असू. मग
ककमान एक मटहना, जन्मदात्या माउिीच्या र्ाषेत 'खायिा काळ तन र्ई
ु िा र्ार' होऊन राहणे यापरता दस
ु रा
उद्योग नसे. अधन
ू मधन
ू इकडे ततकडे टहंडणे (आजच्या र्ाषेत 'ट्रे क'िा जाणे) सोडिे तर करण्यासारखे काहीच
नसे.

पटहिे सत्र संपताना मी गोव्यािा गेिो होतो. आणण त्याच वेळेस प्रेमातही पडिो होतो. प्रेम-प्रकरण Long
Distance श्रेणीतिे होते. त्यामुळे पत्रे लिटहणे, पोस्टमनची वाट पाहणे आणण खोि उसासे सोडणे यापिीकडे फारसे
काही केिे नाही. दस
ु रे सत्र संपताना the other party पुण्यात दाखि झािी. मग त्या उन्हाळयात िोहगड, लसंहगड
आणण बनेश्वर झािे.

त्यातिे बनेश्वर आणणक लसंहगड स्कूटरवर. त्या सहिी खप

ू म्हणजे खप
ू च रोमाँटटक होत्या. म्हणजे काय, तर
सुरुवात करण्याआधीच 'आपण काहीतरी रोमाँटटक करतो आहोत' हे जाणवून दे ण्यात आिे होते. त्यामुळे 'रोमाँटटक
वाटू िागिे आहे ' असे झक मारत कबूि करण्यावाचन
ू गत्यंतर होते कुठे ?
प्रेमप्रकरण उर्य पक्षांच्या सुदैवाने िवकरच ववझिे. दस
ु रया वषादच्या टदवाळी सुटीत टदनकरबरोबर राजगडावर
चार टदवस मुक्काम ठोकिा. त्याबद्दि नंतर केव्हातरी. आणण तो प्रवास तसाही यष्टी आणण येताना दध
ु ाचा ट्रक
असा होता.

आणण दस
ु रया सत्रानंतरच्या उन्हाळयाच्या सट
ु ीत स्कूटरवर कुठे तरी िांब जाऊन यायची मिा उबळ आिी. ही
उबळ वारं वार येत राहीि, आणण दम्याच्या उबळीपेक्षाही तीव्र आणण दीघद मद
ु तीची असेि हे तेव्हा जाणविे/कळिे
नाही.

मुख्खय अडचणी दोन होत्या. एक म्हणजे घरात सगळी लमळून एकच स्कूटर होती. ती नेल्यास कुटुंबप्रमुखास रोज
चतु:िंग
ृ ीसून ितनपारास्तोवर बसने प्रवास करावा िागिा असता. यासाठी परमपूज य वपताजींना राजी करणे सोपे
नव्हते. दस
ु री (आणण अचधक मोठी) अडचण म्हणजे कोकणस्थ घर असल्याने स्कूटरच्या पेट्रोिचा खचद मांडण्यात
आिा असता आणण यष्टीने (फारच चैन करायची असल्यास 'एलियाड'ने) जाणे कसे सोयीस्कर आहे हे रोखठोक
सांगण्यात आिे असते.
पटहिी अडचण किीबिी तनर्ाविी.

म्हणजे त्याचीही गंमतच झािी. पटहल्या वषी हजेरी पूणद नसल्याने कॉिेजने ववषयामागे पंचवीस रुपये असा
िंर्र रुपयांचा र्ुदंड ठोठाविा होता. तीस-बत्तीस वषांमागचे िंर्र रुपये! दहा रुपयांच्या एका नोटे त एक एिपी
येण्याचे ते टदवस (एिपी म्हणजे 'िााँग प्िेइंग' वा 'िक्षमीकांत प्यारे िाि' एवढे च अथद माहीत असणारयांनी दोन
चमचे गंगाजि वपऊन यावे; मी थांबतो).

पटहल्या वषी अिी 'कामचगरी' झाल्याने घरी माझा स्टॉक फारच खािाविा. त्यामळ
ु े पढ
ु च्या वषी मी सतकद
झािो. बद्
ु धी बरी असल्याने वगादतल्या काही सहाध्यायींना मी लिकवण्याचे काम (इंडजस्ट्रअि केलमस्ट्री, लिनीयर

64
अजल्जब्रा आणण इिेक्ट्रॉतनक्स-२) केिे होते. त्यातिे काही सहाध्यायी 'कसब्या'तिे होते (तीस-बत्तीस वषांपूवीची
'कसबा पेठ' माहीत नसेि तर पान उिटून पुढे जा. ककंवा एक 'एिपी' घेऊन या). तर त्यांच्या 'गुरुजींना' (पक्षी:
मिा) पटहल्या वषी दं ड र्रावा िागिा हे कळल्यावर त्यांचा साजत्त्वक संताप उफाळून आिा ('साजत्त्वक' हा िब्द
'संताप' याबरोबर जोडीने म्हणून आिा आहे . उगाच खरोखरचा अथद घेऊ नका). दस
ु रया वषादसाठी या 'अणखि
कसबा लमत्रमंडळाने' माझ्यासाठी जोरदार 'कफजल्डंग' िाविी.

आमच्या कॉिेजात प्रत्येक ववर्ागाची खालसयत अिी आहे (अजूनही आहे ! ) की दप

ु ारच्या चहाच्या वेळी सगळी
अध्यापक मंडळी त्या त्या ववर्ागातल्या 'टी रूम'मध्ये तनष्ठे ने हजर होतात. Tradition is the most important
thing in Oxford, and Pune is the Oxford of the East वगैरे वगैरे. ही Tradition कुणी सुरू केिी दे व जाणे. टटळक
आणण आगरकर आपापल्या पगड्या सावरत चहाची वेळ गाठायिा िगबगीने तनघािे आहे त असे दृश्य
डोळयांसमोर आणणे अवघड आहे .

ही Tradition माझ्या लमत्रमंडळाने सफाईने आपल्या (माझ्या) र्ल्यासाठी वापरिी. एक टदवस तनवडून त्या टदविी
Tea Time मध्ये ववर्ागागणणक दोन (एक कताद, दस
ु रा सवरता; 'आयटी'च्या र्ाषेत एक मेकर, एक चेकर) 'लमत्र'
अध्यापकांच्या 'कॉमन रूम'मध्ये लिरिे आणण त्यांनी त्या त्या अध्यापकांच्या मेजांवरून आमच्या वगादचे(च)
हजेरीपत्रक िंपास केिे. आणण ग्राउं डजवळच्या 'जजम'मागे त्या सगळया हजेरीपत्रकांची होळी करून टाकिी. बात
खतम. बांबूच नाही तर िागेि कसा?

अिा रीतीने मुद्दिच गहाळ झाल्याने कॉिेज त्या वषी काही व्याज िावू िकिे नाही. आणण त्यामुळे
कुटुंबप्रमुखासमोर माझी कॉिर (जरा) टाईट होती. येणेप्रमाणे पटहिी अडचण तनर्िी.

दस
ु रया अडचणीसाठी मी 'मुद्दा िावून धरणे' एवढे (आणण एवढे च) तनष्ठे ने चािू ठे विे. 'पण एकदा जाऊन
यायिा काय हरकत आहे ? ', 'आपल्या स्कूटरिा एवढे काही पेट्रोि िागत नाही, बसपेक्षा थोडेसेच जास्त पैसे
जातीि ('थोडेसेच' म्हणजे दप्ु पट हे किािा बोिू? 'नरो वा कंु जरो वा' णझंदाबाद)', 'आत्ता नाही तर कधी जाणार
(कॉिेज संपल्यावर मुकाट नोकरीिा िागणे हे त्या वेळेस गह
ृ ीत धरण्यात आिेिे होते)' या आणण अिा वाक्यांची
उिटापािट (आणण सरलमसळ) करीत मी ककल्िा िढवत राटहिो. मुरारबाजी, बाजीप्रर्ू आटद मंडळींनी माझ्याकडे
(टपािी) लिकवणी घ्यावी इतक्या तनष्ठे ने मी ककल्िा िढविा.

आणण जजंकिो. 'प्रयत्ने वाळूचे कण रगडडता' हे खरे होते तर.

तयारीिा िागिो. स्कूटर मेकॅतनककडे नेऊन आणिी. चाकांची हवा पाटहिी. प्िग साफ केिा. काब्युदरेटर साफ
केिा. सामानाची बांधाबांध केिी. स्कूटरच्या डडकीत काय मावेि आणण काय बाहे र ठे वायिा िागेि याची यादी
केिी. पुढची आणण मागची डडकी सामानासाठी गह
ृ ीत धरून एक Ecolac बॅग स्टे पनीिा बांधावी िागेि एवढा
अंदाज आिा. अथादत सामानाचा अंदाज माझा होता, आणण तो 'कोल्हापूर आणण परत' एवढाच नव्हता. पण ते
उघड करण्याची वेळ अजून आिी नव्हती.
डायरी लिटहण्याचा माझा स्वर्ाव नाही (स्वतःिीच का होईना, एवढे खरे बोिणे मिा झेपत नाही), त्यामुळे
तनघण्याची तारीख नोंदवू िकत नाही. क्षमस्व. पण मे मटहन्याची सुरुवात होती एवढे तनजश्चत. त्यामुळे िौकरच

65
उजाडे एव्हढे च नव्हे , तर िौकरच चटचटायिाही िागे. त्यामुळे िौकर म्हणजे अगदी पहाटे चारिाच तनघण्याचा
बेत ठे विा.

आणण आदल्या रात्री 'कोिायटटस'ने कोिदांडा घािायचा एक सणसणीत प्रयत्न केिा. हा 'कोिायटटस' मी
गोव्याच्या एनसीसी काँपमधन
ू सोबत आणिा होता. तो मधन
ू अधन
ू आपिे अजस्तत्व जाणवून दे त असे. पण या
वेळेस स्वर जरा चढा होता. त्यामुळे रात्रर्र पोट आवळून पडून राटहिो, झोप अिी आिीच नाही. साडेतीनिा
गजर झाल्यावर उठिो, तयार झािो आणण ओठांवर दात आवळून स्कूटरमध्ये सामान र्रू िागिो. दोन्ही डडक्या
र्रल्यावर Ecolac र्रिी, दोरीने स्टे पनीिा घटट बांधन
ू टाकिी आणण स्कूटरिा िाथ घातिी.

सेनापती बापट रस्ता पहाटे चारिा िख्खख ररकामा होता. ककंबहुना, स्वारगेटिा पोहोचेपयंत कुणी फारसे आढळिेच
नाही. पण स्वारगेटनंतर फारच जास्ती प्रमाणात ट्रक आढळू िागिे.

ट्रकवाल्यांचाही इिाज नव्हता. कात्रज दे हूरोड बायपास तेव्हा फक्त िगोपंच्या कल्पनेतच असावा.
अडचण एव्हढीच होती की 'वप्रया'चा टदवा म्हणजे 'तो िागिा आहे की नाही हे बघायिा दस
ु रा टदवा घेऊन जावा'
या श्रेणीतिा होता. त्यामळ
ु े समोरचा रस्ता कसाबसा टदसत होता. समोरून ट्रक आिा की डोळे टदपत आणण
समोरचे काहीच टदसत नसे. अिा वेळेस स्कूटर मुकाट डावीकडे थांबवणे एव्हढे च हातात होते.

अिा रीतीने मजि-दरमजि करीत कात्रजचा घाट ओिांडिा आणण लिरवळ-खंडाळयाच्या टदिेने कूच केिे.
खंडाळा गाठे स्तोवर साफ टदसू िागिे होते. पण त्यामुळेच बहुधा गडबड झािी. खंबाटकीच्या घाटात एक मोठासा
दगड रस्त्यात डाव्या बाजूिा पडिा होता, त्याकडे माझे ध्यान गेिेच नाही. मी आपल्याच तंद्रीत सरळ त्या
दगडावर स्कूटर घातिी. तो दगड माझ्या बाजूिा तनमुळतासा होत गेिा होता, त्यामुळे धडकून पडण्याऐवजी
माझी स्कूटर त्या दगडावरून टे क-ऑफ घेतल्यासारखी उडािी. उडािी म्हणजे एक-दीडच फूट. पण सुदैवाने परत
दोन चाकांवरच र्ूमातेिा स्पिद करती झािी. त्या सेकंदर्रात मीही खडबडून जागा झािो आणण दोन चाकांवरची
दच
ु ाकी दोन चाकांवरच ठे वण्यात यिस्वी झािो.

ततथपासून पुढचा प्रवास सुरळीत चािू राटहिा. सातारा बायपास तेव्हाही कायदरत होता, त्यामुळे बाहे रच्या बाहे र
कराडच्या टदिेने तनघािो. माझा प्रयत्न होता की िक्यतो न थांबता जजतके जाता येईि तततके जावे.

सातारा-कराड रस्ता तसा सरधोपट आहे . वळण-वाकण फारसे नाही. पण एव्हाना पुण्यासून तनघाल्यावर कुठे ही न
थांबल्याचे पररणाम जाणवू िागिे होते. 'बजाज'च्या स्कूटसद म्हणजे कुठल्याही 'यूजर सॅटटस्फॅक्िन सव्हे 'मध्ये
'तनगेटटव्ह (क्िोज टू इजन्फतनटी)' हा लिक्का िेवूनच जन्मािा आिेल्या. 'बजाज'च्या स्कूटसदनी जेव्हढे
'स्पााँडडिॉलसस'चे रुग्ण तयार केिे तेव्हढे ककदरोगाचे रुग्णही र्ारतातल्या सगळया लसगारे ट कंपन्यांनी लमळून केिे
नसावेत. बसल्या बसल्या खांदे, पाठ, पाय हे जमेि तेव्हढे ताणून घेत स्कूटर दामटत राटहिो. कराडिा
पोहोचेपयंत मात्र पारच र्ुस्कट पडिे.
मग आठविे की माझ्या लमरजेच्या बािलमत्राचे, उमेिचे, कुटुंब आता कराडिा आिे होते. त्याच्या वडडिांची बाँक
ऑफ इंडडयाच्या कराड िाखेत बदिी झािी होती. ओळखी आणण नातेसंबंध आपल्या गरजेच्या वेळेस वापरायचे
नाही तर केव्हा? तो जमाना सेिफोनचाच काय, पण फोनचाही नव्हता. 'िाँ डिाईन' हा िब्दही तेव्हा कुणास ठाऊक

66
नव्हता. त्यामुळे जाण्याआधी सटासट फोन मारणे (आता कराडात पोहोचिोय; आता नाक्यावर पोहोचिोय; आता
गल्िीत पोहोचिोय; आता तुमच्या दारात आहे इ इ) गंमत तेव्हा नव्हती. पण धाडकन कुणीतरी (Persona Non
Grata नसिेिी) व्यक्ती दारात उर्ी राटहल्यावर होणारा अवचचत आनंद र्रपूर होता.

मी बाँक िोधन
ू काढिी. त्या काळात तरी बाँक मॅनज
े रच्या क्वाटद सद िक्यतो बाँकेच्या इमारतीतच असत. कराडिाही
होत्या.
उमेिच्या घरी एकदम ऐसपैस टदिदार दे िस्थी स्वागत झािे. आधी उमेिच्या बाबांनी "दमिा असिीि, जरा
आंघोळ करून घेतोस का? " असा मायेचा सवाि टाकिा. त्यांना मी कराडात मुक्कामािा आिो नाही हे सांगावे
िागिे. मग उमेिच्या आईने "परवानगी बरी टदिी तुिा आईने!" म्हटिे. थोडक्यात, उमेििा असिा आचरटपणा
करण्याची परवानगी लमळणार नाही हे कळिे.

पण पठ्ठ्या एकदमच तयारीचा तनघािा. तेव्हा नव्हे , पण दहा वषांनी का होईना, तो सायकिवरून कन्याकुमारीिा
जाऊन आिा. अजन
ू ही 'सहज' म्हणन
ू कोल्हापरू पयंत (तो डॉक्टर होऊन कराडातच स्थातयक झािा आहे ) जाऊन
येतो. म्हणजे असे सांगतो तरी. मिा त्याचा हे वा वाटतो की तो खोटारडा असल्याची खात्री पटते हे Sobriety
scale वर मी कुठे असेन त्यावर ठरते. असो.

तासर्र बसून, चहापोहे आटद (आटद म्हणजे उमेिची धाकटी बहीण ज योती तेव्हा नुकतीच स्वयंपाकघरात
हािचाि करू िागिी होती; ततने केिेिी थालिपीठे ) उदरस्थ करून मी स्कूटर परत चािू केिी. एव्हाना नऊ
वाजिे होते. ऊन जाणवायिा िागिे होते. पण आता तासार्राचाच पल्िा होता. त्याप्रमाणे दहा वाजण्याच्या
सुमारास मी राजारामपुरी गाठिी. कॉिेजलमत्र हरयाकडे मुक्काम ठोकायचा बेत होता.

हरयाच्या बाबांनी जुनाट दच

ु ाकीवरून एवढा पल्िा एकटयाने काटल्याबद्दि आधी माझी खरडपटटी काढिी. मग
हरयाच्या आईंना आतून बोिाविे आणण त्यांना मिा ओवाळायिा िाविे.
कोल्हापुरात तनवांतपणे आठवडा काढिा. एक टदवस लमरजेिा जाऊन आिो. जवळपास दहा वषांनी जात होतो.
आणण त्या दहा वषांत उं ची दोनेक फुटांनी तरी वाढिी होती. िहानपणीचे 'मोठ्ठे ' वाटणारे गाव आता फारच
र्ातुकिीतिे वाटिे. आणण लमरज सांगिी एव्हढे जवळ आहे हे कळल्यावर माफक धक्काही बसिा. िहानपणी
लमरजेहून सांगिीिा जायचे म्हणजे वेरविीसून रत्नांग्रीिा येण्यासारखी तयारी असायची.

एक पन्हाळा टट्रपसुद्धा मारिी. परत ततथे जाण्यात अथद नाही एव्हढे कळिे. तेव्हाही ततथे धतनक-वणणक बाळे
'मजा आना चाटहये' हे ब्रीदवाक्य घोकत दाखि होत.

त्यादरम्यान पुढल्या टप्प्याची आखणी करून टाकिी. म्हणजे काय केिे, तर रत्नाचगरीिा मधक
ू ाकांना फोन
ठोकिा. मी कोल्हापूरपयंत आिो आहे हे कळल्यावर त्यांची प्रततकक्रया अपेक्षेप्रमाणेच होती.
त्याचे काय होते, तर मधक
ू ाकांचा स्वर्ाव एकंदरीतच नातीगोती, सगेसोयरे यांच्यात रमणारा आहे . मोजूनमापून
वागणारया कोंकणस्थांपेक्षा घोळबाज दे िस्थांत िोर्ेि असा. त्यामुळे "ते काही नाही, कोल्हापूरपयंत आिाच
आहे स तर आता रत्नांग्रीिा येऊनच जा. मी बोिेन दादािी" हा संवाद झडिा आणण त्याप्रमाणे तीथदरूपांिी
मधक
ू ाकांनी संपकद साधिा. पाहुण्याहातून साप मेिा.

67
कोल्हापरू रत्नाचगरी रस्ता अजन
ू ही बराचसा प्रेक्षणीय आहे . त्यावेळी तर तो िॉरा लिनीच्या हास्यासारखा मोहक
होता. पंचगंगेवरचा पूि ओिांडिा की दब
ु ाजूंना टहरवीगार िेती सुरू होई. मिकापूरिा िाि मातीची झिक
लमळायिा सुरुवात होई. आंबा घाटातिा रस्ता अरुं द होता त्यामुळे वाहतूक तनवांतपणे चाित असे.
खािी साखरप्यािा उतरल्याबरोबर कोंकणी दमटपणाने गदमदायिा िागिे. पण कोंकणचा टहरवागार वास
वातावरणात र्रून राटहिा होता त्यामुळे उकाड्याकडे दि
ु क्ष
द करता आिे. तेव्हाचा साखरपा-पािीरहातखंबा-
रत्नाचगरी रस्ता ककती अततिय अततिय होता हे लिटहणे माझ्या बोटांबाहे रचे आहे .
मधक
ू ाका एव्हाना मारुतीमंटदरच्या घरात राहायिा आिे होते. त्यांच्याकडे पोहोचिो आणण पुढच्या तयारीिा
िागिो.
माझा एक िांबचा आतेर्ाऊ महाडिा लिक्षक होता. माझ्या बािपणी तो आमच्याकडे लिकायिा होता. मी
मधक
ू ाकांकडे त्याची चौकिी सुरू केिी. "अप्पा काय म्हणतोय? नवथर गाठ पडिेिी काय? मी तर काय गेल्या
पाचसात वषांत र्ेटिेिा नाही त्यािा". मधक
ू ाकांनी अपेक्षेप्रमाणेच "आता एवढा आिाच आहे स इथवर तर
जाताना महाडावरूनच जा. थोडेसेच िांब पडेि. " मिा पाटहजे होते ते साध्य झािे, मी किािा नाही म्हणू?
तीथदरूपांना परत एकदा मधक
ू ाकांचा फोन गेिा.
रत्नाचगरीहून जवळपासचे टप्पे आठवड्यार्रात मारिे. एक टदवस कोट-िांजा-वेरविी. एक टदवस गोळप-पावस.
एक टदवस केळे -मजगांव. ककल्ल्यावर तर सूयादस्त पाहण्यासाठी रोज संध्याकाळी फेरी असेच.
केळे -मजगांव फेरीत स्कूटरने जरा ववसंवादी सूर छे डिा. तिी ततचीही चक
ू नव्हती म्हणा. रस्ता म्हणून मी ज या
मागादवर स्कूटर दामटिी होती ती जेमतेम पायवाट होती. त्यातिा कुठिातरी दगड िागून सायिेन्सर मूळ
स्कूटरपासून वविगिा आणण फटर्द र् ू् द ्रू् द आवाजाने कानठळया बसू िागल्या. सद
ु ै वाने मारुती मंटदरच्या कोपरयावर
मेकॅतनक होता, त्याने क्िाँ पचे नट आवळून टदिे.
दस
ु रया टदविी महाडिा प्रस्थान ठे विे. संगमेश्वर ओिांडून धामणीिा पोहोचता पोहोचता सायिेन्सर परत एकदा
सट
ु ाविा. ततथे कुणी मेकॅतनक असा नव्हता. 'सावड्दयािा लमळे ि' असा आिीवादद घेऊन कानठळया बसवन
ू घेत
पढ
ु े तनघािो. हॉनद वाजवायची गरज लमटिी.
सावड्दयाच्या मेकॅतनकने परत क्िाँ प आवळून टदिा. एव्हाना ऊन चटकायिा िागिे होते. त्यामळ
ु े चचपळुणात
लिरण्याचा ववचार रद्द करून स्कूटर दामटत राटहिो. परिरु ामाच्या घाटीमध्ये 'वालिष्ठी दिदन' नामक एक 'पॉइंट'
आहे . ततथन
ू खािची नदी आणण पररसराचे ववहं गम दृश्य वविोर्नीय टदसते. रस्ता रुं दाविा, रहदारी वाढिी, तरी
अजन
ू ही ते दृश्य पहायिा हमखास थांबणे होते.

िोटयाच्या माळावर तेव्हा केवळ घडाद केलमकल्स आणण नोलसि एव्हढे च होते. ते ओिांडून खेडच्या टदिेिा
िागिो आणण सायिेन्सरने परत दगा टदिा. आता खेड नाक्यावर थांबणे आिे. ततथल्या मेकॅतनकचे दे णे दे ऊन
पुढे सरकिो.

किेडीच्या घाटात माझ्यापुढे एक ट्रक जाड धातूचे िीटस घेऊन चाििा होता. त्या िीटस मागचे सगळे फाळके
पाडून आडव्या अंथरल्या होत्या आणण त्यांना दोरखंडांनी बांधिे होते. त्या ट्रकिा ओव्हरटे क करण्यासाठी मिा
नीटसा चानस गावेना. दोनेक ककिोमीटर प्रयत्न करून पाटहिा आणण वैतागून मागेच थांबिो. आणण थांबिो
म्हणून वाचिो.

68
झािे असे, की त्या र्स
ू मांतर टाकिेल्या धातच्
ू या िीटस दोरखंडांनी बांधिेल्या होत्या. पण िीटस हिन
ू हिन
ू ते
दोरखंड काचिे होते आणण दोन वळणे पुढे ते दोरखंड तुटिे. त्यातिे एकेक िीट एकेक जक्वंटिचे होते (असे त्या
ड्रायवरने नंतर सांचगतिे). मी जर मागोमाग राटहिो असतो तर ते िीटस माझ्या डोक्याच्या उं चीवरून मागे
सांडत असताना मी त्यांच्याखािी वा त्यांच्यासमोर आिो असतो.
खणाण खण्ण आवाज कसिा झािा म्हणून मी पुन्हा पुढे झािो तर हे दृश्य टदसिे.

घाटमाथा ओिांडून उतरायिा िागिो. पोिादपूर गाठे पयंत घामाने लर्जायिा झािे होते. उजवीकडे महाबळे श्वरचा
रस्ता गेिा. आता िेवटचा टप्पा म्हणून स्कूटर हाणिी. महाडच्या आधी एक मोकळा रस्ता लमळािा म्हणून
'वप्रया' पळविी. ककती पळते ते बघू म्हणन
ू . ८० चा वेग गाठिान ततने. पण मग िगेच ती बाळ कोल्हटकरांच्या
नाटकातल्या पात्रांसारखी र्ावनाततरे काने थरथरू िागिी. मक
ु ाट वेग कमी केिा.

जेवणवेळ ओिांडून महाडिा दाखि झािो. अप्पाचे घर आईस फॅक्टरीच्या जवळ होते. 'आईस फॅक्टरीच्या जवळ'
आणण 'ओकमास्तर' यापैकी एखाद्याही खण
ु ेवर त्याकाळी कुठल्याही गावात तनवेधपणे पत्त्यावर पोहोचता येई.

अप्पा कुठे तरी बाहे र गेिेिा होता, पण त्याची बायको आणण मि

ु े घरात होती. स्नेहावटहनीिा मी त्याआधी कधी
र्ेटिो नव्हतो. मि
ु े खेळत होती. त्यांना िेजारच्या आईस फॅक्टरीत वपटाळून वटहनीने बफद मागविा आणण
कच्च्या कैरीचे गारे गार पन्हे दे ऊन आधी माझा जीव थंड केिा. तेवढयात अप्पा आिाच. मी स्कूटरवर आिो
आहे असे कळताच "अरे वा, राहा चार टदवस. रायगडिा जाऊन येऊ" असे तो वदता झािा. मग वटहनीच्या
हातची डालळंब्यांची उसळ आणण तांदळाच्या ताज या र्ाकरया असे तुडपून जेविो तन ताणून टदिी.

संध्याकाळी चवदार तळे पाहायिा गेिो तन स्कूटरचा सायिेन्सर परत दगाविा. अप्पाचा एक मेकॅतनक लमत्र
होता, त्याने एकंदर पररजस्थती बघून सुचविे की क्िाँ प आवळत बसण्यापेक्षा सायिेन्सर मूळ बॉडीिा वेल्डच
करून टाकावा. जेव्हा डीकाबद (स्कूटरचा सायिेन्सर दीडदोन वषांनी काढून त्यात साठिेिी काजळी आणण तेि
साफ करणे ही अगदी नेहमीची गोष्ट होती; जुन्या स्कूटरधारकांना काय ते कळे ि) करण्यासाठी काढायची वेळ
येईि तेव्हा कापूनच काढावा. त्याप्रमाणे वेल्डच करून टाकिा. नंतर डीकाबद करण्याची वेळ येण्याआधीच आम्ही
ती स्कूटर ववकून टाकिी.

रायगडचा रस्ता अगदीच एकेरी होता. स्कूटर असल्याने फारसा प्रश्न नव्हता. पण काहीकाही वाकणे आणण चढ
एकदम परीक्षा पाहणारे होते. पाचाडिा स्कूटर िावून ककल्ल्यावर चढायिा िागिो. पायरया नीट असल्या आणण
कुठे ही 'तोरणा' वा 'तुंग' यासारखे प्रस्तरारोहण करावे िागिे नसिे तरी पार घामटा तनघािा. वरती गेल्यावर
कळिे की आता ततथे जजल्हा पररषदे ने एक नीटसे गेस्ट हाऊस बांधिे आहे . ततथे राहाण्याजेवणाची व्यवजस्थत
सोय होते. आम्हांिा झकास जेवण लमळािे.

ककल्ल्याचा आवाका पाहता ककमान तीन टदवस राटहिे तरच तो मनासारखा टहंडता येईि याचा अंदाज आिा.
त्याप्रमाणे दोनच आठवड्यांनी टदनकर आणण वसंतािा घेऊन करूनही टाकिे. ते नंतर केव्हातरी लिहीन.
उन्हाळयात राहायिा महाड हे चचपळुणाइतकेच बेकार गाव आहे .

69
आता िेवटचा टप्पा. वरं ध घाटातून वर चढायच्या ऐवजी गोवा रस्त्याने सरळ जाऊन पनवेि गाठावे, िाळे तल्या
दोस्तांच्या गाठीर्ेटी घ्याव्यात, पनवेि परत नीट न्याहाळून पाहावे आणण खंडाळयाच्या घाटाने वर चढावे असा
ववचार होता. महाडच्या पोस्टातून घरी फोन िाविा (तीथदरूप नसतीि अिा वेळेस) आणण "येताना पेणवरून
रामधरण्यांचे पापड घेऊन येतो" असे सांगून माऊिीिा माझ्या पक्षात वळवून घेतिे. िेवटच्या टप्प्यात का
होईना, ततची नाराजी कमी झािी.
महाड पनवेि रस्ता अगदीच कंटाळवाणा आहे . एक तर माणगांव (आणण नंतर जरासे आत असिेिे पेण) सोडिे
तर मोठे से गाव नाही. आणण रोहा-नागोठणे टप्प्यातल्या रासायतनक कारखान्यांमळ
ु े उग्र दपद पसरवत जाणारे
टाँ कसद पदोपदी आडवे येतात. रस्ता (अजन
ू ही) डडव्हायडर नसिेिा दोनपदरी आहे .
पनवेििा असताना मी स्कूटर चािवायिा लिकिेिो नव्हतो. त्यामळ
ु े लमरजेिा झािे तेच इथेही झािे. सगळे
गाव अगदीच छोटे वाटू िागिे.

पापड घेण्यासाठी परत पेणिा येऊन मग खोपोिी गाठणे असा बेत केिा. त्यातनलमत्ताने 'कनादळा'ही करता आिा.
तेव्हा कनादळा आजच्या ति
ु नेत ितपट िांत होता.

पेण गाव तेव्हा अगदीच तनवांत होते. आताचा डोके उठवणारा ककचाट तेव्हा पीएन/डीएन पाटिांच्या वा
धारकरांच्या कल्पनेतच असिा तर असता. दातार आळीतल्या तळयाकाठी असिेिे वडाचे झाड, तळयात असिेिी
ववहीर, काठाकाठाने डुब
ं णारया म्हिी, सगळे कसे अगदी मोजूनमापून चचत्र काढावे तसे होते. रामधरण्यांकडचे पापड
घेऊन मी बाजारपेठेतून एक चक्कर मारिी. पांढरया कांद्यांची माळही घेऊन मातोश्रींच्या बुकात अजून एक गुण
वाढविा.

पेण खोपोिी रस्ता (अजूनही बराचसा) सुंदर आहे . त्याकाळी तर पेणपुढची कराड डॉक्टरांची पोल्ट्री सोडिी की
पंचवीसेक ककिोमीटर अगदी िांत िांत होते. ववनोबा र्ाव्यांचे गागोदे त्याच रस्त्यावर. पण ते दिदवणारे फिकही
दिकर्रानंतर आिे.
खोपोिीिा महामागादची गजबज सरू
ु झािी. एक्स्प्रेसवे तेव्हा स्वप्नातल्या स्वप्नातही नव्हता. 'रमाकांत' ओसंडून
वाहत होते. ततथिे मॅनेजर तीथदरूपांच्या ओळखीचे असल्याने (बाँक मॅनेजरची ओळख असणे ही तेव्हा व्यवसाय-
धंद्यातल्या िोकांच्या दृष्टीने गरजेची गोष्ट होती; खाजगी बाँकेचा प्रतततनधी तम
ु च्या दारात येण्याचे टदवस
यायिा र्रपरू वषे होती) मिा जागा आणण गरम वडा दोन्ही पटकन लमळािे.
ं रोबाच्या दे वळापासच्या वळणदार चढावर. त्या
खंडाळयाचा घाट चढताना मात्र कस िागिा. वविेष करून लिग
वेळेस एकच रस्ता होता, त्यामळ
ु े वाहतक
ू कोंडी तनत्याची. त्याप्रमाणे घाट तंब
ु िेिाच होता. दच
ु ाकी होती म्हणन
ू
मी कडेकडेने सुटिो. त्याटदविी अलिबाग पुणे एस्टीिा पुणे गाठायिा आठ तास िागिे असे नंतर कळिे.
अिा रीतीने सगळा लमळून हजाराहून अचधक ककिोमीटरचा दच
ु ाकीवरचा पटहिा िांब पल्ल्याचा प्रवास बराचसा
तनवेध पार पडिा.

लेखक- चौकस
मळ
ु दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/1694

70
 ततरं गा

किाकारांची ओळखः
हीरो िोकः
हीरो-१: नाना- सतत वैतागिेिा. उसि
ू "पहिे िात (िाथ), कफर मि
ु ाकात, कफर बात."
हीरो-२: राजकुमार - चेहरा व लमिी यांच्या अिाइनमें टमध्ये पथ्
ृ वीच्या अक्षासारखा फरक. मेकअप टीमने डोळयावर
पटटी बांधन
ू त्याच्या चेहरयावर लमिी िावण्याचा खेळ खेळिेिा केिेिा आहे (चचत्रातीि गाढवािा िेपटी िावतात
तसे), असे सतत वाटणारा. उसि
ू "पहिे मि
ु ाकात, कफर बात,
कफर जरूरत पडे तो िात."
हीरॉइन्स - हरीि, ममता,कुिकणी आणण वषाद उसगावकर.
("इसे समझो ना रे िम का तार र्ैवया")
चररत्र इ. अलर्नेते - आिोक नाथ व सुरेि ओबेरॉय तर
जव्हिन्सः
दीपक लिके ("जंग के मैदान मे कोई र्ी परमवीर चक्र
चटकही िेता है , िेककन मेरी तिवार की धार के आगे..."),
मनोहर लसंग, बॉब कक्रस्टो व इतर अनेक वाईट िोक.
हरीि व ममता कु. यांचे एक रोमाँटटक गाणे. आधी मिा
वाटिे दोन मैबत्रणींची गाणी असतात, "सुन री ओ सहे िी, तू
चंपा मै चमेिी" तसे काहीतरी असेि. पण हे खरे डुएट
तनघािे. यात एकाच गाण्यात ते सुमारे २५ ड्रेस बदितात
(म्हणजे तेवढे ड्रेस टदसतात. गाण्यात ते बदित नाहीत. नंतर अपेक्षार्ंग होऊ नये म्हणून मुद्दाम खि
ु ासा).
प्रत्येक कडव्यात वेगळा ड्रेस सगळयाच गाण्यांत असतो; पण येथे तर एकाच िॉट मध्ये हवेत उडी मारताना एक,
तर हवेतन
ू खािी येताना दस
ु रा असाही प्रकार आहे .
कोठे ही दोन िोक बोित असताना मध्ये ववववध थोर िोकांचे फोटो ठे वून टदग्दिदकाने िोकांना "थोरांची ओळख
बबंगो/हाउझी" खेळायची संधी टदिेिी आहे . मी गांधीजी, नेहरू, इंटदरा गांधी, नेताजी सुर्ाषचंद्र बोस व डॉ. सवदपल्िी
राधाकृष्णन एवढे ओळखिे. पोलिस स्टे िन वगैरे सोडा, पण मुख्खय जव्हिन प्रियनाथच्या घरीसुद्धा नेहरू व गांधींचे
फोटो आहे त. याखेरीज प्रमुख नेपथ्य म्हणजे सककदट बोड्दस व वपवळे -िाि िुकिुकणारे टदवे.
टहंदी चचत्रपटात सगळे ब्िॅ क अॅण्ड व्हाईट असते, ग्रे िेड्स नसतात अिी टीका होत असते. त्यािा चोख उत्तर
दे ण्याकररता दीपक लिकेचे केस तसे ग्रे केिे आहे त.
तर नेपथ्य, कॉस्च्यम
ु व मेकअप या बाबी कव्हर केल्यावर आता कथेकडे वळू.
पण हा चचत्रपट वेगवेगळया पातळयांवर समजन
ू घेण्याकररता एक जक्वझ घेणे आवश्यक आहे . यातन
ू तम
ु चा
लसनेमा-आयक्यू तम्
ु हािा समजेि.
काही प्रसंग व संवाद.

71
१. सूयद
द े व लसंग, लिवाजीराव वागळे व प्रियनाथ गें डास्वामी. यातीि जव्हिन कोण असेि? यातिे नानाचे नाव काय
असेि?
२. राखी का टदन. तीन र्ाऊ, एक बहीण. आधीच्या अन्यायामुळे त्यातीि एक-दोन जण रागाविे आहे त. ततसरा
त्यांना रक्षाबंधनाचे महत्त्व पटवून दे तो. तो त्या ततघांतीि कोण असेि? (टहंटः त्यातीि एक मुजस्िम आहे ). नंतर
एकजण मरतो. तो कोण असेि? (टहंटः मागची टहंट पाहा).
३. तीन "ऐटम बम"वािे िास्त्रज्ञ. त्यांना जव्हिन धमकावतो "लसक्रेट" दे ण्यासाठी. त्यातीि एकजण 'आमच्या
रक्तात बेइमानी नाहीये' असे सांगन
ू ते साफ नाकारतो व मरतो. तो कोण असेि? (टहंटः बाकीचे दोन टहंद ू आहे त).
खािीि संवाद कोणी म्हटिे असतीि ते ओळखा. नाना पाटे कर (चचडिेिा), दीपक लिके (चचडिेिा), राज कुमार
(चचडिेिा असावा. चेहरयावरून पत्ता िागत नाही). हे संवाद कोणास उद्दे िन
ू व का म्हणािे, ते चचत्रपटातीि इतर
अनेक बाबींप्रमाणे इरररिेव्हं ट आहे :
१. "जजस टदन र्ी मझ
ु े तेरे णखिाफ एक र्ी सबत
ू लमिा, तझ
ु े ऐसी मौत मारूंगा, कक तेरी पापी आत्मा अगिे सात
जनम तक ककसी दस
ू रे के िरीर मे घस
ु ने के पहिे कााँप उठे गी" (हे म्हणजे पढ
ु च्या पन्नास वषादत ति
ु ा अधन
ू मधन
ू
र्ीती वाटे ि, अिी धमकी दे ण्यासारखे आहे . कारण आत्म्यािा र्ीती फक्त एका िरीरातून दस
ु रीकडे जातानाच्या
ट्राजन्झिनमध्ये वाटे ि. what will it do at other times – live happily ever after? )
२. "नौकरी करते हो १५०० रूपयों की, और बात करते हो...."
३. "हमारा ये हचथयार आग उगिता है , अगर तुमने something something नही ककया तो हमारा ये हचथयार तुम्हे
जिा दे गा."
यावरून तुम्हािा एकूण कथेचा अंदाज आिा असेि. दीपक लिकेिा कोणत्यातरी 'ववदे िी ताकत'िा र्ारतात राज य
करण्यास मदत करून स्वतःचे जुगार, दारू, ड्रग्स व इतर अवैध धंदे चािू ठे वायचे असतात. पण एका िहरातीि
एक डीआयजी (रूद्रप्रताप चौहान उफद "नामुमककन को मुमककन करनेका दस
ू रा नाम"- पण ते अिा नावाच्या
िोकांना "ना" सुनने की आदत नसल्याने असावे) त्यांच्या मध्ये येत असतो.
यावर जव्हिनच्या अड्ड्यावर एक हाय िेव्हि मीटटंग चािू आहे . त्यात मख्ख
ु य ववदे िी ताकद बॉब कक्रस्टो व इतर
फुटकळ ववदे िी ताकदी आिेल्या आहे त. तेथे प्िॅ न्स आखिे जात आहे त. मध्ये एक पोलिस अचधकारी काहीतरी
बोितो. बॉब कक्रस्टोचे कुतूहि वाढते:
"आप की तारीफ?"
बॉब कक्रस्टोने टहंदीच्या अनेक परीक्षा टदल्याने त्यािा कोणत्याही िहे जासकट ती बोिता येते, आणण ज या दे िावर
कब्जा करायचा आहे तेथीि फुटीर िोकांिीसुद्धा तो अदबीने बोितो, "आप की तारीफ?"
दीपक लिके: "पोलिस ऑकफसर सत्यवादी, िेककन ये लसफद नाम के सत्यवादी है ."
यातीि ववनोदही बॉ. कक्र.िा कळतो.
र्ारताच्या एका राज यातीि ततसरया-चौथ्या राँ कचा पोलिस अचधकारी त्रासदायक आहे . मग त्यावर तोडगा काढण्याचे
खािीि मागद असू िकतातः
१. आपिे उद्योग दस
ु रया एखाद्या राज यात हिववणे.
२. गह
ृ मंत्री आपिेच प्यादे असल्याने त्यािा त्या डीएसपीची बदिी करायिा िावणे.

72
३. तो डीएसपी त्याच्या मुिाबरोबर बीचवर घोडेस्वारी करत असताना मुख्खय जव्हिनने स्वतः दस
ु रा घोडा घेऊन
हे ल्मेट घािून हातात तिवार घेऊन जाऊन त्यािा मारणे. त्याचा मुिगा बघत असताना हे ल्मेटचा पुढचा र्ाग
उघडून हॉ हॉ हॉ करून हसणे.
यातीि ततसरा मागद सवादत सोपा व बबनधोक असल्याने तोच पत्करिा जातो.
मग आता सरकारच्या बाजूने एक हाय िेव्हि मीटटंग होते. प्रमख
ु ो़ आिोक नाथ असतो, म्हणजे तो मंत्री करप्ट
नसणार हे उघड होते. आता प्रियनाथिा कसा आवर घािायचा यावर सुझाव माचगतिे जातात. आमीलिवाय पयादय
नाही असे ठरते. आमीचाही वेळ जात नसल्याने तेही िोक तेथेच बसिेिे असतात. पण तेथे परू ी फौज
पाठवण्याऐवजी एकच असा माणस
ू पाठवू की जो "िेरो मे िेर है व आणखी काय काय आहे " असे ते सांगतात.
कारण त्याने १९६५च्या यद्
ु धात एकटयानेच मिीन गन घेऊन, पढ
ु े ित्रच्
ू या हद्दीत जाऊन चार टठकाणी ततरं गा
िाविेिा असतो. बहुधा तो एक ८-१० झेंडस
े द्
ु धा बरोबर घेऊन यद्
ु धात िढत असावा. ६२च्या यद्
ु धातीि कामचगरीमळ
ु े
त्यािा परमवीर चक्र तर लमळािेिे असतेच, पण मेजरचा बब्रगेडडयरही तो झािेिा असतो. नंतर मात्र तीसेक वषे
तो बब्रगेडडयरच राटहिेिा असतो, हे मात्र आश्चयदच आहे ; कारण तिीच जोरदार कामचगरी त्याने ६५ व ७१च्या
युद्धांत केिेिी असते. त्यामुळे कथेच्या काळापयंत तो ककमान राष्ट्रपतीतरी व्हायिा हवा.
त्याची एक लमिीटरीने बनविेिी "इण्ट्रो" कफल्म एक करप्ट पोलिस ऑकफसर प्रियनाथच्या खाजगी चथएटर मध्ये
त्यािा दाखवतो. मग प्रियनाथ माझ्या तिवारीपुढे त्याचे काही चािणार नाही, वगैरे वल्गना करतो. तेव्हाच मोठे
ब्याकग्राउं ड म्युजजक वाजल्याने सगळे मागे बघतात (नाहीतर त्या सीन मध्ये त्यांना दचकून मागे बघायिा दस
ु रे
काहीच कारण नव्हते); तर मागच्या दारात राजकुमार उर्ा. गुरुत्वाकषदणाची गडबड असिेल्या टठकाणच्या
गोष्टींप्रमाणे तो ततरपा उर्ा असतो व "ना तिवार की धार से, ना गोलियोंकी बौछार से..." चािू होते.
तसे सगळे दे िर्क्त िोक. हीरोच नव्हे तर जव्हिन्सही. जव्हिन्सच्या अड्ड्यातही र्ारताचा नकािा पूणद आहे ,
म्हणजे जव्हिन्सही "काश्मीर हा र्ारताचा अववर्ाज य र्ाग आहे " हे मान्य करतात. मात्र अवघ्या र्ारताच्या
रक्षणाची काळजी असिेल्या राजकुमारच्या बंकरमध्ये फक्त महाराष्ट्राचा नकािा असतो. नलिबाने सगळे जव्हिन्स
जेव्हा राजकुमारने ट्राजन्स्मटर िाविेल्या गाडीतून जातात, ते महाराष्ट्राच्या आसपासच कफरतात. नाहीतर यािा ते
कोठून सापडणार होते माहीत नाही.
मग राजकुमारिा अडकवण्यासाठी िहीद स्मारक कायदक्रमािा त्यािा बोिाविे जाते. तेथे त्याच्यावर हल्िा करणारया
माणसािा मारण्याकररता कमांडोज गोळी झाडतात, तेव्हा तेथे असिेिे तोतये पोलिस सवदत्र गोळीबार करतात. हा
आदे ि राजकुमारने टदिा, असे ठरवून त्याच्यावर खटिा र्रिा जातो.
हा खटिा चचत्रपटसष्ृ टीतीि खटल्यांच्या इततहासात िॅ ण्डमाकद समजिा जाईि. राजकुमारने फायररंगच्या ऑडदर
टदल्या, तोतया पोलिसांनी फायररंग चािू केिे, मंत्र्यांसकट सवांनी बतघतिे. या आरोपाचा इन्कार राजकुमारने कोटादत
केिा नाही. हे सगळे पटहल्या पाच लमतनटांत होते. मग बाकीचा खटिा नक्की किासाठी चािू होता? एकामागून
एक िोक येऊन राजकुमारकडे बोटे दाखवून दाखवून काहीतरी सांगत होते. पोलिस त्यांचा अचधकारी तेथे उपजस्थत
असताना एका लमिीटरी ऑकफसरच्या आदे िानुसार फायररंग करतात. आधी ते पोलिसच तोतया. त्यांचा जाबजबाब
वगैरे? बहुधा आवश्यक नाही. ते पोलिस होते का महत्त्वाचे नाही, त्यांनी कोणाच्या आदे िानस
ु ार फायररंग केिे हे
महत्त्वाचे.
त्यात एक ऐसा गवाह जजसकी सच्चाई पर कोई िक नही कर सकता, म्हणून नाना येतो. म्हणजे कोटादच्या दृष्टीने
ु ार एक ववश्वासाहद ता राँ ककंग असावे जबाब ग्राह्य धरण्यासाठी. नानाही
पोलिसांमधीि िोकांचे सच्चाईनस

73
राजकुमारिाच जबाबदार धरतो. मग राजकुमारचे तनिंबन इ. पायरया न होता त्यािा थेट तुरुंगात टाकिे जाते;
पण नंतर कळते की हा सगळा राजकुमारचाच बनाव होता. "हम यहॉ आये थे अपने हुकूम से, और जायेंगे..." इ.इ.
आता राजकुमार व नापा यांचे मुख्खय काम सुरू होते; ते म्हणजे बराच वेळ डॉयिॉगबाजी करणे (व प्रत्येक पंचिा
इफेक्टसाठी पूि टे बिच्या पॉकेटमध्ये एक बॉि मारणे. त्यात दोन-तीन वेळा तो पांढरा Cue Ball ही पॉकेटमध्ये
जातो) व त्यातून वेळ उरिाच तर जव्हिन्सचे अड्डे िोधणे. एक क्िू लमळतो. "िहर के बाहर, कािी पहाडीके पीछे ."
एवढयावर अचक
ू पत्ता सापडणारया एका आमराईत बॉम्ब बनवायचे काम चािू असते. आमराईची तनवड बरोबर
आहे - कारण आंबा हे बारमाही पीक असल्याने, वषदर्र तेथन
ू पेटया बाहे र जात असिेल्या बघन
ू कोणािाही संिय
येणार नाही. तसेच तेथे पोलिस वगैरे येऊ नयेत, म्हणन
ू टठकटठकाणी बॉम्ब पेरून ठे विेिे असतात व जरा कोणी
इकडेततकडे पाय ठे विा तर स्फोट होत असतात. मात्र एरव्ही तेथन
ू हातगाड्या, ट्रक आरामात कफरत असतात; तसेच
प्रत्येक झाडावर आंबे िगडिेिे असतात, जे कधीही पडू िकतात. सॉलिड प्िॅ न.
तेथे दोन जव्हिन्स जी माटहती त्यांना तोपयंत "कॉमन नॉिेज" असायिा हवी ती केवळ प्रेक्षकांना माहीत व्हावी,
म्हणन
ू एकमेकांना मोठ्याने सांगत असतात. उदा: एक बॉम्ब, जो २५ मीटर िांबच्या ट्रकिा उडवू िकतो, तो
दाखवायिा तो एक जण तो िांब टाकून दाखवतो. मग एक स्फोट व "हॉ हॉ हॉ". पण यावर दस
ु रया जव्हिनचे
समाधान होत नाही. तो म्हणतो हा बॉम्ब यप
ू ी व आसामसाठी ठीक आहे , पण मिा असा एक बॉम्ब दे जो
बब्रगेडडयर सूयद
द े वलसंगिा उडवू िकेि (यावर यूपी व आसाममध्ये तनदिदने किी झािी नाहीत, हे एक आश्चयदच
आहे ). मग यावर एक दस
ु री कैरी दाखविी जाते जी म्हणजे असा बॉम्ब असतो की जो जो ५० मी. दरू च्या
माणसाच्या हाडाचा र्ुगा करू िकतो. मग तो जव्हिन तो बॉम्ब थ्रो करतो ते दाखवायिा.
तर त्या टदिेने फक्त एका कोककळे चा आवाज येतो. दोन लमतनटे िांतता झाल्यावर तनष्पन्न होते की राजकुमारने
तो कॅच केिा आहे . असे दोन रॅण्डम िोक एका रॅ ण्डम टाईमिा डेमॉन्स्ट्रे िनसाठी, एखादा बॉम्ब कोणत्या टदिेने
फेकतीि हे राजकुमारिा बरोबर माहीत असते. तेथे कोठे तरी िपून तो बॉम्ब कॅच करायचे व नंतर जव्हिन्स जे
संवाद म्हणत आहे त त्यािा योग्य प्रत्युत्तर दे त तेथन
ू बाहे र यायचे, याचेही प्रलिक्षण त्यािा लमळािेिे असते.
कल्पना करा. तुमच्याकडे आंब्याच्या अनेक पेटया र्रून बॉम्ब आहे त, समोरच्या जलमनीत काही परु िेिे आहे त.
अिा वेळेस ज यािा मारायचे आहे तो डुित डुित समोरून येतो आहे . तुम्ही काय कराि? तेच ते करतात. एकजण
राजकुमारच्या मागून त्यावर बॉम्ब फेकायिा येतो. पण राजकुमारची पेररफेरि जव्हजन ३६० अंिाची असल्याने
त्यािा ते टदसत असते व तो बॉम्ब बरोबर मागे फेकून त्यािा उडवतो (५० मी. रें जवािा तो आधी कॅच केिेिा व
इतका वेळ जस्पनरसारखा हातातल्या हातात उडवत असिेिा बॉम्ब. तो मागे फेकण्याची पॉवर इतकी की टहंदी
लसरीयिमधल्या जस्त्रया िग्नानंतर मैका सोडताना ते तांदळ
ू का काय मागे टाकतात, तेसुद्धा जास्त जोरात टाकत
असतीि). आता राजकुमारकडे एकही बॉम्ब नाही. जव्हिन्सकडे हजारो आहे त. आणखी काही जलमनीतही आहेत.
राजकुमारिा मारायचे आहे . काही सुचते का? बरोब्बर! ते सगळे फायटटंग करतात.
असे करत करत रखडत िेवटी सगळे प्रियनाथच्या अड्ड्यावर क्िायमॅक्ससाठी पोहोचतात. नमनाचे डॉयिॉग,
मारामारी इ. होऊन स्टे िमेट अवस्था येते तेव्हा प्रियनाथ, तांडि
े , बॉके हे सवद सुटे उर्े असतात. नाना, राजकुमार
व त्यांच्या कमांडोजच्या मागे गन्स घेऊन प्रियनाथचे िोक उर्े असतात आणण हरीिची आई, वषाद व इतर दब
ु ि
द
िोक बांधिेिे असतात व त्यांच्या केबबनच्या बााँबचा ररमोट प्रियनाथकडे असतो.
आता तीन लमसाईि ("प्रिय-१, २, ३") र्ारताच्या इस्ट, वेस्ट व नॉथदिा जाऊन पडणार (उपजस्थत सवांच्या
टदिाज्ञानाबद्दि िंका आल्याने येथे र्ारताचा नकािा दाखवन
ू इस्ट, वेस्ट व नॉथद म्हणजे कोठे , तेही दाखविे जाते)

74
आणण याचे थेट प्रक्षेपण सवांना दाखविे जाणार असे जाहीर होते. तेव्हा मग राजकुमार एक ओढण्याचा पाईप
तोंडात धरतो व पेटवणार, एवढयात प्रियनाथ पुढे होऊन "खडे हो बारूद के ढे र पे, और पी रहे हो पाईप" हे
"कोनाड्यात उर्ी जव्हं दमाता" च्या तोडीचे यमक जुळविेिे वाक्य म्हणतो व तो पाईप फेकून दे तो. मग धरू च धरू
होतो. पाच लमतनटे कोणािाच कोणी टदसत नाही. नंतर राजकुमार व नानापढ
ु चा धरू क्रमाक्रमाने जक्िअर होऊन ते
तेथेच आहे त, हे तनष्पन्न होते.
आता दोन तीन वेळा हॉ हॉ हॉ झाल्यावर लमसाईि उडवण्याची ऑडदर टदिी जाते. काउं टडाउन होऊन लमसाईि
उडणार म्हणन
ू सगळे श्वास रोखन
ू बघू िागतात. पण...
एकदम िंर्रएक कोककळा गाऊ िागल्याचा आवाज होतो. मिीनमधिे प्रत्येक रं गाचे टदवे िक
ु िक
ु ू िागतात.
लमसाईल्समधन
ू धरू बाहे र येतो आणण पढ
ु े काहीच होत नाही. मग तनष्पन्न होते की इतका वेळ राजकुमार हातात
तीन "फ्यज
ु कंडक्टर" धरून बसिा होता. त्यात ते बरयापैकी मोठे तीन फ्यु.कं. स्क्रीनवर आपल्यािा तोपयंत
टदसत नसल्याने चचत्रपटसष्ृ टीच्या तनयमानस
ु ार आजब
ू ाजच्
ू या गाड्दसनाही ते टदसिे नव्हते (तनयम #१: "स्क्रीनवर
क्िोजअपमध्ये आपल्यािा जेवढे टदसते तेच त्या सीनमध्ये वेगवेगळया टदिांना व अंतरांवर उभ्या असिेल्या
इतरांनाही टदसते"). ती लमसाईि िााँच लसस्टीमही इतकी प्रगत असते की फ्यु.कं नसताना "फ्युज लमलसंग" असा
मेसेज दे ण्याऐवजी सगळे टदवे किात्मकरीत्या िुकिुकतात व वेगवेगळे आवाज येतात. हे म्हणजे कारमधिे पेट्रोि
संपल्यावर तसा इंडडकेटर येण्याऐवजी गाडीचे सगळे हॉनद, बीपसद व जब्िंकसद एकदम वाजू/िुकिुकू िागिे, तर कसे
होईि तसे होते. तो िास्त्रज्ञही "बहुतेक हे वपवळे बटण... हा, हे च असेि" असा चेहरा करून असतीि नसतीि
तेवढी सगळी बटणे दाबून पाहतो.
तरीही चचत्रपटात या क्षणी पररजस्थती फारिी बदििेिी नसते. जे बांधिेिे िोक आहे त ते तसेच आहेत, प्रियनाथचे
िोक अजूनही राजकुमार व नानाच्या मागे गन्स धरून उर्े आहे त. फक्त राजकुमारकडे आता फ्युज कंडक्टर
आहे त. मग जुनीच धमकी परत दे ऊन ते फ्युज कंडक्टर परत घेऊन पुन्हा बसवायचे की फायटटंग पुन्हा सुरू
करून काही तनष्पन्न होते का पाहायचे? साहजजकच प्रियनाथ दस
ु रा मागद पत्करतो.
मुळात त्याचा प्िॅ न नक्की काय असतो?. तीन लमसाईि. ऐटम बम वािी. ती बनवायिा ते हे वी वॉटर, युरेतनयम,
मोठे ररअॅक्टसद इ. िागत नाहीत, फक्त िास्त्रज्ञांकडून "लसक्रेट" लमळािे की झािे. ती इस्ट, वेस्ट व नॉथदिा कोठे तरी
जाऊन पडणार. व दे िावर ववदे िी हुकूमतचा झेंडा िहरायेगा. कोण ववदे िी ताकत? फक्त बॉब कक्रस्टोिा पुढे पाठवून
उवदररत सैन्य नंतर येणार का? काही पत्ता नाही. फक्त लमसाईि आडव्याचे उर्े झािे, आकािात कोठे तरी नेम धरिा
आणण "हॉ ह्हॉ ह्हॉ ह्हॉ ह्हॉ"
तेव्हा मिा कळिे लमलिटरीने एकच माणूस का पाठविा ते!
***

लेखक- फारएण्ड
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/1742
चचत्रस्रोत: आंतरजािावरून सार्ार

75
 कोकिस्थ लसनेमाची थोडक्यात गोष्ट...

डडस्क्िेमर : हे लसनेमाचं परीक्षण नाही. लसनेमा ररिीज व्हायचाय. तो न पाहता, टदग्दिदकाची इंग्रजी िब्दांनी
र्रिेिी ‘मराठी माज’ मि
ु ाखत बघन
ू अंदाजे लिटहिेिी गोष्ट आहे . वपक्चर पाहायचा की नाही, आवडतो की नाही,
ते थेटरात जाऊन आपापिे पाहून ठरवावे :)
***
गोखिे नावाचा बॅंकेतिा एक अचधकारी असतो. तो
स्वेच्छातनवत्त
ृ ी स्वीकारतो. त्याच्या तनरोपसमारं र्ात त्याचे
गुणवणदन चािू आहे . त्याच्या हाताखािचा अचधकारी, “साहे बांनी
आम्हांिा अमुक लिकविं, ढमुक लिकविं, साहे ब मोठ्ठे गुणी…”,
"एड्युकेटे ड िॉ अबायडडंग पीस िववंग सोििी स्टे बि नो
नॉनसेन्स..." हे सगळं दीड लमन्टाच्या र्ाषणात जाणवेि असं
बोितोय. वेळ असिा तर प्रत्येक गुण दिदवणारे ब्यांकेतिे
प्रसंग. प्रेक्षकांत त्याची बायको. ती िाळे त अथादतच लिक्षक्षका
असते. "एड्यक
ु े टे ड िॉ अबायडडंग पीस िववंग सोििी स्टे बि
नो नॉनसेन्स" असतेच, कारण तीही कोकणस्थ. वेळ असिा
तर प्रत्येक गण
ु दिदवणारे ततच्या िाळे तिे प्रसंग.
हल्िी गोखल्यांची पाठ सारखी दख
ु ते. समारं र्ात त्यांना अचानक पाठदख
ु ीचा ऍटॅ क येतो, पण ते सावरतात.
समारं र् संपताना आईिा मि
ु ाचा फोन येतो. मि
ु गा परदे िात. बहुधा पजश्चमेिा. िंडन. मिु ािा ऑकदु ट फेस्बुक
समाजसेवा करायची सवय असते. मुिाचं नाव श्याम. श्यामच्या आजोबांचच ं नाव त्यािा ठे विेिं. श्यामचे आजोबा
कोकणात माध्यलमक िाळे त उपमुख्खयाध्यापक होऊन तनवत्त
ृ . ततकडे त्यांची आंब्याची काही किमं. तेही कोकणस्थ
असल्याने ए िॉ. अ. पी. ि. सो. स्टे . नो. नॉ. असतातच.
मुिगा यांच्या जातीचा फेस्बुक ग्रुप चािवत असतो. हे तो आईिा सांगताना एक फोनवरचा संवाद :
“जात म्हणू नये. जात िब्द फार जातीय वाटतो श्याम. समाज म्हणावं.” श्यामची आई.
“पण जातीय म्हणजे काय?”
“ जातीय म्हणजे अश्िीि.”
“ ओके मॉम, यापुढे समाज म्हणेन.”
असा हा आईचं ऐकणारा श्याम दर मटहन्यािा काही ज विंत ववषयांवर प्रत्यक्ष मीटटंगा घेत असतो.
‘आपण्न्क्कीकुठूनआिो?’ या ववषयावरच्या मीटटंगिा श्याम अथादतच एका (ए िॉ. अ. पी. ि. सो. स्टे . नो. नॉ.)
मुिीच्या प्रेमात पडतो. ‘आपणएव्ढे हुिाकदसे?’ या ववषयावरच्या पुढच्या मीटटंगिा तो ततिा प्रपोज करतो आणण
‘हल्िीआप्ल्यामुिीबाहे जादतीतिग्नंकाकतादत?’ या ज विंत ववषयावरच्या मीटटंगमध्ये ती त्यािा होकार दे ते. आता
होकार लमळाल्यावर एकूणच श्यामचे समाजाच्या मीटटंगमधिे िक्ष उडते. िग्नच वगैरे ठरवल्याने आता या
समाजसेवेची आपिी गरज संपिी हे त्याच्या िक्षात येते. मग तो ततच्याबरोबर मायदे िी परततो.

76
दरम्यानच्या काळात मुंबईत काही लमिावािे िोक राजकारण राजकारण खेळत असतात. काही प्युअर पोलिटटकि
गेम असतात, तर काही र्ेसळीचे पोलिटटकि गेम असतात. तर काय होतं, मध्येच बच्कन दोन रहस्यमय खन
ू
होतात. या खन
ु ांचं खापर की काय ते, श्यामवर फुटतं आणण श्यामिा अटक होते. ती अथादतच लमिावाल्या मंडळींची
राजकीय खेळी असते. ववववध वकीि मंडळी, पोिीस खात्यातिी मंडळी यांच्याकडे गोखिे सांसदीय पद्धतीने प्रयत्न
करून पाहतात, अजद-ववनंत्या करतात. पण काहीच होत नाही. अचानक एका पोिीस स्टे िनमध्ये त्यांची पाठ परत
दख
ु ायिा िागते आणण ते चक्कर येऊन पडतात. मग जोरात झांजा वाजत वाजत...
मधयांतर
त्यांचा पाठीचा ववकार बळाविेिा असतो. आणण गोखल्यांना इजस्पतळात दाखि व्हायिा िागते. तपासणीत असे
कळते की गोखल्यांना पाठीचा कणा आहे , पण जो आहे तो खप
ू च मद
ृ ू आहे , तकिाद ू आहे . त्यामळ
ु े तो कणा ताठ
राहत नाही. द:ु खी गोखल्यांचे त्राण इतके गेिेिे असते की “मिा ऑप्रेिन नको!” असे ते ओरडत असतात. त्याच
वेळी त्यांची पत्नी एक अफिातन
ू उपाय करते. गोखिे इजस्पतळात असतानाच त्यांची पत्नी टे प रे कॉडदरवर ती
मदरिॅ न्डची प्रेयर वाजवते. ‘नमस्ते सदा…’ची ती िहानपणी ऐकिेिी म्हटिेिी टयन
ू ऐकून गोखिे गटहवरतात,
आनंदाने नाचू िागतात. पाठीचे दख
ु णे कुठल्या कुठे पळून जाते. नसेस, वॉडदबॉय, हाउसमन, कन्सल्टं ट... सारे
हॉजस्पटि आनंदी होते. मग काय! कदम ताि करत ते आनंदाने ऑप्रेिन चथएटरकडे जातात. मग गोखल्यांचे
त्याच टदविी ऑप्रेिन होते आणण त्यांच्या पाठीत िाकडी रॉड बसवतात. मग त्यांचा कणा एकदम ताठ होउन
जातो. र्ुिीच्या गुंगीतही त्यांना ती िहानपणची लिस्त आठवते. काय ती लिस्त अन काय ती बौद्चधकं...
मग गोखल्यांना ऑप्रेिनच्या रात्री स्वप्न पडते, त्यात त्यांचे बाबा आठवतात. िाखेवरती रोज िाठीकाठीचे खेळ
लिकिेिे आठवतात. मल्िखांब तिवारबाजी, कबड्डी, दोरीवरचा मल्िखांब, असिे मराठी मदादनी खेळ टदसायिा
िागतात. ‘ताठ कणा हाच बाणा’ हे त्यांचे ब्रीदवाक्य त्यांना आठवते...
मग ते अचानक उजव्या हाताने छाती वपटत "माज आहे मिा, माज आहे मिा!" असे ओरडत उठतात. इजस्पतळाचा
ड्रेस काढून पांढरा िटद आणण खाकी अधी ववजार चढवतात. डॉक्टर त्यांना अडवण्याचा प्रयत्न करतात, पण तरी
गोखिे मात्र “मेिो तरी बेहेत्तर, पण िढाई माझी आहे !” असे सांगतात. मग मागे झांजा वाजायिा िागतात.
‘कोकणस्थ-कोकणस्थ-कोकणस्थ’ अिी आरती सुरू होते. मदरिडं ची प्रेयर घुमायिा िागते... कािच्या सजदरीतून
उरिेिा दांडका हातात घेऊन ते धावायिा िागिेिे पाहून डॉक्टर हबकतात. मागे सारी मराठी असल्याचा माज
असिेिी जनता एकही मराठी िब्द न बोिता ’एड्युकेटे ड िॉ अबायडडंग पीस िववंग सोििी स्टे बि नो नॉनसेन्स’
अिा घोषणा दे त ताठ कण्याने धावू िागते.
मग वाटे त येणारे सारे ‘अनएड्युकेटे ड िॉब्रेकसद पीसहे टसद सोििी अन्स्टे बि नॉनसेन्स’ गुंड दं डाचा प्रसाद खातात,
ताठ कण्याच्या िाथा खातात, गोखिे ताठ कण्याने जोरात र्ाषण करायिा िागतात : “आम्ही लर्त्रे नाही, आम्ही
बुद्चधमान आहोत...”
आता हे बौद्चधक घेणार या र्ीतीने सारे वाईटट िोक थरथर कापू िागतात, रडायिा िागतात, बनावट साक्षीदार
पळून जातात, खरया साक्षी टदल्या जातात, लमिावािे गुंड सरळ येतात. मग श्यामिा जामीन लमळतो. मग डीएसपी
आणण जज साहे ब “हाच खरा िरू !” असं म्हणत गोखल्यांचं अलर्नंदन करतात. मग परत र्ाषण : “मी कोकणस्थ
आहे , पण मी जातीय नाही; मी संघात जायचो, पण मी पोलिटटकि नाही; मी रस्त्यात मारामारी करतो, पण मी गंड
ु
नाही... “ वगैरे वगैरे ‘हा आहे , पण तो नाही’ असे र्ाषण सोळा लमतनटे चािल्यावर ‘कोकणस्थ!’ असा जोरात
आवाज काढून आरती संपते.

77
लसनेमाही संपतो.
मग नावे येताना -
श्याम घरी येतो आणण त्याचे िग्न होते आणण तो पुन्हा जािीय समाजसेवेत बुडून जातो. त्या वषीचा र्ारतरत्न
पुरस्कार गोखल्यांना लमळतो. पुरस्कार स्वीकारायिा ते अथादतच खाकी ववजार आणण पांढरया िटादत जातात.
***

लेखक- भडकमकर मास्तर

मुळ दव
ु ा- http://www.misalpav.com/node/24742
चचत्रस्रोत: आंतरजािावरून सार्ार

78
 पाब्लो नेरुदा
मी िक्यतो आत्मचररत्रे वाचायचं टाळतो. त्यात बहुतेक वेळा 'मै ही मै हूं, मै ही मै हूं, दस
ू रा कोई नही' अिीच
पररजस्थती असते. पण काही नावं अिी असतात की जी पाटहल्यावर वाचण्याचा मोह आवरत नाही. यातिं एक
नाव - गालसदया मारक्वेझने ज याचं वणदन "The greatest poet of the twentieth century - in any language" या
िब्दांत केिं तो पाब्िो नेरुदा.

कधीकधी पाश्चात्त्य िेखकांच्या ति

ु नेत दक्षक्षण अमेररकेतीि िेखक आणण कवी अचधक जवळचे वाटतात. यािा
काही प्रमाणात आपिं र्ौगोलिक आणण ऐततहालसक साम्य कारणीर्ूत असावं. नेरुदा दोनदा र्ारतात येऊन गेिा.
पटहल्यांदा आिा तेव्हा र्ारतावर बब्रटटिांचं राज य होतं. इथे आल्यावर त्याने कााँग्रेसच्या अचधवेिनात र्ाग घेतिा.
मोतीिाि नेहरू, जवाहरिाि नेहरू, सुर्ाषचंद्र बोस, गांधीजी या सवांिी र्ेट झािी. र्ारताचं पटहिं दिदन घडताच
त्यािा इथल्या पारतंत्र्यात असिेल्या िोकांवर कोणती बंधने आहे त ते सवादत
आधी टदसिं. हा दृष्टीतिा फरक आहे . ककपलिंगसारख्खया िेखकांना हे कधीही
जमणार नाही१. दस
ु री र्ेट र्ारत स्वतंत्र झाल्यानंतर होती पण तो अनुर्व
फारच वाईट होता. आल्याबरोबर कस्टमवाल्यांनी नको इतका त्रास टदिा.
गुप्त पोलिस सारखे मागे. टदल्िीिा नेहरूंची र्ेट घ्यायिा गेल्यानंतर
चचिीच्या राजदत
ू ाकरवी र्ारत सरकारने तनरोप पाठविा की काम
झाल्यानंतर इथन
ू िगेच तनघून जा. नेहरू र्ेटिे पण त्यांचं वागणं इतकं
तुटक, कोरडं होतं की नेरुदािा इथन
ू कधी जातो असं झािं. र्ेट झाल्यानंतर
त्याने तडक ववमान पकडिं आणण र्ारत सोडिा. नेरुदािी आणखी एक
जवळचा धागा म्हणजे पाऊस. चचिीमधिा पाऊस आपल्या पावसासारखाच
बदाबदा कोसळणारा असतो. ("The southern rain is patient and keeps falling
endlessly from the gray sky.") िहानपणापासूनच नेरुदाचं तनसगादिी आणण
या पावसािी घटट नातं तयार झािं. त्याच्या कववतेमध्ये तनसगद, प्राणी, पक्षी
यांना महत्त्वाचं स्थान आहे .

मरण समोर उर्ं आहे , हा क्षण िेवटचा की पुढचा हे माहीत नाही असे प्रसंग नेरुदाच्या आयुष्यात अनेकदा आिे.
एकदा उरुग्वेमध्ये नेरुदाचं कववतावाचन चािू होतं आणण पटहल्याच रांगेत एक उच्चपदस्थ पोलिस अचधकारी बसिा
होता. सवादत मागच्या रांगेत चार िोकांनी नेरुदावर मिीनगन रोखन
ू धरिेल्या. कायदक्रम संपल्यावर त्यािा सांचगतिं
की जर तो अचधकारी मध्येच उठून गेिा असता तर गोळया सुटल्या असत्या. रोजच्या रोज मत्ृ यूच्या डोळयात डोळे
घािून बतघतल्यानंतर तनमादण होणारी कववता िखिखत्या ववजेसारखी असिी तर त्यात नवि ते काय?
दक्षक्षण अमेररकेतीि पररजस्थती किी होती आणण किी आहे याची कल्पना करणं अिक्य आहे . एक अजेंटटनाचा लमत्र
होता, योगायोगानं त्याचं नावही पाब्िो होतं. एकदा इंग्िंडमध्ये फुटबॉि मॅचनंतर चें गराचें गरी झािी आणण काही
िोक मेिे. पाब्िो ते वाचून हसायिा िागिा. मी कारण ववचारिं तर म्हटिा, "ही िुटूपुटीची िढाई आहे . अजेंटटनात
मॅचिा जाताना दोन्ही बाजूचे िोक वपस्तूि आणण रायफिी घेऊन जातात. र्ांडण झािं तर दोन्हीकडून गोळया
सुरू." कमािीचं दाररद्र्य, सरकार आणण िोकिाही फक्त नावािा आणण त्यातही सरकारच्या ववघातक कारवायांना

79
अमेररकेच्या संयुक्त संस्थानांचा पाटठं बा२. अिा पररजस्थतीत ततथिे िोक कम्युतनस्ट झािे यात फारसं आश्चयद
वाटण्याचं कारण नाही. नेरुदा उघड उघड कम्युतनस्ट आणण सोिालिस्ट होता. आयुष्यर्र कम्युतनस्ट ववचारसरणीच्या
तत्त्वांचं त्याने कसोिीने पािन केिं. (आणण यासाठी आयुष्यर्र सीआयए आणण एफबीआय त्याच्या पाळतीवर
राटहिे.) त्याचा हा प्रवास बघताना कम्युतनस्ट ववचारसरणीिा त्या काळात, त्या खंडात का पयादय नव्हता हे कळतंच,
पण त्याचबरोबर डाव्या ववचारसरणीचे मूिर्ूत दोषही समोर येतात. पोलिटब्युरोिा सवद सत्ता दे ताना सवोच्च
अचधकारी सचोटीने वागतीि हे गह
ृ ीत धरिेिं असतं, पण तसं झािं नाही तर काय करायचं याचं उत्तर त्यांच्याकडे
नाही. नेरुदा रलियातीि नेत्यांची र्रपरू स्तत
ु ी करतो मात्र स्टालिनने जे असंख्खय तनरपराध िोक मारिे त्यांच्याबद्दि
अवाक्षरही काढत नाही. चीनमध्ये 'कल्चरि ररव्होल्युिन' झाल्यानंतर जी मस्
ु कटदाबी झािी त्याबद्दि मौन पाळतो.
फक्त िेवटी स्टालिनबद्दि बोिताना 'आमच्या काही चक
ु ा झाल्या आणण कठोर आत्मपरीक्षणानंतर आम्हािा त्या
सध
ु ारता येतीि' अिी मोघम कबि
ु ी दे तो. हे वाचन
ू नवि वाटतं. इतर सवद बाबतीत इतका सच्चा असणारा माणस
ू
या बाबतीत अचानक 'नरो वा कंु जरोवा' का होतो?
दस
ु रं महायद्
ु ध सरू
ु होण्याआधी स्पेनमधीि यादवी यद्
ु धानंतर जवळजवळ पाच िाख िोक जीव वाचवून फ्रान्समध्ये
पोचिे. फ्रेंच सरकारने या िोकांना तुरुंगात आणण कॉन्सन्ट्रे िन कॅंपमध्ये टाकिं. यात जस्त्रया आणण मुिंही होती.
तुरुंगातीि िोकांना चचिीमध्ये घेऊन येण्यासाठी चचिी सरकारने नेरुदािा फ्रान्सिा पाठविं. फ्रेंच अचधकारयांनी
नेरुदाच्या मागादत िक्य तततके अडथळे आणण्याचा प्रयत्न केिा. अथक प्रयत्नांनंतर अखेर नेरुदा 'ववतनपेग' या
जहाजाद्वारे तनवादलसतांना चचिीिा पाठववण्यात यिस्वी ठरिा. याच काळात र्ेटिेल्या असंख्खय िोकांच्या अिक्य
वाटणारया घटनांपैकी काही त्याने नोंदवल्या आहे त. स्पेनमध्ये जनरि फ्रॅंकोने सरकारववरुद्ध युद्ध पुकारल्यानंतर
एका पायिटिा रोज रात्री काळोखात ववमान घेऊन बॉम्ब टाकण्याचे काम टदिं होते. काही टदवस गेल्यानंतर तो
कंटाळिा. मग त्याने ब्रेि र्ाषा लिकून घेतिी. त्यात नैपुण्य आल्यानंतर बॉम्ब टाकायिा जात असताना तो एका
हाताने ब्रेिमध्ये लिटहिेिी पुस्तके वाचत असे. अिा रीतीने एकीकडे बॉम्ब टाकत असताना त्याने 'काउं ट ऑफ
मॉन्ते णिस्तो' वाचनू संपविं आणण 'थ्री मस्केटटयसद' वाचत असताना सरकारचा परार्व झािा. दस ु रा ककस्सा याहून
र्ारी आहे . स्पेनच्या अन्दािुलियाचा एक कवी जीव वाचवून स्कॉटिंडमध्ये पोचिा. त्यािा इंग्रजीचं अक्षरही येत
नव्हतं. रोज तो एका बारमध्ये जाऊन िांतपणे एका कोपरयात बबअर पीत बसायचा. एक टदवस सगळे गेल्यावर
बारच्या मािकाने त्यािा बोिाविं आणण दोघं एकत्र प्यायिा बसिे. हे प्रत्येक रात्री व्हायिा िागिं. हळूहळू ते
बोिायिा िागिे, हा स्पॅतनिमध्ये, तो इंग्रजीत. दोघांना एकमेकांचं अक्षरही कळत नव्हतं. िेवटी एक टदवस यािा
परत स्पेनिा जावं िागिं तेव्हा ते एकमेकांना लमठ्या मारून रडिे . नंतर तो कवी नेरुदािा म्हटिा, "जरी मिा
त्याचा एक िब्दही समजत नव्हता तरीही मिा नेहमी असं वाटायचं की तो काय म्हणतो आहे हे मिा कळत होतं
आणण मी काय म्हणतो आहे हे त्यािा."
नेरुदाच्या प्रवासात असंख्खय प्रलसद्ध व्यक्ती येऊन जातात. कफडेि कॅस्ट्रो, गालसदया मारक्वेझ, वॉल्ट जव्हटमन, आथदर
लमिर. चे चगव्हाडािी त्याची फार गाढ मैत्री नव्हती पण मरताना चगव्हाडाच्या टे बिावर नेरुदांच्या कववतेचं पुस्तक
उघडिेिं होतं. एकदा चचिीमध्ये पोलिस पाठिागावर असताना बनावट पासपोटद वापरून नेरुदा फ्रान्सिा आिा.
ततथे पोचल्यावर काय करावे हा प्रश्न होता. तेवढयात त्यािा वपकासो र्ेटिा. तो नक
ु ताच नेरुदावरच व्याख्खयान
दे ऊन आिा होता. वपकासोने त्याची मदत करण्यासाठी अनेक िोकांना फोन केिे आणण त्यािा कागदपत्रे लमळवन
ू
टदिी. आणण हे सगळं होत असताना केवळ आपल्यामळ
ु े वपकासोचा वेळ वाया जातो आहे , त्या वेळात त्याने ककती
संद
ु र चचत्रे काढिी असती या ववचाराने नेरुदािा वाईट वाटत होतं.

80
नेरुदािा हजस्तदं ती मनोरयात राहून काव्य करणारा कवी नव्हता. नेहमी समाजाच्या सवादत दि ु क्षद क्षत वगादबरोबर
राहून, त्यांचं सुखद:ु ख जाणून घेणं त्यािा आवडे. आणण हे करताना त्यािा त्याच्या कववतेचा फार मोठा फायदा
झािा. एकदा एका टठकाणी त्यािा कववतावाचनासाठी बोिाविं, पन्नासएक िोक बसिे होते. सवांचे चेहरे
दगडासारखे, कोणतेही र्ाव नाहीत. त्या िोकांकडे बघून यांच्यासमोर काय बोिायचं असा त्यािा प्रश्न पडिा. पण
आता बोिाविंच आहे तर एक-दोन कववता वाचू आणण सटकू असा त्याने ववचार केिा. कववता वाचायिा सुरुवात
केल्यावर िोकांचे चेहरे बघून त्यांच्यापयंत हे पोचतं आहे ही त्यािा जाणीव झािी. तासार्रापेक्षा जास्त वेळ
कववतावाचन केल्यावर तो थांबिा. प्रेक्षकातिा एकजण उठून उर्ा राटहिा - फाटके कपडे, कमरे िा एक पोतं
गंड
ु ाळिेिं - आणण म्हणािा, "आजपयंत हृदय हे िावन
ू टाकणारं असं काही आम्ही ऐकिं नव्हतं. आमच्या सवांकडून
अनेक धन्यवाद." त्यािा हुंदका आवरे ना, इतर िोकही रडत होते. नेरुदा जजथे गेिा ततथे त्याच्या िब्दांनी िोकांना
जजंकून घेतिं. नेरुदाच्या कववतेमध्ये ही अर्त
ू पव
ू द ताकद आहे याचं एक कारण त्याच्या र्ाषेबद्दिच्या दृजष्टकोनात
सापडतं. "Using language like clothes or the skin on your body, with its sleeves, it's patches, it's transpirations,
and it's blood and sweat stains, that's what shows a writer's mettle."

आत्मचररत्र काहीसं ववस्कळीत आहे आणण याचं कारण म्हणजे याचं संपादन करायिा नेरुदािा वेळ लमळािा नाही.
िेवटच्या पानावर तो लिटहतो, "I am writing these quick lines for my memoirs only three days after the
unspeakable events took my comrade, President Allende, to his death. His assasination was hushed up, he was
burried secretly, and only his widow was allowed to accompany that immortal body." यानंतर दहा-बारा टदवसातच
नेरुदाचाही मत्ृ यू झािा. त्या वेळी मत्ृ यच
ू ं कारण कॅन्सर असल्याचं जाहीर करण्यात आिं होतं. मात्र नेरुदाचा मत्ृ यू
ववषबाधेमळ
ु े झािा असल्याचा आणण यात एका सीआयएच्या डबि एजंटचा हात असल्याचा संिय नक
ु ताच व्यक्त
करण्यात आिा. यासाठी त्याची िवपेटी पन्
ु हा उघडण्यात येऊन डीएनए परीक्षण करण्यात येणार असल्याचं वत्त
ृ
आहे .
नेरुदा मनस्वी कवी होता. त्याची कववता व्याकरणाच्या तनयमांमध्ये कधीच बंटदस्त झािी नाही. समीक्षक त्याची
कववता वास्तववादी आहे की गूढवादी आहे याची चचाद करत बसतात. तो उत्तर द्यायच्या र्ानगडीत कधीच पडिा
नाही. आणण कववता करताना सामाजजक बांचधिकी तो कधीही ववसरिा नाही. 'पाटी' मध्ये महे ि एिकंु चवारांनी
किाकाराची सामाजजक जबाबदारी काय असावी हा मूिर्ूत प्रश्न ववचारिा आहे . याचं एक उत्तर आपल्यािा
नेरुदाच्या आयुष्यातून लमळतं. नेरुदासाठी कववता ही केवळ अलर्व्यक्ती न राहता सामाजजक पररवतदनाचं एक
प्रर्ावी साधन होतं. आणण याच कारणासाठी त्यािा आयुष्यर्र वेगवेगळया ित्रि
ूं ी िढा द्यावा िागिा. त्याची
कववता दाबून टाकण्याचे, ततिा मुळापासून नष्ट करण्याचे अनेक प्रयत्न झािे पण त्यांना न जुमानता आजही
त्याची कववता जजवंत आहे .

"But poetry has not died, it has cat's nine lives. They harass it, they drag it through the streets, they spit on it
and make it the butt of their jokes, they try to strangle it, drive it into exile, throw it into prison, pump lead into
it, and it survives every attempt with a clear face and a smile as bright as grains of rice."

१. दोन वषं झािी पॉि थरूचं 'द एिेफंटा स्यट

ु ' आणल्यािा. मख
ु पष्ृ ठावरचा संडे टाइम्सचा ब्िबद आहे , "A terrific
teller of tales and conjurer of exotic locales." आणण कथा घडते कुठे तर मंब
ु ईत. लिरां पडिां त्यांच्या तोंडार तो!
दीडिे वषं इथे राहून खजजने िट
ु ू न इंग्िंडिा नेिे आणण अजन
ू ही मंब
ु ई 'एक्झॉटीक िोकॅि' वाटते? मंब
ु ईतिे िोक

81
काय टदवसर्र डुकरांची लिकार केल्यानंतर रोज रात्री दादरिा िेकोटी पेटवून त्यार्ोवती र्ािे कफरवत नाचतात
का? अथादत यात थरूची चक
ू नाही, पण ब्िबद वाचून पुस्तक अजून तरी उघडावंसच वाटिं नाही.

२. आपण अमेररका हा िब्द ककती तनष्काळजीपणे वापरतो हे पुस्तक वाचल्यानंतर िक्षात आिं. पुस्तकात नेरुदा
नेहमी अमेररका असा उल्िेख करतो पण एकदाही याचा अथद यूएसए असा नसतो. हाच अनुर्व दक्षक्षण अमेररकेतीि
िोकांिी बोिताना येतो. आपण तनष्काळजीपणे अमेररका म्हणतो आणण ते दरु
ु स्ती करतात, "यु मीन द यूएस?"
अमेररका या खंडात यात दक्षक्षण आणण उत्तर अमेररका दोन्ही येतात. अमेररकेने इराकवर हल्िा केिा असं म्हणताना
आपण दक्षक्षण अमेररकेच्या चचिी, अजेंटीना, मेजक्सको, ब्राझीि यासारख्खया सगळया दे िांचं अजस्तत्व नाकारतो, त्यांना
णखजगणतीतही धरत नाही. पूवीच्या काळात युरोपमधल्या जेत्यांनी जे प्रत्यक्ष केिं तेच आज आपण िब्दांमधन
ू
करत आहोत.

***
लेखक- राज
मळ
ु दव
ु ा- http://rbk137.blogspot.in/2013/08/blog-post_5.html
चचत्रस्रोत: मळ
ू िेखातन
ू

82
 एक होती आजी

मत
ृ दे हाचा स्पिद चांगिाच गार असतो. आजीिा हात िावन
ू बतघतिं तेव्हा ती गेिी आहे हे मिा जाणविं होतं.
खात्री करून घेण्यासाठी डॉक्टरांना बोिाविं. नंतर मग पढ
ु च्या हािचािी. अाँब्यि
ु ंसमध्ये मी आणण माझे वडीि.
समोर आजी. वैकंु ठ स्मिानर्म
ू ीतीि ववद्यत
ु दाटहनीत ततिा ठे विं. ज वाळांचा िोट उठता उठता दार बंद झािं
आणण मी क्षणर्र डोळे लमटिे. आजीचं प्रेत आपण जाळिं खरं , पण 'आजी गेिी' म्हणजे नक्की काय झािं? ती
नक्की गेिी का? असे ववचचत्र प्रश्न त्याक्षणी डोक्यात घोळत होते.

आजी गेिी तेव्हा ती पंच्याऐंिी वषांची होती. १ सप्टें बर २०११. त्या टदविी गणपती बसिे होते. मिा त्याचं
वविेष असं काही वाटत नसिं तरी आजीिा वाटिं असतं. ततच्या अखेरच्या आजारपणात ती काही मटहने ततच्या
धाकटया मुिीकडे, म्हणजे माझ्या माविीकडे होती. त्या दरम्यान संक्रांत आिी होती. त्या टदविी आजीिा
र्ेटायचं राहून गेिं. म्हणजे संक्रांत आहे म्हणून माविीकडे जाऊन आजीिा र्ेटावं असं डोक्यातच आिं नाही.
आठवड्यातन ू दोनदा आम्ही (मी आणण ही) ततिा र्ेटायिा जायचोच. पण संक्रांत तनसटिी. त्यानंतर जेव्हा गेिो
तेव्हा आजी आमच्यावर जाम र्डकिी होती. संक्रांत असून तुम्ही आिा नाहीत र्ेटायिा, याचं एक जाऊ दे , पण
तुझ्याही िक्षात नाही आिं? असं ततने आम्हािा आणण वविेषतः टहिा बरं च सुनाविं. मी मुिगा आहे त्यामुळे
काही गोष्टी मिा अथादतच कळणार नाहीत आणण ही मि
ु गी आहे त्यामळ
ु े ततिा त्या अथादतच कळतीि असं
एका ऐंिीपिीकडच्या बाईचं गह
ृ ीतक असावं यात आश्चयद वाटण्याजोगं काही नाही. पण आजीिा दस
ु रीही एक
बाजू होती आणण ती चांगिी आधतु नक होती. माझ्याचबाबतीतिा एक ककस्सा आठवतो. माझं िग्न व्हायच्या
आधीची गोष्ट. मी आणण माझी एक मैत्रीण. आम्ही िग्नाचं ठरविं होतं. पण नंतर काही कारणाने माझ्याकडून
नकार टदिा गेिा. तपिीिात सगळं सांगणं इथे िक्य नाही. कारण ते मोठं च ववषयांतर होईि. आजीिाही सगळं
तपिीिात सांगणं मिा िक्य होत नव्हतं. िग्न ही गोष्ट एकववसाव्या ितकात आधी होती तेवढी 'रूटीन'
राटहिेिी नाही हे माझ्या प्राचीन आजीिा कसं समजावून सांगायचं या ववचारात मी होतो तो ततनेच मिा
बत्रफळाचचत केिं. 'ती तुिा िरीरसुख दे ण्यात कमी पडणार आहे का?' असा थेट सवाि टाकिा. आजीिा मी माकं
टदिे! (िग्नाचा तनणदय न घेण्यामागे हे कारण नव्हतं हे जाता जाता सांगून टाकतो.)

मी दहावी उत्तीणद झाल्यानंतर पुण्यािा आजीकडे आिो आणण पुढची एकोणीस वषे आजीबरोबर राटहिो. सध्या
आजी नसिेल्या घरात राहतोय. ती माझ्या आईची आई. ततिा दोन मुिी. आजोबा ती अठ्ठावीस वषांची
असताना वारिे. आजीने पुढे एकटीने सगळं केिं. त्यामुळे स्वर्ावात हटटीपणा र्रपूर. 'ववलिष्ट' (म्हणजे
ततच्या!) पद्धतीनेच सगळं व्हायिा हवं हा आग्रह. पन्नािीतल्या ततच्या मि
ु ींना दांडीवर कपडे कसे वाळत घािा
हे ही ती उत्साहाने सांगायची. आवडिं नाही की स्पष्ट बोिन
ू दाखवणं हा एक (चांगिा) गण
ु . माणसाचं
मल्
ू यमापन करायची ततची अिी एक खास पद्धत. मी जेव्हा नोकरयांची धरसोड करायचो तेव्हा जरा काळजीत
पडायची, पण 'ति
ु ा योग्य वाटे ि ते कर' हे मात्र ततने कायम ठे विं. अत्यंत धोरणी, लिस्तवप्रय स्वर्ाव. त्यामळ
ु े
गडबड, बेलिस्त, वेळ न पाळणं याचा मनापासन
ू राग. पैिाची हाव नाही, पण अखेरीस पैसा महत्त्वाचा याबाबत
संदेहही नाही. माझे एक दरू चे मामा, जयंत बापट, ऑस्ट्रे लियात असतात. रसायनिास्त्रातन
ू डॉक्टरे ट. नावाजिेिे
अभ्यासक. समाजसिास्त्रातीि एका ववषयावरही डॉक्टरे ट. अलिकडेच 'ऑडदर ऑफ ऑस्ट्रे लिया' परु स्काराने
सन्मातनत. आजीिा त्यांचं फार कौतुक. पुण्यात आिे की आजीिा र्ेटायिा यायचे. ते पौरोटहत्य करायचे.

83
ऑस्ट्रे लियात त्यांनी िग्नही िाविी होती. आजीिा या गोष्टीचं वविेष कौतुक. एकदा घरी आिे होते. इतरही
काही नातेवाईक होते. पौरोटहत्याचा ववषय तनघािा. आजीने स्वछ प्रश्न टाकिा, "काय रे जयंता, तुिा ततकडे िग्न
िावायचे ककती पैसे लमळतात?" मी पुन्हा आजीिा माकं टदिे!

म्हातारी माणसं एक 'काळ' वागवत जगत असतात. आजीसुद्धा स्मरणरं जनात रमायचीच. त्यावेळी ततचा चेहरा
खि
ु ून यायचा. पण ती स्मरणात 'अडकिेिी' मात्र नव्हती. टीव्ही बघताना िंर्र प्रश्न ववचारायची. रोजचा पेपर
नीट वाचायची. त्यावरही प्रश्न. एकदा मिा म्हणािी की मिा खरं तर पेपरातिं सगळं कळत नाही. पण तरी मी
वाचते. ककमान िब्द तरी ओळखीचे होतात. एकदा ततने गुगिी टाकिा होता - 'अमेररकेत पैसे ठे विे तर व्याज
जास्त लमळतं का रे ?' मी चककत. हा प्रश्न आजीिा का पडावा? मग िक्षात आिं की त्याचा संबंध परकीय
गुंतवणुकीबाबतच्या एका बातमीिी होता.

'इतर जातीचे िोक', 'खािच्या जातीचे िोक' असा उल्िेख खप

ू वषांपव
ू ी ततच्या बोिण्यात आल्याचं स्मरतं. यात
काही वावगं आहे असं ततिा वाटत नसणारच. (यात काही वावगं न वाटण्याची आपल्या समाजाची मानलसकता
आपल्याबद्दि पष्ु कळच बोिते!) त्यावेळी ततच्यािी वाद घातिा नव्हता कारण तेव्हापयंत वादाचं अंग ववकलसत
व्हायचं होतं. माझ्या आजीच्याच वयाच्या एका दस
ु रया आजीने एकदा कुठल्यातरी संदर्ादत महारांचा उल्िेख केिा
होता. ही माझ्या एका मैबत्रणीची आजी. नक्की िब्द आठवत नाहीत, पण महारांचा उल्िेख करताना त्यांची
'चेहराबोिी' मिा बरं च काही सांगून गेिी होती. त्यावर मी प्रबोधनाचा थोडा प्रयत्न केिा. मैबत्रणीिा नंतर फोन
करून 'महार जजथवर गेिे ततथवरचा प्रदे ि म्हणजे महाराष्ट्र अिी महाराष्ट्राची एक व्याख्खया आहे , म्हणजे
आपल्या राज याचं नावच महार िोकांवरून पडिं आहे हे तुझ्या आजीिा सांग' असं सांचगतिं. ततने ते आजीिा
सांचगतिं की नाही माहीत नाही. माझ्या आजीिी या ववषयावर बोिायचा प्रसंग नंतर कधी आिा नाही. आता
मात्र वाटतं की जातीच्या मुद्द्यावर एकदा ततिा काही प्रश्न ववचारून बोितं करायिा हवं होतं.

घरात कामािा ज या बायका यायच्या त्यांच्यािी ततचे सिोख्खयाचे संबंध होते. (एकदा ततने आमच्या बाईंना अंडा
करी करून आणायिा सांचगतिी होती. याचं कारण म्हणजे आजीने एकदा अंडा करी केिी होती आणण त्यात
खोबरयाचा इतका मारा केिा होता की ती उपासाची अंडा करी झािी होती! ततची चव आमच्या बाईंनी घेतल्यावर
त्यांना अथादतच 'या बामणांनी वाट िाविीय बैदा करीची!' असं मनात वाटून नैराश्य आिं असणार आणण म्हणन
ू
त्यांनी अंडा करी करून आणायची ऑफर टदिी होती. ती आजीने स्वीकारिी!) आपल्या घरात कुणी माणस
ू
आपिी कामं करतो/करते यात एक काहीतरी 'मि
ू र्त
ू चक
ू ' आहे इथवर माझा जो प्रवास झािा तो आजीचा झािा
नव्हता. त्यामळ
ु े सगळयांची छान संबंध असिे तरी 'या बायकांचं असंच असतं, त्यांना र्िती सट
ू दे ऊ नये'
वगैरेवर ततचा आतून ठाम ववश्वास होता. लिवाय 'पगार वेळेवर टदिाच पाटहजे. माझी एक तारीख कधी चक
ु त
नाही. पण काम चोख व्हायिा हवं. नसते िाड चािणार नाहीत' अिी स्पष्ट र्ांडविी र्ूलमका होतीच. पगार
वेळेवर दे तो हे चांगिंच आहे , पण पगार 'ककती' असावा यावर ततचा वेगळा दृष्टीकोन अथादतच नव्हता.

पन्नास वषांचं अंतर असणारया आम्हा दोघांबाबत ववचार करताना मिा वाटतं की जिी ततची मिा कधीकधी
'कटकट' व्हायची तिी माझीही ततिा होत असणारच. वेळेवर आंघोळ न करणं, मोजे न धण
ु ं, 'हा िटद कुठे
मळिाय?' ही कायमस्वरूपी र्ूलमका असणं, व्यायामाचा आळस करणं, रात्री उिीरा घरी येणं, कामात चािढकि

84
करणं या सगळयाचा ततिा त्रास झािा असणारच. वीस-बावीस वषांच्या वयात प्रत्येकािा आजूबाजूच्या
िोकांववषयी 'हे िोक असं का वागतात?' हाच प्रश्न सारखा पडत असतो. त्याची कारणंही सबळ असू िकतात,
पण स्वतःकडे कक्रटटकिी बघणं होत नाही कारण ते वयच एका अिौककक मुग्धतेचं असतं. असो.

घरात आजी असणं यािा एक अथद होता. एक पररमाण होतं. आजारी माणूस आणण त्याची सेवा हा एक स्वतंत्र
ववषय आहे . तो अनुर्व आपल्यािा पुष्कळ काही लिकवतो हा माझा अनुर्व आहे . त्यामुळे प्रत्येकाने तो घ्यावा.
तो अनुर्व अगदी आनंददायकच असतो असं नाही, कारण आजारी माणसामध्ये जी स्वर्ाववैलिष्टये ववकलसत
होतात ती तापदायक असू िकतात. पण त्यातिा आजत्मक आनंद फार मोठा आहे हे खरं . आजीच्या िेवटच्या
आजारपणात ततचं सगळं करणं, ततिा हळूहळू मत्ृ यूकडे जाताना बघणं यात अनेक गोष्टी गुंतिेल्या होत्या. त्या
अनुर्वावर तर स्वतंत्रपणेच लिटहता येईि. पण टहंडती-कफरती असतानाची आजी आठविी की हे पररमाण स्पष्ट
होत जातं. जजवंत माणूस त्याच्या गुण-दोषांसह जजवंत असतो. पण माणूस 'असणं' अनेक िक्यतांना जन्म दे तं.
मग त्यात जजव्हाळा, संवाद, संघषद - सगळं च आिं. आजीबरोबर हे सगळं व्हायचं. संघषादचं प्रमाण कधी वाढत
असिं तरी जो संवाद होता तो प्रामाणणक होता याचं मिा बरं वाटतं.

आजीमध्ये जे आधतु नक आणण जन

ु ाटपणाचं लमश्रण होतं त्याचं मिा आश्चयद वाटायचं. िग्न झाल्यावर एकदा
केव्हातरी काही तनलमत्ताने आम्ही दोघांनी ततिा वाकून नमस्कार केिा तेव्हा आिीवादद दे ताना ती 'पटहिा
मुिगाच हवा आहे ' असं ती स्पष्टपणे म्हणािी होती. आणण वर 'हो, मी स्पष्ट बोितेय' हे ही होतं. मी
िग्नाआधीच आपल्यािा मूि नको असा तनणदय घेतिा होता आणण तसा प्रस्ताव टहच्यासमोर ठे विा होता.
त्यािा टहने िगेच मान्यताही टदिी होती. अिा आिीवाददानंतर कािांतराने आजीिा आमचा हा तनणदय
सांचगतल्यावर ततिा अथादतच वाईट वाटिं होतं. पण मिा अपेक्षक्षत होती तततकी ततची प्रततकक्रया तीव्र नव्हती.
याबाबतीत मघािी ज या मैबत्रणीच्या आजीचा उल्िेख केिा त्यांचाही एक ककस्सा सांगण्यासारखा आहे . या
मैत्रीणीिा दोन मुिी. दस
ु री मुिगी झाल्यावर 'दे व परीक्षाच बघत असतो' अिी आजीची प्रततकक्रया. मुिगा होऊ दे
असं मागणं मागणारया आजीचं तकदिास्त्र असं की 'मुिगा काय अन मुिगी काय - दोन्ही सारखेच, पण
मागताना चांगिंच मागावं की!' आजी िोकांचं हे 'मुिगा कफक्सेिन' एकूणच जबरदस्त! आणण मुिीवर प्रेम नाही
असं नाही, पण त्यांच्या मेंदच
ू ा एक कोपरा 'मुिगा झािा' या बातमीने जो उल्हलसत होतो त्यािा तोड नाही.
माझ्या एका लमत्रािा पटहिी मुिगी. दस
ु रा मुिगा. त्यािा मुिगा झाल्याचं कळल्यावर माझ्या आजीचा चेहरा
िक्षणीयररत्या खि
ु िा आणण ती 'जजंकिं एकदाचं' असं म्हणािी होती! (हा आनंद अततसूक्षम रूपात आजीनंतरच्या
वपढीतल्या काही बायकांमध्येही असतो असं माझं तनरीक्षण आहे .)

आजीिा माझ्याबद्दि ककती कळायचं याची मिा िंकाच आहे . 'नोकरयांची धरसोड करणारा' ही एक ओळख होती
माझी. 'ववद्वान' अिीही एक उपरोचधक ओळख (जे ती अथादतच 'हा स्वतःिा फार िहाणा समजतो' यािा पयादय
म्हणून म्हणायची!) एखादा िेख कुठे छापून आिा की ते मालसक कौतुकाने िेजारयांना, पाहुण्यांना दाखवायची.
िेखात काय आहे हे ततिा माहीत नसायचं. कववता वगैरे तर फारच दरू चा प्रांत. 'गाणं' ततिा आवडायचं. 'कववता'
ततच्या दृष्टीने बहुधा मुिीसारखी असावी!

85
आजी 'प्रथम व्यवहार, मग बाकी सगळं ' यावर श्रद्धा असणारी आणण मी व्यवहाराचं महत्त्व (कदाचचत नाईिाजाने)
मानणारा, पण माणसातल्या उमींना पटहिा मान दे णारा. एक गोष्ट मात्र खरी की आजीचा टहिेबीपणा,
नीटनेटकेपणा, लिस्त याचा मिा फायदा झािा. त्या अथी ती मॅनेजमें ट गुरू होती! माझ्यातिा कमािीचा
ववस्कळीतपणा आटोक्यात यायिा आजीचं मोठं योगदान आहे .

आजीच्या वपढीतिे बरे चसे िोक त्यांच्या लिस्तिीर जगण्यामुळे सुखी असावेत. ककंवा लिस्तिीर जगणं हाच
त्यांच्या आनंदाचा एक र्ाग असावा. टटळक टाँ कवर एकदा एक सीतनयर काका र्ेटिे होते. 'गेिी वीस वषं रोज
सकाळी सहा वाजता पोहायिा येतो!' असं त्यांनी म्हटल्यावर त्यांच्याबद्दि मिा एकदम कंटाळायुक्त आदर वाटू
िागिा होता. आजीच्या आखीव टदनक्रमाववषयी मिा असंच काहीसं वाटायचं. मात्र एक उल्िेखनीय गोष्ट ही की
ततने कधी कुठिी तक्रार केिी नाही. आपिं एकटीचं आयुष्य नीट आखन
ू जगत राटहिी. ततचं घराबाहे र पडणं
बंद झाल्यावर ततचा घरातिा टदनक्रम सुरू झािा होता. आम्ही दोघं टदवसर्र बाहे र. घरात ततचे काही बारीक-
सारीक उद्योग चािायचे. पुढे जेव्हा ती अगदी अंथरूणािा णखळिी तेव्हाही 'कंटाळा येतो टदवसर्र' असं
कधीकधी म्हणायची ती अगदी सहज म्हणून, त्राग्याने अजजबात नाही. िेवटच्या टदवसात 'मिा िवकर मरण
येऊ दे म्हणून प्राथदना करा' असं म्हणायची. मात्र टदनक्रम अचक
ू सुरू होता. ततिा मी साधारण एक टदवसाआड
आंघोळ घािायचो. आंघोळ झािी की नीट केस वगैरे ववंचरून पावडर िावायची. टटकिी िावायची. क्वचचत
केव्हातरी 'आज वडापाव आणतोस का?' अिी फमादईिही व्हायची!

मी आईबरोबर जजतकी वषं राटहिो त्याहून जास्त काळ आजीबरोबर राटहिो. अततिय घटट धारणा असिेिी
आजी आणण सगळयाच धारणा िवचीक असणारा मी. 'मग त्यात काय झािं?' हा माझा आवडता प्रश्न आणण 'हे
असंच व्हायिा पाटहजे' हे ततचं मत. आपण र्ारत दे िात एका ववलिष्ट वगादत, ववलिष्ट िहरात, ववलिष्ट पाश्वदर्ूमी
असिेल्या कुटुंबात राहतो म्हणून आपण 'ववलिष्ट' घडिो, यात आपिं कतत्दृ व काय हा मिा सतावणारा प्रश्न तर
असे प्रश्न पाडून न घेता 'मी जे काही केिं ते माझ्या टहमतीवर. पैसे नव्हते तेव्हा काटकसर केिी आणण पैसे
साठविे. कुणाहीकडे काही माचगतिं नाही' असं सांगत टदवाळी-होळीचे पैसे मागायिा आिेल्यांना वाटे िा िावणारी
आजी. 'आहे हे कााँजम्प्िकेटे ड आहे ' हा माझा ववचार आणण 'आहे हे असं आहे ' हा ततचा ववचार. ती आजारपणात
जेव्हा माझ्या माविीकडे राहायिा जायची तेव्हा ततिा मटहन्याचे पैसे द्यायची! ततच्या आजारपणातिा सगळा
खचद ततच्याच खात्यातून झािा. म्हणजे अचधक पैसे िागिे असते तर आम्ही होतोच, पण ते तसे िागिेच
नाहीत. आणण याची नोंद मीही घेतिी खरी!

दोन अनोळखी माणसांची र्ेट, दोन माणसांतिा वाद, दोन समह

ू ातिा संघषद म्हणजे 'दोन ववश्वांची' टक्कर असते.
स्पष्ट ववरोधी र्ूलमकांमध्ये तर हे टदसतंच, पण प्रेमाच्या नात्यांमध्येही हे टदसतं. आजीच्या िेवटच्या टदवसात
ततच्याजवळ असताना मिा काय वाटायचं? ती काही असामान्य व्यक्ती नव्हती. पण ती माझी आजी होती.
सहवासाने माणसाच्या र्ावना बहुधा टोकदार होतात. आणण तो माणूस नाहीसा झािा की इतर टोकं बोथट होत
जात आपुिकीचं टोक अचधक तीव्र होतं. आजी म्हणजे एक 'काळ', 'स्वर्ाव', 'पद्धत' असं बरं च काही होती.
खरकटया र्ांड्यात पाणी घािून ठे वावं, घासिेिी र्ांडी वाळत टाकताना आत थोडी हवा जाईि अिा बेताने
पािथे घािावीत, उद्या करायच्या कामांची यादी आज रात्रीच टे बिावर तयार असावी ककंवा लर्ंतीवरच्या पाटीवर
लिटहिेिी असावी, कॅिें डरचा उपयोग आपिं एक नवीन कॅिें डर बनवण्यासाठी कसा करावा, घरातल्या

86
वाणसामानाच्या डब्यांवर घारीसारखी नजर किी ठे वावी, स्वयंपाकघरातिं िॉजजजस्टक्स कसं सांर्ाळावं, घड्याळ
डोळयांना कसं बांधन
ू घ्यावं, स्वछता म्हणजे नक्की काय अिा अनेक गोष्टी मी ततच्याकडून लिकिो. खाड्कन
मनातिं बोिायचा स्पष्टवक्तेपणा सोडून!

ततिा आजारपणात त्रास झािाच. पण खप

ू जास्त नाही. गाँगररनने एक पाय तनकामी होऊ िागल्यावर त्याचा
काही र्ाग कापायचा तनणदय आंम्ही घेतिा आणण त्यानंतर काही टदवसातच ती गेिी. ती गेल्याचं मिा सकाळी
ततिा उठवायिा गेिो तेव्हा कळिं. रात्रीत कधीतरी ती गेिी. त्याआधी ततने मिा हाक मारिी असेि का? रात्री
ती हाक मारायची ककंवा जवळचं पाणी प्यायचं र्ांडं वाजवायची. त्या रात्री ततने हाक मारिी नव्हती. र्ांड्याचाही
आवाज ऐकू आिा नव्हता. त्यामुळे तो प्रश्न मिा त्रास दे त राटहिा. अस्वस्थ करत राटहिा. अजूनही ते आठविं
की मिा अस्वस्थ व्हायिा होतं. ती जातानाच्या क्षणी मी ततच्याजवळ नव्हतो याचा त्रास होत राहतो.

आजीचा मत्ृ यू अनपेक्षक्षत नव्हता. त्यामळ

ु े ती गेल्यानंतर आम्हािा कुणािा खप
ू धक्का असा बसिा नाही.
एखादा अपेक्षक्षत मत्ृ यू झाल्यावरही जेव्हा िोक खप
ू रडतात तेव्हा मिा त्याचं काहीसं आश्चयद वाटतं. अथादत ते
रडणं खरोखरीच मनापासून असेि तर चांगिंच. बरे च टदवस अंथरूणािा णखळिेिा माणस
ू जातो तेव्हा त्याची
सेवा करणारयांना सट
ु ल्यासारखं वाटत असणार हे ही सत्य आहे . मिा तसं वाटिं का? याचं प्रामाणणक उत्तर 'हो'
असं द्यावं िागेि. पण माणसाचं 'वाटणं' इतकं एकरे षीय नसतंच. अमुक घटनेनंतर 'तुम्हािा काय वाटिं?' हा
फार अवघड प्रश्न आहे . 'आता आजी नाही' याचा संबंध फक्त 'आता आपिं काम कमी झािं' याच्यािीच फक्त
नव्हता. मिा तीव्रतेने वाटिं ते हे की आपल्याकडून ती आजारपणात कधी दख
ु ाविी तर गेिी नसेि ना? आणण
तसं झािं असेि तर ततने परत यावं. मी पुन्हा सगळं व्यवजस्थत करे न. हे वाटणं अथादतच तकादच्या पलिकडचं.
पण तकादच्या पिीकडेच बहुधा आपण स्वतःिी खरं बोितो! ववद्युतदाटहनीत नेईपयंत मी अगदीच िांतपणे
सगळं करत होतो. रात्री झोपताना मात्र मिा ततच्या आठवणीने काहीतरी वेगळं वाटू िागिं. ती असताना घरात
दे व होते. ती पूजा करायची. मी िहानपणी केव्हातरी पूजा केिी असेि. नंतर र्ावाचा संपूणद अर्ाव तनमादण
झािा आणण दे वपूजा हा समीक्षेचा ववषय बनिा. पण आजी गेल्यावर मी ततचा फोटो फ्रेम करून लर्ंतीवर िाविा
आणण अनेक वषांनी प्रथमच कुठल्यातरी फोटोपुढे हात जोडिे. मुख्खय म्हणजे ते करताना मिा कमािीचं िांत
वाटत होतं. मिा ते मनापासून करावसं वाटत होतं. माणसाचं पथ्
ृ वीवर असणं हा उत्क्रांतीचा एक र्ाग आहे
आणण त्यामागे कुठिंही प्रयोजन नाही ही माझी धारणा आहे . (तीही अथादत िवचीक आहे !) आपल्या
अजस्तत्वाबाबत ववचार करताना उत्क्रांततवाद दाखवतो ती टदिा मिा योग्य वाटते. त्यातून कदाचचत सगळीच्या
सगळी उत्तरं लमळत नसिी तरी. िरीर आणण जाणीव यासह असिेिं सजीवांचं अजस्तत्व जडातूनच ववकलसत
झािं आहे हे मिा पटतं. मात्र 'जाणीव' ही गोष्ट आपल्यािा आपल्याचपासून काहीसं वेगळं पाडते खरी. जाणीव
हीदे खीि जडातूनच आिी आहे हे पटतं, पण जाणीवच बहुधा वेगवेगेळे प्रश्नही उपजस्थत करते. आज आजीचा
फोटो माझ्यासाठी महत्त्वाचा आहे . ततची आठवण आिी की मी ततच्या फोटोिा हात िावून नमस्कार करतो.
'नमस्कार करणे' ही कक्रया आपोआप झाल्यासारखी होते. काही क्षण डोळे लमटतो. त्यावेळी मिा एक अव्यक्त
जोडिेपण जाणवतं. िांतपणे कॉटवर पाय हिवत बसिेिी आजी आठवते. ततचे खास टोमणे आठवतात.
आजारपणातिी ततची असहायता आठवते. आणण अखेरीस ततच्या माझ्या नात्यातिं सगळं पुसिं जाऊन
ततच्याववषयीचं प्रेम उरतं. हे सगळं होत असताना मिा वाटतं की मी थोडा माझ्या बद्
ु धीच्या कक्षेच्या बाहे र
येतो. आणण कदाचचत ततथे थोडा वेळ असायिा मिा आवडतं.

87
आजीिा आम्ही 'इन्ना' म्हणायचो. आमचं (म्हणजे आजीचं) घर पण्
ु यात अगदी मध्यवती टठकाणी असल्याने
लमत्रांना जमण्यासाठी सोयीचं होतं - आहे . कॉिेजच्या टदवसांपासून 'इन्नाच्या घरी जम'ू हे परविीचं वाक्य होतं.
आजही क्वचचत तसं म्हटिं गेिं की मिा बरं वाटतं. 'इन्नाचं घर' ही आमच्या घराची ओळख आहे . 'िेरिॉक' या
बीबीसीवरीि मालिकेत (अ स्काँडि इन बेिग्रॅजव्हया) लमसेस हडसनिा होम्सच्या ित्रक
ू डून इजा झाल्यावर वॉटसन
सुचवतो की त्यांनी काही टदवस दस
ु रीकडे राहायिा जावं. त्यावर होम्स म्हणतो, "लमसेस हडसनने बेकर स्ट्रीट
सोडायचा? नो! इंग्िंड वुड फॉि!" इन्नाचं ततच्या घरात असणंही काहीसं असंच आहे . त्या घरात ततिा सवदस्वी
अनोळखी असे माक्सद आणण आंबेडकर आिेिे आहे त, दे व नाहीसे झािेिे आहे त. ववचारांच्या पातळीवरचा माझा
प्रवास ततच्या दृष्टीने दरू चा झािा असिा तरी आमचं घर नाव घेताना तरी 'इन्नाचं घर' म्हणूनच ओळखिं
जाईि. का ते माहीत नाही, पण मी ततच्याहून वेगळा असिो तरी माझीही ती मूक इच्छा आहे . याचं कारण
बहुधा असं असावं की तसं नाही झािं तर द हाऊस मे नॉट फॉि, बट आय वुड फीि लिटि पेन!

***
लेखक- उत्पि व. बा.
मळ
ु दव
ु ा- http://mindwithoutmeasure.blogspot.in/2014/02/blog-post.html

88
 ट्रं क, संदक
ू इत्यादी..

एकंदरीतच, स्मत
ृ ी म्हणजे बत्तीस मोगरी*. कुठे , कसे काय गवु पत दडिे असेि याचा नेम नाही. परवा ‘वपझ्झा
एक्सप्रेस’च्या रे स्तरांमध्ये सजावटीसाठी वापरिेल्या ट्रं का पाहून में दत
ू ल्या सुरकुत्यांची बरीचिी उिथापािथ
झािी. स्मरणरं जनाचा दोष मान्य आहे ; पण आठवणींवरती खरं च ताबा नसतो, त्या कधीही-कुठे ही येऊ िकतात.

आजोळी आमचं आणण माझ्या सहा चि

ु तआजोबांची सहा, अिी सगळी घरं पाठीिा पाठ िावून आजही तश्िीच
आहे त. गोठा, त्यानंतर अंगणवजा रस्ता, कमरर्र उं चीचे जोते, ऐसपैस सोपा, स्वयंपाकाची खोिी आणण मग आत
आणखी एक अंधारी खोिी. ततिा माजघर म्हणतात हे िाळे त गेल्यानंतर पुढे कधीतरी कळिं. मागे परसात
जास्वंदीखािी थंडगार पाण्याचा रांजण आणण मग िेवगा, रामफळ, सीताफळ, पेरू या झाडांसोबत सुखात नांदत
असिेिी वविायती चचंचांची कैक झाडं.

इतकं असिं तरी त्या काळात आम्हा सगळयांनाच माजघरातल्या एका कोपरयाचं गूढ आकषदण होतं. ततथे एक
र्िी मोठी संदक
ू होती. िहान मुिीच्याने एकटीिा उचिणार नाही, इतक्या जडिीळ झाकणाची. हळूहळू सवयीनं
आणण मोठ्या र्ावंडांनी लिकविेल्या क्िप्ृ त्यांमुळे ते झाकण उघडण्याची किा िीिया जमू िागिी. तनगुतीनं
ठे वायच्या सगळया गोष्टी इथंच ठे विेल्या असत. आजीचं मंगळसूत्र वेगळं च होतं. खप
ू सारया काळया मण्यांमध्ये
पेटी, चंद्र-तारे आणण फुिे गुंफिेिं. ती त्यािा डोरिं म्हणे. आंघोळीिा जाताना हे डोरिं या संदक
ु ीतच ठे विेिं
असे. हातावरच्या र्ाकरीइतकी जाड साय असिेिं दध
ू , ताकाची घटट झाकण िाविेिी बरणी, गाडग्यातिं दही.
ततथेच बाजूिा सोििेल्या चचंचांमध्ये खडेमीठ घािून ठे विेिं. आम्ही कधीही आिो तरी पटकन खायिा काहीतरी
असावं म्हणून आजीने मोठ्या आकड्याने काढिेल्या वविायती चचंचा, झाडं पुष्कळ असिी तरी
बाळगोपाळांच्यामुळे क्वचचतच हाती येणारी परसातिी फळं , एक ना दोन. झािंच तर अत्यंत नाजूक नक्षीकाम
असिेिे काचेचे वाडगे आणण र्िी मोठी काचेचीच फुिे ल्यायिेिी तसराळी. यापूवी अिी र्ांडी फक्त एके
टठकाणी ईदिा गेल्यावरच पाटहिेिी. त्यामुळे असल्या र्ांड्यांचा आमच्या घरात काय उपयोग, हे तेव्हाचं मोठं
कोडं होतं. संदक
ु ीचं झाकण उघडिं की या सगळयांचा छान संलमश्र वास यायचा. कधी कधी हळूच काही घेताना
सांडिवंड होणं आणण मग आजीचं िटकं रागावणं, हे तर अगदी ठरिेिं. आजोळ म्हणजे ती संदक
ू आणण संदक
ू
म्हणजेच आजोळ वाटावं इतकी ती पेटी जवळची वाटे . पुढे सुरतेची िूट वाचताना लमठाईचे पेटारे म्हणून
आपल्या घरातल्या संदक
ु े सारख्खयाच पेटया मावळयांनी वापरल्या असल्या पाटहजेत, अिी माझी पक्की खात्री होती.
माझ्या आई-मामाच्या तरुणपणी फोटो काढायची तततकीिी पद्धत आणण ऐपत नसावी. घरी संदक
ु ीच्या वरच्या
बाजि
ू ा णखळयािा मामाचा एक फोटो होता. साखर कारखान्याच्या कुठल्यािा समारं र्ािा यिवंतराव चव्हाण
आिे होते, तेव्हाच्या गदीत मामा एका कोपरयात उर्ा असिेिा. माझा मामा मिा कळत्या वयात फक्त ततथेच
र्ेटिा. नाही म्हणायिा थोडं थोडं अंधक
ु सं आठवतं. धोतर, काळी गोि टोपी आणण कोट घातिेिा, हातात छत्री
असिेिा मामा. मिा खांद्यावर कफरवन
ू आणणारा मामा आणण नंतर त्या फोटो मान ततरकी करून ऐटीत उर्ा
असिेिा मामा. मामा गेिा आणण आजीने तो फोटोही नंतर त्या संदक
ु ीत पार आत ठे वन
ू टदिा.

89
िहानपणी घरातल्या ट्रं का नेहमी मिा अिीबाबाच्या गुहा वाटत. त्यांच्या पोटात िपिेिी कुतूहिं पाहायिा मी
सतत मध्येमध्ये िुडबुड करी. वरचे गल्िीिा (आजोळ आणण घर त्याच गावात असल्याने वरचे गल्िी म्हणजे
आजोळ आणण पागा गल्िी म्हणजे आमचे घर) संदक
ु ीनंतर नंबर यायचा तो एका ट्रं केचा. ती ट्रं क म्हणजे
माझ्या आईच्या िाळे च्या आठवणींचं र्ांडार होतं. जुनाट वपवळया पडिेल्या पानांच्या वह्या, आईच्या
मोत्यासारख्खया अक्षरांत लिटहिेिी िािागीतं आणण प्राथदना. या वह्यांसाठी कसे पैसे जमविे आणण बारा आण्यांना
तेव्हा कसं बरं च काही लमळायचं, हे सगळं सांगत ती हरवून जायची. ततिा िाळे त असताना लिवण आणण
ववणकाम होतं. अत्यंत तिम आणण नाजक
ू क्रोिांचे तीन रुमाि आणण एक मफिर त्या ट्रं केत होता. त्या
धाग्यांच्या िडी ववकत आणणं ही ततच्यासाठी र्िीमोठी चैन होती. ततची असोिी पाहून मी ते सगळं ववणकाम
आणण ततची एकेकाळची होमगाडदची टोपी, आपण आपल्या घरी नेऊयात म्हणन ू हटट करायचे. आपल्या कष्टाचं
चीज नसिेल्या सासरी नेऊन त्यांचा काहीच उपयोग नाही हे ततिा आतािा परु तं माहीत झािं होतं. मग ती
णखन्नपणे हसन
ू उदासवाणा नकार दे ई. एक ना एक टदवस ती हो म्हणेि म्हणन
ू मी प्रत्येक वेळेस ते रुमाि
मागत राटहिे; पण आजीने आणण आईने, दोघींनीही कधीच त्यािा होकार टदिा नाही.

सकाळी सहा ते संध्याकाळी सहा असं टदवसर्रात दीड-टदवसाच्या (दीडीच्या) कामािा दस

ु रयांच्या िेतात आईिा
राबवणारया आणण आम्हािाही, कुठे र्ुईमुगाच्या िेंगा तोडायिा ने, बेदाणे तनवडायिा ने असं करणारया आजीिा
आत्याने िग्नानंतर दस
ु रयांच्या िेतात असं काम करणं आवडिं नाही. ती आत्या-मामा दोघांनाही आमच्या गावी
घेऊन आिी. मामांना कारखान्यावर ओळखीने िेतकी मदतनीसाची नोकरी लमळािी. आमचं घर तेव्हा
पटवधदनांकडून पागेची जागा र्ई
ु र्ाड्याने घेऊन, आजीने स्वत: वरती बांधकाम केिेिं असं होतं. आत्याचा संसार
तसा मोठा. ती दोघं आणण तीन मि
ु ं. कूळकायद्याचा बडगा कडक झािा आणण िोकांना र्ाड्याने घरे लमळायिा
अडचण पडू िागिी. दर अकरा मटहन्यांनी ववंचवाचं बबरहाड घेऊन कफरण्यािा आत्या कंटाळिी. अिातच एकदा
ओढयाकाठाचं घर र्ाड्याने लमळािं होतं. काही कामातनलमत्त मामा परगावी गेिेिे आणण बाहे रून चोरांनी
कडीिेजारची जागा पोखरिी. सावध झोपेमळ
ु े आत्यािा जाग आिी आणण ततने आतन
ू कुिप
ू िाविं आणण
मदतीसाठी हाका मारायिा सरु
ु वात केिी. माझी आतेर्ावंडं खप
ू िहान असावीत, ती र्ेदरिी. आजब
ू ाजि
ू ा वस्ती
नसल्यानं कुणीच आिं नाही. चोर घाबरून पळून गेिे, पण ते दबा धरून बसिे असतीि म्हणून आत्या रात्रर्र
हाका मारत राटहिी. दस
ु रे टदविी ततचा घसा पार कामातून गेिा होता. खप
ू झािं, जसं असेि तसं एका घरात
राहू म्हणून आजी आत्यािा घरी राहायिा घेऊन आिी. एका छोटया दहा बाय दहाच्या खोिीत ततने संसार
मांडिा. ती खोिी फक्त त्यांचं सामान ठे वायिा होती, नाहीतर सगळं घर त्यांचच
ं होतं. आधी एकाच चि
ु ीवर
स्वयंपाक चािे. आत्याच्या िहरीवर आईने आधी ककंवा नंतर स्वयंपाक करायचा. आत्या घरातच असे. आई तेव्हा
डी. एड्. लिकत होती पण तरीही आईच्या वेळेची कुणािा ककंमत नव्हती. नंतर मग काही वषांनी आत्याच्या
खोिीत स्टोव्ह आिा आणण आईची सुटका झािी. आत्याच्या घरी सकाळी पोह्यांचा दरवळ घमघमे. आजी आणण
ततचा मुिगा खोिीत जाऊन खाऊन येत. आई गप्प बसे, ततची मुिं तडफडत. घरात आईच एकटी कमावती
असिी तरी ततच्या मुिांना काही खाऊ घािण्याचं स्वातंत्र्य ततिा नव्हतं. मोठ्या बटहणीिा नोकरी िागेपयंत पुढे
ककतीतरी वषं कांदेपोहे ही आम्हा मुिांसाठी अप्राप्य गोष्ट होती. आम्हािा त्या खोिीत जायची परवानगी नव्हती.
आता आमच्यात खप
ू प्रेम आहे पण तेव्हा तीच आतेर्ावंडं आम्ही त्यांच्या घरी पाऊि टाकिं तरी मारहाण

90
करत, चहाड्या करून आणखी मार-ओरडा लमळे ि याची व्यवस्था करत. दप
ु ारी आम्ही साधे हरर्रे जरी खारवून
खाल्िे तरी रात्री तततकाच मग चोप, मार लमळे .

आत्याकडे दोन बॅगा होत्या. आकािी रं गाच्या. आतून गुिबक्षी रं गाचं साटीनीचं अस्तर; अस्तराचे छानिे कप्पे
आणण त्या कप्प्यांत काय दडिं असेि, याचं आम्हा र्ावंडांना नेहमी कुतूहि. त्यांनी बॅग उघडिी की आम्ही
हळूच जाऊन मागे उर्े राहात असू. आत्याकडे एक सोनीचा टे परे कॉडदर होता. त्याच्या कॅसेटस एका बॅगेत छान
िावून ठे विेल्या असत. नेहमीच्या ऐकायच्या वेगळया आणण बाकीच्या घरी कुणी खास आिं, त्यांनी फमादईि
केिी की िावायच्या होत्या. सुगम संगीत, ओल्ड इज गोल्ड, HMV च्या बरयाचिा, राज कपूर, एक तोहफा
वपक्चरची पण होती. या बॅगेिा साधारण कधीच कुिूप नसे आणण क्वचचत आत्याच्या मुिांचे लमत्र मागायिा
आिे तर त्यातन
ू कॅसेटस काढून दे णे हे माझे काम असे. मी बरे चदा ती गुळगुळीत कव्हसद पाहात असे. कधी ती
कव्हसद काढून प्िाजस्टकचं आवरण आतून-बाहे रून छान पुसून पुन्हा ती कॅसेटस िावून ठे वणं, हा माझा छं द
होता. दस
ु री आकािी बॅग आत्याच्या खोिीत असे. त्यात सगळयात वरती पारदिदक वपिवीत तनगुतीने ठे विेिे
गौरींचे हार, हा अजूनही त्यांच्या घरातिा अलर्मानाचा ववषय आहे . चार पदरी टपोरया मोत्यांचे सर, उभ्या
गौरींच्या कमरे च्याही खािी येतीि इतक्या िांबीचे, छान किाबतू िाविेिे, मोहक पदकांचे ते हार अजूनही अगदी
तस्सेच आहे त. त्यासोबत मामांचे लसल्कचे गुरूिटद , आत्याच्या एक-दोन ठे वणीतल्या साड्या, आतेबटहणीिा नहाण
आिं तेव्हा बाबांनी घेतिेिी आजोळची िािचट
ु ू क साडी, तेव्हाही बाबा आदमच्या जमान्यातिा वाटे ि असा कॅमेरा,
असंच काहीबाही ठे विेिं असायचं. मड
ू ठीक असेि तर सगळं बरं असायचं, पण नसेि तर ततथे उर्ं
राटहल्याबद्दि जाम ओरडा लमळायचा. आत्याने नवीन घर घेतिं तेव्हा दोन्ही बॅगा स्वयंपाकघरातल्या जईवर
गेल्या. खप
ू खोल्यांच्या घरात बरीच कपाटं झािी आणण त्या बॅगांचं महत्त्व गेिं.

नाही म्हणायिा आमच्या घरात दोन ट्रं का होत्या. एक पारच मोडिेिी, झाकण
न िागणारी अिी दररद्री ट्रं क होती. ततच्यात कुणाकडून आिेिे आणण असेच
कफरवायचे आहे राचे खण इत्यादी बबनमहत्त्वाचंच ठे विेिं असे. दस
ु री ट्रं क
अजन
ू ही मजबत
ू आहे . ततिा कधीच कुिप
ू असिेिं आम्ही पाटहिं नव्हतं.
त्यामुळं ततच्यात कुणािा रसही नसे. त्यात सांगिी हा दक्षक्षण सातारा जजल्हा
की प्रांत असा कायसासा असल्यापासूनच्या घराच्या र्ुईर्ाड्याच्या पावत्या
होत्या, अजूनही असाव्यात. अगदी आण्यांपासून एक-दोन बंद्या रूपयांपयंतचे
व्यवहार त्या पावत्यांवर वाचिेिे िख्खख आठवतात. कधीतरी अिीच
उचकापाचक करताना तीमध्ये नोटांची चचत्रं असिेिे तीन-चार कागद असिेिं
िक्षात आिं. आता त्या नोटा एकाच रं गाच्या असल्या आणण अस्सि
नोटे सारख्खया टदसत नसल्या तरी फुकट ते पौजष्टक म्हणन
ू आम्ही ते गोड
मानून घेतिं. मोठ्या कागदांमुळे होणारी अडचण एकदा साग्रसंगीत कायदक्रमात
मी आणण िहान र्ावाने अततररक्त कागद कापन
ू , फक्त नोटांचे तक
ु डे कापन
ू घेऊन सोडविी. दोन-चार टदवसांत आमचे
उद्योग कळाल्यावर पाठी बरयाच िेकल्या होत्या. ते राहत्या घराचं खरे दीखत होतं. सध्या ती ट्रं क आजीच्या खोिीत

91
असते. आमची वडडिोपाजजदत जमीन ववकून आिेिी रक्कम ततने बरयाचिा बॅंकांत गुंतविीय, ततचे कागदपत्र आणण
टहिोब ततथे असतात. पटहिी अनामत दामदप्ु पट होण्याच्या वेळेस ततने माझ्याकडून सगळं व्यवजस्थत लिहून घेतिं
होतं. आता ततच्या खात्यांमध्ये ककती पैसे आहे त ते खद्
ु द ततिाही माहीत नसेि. त्या ट्रं केत दोन दाचगनेसुद्धा आहे त.
एक आईचं स्त्रीधन - बोरमाळ. आईच्या आईनं ततिा िग्नात घातिेिी ती बोरमाळ आईचं िग्न झाल्यानंतर
वषदर्रातच काहीतरी खस
ु पट काढून आजीने काढून घेतिी ती आजतागायत आईच्या अंगास िागिेिी नाही. आता
आईकडे खप
ू दाचगने आहे त, पण एकेकाळी ती िंकेची पावदती असताना आजी समारं र्ात दोन-दोन बोरमाळा घािून टहंडे
तेव्हा ततिा अतीव द:ु ख होई. आजीकडे एक जोंधळपोत आहे . पव
ू ी चारपदरी होती. आत्याच्या मि
ु ाने दक
ु ानासाठी
म्हणून दोनवेळा गहाण टाकायिा घेतिी होती. दस
ु रया खेपेस एका बाजूचे चारपदर काढून परत टदिी. माझ्या आईचा
िेकीवारसाने आिेिा टहस्सा काढून घेतिा म्हणून आमच्यावर गुरगुरणारी आजी तेव्हा मूग चगळून गप्प बसिी. त्या
जोंधळपोतीिा एक नाजूकिा मोत्यांचा घोस आहे . गांधीवधाच्या काळात हुपरीकरांचा वाडा पंधरा टदवस जळत होता
म्हणे. त्यानंतर ततथे खेळायिा गेिेल्या बाबांना तो सापडिा. कधी कुठल्या सोनाराच्या नजरे स जोंधळपोत पडिी की तो
मागून घेऊन मोती पाटहल्यालिवाय राहात नाही. मिा नोकरी िागेपयंत आमच्या घरी कसिा दाचगना म्हणून नव्हता.
अगदी बटहणींना पाहायिा आल्यावरही आजीने कधी ती जोंधळपोत आम्हािा टदिी नाही. अजूनदे खीि ’मी मेल्यावरच
तम्
ु हािा काय ते लमळे ि’ म्हणन
ू करवादते. आता कुणािा त्या जोंधळपोतीची असोिी वाटण्याऐवजी ततच्यासोबत कटू
आठवणीच जोडल्या गेल्या आहे त.

जोंधळपोत
औरं गाबादिा एक पेटी आहे . गौरींच्या कपड्या-दाचगन्यांची. इकडे सगळया पद्धतीच वेगळया. गौरींची महािक्षमी
झािी, सोबत पोरे बाळे ही आिी. आमच्याकडे आधी डब्यावर डबे ठे वून वरच्या डब्यात मोठ्या तांब्यामध्ये गौरीचा
मुखवटा ठे वत, आतािा थेट सांगाडेच बनवून घेतिेयत. खांदा म्हणून दोन हॅं गसद आडवे बांधिे आणण मानेसाठी
आधार दे ऊन मध्ये कापड गुंडाळिे की गौरी तीन टदवस हित नाहीत. औरं गाबादिा मोठ्या मापटयाच्या
आकाराचे िोखंडी धड आणण कमरे पासन
ू वरती कापडी सांगाडे आहे त. त्या मापटयािा कोठ्या म्हणतात. या
पेटीत एक काळसर सत
ु ी कपडा आहे . कपडा कसिा, अगदी चचंधीच. सोन्याचं कारण नसतानाही जतन झािेिी.
तो खरा तर कोठीत आधारािा घािायचा कपडा आहे , तनणखिच्या आजीपासूनच्या वेळचा. हे सांगतानाही आईंच्या
चेहरयावर कौतक
ु असतं. त्यांच्या चेहरयावर मिा ककतीतरी महािक्षम्यांच्या आठवणी सहज वाचता येतात. मग
गौरींचे एक-एक करून जमविेिे दाचगने, अगदी साड्यांना िावायच्या वपनांसह सगळं तनगत
ु ीनं ठे विेिं.
बाळगोपाळांसाठी कधीकाळी लिविेल्या कपड्यांचा एक जोड. मि
ु ीसाठी अनष्ु काचं बाळिेणं. चारदोन वषांपव
ू ी
नवीन लिविेिे काही कपडे. ते बाहे र काढताना ततच्या िहानपणी ती किी द्वाड होती याच्या कौतुकलमचश्रत
आठवणी. सामान बाहे र काढायचं सोडून गप्पांना रं ग चढतो.

परवा त्या ट्रं का पाटहल्या आणण या सारया ट्रं का नजरे समोरून झरझरत गेल्या. सध्या ट्रं का राटहल्या नाहीत, त्या
टठकाणी ट्रॉिी बॅग्ज आहे त. त्यात कधीतरी बारीक झािे तर घािेन म्हणन
ू ठे विेिे माझे आवडते काही कपडे,
िािी-स्वेटसद ठे विी आहे त. अचधक काळाच्या प्रवासासाठी बॅगा काढताना मिा नेहमीच वेळ िागतो. व्यवजस्थत
असिेल्या वस्तू सरळ ठे वण्याच्या तनलमत्ताने मी पन्
ु हा एकदा माझाच खजजना नजरे खािन
ू घािते.

92
*िब्दश्रेय : वव. स. खांडेकर

***
लेखक- मस्त किंदर
मुळ दव
ु ा- http://he-jeevan-sundar-ahe.blogspot.in/2014/04/blog-post.html
चचत्रस्रोत: मस्त किंदर

93
 टोलनाक्यावर..

मी टोिनाक्यावर उर्ा असतो.

हौसेने नाही राहत.
टोिनाक्यावर उर्ं राहणं हाच माझा जॉब.
मजु श्किीने िागिाय. दोन वषं गेिी, ततसरं ही जाईि.
उर्ं राहूराहू पायाच्या नळया दख
ु तात.
पण मी टोिनाक्यावर उर्ा असतो.
***
तसा मी ब्राह्मणाचा.
अण्णाआईंसोबत चांगिा होतो.
अण्णा गांजा र्रून लसगरे ट ओढायचे अन मग तासनतास
ू् िांत.
आई नस
ु ती तडतडत राहायची, कढल्यात जळिेल्या मोहरीसोबत.
मोहरी करपिी, तडतड थांबिी...
मिा िाळे च्या पस्
ु तकांनी ओकारी यायची. अण्णा म्हणायचे, किािा लिकतोस... व्यथद आहे सगळं .
अण्णा एकदम आध्याजत्मक. मटहनामटहना घराबाहेर.
मग वषद-वषद.
एकदम आईिा म्हणािे, तू माझी माउिी... आणण गेिे तनघून.
मग मी िाळे िा िाविा घोडा आणण चैन्या केल्या जजवाच्या वषादमागून वषं… आईच्या जजवावर... अन नानांच्या...
अण्णा गेिे अन ू् नाना आिे.
आईच्या मदतीिा खप
ू जण पैदा झािे एकदम...
नानांनीच आईसमोर िाळा घेतिी माझी. ताळयावर ये, म्हणे. गाव सोड, म्हणे. लिक्षण नाही, म्हणे... लिपाई
म्हणूनही िायकी नाही, म्हणे.
नानांनीच िाविा टोिनाक्यावर.
सािा र्ाड्या... आई घेतिीन ू् माझी...
***
टदवसर्र टोिनाक्यावर मी उर्ा असतो.
रापरापून कातडीचा बामणपणा कंप्िीट गेिाय.
मिा किेक्िनिापण नाही उर्े करत. िायकी नाही माझी. नाना म्हणािेिे, तिी.
मी फक्त उर्ा राहतो. बथ
ू पासून िांब. दबा धरून.
टोि चक
ु वून पळणारया गाडीिा कोिदांडा घािायिा.
दर गाडीच्या वेळी दबा धरायचो… आता िांत झािोय.
टदवसात एकतरी माजुरडा र्ेटतो.
कोणाकोणाची नावं सांगून टोिऐवजी कचाकचाकचा बडबडत राहतो.
किेक्िनवािे त्याच्यावर चढतात.

94
मी कोिदांडा काढत नाही.
मागून अडकिेल्या गाड्यांच्या केकाटण्याचा जोर लमन्टालमन्टािा डब्बि होत असतो.
मिा काम लमळाल्याचा आनंद असतो.
िेवटी त्याने नोटा लर्रकावल्या की मी कोिदांडा काढतो.
अस्सा माजुरडा दोन टदवस र्ेटिा नाही, तर नोकरीची चचंता िागते...
पायाचे नळ आणखीन दख
ु तात. कंटाळा येतो.
उन्हात जळत मी टोिनाक्यावर उर्ा असतो.
टोि र्रताना दरे क गाडीची णखडकी उघडते अन ू् माझ्यापयंत पोचेस्तो बंद होते.
वर सरकणारया काचेतन
ू िेवटची थंड फंु कर मिा चचडवन
ू जाते.
त्या बंद होणारया काचेतून मधेच टदसतो एक गोरया गोरया छातीचा तक
ु डा. आणण त्यात एक घळ.
पायातिी ताकद एकदम जाते.
पण कोिदांडा पकडून मी उर्ाच असतो.
दोन वषं गेिी, ततसरं ही जाईि.
उर्ं राहूराहू पायाच्या नळया दख
ु तात.
पण मी टोिनाक्यावर उर्ाच असतो.

***
लेखक- गवव
मळ
ु दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/3199)

95
 रक्तात पेटलेल्या अगनीत सूयादन्नो -

तम्
ु ही जागे आहात की झोपिायत हे कळत नाहीये.
म्हणजे जागे होतात तेव्हा फार जळजळ व्हायची हे आठवतंय.
पण जळजळ थांबिीये ती तम्
ु ही झोपिायत म्हणन
ू की वय वषं पस्तीस - हे कळत नाहीये.
तसंही तम
ु चं दिदन दम
ु ीळ झािंय.
च्यायिा लसअॅटिमध्ये िई ढगाळ असतं.
तर रक्तात पेटिेल्या अगनीत सय
ू ादन्नो -
कसं काय?
तनवांत?
माझंही तनवांत चाििंय.
गजर िावायचे आणण मेटाकुटीिा येऊन वेळा पाळायच्या यातही धमाि असते नाही?
स्वत:च स्वत:िी वाद घािायचे, िढायचं, बोिायचं वगैरे वगैरे ठीके....
पण जळजळ बंद.
घोर, तनष्काम, तनिोर्, तनमोही काळज या र्रपूर, पण ती म्हणजे कपातिी वादळं .
तुम्ही मिा झोपविंत की मी तुम्हांिा हे बरयाच वषांची तंद्री र्ंगल्याने बहुतेक कळत नसावं.
पण आपल्यािा एकमेकांची आठवण आिी नाही हे मात्र खरं .
तसे अधेमधे अचानक काही काही सूयद पेटतात,
पण concentrate, segregate, attack आणण diffuse यूजुअिी वकद होतं.
ते आणण तुम्ही इंग्रजीत पुरेसे पेटत नाही हे एक कारण असावं.
पेटणारे सूयद पेटणार आणण यथावकाि लर्जणार, ववझणार हे एके काळी नेमाचं होतं.
मग ते ढगाळ डडप्रेिन.
आणण मग त्याच्यािी डीि करायची अिी सवय िागिी की
दे टदप्यमान सकाळ, िाही िाही दप
ु ार, टळटळीत संध्याकाळ - आता उजाडत नाही.
याचं वाईट वाटून घ्यायचं कारण नाहीये.
तुम्ही हवंहवंसं द:ु ख होतात.
तम्
ु ही नकोसे होऊनही टळत नव्हतात म्हणन
ू तर जळजळ होती.
च्यायिा मिापण ना! आजार टळल्याचं सोयर नाही ते नाही, पण िक्षणं उतरल्याचं कोण सत
ु क!
तर रक्तात पेटिेल्या अगनीत सय
ु ादन्नो -
तम्
ु ही एके काळी मस्त प्रोपेि करायचात.
हल्िी तम्
ु ही ऑन डडमांड पेटत नाही याने मात्र चचडचचड होते.
र्ें चोत, पीटर वॉकर असे जागोजागी पेरुन ठे विेिे असतात की सातनध्याने मिािी पेटतात
पण धगधगत नाहीत.
तर रक्तात पेटिेल्या अगनीत सुयादन्नो -
तुम्ही जुन्या लमत्रांसारखे आहात.

96
म्हणजे आहातही आणण असणारही आहात, पण....

अधन
ू मधन
ू र्ेटत जा.

तनदान फोन तरी!

***
लेखक- अलभजजत बाठे
मुळ दव
ु ा- http://abhijitbathe.blogspot.in/2014/02/blog-post.html

97
 व्यायामशाळा आणि कॅलरया

वैधातनक इशारा: वजन कमी करण्याचा प्रयत्न करणारा माणस

ू टदसिा रे टदसिा, की काही िोक ववनोदाच्या
अपेक्षेनं आधीच खळ
ु चटासारखे णखदळायिा िागतात. हा िेख वाचणारयांत असे नग असतीि, तर त्यांनी माझा
नमस्कार स्वीकारून ओसरीवरूनच तातडीनं तनघण्याचं करावं. 'ककिो आणण कॅिरया'मध्ये तम्
ु हांिा ववनोद
सापडणार नाही, करुणरसपररपोष आणण कटोववकटीचा संताप तेवढा सापडेि.

ट्रॅ कफकजॅममधन
ू रखडत-पें गत मी अंधार-उजेडाच्या सीमेवर किीबिी ऑफीसातून घरी पोचिे आहे . जजमिा
जाण्याचा जामातनमा घाईघाईत उरकून उपािीपोटी जजम गाठिंय. वॉमदअप, उड्या-धावपळ, आणण मग स्ट्रे चस
े
असा पुरेसा त्रास दे हािा टदिा आहे . धन्य धन्य वाटतंय. त्याच आनंदाच्या िाटे वर तरं गत मी अन्नववषयक
सल्िागारािा र्ेटिे आहे . हा आमचा संवाद.

सल्िागारः काय काय खाता तुम्ही रोज? (मी आधी प्रचंड खजीि होते. आपण टदवसर्रातून ककती वेळा चहा-
कॉफ्या ढोसतो आणण काय काय चरबीयुक्त गोष्टी ओरपतो याचा टहिोब या माणसािा प्रामाणणकपणे द्यायचा
या कल्पनेनं सटपटायिा होतं. पण आता आिोच आहे तर होऊन जाऊ द्या, म्हणून सगळा पाढा वाचते. काय
वाटे ि ते वाटे ि साल्यािा. गेिा उडत.)

सल्िागारः बरं . (बरं च काय काय कागदावर लिटहतो. वेळा-बबळा घािून. वाचून स्वतःच खि
ू होतो.) आता आपण
रोज संध्याकाळी प्रोटीनचं एक डड्रंक घ्यायचं आहे . ('आपण' घ्यायचंय म्हणजे? मी काय 'बघा ना, अजन
ु ी रोज
रडते हो' गटातिं लििव
ु गादतिं मि
ू आहे का? नीट मोठ्या माणसासारखं बोिायिा काय धाड र्रिीय या
माणसािा?)

मी: का?

सल्िागारः प्रोटीन इन्टे क कमी पडतोय आपल्यािा. (पन्

ु हा तेच. तझ्
ु या दं डाच्या बेटकुळया िपता िपू नयेत असा
टं च टीिटद घातिाएस बैिा. आणण 'आपल्यािा प्रोटीन इन्टे क कमी पडतोय काय, आाँ?) म्हणन
ू थकवा येतो. ('तू
येऊन बघ एकदा पवईहून संध्याकाळी ७ वाजता ठाण्यािा आणण मग येऊन नाच वेड िागल्यासारखा त्या
लमिवर. मग बघू आपण कुणािा थकवा येतो ते. प्रोटीन इन्टे क कमी पडतोय म्हणे. असो. संताप आवरिा
पाटहजे. स्पष्टवक्तेपणा. हं , स्पष्टवक्तेपणा.)
मी: नाही, मी बाहे रून कोणतंही टॉतनक घेण्याच्या साफ ववरोधात आहे . तेवढं सोडून बोिा.

सल्िागारः बरं , मग तुम्ही संध्याकाळी एग इमल्िन घेत जा.

मी: एग इमल्िन म्हणजे?

सल्िागारः कच्चं अंडं घुसळायचं. त्यात दध

ू घािायचं. लमरपूड. मीठ. हवं तर चाटमसािा घािू आपण. आणण
प्यायचं.

98
मी: जमणार नाही.

सल्िागारः अं?

मी: जमणार नाही.

सल्िागारः का?

मी: मिा कच्चं अंडं खाऊन डचमळतं. (वास्तववक इथे 'डचमळतं' या िब्दाहून वेगळा, पॉलिटटकिी करे क्ट-सौम्य
पयादय वापरणं िक्य आहे . पण मी ठरवून तोच वापरते. ऐक साल्या.)

सल्िागारः ....

मी: .....

सल्िागारः ओके, मग आल्यावर आपण मिरूम सप

ू घेऊ या. (मिा 'आपण'ची सवय व्हायिा िागिीय? छे छे , हे
होता नये. यािा वेळीच ठे चिा पाटहजे.)

मी: तुम्ही 'आपण-आपण' काय म्हणताय सारखं? तम्

ु ही येणार आहात का माझ्या घरी रोज खायिा? (सल्िागार
बावचळून माझ्याकडे बघत राहतो. आधीच व्यायामिाळे तिे इन्स्ट्रक्टसद, ततथल्या सेक्रेटरीछाप बायका, ट्रे नसद आणण
अन्नववषयक सल्िागार यांच्या चेहरयावर मठ्ठपणाची एक पेश्िि छटा असते. दोन वषं सत्ता र्ोगिेिा र्ूतपूवद
लिवसैतनक नगरसेवक ककंवा ब्यूटीपािदरमध्ये अखंड तनरथदक गॉलसपीय बडबड करणारी बाई यांच्यािीच ततची
तुिना होऊ िकेि. त्यात आणण हे बावचळिेिे वगैरे र्ाव. होपिेस.)

सल्िागारः हॅ हॅहॅ...

मी: ....

सल्िागारः मग तुम्ही मिरूम सूप नाहीतर रलियन चचकन सॅिड घ्या.

मी: मी ऑकफसातून संध्याकाळी साडेसात वाजता घरी येते. त्याच्यापुढे मिरूम सूप ककंवा रलियन चचकन सॅिड
करायचं, तर मिा ते रात्री ९ वाजता लमळे ि.

सल्िागारः कुणी करून नाही का दे णार?

मी: नाही. (माझी आई 'माझी' आई आहे . श्यामची नाही. ततच्यापढ ू ककंवा रलियन चचकन सॅिडचा
ु े मिरूम सप
ववषय जरी तनघािा, तरी ती मिा गेल्या साडेतीन व्यायामिाळांना वाटहिेल्या पैिांचा उद्धार करे ि. पाठोपाठ
पाळी माझ्या जागरणांची, माझ्या हॉटे लिंगची आणण माझ्या एकूणच आरोग्यववषयक िडडवाळ सवयींची. ती मिा
सप
ू नाहीतर सॅिड करून द्यायिा बसिीय. असो. असो.)

99
सल्िागारः आपण उद्या र्ेटू या का याच वेळी?

मी: हं .
दस
ु रया टदविी माझा इन्स्ट्रक्टरिी प्रेममय संवाद होतो. मी आमी ट्रे तनंग घेत नसून, मिा जमेि तसतसा
स्टयालमना वाढवण्याचा माझा ववचार आहे हे त्यािा नीट समजावून सांगूनही त्याच्या में दि
ू ा ते झेपत नाही.
पररणामी मी जजमिा रामराम ठोकते. जजममधल्या सेक्रेटरीछाप माणसाचा जवळजवळ एक टदवसाआड फोन
येतो. आठव्या फोनिा माझा संयम संपतो. मी र्र मीटटंगमध्ये फोन उचिून त्याच्यािी गप्पा मारते.

मी: कसंय ना, मी माझे पैसे र्रून तुमच्याकडे आिे होते. तुम्ही नाही. गेिे पैसे वाया, तर माझे जातायत. मिा
यायचं असेि तेव्हा, असिं तर मी येईन. तोवर मिा फोन करून परत त्रास टदिात, तर मी तुमच्या जजमवर केस
करीन. कळिं?

आजतागायत ततथन
ू परत फोन आिेिा नाही. मी रोज त्या जजमच्या दारावरून कफरायिा जाते. ततथिा एखादा
मठ्ठ बाप्या टदसिा, तर त्यािा गोड स्माइिही दे ते. एग इमल्िन, रलियन चचकन सॅिड, मिरूम सप
ू आणण
प्रोटीन इन्टे कलिवायही माझं व्यवजस्थत चाििं आहे .

***
लेखक- मेघना भस्
ु कुटे
मळ
ु दव
ु ा- http://khaintartupashi.blogspot.in/2014/12/blog-post.html

100
 पायाखाली

ज या काळात कोमटयांच्या घरांत ब्राह्मण र्ाडेकरूच चािायचे, लिंगायतांच्या घरांत जंगम र्ाडेकरूच चािायचे, त्या
काळात बाबरू ाव खंदारें चा वाडा प्रचंड कॉस्मोपॉलिटन म्हणायिा हवा. एका बाजि
ू ा कौिारू िेडमधे लिंगायत
बाबरू ाव आणण त्यांच्या सप्तकन्या यांचे कुटुंब. दस
ु रया बाजि
ू ा कााँक्रीटच्या छताखािी चार वेगवेगळी कुटुंबे. एका
छोटे खानी खोिीत आमचे ब्राह्मण कुटुंब, आमच्या मागे थोड्या िांब खोिीत वारकाचे बािाजीमामा, त्यांच्यािेजारी
यिमाच्या जजंदगानीचे दोन खोल्यांचे कुटुंब. र्ाडे वाढिे, तिी त्यांनी एकच खोिी ठे विी आणण त्यांच्यापढ
ु े थोडे
लर्डस्त मराठे कुटुंब राहायिा आिे. ते मराठे नसन
ू महार आहे त अिी कूजबज
ू यिमांकडे चािायची, पण
बाबूरांवांनी त्यात कधी िक्ष घातिे नाही. त्यांच्या बाजूिा, थोड्या मागच्या टदिेने, म्हिींची पत्र्यांची िेड होती
आणण पाच-सात म्हिी त्यात रवंथ करत पडिेल्या असत. पिीकडे परसाकडिा जाताना म्हिींच्या िेपटीचा
झपकारा वाचवत वाचवत अंग चोरून जावे िागायचे आणण ती जागा आधीच कुणी काबीज केिेिी आढळिी की
त्याच पद्धतीने परत यायिा िागायचे.
त्या म्हिी, ते परस, तो उककरडा धरून त्या प्रत्येक कुटुंबाबद्दि माझ्या इतक्या आठवणी आहे त, की त्यातून एक
कथाववस्फोट व्हावा. सध्यािा मी तुम्हांिा यिमाची जजंदगानी म्हणजे काय ते संक्षेपात सांगतो आणण मूळ
ववषयाकडे वळतो. तर ततच्याकडे वाड्यातिा एकमात्र टे परे कॉडदर होता आणण त्यावर 'जजंदगी की ना टूटे िडी'
आणण 'जजंदगी प्यार का गीत है ' ही आणण असिी जजंदगीवाचक गाणी आळीपाळीने िागत राहायची. लिदे वी ततची
आवडती टहरोणी. कोण्या एका चचत्रपटात जजंदगानी िब्द वापरून एक डायिॉग होता, जो यिलमणीच्या खप
ू
जजव्हाळयाचा होता. मी स्वतः वजा जाता माझी आई आणण ती अिा दोनच बाया, रादर व्यक्ती, वाड्यात
तत्त्वज्ञान सांगायच्या पात्रतेच्या होत्या. आई 'माणसाच्या जीवनात ना...' असा ब्राह्मणी हे ि काढी; तर यिमीण
'जजंदगानी मदे ना ,...' असे कफल्मी स्टाईिने म्हणे. मराठीत एवढा कृबत्रम वाटणारा िब्द ती इतक्या सहजतेने
उच्चारी, की मग माझ्या र्ावाने ततचे नावच जजंदगानी ठे विे, जे सगळयांकडूनच ततच्या अपरोक्ष वापरिे जाऊ
िागिे आणण मूळ नाव काय आहे हे िक्षात ठे वायचा प्रश्नच लमटिा. असो.
वाड्यात दप
ु ारच्या वेळी सगळया बायका वसरीत एकत्र जेवत. सगळयांचे नवरे कामातनलमत्त बाहे र गेिेिे. मग
टहची थोडी र्ाजी ततिा, ततची कसिीिी चटणी ततसरीिा असा िांबिचक प्रकार चािे. त्यात दीघद-प्रदीघद चचाद
चाित आणण कुणाचा नवरा कसा आहे आणण कुणीच्या नवरयाने काय केिे याचा ववषय तनघे. गोष्ट िेवटी
स्वतःच्याच अब्रूवर बूमराँग होणार नाही याची काळजी घेत प्रत्येक जण नवरयाचा कोडगेपणा सांगत असे. पण
त्यांच्यात बािाजीमामा अत्यंत िाघवी, हसतमख
ु , न चचडणारे , न रागावणारे , प्रेमळ, समंजस अिा बबरुदांनीिी
चचचदिे जात. एरवीही, क्वचचत जेव्हा परु
ु ष िोक एकत्र माळवदावर जेवायिा बसत, तेव्हा सवांच्या तोंडी
बािाजीमामांची र्रर्रून तारीफच असे. बािाजीमामा असे काही फार उदार आणण त्यागी नव्हते, पण त्यांचे
सामान्य असणेही फार कौतक
ु ास्पद होते. आपिे सामान्यत्व सामान्यपणे कॅरी करता आिे, तर माणस
ू एक
वविेषत्व पावतो. त्याचे ते एक उदाहरण होते.
बािाजीमामांचे नवीनच िग्न झािे होते आणण ते राहायिाच आिेाे होते सपजत्नक. नवरा-बायको अत्यंत
मयाददिीि. चारचौघांत कोणती िगट नाही. कोणास वाटणार नाही, की जोडपे नवीन आहे . त्यांची राहणी साधी
होती. र्पका नाही. घाण नाही. कोणेते व्यसन नाही. लिवाय त्यांच्याकडे आमच्याप्रमाणे पैश्यांची वानवा नावाचा
प्रकार नव्हता. अण्णा म्हणत, की त्यांना अजून िेकरे झािी नसल्याने असे होते. बािाजीमामांचा माझ्यावर

101
वविेष जजव्हाळा होता. त्यास कारण माझी प्रश्नप्रवत्त
ृ ी. कोणत्या माणसािा कोणते प्रश्न उडवून िावता येत
नाहीत याचा माझा त्या काळी सखोि अभ्यास होता. प्रश्नांतन
ू संवाद उद्र्वतो आणण त्याचा पररपाक दृढ
नात्यात होतो. संवादामधे माणसे उिगडत जातात आणण जास्त सहज वाटतात. मी तेव्हा नववी ते बारावीिा
असेन आणण िांत, अबोि स्वर्ावाच्या बािाजीमामांना माझ्या बोिघेवड्या स्वर्ावाने मी जास्त सहज वाटिो
असेन. आम्ही त्या घरात चार-पाच वषे राटहिे असू. तेही ततथे त्याच वेळी जवळजवळ तततकाच काळ राटहिे
असावेत. बािाजीमामांचा र्ाऊ महादस
ू ुद्धा त्यांच्यासोबत राहत असे. त्याचा इिेजक्ट्रकिचा डडप्िोमा चािू होता.
त्याचे आणण माझेही सत
ू र्यंकर जमे. आमच्यासोबत तो नेहमी माळवदावर आणण पावसाच्या टदवसांत वसरीत
झोपे. बािाजीमामांना सामाजजक, राजकीय ववचार असे नव्हते; महाद ू मात्र उद्गीरच्या ककल्ल्यात वगैरे कफरायिा
गेल्यावर मस्
ु िीम आक्रमकांपेक्षा इंग्रजांनी दे िाचे जास्त नक
ु सान कसे केिे, इत्यादी सांगे. त्याच्या डडप्िोमाचा
अभ्यासक्रम आमच्या ववज्ञानापेक्षा फार अवघड आहे असे लसद्ध करून दे ई. मैत्रीपण
ू द वातावरणात कोणाची
अजस्मता अचधक उच्च आहे अिी एक सप्ु त स्पधाद माझ्यात तन त्याच्यात चािे.
िाघवीपणात बािाजीमामाची बायको नवरयापेक्षा सरस होती. टदसायिा उं च, गोरयापान बािाजीमामांना ती अत्यंत
अनुरूप होती. ती आईसारखीच टदसे, वागे आणण ततचे नाव तन माझ्या आईचे नाव एकच होते, म्हणून मी
ततच्यात माझ्या आईिा िोधायचा प्रयत्न करत असे. पण मी ततिा ताई म्हणत असे. मिा ती सख्खख्खया
बटहणीपेक्षा जवळची वाटे , कारण मोठ्या बटहणीप्रमाणे ती माझी ववचारपूस करी. ती सगळयांिी लमळूनलमसळून
वागे. अडचणीच्या वेळी मदतीिा धावून जाई. घरमािकाच्या ककदि राजीप्रमाणे ततचे कोणािीही र्ांडण होत नसे.
माझ्या आईचीही वाड्यात साधी, र्ोळी, मनात कुणाबद्दि काही पाप नसणारी अिी सवादत उजळ प्रततमा होती.
आईचा एक नैततक (आणण जातीय) दराराच होता म्हणा. आईचे तन ताईचे चांगिेच सूत जुळे. मी ताईकडे खप
ू दा
जेवायिा जायचो. मिा जेवू घािायिा ततिा खप
ू आवडायचे. ती दे वर्ोळी असल्याने मिा ककतीतरी दे वांच्या
गोष्टी सांगत असे. ततच्याकडेही मी हजारो चांर्ारचौकश्या करत असे आणण त्यांना उत्तर दे ण्यात ततचा ककतीतरी
वेळ जाई. ततच्या माहे रचे मात्र कुणी ततच्याकडे कफरकताना आढळिे नाही. ततिा म्हणे तीन र्ाऊ होते. पण त्या
घरी कोणी आल्याचे आठवत नाही. आई, अण्णा, ताई, बािाजीमामा, मी, माझी बहीण यांचे सख्खय नंतर फार वाढिे
आणण संध्याकाळी आपापिी गंगाळे घेऊन एकत्र जेवायिा जाणे चािू झािे. मी तेव्हा आठवी-नववीिा असेन,
आईची आणण ताईची काहीतरी कुजबुज चािायची. मी अवतरिो की दोघी गप्प व्हायच्या आणण ववषय
बदिायच्या. मिा ते कळे तन मी िगेच 'काय, काय, काय म्हणत होतात तम्
ु ही?' म्हणून ववचारी. अगोदर त्या
“कुठे काय? काही नै.” म्हणत. नंतर मात्र “तुिा काय करायचंय रे बायकांच्या गप्पांत पडून?” असं म्हणायिा
िागल्या. मिा कुतूहि असे, पण मी ते दाबून ठे वी.
ताई थोडी लर्त्रीच होती असे म्हणायिा हरकत नाही. घरात कुठे काही खाडखड
ू झािे, की ती प्रचंड दचकत असे.
खोिीतल्या एकटे पणाची ततिा र्ीती वाटत असावी. कदाचचत म्हणूनही मी समोर असिेिे ततिा आवडत असावे.
वाड्याच्या मागे, खरे तर आमच्या वाड्याच्या मागच्या वाड्यात, मी छतावरून उडी मारून अभ्यास करायिा बसत
असे. ती जागा िांत होती आणण लिंबाची थंड साविी ततथे पडत असे. ततथे सापांचे एक वारूळ होते. तसे ते
साप आपापल्या वाड्यात तनमग्न राहत, पण क्वचचत कधीकधी मी नीट अभ्यास करत आहे का हे पाहण्यासाठी
बाहे र डोकावत. वाड्यात एकदा साप तनघािा होता. तो वारुळातन
ू च जजंदगानीच्या घरात घस
ु िा असावा. तेव्हा
ताईने दरवाजा आतन
ू घटट िावन
ू घेतिा होता. साप मेिा म्हणन
ू कळिे, तेव्हा ती त्यािा बघायिा आिी आणण
क्षणातच पन्
ु हा घरात जाऊन दार घटट िावन
ू घेऊन बसिी. झरु ळ, पािीिा ती घाबरत नसे; पण अंधार, आवाज,

102
साप, इत्यादी लर्त्यांचा ततचा डोमेन ववस्तीणद होता. राजीने एकदा ततिा र्ूत म्हणून खोटे च घाबरविे आणण
तेव्हा ती जी पांढरी पडिी, की राजीची पुन्हा तसे करायची टहंमत झािी नाही.
***
बािाजीमामांचा तन आमचा ऋणानुबंध इतका घटट जुळिा, की बािाजीमामांनी आम्हांिा त्यांच्या गावी सहकुटुंब
टदवाळीिा यायचे, टाळता न येण्यासारखे तनमंत्रण टदिे. चांगिा आठवड्यार्राचा प्रोग्राम ठरिा. अण्णा येऊ
िकिे नाहीत, त्यांना ऑकफसची कामे होती. एखाद-टदवस कफरकेन, म्हणािे. बािाजीमामांनी आम्हां सवांचे ततकीट
काढिे आणण आम्ही एसटीने वाढवणा खुददिा दाखि झािो. वाढवणा बुद्रक
ु ततथन
ू चाित तासार्रावर होते आणण
ततथे बस जात नसे. रात्रीची वेळ. बािाजीमामांनी हातात एक काठी घेतिेिी. ती टणाटणा आपटे त एका पाणाळ
ओढयातून आम्ही चािू िागिो.
"चपिा काढून हातात घ्या." मामा.
"पाय ठे चिा तर?" मी.
"सगळा माताळ, रे ताळ ओढा आहे . माझ्या पाविावर पाऊि ठे वून चिा. फक्त पाय तेवढा उचिून टाका." मामा.
"काटे मोडिे तर?" पुन्हा मीच.
"..."
"आणण साप चाविा तर?" मी.
"िुर् बोि रे मेल्या." आई काताविी होती.
"मी आणण आमच्या गावचे सगळे िोक नेहमी असेच येतात. कधी कोणाचा पाय ठे चिा नाही, काटा मोडिा नाही
की साप चाविा नाही. मिा सगळा रस्ता मुख्खपाठ आहे ! तुम्ही फक्त माझ्यामागे नीट चािा."
मी िंर्र िंका काढत असिो, तरी जोिी कुटुंबीय बबनधास्त होतो. दे व आपल्यासारख्खया सज जन िोकांना काही
करत नाही, असा आमचा ओव्हरकााँकफडन्स होता. िवकरच ओढयाच्या ककनारयाच्या दोन्ही बाजूच्या झाडांच्या
फांद्या परस्परांस लमळाल्या तन चंद्रकिा अधन
ू मधून आमच्यावर िुकिुकू िागिी. अन्यथा सगळा अंधार.
बािाजीमामांनी बॅटरी काढिी; ती कधी मागे, तर कधी पुढे मारत ते आमचा चमू पुढे नेऊ िागिे. माझ्यासारखे
सौंदयददृजष्टसंपन्न नसल्याने इतर सगळे जण त्या अद्र्ुत अनुर्वाचा आनंद घेऊ िकत नव्हते; म्हणून ते
नुसतेच चाित होते. माझे काही काही रम्य उद्गार ’वेि ररसीव’ झािे नाहीत. तततक्यात जाणविे, की नवरयाच्या
पाठोपाठ असिेिी ताई बरयाच मागच्या क्रमांकावर, सवांच्या मधे, आिी होती. बािाजीमामांनी ततिा पुढे बोिावून
घेतिे आणण जजवाचा आटावपटा करून ती पन्
ु हा ततथे दस
ु रया क्रमांकावर गेिी तन चािू िागिी. काही ककडूक
लमडूक जनावर आिेच; तर आपण या िोकांना घेऊन आिो आहोत, म्हणन
ू ते सवादत अगोदर आपल्यािा कळिे
पाटहजे हा बािाजीमामांचा जस्परीट ती तततकासा िेअर करत नाहीय याची अल्पिी जाणीव माझ्या महाटहिेबी
मनािा तेव्हा झािी.
िवकरच बािाजीमामांचे गाव आिे तन आम्ही त्यांच्या घरात प्रवेि करते झािो. नव्या प्रथेप्रमाणे त्यांचे मळ
ू चे
मोठे घर काका आणण वडीि यांनी मध्यातन
ू णखळा पाडून अधे-अधे वाटून घेतिे होते. खािच्या बाजि
ू ा तीन
खोल्या. वरच्या बाजि
ू ा कडब्याची, धतरु याच्या फोकांची एक खोिी. ततच्यात जायिा कोणत्याही पायरया नकोत.
एक प्रचंड मोठे वडाचे झाड खोल्यांना खेटूनच होते. चक्क त्यावर पाय ठे वून, चढून वर जावे िागे. म्हणून ततथे
वयस्क जस्त्रयांचा त्रास नसे. अंगणात नहाणी आणण फुिा-र्ाज यांची बाग. दरू एका कोपरयात केिकतदनािय,
म्हणजे साधी केस कापायिा ठे विेिी जागा; कोणतीही नावाची पाटी नसिेिे. सगळयांना माहीत, की हा वारकाचा
वाडा आहे , तेव्हा जाटहरातीची गरज नाही. फक्त दारी आल्यावर या वाड्यात जायचे की त्या, हा ग्राहकांना संभ्म.

103
सकाळच्या वेळी िोक ततथल्या खुचीत येऊन बसत आणण महाद ू वा त्याचे वडीि त्यांची दाढी-कटटंग करत.
वरच्या खोिीतिी बाज आणण ततच्यावरची मऊ मऊ गादी, रे डडओ हे मिा फार आवडिे होते. मी आणण महाद ू
ततथे झोपणार होतो. तत्पव
ू ी आम्हां दोघांची 'खानदान' ववषयावर चचाद रं गिी.
"माझी एक प्रेयसी मोठ्या खानदानातून होती..." मधेच कुठे तरी ववषय आिा, म्हणून महाद ू सांगू िागिा. त्यािा
प्रेयसी होती हे च त्यािा मुख्खयत्वे सांगायचे असिे, तरी मिा मूळ ववषय सोडायचा नव्हता.
"खानदानी म्हणजे? ब्राह्मण, मराठा, लिंगायत होती का?" मी त्यािा तोडून ववचारिे.
"का? फक्त ब्राह्मण आणण मराठे च खानदानी असतात का? वारकाचे िोक खानदानी नसतात का? खानदान वेगळे
आणण जात वेगळी!"
त्याच्या एका रपक्यासरिी मनातिी सगळी, उच्च जातींिी तनगडीत, अनावश्यक र्ंडावळ उतरिी. प्रत्येक
जातीतिे िोक आपल्यािा श्रेष्ठ मानतात हे मी नेहमी ववसरे आणण महाद ू प्रत्येक वेळी मिा त्याची खडी
आठवण करून दे ई.
"तम
ु च्या चि
ु ीचे दगड, वेगळी र्ांडी आणन
ू ठे विीत." बािाजीमामांची आई आईिा म्हणािी. त्यांनी आईकररता
मीठ, लमरचू, पीठही वेगळे काढून ठे विे होते.
"हा बािाजी मिा ताई म्हणतो ना? माझा कोणी र्ाऊ नाही. त्याची बहीण म्हणून टदवाळीिा आिे. मग त्याची
बहीण म्हणूनच राहणार. मिा काही वेगळी चि
ू वगैरे नको."
आई ओिाळिी असावी. लिवाय आई आिी आहे म्हणजे घरात काही अब्राह्मणी नको, हे ही ओघाने आिेच.
पुरुषांच्या नहाण्याच्या टदविी बािाजीमामांच्या बटहणीने मिा अभ्यंग स्नान घातिे. टहवाळयाच्या टदवसांत अजून
उजाडिेिेही नसताना सकाळी िवकर उठण्याचा सगळा त्रागा, ते वत्तिातन
ू काढिेिे धारोष्ण पाणी अंगावर पडू
िागिे तसा, तनघून गेिा. थोडा वेळ कुडकुडल्यानंतर घातिेिे कपडे नवीन होते, म्हणून गरम वाटायिा िागिे.
सगळीकडे गोडधोड. रोिणाई. र्ुईनळे उर्े आणण आडवे उडवून झािे. एक र्ुईनळा िेजारच्या बुरुजावर गेिा
आणण रात्री त्याच्यावरच्या कोरड्या गवतािा प्रेक्षणीय आग िागिी. एके सकाळी 'कोण्या मूखादने तुझी ही कटटंग
केिी होती' म्हणत महादन
ू े माझी नव्याने कटटंग केिी.
र्ाऊबबजेच्या आदल्या रात्री बािाजीमामांचे मेव्हणे आिे. घरात सगळीकडे धांदि. प्रेमािा, कौतुकािा ऊत. रात्री
चि
ु त मामांच्या, त्यांच्या बटहणींच्या आणण मेव्हण्यांच्या मुिींना रांगेत बसवन
ू त्यांनी िािेय प्रश्न ववचारिे, गाणी
गाऊन घेतिी आणण कौतक
ु करत त्यांना झोपविे.
र्ाऊबबजेच्या टदविी सकाळी मी वरच्या खोपटयातून पाहत होतो. मामांच्या मेव्हण्यांनी अंगणात त्यांचा काहीतरी
र्ेट वगैरे दे ण्याचा समारं र् चािविा होता. मीही वरून खािी आिो आणण चटईच्या िेजारी उर्ा राटहिो. तीन
मेव्हण्यांनी त्यांना आळीपाळीने उर्े कंु कू िाविे. हळदीकंू कू िावून एक नारळ मांडीवर ठे विा. मग एका
प्िॅ जस्टकच्या थैिीतून काढून एक टॉवेि आणण एक टोपी टदिी. बािाजीमामा अचानक उसळिे. त्यांचा आवाज
फार चढिा होता.
"मी आजपावेतो तुमच्याकडून काही घेतिं नाही. इतक्या वषांनी टदवाळीचा आहे र घेऊन आिात, तर तो तरी धड
घेऊन यायचात."
ताई बाजि
ू ाच उर्ी होती. ती थरथरा कापू िागिी. मीही स्तंलर्त झािो. बािाजीमामांचा हा अवतार मी कधीच
पाटहिा नव्हता. हे च ते त्यांच्या साधारण पटटीत बोििे असते, तर एव्हाना मी माझे नैततकतेचे िेक्चर िांबपयंत
आणिे असते. पण त्यांचा संतप्त चेहरा पाहून माझीही बोिायची धमक झािी नाही.

104
"आणायचा, तर पूणद आहे र आणायचा. एक-दोन वषांतून एकदा तर द्यायचाय. बरं , पूणद नाही, तर हा जो टॉवेि
आणिाय; तो तरी धड आणायचा. टककदिचा आणायचा. चार मटहन्यांत मातेरं होऊन जाईि असिा टॉवेि
आम्हांिा र्ीक म्हणून आणिाय का?" बािाजीमामा पेटिे होते.
आई ही गडबड ऐकून धावत-पळत बाहे र आिी. आईिा पाहताच ताई थोडी तनधादस्ताविी.
"काय बािाजी, हे काय िाविंय सणासुदीच्या टदविी? आपल्या घरी पाहुणे आिेत ते, बायकोच्या माहेरचे झािे
म्हणून काय झािं?"
"ताई, प्रश्न काय आहे र आणिाय याचा नाही. पण यांची वत्त
ृ ी पाहा. कधी ववचारपस
ू नाही, कधी र्ेट नाही. माझी
तर नाहीच नाही, पण स्वतःच्या बटहणीचीही नाही. खेळ िाविाय का?"
"आता मी तम्
ु हांिा सांगतेय. जे काय टदिं आहे , ते प्रेमानं घ्या आणण उठा."
बािाजीमामा पढ
ु े काही बोििे नाहीत. आईिा घरी बोिावन
ू ततचे न ऐकणे त्यांना धमदसंकटात टाकणारे होते.
आपण आउट झािेिो नाही, हे पक्के माहीत असणारा बॅटस्मन फक्त अंपायरने आउट टदल्यामुळे जसा
नाराजीनेच मैदान सोडतो, तसे ते ततथन
ू तनघन
ू गेिे. तो प्रसंग प्रत्यक्ष पाटहिा नसता, तर बािाजीमामा असे वागू
िकतात हे मिा पटणे अवघड होते.
***
आता मी आठवी-नववीतनू अकरावी-बारावीत आिो होतो. बािाजीमामा घरी नसताना मी जेव्हा त्यांच्या घरी
जाई, तेव्हा आई मिा 'ततकडे जास्त बसत जाऊ नकोस' असे म्हणायची. ताई मात्र मिा तततक्याच आग्रहाने
बोिावी. हळूहळू मिाही एकटया बाईमाणसाकडे जास्त जाऊ नये हे उमगू िागिे होते. मग मात्र मी मामा आिे,
की िगेच त्यांच्याकडे दाखि होत असे. आता मामांचे प्रमोिनही झािे होते. ते छानिा बाळाचे पप्पा झािे होते.
पण दस
ु रीकडे ताई आणण आईच्या गप्ु त गप्पांत वाढ झािेिी होती. मिा सग
ु ावा िागिा, की मामांना समजावावे,
म्हणन
ू ताई आईिा बरयाच गोष्टी सांगत असे. म्हणजे सवद काही पटहल्याइतके गोड नव्हते. बािाजीमामांचा
ताईच्या माहे रच्यांबद्दिचा रोष वाढिा होता. ताईबद्दिही रोष वाढिा असावा. त्यांच्याकडून बायकोबद्दिच्या
प्रेमाची सहज, प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष होणारी अलर्व्यक्ती मंदाविी होती आणण ती नव्या वातावरणात जाणवत होती.
’साथ, िेककन साथ में नहीं.’ क्वचचत मी ताईिा आईकडे रडताना पाही. एकदा तर डोळे चांगिे सज
ु िेिे रडून
रडून. नंतर तर त्यांच्या खोिीत आणण आमच्या खोिीत जो सामाईक दरवाजा होता, त्यातून मामांच्या जोरजोरात
बोिण्याचा आवाज येई. तो जास्तच झाल्यावर आई सरळ जाऊन त्यांची कडी बडवे आणण “बािाजी, आता िांत
हो बरं !” असे म्हणे. आई कधी कधी तासन ू् तास मामांना वा त्या दोघांनाही समजावताना आढळे . पण मी गेिो
की ववषय बदित. माझ्यापासून घाबरायचे काय आणण िपवायचे काय? पण माझे आदिद वतदनाचे व्याख्खयान
त्यांना इतर किापेक्षाही जड जात असावे. टदवाळीच्या प्रसंगी मेव्हणे कसे बरोबर होते आणण आपण कसे चक
ू
होतो हे मी त्यांच्याकडून कैकदा वदवून घेऊनही मिा पुरेसा संतोष झािा नव्हता! बायकोिी कोणत्या पटटीत
बोिावे याचे व्याख्खयान मी त्यांना पुन्हा पुन्हा दे ई, त्याचीही र्ीती त्यांना होतीच.
बािाजीमामा जिववतरण खात्यात कोणी क्िकद वा तत
ृ ीय श्रेणीचे अचधकारी असावेत. पुढे एकदा त्यांनी मिा
सात हजार इतकी मोठी रक्कम एकटयाने घरून ऑकफसात आणायिा सांचगतिी होती. कोणताही घोळ न करता
मी ती नेऊन टदिी खरी; पण ते करत असताना माझ्या मनात जे र्ीततदायक ववचार आिे , त्यात थोडी र्ीती त्या
ववचारांचीच होती. त्यानंतर वास्तववक बािाजीमामांचे प्रमोिन झािेिे. त्यात त्यांनी आपल्या कायादियातल्या
सगळया सहकारयांना,अचधकारयांना घरी जेवायिा बोिाविेिे. त्यात पाणीखात्याचे प्रमुखदे खीि आिेिे.

105
बािाजीमामांनी त्या वेळी ककती म्हणून सूचना टदल्या असतीि! त्या वेळी म्हिी सोडू-आणू नका, पापड-लमरच्या
वाळायिा घािू नका, एक ना दोन. अचधकारयांची त्यांनी ककती दे खरे ख केिेिी! अचधकारयांचे त्यांच्याबद्दिचे
मतदे खीि फार चांगिे होते. सवादत मोठे अचधकारी, इनामदार नाव होते त्यांच,े ते कोणत्याही वररष्ठांप्रमाणेच
जास्त बोिताना आढळिे नाहीत; पण जेव्हा ते बोििे, तेव्हा त्यांनी बािाजीमामांच्या आततथ्याचे चांगिे कौतुक
केिे. ते िवकर तनघून गेिे, तरी त्यांच्या वागण्यामळ
ु े , बािाजीमामांना ऑकफसातही कमी सन्मान नाही हे लसद्ध
झािे.
नक
ु तीच रात्र पडिी होती. अंधार दाटून आिेिा. पाऊस चािू होण्याचे टदवस होते, तरीही उकाडा नव्हता. बाबरू ाव
पटहल्या पावसाच्या प्रतीक्षेत होते. मामांचे आणण त्यांच्या आज घातिेल्या जेवणाचे कौतक
ु चािू होते. सहा फुटी
बािाजीमामा प्रवेिाच्या गल्िीकडे, पण गल्िीिा पाठमोरे असे, लर्ंतीिा पाठ िावन
ू वसरीिा उर्े होते. बाकी
सगळे बसिेिे. राजी आणण ताई र्ाजी घ्यायिा बाजारात गेिेल्या. आम्ही चार र्ावंड,े अण्णा, आई, बाबरू ाव, त्यांची
बायको, न िग्न झािेल्या पाच पोरी, आठवा कृष्ण नरसप्पा, जजंदगानी, ततची तीन िेकरं , मराठ्यांच्या कुटुंबातिे
पती-पत्नी, िेकरे , िेजारची लसंधू आणण दोघे-चौघे - असा सगळा पसारा अंगणात पसरिेिा. बािाजीमामा
नेहमीच्याच नम्रपणे ऑकफसातल्या त्या वेगवेगळया अचधकारयांच्या कहाण्या सांगत होते. तत्क्षणी पावसािा
सुरुवात झािी आणण सगळीकडे पळापळ चािू झािी. वाळत घातिेिे कपडे, उन्हात घातिेल्या दाळी घरात
आणल्या गेल्या. अंगणातून सगळे वसरीत आिे आणण दाटीवाटीने बसिे. अण्णा ववषय राजकारणावर नेत,
बाबूराव िेतीवर नेत, जजंदगानी बॉलिवूडवर नेई आणण मी पुन्हा पाणीखात्यावर आणे. दहा-पाच लमतनटांत अंगण
पाण्याने र्रिे आणण मोठमोठे गढूळ पाट वाहू िागिे. जलमनीवर, कौिारांवर, कााँक्रीटवर, अल्युलमतनअमच्या
पत्र्यांवर आणण साचिेल्या पाण्यावर पडणारया पावसाच्या थेंबांनी एक वेगळीच लसंफनी साधिी होती. आईने
सगळयांसाठी चहा करायिा घातिा होता आणण र्ज यांची तयारीही चािविी होती.
इतक्यात वाड्याच्या मख्ख
ु य दरवाज याच्या कडीचा आवाज आिा.वाड्याच्या दरवाज याचा आाख्खखा बोळ वसरीतून
टदसत नसे, फक्त त्याचा आतिा िेवट टदसे. राजी आणण ताईच्या पाविांचा आवाज झािा. प्रवेिद्वाराच्या
गल्िीतून अंगणात त्या जश्या आल्या, तश्या आम्हािा टदसल्या. ताई पुढे होती आणण राजी मागे. र्रिेल्या
वपिव्या घेऊन पाच फुटी ताई ताठिी होती. जोराचा पाऊस नसता, तर वपिव्या घ्यायिा मी पळािोच असतो.
साडी, वपिव्या पाण्याच्या पातळीपासून वर ठे वण्यासाठी ततिा कसरत करावी िागत होती. त्यांचा इतका एक
फ्िॅ ि टदसेपयंत िाईट गेिी. अण्णा बॅटरीत सेि र्रू िागल्याचा आवाज आिा.
ताई पाण्यातून चळ
ु ु क-चळ
ु ु क पाय टाकीत दोन पाविे पुढे सरकिी असेि नसेि, तोपयंतच ततने हातातिी वपिवी
तिीच पाण्यात टाकून टदिी आणण ते आठ-दहा फूट वेगात पळत, पाणी उडण्याची खंत न करता, येऊन सरळ
नवरयािा लमठी मारिी. काहीतरी घडिंय याची प्रत्येकािा क्षणाधादत कल्पना आिी. तततक्यात िाईट आिी.
बािाजीमामांनी ततिा िाजेने दरू केिे नाही. ताई प्रचंड लर्जिी होती आणण ततने बािाजीमामांर्ोवती आपल्या
हातांचा घटट गराडा घातिा होता. िाईट आल्याचे अजूनही ततिा जाणविे नव्हते; कदाचचत ततने डोळे फार घटट
लमटिे असावेत, वा ती या ववश्वातच नसावी.
सगळे आ वासन
ू पाहत होते. जजंदगानी तर अजन
ू च. कोणत्याही बॉलिवड
ू पटािा िाजवेि इतका आवेग आणण
इतकी नैसचगदकता त्या मीिनात र्रिी होती. मयाददा आणण संकोचांचे अडसर ते दोघेही क्षणर्र जणू ववसरूनच
गेिे होते. 'मिा तच
ू तेव्हढा आहे स' हे ताईू्ने बािाजीमामांना एक िब्द न बोिता हृद्यपणे सांचगतिं होते. र्याने

106
ती जिी पूणद पांढरी पडिी होती, तिीच नवरयाच्या स्पिादने ववसाविीही होती. तो ववसावा बािाजीमामांना जिास
तसा जाणविा होता.
लमतनटर्राच्या िांततेनंतर ततच्या केसांवरून हात कफरवत बािाजीमामांनी ततिा अिगदपणे दरू केिे. इतर
सगळयांचे जबडेही जुळिे आणण ताईही िाजून घरात पळून गेिी. बािाजीमामाही पुढच्या बाजूने पूणद ओिे झािे
होते.
"काय झािं? काय झािं? काय झािं बािाजीमामा?" राजीने पावसात लर्जिेिी ताईची वपिवी उचित, सगळयांच्या
सरु ात सरू लमळवत ववचारिं.
"पायाखािी काही सळसळिं असेि ततच्या." आई आतन
ू म्हणािी.
नंतर आईच्या म्हणण्याची ताईने पष्ु टी केिी. बरे च टदवस सरिे, पण आमच्या आणण बािाजीमामांच्या
खोल्यांमधल्या दरवाज यातन
ू नंतर कधी कोणताही जोराचा आवाज ऐकू आिा नाही.
***
लेखक- अरुिजोशी
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/2412

107
 जग दस्तूरी रे …

'आजची तरुण वपढी...' या वाक्र्पचाराने सुरू झािेिी वाक्ये जवळजवळ प्रत्येक वपढीने आपल्या तरुणपणी आपल्या
मागच्या वपढीकडून ऐकिेिी असतात इतका तो वाक्र्पचार सनातन आहे . पण यातिा 'आज' म्हणजे नक्की कोणता,
कुणाचा, कुठल्या स्थळाचा वतदमानकाळ याबाबत मात्र ते वाक्य उच्चारणारयाच्या आणण ऐकणारयाच्या मनातीि
कल्पना प्रचंड सापेक्ष असतात. आजकािची तरुण वपढी' असं आपण जेव्हा म्हणतो तेव्हा आपण अमेररकेतीि तरुण
वपढीबाबत बोित असतो की र्ारतातीि, टदल्िीतीि तरुणांबद्दि बोितो की चेन्नईतीि, मुंबईतीि की
मराठवाड्यातीि एखाद्या खेड्यातीि, फक्त तरुणांबद्दि बोितो की तरुणींबद्दिही याबाबत तसे काही काटे कोर
नसतो. थोडक्याच या 'आज'चे अवकाि एक असिे तरी प्रवाह वेगळे असतात. एकाच र्ग
ू ोिावर वेगवेगळा 'आज'
असणारया व्यक्ती जगताना टदसतात. स्थिकािाच्या टहिोबाने ते एकत्र टदसतात खरे , पण 'त्यांचा 'आज' एकच
असतो असे म्हणता येईि का?' या प्रश्नाचे तनजश्चत उत्तर दे ता येईि असे वाटत नाही. एकाच अवकािातल्या अिा
ववववध वतदमानांची गंफ
ु ण अनेक िक्यतांना जन्म दे ते. बनारसच्या प्राचीन िहराच्या पाश्वदर्म
ू ीवर तनमादण केिेिा
'मसान' हा चचत्रपट यांपैकी काहींचा वेध घेतो.

साचेबद्ध टहंदी चचत्रपटांच्या धबडग्यामध्ये

एखादा चचत्रपट आवजूदन पाहावा असे
वाटण्याचे प्रसंग फार क्वचचत येतात. त्यातही
चचत्रपटाकडे किा म्हणून पाहणारे आणण
माफक करमणूक म्हणून पाहणारे असे जे
दोन 'प्रवाह' प्रेक्षकांतही टदसतात त्या दोनही
प्रकारच्या प्रेक्षकांकडून दाद लमळवण्याइतका
कसदार चचत्रपट फार क्वचचत पाहायिा
लमळतो. एरवी समीक्षकांनी नावाजिेल्या
चचत्रपटाकडे सवदसामान्य प्रेक्षकांनी पाठ
कफरवावी ककंवा रलसकांनी डोक्यावर घेतिेल्या
चचत्रपटाचे सामान्यत्व लसद्ध करण्यात
समीक्षकांनी आपिी िेखणी णझजवावी हे च
वारं वार प्रत्ययािा येते आहे . 'मसान' मात्र या दोनही प्रवाहातीि रलसकांना एकाच वेळी समाधान दे ऊन जातो आहे .

कािीमध्ये मत्ृ यू आिा तर मोक्ष लमळतो अिी टहंद ू समाजात श्रद्धा आहे . तेव्हा ती र्ूमी मरणाच्या वाटे ची पररपूती
बनून राटहिी आहे . मत्ृ यू नाही तरी तनदान अंत्यसंस्कार, उत्तरपूजा कािीच्या घाटावर व्हावी अिी श्रद्धाळू टहंदं च
ू ी
धारणा आहे . मोक्षाच्या आिेने कािीमध्ये मत्ृ यू िोधत येणारयांच्या मत
ृ दे हावर अंत्यसंस्कार करणारया - टहंदी
वाक्प्रचार 'मुदाद फूंकना' हा अचधक र्ेदक र्ासतो - डोंबाचा 'आज' वेगळा तर त्याच उत्तरकक्रयेचे सामान ववकणारया
'ववद्याधर पाठक' याचे जग वेगळे . परं परे च्या एकाच गंगेत लर्न्न वेगाचे दोन प्रवाह असावेत तसे! त्यांच्या पैकी
एक आहे जातीव्यवस्थेच्या उतरं डीवर परं परे ने सवोच्च स्थानी बसविेिा ब्राह्मण तर दस
ु रा एखाद्या सजीव

108
अजस्तत्वाच्या ववियक्षणीच ज याची आठवण होते असा कुणी एक डोंब. संस्कृत पंडडत, लिक्षक असिेिा पाठक
पत्नीच्या मत्ृ यूनत
ं र आपिा लिक्षकी पेिा सोडून घाटावर अंत्यसंस्कारािा िागणारे सामान ववकण्याचे दक
ु ान थाटतो
तेव्हा डोंब आणण तो ब्राह्मण यांच्यातीि र्ौगोलिक अंतर आणखी कमी होते आहे आणण तरीही त्या दोन
जगण्याच्या प्रवाहांमध्ये अजून बरे च अंतर लिल्िक राहते आहे . दोघांच्या जगण्याच्या दृष्टीकोनातून ते सहजपणे
समोर येते आहे . एकाच बनारसमध्ये जगणारे हे दोन वेगळे प्रवाह आहे त. दोघांचे आपापिे 'आज' आहे त, एकाच
िहरात राहूनही ते सवदस्वी वेगळे आहे त. इतके जवळ असूनही त्यांचा कुठे ही एकमेकांना छे द जात नाही.

पाठक हा ब्राह्मण, जातीव्यवस्थेच्या उतरं डीवर सवोच्च स्थानी असल्याने एक प्रकारची accomplishment ककंवा
इजच्छत स्थानी पोचल्याची, एक प्रकारची जस्थतीवादी प्रवत्त
ृ ी आहे . आसपासचे जग संपक्
ृ त, समतोि अवस्थेिा पोचिे
असल्याची त्याची र्ावना टदसते. म्हणून मुिीने बनारस सोडून, घर सोडून जाण्याचा तनणदय घेतल्याचे त्यािा
आश्चयद वाटते आहे . याउिट डोंबाची इच्छा मात्र आपल्या मुिाने लिकून सवरून या खातेरयातून बाहे र पडावे अिी
आहे . दोघांत एक गोष्ट मात्र समान आहे आणण ती म्हणजे दोन टोकावर राहूनही दोघांनाही पैिाहून आदर,
मानसन्मान यांची महती अचधक वाटते. पाठक पूवी संस्कृत लिक्षक असल्याने त्यािा तो लमळतोही, आणण म्हणूनच
तो गमावण्याचा र्यगंड त्यािा व्यापून राहतो आहे . याउिट पुरेसा, कदाचचत र्रपूर पैसा लमळत असूनही (त्याची
वषादतून एकदा येणारी घाटावरच्या उत्पन्नाची एक टदवसाची बोनस पाळी एक िाखािा ववकिी जाऊ िकते)
समाजात कवडीचाही मान नसिेल्या डोंबािा आपण नाही तर तनदान आपल्या मुिाने समाजात ज यािा प्रततष्ठा
आहे असा एखादा रोजगार तनवडावा अिी आस िागून राटहिी आहे .

बनारस हे श्रद्धाळूंचे, परं परे िी घटट नाळ जुळिेिे िहर. पण असे असूनही मोबाईि, इंटरनेट, फेसबुक, यू-टयूब
आणण त्या सारयाच्या अनुषंगाने येणारे पॉनद साईटसचे आकषदण हा नव्या जगाचा प्रवाहदे खीि यात येऊन लमसळिा
आहे . दे वी, दीपक आणण िािू हे एकाच प्रवाहाचे आणण ते म्हणजे ते खरया अथादने नव्या स्वतंत्र जगाचे प्रतततनधी.
आपल्या आयुष्याचा ववचार करणारे , आपिे तनणदय आपणच घेणारे आणण कदाचचत म्हणून कुटुंबाबद्दि, परं परे बद्दि
त्यांच्या मागच्या वपढीइतकी बांचधिकी नसिेिे. पण तरीही तनव्वळ तरुण वपढी आणण मागची वपढी अिी काटे कोर
ववर्ागणी करता येणार नाही. दीपकचाच थोरिा र्ाऊ लसकंदर हा परं परे ने आिेल्या कामात वडडिांना इमानेइतबारे
हातर्ार िावत असूनही त्यांच्या उपेक्षेचा धनी. याउिट अभ्यासात हुिार असिेिा, मागच्या जगाचा उं बरा ओिांडून
पुढच्या जगात पाऊि टाकू पाहणारा दीपक हा वडडिांच्या अलर्मानाचा ववषय आहे .

बनारससारख्खया कमदठ जगात कम्प्यट

ू र ट्रे तनंग क्षेत्रात नोकरी करणारी दे वी पाठक ही स्वतंत्र बाण्याची स्त्री आहे .
इंटरनेटच्या माध्यमातन
ू ओळख झािेल्या पॉनदचा आस्वाद घेणारी, ते पाहून तनमादण झािेल्या 'जजज्ञासे'ची पत
ू ी
करण्यासाठी बेधडक पाऊि उचिणारी आणण त्यातून समोर आिेल्या र्ागधेयािा न डगमगता सामोरे जाणारी.
दीपक आणण िािू मात्र ततच्याहून काळात काहीसे मागे टदसतात. त्यांची टवटवीत प्रेमकहाणी महानगरी प्रेक्षकांना
सत्तरीच्या दिकातल्या चचत्रपटातीि प्रेमकथांची आठवण करून दे ईि. त्यांच्या हाती फेसबुक, ऑडडओ एडडटर
सॉफ्टवेअर, मोबाईि यासारखी अत्याधतु नक साधने आहे त पण त्यांच्या प्रेमाची जातकुळी मात्र अजूनही चचत्रपटातीि
गाणी टदमतीिा घेऊन प्रेमपत्रे लिटहणारीच, फक्त तंत्रज्ञानाच्या नव्या प्रवाहाचे बोट धरून फेसबुक, मोबाईि
सारख्खया नव्या माध्यमांतून व्यक्त होणारी. दीपकच्या प्रेमाच्या कल्पना आपल्या प्रेमपात्रािा अडचणीच्या वेळी
मदत करण्यात, इतर 'वाईट' प्रवत्त
ृ ीच्या तरुणांपासून रक्षण करण्याचे वचन दे ण्याइतक्या प्राथलमक पातळीवरच्या

109
आहे त. तर िाडाकोडात वाढिेिी, िायरीच्या जगात वावरणारी िािू त्या साटहजत्यक जगातून ओळख झािेल्या
स्वप्नाळू प्रेमाच्या वाटे जाऊ पाहणारी.

दे हर्ोगाबद्दिची जजज्ञासापूती करताना आिेल्या अनुर्वातून दे वीचा करारीपणा, दृढतनश्चयी वत्त

ृ ी जरी बदििी नाही
तरी त्यातून ततच्या व्यजक्तमत्त्वाचे काही पैिू नक्कीच बदििे आहे त. केवळ जजज्ञासापूतीसाठी, ज याच्यािी केवळ
बोिणे आवडते, त्याची संगत आवडते इतपत मयादटदत दृष्टीकोन असिेिी दे वी, त्याच्या मत्ृ यूनत
ं र आपण त्याच्या
कुटुंबबयांचे कुणीतरी आहोत, त्यांचे दे णे िागतो ककंवा ज यांना र्ेटणे हे आपिे तनदान कतदव्य आहे या ववचाराने
अस्वस्थ होते, त्यासाठी ती बराच आटावपटा करते, हो नाही करता त्यांना र्ेटतेही. यातून आईच्या मत्ृ यूनंतर
ू असिेल्या दे वीच्या मनात नातेसंबंधांची ककंचचत जाणीव उमिल्याचे टदसते आहे . (पुढे
वडडिांबाबत अढी राखन
कामाच्या टठकाणी र्ेटिेल्या सहकारी लमत्राच्या संदर्ादत ती आणखी ओिावत जाते.) परं तु त्याचवेळी नवी नाती
जोडण्याबाबत आता ततच्या मनात काहीिी र्ीती तनमादण झािी आहे . एका सुस्वर्ावी सहकारयािी जुळू पाहणारे
नातेही ती नाकारते आहे , 'हम अकेिेही ठीक हैं ' या - कदाचचत क्षणणक वैफल्यातून आिेल्या - तनष्कषादप्रत पोचते
आहे .

कॉिेजमधीि एका दृश्यात प्राध्यापक दीपकच्या वगादत 'सेंट्रीफ्यग

ू ि फोसद' आणण 'सेंटट्रपीटि फोसद' लिकवताना
टदसतात. चचत्रपटाच्या िेखक/टदग्दिदकाने हा ववषय सहजच तनवडिा की काही हे तूने असा थोडासा ववचार करून
पाटहिा तर असे िक्षात येते यापैकी पटहिा फोसद, पटहिे बि केंद्रापािी असिेल्या गोष्टींना पररघाच्या टदिेने बाहे र
फेकू पाहते तर दस
ु रे हे र्वतािािा केंद्राकडे खेचन
ू आणू पाहते. ही दोन बिे ववश्वात स्थैयद राखण्यास मदत
करतात असे मानिे जाते. पटहल्याचा प्रर्ाव अचधक झािा, तर ववरळ घनतेमळ
ु े केंद्राचे अजस्तत्वच नाहीसे होण्याचा
धोका संर्वतो; तर दस
ु रयाचा प्रर्ाव अचधक झािा, तर सारे र्वताि केंद्रार्ोवती एकवटून त्याचा स्फोट होण्याचा.
नवता आणण परं परा हे बनारसच्या त्या र्ूमीवर या दोन बिांचे प्रातततनचधत्व करताना टदसतात. वरवर पाहता
बबनमहत्त्वाचा र्ासणारा हा तपिीि बनारसच्या पररजस्थतीबाबत, कथेच्या पाश्वदर्ूमीबाबत काही र्ाष्य करून जातो
आहे .

'पता नहीं' हे तरुण वपढीचे घोषवाक्य असल्यासारखे चचत्रपटात वारं वार ऐकू येत राहते. पररणामांचा ववचार करताना,
त्याबाबतच्या प्रश्नािा उत्तर दे ताना ककंवा घडून गेल्या घटनांच्या पररणामांचे मल्
ू यमापन करताना दे वीसह दीपक
आणण िािू हे उत्तर सहजपणे दे ताना टदसतात. पररणामांचा फार खोि ववचार न करता कारणमीमांसा करत वेळ
न दवडता आपल्यातीि आवेगािा, प्रेरणेिा अनस
ु रून बेधडकपणे पाविे टाकताना झाल्या पररणामांबाबतही फार
ववचार न करता थेट 'आता पढ
ु े काय करायचे?' असा व्यावहाररक प्रश्न ववचारत ही वपढी पढ
ु े सरकताना टदसते,
एका जागी णखळून राहण्याचे नाकारते. हजारो वषे एका केंद्रार्ोवती कफरत असिेल्या बनारसच्या समाजात आता
सेंट्रीफ्यूगि फोसदही काम करू िागिा आहे . सफि मत्ृ यूच्या िोधात र्ारतर्रातीि िोक बनारसकडे मागदक्रमण
करत असताना दे वी आणण दीपकसारखे तरुण जगण्याच्या नव्या मागांच्या िोधात बनारसच्या पररघािा ओिांडून
बाहे रच्या टदिेने तनघािेिे टदसतात.

पण या बदिाचा गंधही पाठक यांना नाही. अजन

ू ही कमावत्या मुिीच्या आयुष्याचा तनणदय घेण्याचा अचधकार
त्यािा आपल्याच हाती आहे असे वाटते. आपण कुठिा रोजगार तनवडावा, ककती पगाराची अपेक्षा ठे वावी हा तनणदय

110
घेण्यास - नव्या पररजस्थती संदर्ादत - दे वीच अचधक िायक आहे , इतकेच नव्हे तर तो दे वीचा हक्कही आहे हे जणूं
त्याच्या गावीच नाही. इतकेच नव्हे तर ततच्या अंगिट आिेल्या 'जजज्ञासापूती'मुळे जणू आपिे सुजस्थर जगच
उद्ध्वस्त झाल्याची र्ावना त्याच्या मनात तनमादण झािी आहे . ततने घाटावरच्या आपल्या दक
ु ानात येणंदेखीि
त्यािा अडचणीचं वाटू िागिं आहे . 'इतना बड़ा कांड करके बैठ गयी हो.', इथे बाप िाजेने मरू घातिा आहे हे
तुिा समजत नाही का? असे ववचारतो. त्यावर ततचे उत्तर 'कोई कांड नहीं ककये हैं हम, ये लसफद आपका डर है .' हे
दोघांच्या दृष्टीकोनातिा फरक दाखवून दे ते आहे . ततच्या जगात ततच्या हातून जे घडिं त्याबाबत िाजेने तोंड
िपवन
ू टहंडावं असं काही नाही. जे घडून गेिं त्याबाबत अचधक ववचार न करता पढ
ु च्या आयष्ु याचे तनणदय घेण्यास
ती सरसावते आहे . 'जजतनी छोटी जगह, उतनी छोटी सोच' असं म्हणन
ू ती या सारयािा झटकून टाकते आहे . दे वीचा
ु वस्तू तरुण वपढीिा पटणारा. ककंबहुना दे वीचे पात्रच असे की ततच्याबाबत
हा दृष्टीकोन कदाचचत महानगरी, सख
आपिे मल्
ू यमापन हे आपल्या पाश्वदर्म
ू ीचे, आपल्या पव
ू ग्र
द हांचे वा त्यांच्या अर्ावांचे प्रततबबंब म्हणन
ू च पाहता येत.े

चचत्रपटाच्या िहान िहान तपलििांची वीण जजतकी घटट तततका तो अचधक एकजीव होतो आणण चांगिे काही
समोर आल्याचे समाधान दे ऊन जातो. 'मसान'मध्ये अिा छोटया छोटया तपिीिांवर बारकाईने काम केिेिे टदसते
आहे . घाटावर र्ेटायिा आिेल्या 'पुरातत्त्विास्त्रा'च्या ववद्याथ्यांना 'घाटाचा इततहास आणण संस्कृती' पाठक उिगडून
सांगत असतानाच ववद्याथी ते ज्ञान मोबाईि वर रे कॉडद करताना टदसतात. 'पटहिे यहााँ सबकुछ जंगि था...' हे
सांगत असतानाच त्यांच्या दक
ु ानात काम करणारा छोटा 'घोंटा' दक
ु ानाच्या लर्ंतीआडून हळूच डोकावतो, िगेचच
त्यांच्या मोबाईिची ररंग वाजते. माणसाची आणण तंत्रज्ञानाची पुढची वपढी त्या जंगिाच्या काळािा मागे टाकून
पुढे येत असल्याची सूचना लमळते. जजथे पाठक आपिा व्यवसाय करतात तो हररश्चंद्र घाट हा काश्मीर प्रमाणे
वादातिा, मराठी आणण गुजराती वादाचे उत्तरप्रदे िातिे केंद्रस्थान. दोनही र्ावषक समुदायांनी आपल्याच पूवज
द ांनी
तो बांधल्याचा दावा केिेिा. प्रत्येक राजाने आपल्या नावाचे बांधिेिे घाट, प्रत्येक जातींचे आपापिे घाट यातून
ववखंडडत समाजािाही असिेिी दीघद परं परा टदसते.

काही टदवसात नोकरी िागेि असे दीपक घरात सांगतो तेव्हा त्याची आई 'पण त्यािा पैसेही द्यावे िागतीि
ना?' असं ववचारते तेव्हा ततच्या स्वरात कोणत्याही प्रकारची काळजी ककंवा तनषेधर्ावना जाणवत नाही. भ्ष्टाचाराची
नवी परं परा चि
ू तन मूि हे च ववश्व असिेल्या ततच्याही जाणीवेत पक्की मुरिेिी आहे . दस
ु रया एका प्रसंगात
इन्स्पेक्टर दे वीच्या घरी पटहल्याने पाऊि ठे वतो तेव्हा सोफ्यावर बसून तो टीवीचा ररमोट प्रथम हाती घेतो. तो
ररमोट खेळवत असताना पुढची सूत्रे आपल्या हातात असल्याची सूचनाच तो दे ऊन ठे वतो आहे . पडद्यावर घाटावरच्या
चचतांचे जळते ढीग टदसत असताना पाश्वदर्ूमीवर िािू 'लसतारोंको आाँखोमें महफ़ूज रखना, बडी दे र तक रात ही
रात होगी | मुसाकफर हैं हम र्ी, मुसाकफर हो तुम र्ी, ककसी मोड़ पर कफर मि
ु ा़ात होगी' हा िेर दीपकिा फोनवर
ऐकवताना टदसते. अिा छोटया छोटया तपिीिांची किाबूत ववणत चचत्रपट आकार घेतो आहे .

एका प्रसंगी दीपकची आई त्यािा 'जा पववत्र अग्नी िेके आ.' म्हणून आदे ि दे ताना टदसते. डोंबाच्या घरात गॅस
आहे , पण तो पेटवायचा तो चचतेवरचा 'पववत्र' अग्नी आणूनच. हे एका बाजूचे प्रतीकात्मक आहे तसेच बदित्या
पररजस्थतीतही परं परे चा पगडा घटट मानगुटी बसल्याचे िक्षण आहे . जेव्हा काडेपेटी, िायटर इ. हुकमी अग्नी
तनमादण करणारी साधने उपिब्ध नव्हती तेव्हा स्मिानातच वास्तव्य करणारया डोंबािा पेटत्या चचतेचा अग्नी ही
सहज उपिब्ध असणारी गोष्ट असेि आणण म्हणून त्यावरून आणून चि
ू पेटवण्याची पद्धत पडून गेिी असेि

111
तन नकळत धालमदक परं परे चे रूप घेऊन बसिी असेि. (जसे वैटदक संस्कृतीमध्ये अजग्नहोत्री ब्राह्मणाचे काम
अहोरात्र अजग्न चेतवत ठे वण्याचे, जेणेकरून जेव्हा आवश्यक असेि तेव्हा तो त्याच्याकडून नेता यावा. परं तु
त्यार्ोवती कमदकांडाचे विय उर्ारिे जाऊन त्या आधारे अजग्नहोत्रींचे सामाजजक स्थान उर्े राटहिे.) आज ज यािा
गॅससारखे इंधन उपिब्ध आहे त्यािा हुकमी अग्नी तनमादण करणारी साधनेही उपिब्ध आहे तच. पण आता
सोयीऐवजी परं परे चे रूप घेऊन येणारा चचतेवरचा अग्नीच तो गॅस पेटवण्यासाठी वापरिा जातो आहे .

धमदश्रद्धांनी माणसाचा उद्धार होतो, तो सन्मागी जातो असे म्हणताना हजारो वषांची परं परा असिेल्या िहरातीि
िोकांची मानलसकतेचे वास्तव एक-दोन िहान प्रसंगातून टदसते. एखादी स्त्री सेक्सचा अनुर्व घेते म्हणजे ती
वेसवाच आहे , ततिा कुणीही चािू िकतो असा पव
ू ग्र
द ह असिेिे, बबनटदक्कतपणे ततच्याकडे िरीरसंबंधाची मागणी
करणारे , प्रसंगी त्यासाठी ततिा ब्िॅ कमेि करू पाहणारे ही याच पववत्र र्ूमीत जन्मािा येतात, ते कसे? समाजातीि
संस्कृतीचे ठे केदार म्हणतात तसे हे बाहे रून येते की तो ही त्याच संस्कृतीचा अनुल्िेखाने मारण्याचा संकेत असिेिा
अववर्ाज य र्ागच आहे असा ववचार करावा िागतो.

पण या सारया िहान िहान तपिीिांना सांधन

ू घािणारा एक धागा म्हणजे चचत्रपटाची पाश्वदर्म
ू ीच होऊन राटहिेिा,
वारं वार चचत्रपटाचा पडदा व्यापन
ू राहणारा गंगेचा तो प्रवाह. दे वीच्या पात्राप्रमाणेच ववववध दृष्टीकोनाच्या,
पाश्वदर्ूमीच्या, ववचाराच्या व्यक्ती याकडे वेगवेगळया दृष्टीने पाहू िकतीि. एक नक्की, की एकप्रकारे तो सारया
चचत्रपटाचा कॅनवासच बनिा आहे . ववववध प्रसंगांना त्याची पाश्वदर्ूमी आहे . अधेमधे त्यावरीि पुिािा, पुिावरुन
जाणारया रे ल्वेिा सोबत घेऊन तो त्या कथानकात वेगवेगळे रं ग र्रतो आहे. तसा तो संथ आहे , काही हिके तरं ग
टदसतात; पण एखाद्या साचल्या तळयासारखा पष्ृ ठर्ागी तनवांत पहुडिेिा तो जिािय, हजारो वषे गततरूद्ध होऊन
बसिेल्या परं परांसारखा. पण र्ववष्यात तो तसा राहीिच याची खात्री मात्र दे ता येणार नाही.

या प्रवाहात बुडी मारून त्यात फेकिेल्या पैिांपैकी जास्तीतजास्त पैसे जमा करण्याची स्पधाद, पैसे िावून खेळिा
जाणारा जुगार, घाटावर खेळिी जाते आहे . या संथ प्रवाहात बेगुमानपणे उड्या मारत झोंटासारखी िहान मुिे त्यात
खळबळ तनमादण करत आहे त, त्यात बड्
ु या मारून सवादत जास्त पैसे िोधन
ू आणण्यासाठी स्पधाद करत आहेत. जे
िहानांचे आहे तेच मोठ्यांबाबतही घडते आहे . एका बाजन
ू े गंगेतन
ू पैसे काढण्यासाठी आकांताने प्रयत्न करणारी,
तो कैफ अनर्
ु वणारी िहान मि
ु े आणण दस
ु रीकडे अचानक तनमादण झािेल्या पैिाच्या गरजेमळ
ु े हतबद्
ु ध झािेिा
आणण अखेर त्या जग
ु ारािाच िरण जाण्याइतका अध:पततत झािेिा ववद्याधर पाठक! त्याच वेळी दीपक आणण
दे वीसारखे तरुण जगण्याच्या नव्या प्रवाहात बड
ु ी मारत त्या प्रवाहातन
ू काही नवे हाती िागेि अिी उमेद बाळगन
ू
आहे त, त्यासाठी बनारसमधीि जगण्याच्या संथ, जस्थर प्रवाहामध्ये खळबळ तनमादण करत आहे त.या घाटावरच्या
स्पधेतिा संघषद, स्पधाद संपूणद चचत्रपटािा व्यापून राहते आहे . एका प्रसंगी िाविेिे पैसे हरिेल्या, णखन्न बसिेल्या
पाठकिा जुगार चािवणारा ववचारतो 'कतना हारे पंडडतजी?'. पंडडतजी उत्तर न दे ता फक्त एक सुस्कारा सोडतो.
कारण ककती हरिो याची मोजदाद अजून संपिेिी नसते, या जुगारात हरिेल्या पैिांपेक्षा ककतीतरी अचधक पैसा तो
जगण्याच्या जुगारात हरिेिा असतो, हरणार असतो. त्या एका सुस्कारयाचे मोि त्याने गमाविेल्या पैिाइतकेच
नव्हे तर कदाचचत र्ववष्यात त्यािा गमवाव्या िागणारया सामाजजक स्थानासह करायिा हवे आहे .

112
चचत्रपट म्हणजे केवळ गोष्ट चचबत्रत करणे नव्हे तर दृकू् आणण श्राव्य अिा दोनही पयादयांचा वापर करू दे णारे ते
किेचे एक माध्यमही आहे . सामान्यपणे र्ारतीय चचत्रपट कथा आणण मनोरं जनमूल्य याकडेच अचधक िक्ष दे तात
तन या सवादत िजक्तिािी किामाध्यमाचा फारसा किात्मक वापर करत नाहीत अिी तक्रार चचत्रपटकिेच्या
क्षेत्रातीि - संर्ाववत आणण तथाकचथत अिा दोन्ही - तज ज्ञांची असते. 'मसान' एका सिक्त कथेिा सादर करत
असतानाच यातीि काही अनुषंगांचा असा नेमका उपयोग करून घेताना टदसतो. जेव्हा जेव्हा एक पुरुष आणण एक
स्त्री एकत्र येतात ततथे पाश्वदर्ूमीवर फडकणारी धमदध्वजा अथवा पताका त्यांच्या आसपास सतत असणारया
परं परे रया अजस्तत्वाची जाणीव करून दे ते. जगण्यातल्या एखाद्या प्रवासाची सरु
ु वात वा अंत होतो तेव्हा रे ल्वे येते.
एखादी व्यक्ती नवे पाऊि टाकते, जगण्यातिी एखादी अप्रत्यक्ष सीमा ओिांडते त्या क्षणी महामागादवरचे परु ी रुं दी
व्यापणारे टदिादिदक बोडदस - जे कदाचचत दोन िहरातीि सीमेचे प्रातततनचधत्व करतात - दिदन दे ऊन जातात.
ववववध टप्प्यांवर येणारे पि
ू , रे ल्वे चचत्रपटकथेिा वेगवेगळे संदर्द दे ऊन जात आहे त.

दृश्य बाजू प्रेक्षकांना सहजपणे टदसणारी, समजणारी. पण श्राव्य बाजू म्हणजे फक्त गाणी ककंवा अततकरूण प्रसंगािा
वा वेगवान प्रसंगािा दे ण्याची फोडणी इतकेच ठाऊक असिेल्यांना दृश्यािा पाश्वदर्ूमी दे णारा ध्वतन त्यातीि दृश्यािा
एक जास्तीची लमती दे तो, त्याच्या आकिनािा वेगळे पररमाण दे ऊ िकतो हे मात्र बहुधा ध्यानात येत नाही.
मसान'मध्ये याचा केिेिा वापर वविक्षण समपदक. दे वी सेक्सचा अनुर्व घेण्याच्या तयारीत असताना पाश्वदर्ूमीवर
नेमकी कुणी एक अततउत्साही प्रेक्षक 'पाय घसरून' वाघाच्या वपंजरयात पडून झािेल्या 'हादसा' अथवा अपघाताची
बातमी ऐकू येत राहते. त्यातही पटहिे चब
ुं न घेत असतानाच नेमका पाश्वदर्ूमीवर 'हादसा' हा िब्द ऐकू येतो.
दस
ु रीकडे पोलिस अचधकारी दे वीच्या घरी येऊन थडकतो, तेव्हा पाश्वदर्ूमीवर टीवीवर चािू असिेिी 'गंगेच्या प्रवाह
बदिण्याने ववस्थावपत' झािेल्यांची कैकफयत मांडणारी बातमी ऐकू येते आणण जीवनगंगेचा प्रवाहदे खीि जागा
बदिताना काही घरांची पडझड होणार असल्याचे सूचचत करतो.

काळाच्या अक्षावर समांतर जाणारी दीपक आणण दे वीची कथा स्थिाच्या लमतीमध्ये एकत्र येते आहे .दे वीचा खडतर
प्रवास घाटावरच्या ज या सज ज यावरून सुरू होतो ततथन
ू च दीपक आपल्या नव्या जगाचा प्रवास सुरू करतो आहे .
त्याच्या प्रेमपात्राची अंगठीच गंगेच्या माध्यमातून ततच्यापयंत पोहोचन
ू अडचणीच्या प्रसंगी ततचा आधार होऊन
राहते आहे . डोंब आणण पाठक या दोघांच्या जगात दोन प्रवाहांची वाट एकच असते, पण वाटचाि वेगळीच राहते.
पुढच्या वपढीतीि दीपक आणण दे वीच्या यांच्या जगात ती कदाचचत सोबतीनेही होईि, कुणी सांगावे.
***
लेखक- रमताराम
मळ
ु दव
ु ा- http://ramataram.blogspot.in/2015/08/Masaan.html
चचत्रस्रोत: ए सेन मॅन

113
 एका गारुड्याची गोष्ट : साप पकडिे!

...मिा घरी फोन यायचा "अहो ते सापवािे आहे त का? आमच्या घरी /बागेत /रस्त्यावर /गच्चीवर /स्वयंपाकघरात
इ. र्िा मोठा साप आहे , तम्
ु ही ताबडतोब या.", ही अिी वाक्य ते एका दमात बोिायचे. मी तर जे हातात असेि
ते सोडून पण
ू द जीव फोनमध्ये िावायचो. एका हातात पेन आणण मानेत फोन आणण माझा प्रश्न असायचा "साप
किात आहे ? मी पोहचेपयंत कोणािापण जवळ जाऊ दे ऊ नका आणण सापावर िक्ष ठे वा. आत्ता सांगा पत्ता ?"( र्ाग
पटहिा)
पत्ता घेऊन मी तडक सट
ु ायचो आणण सापापयंत तडक पोहोचायचो.( वाचा: र्ाग पटहिा म्हणजे हे "तडक" प्रकरण
समजेि ;)) साप पकडायचा म्हणजे तो पटहल्यांदा टदसिा पाटहजे, पण तेच अवघड असायचे. आपल्याकडे सापाववषयी
जेवढी र्ीती आहे , तेवढीच उत्सुकतापण आहे . त्यामुळे एखाद्या घरात साप तनघािा तर; त्या घरचे िोक, त्यांचे
नातेवाईक, रस्त्यावरून जाणारे िोक, बाजूच्या सोसायटीमधिे िोक, मुिांच्या लमत्र-मैबत्रणी असे सगळे त्या टठकाणी
वपच्चरचे िूटटंग असल्यासारखे जमतात. या गदीत मी माझी गाडी घािायचो (घोडा युद्धात घाितात तसा, कारण
पुण्यात िोक नुसत्या हॉनदने बाजूिा होत नाहीत!)
माझ्याकडे बघून िोकांचे हजार प्रश्न:
काका (वय ४०) : तुम्ही नक्की साप पकडता का? म्हणजे तुम्ही तसे दाढी-लमिीवािे टदसत नाही, म्हणून ववचारिे.
हे हेहे!
काकू (वय:?) : तुमचा चेहरा ओळखीचा वाटतो, बाँक ऑफ इंडडया मध्ये तुमचे खाते आहे का?

पोरगा (एस.पी. ते पण
ु े ववद्याथी गह
ृ इ.) : तो ऑजस्टन स्टीवन डडस्कवरीमध्ये वापरतो तसा 'स्नेक टााँग' (tong)
आहे का तम
ु च्याकडे?

सुबक ठें गणी (बह

ृ न्महाराष्ट्र ते लसंहगड इ.) : तुमची डडस्कवरीची कॅमेरा टीम कुठे आहे ?

ू मी 'ज याच्या घरात साप तनघािा आहे ककंवा ज याने साप पटहिा आहे ' असा योग्य तो
अिा प्रश्नातुर िोकांमधन
माणूस िोधन
ू काढायचो. जेव्हा कॉि करणे सुरू केिे, तेव्हा ही पटहिी पायरीपण खप
ू अवघड होती. हरचन
पािवाच्या कपाटाची दरु
ु स्ती करून येताना साप 'प्रतेक्ष' पाटहिेिे िोक खूप असायचे.(पुिं:म्है स!) आणण हे िोक
वाटटे ि ते वणदन करायचे: फुि फणावािा नाग आहे , दहाचा आकडापण टदसिा, काळा केसवािा र्ुजंग आहे इ.
िास्त्रोक्त ककंवा मुद्दे सूद वणदन फार कमी िोक करतात आणण हे िोकच माझ्या कामाचे असायचे.

बागेमध्ये, ववटांच्या टढगारयात, बाथरूममध्ये, अडगळीच्या खोिीत, पंप हाउसमध्ये, छपरामध्ये, घि

ु ीच्या बबळात, मोरीत,
फ्रीज, टी.व्ही.खािी ( आतमध्ये सद्
ु धा! : आतिा र्ाग उबदार असतो म्हणन
ू ततकडे साप जाऊन बसतात :)),
वेिीच्या जाळीत, कुत्र्याच्या घरात, टयब
ू िाईटच्या मागे, माठाच्या खािी, र्ाजीच्या पेटारयात, उिीच्या
अभ्र्यामध्ये...अिा अनेक टठकाणी तनघािेिे साप मी पकडिे आहे त. योग्य त्या व्यक्तीकडून माटहती घेऊन मी
साप िोधायिा िागायचो. मी गेिो - साप समोर टदसिा - मी पकडिा, हे फार कमी वेळा व्हायचे. िोकांच्या
त्रासामळ
ु े खप
ू वेळा बाहे र तनघािेिा साप िपन
ू बसायचा. दस
ु रयांच्या घरात साप िोधणे ही एक किा आहे .

114
'होम-लमतनस्टर'मध्ये िोकांना त्यांच्या स्वतः च्या घरातिा कंु कवाचा करं डा िोधणे जमत नाही, इकडे मिा अनोळखी
घरात साप िोधायचा असायचा.
अिा वेळी मी पटहिा ववचार करायचो की 'हा साप इकडे कुठून आिा असेि? ज या र्ागात िेवटी साप पटहिा
असेि, असेि त्या जागेचा अंदाज घ्यायचो; म्हणजे त्यातिा पसारा, जलमनीचा प्रकार (फरिी, माती इ.), साप बाहे र
पडू िकेि अिा जागा इ. आणण मग इन्कमटॅ क्सवािे घर खािी करतात, तसंच पण थोडे सभ्यपणे ती जागा खािी
करायिा िागायचो. खरं नाही वाटणार, पण मी २-३ वेळा तळजाई वस्तीमधीि काही घरे पूणप
द णे खािी केिी होती.
पसारा साफ करताना, िोक का एवढी अडगळ जमवतात असा प्रश्न पडायचा: फुटिेल्या कप-बश्या, मोठी फुटिेिी
वपंपं, मोडक्या खच्
ु याद, कपाटे , वाळयाचे तट
ु के पडदे , फुिदाण्या, महागडे खेळण्यांची खोकी (जी खेळणी कधी तट
ु तीि
म्हणन
ू मि
ु ांच्या हाती पोहोचिीच नाहीत!) आणण असंख्खय कपड्यांची गाठोडी. हा अवाढव्य पसारा हिवायिापण
खप
ू वेळा, मिा कोणी मदत करायिा यायचे नाही. आधी डडस्कवरी-डडस्कवरी म्हणणारे आणण मिा ऑजस्टन
ु व्हायचे. बागेत ककंवा मैदानात, घि
स्टीवनचे सल्िे दे णारे िोक कामाच्या वेळी गि ु ीच्या बबळात साप असेि तर
उन्हातान्हात अंगमेहनत करून, कुदळ-फावडे घेऊन ती बबळे खोदायिा िागायची. घि
ु ीची बबळे ही एकमेकांना
जोडिेिी असतात, त्यामुळे एक बीळ खोदन
ू उपयोग नसतो. कधी कधी साप (धामण) अधाद बाहे र असेि तर ततची
िेपटी एका हाताने पकडून दस
ु रया हाताने बीळ खोदायिा िागायचे. पटांगणात असिेिा साप िोकांनी उचकविा
म्हणून खप
ू वेळा बबळात जाऊन बसायचा आणण मग ते १० लमतनटाचे काम िोकांच्या चक
ु ीमुळे ३-४ तासांचे होऊन
बसायचे.
लमपाकर आदब
ू ाळ आणण अजून एक माझा लमत्र (चचन्मय) यांना घेऊन मी अिीच एक अधी बबळात असिेिी
धामण पकडिी होती, साधारणपणे मी कोणािा कॉििा घेऊन जात नसे; पण त्यावेळी पयादय नव्हता. ५०-६० िोक
जनता वसाहतीमध्ये (पावदती पायथा) त्या धामणीच्या आजूबाजूिा कोंडाळं करून उर्े होते. मी एका हाताने धामण
पकडून दस
ु रया हाताने खोदत होतो. हे साधारण १५-२० लमतनटे चािू होते. इतक्यात ती ७-८ फुटी धामण बाहे र
तनघािी आणण कबुतरे उडून जातात, तसे माझ्या बाजूचे िोक सैरावैरा पळून गेिे. असो.
बबळातिा साप ओढून काढता येत नाही. स्क्रू जसा बोल्टमध्ये घटट बसतो, त्याप्रमाणे साप बबळात स्वतःिा घटट
(िरीराची जाडी कमी-जास्त करून ) अडकवन
ू घेतो. त्यामुळे बाहे र येत नसेि तर पररजस्थतीचा अंदाज घेऊन
(मैदान, टे कडी) बबळातिा साप सोडून द्यावा िागायचा.
एकदा साप टदसिा की दस
ु री पायरी म्हणजे तो ओळखणे. साप ओळखल्यालिवाय मी त्यािा हात िावत नसे.
बबनववषारी समजून ववषारी साप चक
ु ीच्या पद्धतीने पकडल्याने खप
ू अपघात होतात. पुण्यात चारही मुख्खय (नाग,
घोणस, फुरसे आणण मण्यार) ववषारी साप सापडतात. पूणद साप टदसत असेि तर 'दध
ु ात साखर'; पण ती वेळ फार
कमी वेळा यायची. िेपटी, डोके, डोक्याच्या र्ाग, पोट, पाठीवरची नक्षी ककंवा त्यांचा आवाज यावरून मी हे आधी
ववषारी साप आहे त का बघायचो. घोणस साप प्रेिर कुकरच्या लिटटीसारखा दीघद आवाज काढतो. बबनववषारी साप
साधारण करून जास्त आवाज करत नाहीत.
माझ्या सुरवातीच्या काळात, एका बांधकामाच्या कामचिाऊ गोदामात दोन घोणस असल्याचा कॉि होता. राजार्ाऊंनी
एक घोणस पकडून वपिवीत टाकिा होता आणण मी दस
ु रा िोधात होतो. प्रेिर कुकरच्या लिटटीसारखा आवाज
येत होता आणण इतक्यात कोणीतरी गोदामाच्या छताचा सांधा हिविा आणण आख्खखे छत खािी आिे . बेक्कार
धरु ाळा उठिा; त्यातच मी टारझनसारखे दोन्ही हातांनी छत पकडिे. त्या धरु ाळयात तो प्रेिर कुकरचा आवाज येत
होता, पण मिा काहीच टदसत नव्हते. तेव्हा र्ीती वाटूनपण उपयोग नव्हता, त्यामळ
ु े त्या आवाजाचा मी आध्याजत्मक

115
पातळीवर ;) आनंद घेतिा. नंतर तो आवाज हळू हळू कमी होत गेिा. मग माणसे आिी, छत उचििे वगैरे. पुढे
आयुष्यात असे (घोणसबरोबरचे) एकांतातीि क्षण फार कमी आिे. ;) असो.
ववषारी सापासाठी आम्ही सपोद्यानची माणसे फक्त प्रश्नचचन्ह (?) सारखा आकडा तर बबनववषारीसाठी हात
वापरायचो. 'डोळयाचे पाते िवते न िवते, तोपयंत साप (नाग, घोरपड, उदमांजर, घार, घुबड, गरूड इ.) वपिवीत गेिा
पाटहजे' अिी सपोद्यानची लिकवण होती. ३०-४० िोक आजूबाजूिा असताना ही लिकवण खप
ू महत्त्वाची होती;
त्यामुळे अपघात व्हायचे प्रमाण खप
ू कमी होते आणण सापािापण त्रास कमी व्हायचा.
डडस्कवरीप्रेररत सपदतज्ञ जागोजागी सापडायचे. त्यांच्याकडे मी दि
ु क्ष
द करायचो कारण यांची फक्त तोंडाने बडबड
असते, खरी र्ीती असायची ती तळीरामांची! रात्री तळजाई वस्ती, जनता वसाहतीत गेिो तर खप
ू वेळा हे तळीराम
ु े त्यांची ककंग कोब्रापण पकडायची तयारी असायची. अिा वेळी खप
सपदतज्ञ र्ेटायचे. २-४ क्वाटद र िावल्यामळ ू
िांतपणे पररजस्थती सांर्ाळायिा िागायची. ववषारी साप, नाग रात्री वस्तीच्या टठकाणी पकडताना खप
ू मोठी
जबाबदारी असायची. तो नाग आधीच या तळीराम िोकांनी डडवचिेिा असायचा, त्यामळ
ु े बेक्कार फूत्कार टाकत
असायचा. खप
ू वेळा िाईट नसायची, सगळे फुि औट असायचे, बायका- पोर चधंगाणा घाित असायची. अिा वेळी
या िोकांना सांर्ाळून, आपल्यापण जीवाची काळजी घेऊन तो नाग पकडायिा िागायचा.
सपोद्यानचा अजून एक तनयम म्हणजे: 'एकदा वपिवीमध्ये घातिेिा साप, स्वतःचा बाप आिा तरी त्यािा
दाखवायिा बाहे र काढायचा नाही.' खप
ू वेळा नाग पकडिा तर त्याच्या आध्याजत्मक महत्त्वामुळे (फुकटची अंधश्रद्धा!)
िोक पूजा करायिा पुढे यायचे. नागपंचमीिा नागाचा कॉि केिा तर अजूनच मजा. अिा वेळी मी वपिवीत
टाकिेिा साप-नाग कधीच बाहे र काढायचो नाही. माझ्या एका लमत्राचा, असाच पूजेसाठी बाहे र काढिेिा नाग परत
वपिवीमध्ये घािताना अपघात झािा होता. कॉि केल्यावर खप
ू वेळा िोक अंगािा हात िावून बघायचे; माझ्या
अंगावर कुठिे आवरण आहे का, बघत असायचे. 'तुम्ही काय खाता? सापासाठी औषध कुठिे घेता? तम्
ु हािा कुठिी
लसद्धी प्राप्त आहे का?', असे अनेक प्रश्न यायचे. ही उत्तरे दे ताना खप
ू काळजी घ्यावी िागायची. समाजात
अंधश्रद्धा या वणव्यासारख्खया पसरतात. सगळया िोकांना माझे एकच उत्तर असायचे: "मिा साप ओळखता येतात
आणण त्यांच्याववषयी माझा सखोि अभ्यास आहे , म्हणून मी त्यांना पकडू िकतो. जर अपघात झािा तर मीसुद्धा
ससूनिाच जाणार आहे ."
हे पकडिेिे साप मी तडक सपोद्यानिा घेऊन जायचो आणण नंतर ते तनसगादत, अर्यारण्यात सोडिे जायचे. कॉि
येण्यापासून ते साप पकडेपयंत दर वेळी नवी आव्हाने असायची. ती पेिण्याची ताकद मिा फक्त सपोद्यानने
टदिी. सपोद्यानने टदिेिी जबाबदारी मी ४-५ वषद एकपण अपघात न होऊ दे ता पार पाडिी आणण थोडेसे का
होईना पुण्यातिे साप वाचविे.
साप पकडणे हे काम सोपे नाही, जजवावरचा खेळ आहे . त्यामुळे असे िेख वाचन
ू , डडस्कवरीवर बघून, चक
ु ू नपण
त्याच्या वाटे िा जाऊ नका; त्यांच्याबरोबर फोटो काढून घेऊ नका. हे िक्षात ठे वा: "जो सापांबरोबर फोटो काढतो, तो
िवकरच फोटोमध्ये जातो!"
***
लेखक- जॅक डतनयल्स
मुळ दव
ु ा- http://www.misalpav.com/node/25065

116
 शक्र
ु वार सकाळ
िक्र
ु वार हा माझा अत्यंत आवडता वार आहे . िक्र
ु वारी मिा अधंच हाफीस असतं, म्हणजे फक्त ४ तास. ४ तासांत
कोणािाही काम करायचं नसतं. त्यात अमेररकन फुटबॉि सरू
ु असिा की ऑकफसात प्रत्येकाच्या अजस्मता वगैरेंची
धमाि असते. मी खरं तर अमेररकन फुटबॉि बघत नाही, पण कोणी ना कोणी हरणारा असतोच; त्यािा डडवचण्याइतकं
माहीत असिं म्हणजे झािं! त्यालिवाय, कॉिेज बास्केटबॉिमध्ये आमचे 'अल्मा माटर' सध्या अव्वि क्रमांकावर
आहे . फुटबॉिपेक्षा हे प्रकरण जरा नाजक
ू आहे , त्यामळ
ु े जरा जपन
ू टोमणे मारावे िागतात. असं सगळं असताना
िक्र
ु वारी बोंबिायिा कोणी काम करत नाही!
ितनवार सुटीचा वार. िवकर उठायची घाई नसते. आम्ही जन्मजातच तनिाचर, त्यामुळे िुक्रवारची आख्खखी रात्र
जिी लमळते तिी इतर कोणतीच लमळत नाही. हॉटे िंही उलिरापयंत उघडी असतात. आमच्या वववाटहत लमत्रांना
वीकेंडिा धण
ु ीर्ांडी (खरोखरची बरं का), झाडाझाडी, डायपरं वगैरे खरे दी, नायतर बायकोबरोबर िॉवपंग मॉिमध्ये
उगाचच मागेमागे कफरणे वगैरे अनेक रटाळ कामं असतात. घरी आई-वडीि, सास-ू सासरयांना फोनेबबन करायिा
(आणण अवववाटहतांना आई-वडडिांनी टदिेल्या नंबरांवर कॉि करायिा) ितनवार-रवववार पुरत नाहीत. त्यामुळे
िुक्रवारी संध्याकाळी काहीही करायचं म्हटिं, तरी सहसा या िोकांची ना नसते. लिवाय िुक्रवारी नवीन लसनेमे
ररिीझ होतात, त्यामुळे अगदीच कोणी नसिं तरी एकटयाने मस्त थेटरात जाऊन एक-दोन लसनेमे पाहता येतात!
थोडक्यात काय, तर िुक्रवार हा तसा मजीने जगायचा आठवड्यातिा एकमेव टदवस!
िुक्रवारी सकाळी मी िवकर उठतो, एरवी सातच्या हाफीसिा जायिा ६:४५ पयंत झोपिं तरी चाितं. पण अिी
घाईघाईची सुरुवात िुक्रवारचा बटटयाबोळ करू िकते. िवकर उठून आरामात चहा घेऊन, पंधरा-वीस लमतनटं
अरामात आंघोळ करून, पेपर वगैरे वाचन
ू , इंटरनेटवर जाऊन िोकांच्या खोड्या काढल्या की टदवसाची किी झकास
सुरुवात होते. आज मी पाचिाच उठिो, गजरालिवाय! सगळयांत पटहिे एनपीआर िाविा आणण गॅसवर चहाचे
आधण ठे विं. सकाळीच एनपीआरवरून जगाच्या घडामोडी ऐकल्या की कसं एकदम स्माटद वगैरे वाटतं. मस्त अधाद
तास, मोठ्ठा मग र्रून चहा घेत िोकांच्या फेसबुकावर, धाग्यांवर ककंवा खरडवहीत खोचक आणण र्ोचक कमें टा
टाकत वेळ झकास गेिा. अिा वेळी आपोआप गाणी वगैरे सुचतात (एरवी मी जाहीर कबुिी दे त नाही अिा
गोष्टींची). 'पहाटे पहाटे मिा जाग आिी' वगैरे डोक्यात सुरू झािं. (पण रे िमाची लमठी वगैरे तिी दम
ु ीळ असल्याने
ह्या गाण्याची पुढची ओळ ‘अरे पुन्हा आयुष्याच्या पेटवा मिािी’ अिी डोक्यात आपोआप पक्की झािेिी आहे !)
सगळं कसं सुरळीत सुरू झािं होतं. पण असं सगळं सुरळीत चािू झािं की डोक्यात ककडा येतोच. ‘च्यायिा,
काहीतरी र्ानगड आहे !’ असा ववचार यायिा आणण पटहिा अपिकुन व्हायिा! मध्यंतरी मी अंडरवेअरचा एक सेट
ववकत घेतिा होता. तर मी म्हणजे तसा 'थडद वल्डद कंट्रीचा' मनष्ु य असेि तिा अंगकाठीचा मनष्ु य. आतािा थोडा
सट
ु िोय, पण तरी फारतर पण्
ु याच्या एखाद्या गरीब सबबादतिा, म्हणजे वारजेमाळवाडी वगैरे, म्हणन
ू खपेन. तर या
सेटमध्ये िेवटची अंडरवेर (बाकीच्या सगळया धव
ु ायिा पडिेल्या) ही चक्क डब्बि एक्सएि साईझची तनघािी!
डब्बि एक्सएि! स्वतःिा डब्बि एक्सेिमध्ये इमॅजजन करणं म्हण्जे उभ्यापेक्षा आडवा जास्त प्रकार!! 'Signs of
the universe', 'universe conspires' वगैरे म्हणत पाविो कोहिो उगाचच डोळयांसमोर नाचू िागिा! (या कोहिोनं
तरुणाईतिा महत्त्वाचा काळ वाया घािविा. िोकांना छळावं म्हणन
ू त्या काळी आम्ही कोहिोची पस्
ु तकं र्ेट
द्यायचो!) च्यायिा, या िुक्रवारची सुरुवात र्ितीच झािी!

117
माझ्यासारख्खया बॅचिरचे अंडरवेअरचे टहिेब तसे फार ककचकट असतात. खास िुक्रवारसाठी राखन
ू ठे विेिी अंडरवेअर
डब्बि एक्सएि तनघाल्याने मोठी पंचाईतच झािी. (ह्या अंडरवेअरच्या जाटहराती बाकी फार फसव्या असतात.
फिाणा कंपनीची अंडरवेअर घातिेल्यािा िय र्ारी ििना लमठ्या मारते वगैरे. मिा एक कळत नाही, अंडरवेअर
टदसेपयंत एकदा मजि गेल्यावर अंडरवेअर आवडिी नाही म्हणून बेत कफसकटिा असे कोणाचे कधी झािे आहे
काय? कोणास ठाऊक, पण च्यायिा आपण ररस्क किािा घ्या?) पंधरा-वीस लमतनटे िोधािोध केल्यानंतर एक
धत
ु िेिी, वषद-दोन वषं जुनी अंडरवेअर सापडिी आणण आमचा जीव र्ांड्यात पडिा! (इथे फार उपमेत घुसू नका!)
थोडीिी घटट झािी, पण डब्बि एक्सएि ककंवा घामटिेल्यापेक्षा बरी! (आता आम्ही राहतो वाळवंटात, घाम येणार
नाहीतर काय रोझवॉटर णझरपणार?)
या सगळया गोंधळात हाफीसिा जायिा पाच-दहा लमतनटं उिीरच झािा. स्टार बक्सच्या चहाचे बरे च कस्टमायझेिन
करून मिा आवडेि असा चहा मी ऑफीसच्या िेजारच्या स्टार बक्समधन
ू घेत असतो. अगदी तसेच कस्टमायझेिन
करणारी आमची एक चहा-मैत्रीण आहे . (आम्ही दोघे अगदी तस्साच चहा मागवतो, म्हणन
ू खरं तर आमची र्ेट
इथल्या स्टार बक्सवािीनेच एका िक्र
ु वारी घािन
ू टदिी होती.) आज उिीर झाल्याने नेमकी ततची र्ेट चक
ु णार!
ं ा कोहिो!
अिा संधी गेल्या की फार चरफड होते! लिच
इमेि वगैरे चेक करून, नेहमीची कामं संपवून, आज काय करावं याचा ववचारच करत होतो, एवढयात जीमेिावर
एका मैबत्रणीनं 'हल्िो' केिं. (ही आमची मैत्रीण म्हणजे फक्त मैत्रीणच, बरं का!) इकडच्या ततकडच्या गप्पा
आटोपल्यावर ‘आज काय बेत?’ वगैरे सुरू झािं. (कािेजात असल्याने यांच्या अजून सुटया सुरू होत्या.) ‘लसनेमा
वगैरे पाहीन’ म्हटल्यावर ती म्हणािी, "मिापण आवडेि बघायिा!" (कोहिो आठविा! जपून पाविं टाकणं आवश्यक
होतं. जरी नुसतीच मैत्री असिी, तरी िेवटी 'उम्मीद पर दतु नया कायम' वगैरे!) कधी पाहायचा? मी ततिा म्हटिं,
“िवकरात िवकर पाहू. If you like the first, we can watch one more after". (आम्ही आपिं थोडंसं फ्िटटं ग केिं.
आमच्या इतर फ्िटटं गप्रमाणे हे ही ततच्या डोक्यावरून गेिं.) खरं तर मिा मॅटटनीच्या िोिा जायिा आवडतं. एकतर
ततकीट कमी असतं, चाळीस-चाळीस टक्के सूट लमळते कधी कधी! (मध्यमवगीयािा ककती चैन परवडणार हो
िेवटी?) दस
ु रं म्हणजे, फारसं पजब्िक नसल्यानं आपल्यािा हवी तिी जागा तनवडून बसता येतं. (ही कमीत कमी
पैिात चांगल्यात चांगिा अनुर्व लमळवण्याची सवय मिा पुण्यािा असताना िागिी.) दप
ु ारच्या िोची आयड्या
ततिाही आवडिी. (ततिाही कुणािातरी र्ेटायचं होतं रात्री. चािायचंच!)
कोणता लसनेमा? हा यक्षप्रश्न. (पूवी केिेल्या चक
ु ांमुळे आता मी जरा काळजीपूवक
द वागतो. ‘12 Years A Slave’ वगैरे
आड्यंसिा रडवण्याचे लसनेमे नकोत! ‘Saving Mr. Banks’सारखे गोग्गोड नकोच नकोत वगैरे चाळण्या िावून झाल्या!)
मिा खरं तर ‘Wolf of Wall Street’ पाहायचा होता, पण मी ततिा ‘Her’ सुचविा. (स्कारिेट जोहान्सनचा आवाजच
काय सेक्सी आहे ! लिवाय एकटया पुरुषाची गोष्ट वगैरे असल्याने झािाच तर काही फायदा होईि असा आपिा
ववचार! उम्मीद हो!) पण त्यांना कवप्रयोिा पाहायचं होतं. ‘Wolf…’सारखा लसनेमा उम्मीदवाल्या मैबत्रणीबरोबर पाहणं
म्हणजे र्ितीच ररस्क! (फोकिीचा कोहिो!) बरं , ह्यांचं ‘फ’कारावर आमच्याहीपेक्षा जास्त प्रेम (म्हणजे आमचे
‘फ’कारावर आहे त्यापेक्षा. समासप्रेमी िोक कधी काय अथद िावतीि काय सांगता येत नाही.) असल्याने ते कारण
दे ऊन उपयोग नव्हता. झािं, ‘Wolf…’ पाहायचं ठरिं. बाराचा लसनेमा. म्हटिं, थोडा वेळ आधी र्ेटून कॉफी वगैरे
घेऊन लसनेमािा जावं. “सव्वाअकरािा ति
ु ा वपक-अप करतो,” असं म्हणन
ू चॅ ट संपविं.
अकरािा हाकफसातन
ू तनघून ठरल्याप्रमाणे वपक-अप केिं आणण सवयीप्रमाणे मॅडमनी बेत बदििा, "कॉफीआधी िंच
करू या का?". मिा खरं तर िंच करायचा नव्हता. एकतर अंडरवेअर घटट! दस
ु रं म्हणजे सट
ु णारया पोटािा आवरायचं

118
म्हणून वीकेंडािा िंच करायचा नाही, असं एक व्रत मी नुकतंच सुरू केिं होतं. (लिवाय खाल्ल्यावर पोट अजून पुढे
येतं. त्यात आज िुक्रवार, म्हणजे कॅज युअि फ्रायडे, असल्याने जरासा घटटच टीिटद घातिा होता!) हाकफसात
खाल्ल्याचं तनलमत्त करून "तू खा, मी काहीतरी िाईट घेतो." म्हणून मी वेळ मारून नेिी. मॅड्मचा िंच होईपयंत
पावणेबारा झािे! स्टार बक्सातून कॉफी वपक-अप करून थेटरात गेिो. (कॉफीबरोबर जरा गप्पा मारता येतीि,
म्हणून खरं तर कॉफीचा बेत आखिा होता. आता ऐन वेळी मी नको कसं म्हणणार? आलिया र्ोगासी!) थेटरात
बाहे रचं खाणंवपणं नेऊ दे त नाहीत. आमच्या मैबत्रणीने स्वतःच्या पसदमध्ये कॉफीचा कप िपविा! माझा उष्टा कप
ततच्या पसदमध्ये ठे वणं र्ितंच ऑकवडं वाटिं (मध्यमवगीय काय मरत नाही!) म्हणन
ू मोठािे घोट घेऊन कॉफी
संपवण्याच्या प्रयत्नांत जीर् र्ाजन
ू घेतिी. ‘मरू दे ’ म्हटिं, अधीअचधक कॉफी कचरयात!
माझ्या अपेक्षेपेक्षा जास्तच िोक लसनेमा पाहायिा आिे होते, प्रत्येक रांगेत कोणी ना कोणी होतंच. त्यातल्या त्यात
चांगिी जागा तनवडून आम्ही बसिो. लसनेमा सरू
ु झािा आणण काही वेळातच एक ववचचत्र वास यायिा िागिा.
थोड्या वेळातच वासाची तीव्रता वाढिी. माझ्या उजवीकडे दोन सीटस सोडून एक दांपत्य बसिेिं होतं. ते काहीतरी
खात होते, अंधारात नीट टदसिं नाही. थोड्या वेळाने अजन
ू ववचचत्र वास आिा, मगाच्याचसारखा. पण थोडा वेगळा.
मी पुन्हा उजवीकडे पाटहिं. या वेळी मी नीट टदसेपयंत पाहत राटहिो. आता वासाकडे में दच
ू ं नीट िक्ष गेिं असणार,
कारण हा वास थाई खाण्याचा आहे असं मिा वाटायिा िागिं. पण थेटरात थाई फूड? मिा थाई फूड तसंही
आवडत नाही, आणण पोटात कावळे कोकित असताना त्या वासाने अजूनच वैतागायिा झािं! तेवढयात मिा
त्यांच्या हातातिी ताटं आणण त्यामध्ये ठे विेिे काचेचे बोल्स (म्हणजे आपल्या मराठीत चचनीमातीचे बाउल्स)
टदसिे! या महान िोकांनी आख्खखं थाई जेवण, तेही सुपासकट, पासदि करून थेटरात आणिं होतं! आता मिा त्या
पाणचट थाई सुपाचा अन ू् खोबरं घातिेल्या कोणत्यातरी करीचा अगदी सुस्पष्ट वास येऊ िागिा. (आणण त्याच
प्रमाणात या िोकांववषयीचा ततरस्कार माझ्या मनात ठळक होऊ िागिा!)
इकडे लसनेमाची एक वेगळीच तरहा. स्कोसेसीचे लसनेमे काही मिा नवीन नाहीत, उिट ‘कलसनो’ तर माझ्या अत्यंत
आवडत्या लसनेमांपैकी आहे . पण हा प्रकार र्िताच ककळसवाणा होता. नग्नता, अश्िीिता आणण ककळसवाण्या
घटनांचा अजब लमिाप टदग्दिदकाने घडवून आणिा होता. त्यात गुंफिेल्या काही ववनोदी सीन्समुळे तर मिा
लिसारी येणंच बाकी होतं. ('घाण'पेक्षाही रसहीन म्हणून.) आमची मैत्रीण मात्र एकंदरीत लसनेमा एंजॉय करताना
टदसत होती. तोाेपयंत आमच्या थाई काकंू चं खाऊन झािं असणार. कारण, आता त्यांचं लसनेमािा तनवेदन दे णं
सुरू झािं होतं. मधन
ू अधून एखाद्या ववकृत दश्ॄ यािा (जजथे थेटरात सगळे ‘Eww..’ करतात) यांचं एकटयाचं ववचचत्र
हसू ऐकू येऊ िागिं. या िोकांचा मिा फार वैताग येतो! एक-दोनदा मी काकंू कडे कटाक्ष टाकून पाटहिा, पण काकू
लसनेमात दं ग होत्या. (आणण काका बहुतेक माझ्यासारखेच िाजून गपगुमान सूप पीत असावेत.) लसनेमात नायक
आणण त्याचे वडीि (हे एक अत्यंत आउट ऑफ प्िेस कॅरॅ क्टर लसनेमात उगाचच घेतिेिं आहे ) आजकािच्या
जस्त्रयांच्या 'हे अरस्टाईल्स'बद्दि बोितात असा एक सीन आहे. कवप्रयो आजकाि ‘'ततथे' सगळं कसं एकदम 'स्वच्छ'
असतं आणण ते मिा आवडतं’ वगैरे सांगतो. सीनच्या िेवटी त्याच्या वडडिांच्या तोंडी "मिा मात्र 'बुि' आवडतं."
असा संवाद आहे . त्यावर आमच्या िेजारच्या काकू जोरात "डॅम राईट!" म्हणाल्या! (आमच्या मैबत्रणीनेही त्यांच्याकडे
मान वळवन
ू पाटहल्याने फक्त मिाच तसे ऐकू आिेय असे नाही याबद्दि माझी खात्री झािी. नेमका काकांचा
चेहरा मात्र टदसिा नाही!)
मिा कधी या संकटातन ू सट
ु तोय असं झािं होतं. त्यात हा लसनेमा तीन तासांचा, संपता संपेना. एव्हाना बहुतेक
सगळयांनाच लसनेमा कंटाळवाणा झािा असावा, कारण हिा वगैरे आता सौम्य झािेिा होता. कथानायकाची उतरं ड

119
सुरू झािेिी होती. कवप्रयो कुठिेतरी जोरदार ड्र्गग्ज घेतल्याने जलमनीवर कोसळतो असा सीन सुरू होता. त्यािा
हातपाय हिवता येत नाहीयेत वगैरे. (पण तरीसुद्धा मेल्यािा नीट ववचार करण्याची बुद्धी आहे , असं दाखविंय)
सरपटत सरपटत तो हॉटे िच्या िॉबीतून बाहे र गाडीकडे चाििाय. रटाळ िांब सीन. माझ्या मैबत्रणीिाही कंटाळा
आिा असणार, ततने माझ्याकडे पाटहिं. म्हणून मी ततच्याकडे पाटहिं. ती काहीतरी ववचचत्रच बघत होती आणण
एकदम माझी टयूब पेटिी.
डझ िी वााँट मी टू ककस हर?! नो वे! लिट! िी डझ!
माझ्या पोटात गोळाच आिा. (टाईट अंडरवेअरमळ
ु े जरा जास्तच दख
ु िं.) मी थोडासा ततच्याकडे जातच होतो आणण
एकदम "OH MY GOD!" अिी ककंकाळी सट
ु िी. काकू! हॉटे िातल्या चार पायरयांवरून कवप्रओ गडगडल्यामळ
ु े या
ओरडल्या होत्या. (वास्तववक कवप्रओ ‘त्या पायरयांवर गडगडू का नको’ म्हणन
ू चांगिा दोन लमनीटर्र ववचार
करताना दाखविेिा आहे . तो कोसळणार होताच! त्यात एवढं मेिं ककंचाळायचं काय होतं कोणास ठाऊक!) झािं,
आमची मैत्रीण पन्
ु हा लसनेमााेत घस
ु िी. आता मात्र मी काकंू वर (अन ू् कोहिोवर) सॉिीड चरफडिो, पण करतो
काय! हट सािा! ककत्येक टदवसांची आराधना आज फळािा आिी होती!
लसनेमा एकदाचा संपिा. माझ्या चेहरयावर वैताग स्पष्ट टदसत असणार, मैबत्रणीने लसनेमाचा ववषय काढिा नाही.
ततिा घरी सोडिं. गाडीतच मी ततिा जरा जास्तच थंडपणे बाय केिं. ततने माझ्याकडे पाटहिं आणण म्हणािी, "We
should do this again!"

***

लेखक- Nile
मुळ दव
ु ा- (http://aisiakshare.com/node/2471

120
 अडगळीतल्या आठविींचा पसारा..

॥ १ ॥

Alice! a childish story take,

And with a gentle hand
Lay it where Childhood's dreams are twined
In Memory's mystic band,
Like pilgrim's withered wreath of flowers
Plucked in a far-off land..
~Alice's Adventures in Wonderland
सुरुवातीिा मी अगदी घारीच्या नजरे नं पुस्तकं राखत असे (कारण लमत्रांची बरीच पुस्तकं मी हक्कानं ढापिीत).
पण आतािा तेवढा आग्रह राटहिा नाही. त्यामळ
ु े पस्
ु तकांना पाय फुटिे आणण आवडीची बरीच पस्
ु तकं परागंदा
झािी. उरिेिी पस्
ु तकं थोडी कपाटात, तर बाकीची घरात इकडे, ततकडे, चोहीकडे पसरिेिी असतात. त्यात तनवांत
बसन
ू पस्
ु तकं वाचायचं टठकाण म्हणजे टॉयिेट असा माझा ठाम ववश्वास. त्यामळ
ु े ततथेही एखाद्-दस
ु रे पस्
ु तक
सापडिं की आई आणण टहचा ओरडा खावा िागतो. म्हणन
ू एक ितनवार कपाटं आवरण्यासाठी साथदकी िावायचा
ठरविा.
बरे च टदवस न आवरल्यानं वरच्या कप्प्यातल्या पस्
ु तकांवर धळ
ू साचन
ू राटहिेिी. आधी ती झटकायिा घेतिी.
मग हळूहळू खािचे कप्पे. त्यात इवान दातनसोववचचा एक टदवस, गि
ु ाग, रूटस, ग्रेप्स ऑफ राथ, रे ड सन... अिी
जंत्री तनघािी. एका कोपरयात कागदी कवर घातिेिं ‘अस्वस्थ दिकाची डायरी’. वपवळं पडिेिं. सहज चाळिं.
अमत
ृ सर १९८४, आसाम गण पररषद, प्रफुल्िकुमार महं ता इ. ववषय मांडिेिे. वाटिं, ककती टदवस झािे हे सगळं
वाचन
ू ! मधेमधे ‘रे ड सन’सारखं पुस्तक डोळे खाडकन उघडायिा िावतं, पण सध्या वाचनाचा कि बदििाय हे खरं .
क्षक्षततजं ववस्तारिी आहे त म्हणावं की घडणारं वास्तव डोळे उघडे ठे वून पाहण्याच्या क्षणी गुमान स्वीकारिं तरी
संधी लमळताच झुगारणारयांची तळी उचिून धरण्याची उमेद कमी झािी म्हणावं? समजत नाही, समजत नाही...
कवर फार जीणद झािं असणार, कारण त्याचा कण्याचा कागद मोडून हातात आिा आणण सगळं कवर सुटटं
झािं. इिस्ट्रे टेड वीकिीचा जुना कागद. चचत्र ववरिेिं, पण टटवपकि फााँट आणण ढोबळ वप्रंट असिेिं फ्रंट पेज.
ककती वषांनी एखादा जुन्या ओळखीचा चेहरा अवचचत समोर यावा तसं झािं.

121
िहान होतो तेव्हा घरात १०-१२ वतदमानपत्रं येत असत. वडीि स्वतः पत्रकार होते, त्यामुळे घरात काही न काही
कानावर पडत असे. छगन र्ुजबळ बेळगावात धम
ू केतूसारखे प्रकट झािे तेव्हा बाबांनाही कनादटकी पोलिसांचे तडाखे
बसिेिे. ककरण ठाकूर घरी येत असत, तेव्हा चचाद
घडत असे. अथादत काही कळायचं ते वय नव्हतं,
पण कान उघडे होते आणण डोकं म्हणजे अनक्िेम्ड
टे ररटरी होती. घरी इिस्ट्रे टेड वीकिी येऊ िागिा
आणण बातमीमागचं दृश्य, तडफड, आक्रोि आणण
सक
ु िेल्या रक्ताचा रं ग समजायिा िागिा.
खि
ु वंत लसंगाची टीम. मोठ्ठी, िक्षयवेधक
मथळयाची अक्षरे , संद
ु र प्रेझेंटेिन आणण फोटोज ू्.
आणण फोटोज ू्!
१९८४च्या उन्हाळयात ’इिस्ट्रे टेड वीकिी’चा बाज एकदम अंगावर आल्याचं आठवतं. गड
ु घ्यापयंत येणारी कफनी,
डोक्यावर उं च खािसा पगडी, र्रघोस दाढी, हातात घेतिेिा मोठा बाण आणण बेदरकार नजर टाकत घोळक्यात
बसिेिा लर्ंद्रनवािे. त्याचे ’दमदमी टकसाि’मधिे फोटोज, काही मुिाखती ज यात लसक्ख कौम़ वगैरे येणारे िब्द.
’पंजाब केसरी’च्या संपादकांची हत्या, त्यांचे फोटो आणण सरतेिव
े टी ववनािाचे पडघम, सैतनकांचे मोचादबंद जथे,
’अकाि तख़्ता’चा र्ग्न, गोळागोळीत तछन्नलर्न्न झािेिा चेहरा.”हे असं र्ारतात होतंय? का?’ असे प्रश्न मनात
चळ
ु बुळ करायिा िागिे. अथादत, कोणी सांचगतिं तरी कळ’िं नसतंच. कारण आम्ही पडत्या बाजूच.े हमखास.
लिखांचं मंटदर पाडिं, त्यांची खलिस्तानाची मागणी हाणून पाडिी हे कारण माझ्यासाठी पुरेसं होतं तेव्हा. मिा
आठवतं, की मी लर्ंद्रनवािेंचे फोटो कापून जमा करत असे तेव्हा.
तेच िंकेचं. र्ारतीय िांततसेना िंकेत पाठविी त्याच्या १-२ वषं आधी तरी िंकेबाबत बरं च पाहायिा लमळािं होतं.
अंगावर िहारे यायचे एकेक फोटो पाहून. िून्य काचडोळयांनी िहान नातवाच्या किेवराकडे पाहणारी म्हातारी,
ततच्या कपाळीच्या सुरकुत्यांचं जाळं , ततचा मातकट काळा रं ग हे अजून ववसरिो नाही. बािालसंघमची आणण
प्रर्ाकरनची मुिाखत. मिा वाटतं, १९८६-८७ची गोष्ट असावी. तलमळ ईिम ू् नाव सांगणारया अनेक संघटनांचं पेव
फुटिं होतं तो काळ. एिटीटीई स्थापन केल्यापासून तोवरच्या वाटचािीत असे अवघड टदवस प्रर्ाकरनिा टदसिे
नव्हते. त्यात र्ारतीय गुप्तचर संस्थांचा आडचगरहाइकी कारर्ार, सैन्याने चािविेिी मनमानी, मुत्सद्द्यांनी
पटावरच्या सोंगटयांसारखा केिेिा वापर असं बरं च काही असावं. आता पुरतं आठवत नाही, पण याच्या जवळ
जाणारे ववचार होते हे नक्की. लसंहिांनी तलमळांचा चािविेिा वंिववच्छे द, त्याववरुद्ध एकाकी झुंज दे णारा टहकमती
प्रर्ाकरन, त्याचं जजवावर उदार असिेिं सैन्य आणण त्यांचा तनधादर. सगळं च रसायन जबरी होतं माझ्यासारख्खया,
अंड्यातून बाहे र येऊ पाहणारया मुिाच्या दृष्टीने.

***
॥ २ ॥
त्या वयात अिा गोष्टींववषयी, व्यक्तींववषयी सुप्त आकषदण वाटत असे, असं आता मागे वळून बघताना जाणवतं.
इतरांच्या तुिनेत माझ्याकडे वाचनाचा रतीब मोठा होता हे वर सांचगतिंच आहे . स्थातनक वत्त
ृ पत्रं फुकटात येत
असत, कटद सी म्हणून. बाहे रगावची आणण इंग्रजी वत्त
ृ पत्रं बाबा घेत असत. सकाळी एक गठ्ठा ’सकाळ’, ’पुढारी’,

122
’सत्यवादी’, ’नवसंदेि’, ’ऐक्य’, ’तरुण र्ारत’, ’जनवाणी’ (का दस
ु रं नाव होतं? बाबूराव धारवाड्यांचा पेपर, इचिकरं जीहून
तनघणारा). संध्याकाळी ’महाराष्ट्र टाईम्स’, ’टाईम्स ऑफ इंडडया’, ’एक्स्प्रेस ू्’ व आदल्या टदविीचा ’टहंद’ू . आठवड्यािा
’इिस्ट्रे टेड वीकिी’, दोन आठवड्यानी ’फ्रंटिाईन’, ’स्पोटद स्टार’. आजोबांनी कधीकाळी पूणद वगदणी र्रिी असल्यामुळे
’ऑगदनायझर’.
लिवाय दर ितनवारी पोलिस टाईम्स येत असे तो तनराळाच. त्यातीि ग्राकफक चचत्रे, बटबटीत बातम्या आणण क्रूड
काव्यमय िैिीतिे मथळे बािमनािा फार मनोरं जक असत. पण िहान मि
ु ांना उघड, उघड वाचायची चोरी होती.
मोठ्यांनी चवीने, चघळत वाचायचा पेपर होता! पो. टा. आिेिा टदसिा की बाबा तो तत्काळ िेजारी दे ऊन टाकत.
त्यामळ
ु े तो चक
ु ू न हातात पडल्यानंतर बाबांच्या नजरे आड, एखाद्या कोपरयात बसन
ू पटापट मख्ख
ु य मजकुर वाचन
ु
काढावा िागे. अिा फाष्ट वाचनािा स्पीड ररडींग म्हणतात हे पढ
ु े समजिे आणण कॉिेजच्या अभ्यासात उपयोगही
झािा. एकदा कोल्हापरु ात प्रेमचंद डोगरा आिा होता. त्याचे िरीरसौष्ठव प्रदिदन पहायिा आम्ही िाहु स्मारकात
गेिो. मी नक
ु ताच सातवी-आठवीत सय ु न
द मस्कार, दं ड वगैरे व्यायाम सरू
ु केिा होता त्यामळ
ु े हा बिर्ीम पहायची
मिा उत्सक
ु ता होती. म्हणन
ु मीदे खीि बाबांसोबत गेिो. कायदक्रमात िेवटी प्रेमचंदचे प्रदिदन झािे , डोळे ववस्फारुन
एकेक पोझेस पाटहल्या. अिक्य काम होते सगळे ! मग कायदक्रम संपिा. आम्ही बाहे र पडायिा िागिो. ऑगदनायझर
होते अनंत सरनाईक, स्वतः जबरदस्त बॉडीबबल्डर. बाबांना पाहून त्यांनी हसून हात केिा. बाबांिी गप्पा चािू
झाल्या आणण मध्येच बाबा त्यांना म्हणािे , “ह्यािा आवडतो तम
ु चा ’पोिीस टाईम्स’!” मी चाटच पडिो. मिा
कल्पनाच नव्हती की बाबांना हे माहीत आहे म्हणून. आणण हे सरनाईक तो पेपर चािवतात?! 'हो, आवडतो!'
म्हणायचीही चोरी! सरनाईक आणण बाबा हसिे, मिा फार िाज वाटिी स्वतःची, असं आठवतं. पण ते तेवढयापुरतंच.
पुढच्या ितनवारी पुन्हा ’पोिीस टाईम्स’ची वाट पाटहिी असेि.
त्या वेळी स्थातनक पेपरात येणारे ववषय, म्हणजे नॅिनि, इंटरनॅिनि वगैरे, मिा फारसे आठवत नाहीत. पण
’महाराष्ट्र टाईम्स’, ’एक्स्प्रेस ू्’, ’वीकिी’, ’टहंद’ू हे फार चांगिे असं बाबा म्हणत असत. त्यामुळे मी वाचायचा प्रयत्न
करत असे. सातवीच्या सट
ु टीत फार कष्टाने मी टॉम सॉयरची गोष्ट इंग्रजीतन
ू वाचिी. मटहना िागिा असेि! पण
मराठी माध्यमाच्या मुिािा ककतीसं इंग्रजी येणार? म्हणून बाबांना सांचगतिं की तुम्हीच तुम्हांिा आवडिेिं थोडं-
थोडं वाचन
ू दाखवा. मग त्यांनी गाळीव बातम्या मिा वाचन
ू दाखवाव्यात, कधी मराठी तजुम
द ा सांगावा तर कधी
नाही, असं चािे. पण एकूण बातम्या वाचायची, ऐकायची आवड िागिी. हे सगळं वाचन, श्रवण चाििेिं असताना
मुख्खय इततहास घडत होताच. जगात उिथापािथी सुरू होत्या आणण अतनवायद, अनाकिनीय घटनाप्रवाहात माणसं,
समाज, राष्ट्रं होत्याची नव्हती होत होती. पण मिा ते फक्त वाचन
ू कसं कळणार? चचत्रांनी, फोटोंनी ते काम सोपं
केिं. चमच्या-चमच्याने र्रविं म्हणा ना.
लर्ंद्रनवािें चा काळ फार धामधम
ु ीचा होता. पंजाबात पूवी एका घरात मोठा मुिगा टहंद ू आणण धाकटा िीख अिी
ववर्ागणी असायची. िीख धमद आहे न मानता पंथ आहे असं सारे समजत असत, पण मास्टर ताराचंदांनी, माझ्या
माटहतीप्रमाणे, फाळणीच्या काळात लिखांच्या वेगळे पणाचा उच्चार केिा. अकािींना काटिह दे ण्याच्या संजय आणण
इंटदराबाईंच्या युक्तीने लर्ंद्रनवािें चा उदय पंजाब राजकारणात झािा. तो संत होता की नाही हे माहीत नाही, पण
राजकारणी नव्हता हे नक्की. खािसा आणण तनरं कारी असं काही असतं हे मिा फोटोंवरून समजिं. सात मजिी
तनळी पगडी घातिेिे, पाचही हत्यारं ल्यािेिे ते उं चेपरु े खािसा. आणण पांढरी साधी पगडी घातिेिे संत-समागमवािे
तनरं कारी. तर तनरं कारी/खािसा वादात लिखांची यादवी सरू
ु झािी आणण आज आपल्यािा माहीत असिेल्या पंजाब
प्रश्नाची वात पेटिी. त्या आगीत कोणी आपिी पोळी िेकिी आणण कोणाचं सरपण कामी आिं ते सवदज्ञात आहे .

123
'फ्रॅटट्रसायडि' िब्दातच काही चचरफाड करण्याचा र्ाव आहे असं मिा वाटतं, टहंद-ू लिखांच्या, िीख-लिखांच्या संघषादत
अनेक कुटुंबं उद्ध्वस्त झािी, पण िोकांपयंत माटहती पोहोचत नसे, आणण बरीच सेन्सॉरही होत असे. एका मोठ्या
संपादकािा, िािा जगत नारायण यांना, टदवसाढवळया गोळया घातल्या गेल्या, पण मराठी वतदमानपत्रांमध्ये एकही
बातमी नव्हती. अपवाद फक्त ‘मटा’. हे बाबांनी सांचगतल्याचं आठवतं. घटना मी स्वतः वाचायिा िागण्याआधीची
आहे . ’टाईम्स ऑफ इंडडया’ तेव्हाही सरकारधाजजदणा होता आणण 'इन द गुड बुक्स' राहूनच त्यांनी आजचं साम्राज य
उर्ं केिं आहे . पत्रकाररता हा िोकिाहीचा चौथा खांब असं म्हणतात, पण र्ारतात ’एक्प्रेस ू्’, ’इिस्ट्रे टेड वीकिी’,
’टहंद’ू हे आणण असेच इतर काही त्यातिे बबनीचे मानकरी म्हणावे िागतीि.
अजदनलसंह, जसजीत लसंह अरोरा, टदपें दरलसंह हे सेनानी सरदार 'टदसत' असत. पण कुिदीप लसंह ब्रार म्हणजे सफाचट
सैतनक. मग मिा आमच्या वगादतिा रणजीतलसंह खडेकर आठवे. खानदानी मराठयांमध्ये असिेिे हे 'लसंहां'चं फॅड
तोवर मिा माहीत नव्हतं. ब्रार यांच्या मि
ु ाखती, त्यांचे तनणादयक डावपेच आणण त्यांचा अरुण वैद्यांबरोबर चाित
असतानाचा फोटो मिा आठवतो. त्याच्याच िेजारचा फोटो होता लर्ंद्रनवािें च्या तछन्नववजच्छन्न झािेल्या चेहरयाचा.
म्हणजे सरकारने तसं जाहीर केिं होतं. लर्ंद्रनवािेंचा उजवा हात असणारे , तनवत्त
ृ मेजर जनरि िाहबेगलसंह यांचं
िव राष्ट्रध्वजात गुंडाळण्यावरुन उठिेिी राळ आठवते.
िौरी ’एक्प्रेस’चे संपादक असताना झािेिा झगडा तर पत्रकाररतेसाठी प्राणांततक असाच होता. अंतुिे प्रकरणात
त्यांनी कॉन्ग्रेसिा दे माय, धरणी ठाय करून सोडिं होतं. अंतुिे खच
ु ीवरून पायउतार झाल्यावर आिेिे बाबासाहे ब
र्ोसिे यांनी छोटया इतनंगमध्ये जोरदार बॅटटंग करून अवघ्या महाराष्ट्रािा िोटपोट हसविं. कोल्हापुरात आिेिे
असताना त्यांना बाबांनी राजोबा-गडदे यांच्यात वपढयानवपढया चाित आिेल्या वैमनस्याबद्दि ववचारिं होतं, तेव्हा
ते असं काहीसं म्हणािे होते, "चािायचंच हो! एवढं काय मनावर घेता तुम्ही पत्रकार िोक? पूवी एका न्हाव्यानं
लमिी उडविी तर सगळया न्हाव्यांची र्ावकी बोडकी व्हायची. आता एखादा खपिा, तर दस
ु रा एखादा खपणार,
इतकंच!" राज यकत्याद व्यक्तीिा समाजाच्या नाडीवर बोट ठे वून चािावं िागतं वगैरे गैरसमज माझ्या डोक्यात कधी
लिरिेच नाहीत याचं कारण अिा नेत्यांची मुक्ताफळं .
मराठी पेपरात बरं च काही येत होतं. ‘कोल्हापूर सकाळ’ हा त्यातल्या त्यात राज य/राष्ट्रीय स्तरावरीि बातम्या
द्यायचा, तर ’पुढारी’ हा इतर स्थातनक बातम्यांसाठी वाचिा जायचा. म्हणजे मंगळवार पेठ व लिवाजी पेठ येथीि
तरुणांमध्ये कमानपाटा हाती घेऊन झािेिी हाणामारी, ककंवा िाहू मैदानावर फुटबॉिच्या मॅचमध्ये प्रेक्षकांनी खि
ू
होऊन ववजेत्या संघातीि खेाेळाडून
ं ा प्रत्येकी २ कोंबड्या ततथल्या ततथे घोवषत केल्या... अिा बातम्या आणण
'ववश्वसंचार' नावाचं तुफान िोकवप्रय चौकटवजा सदर. त्यालिवाय इतर वत्त
ृ पत्रं अनेक होती. ‘नवसंदेि’ हा
कल्याण/मुंबई मटक्याच्या आकड्यांसाठी वाचिा जाई. ‘सत्यवादी’ हा पेपर कुस्त्यांचे रं गतदार वत्त
ृ ांत दे त असे.
राजकुमार पाटिांचे वडीि, आता नाव आठवत नाही, चािवत असत. िाहू लमिसमोर तेव्हा असिेल्या मैदानात
ं ं असिेिे एडके मोठ्या मस्तीत उर्े असायचे. एकदा जजंकिेल्या
एडक्यांची टक्कर होत असे. मोठमोठे , वळिेिी लिग
एडक्यािा तन त्याच्या मािकािा बक्षीस दे ण्यासाठी ‘सत्यवादी’चे मािक आिे होते आणण ते समोर येताच अजून
मूडमध्ये असिेल्या एडक्याने धडक दे ऊन त्यांना आडवं केिं होतं!
हळुहळु वाचायची गोडी िागिी आणण मग मोहरा वळिा ‘टहंद’ू कडे. गोष्टी घडतच होत्या तिा तेव्हा. जजतनवाहून
कोणी एक नवी पत्रकार, चचत्रा सब्र
ु ह्मण्यम नावाची, नव्या बातम्या दे ऊ िागिी होती...

***

124
॥ ३॥
त्या घडामोडींकडे वळण्याआधी एक दस
ु रा आठवणींचा, ववचारांचा पसारा तनवारायिा हवा. लिहायिा घेतिं, तेव्हा
मिा कल्पना नव्हती हे असं गाय ररचीच्या कफल्मसारखे नॉन ू्-लितनअर होईि. हा सगळा 'वम्स ू्द आय व्ह्यू' बघताना
थोडं मागे-पुढे व्हायचंच असं म्हणू या. मागे जाऊ या जरा.
कॉन्ग्रेस ही एक बाधा आहे असंच आमच्या र्ागात, नागपुरात, सगळे म्हणायचे. मोठमोठ्या नावांपुढे खास वरहाडी
हे िाने 'र्ोऽऽसडीचा' िावल्याखेरीज आजूबाजूचे बोित नसत. १९७७ च्या आणणबाणीत मी फारच िहान होतो आणण
काही कळत नव्हतं. पण तरी नागपुरातिे ते टदवस मिा िख्खख आठवतात. ‘कंु पणाचे िाकडी खांब उपटायचे आणण
पेटवायचे टदवस म्हणजे होळीचे’ हे समीकरण मोडिं ते त्या काळात. आमच्या घरािेजारी मा. गो. वैद्यांचं घर
होतं. त्या एका रात्री मोठ्ठा जमाव तनषेधाच्या घोषणा, लिव्या दे त, ‘इंटदरा गांधी णझंदाबाद’ असं ओरडत आमच्या
रस्त्यावर चािून आिा होता. त्यांचा रोख वैद्यांच्या घराकडे असावा. घरातून बाहे र पडायचं नाही कोणी, असं
वातावरण. फार वेळ ऐकिं, ऐकिं आणण बाबा-काका दोघे गरम डोक्याने िाठ्या घेऊन बाहेर पडिे. आई, आजी हात
धरून थांबवू िागल्या, पण दोघे हटटािा पेटिे आणण बाहे र पडिे. थोडे पुढे गेिे असतीि-नसतीि तोच मोठा धोंडा
लर्रलर्रत आिा आणण बाबांचा हात पार फोडून गेिा. रक्ताची मोठी धार िागिी आणण िाठी कुठच्या कुठे उडून
पडिी. मारामारी झािी का नाही ते आठवत नाही. िेजारयांनी, आईने टहंमत करून त्यांना आत खेचन
ू आणिं
म्हणून बरं . पण तेवढयावर कुठिं थांबायिा? आम्ही उं दरांसारखे आतल्या खोिीत बसून होतो, डोकावून पाहत होतो.
तेवढयात समोरच्या दाराचा अडसर फोडून एक हे ऽऽ मोठा बल्ल्या (िाकडाचा सोट) घरात लिरिा. वाटे तल्या वस्तू
फोडाफाड करत स्वैंपाकघरात येऊन थांबिा. मी आश्चयादने सगळं बघत होतो. िोक बाहे रून लिव्या दे त होते, “बाहे र
तर या!” म्हणत होते. पण आमच्या सुदैवाने ते आत आिे नाहीत. वैद्य त्यांच्या घरात नसावेत तेव्हा. कारण
काही कमीजास्त न होता िोक आिे तसे लिव्या दे त तनघून गेिे.
ू आम्ही आिेिो, कोल्हापरु ात, कॉन्ग्रेसच्या चचरे बंदी गडात! दर टदवाळीच्या ककंवा उन्हाळयाच्या
अिा वातावरणातन
सट
ु टीत (हो! उन्हाळयाच्यासद्
ु धा!) नागपरू ची फेरी ठरिेिी, महाराष्ट्र एक्स्प्रेस ह्या ३० तास घेणारया ढकिगाडीतन
ू .
अधेमधे ब्रेक-जनी. िेगाव-खामगाव-र्स
ु ावळ. मोठी गंमत यायची. १९८३ च्या टदवाळीच्या सुटटीत मिा कवपि दे व
ह्या माणसाने केिेिे पराक्रम समजिे , कक्रकेट हा खेळ असतो हे समजिं आणण पेपरातिी चचत्रं गोळा करायिा
सरु वात झािी.
१९८४ च्या टदवाळीच्या सुटटीत मी बदििो. घडिं ते असं:
टदवाळी ऑक्टोबर मटहन्यात आिी होती. फराळ, फटाके अिी सगळी धमाि होती. ३१ ऑक्टोबरचा टदवस काही
वेगळा नव्हता. अमर-ज योती मंगि कायादियाजवळ मामा राहत होता, त्याच्या घराच्या अंगणात सकाळी खेळत
होतो. तेवढयात मामाचा सािा, अतनि, धावत घरात लिरिा आणण जरा वेळानं धावत बाहे र आिा. मी म्हटिं, “का
रे अतनिमामा, काय झािं?” तो दोन लमतनटं बघत राटहिा आणण म्हणािा, “इंटदरा गांधींना ठार मारिं रे !” कोणी
मारिं हे कुणािा माहीत नसावं. पण प्रत्येकािा धाकधक
ू वाटत होती. मग मामा घाईघाईने आिा आणण मिा
आत घेऊन गेिा. त्यानंतर दप
ु ारी बाहे र धांदि उडािेिी टदसिी. समोरच्या ‘टहतवाद’च्या ऑकफससमोर िोक गोळा
झािे होते आणण माटहती लमळवायचा प्रयत्न करत होते. तोवर उडत उडत समजिं होतं की पंतप्रधानांना त्यांच्याच
अंगरक्षकांनी गोळया घातल्या होत्या. बबअंतलसंह आणण सतवंतलसंह ही नावं संध्याकाळपयंत प्रत्येकाच्या तोंडी होती.
ती संध्याकाळ नाही नाही त्या चचाद करण्यात गेिी. महात्मा गांधींना मारिं, त्यानंतर झािेिं 'ब्रह्मसत्र' बरयाच

125
िोकांना माहीत होतं. त्याच्या कटू आठवणी तनघाल्या आणण िेवटी एका ववचारावर सगळे थांबिे. लिखांसाठी
उद्याचा टदवस काळ असणार!
पण तेवढं थांबायिा िोकांना वेळ नव्हता, त्याच रात्री नागपुरात एका िीख ढाबेवाल्यािा जाळिं, त्याच्याच बाजेिा
बांधन
ू . दस
ु रया टदविी तयारी जास्त 'प्रोफेिनि' झािेिी असावी. िहरर्र 'इंटदराजी के हत्यारों को फांसी दो, फांसी
दो' असे नारे दे त घोळके टहंडू िागिे होते. टदसेि त्या लिखािा केस धरून, ओढून, िाथा-बुक्क्यांनी तुडवत जमाव
न्याय करू िागिा होता. मी स्कूटरवर मागे बसन
ू बडीवर जात असताना हा प्रकार प्रत्यक्ष पाटहिा आहे . अथादत
माझ्या िेखी तो फारसा घण
ृ ास्पद प्रकारच नव्हता त्या वेळी! कांगारू कोटद प्रत्येक माणसाच्या (आणण मि
ु ांच्याही)
मनात िपिेिं असतंच आणण म्हणन
ू च जमावाचं मानलसक वय िहान मि
ु ापेक्षा मोठं नसतं हे मिा पटतं. हा
झटपट न्याय करण्याचा पायंडा आपल्याच अंगािी येऊ िकतो हे जेव्हा सवांना कळे ि तेव्हा माणसाची जात
सध
ु रे ि. अथादत हे टदवास्वप्नच राहणार. तसा समजावायचा प्रामाणणक प्रयत्न, सवादथादने, एका म्हातारयाने केिा होता.
त्याच्या मागे, नव्हे त्याच्या हयातीतच, त्याच्या ववचारांचं काय कडबोळं झािं ते काय सांगायिा पाटहजे ? अिा
अनैततहालसक दृष्टीचा ऐततहालसक परु
ु ष जगात दस
ु रा झािा नाही असं कुरुं दकर म्हणतात, ते काही खोटं नाही.
त्या प्रसंगांनी मिा जाण आिी. माणसे मारामारी करतात, ते मुिं मारामारी करतात तसं नसतं, हे प्रत्यक्ष कळिं!
आजही मिा वाटतं की त्या अनुर्वाआधीचा आणण नंतरचा मी यांत एक दरी आहे , जी सांधता येत नाही. I know
it's no use going back to yesterday, because I was a different person then. पेपर, पुस्तकं वाचन
ू जे बापजन्मात
समजिं नसतं ते एका क्षणात समजिं. मोठं व्हायची ककंमत तनरागसपणा, चांगुिपणािा मोठमोठे पोचे पडणं ही
असावी, ही आपिी िोकाजत्मका. िोकांततका म्हणत नाही, कारण नवी वपढी तो तनरागसपणा घेऊन येतेच आणण
चक्र चािूच राहतं. हे असंच चािू राहणार हा ऐततहालसक, डोळस दृजष्टकोण. पण त्या म्हातारयासारखे वेडे व्हावेत,
होत राहावेत. इततहास बी डॅम्ड्! माणूसपणा त्यातच आहे .
त्या मोठ्या र्ूकंपानंतर (डाकद पन ू् इंटेन्डेड) मग एकामागून एक घटना घडायिा िागल्या. पेपसद फेथफुिी गाळीव
वत्त
ृ ांत सांगू िागिे. गेिेल्यांचे आकडे समजू िागिे. मेिेिी माणसं इतरांसाठी आकडे होऊन उरिी. आकडे मनातन
ू
झाडता येतात, नावं नाहीत. तेवढे तनिाजरे आपण झािो नाही हीच समाधानाची बाब! पण खरं च, एक टदवस
सगळया मारिेल्यांचे फोटोसटहत नावं / पत्ते एका पेपरात यायिा हवे होते असं मिा वाटतं. हजार पानी पेपर
काढावा िागिा तरी बेहत्तर! तनदान िाज वाटून तरी ते सगळे थांबिं असतं. बरं ! कदाचचत नसतंही. माणसांची
िांडगेतोड होत असताना सगळया साक्षेपी संपादकांत एकही खमका तनघािा नाही. कदाचचत माझ्या वाचनात,
ऐकण्यात आिं नसेि म्हणू या. सारे क्षीण आवाजात हळहळत. राजा ओंगळ, नागडा आहे हे ठणकावून सांगायचं
धैयद कोणीही दाखविं नाही. ठे चिेिे िोक हं बरडा फोडत कोटादकडे धाविे आणण नावं समोर यायिा िागिी. एच.
के. एि. र्गत, सज जनकुमार, राजेि पायिट, िलित माकन, ब्रह्मानंद गुप्ता.... िलित माकन हे िंकरदयाळ िमांचे
जावई. अततरे क्यांच्या गोळयांना नंतर बळी पडिे आणण सुडाचा एक चॅ प्टर संपिा. पण सगळयांत मोठा धक्का
बसिा तो जवळजवळ दोन वषांनी. जनरि वैद्यांची पुण्यात कॅम्पात गोळया घािून हत्या करण्यात आिी तेव्हा.
हे सगळं तांडव सुरू असताना पंजाब बदित होता. ररबेरोंवर प्राणघातक हल्िा झािा आणण सरकारने त्यांना बाजूिा
करून एक नवा पोिीसप्रमख
ु नेमिा : के.पी.एस. चगि!
गोळीिा उत्तर मोठी गोळी. ईंट का जवाब़ पत्थर. एक पोिीस गेिा तर मारणारयाचे तीन नातेवाईक गेिे. मारणाराही
गेिा. सीमेवर कंु पण पक्कं झाल्यावर पळवाटा बंद झाल्या आणण अततरे की प्रेिर कुकरमध्ये सापडिे. एकेक करून
सारे म्होरक्ये मारिे गेिे. काही कॅनडातन
ू पत्रकं वाटण्यापरु ते राटहिे, काही न्यय
ू ॉकदच्या रस्त्यांवर तनषेधमोचे काढून

126
धग
ु धग
ु ी कायम ठे वू िागिे. तसे काही िीख मिा सॅन होजेच्या गुरुद्वारात बरे चदा टदसिे होते. ‘राज करे गा
खािसा!’च्या खािी लर्ंद्रनवािेंचा फोटो असिेिा टी-िटद घािून एक वपकिेिा म्हातारा हळूहळू पायरया चढत होता.
िंगरमध्येही तो फोटो होताच आणण िेजारी गुरू गोववंद लसंहांचा फोटो होता! पण जेवण छान होतं, कीतदन छान
होतं, रागींचं गायन छान होतं. केिधारी आणण मोना िीख एकत्र लमसळत होते. अमेररकेचा मेजल्टं ग पॉट सगळयांना
घुसळून काढत होता.
१९८७ च्या ‘ब्िॅ क थंडर’नंतर दहितवाद पंजाबातून खरवडून काढिा गेिा. १९९२ पयंत पाळं मुळं खणून काढिी
गेिी.
त्या वेळी र्ारतात काय काय सरू
ु होतं? सर्
ु ाष तघलसंग गोरखा िाँ ड चळवळ चािवत होते. आयझॅकू्-मई
ु वा नागांचा
प्रश्न पेटवत ठे वत होते. िािडेंगा लमझो नॅिनि फ्रंट चािवत होते. मणणपरु ात कांगिैपाक पाटी सरू
ु झािी होती.
नक्षिवाद दबा धरून होता. र्ोपाळ दघ
ु ट
द नेचं रामायण सरू
ु झािं होतं. आसाम ववद्याथी चळवळ सत्तेत आिी होती.
महं ता आता ववरोधकाच्या र्लू मकेतन
ू राज यकत्यादच्या र्लू मकेत आिे होते. तलमळनाडूत द्रववड पाटदया िंकेतल्या
आगीत तेि ओतत होत्या.
सगळा र्वताि खदखदत होता...
***
लेखक- लिवोऽहम ू्
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/2102
http://aisiakshare.com/node/2103
http://aisiakshare.com/node/2104
चचत्रस्रोत : आंतरजािावरून सार्ार

127
 ... आणि माझी काशी झाली! (एका फील्डवकदचा वत्त
ृ ांत)

पांघरुणातच गरु गट
ु ू न राहावं, उठूच नये असं वाटायिा िावणारी छान थंडी पडिीये. मी अंथरुणात पडल्या-पडल्या
पररजस्थतीचा आढावा घेतेय. संगमरवरी फरिी, बरु िी िागिेल्या लर्ंती, वाळवीने पोखरिेिा दरवाजा, डाग आणण
र्ोकं पडिेिी चादर असा एकंदर थाट. ३-४ फील्डवक्सदचा अनर् ु व गाठीिी असल्याने याहून वाईट पररजस्थतीत
राहण्याची सवय मिा आहे . प्रत्यक्षात मात्र, याहून कैक पटींनी चांगल्या अिा दस
ु रया एका टठकाणी आमची व्यवस्था
करण्यात आिी होती. पण आम्हािा आमचे पंतप्रधान आडवे आिे. त्यांनी इथे वाराणसीत येऊन गंगास्नान
करण्याचा घाट घातिा, आणण अनेक गेस्ट हाऊसेसची सवद बकु कंग्ज रद्द करण्याचे आदे ि वरून आिे. आमचंही
बुककंग अिा प्रकारे गंगेिा लमळािं. पण सुदैवाने, आज सकाळपासून अचधक चांगल्या अिा एका टठकाणी आमची
सोय होईि.
मी इथे आिेय ती र्ाषावैज्ञातनकांच्या एका चमूसोबत. इथे वपढयान ू्-वपढया राहणारया मराठीर्ाषकांच्या मराठीचा
अभ्यास करायिा. पण प्रत्यक्षात माझं फील्डवकद कािच, वाराणसीपयंतच्या रे ल्वेप्रवासात सुरू झािं.
***
आमची रे ल्वे रात्री जळगाविा पोहोचल्यावर एक र्िंमोठ्ठं कुटुंब आमच्या डब्यात चढिं. आपल्या सीटस
िोधतानाचा त्यांचा प्रचंड किकिाट ऐकताना त्यांची र्ाषा म्हणजे मराठी आणण टहंदीचं अजब लमश्रण आहे , हे
माझ्या िक्षात आिं. मिा वाटिं, हे वाराणसीत राहणारे मराठीर्ाषकच असावेत. त्यामळ
ु े सकाळी आपण यांचाच
डेटा घेऊन चमत
ू ल्या इतरांच्याही आधी फील्डवकदचा नारळ फोडू, असं मी ठरविं. दस
ु रया टदविी उठून मी त्या
कुटुंबातल्या िोकांचं तनरीक्षण करू िागिे. त्यांच्यासोबतच्या बच्चेकंपनीतिी सगळयात िहान मुिगी माझ्याकडे
पाहून हळूच हसिी. मी िगेच ती संधी साधन ू माझ्याकडच्या लिमिेटच्या गोळया ततच्या हातात टदल्या आणण
ततच्या सवद र्ावंडांना त्या वाटायिा सांचगतिं. फील्डवकदिा जाताना लिमिेटच्या गोळयांचा वापर हा आपल्या
मजेसाठी, तसेच गाडी िागत असेि, तर तो त्रास होऊ नये यासाठी आणण फील्डमधल्या िहान मुिांना त्या गोळया
दे ऊन त्यांच्यािी मैत्री करण्यासाठी; अिा तीन वेगवेगळया प्रकारे होतो हा िोध मिा गेल्या फील्डट्रीपिा िागिा
होता. आणण त्यामुळे यावेळी मी या गोळयांची पाककटं आवजून
द ववकत घेतिी होती. माझी ही दरू दृष्टी फारच
उपयोगी पडिी, कारण ट्रे नमधल्या त्या मुिीिी १० गोळयांच्या फुटकळ र्ांडविावर माझी चांगिीच गटटी जमिी.
इतकी की ततची र्ावंडं नंतर आमच्यार्ोवती जमिी तेव्हा ततने माझी ओळख 'म्हारी फ्रेंड' अिी करून टदिी.
ततच्यािी गप्पा मारताना मिा कळिं की त्यांची र्ाषा मराठी नसून मारवाडी आहे . पण त्याने माझ्या डेटा
किेक्िन करण्याच्या तनश्चयावर काडीमात्रही फरक पडिा नाही; कारण या िोकांची मारवाडी मुंबईत ऐकिेल्या
मारवाडीपेक्षा बरीच वेगळी वाटत होती. म्हणून मी ततिा टहंदीत म्हटिं, 'तुझं नाव काय आहे , ते मिा मारवाडीतून
सांग ना!'
ती उत्तरिी : म्हारो नाव इिा हे .
मी : तुझं वय काय?
ती : म्हे छे सािरी हू.
ततचं प्रत्येक उत्तर आणण ततच्या उच्चारातिे बारकावे मी माझ्याकडच्या टटपणवहीत टटपत होते . मी ततच्याकडून
काहीतरी माटहती घेतये आणण वर ती लिहूनही घेतेय, याची ततिा बहुधा मजा वाटत असावी.
मी : तुिा कोणता प्राणी आवडतो?

128
ती : मने हरीन घनो आवडे.
इथे 'आवडे' हा िब्द गुजरातीप्रमाणे 'येणे/जमणे' या अथी वापरिेिा नसून 'आवडणे' याच अथी वापरिेिा पाहून,
मिा फारच आश्चयद वाटिं.
मी : तू ककतवीत लिकतेस?
इथे मात्र ती गडबडिी. िेवटी ततचे आजोबा धावून आिे आणण त्यांच्या मदतीने ततने हे उत्तर रचिं : म्हे फस्ट
स्टाँ डडदमे लिकू.
इथे 'लिकू' हा िब्द ऐकून तर मिा अचधकच आश्चयद वाटिं. या र्ाषेवर मराठीचा प्रर्ाव नेमका कुठे आणण ककती
पडिाय, हे पहावं िागेि अिी मनात नोंद करून मी अचधकाचधक डेटा गोळा करू िागिे.
थोड्या वेळाने आजोबांनी न राहवन
ू तू हे काय करतेयस, का करतेयस वगैरे प्रश्न ववचारिे. मिा र्ाषांचा अभ्यास
करायिा आवडतो आणण त्याच कामासाठी मी वाराणसीिा चाििे आहे , असं मी त्यांना सांचगतिं; तेव्हा ते माझ्याकडे
'ही वेडी की खळ
ु ी?' अिा नजरे ने पाहायिा िागिे. मिा या कामाचे पैसे लमळतात, असं सांचगतल्यावर त्यांना माझ्या
िहाणपणाची खात्री पटिी. मग तेही उत्साहाने मिा डेटा द्यायिा तयार झािे. मी त्यांना 'मी वाराणसीत गेिो',
'मी वाराणसीत गेिे' अिा प्रकारची काही वाक्यं मारवाडीत र्ाषांतररत करायिा सांचगतिी. त्यांनी टदिेल्या र्ाषांतरांचं
ववश्िेषण करून, मिा हे िोधन
ू काढायचं होतं की अमुक एका काळात (वतदमान, र्ूत वगैरे) वाक्य घडवताना
कक्रयापदानंतर िागणारा प्रत्यय हा कत्यादच्या लिंग-वचनाप्रमाणे बदितो का. उदाहरणाथद, मराठीतिी पुढीि दोन
वाक्यं पहा-
१. मी (पुरुष) वाराणसीत गेलो.
२. मी (स्त्री) वाराणसीत गेले.
इथे कत्यादच्या लिंगावरून 'त' या प्रत्ययाच्या पुढे 'ओ' िावायचा की 'ए' हे ठरतं.
मारवाडीतही (ककमान त्या आजोबांच्या र्ाषावापरामध्ये तरी) कत्यादच्या लिंगानुसार कक्रयापदािा िागणारया प्रत्ययात
फरक पडतो, असं टदसून आिं. त्यांनी वरीि वाक्यांची टदिेिी र्ाषांतरं पुढीिप्रमाणे :
१.मा) मे (पुरुष) वाराणसीमे गयो.
२.मा) मे (स्त्री) वाराणसीमे गई.
त्याचप्रमाणे कत्यादच्या वचनानुसारही प्रत्ययात फरक पडत होता.
३.मा) म्हा* (आम्ही) वाराणसीमे गया.
* - सगळे पुरुष की सगळया जस्त्रया की पुरुष + जस्त्रया हा प्रश्न मी इथे ववचारायिा हवा होता, पण ववचारिा नाही.
परं तु कत्यादच्या पुरुषाचा मात्र प्रत्ययावर काहीच पररणाम होत नव्हता.
४.मा) तू (पुरुष, द्वव.पु.) वाराणसीमे गयो.
५.मा) वो (पुरुष, त.ृ पु.) वाराणसीमे गयो.
कत्यादचा पुरुष कोणता हे फक्त सवदनामावरूनच कळत होतं.
एका माणसाकडून एकदा घेतिेल्या र्ाषांतरांवरून त्या र्ाषेबद्दि सावदबत्रक ववधानं करता येत नाहीत, हे तर झािंच.
परं त,ु कोणत्याही र्ाषेिी पटहल्यांदा पररचय झािा की र्ेटेि त्या व्यक्तीकडून अिा प्रकारे डेटा घेत रहायचा,
आपल्यािा सापडिेिी वैलिष्टये इतरांच्याही बोिण्यात टदसतायत का, हे तपासन
ू पहायचं आणण मग र्ाषेत र्ाषकाचं
स्त्री ककंवा परु
ु ष असणं, म्हातारं ककंवा तरुण असणं, साक्षर ककंवा तनरक्षर असणं अिा गोष्टींनी त्याच्या र्ाषावापरात
काही फरक पडतोय का, हे तपासन
ू पाहण्यासाठी अचधक पद्धतिीर प्रकारे डेटा गोळा करायचा; अिी साधारण

129
प्रकक्रया असते. पटहल्यांदा घेतिेल्या डेटाचा उद्दे ि हा चाचपणी आणण त्या र्ाषेवर नंतर काम करू इजच्छणारया
इतरांना उपयोगी पडेि अिी त्याची नोंद, हा एवढाच असतो. इथेही माझे हे च दोन उद्दे ि होते.
थोड्या वेळाने आजोबांना आिा कंटाळा आणण त्यांनी गाडी वळविी माझी चौकिी करण्याकडे. 'तुम्ही ब्राह्मण की
मराठा?' हा प्रश्न या िब्दांत ववचारून, त्यांनी थेट मुद्द्यािाच हात घातिा. यापूवी हा प्रश्न इतक्या स्पष्टपणे मिा
फक्त मराठी साटहत्याच्या ववर्ागातच ववचारिा गेिा होता. यावर मी टदिेिं उत्तर त्यांच्या ओळखीचं न तनघाल्याने,
पुढची सुमारे १५-२० लमतनटे 'ही जात नेमकी कोणती?' या ववषयावर त्यांनी आपल्या कुटुंबबयांिी खि केिा. त्यांचा
खि संपण्याची िक्षणं टदसेनात तेव्हा मी माझी जात कोणत्या गटात (ओपन, ओबीसी, एसटी वगैरे) येत,े ते सांगन
ू
त्यांचे आत्मे िांत केिे.
पण खरी मजा घडिी ती पढ
ु े च. 'एकटीच प्रवास करतेयस?' असा प्रश्न त्यांनी ववचारल्यावर, इतका वेळ हा सारा
प्रकार तोंडातन
ू अवाक्षरही न काढता िांतपणे पाहणारया, माझ्या समोरच्या सीटवरच्या तरुणाकडे बोट दाखवन
ू मी
म्हटिं, "नाही, हा माझा लमत्र आहे ना सोबत." झािं! आजोबांच्या चेहरयावर 'िांतं पापं' असे र्ाव उमटिे. "लमत्र
म्हणजे, आम्ही एकत्र काम करणार आहोत. काि प्रथमच र्ेट झािी आमची," असं म्हणन
ू मी सावरून घ्यायचा
प्रयत्न केिा; तर घडिं उिटं च. एक तरुण मुिगी काही तासांच्या ओळखीच्या र्ांडविावर एका तरुण मुिासोबत
३१ तासांचा रे ल्वे प्रवास दक
ु टयाने करू िकते, ही कल्पना पचवण्याचा त्यांचा प्रयत्न चाििा होता.
आजोबा - म्हणजे? तुम्ही योगायोगाने र्ेटिात?
मी - नाही, आमच्या वररष्ठांनी आमची ततककटं एकत्र काढून टदिी. आम्ही एकत्र प्रवास करणार, हे आधीच ठरिं
होतं.
'ठीक आहे ब्वा. ततच्या बॉसच्या संमतीने चािू आहे हे ', हे िक्षात आल्यावर त्यांच्या चेहरयावर आिेिा सुटकेचा
र्ाव स्पष्टपणे टदसिा.
नंतर टदवसर्रात कुटुंबातल्या इतरांिीही मी गप्पा मारल्या आणण त्यांच्याकडूनही डेटा गोळा केिा. 'मी वडा खाल्िा'
अिा प्रकारच्या सकमदक कक्रयापदे वापरणारया वाक्यांतल्या कक्रयापदांना िागणारे प्रत्यय हे कत्यादच्या लिंग-
वचनाप्रमाणे बदितात, की कत्यादच्या, की दोन्हींच्या या आणण इतर काही प्रश्नांची उत्तरे लमळवण्यासाठी मी हा
अचधकचा डेटा गोळा करत होते. ही मारवाडी (आजोबा आणण त्यांचे कुटुंबीय िातूर, बीड या जजल्ह्यांतिे होते;
त्यामुळे आपण सध्या टहिा िातूर-बीडची मारवाडी म्हणू) राजस्थानच्या मारवाडीपेक्षा वेगळी असावी, असं माझं
मत झािं. आजोबांनीही राजस्थानची मारवाडी आणण त्यांची मारवाडी यात काय फरक पडतो, हे सांगण्याचा त्यांच्या
परीने प्रयत्न केिा. पण राजस्थान्यांना आमची आणण आम्हािा त्यांची मारवाडी बरयाचदा कळत नाही असं ते
जेव्हा म्हणािे, तेव्हा तर या िातूर-बीडकडच्या मारवाडीचा अचधक अभ्यास करायिा हवा, या माझ्या मतािा पुष्टीच
लमळािी. आपल्यािा बहुधा एका नव्याच र्ाषेचा 'िोध' िागिाय, हे िक्षात येऊन मिा जाम आनंद झािा.
आणण ते कुटुंब अिाहाबादिा उतरायची तयारी करू िागिं, तेव्हा मिा माझी एक अत्यंत आवडती गोष्ट करायिा
लमळािी. आम्ही र्ाषावैज्ञातनक फील्डवकदिा जातो आणण िोकांचा र्रपूर वेळ खाऊन त्यांच्याकडून त्यांच्या
र्ाषेबद्दि माटहती घेतो. पण दर वेळी आम्ही त्यांना काही दे ऊ िकतोच असं नाही. र्रपूर फंडडंग असिेल्या
मोठ्या प्रकल्पांतच फक्त त्या त्या र्ाषांच्या र्ाषकांना त्यांनी वेळ टदल्याबद्दि आचथदक ककंवा एखाद्या वेगळया
प्रकारचा मोबदिा दे णं परवडू िकतं. एरवी मात्र आम्ही र्ाषावैज्ञातनक फाटकेच असतो. अिा वेळी
र्ाषाववचाराबद्दिची जाणीव, र्ाषाववज्ञानाचा पररचय, जमल्यास र्ाषाववज्ञानाचं जज
ु बी प्रलिक्षण ककमान काही
र्ाषकांना तरी दे ता यावं, यासाठी माझे प्रयत्न असतात.

130
रे ल्वेमध्ये माझ्याकडे फार वेळ उपिब्ध नव्हता. त्यामुळे सगळी बच्चेकंपनी माझ्यार्ोवती जमल्यावर मी त्यांना
'र्ाषाववज्ञान' या िब्दाची ओळख करून टदिी. त्यांनी कुतूहिाने मी काय काम करते, असं ववचारल्यावर मी
फ्रीिाजन्संग करते म्हणजे काय करते, काय काय कामं करते हे िक्य तततक्या सोप्या िब्दांत सांचगतिं (बच्चेकंपनी
६ ते १५ या वयोगटातिी होती). माझ्या टटपणवहीतिा, त्यांच्या आजोबा-काका-काकू-ताई-माई-आक्का अिा
सगळयांकडून घेतिेिा डेटा त्यांना दाखविा. त्यात मी वापरिेिी आयपीए ही लिपी दाखविी, ततची माटहती टदिी
आणण तेवढया डेटावरून 'कत्यादच्या लिंगवचनावरून कक्रयापदाच्या प्रत्ययात फरक होतो' वगैरे तनष्कषद मी कसे
काढिे, ते थोडक्यात दाखविं. अथादत, िहान पोरांना ते समजेि अिी अपेक्षा नव्हतीच. १४-१५ वषे वयाच्या त्यांच्या
तायांना मी हे सांगत होते. तायांना या प्रकारात फारच रस वाटिा. एकीने आईिा िगेच, 'बघ आई, िोक इंजजतनयररंग
करतात ना तसं हे पण करता येतं' असं सांचगतिं, तेव्हा घरातल्यांच्या 'डॉक्टर-इंजजतनयर व्हायचं' या धाकाने ती
त्रासिेिी असणार, हे मी िगेच ताडिं आणण र्ाषाववज्ञानाची व त्या मि
ु ीची बाजू घेऊन ततच्या आईिा अचधक
माटहती टदिी. त्यांनी आणखी रस दाखवल्यावर आंतरजािावरून या ववषयावरची अचधक माटहती लमळवण्यासाठी
काय सचद टम्सद वापरायच्या, हे ही त्यांना सांचगतिं आणण िगोिग र्ाषाववज्ञानाच्या ऑलिंवपयाडची जाटहरात करून
त्याच्या प्रलिक्षणवगादचं आमंत्रणही दे ऊन टाकिं. त्यांचा उत्साह पाहून आणण त्यांना हे सगळं सांगायिा लमळाल्यामुळे
मिा फारच समाधान झािं आणण अिाहाबाद आल्यावर इिािा 'आता मी तुिा माझ्यासोबत घेऊन जाते आणण
माझी मदतनीस बनवते. आईिा आणण आजोबांना जाऊ दे त्यांच्या वाटे ने' वगैरे माफक चचडवत त्यांचा तनरोप
घेतिा.
***
वाराणसी स्थानकावर उतरून चमत
ू ल्या इतरांिी र्ेट झािी तेव्हा माझ्या िक्षात आिेिी पटहिी गोष्ट म्हणजे, मी
सोडता उरिेिे सगळे बाप्ये असन
ू ही त्यांच्याकडे माझ्याकडच्या सामानाहून खप
ू जास्त सामान होतं आणण ते त्यांनी
अिा बॅगांतन
ू आणिेिं की ते वाहून नेणं त्रासदायक होतं. माझं मात्र १२ टदवसांचं मख्ख ु य सामान पाठीवरच्या
दप्तरात र्रिेिं होतं, खांद्यािा अडकविेल्या झोल्यात पाण्याची बाटिी वगैरे अिा सतत िागणारया वस्तू होत्या
आणण गळयात िटकविेल्या छोटया जस्िंगबॅगमध्ये मोबाईि होता. त्यामळ
ु े माझे दोन्ही हात पण
ू प
द णे ररकामे राहत
होते आणण कमी सामान आणल्याने वाहून नेताना फारसा थकवाही जाणवत नव्हता. मनातल्या मनात मी स्वतःिा
िाबासकी टदिी.
त्यानंतर िक्षात आिेिी दस
ु री गोष्ट म्हणजे फिाटावरची आणण पुिावरची गदी आणण आपण उत्तर प्रदे िात आिेिो
आहोत याची पुन्हा नव्याने झािेिी जाणीव. मग माझी सगळी िक्ती सतत आपण इतरांच्या सोबत आहोत ना,
आपण एकटया मागे राहत नाही आहोत ना, याची खात्री करून घेण्यात गेिी. त्या गडबडीत मी स्थानकाच्या
इमारतीकडे नीट पाटहिंही नाही. सोबतच्या लमत्राने त्याकडे माझं िक्ष वेधिं तेव्हा कळिं की स्थानकाची इमारत
म्हणजे बाहे रून दे ऊळच वाटतं, ततचं स्थापत्य दे वळासारखंच आहे .
वाराणसी स्थानकाची इमारत :

131
मग

ऑटोररक्षावाल्यांिी थोडी घासाघीस करून आम्ही या महार्ंगार िॉजवर आिो. आता त्या नव्या गेस्ट हाऊसमध्ये
स्थिांतर करून पुढचे बेत आख.ू
***
पुढे काय झािं ते सांगण्याआधी या कहाणीतल्या पात्रांचा पररचय करून दे ते. मुळात वाराणसीत बोिल्या जाणारया
मराठीचा अभ्यास करण्याचा हा प्रकल्प ज यांनी हाती घेतिा व त्यातल्या एका फील्डवकदसाठी (एक फील्डवकद काही
मटहन्यांपूवी होऊन गेिं होतं) आमच्या गटाची तनयुक्ती ज यांनी केिी, ते गह
ृ स्थ म्हणजे प्रकल्प सूत्रधार. आपण
त्यांना प्र.स.ू म्हण.ू मिा ज या ववषयावर पीएचडी करायची होती, त्या ववषयावर या प्र.सूं.नी काही वषांपूवीच पीएचडी
करून ठे वल्याने मी आधीपासूनच त्यांच्यावर खार खाऊन होते (चांगल्या अथादने). प्रत्यक्ष फील्डवकद सुरू होण्यापूवी
दोन-अडीच मटहने आमचं फील्डवकदच्या प्रत्यक्ष आखणीसंबंधी बोिणं झािं होतं. पण वाराणसीिा पोहोचल्याच्या
दस
ु रया टदवसापयंत त्यांच्याकडून मिा प्रकल्पाची काहीच नीट माटहती लमळािी नव्हती. आधीच्या फील्डवकदचा डेटा
लमळािा नव्हता आणण आत्ताच्या फील्डवकदमध्ये नेमकं काय काम करायचं आहे , याचीही माटहती लमळािी नव्हती.
र्ाषेबद्दि काहीच माहीत नसताना फील्डवकदिा जाण्याची वेळ माझ्यावर कधीच आिी नव्हती. त्यामुळे मिा
अगदीच अंधारात चाचपडत असल्यासारखं वाटत होतं. लिवाय, फील्डवकदमध्ये नेमकं काय काम करायचं त्याची
आखणी फील्डिा जाण्यापूवी करून ठे वायची, र्ाषांतररत करून घ्यायच्या वाक्यांची यादी त्यानस
ु ार आधीच बनवन
ू
ठे वायची आणण फील्डवकदचा िक्य तततका वेळ हा ततथल्या िोकांिी बोिण्यात, त्यांच्याकडून डेटा घेण्यात घािवायचा
अिी आत्तापयंतची सवय. त्यामळ
ु े थोडा त्रास झािा.
गटात फील्डवकदर म्हणन
ू तनयक्
ु त केिेिे आम्ही एकूण सहा जण होतो. त्यातल्या ततघांना फील्डवकदचा बरयापैकी
अनर्
ु व होता. तर उरिेिे ततघे नवखे होते. सरु वातीपासन
ू च आम्ही अनर्
ु वी िोकांनी नवख्खयांची िाळा घेणं सरू
ु
केिं होतं. पटहल्या टदविीच्या नाश्त्यािा आम्ही अनर्
ु वी िोकांनी नीट पोटर्रीचे पदाथद मागविे, तर नवख्खयांनी
इडिी. िगेच 'फील्डवकदिा गेल्यावर खायिा लमळे ि तेव्हा पोटर्र खाऊन घ्यायचं असतं, कारण पुढचं खाणं
टदवसर्रात होईि की नाही; झािं तर कधी होईि याची िाश्वती नसते' असं पटहिं ज्ञानामत
ृ पाजिं. नवखे बबचारे
घाबरून गेिे.

132
या सहा जणांतिी एक मी. फ्रीिाजन्संग लिंजग्वस्ट म्हणून काम करणारी. मुळात र्ाषाववज्ञान हे कायदक्षेत्र तनवडणं,
हे च सवदसामान्यांच्या पठडीच्या बाहे र आहे . पण त्यातही, र्ाषावैज्ञातनकांनी अॅकेडेलमलियन्सच्या परं परे िा जागून
आपिी अिी एक वेगळी उपपठडी तयार केिी आहे . या उपपठडीच्याही एक ककिोमीटर बाहे रून जाणारा माझा
व्यवसाय. मिा फील्डवकद हा प्रकार मनापासून आवडतो. यापूवी मी बबहार येथे जाऊन ततथल्या मैचथिी र्ाषेवर,
मािवणात जाऊन मािवणी र्ाषे/बोिीवर स्वतः काम केिं होतं, तर डहाणि
ू ा एका वारिी पाड्यावर जाऊन वारिी
र्ाषेचं डेटा किेक्िन करणारया ज युतनयसदना मागददिदन करणं, गोव्यात जाऊन कोंकणीच्या बोिींतीि वैववध्यावर
काम करणारया मैबत्रणीिा मदत करणं असे प्रकार केिे होते. फील्डवकद या प्रकरणाचा मिा िोध िागण्यापव
ू ी, मिा
बाहे रगावी प्रवास करण्याचा प्रचंड ततटकारा होता. कारण तोवर माझी प्रवासाची कल्पना नातेवाईकांसोबत होणारया
तीथदयात्रा आणण केसरीसोबत होणारया 'आम्ही दाखवू त्याच आणण तेवढयाच जागा पहायच्या, ज या जागा पहायिा
लमळतीि त्या वेळापत्रकानसु ार फटाफट पाहून मऊ गाद्यांच्या हाटिात परतायचं, स्थातनक माणसांपासनू दोन हात
दरू रहायचं, स्थातनक पदाथद चाखन
ू पहायची जोखीम मळु ीच न घेता घरचे, रोजचे पदाथद खायचे' या छापाच्या टूसदच्या
अनर्
ु वावर आधारिेिी होती.
फील्डवकद या प्रकाराने मिा प्रवासाचा एक वेगळा मागद खि
ु ा करून टदिा. कोणती ट्रे न घ्यायची, कोणकोणत्या
टठकाणी जायचं, ततथे कुठे ककती टदवस रहायचं, ततथल्या कोणत्या जागा पहायच्या हे सगळं आपिं आपण ठरवून
आपिी एक कस्टमाईज ड टूर आखायची. प्रत्यक्ष फील्डवर गेल्यावर आपिं काम कुठे कसं होतंय, यानुसार वेळापत्रकात
बदि करण्याची िवचीकता ठे वायची. ततथिी सवदसामान्य माणसं ज या पररजस्थतीत राहतात तिाच पररजस्थतीत
रहायचं, त्यांच्या स्थातनक साधनांनी प्रवास करायचा, स्थातनक जेवण जेवायचं, ततथे घराघरात जाऊन त्यांची दारं
ठोठावून त्यांना आपल्यािा डेटा दे ण्याची ववनंती करायची, मग त्यांचं जीवन पाहत, त्यांच्यािी गप्पा मारत, त्यांना
समजून घ्यायचा प्रयत्न करत डेटा लमळवायचा. बंद दारांआडच्या सुनांकडून, पोलिस स्टे िनच्या ओसरीवर पोट
खाजवत बसिेल्या पोलिसाकडून, वाटे त िागिेल्या दे वळाच्या पुजारयाकडून, ट्रे नमधल्या सहप्रवािांकडून - अिा
र्ेटतीि त्यांच्याकडून डेटा गोळा करायचा. मग रात्री त्याचं ववश्िेषण करून आपापसात चचाद करायची आणण दस
ु रया
टदविीचा बेत आखायचा. फील्डवकद आटपून वेळ उरिाच तर स्थातनक थेटरात जाऊन एखादा गदीकाढू वपक्चर
पहायचा आणण त्यावर प्रेक्षक कुठे , किा प्रततकक्रया दे तायत ते पाहत बसायचं. आणखी वेळ गाठीिी असिा, तर
आसपासची आपल्यािा हवी असिेिी प्रेक्षणीय स्थळे पाहून घ्यायची. अिी सगळी चैन.
माझं पटहिं फील्डवकद बबहारिा झािं. तोपयंतच्या प्रवासाचा ततटकारा असल्याने मी ततथे गेिे ती नाखि
ु ीने आणण
मिा नािंदा पहायािा घेऊन जायचंच, या बोिीवर. प्रत्यक्षात बबहारिा गेल्यावर खप
ू च मजा आिी, पण मी या
प्रकाराच्या खरी प्रेमात पडिे ती गटातल्या इतरांना आणण टुररस्टांच्या गदीिा मागे टाकून एकटीने नािंदा कफरिे,
ततथल्या दगडांवर हात ठे वून कसं असेि तेव्हाचं जग, असा ववचार करायचा प्रयत्न केिा तेव्हा. तेव्हापासून मी
फील्डवकदचं काम लमळण्याची वाट पाहू िागिे. फील्डवर गेिे की मी एक वेगळी व्यक्ती असते. एरवी पािी, झुरळं ,
थोडंसं मातकट पाणी अिा गोष्टींवरून आकांडतांडव करणारी मी आंघोळीिा वपवळया रं गाचं पाणी लमळािं , तरी हू
की चू करत नाही. इतर वेळी काहीिी अंतमख
ुद स्वर्ावाची असणारी मी फील्डवर गेल्यावर िक्य तततक्या िोकांना
र्ेटते, त्यांना बोितं करते, त्यांच्यािी र्रर्रून बोिते आणण मख्ख
ु य म्हणजे वाद खप
ू कमी घािते, कारण ततथे
जाऊन स्थातनक िोकांिी वाकड्यात लिरण्यात काहीच हिीि नसतं.
त्यामळ
ु े प्र.स.ंू नी व्यवस्था नीट केिी नसिी, दस
ु रया कोणत्याही मि
ु ीची सोबत नसिी आणण ३१ तासांचा रे ल्वेप्रवास
करावा िागणार असिा, तरी मी या फील्डवकदमध्ये र्ाग घ्यायिा तयार झािे. पण त्यामागे हे एकच कारण नव्हे .

133
या फील्डवकदमध्ये र्ाग घेण्याची इच्छा अचधक प्रबळ करण्यासाठी दस
ु रं एक कारण होतं आणण ते म्हणजे- आमच्या
गटातिी आठवी व्यक्ती- एक ज येष्ठ र्ाषावैज्ञातनक. ते आमच्या ववर्ागातल्या एका प्राध्यापकांचे पी.एच.डी. गाईड
असल्याने त्यांच्या (म्हणजे ज ये. र्ा. वैं.च्या) पाठीमागे मी त्यांना 'माझे आजेसर' असं म्हणते. तर हे आजेसर
म्हणजे या गटातिी माझी ज यांच्यािी आधीपासून ओळख होती अिी एकमेव व्यक्ती. मािवणच्या फील्डट्रीपिा
आम्ही एकत्र काम केिं होतं. मिा त्यांची कायदपद्धती तेव्हा फारच आवडिी होती. मािवणच्या आमच्या संपूणद
गटात आम्ही दोघेच र्ाषावैज्ञातनक असल्याने त्यांनी मिा त्यांच्या पसदनि अलसस्टं टची कामचगरी टदिी होती.
अमक
ु प्रकारच्या िब्दांची यादी काढ. तमक
ु प्रकारच्या वाक्यांत कोणकोणते प्रत्यय वापरिे जातायत, त्याची यादी
काढ अिी कामं ते मिा दे त. त्यामळ
ु े मिा डेटा नीट िक्षात राटहिा होता आणण मख्ख
ु य म्हणजे त्यांची ववचार
आणण अभ्यास करण्याची पद्धत त्यांच्याचकडून लिकायिा लमळािी होती. त्यामळ
ु े ते वाराणसीिा येणारे त हे
ऐकल्यावर मी खि
ू होते.
मख्ख
ु य म्हणजे, एवढे ज येष्ठ आणण नावाजिेिे र्ाषावैज्ञातनक असन
ू ही त्यांना आमच्यासारख्खया फुटकळ ववद्याथ्यांिी
गप्पा मारायिा, चचाद करायिा आवडतं. वाराणसीत र्ेट झाल्यावर आधी आम्ही अमकीचा प्रबंध सबलमट झािा का,
तमक्याच्या संिोधनाचा चांगिाच समाचार घेणारा एक नवा पेपर प्रलसद्ध झािाय, ढमक्या प्रकल्पाचं पुढे काय
झािं असं गॉलसप-गॉलसप केिं. मग मी त्यांना रे ल्वेत लमळािेल्या मारवाडी र्ाषेबद्दि सांचगतिं. त्यांनाही 'लिकू'
आणण 'आवडे' या िब्दांचा प्रयोग आश्चयदकारक वाटिा आणण मग गप्पांची गाडी इतरत्र वळिी.
सध्या एवढा पात्रपररचय पुरे.
***
आत्तापयंत मी र्ाषाववज्ञान, डेटा किेक्िन, फील्डवकद यांबद्दि जे लिटहिं आहे आणण यापढ
ु े जे लिटहणार आहे त्याने
र्ाषाववज्ञानाची एकच बाजू समोर येऊन वाचकांसमोर एकांगी चचत्र उर्ं राहू िकतं. त्यामळ
ु े या ववषयावर इथे थोडं
अचधक लिटहते.
र्ाषाववज्ञानाच्या सरु
ु वातीच्या काळात र्ाषावैज्ञातनकांनी मख्ख
ु यत्वे फील्डवकद केिं. तो काळ होता तो गोरयांच्या
आक्रमणामळ
ु े आणण अततक्रमणामळ
ु े रे ड इंडडयन िोकांच्या जमाती िोप पावत जाण्याचा. त्यामळ
ु े त्या त्या
जमातीतिी िेवटची व्यक्ती मरण्यापव
ू ी ततच्या र्ाषेचा अभ्यास करून ती 'वप्रझव्हद ' (माफ करा मिा या नेमक्या
अथदछटे चा मराठी िब्द आत्ता या क्षणी सुचत नाहीये) करण्याचा प्रयत्न, त्या काळच्या र्ाषावैज्ञातनकांनी चािविा
होता. त्यात फील्डवर जाऊन डेटा किेक्िन करणे आणण त्या र्ाषेच्या व्याकरणाचा अभ्यास करणे , यावर मुख्खय
र्र होता. परं तु प्रत्यक्षात र्ाषाववज्ञानाचा आवाका याहून खप
ू मोठा आहे .
र्ाषाववज्ञानाचा अभ्यासववषय आहे र्ाषा. त्यामुळे मानवेतर प्राणी आपापसांतल्या संवादासाठी जी प्रणािी वापरतात
ततिा र्ाषा म्हणता येईि का, येत असल्यास त्यांची र्ाषा आणण मानवांच्या र्ाषा यात काय फरक आहे ; इथपासून
र्ाषाववचारािा सुरुवात होते आणण में दच
ू ा र्ाषावापरातिा सहर्ाग, सवद मानवी र्ाषांतिे सामाईक मुद्दे कोणते
ु रया र्ाषेहून वेगळी ठरते (उदा.
आणण या सामाईक मुद्द्यांच्या कोणत्या पैिूंत कसा फरक पडल्याने, एक र्ाषा दस
गुंतागुंत टाळून सोप्या र्ाषेत सांगायचं तर, वाक्यातिे िब्द एकानंतर एक येणार म्हणजे काळाच्या अक्षावर
एकरे षीय आणण एकटदिी (एकाच टदिेने जाणारे या अथादने मी आत्ता, आत्तापुरता घडविेिा िब्द) पद्धतीने येणार,
हा सवद मानवी र्ाषांतिा सामाईक मुद्दा झािा. पण काही र्ाषांमध्ये कत्यादनंतर आधी कक्रयापद येतं आणण मगच
कमद. तर काहींमध्ये कत्यादनंतर कमद आणण मग कक्रयापद. असे कताद-कमद-कक्रयापद या बत्रकुटाच्या रचनेच्या ६
िक्यता हे या मुद्द्याचे सहा पैिू आहे त, ज यांनुसार एक र्ाषा ही दस
ु रया र्ाषेपेक्षा वेगळी ठरते. असे अनेक मुद्दे

134
आणण त्यांचे अनेक पैिू आहे त.), र्ाषा आणण समाज यांच्यातिा परस्परसंबंध, र्ाषावापरातून अलर्व्यक्त होणारे
दोन ककंवा अचधक समाजांमधिे सत्तासंबंध, र्ाषेत कािपरत्वे होत जाणारे बदि आणण त्यामुळे तनमादण झािेल्या
र्ाषांच्या वंिावळी, र्ाषांतर, र्ाषाध्ययन, र्ाषाध्यापन अिा क्षेत्रांमध्ये र्ाषाववज्ञानाचे उपायोजन?, ववचारांची र्ाषा,
ववचार आणण र्ाषा यांतिा परस्परसंबंध असे अनेक फाटे त्यािा फुटत जाऊन र्ाषाववचार हा आपिे अवघे र्ावषक
आणण सामाजजक आणण कॉजग्नटटव्ह जग व्यापतो.
मानवी र्ाषांबद्दि सावदबत्रक ववधाने करण्यासाठी ववववध र्ाषांतिा डेटा घेऊन, त्याचे ववववध मुद्द्यांनुसार ववश्िेषण
करून दोन ककंवा अचधक र्ाषांची त्या मद्
ु द्यांवर आधाररत ति
ु ना करणे हा एक मागद झािा. त्यासाठी फील्डवकद
हा काही मागांपैकीचा एक मागद. अथादतच, इथे डेटा किेक्िन आणण डेटाचे ववश्िेषण या दोन कक्रयांमध्ये सरळसरळ
फरक केिेिा आहे . आधी डेटा लमळवायचा, त्यावर आधाररत ववश्िेषण करून कच्चे लसद्धांत तयार करायचे, मग
ते लसद्धांत तपासन
ू पाहण्यासाठी गरजेनस
ु ार अचधक डेटा घ्यायचा आणण त्याचं ववश्िेषण करायचं त्या कसोटीवर
कच्चा लसद्धांत तरिा, तर त्यािा आणखी नवा डेटा आणण त्याचं ववश्िेषण, या कसोटयांवर तपासायचं आणण नाही
तरिा तर तो कच्चा लसद्धांत मोडून आधीचा डेटा आणण नवा डेटा यांच्या एकबत्रत ववश्िेषणाच्या आधारे एक नवा
कच्चा लसद्धांत तयार करायचा आणण त्याच्या कसोटया घेत बसायचं.
उदाहरणाथद- मी जर िातूर-बीडकडच्या मारवाडीर्ाषकांच्या मारवाडीचा अभ्यास करायिा िातूरिा गेिे, तर मी ततथिा
एखादा र्ाषक पकडून रे ल्वेतल्या आजोबांकडून र्ाषांतररत करून घेतिेिी वाक्ये त्याच्याकडूनही र्ाषांतररत करून
घेणार. हा झािा माझा सुरुवातीचा डेटा. आजोबांच्या डेटाचं जसं ववश्िेषण केिं होतं तसंच ववश्िेषण नव्या
र्ाषकाच्या डेटाचं करणार. मग हे दोन्ही डेटासेटस आणण दोन्हींवरची माझी ववश्िेषणे एकमेकांिी ताडून पाहणार.
त्यांतिी साधम्ये आणण फरक दोन्हींची नोंद करणार. साधम्यांच्या आधारे या र्ाषेत अमुक एक गोष्ट घडते असा
एक कच्चा लसद्धांत मांडणार. फरकांकडे पाहून हे फरक नेमके किामुळे पडिेत- दोन्ही र्ाषकांच्या वयातल्या
फरकामुळे, की त्यांच्या राहण्याच्या जागेतल्या फरकामुळे की त्यांच्या लिक्षणाच्या पातळीमुळे की आणखी किामुळे
हे िोधन
ू काढायचे; असा प्रश्न तयार करणार. मग साधम्यादच्या आधारे मांडिेिा कच्चा लसद्धांत आणण फरकाच्या
आधारे तयार केिेिा प्रश्न, यांचा अचधक खोिात जाऊन अभ्यास करण्यासाठी त्याच र्ाषकाकडून अचधक डेटा
घेणार आणण ववववध वयोगटांचे, ववववध टठकाणी राहणारे , साक्षर आणण तनरक्षर, स्त्री आणण पुरुष र्ाषक पकडून
त्यांच्याकडून अचधक डेटा गोळा करत, डेटा-ववश्िेषण-आधीच्या ववश्िेषणािी ति
ु ना-त्यावर आधाररत कच्चा लसद्धांत
आणण प्रश्न-त्यासाठी अचधक डेटा हे सुष्टचक्र जमेि आणण/ककंवा िागेि तततका काळ चािू ठे वणार.
थोडक्यात काय, फील्डवकद म्हणजे र्ाषाववज्ञानाचा एक छोटासा पण महत्त्वाचा कोपरा आहे .
र्ाषाववज्ञान या नव्या पात्राचा एवढा पररचय तूतादस पुरे.
***
लेखक- राचधका
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/3488
चचत्रस्रोत : आंतरजािावरून सार्ार.

135
 सजदकता, साक्षेपी ववचार, कलाकृती

महत्त्वाची सजदक किाकृती समजायिा जर तिीच सजदकता िागत असेि तर हवीय किािा तिी किाकृती?
सजदकता, सजदक किाकृती, ती समजन
ू घेण्यासाठी सजदकता.
किाकृती सजदक असू िकते ककंवा सजदक नसिेिी र्रड किाकृती असू िकते.
सामान्य कोणीही माणसू चार ओळी लिहून ततिा कववता म्हणू िकतो, त्याच्या दृष्टीनं ती कववताही असते. दोन-
पाच हजार िब्द लिहून एखादा त्या मजकुरािा कथा म्हणू िकतो. साठ-सत्तर हजार िब्द गोळा झािे तर कादं बरी
म्हणता येते. कॅमेरा आणण एडडटटंग सॉफ्टवेअर वापरून जक्िप तयार करणं कोणािाही जमू िकतं, जमतं. या
तनलमदतीिा र्रड किाकृती म्हणता येईि. ततिा सजदक किाकृती म्हणणं कठीण आहे .
सजदक किाकृतीमध्ये म्हणजे कक्रएटटव किाकृतीत नेहमीच काही तरी नवं असतं. र्ाषा, कल्पना, रचना, िब्द,
कथानक, आिय, पोत, िैिी यापैकी किात तरी ककंवा सवदच गोष्टीत काही तरी नवं असतं. सजदन करणारा माणूस
खप
ू मेहनत करत असतो. मुख्खय म्हणजे त्याच्या जीनसाखळीतिी प्रततर्ा नावाची जीन सकक्रय होते. ही जीन
कदाचचत प्रत्येक मनुष्यमात्रात असेि. सजदनिीि माणसात एक्सप्रेस होते, प्रकट होते. प्रकट होऊन ती पेिीत
आिेल्या नव्या गोष्टी समजून घेण्यासाठी आवश्यक नवी द्रव्यं करण्याची आज्ञा इतर जीन्सना दे ते.. पेिीमध्ये
बाहे रून आिेल्या गोष्टीवर प्रकक्रया होतात, त्यातून काही तरी नवीच द्रव्यं तयार होतात.
मी आणण ववजय तें डुिकर यांनी काही प्रकल्पांवर एकत्र काम केिं. ककत्येक माणसं, ककत्येक घटना आम्ही दोघांनी
एकत्रच अनुर्वल्या, त्यावर तासनतास चचाद केल्या. मी त्यावर काही तरी ककडुक लमडुक लिटहिं. पत्रकारी स्वरूपाचं.
ते माटहतीपूणद असेि, रं जकही असेि पण साधारणपणे र्रड या वगादतिं. तें डुिकरांनी जे लिटहिं ते र्रड नव्हतं, ते
सजदक होतं. त्या माणसांनी, प्रसंगांनी तें डुिकरांच्या डोक्यात गेल्यावर ततसरीच रूपं घेतिी. त्यांच्या
डोक्यात आधीच्या असंख्खय गोष्टी असणार, नंतरही असंख्खय गोष्टी घुसिेल्या असणार. तें डुिकरांची प्रततर्ा जीन
जागत
ृ झािी. ततनं त्यातन
ू कायच्या कायच नव्या गोष्टी घडवल्या. माझ्या जेनेटटक नकािातिी प्रततर्ा नावाची
जीन सकक्रय झािी नाही.
तें डुिकरांच्या नाटकांतिी, पटकथांतिी पात्रं, प्रसंग अिाच रीतीनं तयार झािे असणार.
तर असं हे सजदकता प्रकरण.
सजदक नसिेिं र्रड प्रकरण वाचणं, समजून घेणंही सहजासहजी घडत नाही. त्यासाठीही काही तरी पूवत
द यारी
िागते.
माणसं र्रड कववता वाचतात, र्रड नाटकं पाहतात, र्रड लसनेमे पाहतात. त्यांना वाटतं की त्यांना ते सारं समजिंय.
एका परीनं ते त्यांना ववनासायास समजिेिं असतं. कारण जन्मल्यापासून पाच-दहा वषादचे होईपयंत त्यांच्या
पररसरातन
ू त्यांच्या कानावर जे पडिेिं असतं, त्यातन
ू त्यांची समजत
ू तयार झािेिी असते. ती समजत
ू तयार
करण्यासाठी फारिी खटपट त्यांना करायिा िागत नाही. साटहत्य असो, ज्ञानवधदक मजकूर असो, एकुणातच माणसं
र्रड वाचतात. त्यामळ
ु ं जे काही र्रड वाचिं, पाटहिं, ऐकिं जातं ते थोर असतं अिी त्यांची समजत
ू असते. ते
सारं वाचण्यासाठी आपल्यािा काहीच खटपट करावी िागिी नाही हे त्यांना समजत असतं. काहीही मेहनत न
करता आपल्यािा सारं काही उत्तम समजतं, असं त्यांना वाटत असतं. ववनासायास जे समजतं तेच ग्रेट असतं, अिी
समजूत ही माणसं करून घेतात.

136
काही ‘जड‘ वाचनात वा पहाण्यात आिं की ही माणसं स्वार्ाववकपणे वैतागतात. वपकासोची चचत्रं असोत, अरूण
कोिटकरांची कववता असो, आंद्रे वायदाची कफल्म असो. अदरू च्या ककंवा सत्यजजत रे यांच्या कफल्मा असोत. काहीही
खटपट न करता तयार झािेिी समजूत वरीि गोष्टी समजून घ्यायिा पुरेिी पडत नाही. आपल्यािा पररचचत
नसिेिा र्ूगोि, पररचचत नसिेिी र्ाषा, पररचचत नसिेिा धमद आणण सांस्कृततक परं परा, पररचचत नसिेल्या
चािीरीती समोर आल्या की ही माणसं बावचळतात.
काही वषांपूवी ‘अाँटोतनया’ज िाईन’ नावाची एक कफल्म ऑस्करववजेती ठरिी. डच समाजाचं चचत्रण त्या कफल्ममध्ये
होतं. एक वयात आिेिी हुिार किाकार मि ु गी ठरवते की ततिा मि
ू हवंय पण नवरा नकोय. ती िहरात जाते.
एका तगड्या आणण हुिार मि ु ािा हे रते. त्याच्याबरोबर एखाददोन तास घािवन
ू गरोदर होते. यथावकाि ततिा
मि
ु गी होते. यथावकाि ही वयात आिेिी आई समलिंगी संबंधात रमते. डच समाज, यरु ोपीय समाज, यरु ोपीय
समाजात झािेिं प्रबोधन, ततथिी आचथदक आणण सामाजजक जस्थती, ततथिे लसनेमे वगैरे गोष्टी र्रड लसनेमे
पाहणारया िोकांना माहीत नसतात. ही माणसं चचडतात. डच लसनेमा, डच माणसं किी असंस्कृत आणण ववकृत
आहे त असं ती माणसं म्हणू िागतात. त्यांची समजत
ू सामान्यतः ज्ञानेश्वर-तक
ु ाराम इथपयंतच (सदानंद मोरे
यांच्या कृपेनं) तयार झािेिी असते. तेराव्या ितकानंतर आणखी सात ितकं होऊन जग आता एकववसाव्या
ितकात आिं आहे , हे अनेकांना कळिेिं नसतं. त्यांच्या डायरीतिी तारीख १० एवप्रि २०१५ असिी तरी मनातिी
तारीख १० एवप्रि १३१५ वगैरे असते.
अथादत ज्ञानेश्वरांचं साटहत्यही सोपं नाही. त्यात खप
ू अथद आहे . ज्ञानेश्वरांच्या साटहत्यातिी प्रतीकं, प्रततमा, िब्द,
िैिी इत्यादी गोष्टी समजून घेणं त्या काळातही सोपं नव्हतं, आजही सोपं नाही.
साटहजत्यक कृती त्या त्या काळाच्या संदर्ादत तपासावी िागते, त्यासाठी मेहनत करावी िागते. ज्ञानेश्वरी समजून
घ्यायची असेि तर आजही खप
ू मेहनत करावी िागेि. र्रड संस्कृतीत वाढिेिी माणसं मेहनत करत नाहीत,
ज्ञानेश्वरीचं आंधळं पारायण करत असतात, कीतदनकारांनी सांचगतिेल्या बाष्कळ गोष्टी म्हणजे ज्ञानेश्वर, अिी
त्यांची समजूत करून घेतात. िता मंगेिकरांनी म्हटिेिी ज्ञानेश्वरांची गाणी आणण आई-वडडिांनी त्यांना
सांचगतिेल्या सोप्या सोप्या गोष्टी यावर त्यांचं ज्ञानेश्वरीचं ज्ञान पोसिेिं असतं. ज्ञानेश्वरी असो ककंवा लिवाजी
महाराज असो, कोणत्याच गोष्टीचा अभ्यास करण्याची प्रथा आपल्यात नाही. फारच थोडे म्हणजे थोडे िोक अभ्यास
करतात. बाकीचे सगळे िोक ज्ञानेश्वर आणण लिवाजी महाराज यांच्या नावानं दक
ु ानं चािवतात, आपिी अकायदक्षमता
आणण र्रडपण ते ज्ञानेश्वर-लिवाजीच्या स्तोत्रांच्या गजरात ववसरून जातात. कोणतीही किाकृती मग ती र्रड
असो की सजदक असो, समजून घेण्यासाठी काही एक मेहनत करावी िागत असे. ज्ञान आणण समजूत या दोन्ही
गोष्टी प्रयत्नपूवक
द मेहनतीतूनच साध्य होतात.
एक आठवण. वपकासोच्या चचत्रांचं प्रदिदन मुंबईत िागिं होतं. चचत्रकिा हा माझा ववषय नसल्यानं वपकासो मिा
समजत नव्हता. तो आपल्यािा थोडा तरी, तनदान प्राथलमक तरी समजिा पाटहजे असं मिा वाटिं. मी व्यंगचचत्रकार-
चचत्रकार वसंत सरवटे याना घेऊन प्रदिदनािा गेिो. एकेका चचत्रासमोर उर्ा राहून मी त्यांना सांचगतिं की मिा
अगदी प्राथलमक गोष्टीपासून समजून सांगा; म्हणजे रे षा, रं ग, कंपोणझिन, संकल्पना इत्यादी. त्यांनी सांचगतिेिं मी
टटपन
ू घेतिं. पन्
ु हा एकदा बसन
ू मी काय समजिो होतो आणण ते बरोबर होतं की नाही, ते त्यांच्याकडून तपासन
ू
घेतिं. माझी वपकासोची समज चचत्र समीक्षकाएवढी ककंवा चचत्रकाराएवढी नक्कीच झािी नाही. पण वपकासोकडं
कसं पहावं िागतं हे मिा समजिं. मिा वपकासो एक बबंदहू ी माहीत नव्हता. तो चारे क बबंद ू समजिा. ज यांना

137
वपकासोचा खरा आस्वाद घ्यायचा असेि त्यांना ककतीतरी अभ्यास आणण खटपट करावी िागत असणार, हे माझ्या
ध्यानात आिं.
किाकृती तनमादण करणं, सजदक किाकृती तनमादण करणं हे च मुळात फार मेहनतीचं काम असतं. सजदकाच्या
जीन्ससाखळीतिा प्रततर्ा-जीन ततथं प्रकट होत असतो. किाकृती समजून घेणं हे ही कष्टाचं काम असतं. समजून
घेणारयाच्या सजदक-जीन माणसािा जागा करावा िागतो. तो सहजासहजी जागा होत नाही. महाखट जीन.
एखादी गोष्ट समजून घेताना माणसाची कक्रटटकि चथकं कंगची क्षमता पणािा िागत असते. कक्रटटकि चथकं कंग
म्हणजे साक्षेपी ववचाराची क्षमता. समोर टदसणारं तसंच्या तसं न स्वीकारता ते ताडून पहायचं, तपासन
ू पहायचं.
समजा मिा एक लसनेमा समजन
ू घ्यायचा आहे , तर त्या लसनेमाबद्दि संिय, दरु ावा, राग, पव
ू प्र
द ेम इत्यादी न
बाळगता, होता होईतो, मिा तो लसनेमा पहायिा हवा. मी आधी लसनेमे पाटहिेिे असतात. त्यातन
ू माझी
लसनेमाबद्दि काही एक समजत
ू तयार झािेिी असते. मिा अमक
ु एक पठडीचा लसनेमा आवडतो, अमक
ु एक
आवडत नाही. लिवाय माझ्या मनामध्ये अनेक गोष्टींबद्दि, संस्कृतींबद्दि, राजकीय वा आचथदक ववचारांबद्दि,
किाकृतीबद्दि काही समज-बबमज असतात. लसनेमा पहाताना हे सारे समज, ग्रह माझ्या मनामध्ये दडी मारून
बसिेिे असतात. लसनेमा पहाताना त्या समज आणण ग्रहांिी मारामारी होते, पहात असिेल्या लसनेमातून तयार
होणारया ग्रहांची आणण समजुतींची.
राडा.
माझ्या समज आणण ग्रहांचं काय करायचं? त्यांच्यात बदि करायचे? की ते सोडून द्यायचे? आधीचे समज-ग्रह
मनातिा कोपरा सोडायिा तयार नसतीि तर काय करायचं? ते कप्प्यात कुिुपबंद करायचे? नवी समजही स्वीकारून,
वेगळा कप्पा करून त्यात कोंबायची? दोन्ही कप्प्यांसह अस्वस्थ जगत रहायचं?
नवं माणूस र्ेटतं. नवी र्ाषा कानावर येत.े नवं चचत्र टदसतं. नवं वाचायिा लमळतं. अकजल्पत प्रसंगांना सामोरं
जावं िागतं. नवा र्ूगोि. राडा सुरू होतो. जीव जातो. सजदकािा या सारयाचा सामना करावा िागतो. सजदनाचा
आस्वाद घेणारयािा हा सामना करावा िागतो. महा छळ.
अनेक आणण फार माणसं या छळाच्या, त्रासाच्या र्ानगडीत पडत नाही. तो त्यांचा वपंड नसतो. त्यांचं जगच वेगळं .
कमी माणसं या छळछावणीत सापडिेिी असतात. त्यांची गोची झािेिी असते. इतर माणसांना ही सजदक माणसं,
छळछावणीत सापडिेिी माणसं समजत नाहीत. मग सजदक माणसं दगड खातात, लिव्या खातात, िेणगोळे आणण
अंडी झेितात. ककतीतरी वषं आणण जगर्र हे चाित आिंय.
धमद, दे व यांच्यािी चचकटिेिे समज आणण ग्रह माणसाच्या मनात िाखर्र वषांपासून दडिेिे आहे त. ते जाम
ततथन
ू हित नाहीत. वैज्ञातनक या समज-ग्रह गुच्छािा मीम्स असं म्हणतात. सांस्कृततक साठवण असंही या
गुच्छाचं एक नाव आहे . सांस्कृततक साठवण लिजग्ननसारखी असते.
लिजग्नन नावाचं एक प्रोटटन असतं. पाण्यात चटकन ववरघळणारया साखरे चच
े रे णू लिजग्ननमध्ये असतात. ते रे णू
सहज तोडता येणार नाही अिी साखळी करतात. नारळ सुकिा की त्याच्या ककिा होतात. त्यात लिजग्नन असतं.
त्या उकळा, गाडा, काहीही करा- जाम मोकळया होत नाहीत, पाण्यात ववरघळत नाहीत. नारळाच्या ककिा जलमनीत
परु ल्या तर त्यांचं खत व्हायिा वषं जातात. सब
ु ार्ळ
ू नावाच्या झाडाची पानंही अिीच. काही केल्या ती कुजत
नाहीत. धमद आणण दे व हे एक लिजग्नन आहे . माणसाच्या डोक्यातन
ू ते हित नाही, त्यावर पररणामच होत नाही.
याच लिजग्ननचं वणदन श्रद्धा, ववश्वास, खात्री, िाश्वती, अंधश्रद्धा, खरी श्रद्धा इत्यादी िब्दांत केिं जातं.
साक्षेपी ववचार आणण श्रद्धेचं लिजग्नन यांचं जमत नाही.

138
साक्षेपी ववचार, कक्रटटकि चथकं कंग, सजदकता यात नातं आहे काय?
युरोपात प्रबोधन घडिं, रे नेसान्स घडिा. त्याची सुरुवात चचत्रकिेपासून झािी होती. पूवी प्रत्येक चचत्रात एक दे वदत
ू
ककंवा दे व असे. खािी चचत्रामध्ये काहीही दाखविं तरी वर कोपरयात दे व आणण दे वदत
ू हवा. कधी तरी चचत्रकारािा
वाटिं की हा दे व ककंवा दे वदत
ू हवा किािा? एके टदविी दे व आणण दे वदत
ू गायब झािे. गहजब झािा. ततथन
ू
युरोपातल्या एकूण ववचारांना वेगळं वळण लमळािं.
काही वषांपूवीपयंत आपल्याकडं एक पद्धत होती. काहीही लिहायिा घेतिं की अगदी वर, िीषदकासारखं लिहायचं-
।। श्री ।।, ।। अमक
ु दे व प्रसन्न ।।
साधं पत्र असो, िेख असो, पस्
ु तक असो, खतावणीत केिेिी नोंद असो, राजानं कोणाचे हातपाय तोडायचा आदे ि
टदिेिा असो. िेखनाची सरु
ु वात श्री, अमक
ु दे व प्रसन्न.
अिीकडच्या काळात कोणी असं लिटहताना टदसत नाही. पत्रं, िेखनािा थेट सुरुवात होते.
असो.
***
लेखक- तनळू दामले
मुळ दव
ु ा- http://niludamle.blogspot.com/2015/04/blog-post_17.html

139
 तीन ववश्वनाथ

यांतिा पटहिा तर तम्

ु हािा माटहतीच आहे . मी त्याच्याबद्दि आधी लिटहिंय पण. तो आहे ‘रारं ग ढांग’ मधिा
ववश्वनाथ मेहेंदळे . दस
ु रा आहे लमलिंद बोककिांच्या ‘अचधष्ठान’ कथेमधिा ववश्वनाथ. ततसरा आहे पानविकरांच्या
‘परदःु ख िीति’ कथेतिा ववश्वनाथ. ततघेही थोडे जगावेगळे आहे त. मी या ततघांच्या गोष्टी वाचल्या त्या वेळा
वेगवेगळया आहेत. ‘रारं ग ढांग’च्या ववश्वनाथबद्दि फार लिहायिा नको. ती कादं बरी, त्यातिा मूल्यांचा झगडा,
माणसांचे स्वर्ाव, तनसगद हे सगळं तसं िोकवप्रय आहे .

दस
ु रा ववश्वनाथ आहे तो बोककिांच्या ‘झेन गाडदन’ कथासंग्रहातल्या ‘अचधष्ठान’ कथेत. मी जेव्हा ती गोष्ट वाचिी,
त्या वेळच्या माझ्या मन:जस्थती आणण पररजस्थतीमुळे म्हणा, मिा ती गोष्ट आवडिी. पटहल्या ववश्वनाथसारखा हा
दस
ु राही तेज आहे . फरक एवढाच की मेहेंदळे सारा रोमान्स पत्रांतून करायचे. ह्या दस
ु रया ववश्वनाथचं िग्न झािंय,
आणण त्यानंतर बायकोिा सोडून तो पुढच्या लिक्षणािा अमेररकेत का परदे िात गेिाय.

ततसरा ववश्वनाथ आहे तो नैततकतेच्या बाबतीत पटहल्या दोघांच्याही खािी आहे . त्याचं िग्न झािंय, त्याचे अजून
एका स्त्रीिी सबंध आहे त आणण त्याची नोकरीही जायच्या अवस्थेत आहे . त्याची बायको सवदस्वी त्याच्यावर
अविंबून आहे .

मिा या तीन ववश्वनाथांच्या गोष्टी संक्षक्षप्त रूपाने सांगायच्या नाहीत. त्या तर आधीच लिटहिेल्या आहे त. मिा
हे लिहावंसं वाटिं ते तें डुिकरांच्या ‘हे सवद कोठून येते’ मधिा ‘औदं ब
ु र’ हा िेख वाचन
ू . श्री. दा. पानविकर यांच्या
आठवणींचा हा िेख आहे . मराठी िेखकांची आयुष्ये जिी असतात त्यापेक्षा खप
ू च वेगळं असं आयुष्य पानविकर
जगिे. ते इंग्रजीचे प्राध्यापक नव्हते, ते कुठल्या चळवळी-िढयांिी संबंचधत नव्हते. ते कुठल्या तनम-िहरी खेड्यात
जगत नव्हते. ते कस्टममध्ये नोकरीिा होते. ते एकटे होते. ते, तें डुिकरांच्या लिखाणात जे सापडतं, त्यानुसार दारूचे
व्यसनी होते. आणण िेवटी त्या व्यसनाने, आजारपणाने ते गेिे. ‘अधदसत्य’ चचत्रपटासाठी त्यांना राष्ट्रीय पुरस्कार
लमळािा ही एक त्यांची प्रलसद्धीिी र्ेटगाठ. त्यांच्या लिखाणात वेगळे पणा आहे आणण मिा तो वेगळे पणा; त्यांची
ं
‘परदःु ख िीति’ ही कथा, पें ढारकरांच्या ‘रारं ग ढांग’ आणण बोककिांच्या ‘प्रततष्ठान’बरोबर कॉट्रास्ट करून पाहायचा
आहे . मिा ही तीन ववश्वनाथांची चचत्रे एकमेकांच्या बाजि
ू ा मांडून गमतीखातर काय टदसतंय, ते बघायचंय.
ह्या तीनही ववश्वनाथांमध्ये काही सारखं आहे तर ती त्यांची घुसमट. पटहिा ववश्वनाथ मेहेंदळे ; तो िहरातल्या
नोकरीिा कंटाळिा आहे , ततथल्या स्वतःचे साधण्याच्या स्पधेिा कंटाळिा आहे आणण त्यावर सोिास म्हणून तो
टहमाियात रस्ते बांधण्याची नोकरी पत्करतो. ‘अचधष्ठान’ कथेतिा ववश्वनाथ हा िवकर िग्न झाल्याने येणारी
जबाबदारी, वागायच्या अपेक्षा आणण त्यािा लिकण्याकरता हवी असिेिी पण न लमळणारी स्पेस ह्यांत अडकिा
आहे . मग तो परदे िात असिेिी एक लिष्यवत्त
ृ ी लमळवतो आणण िग्न, बायको ह्यातून सुटतो. पानविकरांच्या
ववश्वनाथिा कायद्याचा कचाटा आहे . त्याचं एका बाईिी, जी वेश्या असावी असा संिय ‘परदःु ख िीति’ कथा

140
तनमादण करते, काही एक प्रकरण (िफडे, अफेअर) आहे . ह्या बाईचे एका फौजदारािीही अफेअर आहे . आणण
ववश्वनाथच्या मते, फौजदाराने चचडून, का ती बाई गर्ादर राटहिी म्हणून ववश्वनाथिा मारायिा पाटहिं. ववश्वनाथ
त्यातून वाचिा तर त्यािा एका खटल्यात गोवण्यात आिं. ववश्वनाथ त्यातन
ू तनर्ाविा तर आता तो ज या सरकारी
कायादियात नोकरीिा आहे , ततथे त्यािा बदफैिी वतदनासाठी मेमो टदिा गेिा आहे आणण तो सस्पें ड व्हायच्या
मागादवर आहे . घरात फाके पडू िागिे आहे त, बायको नेटाने घर चािवते आहे आणण ववश्वनाथ त्याच्या एका लमत्राचे
िग्न पळून िावून द्यायच्या र्ानगडीत गुंतिा आहे .
घस
ु मट असिी तरी ततघांच्या तीन तरहा आहे त. पें ढारकरांच्या ववश्वनाथची घस
ु मट ही अस्सि मराठी (का बाXX)
घस
ु मट आहे . ‘रारं ग ढांग’ ही काही नव्वदीमधिी वगैरे कथा नाही. ती ७०-८० च्या सम
ु ाराची गोष्ट असणार, म्हणजे
असा माझा कयास आहे . अथादत नैततक घस
ु मटीचा पेच हा काितनरपेक्ष आहे . स्वाथद का स्वाथादच्या पुढचे काहीतरी,
की खप
ू च पढ
ु चे ‘जगाच्या कल्याणा संतांच्या ववर्त
ू ी’ असे असा नैततक पेच. ववश्वनाथ मेहेंदळे चा नैततक पेच हा
ु ादं बरी ककंवा दीघदकथा असा जीव आहे त्यािा तो मानवणारा नाही.
इतका जबरी नाही. ‘रारं ग ढांग’चा जो, िघक
त्याचा पेच हा अनर्
ु वी वररष्ठांचा तनणदय आणण त्याच्या कुिाग्र, गोल्ड मेडलिस्ट बद्
ु धीिा टदसणारा संर्ाव्य धोका
आणण त्यासाठी वररष्ठांच्या तनणदयािा, नकारािा न जुमानता करावा िागणारा उपाय हा आहे . म्हणजे इथे मुळात
टहरो आणण अदसद अिी ववर्ागणी आहे च. फक्त हे अदसद हे दाट काळया ककंवा काळया रं गात नाहीत. टहरो फेंट ग्रे
आहे आणण अदसद थोड्या डाकद ग्रे िेडमध्ये आहे त. ववश्वनाथिा मोरि सपोटद द्यायिा त्याचे स्वातंत्र्यसैतनक बाबा
आहे त. मध्ये रोमान्स र्रायिा चचत्रकती उमा आहे . त्याच्या वागण्याचे अव्यक्त आणण प्रसंगी व्यक्त समथदन
करणारा लमनू खंबाटा आहे . सरतेिव
े टी अगेन्स्ट ऑि ऑड्स, त्याच्या बुद्धीिा पटणारा आणण त्याच्या कररअरची
होळी करू िकणारा तनणदय ववश्वनाथ मेहेंदळे घेतो. त्याचे वररष्ठ त्याच्यावर चचडतात. कोटद मािदि, कोटद मािदिच्या
दोन्ही बाजू बघू िकणारा न्यायाधीि आणण सरतेिव
े टी ववश्वनाथ; त्याच्या बुद्धीचे कौतुक करून घेत, पण त्याचवेळी
त्यािा टदिी जात असिेिी मुर्ा सगळयांनाच का दे ता येऊ िकत नाही ही अपररहायदता दाखवत, बाइज जत सस्पें ड
ककंवा कतदव्यमुक्त! मिा कुठे ही पें ढारकरांचा संघषद डीमीन करायचा नाही. ककत्येक वषे आणण कदाचचत अजूनही
‘रारं ग ढांग’ माझ्यासाठी खास गोष्ट आहे . पण तो प्िॉट, त्या व्यक्ती आणण तनणदयाची इतकी टोकदार दहु े री बाजू
हे सगळं प्रचंड दघ
ु ट
द आहे . अथादत म्हणूनच रारं ग ढांग खास आहे . पण म्हणूनच ततचा नायक एक काल्पतनक
आदिद ठरतो. मिा काहीवेळा पें ढारकरांच्या लिखाणाचं अप्रूप वाटतं की ‘अरे संसार संसार’मध्ये त्यांचा नायक हा
ककती मध्यमवगीय प्रश्नांिी झुंजतो, अडकतो आणण फसतो. अथादत असा नायक उर्ा करतानाही असं वाटत राहतंच
की हा नायक ववश्वनाथ मेहेंदळे बरोबर एका िाळे त होता, मेहेंदळे गोल्ड मेडलिस्ट इंजजनीअर झािे तर हा कारकून.
ं डिा गेिा होता. मेहेंदळयांना टहमाियात जाऊन बाकी
पण त्यांच्यावर खास मराठी आदिदपणा एकत्रच लिप
दतु नयेववषयी आणण ‘अरे संसार संसार’च्या नायकािा मुंबई चौपाटीवर बसून जे वाटतं, ते कंु र् के मेिे मे बबछडे
हुये जुडवा र्ाई! प्रश्नांची डायमेन्िन काही असो, दोघेही पठडीबाहे र जाणारी सोल्यूिन्स काढू पाहतात. मेहेंदळे टहरो
बनत उमेच्या संर्ाव्यतेकडे परत येतात. ‘अरे संसार संसार’मधल्या नायकाची पत्नी मरते. ‘अरे संसार संसार’ मिा
अनेकदा मास्टरपीस बनता बनता राटहिेिी कृती वाटते. कारण त्यातिा नायक थोडा लमसकफट आहे . मेहेंदळे आणण
तो एका िाळे त नसते तर बरं झािं असतं. कदाचचत ट्रॅ जेडी असल्याने ‘अरे संसार संसार’ गाजिी नसावी. (इततहास
नाही, प्रेरणा नाही, सामाजजक चचंतन नाही, हे काय लिखाण झािं? च ू् च ू्!) कदाचचत िेखकही प्िॉटच्या संर्ाव्य डेप्थने
ककंवा प्रॅजक्टकि चचंतांनी गांजिा असावा आणण त्याने ‘अरे संसार संसार’ होईि तिी पण
ू द केिी असावी. असो.

141
तात्पयद असं की पें ढारकरांच्या नायकाचा नैततक साचा एक आहे आणण तो खास थोडा र्ावुक, थोडा आदिद असा
मराठी वाचकांच्या पसंतीचा.

‘अचधष्ठान’मधिा ववश्वनाथ हा बोककिांच्या बाकी नायकांपेक्षा, म्हणजे ग्रामीण एन.जी.ओ. वािे ककंवा डावखरु या
चळवळींिी सबंचधत पण आता जस्थरस्थावर, यापेक्षा वेगळा आहे . तो मळ
ु ात कोणत्या ववषयांत काय करतो हे
सांगणं कठीण आहे , पण तो मानववंििास्त्रात (म्हणजे अाँन्थ्रोपॉिॉजी हो) लिकणारा असावा असं वाटतंय. त्याची
बायको आहे गायत्री. जी झुऑिॉजी लिकिी आहे . गायत्रीही ववश्वनाथ वर तनस्सीम, तनरततिय, खरे , साटहजत्यक,
आणण काितनरपेक्ष प्रेम करणारी आहे . पण त्याच वेळी, बोककिांच्या कथांतल्या बायका जसे करतात तसे थोडे
कफजजकि डायव्हिदन करून आिी आहे . आणण मग ते तसे ‘प्रांजळ’पणे ववश्वनाथिा सांगते. म्हणजे नैततकतेच्या
चचरे बंद चढणीवर बोकीि पें ढारकरांच्या खािी. पण बोकीि आधतु नक िेखक आहे त. बोककिांची ही गायत्री ततच्या
संबंधांमधल्या िारीररक आणण मानलसक बाजू वेगळया करू िकते. िारीररक अनर्
ु वातही जे घडिंय ते ततच्या
एकटे पणाची, त्या वेळी ततिा िार्िेल्या सोबतीची सहज स्वार्ाववक पररणणती आहे . पण ततच्या मनाने ती होती
ततथेच आहे , ववश्वनाथसोबत. (म्हणजे सगळया उदारमतवादी, स्त्रीवादी वाचकवगादिा केल्या थोड्या गद
ु गल्
ु या, असंही
ु व हे ततच्या िािसेने ककंवा वासनेने आिेिे नाहीत. ते ‘सहज,
कोणी खवचट म्हणू िकतात). ततचे िारीररक अनर्
स्वार्ाववक’ आहे त आणण हळूहळू ती त्यांच्यातून बाहे र पडून परत ववश्वनाथच्या जस्थरबबंदव
ू र आहे . एक फरक
असा आहे , की बोककिांची कथा ही मुळात ववश्वनाथ आणण गायत्री ह्या दोघांची आहे . पें ढारकर आणण पानविकर
ह्यांच्या कथांचे तनववदवाद केंद्रबबंद ू ववश्वनाथ आहे त. आता हा बोककिांच्या ववश्वनाथचा जस्थर बबंद ू काय करतो?
गायत्री आणण ववश्वनाथ, असा गेस मारू की पदवीचे लिक्षण पूणद करताना ककंवा ‘पुणे युतनव्हलसदटीत’ (इिारा: मूळ
कथेत पुण्याचा संदर्द नाही. चािू असिेिा खोडसाळपणा सवदस्वी ब्िॉगरचा आहे .) पदव्युत्तर (खरं तर पुणे म्हणजे
पदवीच्या उत्तर काय पूव,द पजश्चम, दक्षक्षण, नैऋत्य सगळं च असणार!) लिक्षण पूणद करताना प्रेमात पडिेिे, आणण मग
गायत्रीच्या आग्रहाने िग्न केिेिे आहे त. ते उपजीववका काय करतात असा प्रश्न ह्या कथेत नाही. (पुणे तेथे
उपजीववकेस काय उणे!) त्यांनी एक नवे घरही घेतिे आहे , तेव्हाच्या पुण्याच्या आउटस्कटदसवर कदाचचत. पण
पुण्याच्या तमाम तेजस्वी, ववचारवंत जनतेप्रमाणे ववश्वनाथ संत्रस्त आहे तो जीववकेच्या प्रश्नाने. आणण ह्या र्व्य
प्रश्नाचा पाठिाग करताना िग्न, होऊ घातिेिे मूि ह्या सगळयाने तो गांजिा असावा. तो असे काही बोित नाही.
कदाचचत तो युतनव्हलसदटीत पी.एच.डी साठी एन्रोिही असावा. (म्हणजे सगळीकडून गंजिा आणण गांजिा) आणण
त्यात त्यािा एकदम एक परदे िी लिष्यवत्त
ृ ी लमळते. आणण तो लिकायिा जातो, का संिोधन करायिा जातो. म्हणजे
बायकोचा नीट तनरोप वगैरे घेऊन जातो, पत्र वगैरे लिहून खिु ािी वगैरे कळवतो आणण मग हळूहळू तुटत जातो.
पत्र नाही. खात्यात पैसे येत राहतात आणण एक टदवस डडव्होसद पेपर येतात. वर वणदिेिी गायत्री अथादतच त्यांच्यावर
सही करत नाही. मग एक टदवस ववश्वनाथ परत येतो. तो आता िेखक आहे , त्याच्या पुस्तकाचं प्रकािन आहे .
गायत्रीिा हे ठाऊक आहे. त्याच्या फोनची वाट पाहते आहे कदाचचत. तो फोन येतो आणण त्यांची र्ेट ठरते.
‘अचधष्ठान’ ही त्या र्ेटीची कथा आहे . सगळं त्याच्यात फ्िॅ िबॅक म्हणून येतं. ‘अचधष्ठान’ नाव का, हे मिा कळिेिं
नाही. मी असा कधी फार ववचारही केिेिा नाही.

ववश्वनाथची घुसमट तीव्रपणे येत नाही. मुळातच ह्या र्ेटीत तो गायत्रीिा ऐकतोय. ववश्वनाथने परदे िी जाऊन
एका जजप्सी गटावर संिोधन केिं आहे . संिोधनाचा सारा मासिा आटटद जस्टकिी मांडिा आहे . म्हणजे त्यांच्यासोबत
नुसतं कफरत जाणं, ककंवा त्यांच्याकडूनच खप
ू लिकिो असं सद्गटदत होणं वगैरे. (यिस्वी संिोधक कायम त्यांचा
142
ररसचद असा का मांडतात काय माहीत! ककंवा हे केवळ रोमाँटटक ररकन्स्ट्रक्िन असावं.) आता त्याचं एक पुस्तक
प्रकालित झािं आहे . प्रकािन, ककंवा र्ारतीय आवत्त
ृ ीचे प्रकािन गायत्री जजथे राहते त्या िहरात, म्हणजे कदाचचत
पुण्यात, आहे . अमेररकेत त्याची मनोवत्त
ृ ी, त्याचं आधी तुटत जाणं आणण मग आता एकदम हळवं होत परत र्ेटू
पाहणं, हे फार काही स्पष्ट होत नाही. खरा फोकस जातो तो गायत्री, ततचं एकटं आयुष्य, ततच्या आयुष्यात आिेिे
एक पुरुष, ततचं सेक्सुअि डायव्हिदन आणण तरीही मानलसक पातळीवर ततचं तसंच होमोजजतनयस असणं. पण आता
गायत्री मोडिेिी, र्ेिकांडिेिी नाही. ततिा ततचं स्वत्व लमळािं आहे . ततची प्रेरणा कोणी एक ररसचदर आहे त आणण
आता तीही, थोडे मेटाकफजजकि रोमाँटटक ररसचद क्वेश्चन घेऊन ततच्या त्या सापडिेल्या स्वत्वाकडे केंटद्रत आहे .

मग मनोमीिन होणारा सुखांत, बाहो के दरलमयां. मिा ही कथा का आवडिी, ह्याचं कारण माझे वैयजक्तक प्रश्न
आणण त्यावेळची मानलसक अवस्था असावी. मिा बायकोिा टाकून जाणारा ववश्वनाथ र्ाविा. आणण मग
बोककिांच्या कथेत असतं, तसं स्वतःचं स्वतःिा सापडणं. मग जस्थरचचत्त होत बायकोकडे परत. असं काही सापडेि
का आणण बायको एवढया वेळ थांबेि का आणण मिा ततचे, जर असेि तर, जे काही र्िे-बुरे अनुर्व असे स्वीकारता
येतीि का?, असे प्रश्न नाहीतच. मुळात कथेत ववश्वनाथचं द्वंद्व ककंवा घुसमट फार मांडिी नाहीच आहे . गायत्रीच्या
कथनातच ती जाणवते. मुळात बोककिांच्या ज या स्त्री-पुरुष संबंधांच्या कथा आहे त, त्यातिी टटवपकि नातयका
गायत्री आहे आणण स्वार्ाववक ततच्या अनुषंगाने ववश्वनाथ उर्ा आहे . वववाहबाह्य स्त्री-पुरुष नाती बोककिांच्या
बरयाच कथांत येतात आणण बरयाचदा त्यांची पात्रे ह्या नात्यांची र्ावतनक उिाढाि खप
ू आदिदपणाने घेतात.
अपवाद एका कथेचा (नाव आठवत नाही, पण ती ‘उदकाची आती’मधिी एका ववदे िस्थ र्ारतीय जोडप्याची कथा
आहे ). ववश्वनाथ मुळात इतका अपराधी र्ाव घेऊन आिा आहे की तो गायत्रीच्या ह्या अनुर्वावरून ततिा काहीच
म्हणत नाही. कदाचचत त्यानेही असं काही, तो होता ततकडे करून पाटहिं असावं आणण मग एकमेकांच्या चक
ु ांची
आपोआप कफटं फाट झािी असावी. ककंवा मुळात ववश्वनाथ, आता तो उन्नत अवस्थेत असल्याने, नात्याच्या र्ावतनक
डायमेन्िन्स बाकी पैिंप
ू ासन
ू वेगळया करून पाहू िकत असावा.

अिा िक्यतांमुळे बोककिांचा नायक खोटा वाटतो, जरी तो हवाहवासा प्रकारचा असिा. ८-१० वषांचा आपल्या
र्ावतनक, िारीररक आयुष्यावर ककती पररणाम होईि? प्रेम, नाती ह्या गोष्टी इतक्या वषांच्या संवादहीनतेिा तोंड
दे ऊन किा टटकतीि, ककंवा काय होतीि? गायत्रीचं मेटाकफजजकि प्रेम ह्या सगळया गोष्टी दघ
ु ट
द नाही तर एकदम
काल्पतनक, थोड्या बेगडीच वाटतात. म्हणजे एकतर िेखकाची स्वतःची अिी एक नैततक चौकट आहे ककंवा तो
ु री िक्यता आपण बाजूिा ठे वू, ककंबहुना प्रचंड खवचट झाल्यालिवाय काय
मराठीचा चेतन र्गत बनू पाहतोय. दस
बोिणार त्याबाबत?.

बोककिांची ही नैततक चौकट, म्हणजे ही ब्िॉगरचीच मांडणी आहे बरं , ही पें ढारकरांच्या चौकटीच्या पुढची आहे . ती
सेक्स जरा अजून मोकळे पणाने स्वीकारते, पण त्याचवेळी मानलसक स्तरावर तिीच एकसंध, ठािीव आहे . म्हणजे
तसं बघायिा गेिं तर माखेजच्या लिखाणात जसं कधीही नष्ट न होणारं पण पाटद नर बदित जाऊ िकणारं प्रेम
असतं, त्याच्या जवळ जाणारी ही चौकट. त्यात बोल्डनेस आणण पारं पररकता ह्यांचं खब
ु ीदार लमश्रण आहे . िारीररक
एकतनष्ठतेपासून र्रकटणारी बाई, मग ततचं ततने मनोमन वरिेल्या जोडीदारासमोर सत्य मांडणं आणण मॅच्युअर

143
जोडीदार हा बोल्ड पाटद . पण ह्या बोल्ड पाटद नंतर ही चौकट ‘नांदा सौख्खयर्रे ’ असा सुखांत ककंवा ‘कतदव्याच्या
ु ी िेवट, अिीच जाते. हे बोककिांच्या स्त्री-पुरुष संबंध दिदवणारया बहुतेक ककंवा सवदच
पुण्यपथावर..’ प्रकारचा दख
कथांत घडतं आणण त्यातिी पात्रे ही मानलसक जस्थरतेने, ककंवा अपररहायदतेने हे स्वीकारतात ती मांडणी मिा
अनेकदा टदखाऊ वाटते, ककंवा आदिदवादी. म्हणजे हे असं काहीतरी व्हायिा हवं प्रकारची. ज यात थोडी चक
ु ा करायची
स्पेस आहे ; पण सरतेिव
े टी सगळं सापडतं, उिगडतं, थोडी पोएटटक हुरहूर उरते एवढं च. पण तरीही ह्या सगळयाची
वाचनीयता उरते ती त्यातल्या संदर्ांच्या घनतेने.

पानविकर असं काहीच मांडत नाहीत. त्यांच्या कथांना असा नैततक सरू जवळपास नाहीच. त्यांच्या कथांना
एकटे पणाचा, नोस्टाजल्जयाचा नाजूक पण तततक्याच पेचदार नात्यांचा चेहरा आहे . कदाचचत त्यांच्या आयुष्याचा हा
पररणाम असावा. त्यांची लिखाणाची र्ाषाही अिीच आहे . ततिा िय आहे , वेग आहे , ततिा अडखळणं मंजूर नाही.
ती वणदनाच्या तपिीिात अडकण्यापेक्षा टोकदार कंगो-यांचे वळसे घेणं पसंत करते. आणण ततच्या िेवटािा अनेकदा
एक उदासीन हतािपणा, ररकामेपणा ककंवा एकटया माणसाचे, खास त्याचेच असे एकटे पण आहे . माणसाच्या
आयष्ु याचा हा एकटा कोपरा कुठल्याच नैततक कचाटयात सापडत नाही. ‘परदःु ख िीति’चा ववश्वनाथही त्यािा
अपवाद नाही. त्याचे बायकोवर प्रेम आहे ; पण त्याचवेळी तूच आिीस माझ्याकडे, मी काही तुझ्या मागे-मागे कफरत
नव्हतो, असे सांगन
ू ततिा गप्प करायिा तो मागेपुढे बघत नाही. बायकोने तम्
ु ही अजन
ू एका बाईिी संबंध ठे वन
ू
का आहात, असे ववचारल्यावर ‘तेवढाच रुचीपािट’ असं उत्तर दे तो. आणण तरीही परं परागत र्ारतीय पुरुषाप्रमाणे,
मानलसक हे िकाव्याच्या क्षणी बायकोच्या कुिीिा जवळ करतो. त्याची स्वतःची नोकरी संकटात आहे , पण तो एका
लमत्रािा पळून जाऊन िग्न करायिा मदत करतोय. आणण ही मदत करत असताना कसिाही साजत्त्वक र्ाव
त्याच्या मनात नाही. करडे, रोखठोक टहिोब केल्यासारखे तो वागत जातो. लमत्र रडत घरात बसिा असतानाही
त्यािा बायकोिा अंगाखािी घ्यावीिी वाटते, ततचे िारीर अजस्तत्व आजूबाजूिा हवेहवेसे वाटते. पण ततची र्ीती,
ततच्या र्ावना त्याच्या वाटे त फारश्या येत नाहीत. ही त्याची मस्तीही नाही. कदाचचत त्यािा कळून चक
ु िंय की
त्याच्या घाबरण्याने काही बदिणार नाही, आणण त्यातन
ू तो कोरडा, मद
ु ादड होत जातोय आणण एकटाही.

हा एकटे पणा, बरे च काही करूनही पुरेसे श्रेय न लमळाल्याने आिेिी तुटक पण कतदव्यतत्पर वत्त
ृ ी पानविकरांच्या
ू येते. त्यांची पुरुष पात्रे र्ावनावववि ककंवा ववचारवववि नाहीत. करत सुटण्याचा धबडगा त्यांच्या
लिखाणात खप
पाठी िागिा आहे ; पण त्या धबडग्यात कुठे तरी त्यांचे एकटे , हळवे कोपरे टदसतात तेवढे च. बाकी परत पानविकरांच्या
ियदार र्ाषेत वेगाने सारं पुढे सरकतं आहे .

आधी म्हटिं तसं, हे तीन ववश्वनाथ कुठिीही सुसंगती ककंवा क्रम दाखवत नाहीत. ह्या ततन्ही पात्रांचे तनलमदतीकाळही
मी ज या क्रमाने त्यांच्याबद्दि लिटहिं आहे , तसे नाहीत. मी ज या क्रमाने त्यांना वाचिं तो क्रम मी लिटहण्यासाठी
तनवडिा आहे . िेखकांच्या बाबतीत म्हणाि तर पानविकरांची ओळख सगळयात आधी. दहावीच्या पुस्तकात त्यांचा
‘संद
ु र’ हा धडा होता. दहावीतल्या मि
ु ांना माणसांचा नाही, तरी हत्तींच्या रोमान्सचातरी धडा होता. तेव्हा लिखाणािा
कसं पहावं, हे कळत नसिं तरी तो धडा आवडिा होता. मग १९-२० वषांचा असताना ‘रारं ग ढांग’ आणण त्या

144
टोकदार तनणदयांचं, पररणामािा न घाबरता स्वतःिा पटिे म्हणून करून जाण्याचं (आणण अथादत ते न चक
ु ता बरोबर
असण्याचं) गारूड झािं. मग पढ
ु े केव्हातरी आपिी स्वतःची नैवया सगळयाच ककनारयांवर गोते खाण्याच्या टदवसांत
बोकीि. आणण मग आता आपण कुठे च न जाता इथेच बसून केवळ गंमत पहावी, अिा स्तब्ध टदवसांत पानविकर
परत. आणण मग त्यांच्या आयष्ु याबद्दि. मिा वाटतं की ह्या तीन ववश्वनाथांची जास्त सस
ु ंगती माझ्या वैयजक्तक
पडझडीिी जास्त आहे . मी वयाने वाढत जाताना आणण आकिनाने ककंवा आकिन होतंय, अिा र्ासाने फोफावताना
माणसाने कसं असावं; ह्याबद्दि माझाही दृजष्टकोन बदित गेिा. खरं तर माणसाने कसं असावं ह्यापेक्षा माणूस
कसा आहे , हाच प्रश्न मिा जास्त उिगडावासा वाटू िागिा. कदाचचत प्रामाणणक िेखकही ह्याच प्रश्नांचा अटळ
अयिस्वी पाठिाग करतात. हे तीन ववश्वनाथ मिा हे तीन प्रयत्न वाटतात. एक खप
ू आदिद आणण काल्पतनक;
एक पोएटटक, टहंदी प्रायोचगक लसनेमांसारखा पण बराचसा बेगडी, तुमच्या-माझ्यात तो असण्याची िक्यता खप
ू कमी
असिेिा आणण एक अगदी दख
ु रया कोप-यासारखा...

***
लेखक- बघ्या
मळ
ु दव
ु ा- http://shabdavel.blogspot.in/2013/06/blog-post.html

145
 कॉम्रेड शरद पाटील : अलववदा

र्ारतीय इततहासासंबंधी प्रचंड उत्खनन केिेिे, डाव्या ववचारांच्या चळवळीचे कायदकते असिेिे कॉम्रेड िरद पाटीि
यांचं १२ एवप्रि रोजी रात्री पावणेदहाच्या सुमारास तनधन झािं. ते ८९ वषांचे होते. अपवाद सोडता, बहुतेक मराठी
वतदमानपत्रांनी एक कॉिम, फारतर दोन कॉिम अिा बातम्यांमध्ये पाटिांचं प्रकरण संपविं. एखाद-दोन टठकाणी
इकडून-ततकडून माटहती जमवून लिहून टाकल्यासारखे अग्रिेख आिे, बाकी चळवळीतल्या मंडळींचे काही िेखही
आिे- ते बरे चसे कंटाळवाणे, हळवे सूर उगाळणारे आणण पाटिांच्या मूळ कामाचा तोकडा उल्िेख करून संपिेिे.
पाटिांच्या कामाबद्दि फारच कमी उल्िेख होणं, हे प्रचंड तनरािाजनक आहे . इंग्रजी वतदमानपत्रांमध्ये साध्या
बातम्याही नाहीत, पण ततथं आिेिा जागाही नव्हती. पाटीि जजवंत असतानाच त्यांच्या कामाबद्दि आपल्यासारख्खया
सवदसामान्य वाचकांपयंत ते काम तुिनेनं सुिर् पद्धतीनं पोचवण्याचं काम माध्यमांनी करायिा हवं होतं. मालसकं,
साप्ताटहकं, वतदमानपत्रं अिी काही रचना टप्प्याटप्प्यानं असं करू िकते. पण आपल्याकडं असिी काही रचना
नाहीच. मालसकं-साप्ताटहकं किािा काढतात काय माहीत! आणण मग्रुरी, आकस, सॉफ्ट टागेटांवर सोयीनं िेरेबाजी
तन जजथं गरजेचं आहे ततथं नांगी टाकून वांगी खाण्याची वत्त
ृ ी, एवढाच वतदमानपत्रांचा अवतार राह्यिाय. त्यामुळं
पाटीि गेल्यावर गोंधळ होणार होताच, तो झािाच. वृत्तवाटहन्यांबद्दि बोिूया का? नकोच. वास्तववक पाटीि गेल्यावर
तरी त्यांच्या कामाबद्दि खोिवर बोिण्याची र्ीषण संधी साधायिा काय हरकत होती?

असं सगळं असताना, ह्या बारक्या कुवतीच्या 'रे घे'वर आपण काय करू िकणारोत? लिवाय पाटिांच्या कामाचा
ववषय हा आपल्या ककमान वाचनाचाच ववषय राटहिेिा, त्यामुळं पाटिांना अखेरचा सिाम आपण करणार कसा?
लिवाय पाटिांच्या कामावर ववद्यापीठीय वतुळ
द ांबाहे र बोिायचं तर कसं बोिायचं? ववद्यापीठीय माणूस िोधून
'रे घे'च्या वाचकांपयंत त्याचा मजकूर कसा न्यायचा? मुळात एवढं असं करायचंच किािा?; असेही प्रश्न ववचारता
येतीि. ह्या प्रश्नांचं थोडक्यात उत्तर असं : िरद पाटीि यांनी जे काही काम केिं, ते जसं कसं केिं असेि; त्या
सगळयामागं त्यांचे अपार कष्ट स्पष्ट टदसतात. लिवाय कामावरची तनष्ठा तन प्रामाणणकपणा पण त्यांच्या लिखाणात
आहे . (‘दास-िूद्रांची गुिामचगरी’ हा त्यांचा ग्रंथ ह्या दृष्टीनं खरोखरच झटापट करण्यासारखा आहे ). तर, अिा
मूल्यांसकट साधारण नव्वद वषं आपल्या पररसरात जगिेिा माणूस आपल्यातून गेिा; तर त्याची ककमान बूज
ठे वणं, एवढं तरी काम पत्रकाररतेकडून अपेक्षक्षत आहे च ना. अनेक माणसं जातात, त्यांची बूज आपण 'रे घे'वर प्रत्येक
वेळी ठे वू िकतोच असं नाही. पण प्रयत्न करतो. पाटिांच्या बाबतीतिा प्रयत्न मटहनार्र केल्यानंतर तनरािेतच
संपणार होता, पण तेवढयात एक मजकूर सापडिा.

हा मजकूर राहुि सरवटे यांचा आहे . राहुि हे न्यूयॉकदमध्ये कोिंबबया ववद्यापीठात '१८४८ ते १९२० ह्या काळातल्या
मराठी वैचाररक परं परे च्या ववकासाचा जाततव्यवस्थाववषयक आकिनाच्या वविेष संदर्ादत अभ्यास' करतायत आणण
टदल्िीतल्या नवयान प्रकािनासाठी िरद पाटिांच्या 'माक्सदवाद-फुिे-आंबेडकरवाद' या पुस्तकाचा इंग्रजी अनुवादही
करतायत. ह्या पाश्वदर्ूमीवर त्यांनी पाटिांबद्दि लिटहणं योग्य वाटिं. त्यांनी 'नवयान'च्या संकेतस्थळावर यासंबंधी
इंग्रजीतून टटपण लिटहिेिं आहे च. लिवाय मराठीतन
ू 'ऐसी अक्षरे ' या संकेतस्थळावर त्यांनी काही मजकूर लिटहिेिा

146
आहे . या दोन्ही मजकुरांमधन
ू , लिवाय 'ऐसी अक्षरे 'वरच्या त्यांच्याच प्रततकक्रयांची र्र टाकत एक एकसंध मजकूर
राहुि यांच्या परवानगीनं आपण 'रे घे'साठी तयार केिा. त्यांनी पडताळल्यानंतर तो आता रे घेवर प्रलसद्ध होतो
आहे . राहुि यांचे आर्ार.

आपल्यासारख्खया सवदसामान्य वाचकांना पाटिांच्या म्हणण्याचा काहीएक प्राथलमक अंदाज यावा, हा 'रे घे'वरच्या या
नोंदीचा मुख्खय हे तू. या म्हणण्याचं समथदन, त्यावरची टीका, असा मजकूरही वास्तववक तज ज्ञ व्यक्तींकडून उर्ा
करायिा हवा. आपल्यािा रे घेवर सध्या तसं करणं िक्य नाही. िरद पाटिांना डडबेट घडवायची आस आयुष्यर्र
राटहिी, पण मराठीतल्या अिा डडबेटसाठीच्या जागा खंगन
ू खंगन
ू कधीच मरून गेल्यात. तरीही - वाचू या हा एक
िेख.

िरद पाटीि (१७ सप्टें बर १९२५ - १२ एवप्रि २०१४)

[फोटो : 'नवयान'च्या संकेतस्थळावरून]

शरद पाटील : महाराष्ट्राच्या प्रबोधनपरं परे चा शेवटचा आवाज

डॉ. आंबेडकरोत्तर काळातीि कदाचचत सवदश्रेष्ठ जाती-ववरोधी ववचारवंत/कायदकताद, िरद पाटीि यांचे गेल्या १२ एवप्रि
रोजी धळ
ु े मक्
ु कामी तनधन झािे. ते ८९ वषांचे होते. कािद माक्सदच्या 'दास कावपति' ह्या महाग्रंथातिे चक
ु िेिे

147
बीजगणणत उिगडून दाखवणारा; बुद्ध आणण माक्सद ह्या महा-दािदतनकांचा समन्वय करणारा; जाततनमि
ूद नासाठी
नवे चचादववश्व तनमादण करणारा, अवैततनक जीवनदायी कायदकताद-ववचारवंत... िरद पाटीि हे महात्मा फुिे आणण
बाबासाहे ब आंबेडकर ह्याच ओळीत घेता येणारे नाव आहे . महाराष्ट्राची पुरोगामी परं परा प्रबोधनाचा (Enlightenment)
वारसा सांगते. ह्यात अनेक ब्राह्मणी - नेमस्त, जहाि, सध
ु ारणावादी, पन
ु रुज जीवनवादी आणण अब्राह्मणी, र्क्तीमागी,
अवैटदक, बौद्ध - असे अनेक ववचारवंत येतात. त्यांच्या परस्पर झगड्यातन
ू , ववमिादतून मराठी वैचाररक परं परा
घडिी. कॉम्रेड पाटीि हे ह्या परं परे िा समद्
ृ ध करणारे , ततचा पाया ताजत्त्वक दृष्टीने दृढ करणारे कदाचचत िेवटचे
ववचारवंत. आपिा आजचा पररवतदनवाद (माक्सदवाद/आंबेडकरवाद) प्रबोधनकाळातिी जाती-तनमि
ूद नाची र्ाषा साफ
ववसरिाय. कॉ. पाटिांचा मत्ृ यू ह्या अथादने एका काळाचा िेवट आहे .

फुिे-आंबेडकरांच्या जाततववरोधी ववचारांचा माक्सदवादािी समन्वय करून माक्सदवाद-फुिे-आंबेडकरवादाचे तत्त्वज्ञान

िरद पाटिांनी स्थावपत केिे. ह्या 'मा-फु-आ'वादाने महाराष्ट्रात सत्तरीच्या दिकात बरे च वादळ तनमादण केिे. हा
वाद मे. पुं. रे गे संपाटदत 'नवर्ारत' ह्या तनयतकालिकातून सुरू झािा (फेब्रुवारी १९८०), आणण त्यात र्ारतीय
इततहास, वगद आणण जाती ह्यांचा ऐततहालसक ववकास आणण परस्परसंबंध, ब्राह्मणी आणण अब्राह्मणी वैचाररक
परं परा अिा अनेक ववषयांवर ववमिद झािा. पाटिांचे ह्या ववषयावरीि िेख माक्सदवाद-फुिे-आंबेडकरवाद ह्या
नावाने प्रलसद्ध झािेल्या पुस्तकात एकत्र सापडतात (सुगावा प्रकािन, १९९३. आता अनुपिब्ध). र्ारतीय कम्युतनस्ट
वतळ
ुद ात आणण जाततववरोधी वतळ
ुद ात ह्या लसद्धांताची बरीच चचाद झािी.

पाटिांचे आग्यम
ुद ेन्ट रोचक आहे : त्यांच्या मते, र्ारतीय माक्सदवाद ब्राह्मणवादी परं परे च्या प्रर्ावाखािी ववकलसत
झािा. (इथे ते कॉम्रेड डांग्यांवर असिेिा इततहासकार वव. का. राजवाडे आणण िोकमान्य टटळकांचा प्रर्ाव नोंदवतात.
पाटिांच्या दृष्टीने, डांगे यांचा माक्सदवाद हा वैटदक नेणीव आणण वगदवादी जाणीव अिा दोन पातळयांवर वावरतो
आणण पयादयाने, जातीववषयक तनणादयक र्ूलमका घेत नाही). पाटिांच्याच िब्दांत सांगायचे तर - "र्ारतीय र्ांडविदार
वगद मुख्खयतः टहंद ू बतनया जातींमधन
ू ववकलसत झािा, तर त्याचा राष्ट्रवादी बुद्चधजीवी ब्राह्मण जातींमधून. दोघांचह
े ी
टहतसंबंध जाततव्यवस्था अबाचधत ठे वण्यात असल्याने व्यजक्तस्वातंत्र्याचधजष्ठत पाश्चात्य िोकिाही ववचारसरणीचा
त्यांनी अव्हे र करणे अपररहायद होते. त्यांच्या ववरोधात िूद्रजातीय समाजसुधारकांनी ह्या ववचारसरणीचा परखड
पाठपरु ावा करणेही अपररहायद होते. पण हा वैचाररक संघषद पाश्चात्य िोकिाही ववचारसरणी अव्हे रणे अथवा
स्वीकारणे, येथपयंत मयादटदत राहू िकत नव्हता. उच्चजातीय ववचारवंतांनी वणदजाततव्यवस्थेचे अचधकृत तत्त्वज्ञान
असिेिा वेदान्त, राष्ट्रीय चळवळीचे अचधकृत तत्त्वज्ञान बनविे; तर त्याच्या प्रततवादाथद िूद्रजातीय ववचारवंतांनी
वणदजाततव्यवस्थाववरोधी सांख्खय, बौद्ध इत्यादी अब्राह्मणी तत्त्वज्ञानांचा पुरस्कार केिा. टटळकांच्या
जाततव्यवस्थासमथदक वेदान्ती राष्ट्रवादी परं परे त वाढिेल्या उच्चजातीय तरुणांनी र्ारतीय कम्युतनस्ट चळवळीची
उर्ारणी केिी. र्ारतीय तत्त्वज्ञान, इततहास, संस्कृती याकडे ब्राह्मणी दृजष्टकोनातून पाहणारे कम्युतनस्ट नेते व
माक्सदवादी प्राच्यववद्यापंडडत माक्सदचा ऐततहालसक र्ौततकवाद र्ारतािा िावण्यात पोचथतनष्ठ राहणे अपररहायद
होते." (पाटीि, १९९३: ११-१२).

148
पाटिांची 'ब्राह्मण-अब्राह्मण' ववर्ागणी महात्मा फुल्यांच्या चळवळीत अनुस्यूत 'ब्राह्मण-ब्राह्मणेतर' ववर्ागणीपेक्षा
ककंचचत वेगळी आहे . ही ववर्ागणी ब्राह्मण-क्षबत्रय-वैश्य ववरुद्ध िद्र
ू अिी आहे . मद्
ु दा असा की, एकोणणसाव्या
ितकात ववकलसत झािेिा र्ारतीय राष्ट्रवाद जाततव्यवस्थाववरोधी मूिर्ूत र्ूलमका घेत नाही, जी आंबेडकरांनी
'अॅतनटहिेिन ऑफ कास्ट'मध्ये घेतिी. इततहासकार राजवाडे 'राधामाधव वविास चम्पू'च्या ववख्खयात प्रस्तावनेत
लिटहतात : "चातुवण्
द यादचा इततहास म्हणजे त्यातीि जस्त्रया आणण िूद्र ह्यांचा इततहास प्रमुख्खयेकरून आहे . ह्या
प्रचंड ऐततहालसक नाटकात ब्राह्मण, क्षबत्रय आणण वैश्य ही पात्रे एका बाजूिा आपिी आसने सदै व जस्थर करण्यात
गुंतिेिी टदसतात आणण ती आसने डळमळववण्याचा र्गीरथ प्रयत्न करणारे िूद्र हे पात्र जजवापाड मेहनत घेताना
आढळते. ह्या सगळयात ववजयश्री कधी ब्राह्मणादींच्या गळयात माळ घािते व कधी िूद्रावर कफदा होते आणण
िेवटी दोन्ही पक्ष हार न खाता, ततसरे पात्र जे स्त्री, त्याच्याद्वारा तडजोडीने र्ांडण लमटवताना दृष्टीस पडतात.
त्यातीि ब्राह्मण हे पात्र सवांत प्रधान समजावे. बाकीची दोन्ही पात्रे ब्राह्मणाच्या अनुषंगाने वागणारी होत."
(राजवाडे, राधामाधव वविास चम्प:ू १३९). ह्या अथादने, पाटीि सांगतात की र्ारतीय राष्ट्रवाद व र्ारताचा र्ांडविदारी
वगद, हे एकमेकांना पूरक र्ूलमका घेत होते.

ह्या ब्राह्मणी नेणीवेच्या प्रर्ावातून र्ारतीय माक्सदवाद मुक्त करण्यासाठी त्याचा िूद्र तत्त्वज्ञानांिी समन्वय पाटीि
आवश्यक मानतात. ह्या समन्वयाचे त्यांचे सूत्र आहे - "माक्सदचे ऐततहालसक र्ौततकवादाचे सूत्र आहे -
िोषणिासनाधाररत समाजाच्या उदयापासूनचा मानवसमाजाचा इततहास िोषकिासक व िोवषतिालसत यांच्या
मधीि िढयांचा आहे ; तर र्ारतीय इततहासाचे फुल्यांनी टदिेिे सत्र
ू आहे - बळीराजाच्या अंतापासन
ू चा र्ारतीय
समाजाचा इततहास, आयद द्ववज आणण अनायद िूद्र यांच्यामधीि वणदजातीिढयांचा आहे . ह्या दोन्ही सूत्रांचे ववधायक
नकारकरण आपल्यािा मा-फु-आच्या सत्र
ू ाकडे नेते: िोषणाधाररत समाजाच्या उदयापासन
ू वसाहततक समाजापयंतचा
र्ारतीय इततहास हा वणद-जाती-जमाती ह्यांच्यातीि संघषादचा इततहास आहे , तर वसाहततक काळापासूनचा र्ारतीय
इततहास हा वगद-जाती-जमातींच्या िढयाचा इततहास आहे ." (पाटीि १९९३: १५). नकारकरण हा िब्द पाटीि
sublimationसाठी प्रततिब्द म्हणून वापरतात. ह्याचा अथद 'नकार दे णे' असा नसन
ू , ह्या प्रवाहांना 'नव्या रूपात
पररवततदत करणे' असा आहे .

पाटिांच्या चचककत्सक चौकटीत र्ारतीय इततहास हा अिा प्रकारे ब्राह्मणी आणण अब्राह्मणी ववचारधारांच्या
सततच्या संघषादचा इततहास आहे . पुन्हा एकदा त्यांच्याच िब्दांत - "लसंधस
ू ंस्कृतीच्या अंतापासून र्ारतात
अववजच्छन्नपणे परस्परववरोधात आणण परस्पर-समन्वयात वाहत आिेल्या ब्राह्मणी आणण अब्राह्मणी प्रवाहांनी
र्ारतीय इततहास, तत्त्वज्ञान, ववज्ञान, संस्कृती, साटहत्य, किा इ. सवद क्षेत्रात जी साधक-बाधक योगदाने केिेिी आहे त;
त्यांचे ववधायक नकारकरण केवळ माक्सदवाद-फुिे-आंबेडकरवादानेच होऊ िकते." (पाटीि, १९९३: १६). मा-फु-आ हे
अिा प्रकारे नव्या वगद-वणद-जाती-तनमि
ूद नाचे क्रांततिास्त्र बनिे. (पाटिांच्या खोि आणण व्यापक वाचनाचा पडताळा
सतत त्यांच्या लिखाणात टदसतो. उदाहरणाथद, पतंजिीने केिेल्या पाणणनीवरीि टीकेचा संदर्द दे ऊन पाटीि ही
ब्राह्मणी आणण अब्राह्मणी ववर्ागणी र्ारतीय दिदनिास्त्रातसुद्धा ककती मूिर्ूत र्ूलमका बजावते, ते दाखवतात.
नाटकांचे प्रेक्षक कुठल्या र्ूलमकांना कसा प्रततसाद दे तात ह्यावरून, पाणणनीच्या १. ४. १. ह्या सूत्रावर र्ाष्य करताना

149
पतंजिी र्ारतीय र्ूगोिाची ब्राह्मणी दे ि (अव्रुििको दे िः) आणण अब्राह्मणी दे ि (अब्रह्मणाको दे िः) अिी
ववर्ागणी करतो.)

परं त,ु १९९६ सािी प्रलसद्ध झािेल्या त्यांच्या 'जाततव्यवस्थाक सामंती सेवकत्व' ह्या पुस्तकात त्यांनी ह्या
र्लू मकेपासन
ू एक नवीन वळण घेतिे. पाटिांची समन्वयवादी दृष्टी आता अचधक व्यापक ताजत्त्वक पातळीवर
(epistemological) र्ारतीय माक्सदवादाची, बौद्ध तत्त्वज्ञानाच्या सौत्राजन्तक पद्धतीिी नाळ जोडण्याचा प्रयत्न
करताना टदसते. इ. स. पव
ू द पाचव्या ितकातिा बौद्ध दािदतनक टदग्नाग ह्याने ववकलसत केिेल्या नेणीवेच्या
लसद्धांताची पाटीि माक्सदवादाच्या पररवतदनवादािी सांगड घाितात. पाटिांच्या मते माक्सदचा जो जग बदिण्याचा
आग्रह आहे , त्यासाठी आधी हे जग नेणीवेच्या पातळीवर कसे पाटहिे जाते हे समजून घेणे आवश्यक आहे .
टदग्नागाच्या अब्राह्मणी सौंदयदिास्त्राने कालिदासाच्या ब्राह्मणी सौंदयदिास्त्राचा परार्व करण्यासाठी तनलमदिेिा
नेणीवेचा लसद्धांत पाटीि माक्सदवादािी जोडून एक नवीन ज्ञानिास्त्र आणण सौंदयदिास्त्र तनमादण करण्याचा प्रयत्न
करतात. १९८८ सािी प्रलसद्ध झािेल्या त्यांच्या 'अब्राह्मणी साटहत्यांचे सौंदयदिास्त्र' ह्या पस्
ु तकात ह्या नव्या
सौंदयदिास्त्राची सववस्तर चचाद आिेिी आहे (सुगावा प्रकािन, आता अनुपिब्ध). ह्याच पुस्तकात त्यांनी लिटहिेल्या
'उत्सव' लसनेमाचे परीक्षण वाचन
ू त्या लसनेमाचे टदग्दिदक चगरीि कनादड पाटिांना र्ेटायिा स्वतःहून धळ
ु यािा आिे
होते. त्यांच्या सववस्तर चचेचा संदर्द कनादडांच्या काही मुिाखतींमध्ये येतो.

पाटिांचा जन्म १९२५ सािी धळ

ु यात एका सत्यिोधक कुटुंबात झािा. १९४५ सािी ‘जे. जे. स्कूि ऑफ आटदस’मध्ये
लिकत असताना त्यांनी लिक्षणािा राम राम ठोकून ववद्याथी संपात उडी घेतिी आणण पुढे आयुष्यर्र माक्सदवादी
चळवळीत काम केिे. १९२५ सािी स्थापना झािेल्या 'र्ारतीय कम्युतनस्ट पक्षा'ची १९६४ सािी 'र्ारतीय कम्युतनस्ट
पक्ष' आणण 'र्ारतीय कम्युतनस्ट पक्ष (माक्सदवादी)' अिी दोन पक्षांमध्ये ववर्ागणी झाल्यावर पाटीि माक्सदवादी
पक्षात गेिे. ततथेही जातीचा अजेंडा काही पक्षकायदक्रमात अग्रक्रम लमळवू न िकल्याने, पाटीि अखेर १९७८ सािी
पक्षातन
ू बाहे र पडिे आणण त्यांनी स्वतंत्र पक्षाची स्थापना केिी त्यािा नाव टदिे: 'सत्यिोधक कम्यतु नस्ट पक्ष'.
आपल्या नवीन मा-फु-आवादी र्ूलमकेतून त्यांनी पारं पररक माक्सदवाद्यांच्या आणण आंबेडकरवाद्यांच्या अनेक
ज्ञानिास्त्रीय आणण ऐततहालसक गह
ृ ीतकांवर टीका केिी. पारं पररक माक्सदवादी दृजष्टकोनाववरोधात, त्यांनी असे
दाखवून दे ण्याचा प्रयत्न केिा की वगद (class) ही संस्था वसाहतवादातून जन्मािा आिेिी असून, त्या आधी ती
र्ारतीय इततहासात एक कोटी (category) म्हणून वावरत नाही. दस
ु रया बाजूिा जातीचा ऐततहालसक ववकासक्रम
उिगडून दाखवताना, पाटीि सांगतात की, जात ततच्या उगमाच्या वेळी एक नवीन प्रगततिीि सामाजजक संस्था
होती त्यामुळे, गौतम बुद्धाने त्याच्या हयातीत जाततव्यवस्थेिा अनुकूि र्ूलमका घेतिी होती. ह्या र्ूलमकेत डॉ.
आंबेडकरांच्या जातीच्या उगमाववषयक संकल्पनेची टीका आहे आणण त्यामळ
ु े पाटिांच्या ह्या र्लू मकेचा दलित
चळवळीत बराच प्रततवाद झािा. पाटिांचा दलित आणण बहुजनवादी राजकारणावरचा मुख्खय आक्षेप हा राटहिा की,
ह्या चळवळी जाततसंस्थेचा उच्छे द ह्या मळ
ू सूत्रािी प्रामाणणक राटहल्या नाहीत.

कुठल्याही अकॅडलमक ट्रे तनंगलिवाय पाटिांनी इततहासकार, प्राच्यववद्यापंडडत, व्याकरणकार आणण तत्त्वज्ञानी अिा
अनेक र्ूलमकांतून र्रपूर लिखाण केिे. ह्यालिवाय १९४७ ते १९४९ मध्ये धुळे ट्रे ड युतनअन मध्ये, १९५१ ते १९५६

150
िेतकरी संघषादत आणण १९५७ पासून िेवटपयंत आटदवासी मुक्ती-िढयांत ते कायदरत होते. अंतोतनओ ग्राम्िी हा
इतालिअन माक्सदवादी ज यािा 'ऑरगॅतनक ववचारवंत' म्हणतो, त्याचे पाटीि प्रामाणणक प्रतततनधी आहे त.

एक छोटासा ककस्सा नोंदवून हा िेख आटोपता घेतो: 'जात्यन्तक र्ांडविदारी िोकिाही क्रांती आणण ततची
समाजवादी पत
ू ी' (२००३) ह्या पस्
ु तकात कॉम्रेड पाटिांनी एक प्रसंग सांचगतिाय. (हा ककस्सा इंग्रजी र्ाषांतरात
मात्र नाहीये!): धळ
ु े जजल्ह्यातल्या वाटोदा नावाच्या गावी एका व्याख्खयानानंतर ततथल्या िेतकरयांिी कॉम्रेड पाटीि
बोित होते. त्यापैकी काही जण चीनमधीि िेतीचे प्रयोग पाहण्यासाठी र्ारत सरकारतफे नक
ु तेच जाऊन आिे होते.
ततथे त्यांना एक मराठी जाणणारा चचनी दर्
ु ाषा मदतनीस म्हणून सोबत टदिा होता. त्या दर्
ु ाष्यािी ह्या मंडळींची
मैत्री झाल्यावर, त्याने ववचारिे : 'िरद पाटिांचे कसे काय चाििे आहे ?' ही मंडळी चाट झािी.

हा प्रसंग अनेक अथांनी वैलिष्टयपूणद आहे .

वैचाररक इततहासाचे प्रवाह कुठून कुठे वाहत असतात? पाटीि ह्या चचनी दर्
ु ाष्यापयंत कसे पोहोचिे? आणण आपल्या
मराठी मख्ख
ु य धारे तल्या लिखाणात ते का पोहोचिे नाहीत? त्यांच्या मत्ृ यन
ू ंतर दे खीि र्ारतीय पातळीवर
त्यांच्याबद्दि अवाक्षरसुद्धा उच्चारिं गेिेिं नाही. पाटीि त्यांच्या र्ाषणात आणण लिखाणातही सांगत, की त्यांचा
बरयाच र्ाषांमध्ये अभ्यास केिा जातोय. त्यात र्ारतीय इंग्रजी का नसावी?

***

वर उल्िेख आिेल्या पुस्तकांपैकी एका पुस्तकातून िरद पाटीि यांच्याबद्दिची थोडक्यात सनावळी-
१९२५ : १७ सप्टें बर रोजी धळ
ु े येथे सत्यिोधकी िेतकरी कुटुंबात जन्म.
१९४२ : धळ
ु े येथेच मॅटट्रक्यि
ु ेिन.
१९४३ : बडोद्याच्या किार्वनात पें टटंग कोसदिा प्रवेि.
१९४४ : मुंबईत जे. जे. स्कूि ऑफ आटद मध्ये दाखि.
१९४५ : पटहल्या दे िव्यापी ववद्याथी संपात सहर्ागी.
१९४६ : लिक्षण सोडून जीवनदानी कायदकते. कम्युतनस्ट पक्षाच्या मुंबईतल्या मुख्खयाियात चचत्रकार.
१९४७ : धळ
ु े येथे ट्रे ड युतनयन आघाडीवर.
१९४९ : हद्दपारी.
१९५१ : िेतकरी आघाडीवर.
१९५६ : पासून मत्ृ यूपयंत आटदवासी चळवळीत कायदरत.
१९६४ : कम्युतनस्ट पक्ष दर्
ु ंगल्यानंतर माक्सदवादी कम्युतनस्ट पक्षात दाखि.
१९६६: दोन तुरुंगवास र्ोगून सुटल्यानंतर बडोद्यात संिोधनासाठी व संस्कृत (पाणणनी) व्याकरण लिकण्यासाठी
वास्तव्य.
१९७८ : (२७ जुिै) जाततव्यवस्थेववरुद्ध िढायिा मा.क.प.ने नकार टदल्याने पक्षाचा राजीनामा.
१९७८ : (१५ ऑक्टोबर) माक्सदवाद-फुिे-आंबेडकरवादी तत्त्वावर आधारिेिा सत्यिोधक कम्यतु नस्ट पक्ष स्थापन.
१९८२ : (ते १९९३) 'सत्यिोधक माक्सदवादी' मालसकाचे संपादन.
१९८७ : दलित-आटदवासी-ग्रामीण संयक्
ु त महासर्ेतफे साक्री येथे आंदोिन.
***

151
पाटिांचं पुस्तकरूपात प्रकालित साटहत्य -
खंड १ : र्ाग १ व २ : दास-िूद्रांची गुिामचगरी
खंड १ : र्ाग ३ : रामायण महार्ारतातीि वणदसंघषद
खंड २ : र्ाग १ : जाततव्यवस्थाक सामंती सेवकत्व
खंड २ : र्ाग २ : लिवाजीच्या टहंदवी स्वराज याचे खरे ित्रू कोण - महं मदी की ब्राह्मणी?
खंत ३ : जात्यंतक र्ांडविदारी िोकिाही क्रांती व ततची समाजवादी पूती
खंड ४ : वप्रलमटटव्ह कम्युतनझम, मातस
ृ त्ता-स्त्रीसत्ता आणण र्ारतीय समाजवाद
इतर : अब्राह्मणी साटहत्याचे सौंदयदिास्त्र । माक्सदवाद-फुिे-आंबेडकरवाद । र्ारतीय तत्त्वज्ञान व नाजस्तक मत । बद्
ु ध
: र्ारतीय इततहासातीि िोकिाही । स्वातंत्र्य व समतेचा अजग्नस्रोत । पजश्चम र्ारतातीि स्वायत्त आटदवासी राज याची
र्लू मका । स्त्री-िूद्रांच्या स्वराज याचा राजा (नाटयसंटहता) । िोध, मि
ू तनवासींचा की िद्र
ू वणादचा की जात्यंतक समतेचा?
। नामांतर- औरं गाबाद आणण पण्
ु याचे.
***
िरद पाटीि यांचं इंटरनेटवर उपिब्ध काही लिखाण-
मराठी :
आंबेडकर आणण माक्सद - समन्वयप्रवतदन..! (परामिद, फेब्रुवारी १९८६)
आटदवासी-दलित जस्त्रयांचे प्रश्न : सामाजजक ताजत्त्वक दृजष्टकोन (परामिद, मे १९८९)
कृष्णपरं परा व तक
ु ोबापरं परा (परामिद, नोव्हें बर १९९७)

इंग्रजी :
प्रॉब्िेम ऑफ स्िेव्हरी इन एन्िन्ट इंडडया (सोिि सायजन्टस्ट, जून १९७३)
ऑन अ सव्हे ऑफ फेलमन कजन्डिन्स इन साक्री तािुका ऑफ महाराष्ट्र (सोिि सायजन्टस्ट, ऑगस्ट१९७३)
अथद मदर (सोिि सायजन्टस्ट, एवप्रि १९७४)
ए माजक्सदस्ट एक्स्पोणझिन ऑफ इस्िाम (सोिि सायजन्टस्ट, मे १९७६)
'इकॉनॉलमक अाँड पॉलिटटकि वीकिी'तिं िेखन

लेखक- - राहुि सरवटे ऊफद धनुष

मुळ दव
ु ा- ‘एका रे घे’वरची नोंद : http://ekregh.blogspot.in/2014/05/blog-post.html
‘ऐसी अक्षरे ’वरची नोंद : http://aisiakshare.com/node/2844

152
 ट्रोजन युद्ध : अकीऽऽललस! अकीऽऽललस!! अकीऽऽललस!!!

पॅट्रोक्लसच्या प्रेताभोवती तुंबळ कापाकापी होते.

मागच्या र्ागात अककिीसचा र्ाऊ पॅट्रोक्िस हे क्टरच्या हातून मरण पाविा, त्याचा वत्त
ृ ांत आिेिा आहे . तो
मेल्यावर मािा घोंगावाव्यात तसे त्याच्या प्रेतार्ोवती ट्रोजन घोंगावू िागिे. उद्दे ि अथादतच त्याचे चचिखत
काढून घेणे, हा होता. संपण
ू द इलियड आणण एकूणच ट्रोजन युद्धात अिा प्रकारचे प्रसंग खप
ू दा आिेिे आहे त
आणण त्यांतून कथानकािा अनपेक्षक्षत किाटणीही लमळािेिी आहे .
तर त्याच्या प्रेतार्ोवती पटहल्यांदा आिा मेनेिॉस - त्याची डेड बॉडी ग्रीक बाजूिा परत न्यावी म्हणून. तोवर
युफोबदस नामक एक ट्रोजन योद्धा आिा आणण ‘ककराताजुन
द ीया’तल्याप्रमाणे दोघांची बाचाबाची सुरू झािी. िेवटी
मेनेिॉसने त्याच्या अंगात र्ािा खप
ु सन
ू या वादाचा कंडका पाडिा आणण त्याच्या अंगावरीि चचिखत काढून
घेतिे. इकडे हेक्टरिा मेन्तेस नामक एका सेनापतीने ओरडून पन
ु ः यद्
ु धासाठी प्रेररत केल्यावर हे क्टर सेना घेऊन
ततथे आिा. मेनेिॉस एकटाच पडल्याने मागे हटिा, इतके िोक काही त्याच्याने आवरे नात. तोपयंत हेक्टरने
पॅट्रोक्िसच्या िरीरावरीि चचिखत काढून स्वतः घातिे होते, कारण ते अककिीसचे चचिखत होते िेवटी!
आपल्यािा तोच साईझ येतो की कसे, याचा बहुतके अंदाज घ्यायचा असावा हे क्टरिा.
ते पाहताच मेनेिोसने अजॅक्सिा हाक मारिी, अजॅ क्स येताक्षणी हे क्टर मागे हटिा. तसे केल्याबद्दि ग्िॉकस
नामक सेनापतीने त्यािा दष
ू णे टदिी.
ते ऐकून हे क्टरची सटकिी.”तू पहािीिच आता मी काय करतो अन कसा िढतो ते! नाही आणिी डेड बॉडी
ट्रॉयमध्ये तर नावाचा हे क्टर नाही.” असे म्हणून सवांना ओरडून म्हणािा, “ट्रोजन्स, लिलियन्स आणण
दादादतनयन्स, सवद जण ग्रीकांिी िढा. मी आता या पॅट्रोक्िसिा मारताना काढिेिे अककिीसचे चचिखत घातिेय.
जो कोणी मिा त्याची डेड बॉडी आणून दे ईि, त्यािा मी िुटीचा अधाद टहस्सा दे ईन.”
हे क्टरबरोबर मोठी सेना डेड बॉडीपािी आिी. ट्रोजन्स िुटीिा चटाविेिे होते. अजॅ क्स आणण मेनेिॉसिा कळायचं
बंद झािं.”च्यायिा मेनेिॉस, हे जरा जास्तच आहे . पॅट्रोक्िसच्या डेड बॉडीचं काही का होईना, आपिा जीव तरी
आता वाचतो की नाही कुणास ठाऊक. हे क्टरनं चहूबाजूंनी नुस्ती गोची करून ठे विीय. बाकीच्यांना बोिाव जा
िौकर.” मग मेनेिॉसने हाका मारमारून मेररओनेस, क्रीटाचधपती इडोमेतनअस, धाकटा अजॅ क्स आणण बाकीचेही
बरे च ग्रीक बोिाविे अन िढाईिा तोंड िागिे.
ट्रोजन्स तेव्हा हटिेच असते मागे पण एतनअस नामक दबंग तरुण ट्रोजन योद्धा पुन्हा पुढे सरसाविा.
त्यासोबत बाकीचे ट्रोजनही पुढे सरसाविे पण थोरल्या अजॅ क्सने ग्रीकांना स्पष्ट बजावून ठे विे होते की कुणीही
आपापिी जागा सोडून जायचे नाही. त्याप्रमाणे सवद जण एकमेकांच्या जवळ उर्े राटहिे. पॅट्रोक्िसच्या प्रेतावर
आणण स्वतःवर ढािींचे आवरण घािून र्ािे पुढे सरसावून अगदी टाईटट फॉमेिनमध्ये उर्े असल्याने ट्रोजनांचा
मनसुबा लसद्धीस जाईना. तरी िै मुडदे पडिे. कधी ट्रोजन डेड बॉडी आपल्या बाजूिा ओढू पाहताहे त, तर कधी
ग्रीक आपल्या बाजूिा. पण तेही तेवढयातल्या तेवढयात, त्या टीचर्र जागेतच. कुणािाच धड मागे हिता येईना
की पुढे जाता येईना. दोन्ही बाजू आपापल्या साईडच्या िोकांना आरडून ओरडून चेतवत होत्या.
आता नेक्स्ट प्िॅ न काय, अिी ववचारणा केल्यावर थोरल्या अजॅ क्सने सांचगतिे, की थोरिा व धाकटा असे दोन्ही
अजॅक्स पुढे राहून ट्रोजनांपासून डेड बॉडीचे रक्षण करतीि आणण कव्हर दे तीि. तेवढयात मेनेिॉस आणण

153
मेररओनेस या दोघांनी डेड बॉडी उचिून मागे घेऊन परत जावे. डेड बॉडी उचिताना दोघांना िै श्रम पडिेिे,
कारण पॅट्रोक्िस म्हणजे काडीपैिवान नव्हता. त्यािा उचिून घेऊन जाताना दोघांच्याही िरीरांतून घामाचे पाट
वाहू िागिे. इकडे दोन्ही अजॅ क्स िोकांनी आघाडी राखन
ू ठे विेिीच होती. कसेबसे डेड बॉडी नेण्यात ग्रीकांना
यि आिे खरे पण ट्रोजनांनी िै ग्रीक मारिे. दोन्ही अजॅ क्स ववरुद्ध एतनअस आणण हे क्टर असे िै तुंबळ युद्ध
झािे.
अककलीस आपल्या अजस्तत्वाची जािीव करून दे तो.
इकडे नेस्टॉरचा मि
ु गा अाँटटिोखस अककिीसकडे गेिा आणण पॅट्रोक्िस मरण पावल्याची बातमी टदिी. ते ऐकून
अककिीस एकदम द:ु खाच्या गतेत कोसळिा. दोन्ही हातांत माती खप
ु सन
ू स्वतःच्या डोक्यावर, चेहरयावर टाकिी
आणण हातांनी केस ओढू िागिा. ते ऐकून अककिीसची आई थेटटस (इम्मॉटद ि अप्सरा) समुद्रातन
ू तडक ततकडे
आिी. “का रडतोएस रे बाळा?”
अककिीस उत्तरिा, “रडू नाहीतर काय करू आई? प्राणापेक्षा वप्रय असा पॅट्रोक्िस मेिा, आता जगन
ू तरी मी काय
करू. तो मेिा तो मेिाच, लिवाय हे क्टर त्यािा मारून वर माझे त्यािा टदिेिे कवच घािन
ू टदमाखात कफरतो
आहे . हे क्टरिा ठार मारल्यालिवाय मी उजळमाथ्याने जगू िकणार नाही.”
यावर मायिेकांमध्ये एक हृद्य संवाद घडिा. थेटटसनेही आपल्या द:ु खािा वाट करून टदिी आणण अककिीसिा
सांचगतिे,”मी उद्या सकाळी ग्रीक ववश्वकमाद ऊफद व्हल्कन दे वाकडून दस
ु रे चचिखत, ढाि अन हे ल्मेट, तिवार
वगैरे बनवून आणते. तोपयंत जरा आवर स्वतःिा आणण बबगरचचिखताचा िढाईत जाऊ नकोस.”
असे म्हणून ती ऑलिंपस पवदतावरीि व्हल्कन दे वाच्या घरी तनघून गेिी.
तोवर इकडे युद्धाचे काय झािे ते पाहू. मागीि बक
ु ात सांचगतल्याप्रमाणे मेनेिॉस आणण मेररओनेस या द्वयीने
पॅट्रोक्िसची डेड बॉडी उचिून आणिी खरी, पण बबचारयाच्या मत ृ दे हार्ोवतीची मारामारी अजून थांबिीच नव्हती.
हे क्टरने कमीतकमी तीनदा तरी त्याचे पाय ओढत-ओढत त्यािा ट्रॉयमध्ये नेण्याचा प्रयत्न केिा आणण
तततक्याच वेळा थोरल्या व धाकटया अजॅ क्सने तो बेत हाणून पाडिा. पण इतके असूनही ते दोघेही हे क्टरिा
मागे काय हाकिू िकिे नाहीत. हे क्टर एकदम हटटािाच पेटिा होता. त्याने पॅट्रोक्िसिा ओढत ओढत
ट्रॉयमध्ये नेिेही असते, इतक्यात-
इतक्यात अककिीसची सटकिी. तो आपल्या िालमयान्यातून बाहे र युद्धर्ूमीजवळ आिा आणण जी रणगजदना
केिी, त्याने ट्रोजनांचे धाबे दणाणिे. मागे उर्ारून अककिीस फक्त तीन वेळेस जोऽरात ओरडिा. त्याच्या नुसत्या
दिदनाने ट्रोजनांची पाचावर धारण बसिी. त्या गजदनेने ट्रोजन घोडी बावचळिी आणण त्या र्ानगडीत बारा ट्रोजन
योद्धे आपल्याच रथांखािी पडिे त्यांच्या चाकांखािी येऊन आणण आपल्याच र्ाल्यांचे घाव िागून मरण पाविे.
अककिीसिा पाहून ग्रीकांना स्फुरण चढिे. ट्रोजन िोक मागे हटिेिे पाहून त्यांनी पॅट्रोक्िसची डेड बॉडी अखेरीस
आपल्या छावणीत आणिी आणण त्याच्या मत ृ दे हाची ववटं बना अखेरीस थांबिी. तेवढयापुरते युद्धदे खीि थांबिे.
ट्रोजन छावणीत आता सगळयांवर एक र्ीतीचे सावट पसरिे होते. पॉलिडॅमस नामक ट्रोजनाने प्रस्ताव
मांडिादे खीि,”आजवर हा अककिीस रुसून बसल्यामुळे आपल्या गमजा चािल्या होत्या, पण आज तो अखेरीस
बाहे र आिाय. आता आपिा सवदनाि व्हायिा वेळ नाही िागायचा. हे टाळायचे असेि तर ट्रॉयचे दरवाजे बंद
करून बसन
ू राहू. बाहे र त्याच्या घोड्यांना खायिा घािायिासद्
ु धा त्याच्याकडे काही उरिे नाही की तो झक
मारत परत जाईि. आपल्या लर्ंती तर काही तो तोडू िकत नाही, त्यामळ ु े असे केिे तर आपण नक्कीच सरु क्षक्षत
राहू.”

154
यावरी हे क्टरें र्णणतिें,” येडा जाहिासी काये? अगोदरच ट्रॉयचा खजजना ररता होत चाििाय, त्यात असे घाबरून
आत बसिो तर सगळा बटटयाबोळच होणार. कुणािा आपल्याजवळच्या खजजन्याची र्ीती वाटत असेि तर
त्यांनी गप तो िोकांत वाटून टाकावा. िोकांमध्ये उगीच र्ीती पसरवायचं काम नाही सांगून ठे वतो आधीच.
उद्याही आपण जहाजांजवळच िढाई करूया, अककिीस िढायिा आिा तर येऊ दे . दे वाच्या कृपेने तो
मरे िसुद्धा.” यािा सवद ट्रोजनांनी अनुमोदन टदिे.
इकडे ग्रीक छावणीत पॅट्रोक्िसच्या प्रेतािा नीट आंघोळबबंघोळ घािून सजवण्यात आिे होते. अककिीस वविाप
करत म्हणािा, “माझीही माती आता इथेच पडायची, म्हातारा-म्हातारींना मी पन्
ु हा र्ेटू िकेन, असं मिाही वाटत
नाही. पण र्ावा ति
ु ा मी काही आत्ता परु णार नाही. हे क्टरिा मारे स्तवर तर नाहीच नाही. आणण ट्रोजनांच्या
कमीत कमी बारा तरी महत्त्वाच्या सेनापतींना मारल्यालिवाय मिा चैन पडणार नाही.”
आता व्हल्कनने अककिीससाठी बनविेल्या ढािीच्या वणदनासाठी होमरने ककमान तीन-चार प्यारे ग्राफ खची
घातिेत. मचथताथद इतकाच की िै काय काय गावर्रची नक्षी त्या ढािीवर होती, ढाि मोठी अन गोिाकार होती-
अन्य बरयाच िोकांची मात्र आयताकृती होती. नंतर चचिखत आणण हे ल्मेटदे खीि बनविे आणण थेटटसिा टदिे.
ते घेऊन थेटटस ततथन
ू तनघािी.
अककलीस आगामेम्नॉनबरोबर समेट करतो आणि युद्धाला तयार होतो.
आता अककिीसची आई थेटटस त्याच्यासाठी व्हल्कन दे वाने बनविेिे चचिखत घेऊन आिी. अककिीसने
ओडीलसअस, डायोमीड, आगामेम्नॉन इ.इ. ग्रीकांच्या सवद अततरथी-महारथींना बोिाविे. जखमी झािेिे ते सवद
िंगडत, कण्हत तसेच आिे. सर्ा र्रताच त्याने सरळ मुद्द्यािाच हात घातिा. “हे अत्रेउसपुत्र आगामेम्नॉन,
माझा तुझ्यावरचा राग आता तनवळिा आहे . बाकी ग्रीक योद्ध्यांना िस्त्रे घेऊन माझ्याबरोबर चिायिा सांग.
ट्रोजनांचा कंडका पाडू एकदाचा, हाय काय नाय काय.”
हे ऐकून ग्रीकांनी “जजतं मया” च्या आरोळया ठोकल्या. अककिीस िढायिा िैच आतुर झािा होता पण कायम
वववेक जागत
ृ असिेल्या ओडीलसअसने त्यािा सांचगतिे की बाबा रे , बाकीच्यांना ककमान खाऊ तरी दे ! मग
त्यासोबतच त्याने आगामेम्नॉनिाही िपथ घ्यावयास िाविी की अककिीसच्या बब्रसीसिा त्याने हातही िाविा
नाही. तिी िपथ घेतल्यावर आणण तेव्हा प्रॉलमस केिेिा खजजना िगेच अककिीसच्या स्वाधीन केल्यावर, अखेर
समेट झािा.
नंतर अककलिसने चचिखत अंगावर चढविे आणण जरा ट्रायि घेतिी की ठीक बसतंय की नाही, ते बघायिा.
समाधानकारकरीत्या सगळं जमल्यावर त्याने त्याचा पेलिऑन पवदतावर खास बनविेिा र्ािा हातात घेतिा.
अककिीस सोडून हा र्ािा वापरणे कुणाच्याही आवाक्याबाहे रचे होते. चांदीच्या मुठीची तिवारही घेतिी आणण तो
तनघािा. ऑटोमेडॉन आणण आजल्कमेदॉन या दोघा मॉलमदडन िोकांनी त्याचा रथ सज ज केिा, घोडे नीट बांधिे.
अककलीसची फाईट-वातावरि पूिच
द टाईट.
अककिीस रणर्ूमीवर आल्या-आल्या सवांत आधी एतनअस आणण अककिीस यांची अंमळ बाचाबाची झािी.
अककिीस म्हणािा, “माझ्यासमोर यायची तुझी डेररंग झािीच किी? मागे इडा पवदतावर तुमच्या गायी पळवताना
तू माझ्यापासन
ू जीव वाचवत एनेसस िहरात पळािास. त्या िहरावरही मी हल्िा करून कब्जा केिा, ततथल्या
बायका ताब्यात घेतल्या. ति
ु ाही तेव्हाच मारिा असता पण दे वांच्या कृपेमळ
ु े च तू जजत्ता जाऊ िकिास, नाहीतर
तेव्हाच ति
ु ा कापिा असता. गप मागे कफर, नैतर फुकट मरिीि.”

155
यावर एतनअस उत्तरिा, “तुझ्या िब्दांनी घाबरून जायिा मी काही कुक्कुिं बाळ नाहीये, काय समजिास? मीही
तुझ्यासारखाच उच्च कुळातिा आहे . रस्त्यात र्ांडणारया बायकांसारखं िब्दांनी र्ांडत बसण्यात काही अथद नाही.
र्ाल्यांनीच एकमेकांचे पाणी जोख.ू ”
असे म्हणून त्याने एक र्ािा बरोबर नेम धरून अककिीसवर फेकिा. अककिीस क्षणर्र घाबरिा, त्यािा वाटिे
र्ािा ढािीतून आरपार जातो की काय! पण तो त्याच्या ढािीच्या बरोब्बर मध्यर्ागी िागून बाजूिा पडिा. मग
अककिीसनेही त्याच्यावर आपिा पेलिअन पवदतावर बनविेिा खास र्ािा फेकिा. तो ढािीच्या एकदम कडेवर
आदळून जवळून संू संू करत मागे पडिा. एतनअसिा झािे काहीच नाही, पण इतक्या जवळून र्ािा गेल्यामळ
ु े
तो एकदम बावचळिा, गडबडिा. मग अककिीसने आपिी धारदार तिवार उपसिी आणण एतनअसनेही एक
र्िाथोरिा धोंडा हातात घेतिा आणण ते एकमेकांवर तट
ु ू न पडणार इतक्यात एतनअसिा जणू दे वानेच वाचविे
आणण अककिीसिा तो टदसेनासा झािा. (बहुतेक धळ ु ीचे वादळ आिे असावे आणण त्या र्ानगडीत एतनअस
पळाल्याने टदसेनासा झािा असावा. ट्रॉयचा उल्िेख ‘वादळी, िै वारे असिेिी जागा’ म्हणन
ू कायम येतो
इलियडात.) त्यात परत हेक्टरने ट्रोजनांना ओरडून चेतविे खरे , पण स्वतः अग्रर्ागी गेिा नाही कारण अककिीस
चेकाळिाय हे टदसतच होते.
एतनअस गुि झािेिा पाहून अककिीस इतर ट्रोजनांच्या मागे िागिा आणण त्याने ट्रोजनांच्या कत्तिीचा सपाटाच
िाविा.
इकफततऑन: याच्या डोक्यात र्ािा घािून कवटीचे सरळ दोन तुकडेच केिे.
डेमोलिऑन: याचे हे ल्मेट फोडून र्ािा आरपार गेिा आणण “टें पि” वर म्हणजेच डोळे आणण कपाळ यांच्या मध्ये
घुसिा तो कवटी र्ेदन
ू गेिा. में दच
ू े तुकडे बाहे र सांडिे आणण जागीच ठार झािा.
टहप्पोडॅमसः हा रथातून उतरून चढाई करीत असताना यािा पोटात र्ािा खुपसून ठार मारिे.
पॉिीडोरसः हा वप्रआमचा सवांत िहान मुिगा होता. यािा पाठीत र्ािा र्ोसकून ठार मारिे.
आपिा र्ाऊ पडिेिा पाहून हे क्टर धावत आिा. हे क्टर आणण अककिीस दोघांची बाचाबाची झािी आणण हे क्टरने
अककिीसवर र्ािा फेकिा, पण तो चक ु वन
ू अककिीस त्याच्यावर झेपाविा. तीन वेळा झेपावूनही हे क्टरने त्याचा
वार चक
ु विा. चौथ्यांदाही असेच झािे तेव्हा हे क्टरिा लिव्या घािून अककिीस अन्य ट्रोजनांमागे गेिा आणण
अजूनही बरे च िोक मारिे.
ड्रायॉप्सः याच्या मानेच्या मध्यर्ागी र्ािा खप
ु सून ठार मारिे.
दे मुखसः याच्या गुडघ्यात र्ािा खप
ु सून जायबंदी केिे आणण तिवारीने प्राण घेतिा.
िाओगोनस आणण दादॅद नसः या दोहोंना रथातून खािी फेकिे आणण िाओगोनसिा र्ािा फेकून ठार केिे तर
दादॅद नसचा हातघाईच्या िढाईत मुडदा पाडिा.
ट्रॉस: हा बबचारा अककिीसचा गुडघा पकडून प्राणांची र्ीक मागत होता त्यािा पाहताक्षणी, परं तु पाषाणहृदयी
अककिीसने सरळ त्याच्या यकृतात तिवार खप
ु सिी. यकृत बाहे र आिे आणण काळसर रक्तही जलमनीवर
इतस्ततः पसरिे आणण तो तसाच तनश्चेष्ट पडून राटहिा.
मलु ियसः याच्या एका कानातन
ू र्ािा खप
ु सिा तो आरपार दस
ु रया कानातन
ू बाहे र आिा. जागीच खिास झािा.
एखेिसः याच्या डोक्यावर तिवारीने इतका जोराचा वार केिा की कवटी फुटून तिवार रक्ताने िाि झािी.
तसाच कोसळिा.

156
ड्यूकॅलियनः यािा कोपरावर र्ािा मारून जखमी केल्यावर बबचारा दोन्ही हात उर्ावून होष्यमाणाची वाट पाहत
होता. त्याचे तिवारीने डोके उडवून फेकून टदिे. पाठीचा कणा अंमळ मांसातून डोकावू िागिा आणण बरे च रक्त
वाहू िागिे.
जरहगमसः याच्या पोटात र्ािा खप
ु सून रुतवल्याने तो रथातून खािी कोसळिा आणण मेिा.
आरे इथस
ू ः हा जरहगमसचा सारथी होता. त्यािाही पाठीत र्ािा खप
ु सून रथातून ओढून काढिे. त्याचे घोडे र्ीतीने
णखंकाळू िागिे.
िेतात वपकिेल्या धान्यावर बैि चािन
ू त्यातिा कोंडा इ. घटक वेगळे करतात त्याप्रमाणे अककिीसच्या रथाचे
घोडे कायम मतृ दे ह तड
ु वत होते. त्याच्या रथाची चाकं रक्ताने माखिी होती. चहुबाजन
ू े कत्ति करून करून
अककिीस त्याच्या िस्त्रांसमवेत रक्ताने न्हाऊन तनघािा होता.
अककलीस ट्रोजनांची पि
ू द चटिी उडवतो.
आता अककिीसच्या फाईटने वातावरण पण
ू च
द टाईट झािेिे होते. त्यात अककिीसपढ
ु े घाबरून पळणारया ट्रोजनांचे
दोन र्ाग पडिे: एक र्ाग ट्रॉय िहरात जाऊ पाहत होता तर दस
ु रा खाँथस नामक ट्रॉयच्या जवळच असिेल्या
नदीपािी अडकिा होता. नदीतीि र्ोवरयांचा सामना करत अककिीसपासून वाचण्याची पराकाष्ठा करणारया
ट्रोजनांची पार तारांबळ उडािी होती. नदीकाठी आपिा रथ आणण र्ािा ठे वून अककिीस ढाितिवारीतनिी नदीत
उतरिा. एखाद्या डॉजल्फन मािापुढे िहान मासे पळावेत तसे ट्रोजन्स अककिीसपुढे पळत होते. िोकांना मारता
मारता अककिीसचे हात र्रून आिे. त्यानंतर त्याने १२ ट्रोजन तरुणांना नदीतून बाहे र जजवंतच ओढून काढिे -
एखादी कोंबडी हातात पकडावी तसा तो त्यांना ओढून काढत होता. त्याने त्यांचे हात मागच्या बाजूस बांधिे
आणण आपल्या सैतनकांच्या स्वाधीन केिे. हे बारा जण पॅट्रोक्िससाठी “सॅकक्रफाईस” म्हणून अककिीसच्या
िालमयान्यात नेिे गेिे. ततथे त्यांना नंतर मारिे जाणार होते. ततथेच त्यािा लियाकॉन नामक वप्रआमचा अजून
एक पुत्र टदसिा. िै वषांमागे त्याने त्यािा पकडिे होते अककिीसच्या द्राक्षबागेत चोरी करताना, आणण गुिाम
म्हणून ववकिे होते िेम्नॉस बेटात. इतक्या वषांनी तो परत टदसिा तेव्हा अककिीसिा महदाश्चयद वाटिे. पण
त्याने िेवटी मानेत तिवार खप
ु सून लियाकॉनचा जीव घेतिा. त्याच्या ववनवणीकडे जरासुद्धा िक्ष टदिे नाही.
त्यानंतर अककिीसचे िक्ष अॅस्टे रोपाइउस नामक ट्रोजन योद्ध्याकडे गेिे. अंमळ बाचाबाची होऊन युद्धािा तोंड
िागिे. अॅस्टे रोपाइउस हा दोन्ही हातांनी र्ािाफेक करू िकायचा. पटहल्यांदा त्याने फेकिेिा र्ािा अककिीसच्या
ढािीवर आदळून खािी पडिा. मग दस
ु रा र्ािा फेकिा, तो अककिीसच्या कोपरािा िागून रक्त आिे!
अककलिसचा जलमनीत खोविेिा र्ािा उपसण्याचा तीन वेळा तनष्फळ प्रयत्न त्याने केिा पण अककिीस
तेवढयात त्याच्यावर झेपाविा आणण पोटात बेंबीजवळ तिवार खप
ु सून त्याने त्याचा जीव घेतिा.
अॅस्टे रोपाइउसची आतडी बाहे र आिी आणण रक्त जलमनीवर पसरिे.
त्यानंतर अककिीसने थलसदिोखस, लमडॉन, आजस्टवपिस, म्नेसस, थ्रॅलसयस, ओनेउस आणण ओफेिेस्टे स या ट्रोजनांना
मारिे. अजूनही कैक ट्रोजनांना मारिे असते, पण तेवढयात खाँथस नदीने मानवरूपात येऊन त्यािा ववनंती केिी,
“बाबा रे , आता तरी कत्ति थांबव. िै प्रेतं पडिीत माझ्या पाण्यात अन सगळं नुसतं तुंबून गेिय
ं .”
त्यावर अककिीस इतकेच म्हणािा की हे क्टरिा मारल्यालिवाय ही कत्ति थांबणे अिक्य. मग नदी चचडिी आणण
अककिीसच्या मागे िागिी. नदीतन
ू बाहे र तनघताना अककिीसची परु े वाट झािी, बड
ु तो का काय असे वाटे पयंत
एकदाचा तो ततथन
ू बाहे र तनघािा.

157
ट्रॉयचा राजा वप्रआम हा अककिीसने चािविेिे हे ट्रोजनसत्र एका उं च बुरुजावर उर्ा राहून पाहत होता.
अककिीसच्या र्याने िहरात धावत येणारयांसाठी सगळी दारे खि ु ी ठे वा, अिी त्याने आज्ञा केिी.
तेवढयात आगेनॉर नामक ट्रोजन सेनापतीने अककिीसिा आव्हान टदिे आणण त्याच्या पायावर र्ािा फेकिा.
पण चचिखत असल्याने र्ािा नुस्ताच पायािा िागून खािी पडिा. प्रत्युत्तरादाखि अककिीस त्यावर झेपाविा
पण आगेनॉर गोंधळाचा फायदा घेऊन तोपयंत तनसटिा होता. बाकीचे िोक कुणाचं काय झािं, याची कणमात्रही
कफकीर न करता जीव वाचवण्यासाठी िहरात धावत होते.
हे क्टर-अककलीस सामना आणि हे क्टरचा मत्ृ य.ू
अककिीस ट्रोजनांची चटणी उडवत असिेिा पाहून वप्रआमने ट्रॉयचे दरवाजे उघडे ठे वण्याची आज्ञा केिी होतीच.
अककिीसिी िढायिा हे क्टरने जाऊ नये म्हणन
ू त्याने परोपरीची ववनवणी केिी. िै हृदयद्रावकपणे त्याने
हे क्टरिा ववनविे. ( होमरने करुणरस ओतिाय ततथे फुि.) पण त्याचा हे क्टरवर काही पररणाम झािा नाही.
हे क्टरची आई हे क्यब
ु ा हीदे खीि अन्य जस्त्रयांसमवेत वविाप करू िागिी, पण हे क्टरचे मन वळवण्यात कुणािाही
यि आिे नाही.
आणण ते साहजजकच होते म्हणा. हे क्टरच्या मनात फुि चिबबचि चाििी होती. “आत जाऊ की नको? आत
गेिो तर पॉलिडॅमस मिा सगळयांसमोर लिव्या घािेि, काि-परवा फुरफुरत होतास आणण आज नांगी टाकिीस
म्हणून. मग माझी सवांसमोर छी:थू होईि! नकोच ते. समजा मी सवद िस्त्रे त्यागून अककिीससमोर गेिो तर
काय होईि? तो माझे ऐकेि ही िक्यतादे खीि कमीच वाटते. समजा या सवद युद्धाचे मूळ असिेल्या हे िेनिा
परत दे ऊन वर ट्रॉयचा तनम्मा खजजना ग्रीकांना ऑफर केिा तर? मी ट्रोजनांना गप करू िकतो म्हणा तसं, पण
बबनहत्यार असताना अककिीसकडे गेिो तर मिा तो एखाद्या स्त्रीिा मारावे तततक्या आरामात ठार मारे ि.
त्यापेक्षा राहू दे , गप त्याच्यािी िढतो. काय तनकाि िागतो तो िागू दे एकदाचा.”
असा ववचार करत असतानाच अककिीस त्याच्यावर झेपाविा. त्याच्या उजव्या हातात र्ािा होता. त्याचा आवेि
बघून हे क्टर घाबरिा आणण पळू िागिा. त्याच्या मागे चपळ अककिीस वेगाने पाठिाग करू िागिा - एखादा
ससाणा र्क्षयावर झेपावावा तसा. ट्रॉयच्या लर्ंतीजवळून या कडेपासून त्या कडेपयंतच्या नदीजवळून तीन वेळा
तरी हा पाठिाग चाििा. हे क्टर ट्रॉयच्या गेटजवळ जायचा कारण आपिे िोक वरून अककिीसवर िस्त्रे
फेकतीि, असे त्यािा वाटायचे. गेटच्या जास्तच जवळ जातोय असे वाटिे की अककिीस त्यािा बाहे रच्या
मैदानाच्या बाजूस हाकिायचा. हे क्टर अककिीसपासून दरू जाऊ िकिा नाही आणण अककिीसही त्यािा
पकडण्याइतपत जवळ गेिा नाही. लिवाय अककिीसने ग्रीक सैन्यािा खण
ू करून अगोदरच बजावून ठे विे होते,
की कोणीही हे क्टरवर र्ािा, तिवार, बाण, धोंडा इ.पैकी किानेही हल्िा करावयाचा नाही म्हणून. हे क्टरिा
मारण्यापासूनची टदगंत कीती अककिीसिा फक्त आणण फक्त स्वतःसाठी पाटहजे होती.
अखेरीस पळापळ थांबिी. डेइफोबस नामक हे क्टरचा र्ाऊ त्याच्या मदतीिा आिा आणण दोघांनी लमळून
अककिीसचा सामना करावा, असे ठरिे. मग हेक्टरचे डेररंगही वाढिे, कारण बाकीचे िोक िहराच्या आत पळत
असताना बाहे र राहणे सोपे काम नव्हे . पण अककिीस चािून येतेवेळी मात्र तो कुठे टदसेनासा झािा.
(लमनव्हाद दे वी डेइफोबसच्या वेषात येते इ. वणदन आहे , त्याजागी प्रत्यक्षात काय घडिे असावे हा माझा तकद
मांडतो आहे . बाकी आहे तसेच लिटहिे आहे .)

158
िेवटी अककिीस आणण हे क्टर समोरासमोर आिे. हे क्टर अककिीसिा म्हणािा, ”हे अककिीस, तुझ्यापासून मी तीन
वेळेस पळािो; पण आता नाही. आता एक तर मी मरे न नाही तर तुिा तरी मारीन. चि दोघांनी प्रततज्ञा करू, की
आपल्या युद्धात जो जजंकेि त्याने परार्ूताच्या प्रेताची कुठल्याही प्रकारे ववटं बना करू नये.”
आधीच पॅट्रोक्िसिा मारल्यामुळे अककिीसचा हे क्टरवर राग होता, त्यात त्याच्या प्रेताची इतकी ववटं बना केल्यावर
हे क्टरकडून असा प्रस्ताव ऐकल्यावर अककिीसची सटकेि नाहीतर काय! तो सरळ गुरकाविा, “मूखाद! (खरे तर
ग्रीक र्ाषेतल्या लिव्या असाव्यात, पण इलियडमध्ये लिव्या कधी टदसत नाहीत. नुस्ती कापाकापी चािू असताना
लिव्यांची गरज ती काय म्हणा. व्हाय कसद व्हे न यू कॅन ककि?) प्रततज्ञा वगैरे र्ाकडकथा माझ्यापढ
ु े बोिू नकोस.
लसंह आणण माणस
ू एकमेकांिी कधी करार करतात का? िांडगे आणण में ढयादे खीि एकमेकांिी करारमदार करीत
नाहीत, उिट एकमेकांचा कायम कटटरपणे द्वेषच करतात. त्यामळ
ु े आपल्या दोघांत असिा करारबबरार ववसरून
जा. तझ्
ु यात असेि नसेि तततकी पण
ू द ताकद पणािा िाव, बघू काय दम तझ्
ु यात ते. पॅट्रोक्िस आणण इतर
माझ्या लमत्रांना मारून तू जे द:ु ख मिा टदिंयस त्याची पण
ू द र्रपाई मी आज करणार आहे , याद राख!”
असे म्हणन
ू अककिीसने हे क्टरवर र्ािा फेकिा आणण यद्
ु धािा तोंड िागिे. हे क्टरने वाकून तो र्ािा चक
ु विा
आणण म्हणािा, “नेम चक
ु िा रे तुझा अककिीसा! मोठा टटवटटव करत होतास ना की मी तुझ्यापुढे गर्दगलळत
होईन आणण पळून जाईन म्हणून? आता घे माझा र्ािा, बघू चक
ु वतोस की कसा ते. तू मेिास तर ट्रोजन िोक
सुटकेचा तन:श्वास सोडतीि, कारण तुझ्याइतकी हानी आम्हांिा कोणीच पोचविेिी नाही.”
असे म्हणून हे क्टरने अककिीसवर र्ािा फेकिा. तो त्याच्या ढािीच्या बरोब्बर मध्यर्ागी िागून ररबाउं ड झािा.
र्ािा व्यथद गेल्यावर हे क्टर चचडिा, कारण दस
ु रा र्ािा त्याच्याकडे नव्हता. “डेइफोबस! डेइफोबस!!” हाका
मारल्या पण डेइफोबस होता कुठे ? “च्यायिा, डेइफोबस तर आत तटाआड आहे . मी काय करू आता? मरण तर
अटळ टदसते आहे , पण मरण्याआधी काहीतरी मोठे काम करून मगच मरतो.”
असा ववचार करून हे क्टरने आपिी मोठी धादादर तिवार उपसिी आणण अककिीसच्या टदिेने झेपाविा.
अककिीसही त्याच्यावर झेपाविा. त्याच्या उजव्या हातात स्पेअरवािा दस
ु रा र्ािा होता. हे क्टरच्या कवचावरून
अककिीसने एक नजर कफरविी. पॅट्रोक्िसिा टदिेिे अककिीसचेच कवच होते, ते हेक्टरने घातिे होते. एक गळा
सोडिा तर बाकी सवद काही प्रोटे क्टे ड होते. ती जागा बरोब्बर हे रून अककिीसने हे क्टरच्या गळयात र्ािा खप
ु सून
त्यािा खािी पाडिे. हे क्टर मरणार हे कफक्स होतेच, पण तो अजून बोिू िकत होता कारण गळयातन
ू र्ािा
खोि गेिा तरी स्वरयंत्र इ. िाबूत होते.
अककिीस मरणाच्या दारातल्या हे क्टरिा म्हणािा, “मर मूखाद. मी जजत्ता असताना पॅट्रोक्िसचा जीव घेताना
आपण सहीसिामत वाच,ू असं वाटिं काय तुिा? आता तू मेल्यावर ग्रीक िोक पॅट्रोक्िसचे अंत्यसंस्कार ववचधवत
करतीि, पण तुझं प्रेत मात्र कुत्र्या-चगधाडांना खाऊ घािेन मी.”
हे क्टरने अककिीसिा ववनविे, “प्िीज, असं काही करू नकोस. माझे आईबाबा तुिा माझ्या बदल्यात मोठा
खजजना दे तीि तो घे, पण मिा ग्रीकांच्या कुत्र्यांना खायिा घािू नको. माझे अंत्यसंस्कार नीट करू दे त त्यांना,
प्िीज.”
अककिीस अजन
ू च चचडून उत्तरिा, “गप ए, कुत्र्या. बढ ु या वजनाइतकं सोनं टदिं ककंवा त्याच्या
ु ढया वप्रआमने तझ्
वीसपट खजजना टदिा तरी मी ति
ु ा सोडणार नाही. आत्ताच तझ
ु े तक
ु डे-तक
ु डे करीन, मिा वाटिं तर.”

159
हे क्टर म्हणािा,”मिा माटहतीच होतं, तुझ्यासारख्खया पाषाणहृदयी माणसापुढे माझा इिाज चािणारच नाही. पण
ट्रॉयच्या स्कीअन दरवाज याजवळ अपोिो दे व तुिा मारे ि हे नक्की. ती अवकृपा ओढवून घ्यायची असेि तर
बघ.”
हे बोिून तो मरण पाविा. त्यानंतर अककिीसने त्याच्या गळयातून र्ािा उपसून काढिा आणण त्याचे हे ल्मेट व
चचिखत काढून घेतिे. त्याचे मॉलमदडन सैतनक हे क्टरच्या िवाजवळ हळूहळू एकेक जमू िागिे आणण त्याच्या
िवािा र्ाल्याने जखमा करू िागिे. “हे क्टरचा सामना करणं आता सोप्पंय!” करत चचत्कारू िागिे.
त्यानंतर अककिीस सवांना उद्दे िन
ू म्हणािा, “ट्रोजन िोक हे क्टरिा दे वासारखा मानत होते, त्यािा मारून आपण
मोठा ववजय लमळविा आहे . यानंतर ते िढतीि की िरण येतीि, हे पहा. पण त्याआधी पॅट्रोक्िसचे अंत्यसंस्कार
करू चिा.” असे म्हणन
ू त्याने हे क्टरच्या दोन्ही पायांच्या घोटयाजवळच्या मांसि र्ागािा र्ोके पाडिी आणण
त्यांतन
ू बैिाच्या कातड्यापासन
ू बनविेिा दोर आरपार घािन
ू , रथािा बांधन
ू हे क्टरिा रथामागे फरफटत नेिे.
रथाचे घोडे दौडत होते आणण हे क्टरचे काळे केस इतस्ततः अस्ताव्यस्त पसरून र्ेसरू टदसत होते. ही अप्रततष्ठा
थांबवायचे धाडस कुणातही नव्हते.
इकडे हे क्टर पडल्याचे कळताक्षणी त्याची आई हे क्युबाचा आकांत कळसािा पोहोचिा. बाप वप्रआम तर पागि
झािा होता, कुणािाही आवरे ना. “मी एकटाच जातो त्या तनष्ठुर अककिीसकडे आणण हे क्टरचे िव परत मागतो.
त्याने माझी ककतीतरी पोरं मारिीत आजवर, पण हे क्टर माझा सगळयांत वप्रय होता. मरे स्तोवर ही बोच माझ्या
हृदयात कायम राहणार.”
पण हे क्टरपत्नी अाँन्द्रोमाखी टहिा अजूनपयंत पत्ताच नव्हता आपिा नवरा मेिाय त्याचा. बबचारीने युद्धाहून
परत आल्यावर हे क्टरिा आंघोळीसाठी गरम पाणी तापवावे, म्हणून एका मोठ्या कढईची तजवीज केिी होती. ती
त्याची आतुरतेने वाट पाहत होती. एवढयात आपल्या सासूचा वविाप ऐकून ततिा अर्द्र िंका आिी आणण ती
पळत पळत ततकडे गेिी. बातमी कळल्यावर ततच्या द:ु खािा पारावार राटहिा नाही. नाना परीच्या आठवणी
काढत ती िोक व्यक्त करू िागिी. अख्खख्खया ट्रॉयर्र सुतकी िोकमय वातावरण होते. हे क्टर सवद ट्रोजनांचा
िाडका होता, त्यामुळे तो मेल्यावर सवद ट्रोजनांना अपरं पार द:ु ख झािे होते.
इथे इलियडचे २२ वे बुक संपते.

***
लेखक- तनणखि बेल्िारीकर

मुळ दव
ु ा- इथे

160
 शटरबंद

मिा एखाद्याचा राग आिा ना की खप

ू राग येतो. उगाच नाही आई मिा चचडका बबब्बा म्हणते; पण आता मिा
पेअर फाकादद या माणसाचा इतका राग आिाय, की इतका राग मिा कोणाचाही येत नाही. राजूदादा म्हणतो, प्रत्येक
गोष्टीचे पटहिे तीन नंबर काढून ठे वावे म्हणजे ठरवायिा सोप्पं जातं पण काय ठरवायिा सोप्पं जातं, ते नाही
सांचगतिंय. र्ाव खाण्यामध्ये राजूदादा फार आहे अगदी. मी र्ावखाऊ िोकांमध्ये त्याचा नंबर पटहिा ठे विाय.
तरी माझ्या तीन आवडत्या आज या ठरल्यात आणण तीन माणसं ज यांचा मिा खप
ू राग येतो ते. एक म्हणजे
रमाकाकू, कारण तीिा मिा सोडून पुण्यािा चाििी आहे . कायमची. आणण ततने मिा हे सांचगतिंसुद्धा नाही
स्वतःहून. दोन म्हणजे अण्णा. बाबांचे लमत्र असिे म्हणून काय झािं? कोण एखाद्या मुिीिा ततच्या बाबांची आई
म्हणून ततिाच हाक मारतं? पण हे अण्णांना सांगणार कोण? गल्िीत कधीही आणण कुठं ही मी टदसिे की ‘काय
मुकंु दाची आई’ असा मोठ्याने हाक मारतात, आणण ततसरी ती अनसय
ू ावटहनी. साधं एक वाक्य बोिताना
अनसूयावटहनी इतकी ऍजक्टं ग करते की बोिताना फक्त ततचं जोरजोरात हािणार तोंड टदसतं आणण डोळयासमोर
नाचणारे हात; पण वटहनी काय बोिते ते ऐकूच येत नाही. गल्िीतिा गोठपाटिीणीचा छोटासा नातू, अक्षु आहे ना,
तो ‘एक पाय नाचीव रे गोववंदा’ म्हटल्यावर कसं एक पाय आणण दोन्ही हात नाचवतो, अगदी तस्सं! तर या
सगळयांचा मिा जजतका राग येतो त्याच्या ककतीतरी पट जास्त राग मिा पेअर फाकादद या माणसाचा आिा आहे .
इतकं काही त्याने अभ्यासात टदवे िावण्याचं काही कारणच नव्हतं. या माणसामुळेच मिा हे असं इतक्या सकाळी
मागच्या दरवाज याच्या णखडकीत बसावं िागतंय. आजीच र्रतवाक्य का काय ते आहे ना, ‘कुठल्या जन्माचं नातं
कुठं साथ दे ईि आणण कुठल्या जन्माचं वैर कुठं घात करीि, काही सांगता येत नाही हो!’ त्यातिा प्रकार आहे
झािं. आता माझी सववताकाकू असिी जन्माची नाती कुठे ही र्ेटण्यासाठी प्रलसद्ध आहे . ततच्याबरोबर रस्त्याने
चािणं म्हणजे आमच्या गावातल्या रे ल्वेसारखं आहे . आमच्या गावाजवळून जाणारी रे ल्वे कुठे पण थांबते, म्हणन
ू
प्रलसद्ध आहे म्हणे. नस
ु तं “अग बाई! सम
ु नकरांची संध्या का तू”, “अग पमे..ओळखिं न्हाईस होय मिा” सारखं
काही तरी बोिन
ू ककती वेळा थांबेि, काही पत्ता नाही.परवा चक्क डोमगावच्या जत्रेतिा ववदष
ू क ततच्या ओळखीचा
तनघािा. ती िहान असताना ततच्या बाबांच्या बदिीच्या गावातिा िेजारी होता तो. अख्खखी सकदस फुकट, वर बफादचा
गोळा! आमच्या नलिबी मात्र जन्माचे वैरी फार! हा पेअर त्यातिाच एक.
“ए िटरबंद!” राजूदादाने खच्चन
ू हाक मारिी आणण सायकिवरून झरकन तनघन
ू गेिा. त्यािा मिा चचडवण्यालिवाय
येतं काय? कािपासन
ू त्याने मिा िंर्रवेळा तरी चचडविं असेि. इतके काही माझे दात पढ
ु े नाहीयेत काय, आणण
त्या दातािा जक्िपा िावण्यासारखे तर अजजब्बात नाहीत, पण आमच्या मातोश्रींच्या आणण नानांच्या मनात कोणी
र्रविं काय माहीत? सरळ चाि करून यायच्याऐवजी राजा जयलसंगासारखं कोंडीत पकडिं. मामाच्या घरी सुटटीसाठी
गेिे आणण जक्िपा िावूनच आिे. तह करण्यावाचून पयादयच नाही ठे विा. मिा तर वाटतं, आई मागच्या जन्मीची
टदिेरखान असावी. बरोबर डाव साधिा ततने. तहाची किमे द्यावी तिी त्या डॉक्टरबाईने एक यादी टदिी. पोळी-
र्ाकरी काही टदवस बंद, दाताने काहीही तोडून खायचं नाही, ऊस-पेरू तर दरू ची बात. त्याच पुस्तकात या पेअर
फाकादद का बबकादद चं नाव होत. किािा याने िोध िाविा या तारे चा! दाताबरोबर मिापण आवळून ठे विंय त्याने.
आज सकाळची टयुिन बुडविी. आई काही बोििी नाही, पण िाळा बुडवणं अवघड आहे . सगळयांना चक
ु वून बाहे र
पडावं तर आज नेमकी इंदआ
ू जी आिी आहे . बाहे र जाताना िंर्र तरी प्रश्न ववचारे ि. ततची बडबड म्हणजे आगीतून
फुफाटयात! तेव्हा आज िवकर िाळे त जावं हे बरं आतािी पावणेदहा तर वाजिेत. सव्वादहापयंत िाळे त पोहच.ू

161
मागच्या बाकावरच्या र्ागुमामीिा पटवायिा िागेि जागेच्या अदिाबदिीिा. पटकन दप्तर र्रिं आणण घराबाहे र
पडिे. समोरची रमाकाकू अंगणात उर्ी होती, पण ती काही बोिायच्या आत मी सटकन घराबाहे र पडिे. तसंही
मिा ततच्यािी अजजबात बोिायचं नाहीवये. हा गतनमी कावा मी काकाकडून लिकिेय. ित्रि
ू ा कळायच्या आत
पसार. आईच्या हाका येईतो मी गल्िीच्या तोंडािी असणारया सावळयाच्या वाड्यापािी पोहचिेसुद्धा होते.
***
पटहिे तीन तास अगदी तनवांत गेिे. मागच्या बाकावर का बसिीस, म्हणून आिुने ववचारिं.. मी नुसतं हुं केिं.
तोंड उघडायचं कामच नाही. अळीलमळी गुप चचळी. छोटया सुटटीतसुद्धा सगळया पोरींना सांचगतिं. सांचगतिं
म्हणजे लिहून दाखविं,‘मागदिीषद मटहना चािू आहे . माझं कडकडीत मौनव्रत आहे ’. आमच्या वगादतल्या काही पोरी
नुसत्या ‘ह्या’ आहे त. त्यातिी एक नमू. मिा म्हणे ‘उद्यापनािा बोिव मिा.’ फसक्कन हसणार होते, पण तोंड
उघडिं तर पंचाईत. पण चौथ्या तासािा टहरोळीकर सरांनी घात केिा. मी, पूजी, आिू आणण ववद ू म्हणजे सरांचा
‘अिांत टापू’. त्यातिा एक मागं का बसिा, म्हणून त्यांनी डौऊट खाल्िा. फुसकंसं गणणत दे ऊन मिा बरोबर
उठविं. न बोिावं तरी पंचाईत, बोििं तरी पंचाईत. पोटात नुसता गोळा आिा. तोंडावर हात घेऊन नुसतीच उर्ी
राटहिे. ककती वेळ उर्ं राहणार? आता तासाची घंटा झािी असती तर बरं झािं असतं. पण आजी म्हणते तिी
‘वेळ सांगून येत नाही’ हे च खरं . माझ्या चेहरयाकडे बघून आिुने मध्ये िंका काढायचा प्रयत्न केिा. खरं तर
असल्या चढाया करण्यात आिु हुश्िार, पण सरांनी दाद टदिी नाही. म्हणािे, “अजश्वनी, तू िांत बस. कुिकणी,
बोिा.तोंडावरचा हात काढा, स्पष्ट बोिा.” िेवटी तोंड उघडिं आणण जे झािं ते झािंच! ‘अवया...ईईई..तझ ु े
दात..अरद रद.’ सगळीकडून आवाज आिे. पज
ू ी, आिीसद्
ु धा माझ्या दाताकडे पाहत बसल्या. वगादतिी सगळी पोरं पोरी
कफदीकफदी हसिी. पाठोपाठ सरसद्
ु धा! आता िेिारमामानेच पाठ कफरविी तर कसं व्हायचं!
िेवटच्या तासापयंत मी कोणािी काही बोििे नाही. सारखं डोळयातन
ू पाणी येत होतं. पज
ू ीने ओढून ततच्या िेजारी
बसवन
ू घेतिं. डब्बा तर आणिाच नव्हता आणण दातही खप
ू दख
ु त होते. या सगळयाच मळ
ू कारण म्हणजे तो
पेअर फाकादद का बबकादद . इतका राग आिा मिा त्याचा की डॉक्टरीणबाईची तहाची किमे काढून त्यातल्या
फाकादद िा दाढीलमश्या काढायिा सरु
ु वात केल्या.
िाळा सट
ु िी तरी घरी जाऊच वाटत नव्हतं, पण पोटात कावळे ओरडायिा िागिे.थोड्या वेळाने ते बाहे र येतीि
असं वाटायिा िागिं. मग डोकंही दख
ु ायिा िागिं म्हणून घरी गेिे. घराच्या दारापािी येताच मात्र खमंग येसाराची
आमटी आणण मऊमऊ णखचडीचा वास आिा. आमच्या आईचं हे असंय, ित्रू असिी तरी ततिा माझ्या गोष्टी अगदी
बरोब्बर कळतात. घरी गेिे तेव्हा आईचं ‘वेळच्या वेळी’ प्रकरण चािू होतं. हे काय आहे , हे एकदा ववचारायिा हवं.
आई आणण धमादचधकारी आजीच्या बोिण्यात ककती वेळा ‘वेळच्या वेळी’ हा िब्द येतो हे मी मोजायचंच सोडून
टदिं आहे . आतासुद्धा मी जेवताना, माजघरात बसून दोघींची खिबतं चािू झािी.
“हो ना, बरं झािं बाई वेळच्या वेळी ठरविंस आणण घडवून आणिंस हो.”
“हो ना, या गोष्टी वेळीच झािेल्या बरया.”
“हो ना! आमच्यावेळी कुठे असिं होतं. माझ्या पमीचं पाटहिंस नं! बरं तरी मुकंु दाच्या कुठे िक्षातसुद्धा आिं
नसतं.”
“नाही तर काय! नाना होते म्हणून तनर्ाविं हो.”
“सगळं जजथल्या ततथं हवं गं! दर मटहन्यािा जायचं का आता?”
“हो ना, त्याच्या वेळा पाळाव्याच िागतीि ना”

162
“होईि हो! दोन-अडीच वषांचा तर प्रश्न आहे . पण जन्माचं कल्याण होईि. बरद , मग आपिं झुंजुरमासाचं काय
करायचं? जाऊ या का या आठवड्यात?”
“ते जाऊच हो! अहो, पण आपल्या रमेचं काय करायचं? बोििा का तुम्ही र्ाऊजींिी?”
रमाकाकूचं काय? ततच्याववषयी काय बोितायेत या दोघी? ित्रच
ू ी खिबतं चािू असताना कान दे ऊन ऐकावं;
त्यालिवाय त्यांचे मनसुबे कसे कळणार? असं केल्यानेच महाराज सुटिे ना आग्र्याहून. गुपचप
ु वपंपाच्या मागे जावं
तोपयंत आई म्हणािी, “पोट र्रिं असेि तर जरा रमाकाकूकडे जाऊन ये. सकाळपासून तीनदा येऊन गेिी
तझ्
ु यासाठी.” खरं तर कोणािा सग
ु ावा न िागता बटहजी नाईकासारखं मांजराच्या पाविांनी कफरता आिं पाटहजे.
पण आईच्या पाठीिा डोळे नसतानाही, मी नेमकी काय करते हे ततिा कसं कळत कोण जाणे. आता असं
आईनेच म्हटल्यामळ
ु े काही न बोिता उठिे आणण सरळ रमाकाकूच्या घरी गेिे. आमच्या वाड्याच्या समोरच
धमादचधकारयांचा वाडा आहे . त्यांच्या वाड्याची एक मज जा आहे , घोड्यावरून थेट आत जाऊन िगेच घरात उतरता
यावं, म्हणनू ततथे दे वडी आहे . यािा म्हणतात हुिारपणा. रमाकाकूने ती छान रं गविी आहे आणण त्याच्यावर
बोरूने रांगोळी काढिी आहे . मी गेिे तेव्हा त्या दे वडीच्या जोत्यात बसन
ू रमाकाकू काहीतरी काम करत होती.
जवळ जाऊन पटहिे तर ती केिराच्या काडीने तांदळ
ू रं गवत होती. प्रत्येक तांदळ
ू अधाद पांढरा आणण अधाद केिरी.
दरवषी राजाकाकाच्या वाढटदवसािा रमाकाकू ततचा तो जगप्रलसद्ध केिरर्ात करणार म्हणजे करणार. गेिी
तीन-चार वषं तर काका नाही तरीसुद्धा. र्ाताचं झाकण पडिं की आमच्या माडीतसुद्धा त्याचा घमघमाट
सुटणार. अख्खख्खया गल्िीत ततच्यासारखा स्वयंपाक कोणी करत नाही. महाराज असते तर ततिा मुदपाकखाना की
काय, त्याचा प्रमुख केिं असतं. आमच्या आजीिा आणण ततिा लमळून हजारर्र तरी पदाथद येत असतीि. आधी
कसं व्हायचं, एकदा नैवेद्य दाखविा की िगेच जे काय केिंय, ते काकू आमच्या घरी आणण आजी काकूच्या घरी
पाठवणार म्हणजे पाठवणार. गणणत सुटल्यावर मी न ू् पूजी उत्तर एकमेकांना सांगतो तसं! खरं तर ततच्या मागे
जाऊन मी ततचे डोळे झाकणार होते, पण ती मिा अजजब्बात आवडत नाहीवये. आमचं गुप्त र्ांडण चािू आहे .
तीसुद्धा दस
ु रीकडेच कुठे तरी टक िावून पाहत होती. हाताने काम सुरू होतं पण िक्ष र्ितीकडेच. तांदळाचा
एक-एक दाणा बरोबर अधाद केिरी रं गवत होती. हल्िी काकूचं हे नेहमीचं झािंय. जवळ असिी तरी जवळ आहे ,
असं वाटत नाही. ततिा बघून मिा कधी कधी कल्याणच्या सुर्ेदाराच्या सुनेची आठवण येते. ततच्यासारखीच
काकू छान टदसते पण बोित नाही की हसत नाही. मेण्याचा पडदा सरकवल्यावर कल्याणच्या सुर्ेदाराच्या
सुनेिा काय वाटिं असेि? घाबरिी असेि? महाराज जा म्हणािे तरी कुठे जाणार होती ती? ततचा नवरा, घरचे
कुठे आहे त हे सुद्धा ततिा माहीत नव्हतं. काकूचं पण तसंच आहे का? मिा असं वाटतं, ते मी कोणािा सांगू
िकत नाही. आमच्या घरचे ठोक दे ण्यात अव्वि. मागे एकदा वरच्या अंगणात सगळे गप्पा मारत असताना मी
असंच बोिता-बोिता म्हणािे की, “मी तुझ्यापोटी जन्मिे असते तर तुझ्यासारखीच सुंदर झािे असते.” तेव्हा
आईने दष्ु टपणे एक सूक्षमसा चचमटा जोरात काढिा होता. तो चचमटा आठवन
ू , मी तिीच ततच्यािी न बोिता
परत घरी आिे.

***

163
गेिे पंधरा टदवस मधन
ू च माझे दात खप
ू दख
ु ातायेत. हळूहळू पोळी खायिा येतीये, पण एकदम बारीक बारीक
तुकडे करून. एक घास ३२ वेळा चावायचा, तसा एका पोळीच्या तुकड्याचे ३२ घास करायचे आणण मग ते ३२ वेळा
चावायचे. ३२ गुणणिे ३२. कधी संपायचं कोण जाणे. जेवायचं काही नाही हो, पण सगळे वेगळे च वागत आहेत.
आजी माझं जेवण होईपयंत माझ्यािेजारी बसून राहते; बाबा नेहमी आईस्क्रीमिा नाही म्हणायचे, आता मुद्दामून
खायिा घाितात. ककती दख
ु तं त्यांना काय माहीत! पूजी, आिी, ववद ू सोडल्या तर िाळे त मी जास्त कोणािी बोित
पण नाही. बोिायिा िागिं तर दाताकडे येडच्याप पोरी नुसत्या बघत बसतात आणण िंर्र प्रश्न ववचारतात;
ब्रॅकेटस दातािा किाने चचटकवतात? ती तार स्टीिची आहे का? दात ककती आत जाणार? ककती टदवस पीन िावणार?
सारखं-सारखं बोिन
ू कंटाळा आिा मिा. ताप नस
ु ता! पण या सगळयापेक्षा वाईट मिा किाचं वाटत माहीत आहे ?
आमच्या गल्िीतिा तो अक्षु हल्िी माझ्याकडे येतसद्
ु धा नाही. आधी कसा, मी टदसिे की पळत-पळत यायचा. मी
जजथे जाईन ततथे मागे-मागे यायचा. आता माझ्याकडे पाटहिं की घाबरून त्याच्या आईच्या कडेवरून खािीसुद्धा
उतरत नाही. आता तो माझ्याकडे कधीच येणार नाही. हे सगळं पीन िावल्यामळ
ु े झािंय. काही कारणच नव्हत
मिा पीन िावायचं. इतके काही नाहीच आहे त माझे दात पढ
ु े . सहज म्हणन
ू आईने मिा कावरा डॉक्टरकडे नेिं.
त्या डॉक्टरीणबाईने पीन िावायच्या आधीच्या आठवड्यात तोंडात कसिं तरी गारे गार लसमें टसारखं काहीतरी र्रिं.
थोड्या वेळाने ते अख्खखंच्या अख्खखं जबड्याचा साचा म्हणून बाहे र काढिं आणण आई, नानांच्या समोर ठे विं. तो
साचा बघून आईच्या चेहरयावर ‘मूततदमंत’ की काय म्हणतात, तिी काळजी पसरिी. आता माझे दात पुढे आहे त,
त्यात माझी काय चक
ू ? दध
ु ाचे दात पडल्या-पडल्या तुळिीखािी पुरिे होते. ककती वाटिं तरी जीर् अजजबात
पडिेल्या दाताच्या जागी िाविी नव्हती. तरी असं झािं? असं म्हणतात की धमादचधकारयांच्या पमीताईचे दात पुढे
होते म्हणून ततचं िग्न उलिरा झािं. म्हणजे माझे दात आत गेल्या-गेल्या या िोकांना माझं िग्न करायचं आहे
की काय? पळूनच जाईन मी. रामदासस्वामी णझंदाबाद!
आमच्या घरी आज झुंजुरमासाची गडबड चाििी आहे . पानागावच्या आक्काच्या िेतात यंदा गूळर्ें डी िाविा आहे
म्हणे. दप
ु ारच्या जेवणानंतर तनघािो तर पाऊण तासात पोहच.ू संध्याकाळी हुरडा पाटी आणण उद्या पहाटे
झुंजुरमासाचे जेवण. बाजरीची र्ाकरी, उकडहं डी, गव्हाची खीर न ू् काय काय.
मिा काही खाता यायचं नाही ते सोडा. पण उसेकारांच्या मािकीची नदी
आहे म्हणे. मागच्या वेळेस गेिे होते तेव्हा आक्काच्या सोनीने दाखविी
होती. मोठ्ठे च्या मोठ्ठे काळे -काळे मऊ-मऊ दगड आहे त आणण
त्यांच्यामधन
ू वाहणारी येवढुिी नदी. पावसाळयात पूर येतो ततिा. मी
काय पटहिा नाही बुवा. त्या मोठ्या काळया दगडांनापण पीन िावणार का
ही माणसं? कोणी वेडव
ं ाकडं आडवं-ततडवं बसायचंच नाही. परे डच्या तासािा
म्हणायिा गेिं तर सगळे एका रांगेत बसतात पोरं पोरी, पण नंतर मागच्या
रांगेतल्या, िेजारच्या रांगेतल्या पोरापोरींिी बोिायिा िागिे की आपोआप
थोड्या वेळाने ततरकी-ततरकी होतात. तेव्हा सगळे ककती छान टदसतात.
ं े सरांनी एक लिटटी वाजविी की धपाटे खायच्या र्ीतीने सगळे पीन
लिद
िावल्यासारखी एका रांगेत सरळ. परे ड सीधा दे खेगा, सीधा दे ख.
तेवढयात राजद
ू ादाची सायकि जोरात आवाज करत येऊन थांबिी. दादाने
जोरात एक टपिी मारिी आणण म्हणािा, “ए िटरबंद, ऐकू येत नाही का ति
ु ा? इंदआ
ू जी केव्हापासन
ू ति
ु ा हुडकतीये.

164
ततने तुिा मोठ्या आरिाच्या खोिीत बोिाविंय. जा िवकर आणण रमाकाकू चाििी आहे उद्या पुण्यािा. ककतीदा
बोिाविं ततने तुिा. जाणार नाहीस ततिा र्ेटायिा?” आमच्या घरात एकटं बसायची काही सोयच नाही. आजीचं
बरोबरच आहे “माणसं है त का कोण!”
ती आमची मोठ्या आरश्याची खोिी म्हणजे जंजाळच आहे . मोठी मोठी दहा तरी गोदरे जची आरिावािी कपाटं
उर्ी आहे त. काही एकमेकांना खेटून, काही एकमेकांसमोर. कपाटात सामान, कपाटावर सामान. गाठोडी, डबे, पातेिी,
र्ांडी, गाद्या, उश्या. मागे पाटहिं की पसारा. आरिात पाटहिं की पसारा. महाराजांच्या सगळया तिवारी, र्ािे
आमच्या या खोिीत माविे असते. इथे एका कोपरयातल्या टे बिावर एक छोटी तोफसद्
ु धा आहे . नंतर कळिं की
तो आजोबांचा पानाचा डब्बा आहे म्हणन
ू . मिा तो केव्हापासन
ू कंपासबॉक्स म्हणन
ू हवा आहे . पण आजी दे ईि
तर िप्पथ. वर गेिे तर इंदआ
ू जी आरिासमोर ठाण का काय ते मांडून बसिी होती. मी मात्र आरिात पाटहिेिं
अजजबात चाित नाही. बारीक िक्ष असतं ततचं. जरा केसांचा जट
ु ू बांधायिा जास्त वेळ िागिा की मागन
ू आवाज
आिाच. “पोरीच्या जातीने आतापासन
ू च इतकं नटणंमरु डणं बरं नव्हे ” आणण आता चक्क आरिासमोर. सध
ु ारिी
वाटत आजी. ततने मिा जवळ बोिाविं आणण म्हणािी,
“ये, समोर आरिात बघ. आज मी तुिा एक गोष्ट सांगणार आहे . आपल्या घराण्यात एक मूळपुरुष होऊन गेिा.
दत्तोजी कुिकणी त्याचे नाव.”
“युगपुरुष म्हणायचं आहे का तुिा?”
“चोमडेपणा करू नकोस. अिाने पुढची गोष्ट मुळीच सांगायची नाही मी.”, आजीने सूक्षम धपाटा घातिा.
“तर सांगत काय होते, हा दत्तोजीराव तुझ्या त्या लिवाजी महाराजांच्या सैन्यात चाकरीिा होता.”
“काय सांगतेस! म्हणजे माझ्या खापरच्या खापरच्या खापरपणजोबांनी लिवबािा पाटहिंय?”
“हो, आणण नुसता चाकरीिा नव्हता तर सैन्यात पराक्रमही गाजवत होता. पण मग एका िढाईत मोगिांचे वार
झेिता झेिता जखमी झािा. हातापायाच्या जखमा तर नंतर बरया झाल्या, पण दोन दात तुटिे ते तट
ु िेच. त्याच्या
कामचगरीवर खि
ू होऊन राजांनी आपल्या नागठाण्याचं वतन तर त्यािा टदिेच पण..”
“पण महाराजांनी तर वतनदारी पद्धत बंद केिी होती ना, मग?”
“”ऐकणार आहे स का तू? अगं त्यािा वतन लमळािं म्हणूनच आपिं िेत आहे नं नागठाण्यािा, मग? हां तर,
वतनाबरोबर त्याचे तुटिेिे दोन दातपण सोन्याचे करून टदिे. दत्तोजीराव हसिे की त्याचे सोन्याचे दात चमकत
असत. पुढे दत्तोजीने खप
ू मोठा पराक्रम गाजविा. तर सांगायचा मुद्दा असा की बाळा, माणसाने त्याच्या अंगच्या
गुणाने पुढे जावं. आपण कसे टदसतो, यामुळे काय फरक पडतो? लिवाय जसे आई, बाबा, आजी, मी तुझे आहोत; तिी
तू जिी आहे स तिी आमची आहे स. आहे स की नै? आहे स ना, मग हास बरं एकदा.”
दत्तोजीराव कुिकण्यांच्या सोन्याच्या दातानंतर माझ्याच दातावर पीन. आरिात बघून मिा एकदम हसूच आिं.
इंदआ
ू जीपण हसायिा िागिी. ततचाही कडेचा एक दात पडिा आहे च की. आरिात पाटहिं तर दाताची पीन
बहारदारपणे चमकत होती.
***
मग संध्याकाळपयंत िेतात आम्ही खप ू मज जा केिी. मिा न ववचारताच आईने पूजीिा आणण आिीिा हुरड्यािा
बोिाविं होतं. उसेकारांच्या नदीच्या कडेच्या काळया दगडांना कोणी सरळ केिं नव्हतं. राजूदादा मिा चक्क नावाने
हाक मारत होता. मिा पेरू आणण बोरं खाता येत नव्हती तर आिीने त्याच्या िहान-िहान बारीक फोडी करून
टदल्या. नदीच्या येवढुश्या पाण्यासाठी आम्ही वाळूचं धरण बांधिं आणण िेतात उसेकारांच्या बैिगाडीतून िांबपयंत

165
र्टकून आिो. अजून काय पाटहजे? राजूदादािा बैि हाकता येतात हे माहीतच नव्हतं मिा. त्याने जराही र्ाव न
ं ांना कात्रजच्या
खाता माझ्या हातात दावणी टदिी आणण बैिांची हाक्क्क.. हुरदरदची र्ाषापण लिकविी. बैिाच्या लिग
घाटातल्या बैिांसारखे पलिते बांधायिा मात्र त्याने ठाम नकार टदिा.
िेतातल्या मामांनी रात्री हुरड्यासाठी खळगा बनविा आणण मस्तपैकी िेकोटी पेटविी. गरमगरम गळ ू र्ें डी आणण
त्याच्याबरोबर ढीगर्र चटण्या तयार. आमच्या गल्िीतल्या बायकांचं हे असंय, चटण्या म्हणजे चटण्या.िेंगदाण्याची,
ततळाची, सुक्या गाजराची, दोडक्याची.कडीपत्त्यािापण सोडिं नाही. मध्ये नाही का, एका सुटटीत िोकरीच्या िािी
आणण प्िाजस्टकच्या चचमण्या करायिा घेतल्या होत्या. तेव्हा आजी म्हणते तसं, जळी स्थळी काष्ठी पाषाणी
चचमण्याच चचमण्या आणण आता, चटण्याच चटण्या.
सगळयांना हुरडा आणण मामांनी केिेिा चहा दे ऊन दे ऊन पाय तट
ु ायची वेळ आ?िी. खाश्यांची चांगिीच पळापळ
झािी. बाबांचे गल्िीतिे लमत्र एकीकडे, आजी आणण ततचं र्जनी मंडळ दस ु रीकडे आणण आईचा खिबतखाना
ततसरीकडे. रात्र झािी तरी सगळे अगदी तनवांत गप्पा मारत बसिे होते. कोणािाच कसिी घाई नव्हती. िेकोटीच्या
प्रकािात सगळे कोणीतरी वेगळे च िोक आहे त, असं वाटायिा िागिं. मी, आमच्या घरचे, राजद
ू ादा, रमाकाकू,
गल्िीतिे िोक कुठे तरी िांबच्या प्रवासािा तनघािो आहोत आणण रात्रीपुरता आम्ही िेतात मक्
ु काम ठोकिा आहे ,
असं काहीसं. िेवटी यांचं बोिणं ऐकायिा मी इंदआ
ू जीच्या मांडीिा िोड करून बसकण मारिी. थोडा वेळ हे सगळे
र्गवंताचा उत्सव, उद्याच्या झुंजुरमासाचा लिधा यावर बोित होते; नंतर नंतर मात्र मिा ते काय बोित होते, ते
कळे च ना म्हणून मी मस्तपैकी पाठीवर झोपून तारयांकडे पाहायिा िागिे. हे तारे आपल्यापासून हजारो प्रकािवषं
िांब असतात म्हणे. राजूदादा म्हणे, एक प्रकािवषद म्हणजे एका वषादत प्रकाि जेवढा िांब जाईि तेवढा. आता
प्रकाि कधी िांब जातो का? ववचारिं तर म्हणे मिा कळायचं नाही ते. असल्या अवघड गोष्टी करण्यात राजूदादा
एकदम पटाईत. हे तारे जोडून जोडून आम्ही आमची आमची चचत्रं तयार केिी आहे त. आमच्या वेगळया रािी. या
नवीन रािी तयार करता करता, आधी लमटिेिे डोळे उघडिे तर माझं डोकं रमाकाकूच्या मांडीवर होतं. मिा बरोब्बर
कळिं ते. ती माझ्या केसातून हळूहळू हात कफरवत होती. इतका मऊ हात ततचाच. खप
ू वेळ झािा होता आणण
माझ्या अंगावर पांघरूणसुद्धा आिं होतं. िेजारीच आई, आजी आणण इंदआ
ू जी होती. धमादचधकारी आजी टदसत
नव्हत्या. त्यांचा फक्त आवाज येत होता. काकू काहीच बोित नव्हती, का ततिा काही बोिावं असं वाटतच नव्हतं.
धमादचधकारी आजी म्हणत होत्या, “रमे, तुझं टहत जाणूनच तुिा पुण्यािा पाठवतीये गं मी. तू मिा पोटच्या
पोरीसारखीच. माझाच मुिगा करं टा. सोन्यासारखी बायको सोडून तनघून गेिा. कुठे असेि नसेि, एक र्गवंतािा
ठाऊक. राजा घरातून तनघून गेल्यािा चार वषं झािी. तुझ्यासारख्खया गुणी मुिीच्या असं नलिबात यावं, यासारखं
दस
ु रं दद
ु ै व काय!. माझ्या मुिाने जे केिं त्याची र्रपाई म्हणून बघू नको; तुझी आम्हािा काळजी वाटते म्हणून
बघ. पुण्यािा गेिीस की तुझं तुिा उमजेि. मोठ्ठं मुिींचं कॉिेज आहे . रहायची सोय आहे . पुढचं लिक तू. सुटटीिा
इथे ये. आईचं घर म्हणून ये. तू जिी आहे स तिी आमची आहे स बघ.” असं तन काय काय. बाकीचं कोणी काही
बोित नव्हतं. माझी आई, आजी, बाबापण. मी जागी झािीये ते कोणािा टदसत नव्हतं. मिासुद्धा कसंतरी झािं.
घिात काहीतरी अडकल्यासारखं. अडकून अडकून एकदम घसा दख
ु ायिा िागिा. काकूिा उठून सांगावंसं वाटिं,
‘तू माझीच आहे स. ति
ु ा वाटिं, तर आमच्या घरी ये राहायिा; नाहीतर आपण दोघी लमळून जाऊ पण्
ु यािा.’ काकूच्या
डोळयातन
ू पाणी आिं. ततने माझ्या आईकडे पाटहिं. मिा वाटिं, आई काहीतरी म्हणेि पण आईने ततचा हात
नस
ु ताच हळूच धरून ठे विा आणण त्या दोघी एकमेकींकडे नस
ु त्या बघत राटहल्या. रमाकाकूिा कळिं असेि का,

166
की ती ककती आम्हा सगळयांना हवी आहे ? ततिा पुण्यािा खरं च जायचंय का नाही? ततिा आवडिं आहे का?
राजाकाका कुठे गेिा? मिा कोणी का हे सांगत नाही?
पहाटे पहाटे आईने सगळयांना उठविं. झुंजुरमासाचा स्वयंपाक झािा होता. आई, आजी सगळे च काही ना काही
कामात होते. मी उठल्या- उठल्या रमाकाकूिा िोधायिा गेिे. ततिा आमच्या घरी राहायिा मी घेऊन जाणार, हे च
सांगायचं होतं मिा ततिा. मी िोधायच्या आधीच ततने मिा हाक टदिी आणण माझ्याजवळ आिी. माझ्या
डोक्यावरून हात कफरवत म्हणािी, ”अमू, ककती टदवस झािे आपण बोििोच नाही बघ. ककती काय काय सांगायचं
होतं मिा ति
ु ा. मी जाणार म्हणन
ू रागाविीस का माझ्यावर? जाऊ की नको म्हणता म्हणता आज तनघणार बघ.
आईंची फार इच्छा आहे . मिा सध्या काही कळत नाही गं. आता गेिे की सहा मटहन्यांनीच परीक्षा संपिी की
येईन. तू येिीि ना मध्ये मिा र्ेटायिा?”
मी काही म्हणायच्या आधीच अक्षु आमच्याकडे एकदम पळत-पळत आिा आणण आमच्यार्ोवती त्याचे छोटे से हात
टाकून जोरात लमठी मारिी. जणू काही खप
ू टदवसांनी तो मिा आणण काकूिा र्ेटत होता. मिापण तर तसंच
वाटत होतं. रमाकाकूने ततचे हात आमच्यार्ोवती टाकिे आणण दोघांना जवळ ओढून घेतिं. मी हळूच ततच्याकडे
पाटहिं तेव्हा रमाकाकू आमच्याकडे बघून छान हसत होती.
***

लेखक- अमत
ृ वल्िी
मुळ दव
ु ा- http://aisiakshare.com/node/3831
चचत्रश्रेय: अमत
ृ वल्िी

167
 फोरमी लेखनाची तीन पावलं

मराठी र्ाषेतिी फोरम्स (संकेतस्थळं ) आंतरजािावर उगवन ू ही आता दीड दिकाहून अचधक काळ िोटिा.
एखाददसु रया चक
ु ार फोरमपासन
ू सरुु वात होऊन ‘मराठी आंतरजाि’ (ककंवा ‘मआंजा’) हे िाडीक नाव रूढ होऊनही
ु ं झािं. ‘मराठी साटहत्यव्यवहारात आंतरजािीय िेखनाचं स्थान’ ककंवा ‘मराठी फोरम्सवरच्या साटहत्याचा
आता जन
िेखाजोखा’ इ०ची व्याप्ती मोठी आहे , त्यावर साकल्याने लिटहण्याची माझी पात्रता नाही. मराठी फोरम्स, त्यांचे
उदयास्त, हौिी िेखक, र्िंबरु ं िेखन, टोपणनावं-आयडी-डुआयडी, यिस्वी/अयिस्वी प्रयोग, वगैरे ववषय रवंथ करण्याचे
आहे त. त्यात न लिरता, काही फोरमी गोष्टींबाबत मोजकं लिहायचा मानस आहे . (इथे एक खि
ु ासा करायिा पाटहजे.
हा िेख फोरमी िलित िेखनासंदर्ादत आहे . फोरमी चचाद/काथ्याकूट/हाणामारया हा काही माझा प्रांत नोहे .)

"अमुकतमुक पुस्तक वाच... िेखक पुस्तकातून तुझ्यािी बोितो आहे असं वाटतं..." अिी प्रस्तावना करून बरयाच
पुस्तकांची लिफारस होते. काही आवडतात, काही वैतागाने लर्रकावून द्यावीिी वाटतात. आवडिेल्या साटहत्याच्या
िेखकािा, "लमत्रा, यू मेड माय डे!" असं सांगावंसं वाटतं. वैतागवाडी केिेल्या िेखकावर "हाड!" असं खेकसावंसं
वाटतं. थोडक्यात, िेखकािी संवाद साधावासा वाटतो. छापिेल्या पुस्तकांबाबत हे सहजी करता येईिच असं नाही.
आणण इथेच फोरम्सचं वेगळे पण उठून टदसतं.
मराठी फोरम्सवर लिटहणारा िेखक मख्ख
ु यतः हौिी आहे . "मी फोरम्सवर का लिटहतो?" याचं प्रामाणणक उत्तर ‘खाज’
असं आहे . जे सांगायचं आहे ते सांगायिा व्यासपीठ लमळावं, ते चार िोकांनी वाचावं, आणण मख्ख
ु य म्हणजे कौतक
ु ाचे
चार िब्द ऐकायिा लमळावेत या हे तन
ू े हा हौिी िेखक वेळात वेळ काढून लिटहतो, फोरमवर प्रलसद्ध करतो.
फोरम्सवरच्या िेखनाची करन्सी ‘लमळणारे प्रततसाद’ ही आहे . (जिी पारं पररक छापीि पस्
ु तकांची करन्सी ववक्रीचे
आकडे, आवत्ृ यांची संख्खया, लमळणारे परु स्कार वगैरे आहे .)
त्यामळ
ु े िेखनाबरोबरच प्रततसादांनाही फोरमी जगात महत्त्व प्राप्त होतं. प्रततसादांची र्लू मका ‘कौतक
ु ाची थाप /
पाश्वदर्ागी िाथ’ इतकीच मयादटदत न राहता वाचकाने िेखकािी केिेल्या संवादाचं स्वरूप घेते. वाचकाची र्ूलमका
पॅलसव्ह न राहता अॅजक्टव्ह होते हे फोरमी िलित िेखनाचं मोठं बिस्थान आहे . एक उदाहरण. मी इन्कम टॅ क्स
डडपाटदमेंटच्या पाश्वदर्ूमीवर लिटहिेल्या एका कथेिा एका र्ूतपूवद इन्कम टॅ क्स कलमिनरांनी प्रततसाद टदिा. मी
तपलििात घातिेिा थोडासा गोंधळतनदिदनास आणिा, पण कथावस्तूिा त्यामुळे ढका िागत नाही हे ही सांगून,
कथा आवडिी हे आवजून
द कळविं. खरं सांगतो, मिा अगदी धन्य धन्य झािं.
पारं पररक छापीि पुस्तकांपासून फोरम्सचं हे पटहिं पाऊि पुढे.
दस
ु रं पाऊि आत्तापयंत प्रायोचगक तत्त्वावर राबविं गेिं आहे . ते आहे सहिेखनाचं. म्हणजे एकापेक्षा अचधक
िेखकांनी एकत्र येऊन एकच कथावस्तू फुिवणे.
पारं पररक िेखनातही असे प्रयोग पूवी झािेिे आहे त. चटकन आठविेिा प्रयोग म्हणजे चौदा बब्रटटि
रहस्यकथाकारांनी एकत्र येऊन १९३१ सािी लिटहिेिी ‘दफ्िोटटंग अॅडलमरि’ ही रहस्यकादं बरी. या चौदांपैकी
ओळखीची नावं - अगाथा णिस्ती, डोरोथी एि सेयसद आणण जी के चेस्टरटन. दद
ु ै वाने कादं बरी ‘तिी बरी’ यापातळीपुढे
जात नाही. (रहस्य चांगिं आहे , पण उकि एकदम पुचाट आहे .)

168
मआंजावर ‘ऐसी अक्षरे ’ या फोरमवर ‘जपमाळकथा’ हा एक प्रयोग झािा. सहा वेगवेगळया िेखकांनी टप्प्याटप्प्याने
कथा पुढे नेिी. कथा सुरू करायच्या आधीच तपिीिवार तनयम ठरविे गेिे. कथेचं नाव ठरवण्यासाठी पौंडाच्या
ववतनमयदराचा अलर्नव उपयोग केिा गेिा. ‘वांझोटी’ या जपमाळकथेचे र्ाग इथे वाचता येतीि.
या प्रयोगात मिा ककंचचतिी नावडिेिी एक गोष्ट म्हणजे तनयमाविी. िलित िेखनािा कोणतेही तनयम असू
नयेत, िेखकािा काय वाटटे ि ते लिहायचं पूणद स्वातंत्र्य असावं असं मिा वाटतं. अथादत, सहा िेखकांना एकत्र
नांदवायचं, तर लिस्त हवी आणण तनयम हवेत हे ओघाने आिंच. त्यामुळे या नावडण्यािा फारसा अथद नाही.
आणण इथे फोरमी िेखनाचं ततसरं पाऊि. उत्स्फूतद (impromptu) सहिेखनाचं.
‘लमसळपाव’ या फोरमवर पाषाणर्ेद यांनी एक बरयापैकी संक्षक्षप्त िलित टाकिं. साखर कारखान्यािा उस घािणारया
एका तरुण बागायतदाराच्या बायकोिा बि
ु ेटचे वेध िागिेत. घरची स्कॉवपदयो, स्टॉमद वगैरे गाड्या सोडून नवरयाने
ु ेटच वापरावी असा ततचा हटट आहे . "काय कळं ना बाबा. आसं काय हाय त्या बुिेटमधी काय जानो. म्या काय
बि
म्हं तो, तुमािा काय समजिं का काय हाय ते?" हा अनत्त
ु ररत प्रश्न ठे वन
ू मळ
ू िलित संपतं.
ु े न्यायची कोणतीही ववनंती केिेिी नाही. ककंबहुना तसं िेखकाच्या मनातही नसावं. पण
इथे िेखकाने कथा पढ
बहुदा िेवटचा अनुत्तररत, सस्पेन्स वाढवणारा प्रश्न वाचन ू वाचकांची कल्पनािक्ती मोकाट सुटिी असावी. ‘बुिेटच
का?’ या प्रश्नाचं उत्तर वेगवेगळया प्रकारे वाचकांनी टदिं आणण कथा पढ ु े नेिी!
ही फोरमी िेखनाची काही मोजकी उदाहरणं आहे त. फोरम्सवर असे अजूनही वेगवेगळे प्रयोग होत आिे आहे त,
होत राहतीि. आपल्या वैलिष्टयांमुळे फोरमी िलित िेखन पारं पाररक मराठी िलित िेखनाच्या तुिनेत वेगळं
उठून टदसतं. ककंबहुना मराठी वाङ्मयाच्या संपन्नतेत र्र घािण्याची क्षमता फोरमी िलित िेखन बाळगून आहे असा
ववश्वास मिा वाटतो. आता मुख्खय धारे तिे िेखक/समीक्षक/प्रकािक या प्रयोगिीि फोरमी िेखनािा आपिं
म्हणणार, का ‘हौिी पक्षयांची टटवटटव’ म्हणून नजरे आड करणार हा वेगळा ववषय.

लेखक- आदब
ू ाळ

169
 मराठी अजस्मतेच्या डुलक्या

परवा ब्िॉगरच्या ड्यािबोडदवर फेरफटका मारताना ही नोटीस टदसिी.

ज यांना अॅड्सेन्सबद्दि माटहती नाही त्यांच्यासाठी : गग

ू ि सुरुवातीिा फक्त सचद इंजजन होतं, त्याचं आज जे
महाकाय रूप आहे ते होण्यासाठी त्यांनी टाकिेिं पटहिं यिस्वी पाऊि म्हणजे गूगि अॅड्सेन्स. याद्वारे
आंतरजािावर जाटहराती सवदप्रथम गूगिने आणल्या. यात आजपयंत एकाही र्ारतीय र्ाषेचा समावेि नव्हता.
मागच्या वषी गूगिने यात टहंदीचा समावेि केिा. म्हणजे आता जर तुमचा ब्िॉग टहंदीत असेि तर त्यावर तुम्ही
गूगिच्या जाटहराती टाकू िकता आणण त्याद्वारे तुम्हािा पैसे लमळू िकतात. या तनणदयामागे सुंदर वपचई यांचा
सहर्ाग नक्कीच असणार. आणण याचा अथद इतरही र्ारतीय र्ाषांना हळूहळू गग
ू ि समाववष्ट करून घेईि असं
मानायिा जागा आहे . म्हणजे मराठीिाही 'अच्छे टदन' आिे, बरोबर? बरोबर? चक
ू !!

मराठी अजस्मता जागी आहे की टदवसािा दहा तास झोपा काढते आहे याच्यािी गूगििा काहीही दे णंघेणं नाही.
त्यांना मतिब आहे पैक्यािी. ज या र्ारतीय र्ाषांच्या ब्िॉगवर जास्तीत जास्त वदद ळ टदसेि त्यांना गूगि मान्यता
दे णार, कारण ततथे त्यांच्या जाटहराती जास्तीत जास्त बतघतल्या जाणार. आणण इथेच घोडं दहा ककिो पें ड खातं.
मराठी ब्िॉग आणण बहुतक े मराठी माणसं यांची फारकत का आहे याचा इथे िोध घेण्याचा प्रयत्न आहे . अथादत
इथे टहंदी र्ावषकांची संख्खया मराठीपेक्षा बरीच जास्त आहे हा मुद्दा ववसरून चािणार नाही पण ती संख्खया सारखी
असती तरी फारसा फरक पडिा नसता.

ब्िॉग हे माध्यम नवीन होतं तेव्हा मराठीत अनेक िोक उत्तम लिखाण करत असत, रोज नवीन िेख वाचायिा
लमळायचे. नावीन्य संपिं तसे बहुतेक मोहरे गळािे. आजही नवीन िोक ब्िॉगकडे वळत आहे त, मात्र प्रश्न फक्त
ब्िॉग सुरू करण्याचा नाही तर तो चािू ठे वण्याचा आहे . ब्िॉग नवीन होते तेव्हा िोकांना व्यक्त होण्यासाठी फारिी
व्यासपीठं नव्हती, बहुतेक मराठी सायटी बाल्यावस्थेतच होत्या. हळूहळू सायटी वाढायिा िागल्या तिी बहुतेक
िोकांची पसंती ततकडे िेख प्रकालित करण्यािा होती. कारणे उघड आहे त. ब्िॉगचा वाचकवगद तयार व्हायिा वेळ
िागतो, सायटींवर वाचकवगद तयार असतो. बहुतेक िेखांना र्रर्रून प्रततसाद लमळतात, िेखकािा बरं वाटतं.

यातिा तोटा असा की तम

ु ची ओळख इथे फारिी महत्त्वाची नसते. म्हणजे असं की तुमचा िेख ककतीही चांगिा
असिा तरी एका मटहन्याने तो सायटींवर येणारया िेखांच्या गदीत टदसेनासा होतो. एका मटहन्याने सायटींवर
ु च्या िेखाबद्दि काहीही कल्पना नसते. सध्या अनेक िोकांचे िेख वतदमानपत्रे ककंवा
येणारया नवीन माणसािा तम
मालसकांमध्येही येतात. ततथेही हीच पररजस्थती आहे . सहा मटहने उिटून गेल्यावर वतदमानपत्रातीि तम
ु चा िेख
कोण वाचणार? या कारणासाठी माझी ब्िॉग या माध्यमािा पसंती आहे . इथे तम
ु ची स्वत:ची अिी ओळख तनमादण
होते. आजही ब्िॉगवर येणारे नवीन वाचक परत परत येतात आणण जन
ु े िेख वाचन
ू आवडल्याचं सांगतात. काही

170
िोक दोन्ही डगरींवर पाय ठे वतात, म्हणजे िेख सायटींवरही टाकतात आणण ब्िॉगवरही. पण हे काही खरं नाही.
इथे ब्िॉगचा उपयोग फक्त एक बॅकअप म्हणून केिा जातो. िेख इतरत्र वाचल्यावर तुमच्या ब्िॉगकडे िोक
किािा कफरकतीि? साहजजकच ब्िॉगवरची वदद ळ नगण्य आणण गूगिच्या दृष्टीने असे ब्िॉग 'डॉमंट'.

ब्िॉग ही एकांड्या लििेदाराची मनसब आहे .

माणूस समाजवप्रय आहे च पण मराठी माणूस जरा जास्तच. टटळकांना हे समजिं होतं म्हणूनच गणेिोत्सव इतका
िोकवप्रय झािा. चार डोकी जमवून सहिीपासून संमेिनापयंत सवद गोष्टी करणे मराठी माणसािा आत्यंततक वप्रय.
या चौकटीत ब्िॉगिेखन बसत नाही. ब्िॉग ही एकांड्या लििेदाराची मनसब आहे . इथे मिागतीपासून पेरणीपयंत
सगळं आपणच करायचं. पीक यायिाही वेळ िागतो. सहा मटहने, वषद थांबायिा वेळ आहे कुणािा? त्यापेक्षा
सायटींवर दोन टदवसात िंर्र-दोनिे प्रततसाद येतात. सगळा इन्स्टन्टचा जमाना आहे . ब्िॉग म्हणजे टे स्ट कक्रकेट
आणण सायटी म्हणजे टी-२०.

याचा अथद िोकांनी वतदमानपत्रात, सायटींवर लिहू नये का? अजजबात नाही, कुणी कुठे लिहावं हा ज याचा-त्याचा प्रश्न
आहे . ब्िॉग माझं आवडतं माध्यम आहे आणण टहंदीत ते इतकं िोकवप्रय होत असताना मराठीत त्याचं असं र्जं
का झािं हे िोधण्याचा हा एक प्रयत्न आहे . टहंदीत असिेल्या सगळया ब्िॉगांची यादी दे त नाही, वानगीदाखि
प्रलसद्ध कवी अिोक चक्रधर यांचा ब्िॉग बघा. मराठीत ककती िेखकांचे ब्िॉग आहे त यांची यादी केिी तर बहुधा
दोन-तीन बोटं ही परु ावीत. हे च इतर किाकार, अलर्नेते, खेळाडू यांच्या बाबतीत. मराठीतीि अलर्नेते आणण
वविेषकरून अलर्नेत्री वतदमानपत्रात आवडीने लिटहतात, पण मग आपिी स्वत:ची ओळख म्हणन
ू आपिी साईट
असावी असं त्यांना का वाटत नाही? इथे नस
ु ता वयाचा मद्
ु दा पढ
ु े करून चािणार नाही. अिोक चक्रधरही जन्
ु या
वपढीचेच आहे त, ते टववटरवरही सकक्रय असतात. त्यांना स्वत:मध्ये हा बदि करणं जमतं, मग मराठी किाकारांना
का जमत नाही?

171
टववटरवरून आठविं, ब्िॉगप्रमाणेच मराठी माणूस इकडेही फारसा कफरकत नाही. मागे एका लमत्रािी चचाद करताना
हा ववषय तनघािा होता. जगातीि बहुतेक प्रलसद्ध बुद्चधबळपटू टववटरवर आहे त. कोणतीही स्पधाद चािू असेि तर
त्यावर त्यांची मते टववटरवर वाचायिा लमळतात. आनंद-कािदसन जागततक बुद्चधबळस्पधाद चािू असताना त्यातीि
प्रत्येक खेळीवर कास्पारोव्ह, पोिगर र्चगनी, अरोतनयन, नाकामुरा यांची रतनंग कॉमें ट्री वाचणे म्हणजे जणू 'गॉडफादर'
बघताना कपोिाने िेजारी बसून समजावून दे ण्यासारखं आहे . ('गॉडफादर'च्या स्पेिि डीव्हीडीमध्ये कपोिाची प्रत्येक
प्रसंगावर कॉमें ट्री आहे .) असं असूनही टववटरवर एकही मराठी बुद्चधबळपटू नाही. प्रवीण टठपसे, रघुनद
ं न गोखिे,
अनप
ु मा गोखिे, जयंत गोखिे कुणीही टववटरवर कफरकिेिेही कधी टदसिे नाहीत. असं का?

यामागची माझी कारणमीमांसा अिी आहे - हीच बरोबर आहे असं नाही. पटिी तर ठीक, नाही तर सोडून द्या.
आधी म्हटल्याप्रमाणे मराठी माणूस उत्सववप्रय आहे . 'मी एकटा अमुक करे न' असं म्हणण्यापेक्षा 'आपण चार जण
लमळून हे करू' असं म्हटिं तर त्यािा हुरूप येतो आणण तो चटकन तयार होतो. याचाच पुढचा र्ाग म्हणजे जजथे
संवाद जास्त आणण मोकळा होतो ततथे तो ओढिा जातो. ब्िॉग आणण टववटर दोन्हीकडे संवादावर मयाददा आहे ,
याउिट फेसबुक ककंवा सायटींवर मेगाबायटी संवाद होतात. चचाद करणे हा मराठी माणसाचा आणण एकुणातच
र्ारतीयांचा आवडता छं द आहे . (रोज इतक्या चचाद होतात यापेक्षा मिा िोक प्रत्येक ववषयावर इतक्या ठामपणे
कसं बोिू िकतात याचं आश्चयद वाटतं. गर्दपात कायदे िीर आहे की नाही१ यापेक्षा हाटे िात काय मागवायचं या
तनणदयािा जास्त वेळ िागतो.)

तर आहे हे असं आहे . टहंदीत ब्िॉग िोकवप्रय होत आहे त. िवकरच अॅड्सेन्स इतर र्ारतीय र्ाषांमध्येही येईि.
आपण मोबाइिऐवजी भ्मणध्वनी वापरून मराठी र्ाषेचं संवधदन कसं करता येईि यावर चचाद करत राहू. ही टीका
नाही तर ब्िॉगसारख्खया सुंदर माध्यमाची ताकद आपल्यािा ओळखता आिी नाही याबद्दिची खंत आहे .
----
१. अमेररकेतीि रो वव. वेड या गर्दपातावरीि प्रलसद्ध केसबद्दि बबि जक्िंटन यांचे मत - "I made them delve
deeper, because I thought then, and still believe, that Roe v. Wade is the most difficult of all judicial decisions.
Whatever they decided, the Court had to play God."

***
लेखक- राज
मुळ दव
ु ा- http://rbk137.blogspot.in/2015/09/blog-post_13.html
चचत्रस्रोत: मळ
ू िेखातन
ू

172
 इततहास
गेल्या वषी माझ्या र्ारतातल्या आणण इंग्िंडमधल्या िाळांबद्दि 'िाळा-िाळा' नावाची मालिका लिहायिा घेतिी
होती. त्यातल्या नांदी, गणित, ववज्ञान आणण भाषा ह्या ववषयांनंतर आज इततहासाबद्दि लिटहते आहे .
इततहास. र्ारतात काय ककंवा इंग्िंडमधे काय, इततहासामुळे कोणाचा अलर्मान कधी ठे चकाळे ि आणण कोण कधी
दख
ु ाविं जाईि ह्याचा नेम नसतो. व्यक्ती तततक्या प्रवत्त
ृ ी अिा टहिोबाने वपढयावपढयामधन
ू घरं गळत येणारा तो
ववषय आहे . सनावळयांिी, वादवववादांिी, र्ावनांिी जखडिेिा, पण िाळे त जाण्याआधीपासून माझ्या अत्यंत
आवडत्या ववषयांपैकी एक. र्ारतातल्या िाळे त त्या तासािा चचत्र काढत बसता यायचं, परीक्षेच्या आदल्या टदविी
पाठांतर करून काम र्ागायचं म्हणून, आणण इंग्िंडच्या िाळे त इततहास कसा ‘लिकायचा’ ते लिकायिा लमळािं
म्हणून!

‘छोटया लिवबािा जजजाऊंनी रामायणातल्या गोष्टी सांचगतल्या’ असं बबंबवताना त्याच लिवबाच्या राज यात धान्याची
ककंमत दहा वषं बदििी नव्हती हे लिकवायिा ववसरणारा एकीकडचा इततहास. दस
ु रीकडे दस
ु रया महायद्
ु धात
चचचदिचे गोडवे गाऊन नंतर ‘िांततेत दे िाचं नेतत्त्ृ व करायिा चचचदि योग्य नव्हता असं तम्
ु हांिा वाटतं का?’ असा
बबनधास्त प्रश्न ववचारणारा इततहास! एकीकडची पस्
ु तकं आम्हािा अलर्मान पाजायिा उत्सक
ु आणण दस
ु रीकडची
पुस्तकं, ‘एकाच पुस्तकािा कधीही र्ुिायचं नाही’ हा धडा द्यायिा! ते दोन्ही इततहास लिकतानाची ही गोष्ट...

“It’s quite interesting, we’re learning about the Battle of Britain.” नववीत इंग्िंडच्या पटहल्या-वटहल्या इततहासाच्या
तासािा जाताना अिेक्सा मिा म्हणािी. मी नुकतीच जालियनवािा बाग़ हत्याकांड, र्गतलसंगची फािी अिा
आठवीच्या र्ारतीय इततहासातून बाहे र पडत होते. ज या दे िाच्या छळवादामुळे माझं आठवीचं इततहासाचं पुस्तक
र्रिं त्या दे िाच्या इततहासाववरुद्ध मी असहकार चळवळ पुकारायचं ठरविं होतं. वगादत गेल्यावर मिा जागेवर
बसवत लमसेस काटद र म्हणाल्या, “काय फरक वाटतोय तुिा र्ारतातल्या आणण इंग्िंडच्या इततहासाच्या वगादत?

“आम्ही बाकांवर बसतो, टे बिर्ोवती गोि करून नाही बसत!” नजरे त र्रिेिी पटहिी गोष्ट मी किीबिी इंजग्ििमधे
सांचगतिी. त्यावर लमसेस काटद रनी सहज टदिेल्या उत्तरात ककती ककती अथद िपिे होते ह्याचा मी पुढे खप
ू टदवस
ववचार करत राटहिे! आणण पुढे ककतीही इततहास ऐकिा तरी हे एक वाक्य त्या सगळयाचा पाया आहे हे जाणविं.
माझ्याकडे थेट बघत लमसेस काटद र म्हणाल्या होत्या, “हं ! रांगेने बाकांवर बसविी की जास्त मुिं वगादत मावतात
खरी, पण इततहास हा चचेचा ववषय आहे ... सगळयांची तोंडं एकाच टदिेिा असून किी चाितीि?”

तो तास फार पटकन आवडीचा झािा. दस

ु रया महायद्
ु धाचा इततहास, त्या काळी यरु ोपमधे झािेल्या राजकीय,
सामाजजक आणण सांस्कृततक उिाढािी असे ववषय होते. तेव्हा प्रश्न ववचारण्याइतपत त्या इततहासाची माटहती मिा
नव्हती. यरु ोपमधिे सगळे दे ि नकािात ओळखन
ू रं गवताही येत नव्हते (तेव्हा यरु ोप र्र्
ू ागाची मी कागदावर
केिेिी वाटणी त्या-त्या दे िांच्या नेत्यांनी पाटहिी असती, तर ततसरं महायुद्धही सुरू होऊ िकिं असतं)! पुस्तकात
युद्ध आणण िढायांबद्दि लिकतानाही त्या काळी ववज्ञान, साटहत्य, किा, र्ाषा, अन्न, पैसा या सगळयांचा इततहास
कसा बदित गेिा हे कळत होतं. ज यािा जो धागा जास्त जवळचा वाटत होता त्याबद्दि जास्त वाचन करून
आम्ही एकमेकांना लिकवत होतो. लमसेस काटद र मदत करत होत्या.

173
त्या लिकण्या-लिकवण्यात कोणत्याही व्यक्तीिा दे वत्व नव्हतं. जव्हक्टोररया राणीिा नाही, युद्धात दे ि चािवणारया
चचचदििा नाही, र्ावनेच्या र्रात युद्धाच्या गोष्टी लिटहणारया पत्रकारांना नाही ककंवा इततहासात दोन पदव्या
असणारया लमसेस काटद रना नाही! सगळयांना एकमेकांबद्दि बरी-वाईट मतं असण्याची आणण ती चांगल्या िब्दात
मांडण्याची मुर्ा त्या वगादत होती, याचंच मिा सगळयात जास्त आश्चयद वाटत होतं...

कारण र्ारतात इततहासाच्या तासाबाबत काही गोष्टी आम्ही िवकर लिकिो. वगादत फार प्रश्न ववचारायिा जायचं
नाही. स्वाध्यायांना न पडणारे कुठिेही प्रश्न स्वत:िा पडू द्यायचे नाहीत. कारण ‘दे िासाठी बलिदान टदिेिा एक
धडाडीचा नेता जजवंतपणी दे िासाठी दसपट कायद करू िकिा असता ना?’ असा प्रश्न एकदा वगादत आम्ही ववचारिा
होता, तेव्हा आमच्या वपढीिा दे िाचा कसा अलर्मान नाही हे सरांकडून ऐकण्यातच तो तास संपिा. कोणी केिेल्या
गोष्टींना कतत्दृ व म्हणायचं, कोणी केिं ते बलिदान, कोणी केिा तो अन्याय म्हणायचा आणण कोणी केिं त्यािा बंड
म्हणायचं असा रे डी-मेड मेन्यू िंर्र पानांत बांधून दर वषी ‘अभ्यासािा’ असायचा. तो तास बबनबोित घािविा
की सहज पार पडायचा.

तिाच सवयीप्रमाणे मी इंग्िंडच्या िाळे तही इततहासािा बरे च टदवस िांत बसन
ू होते. एक टदवस इततहासाचे
ववर्ागप्रमख
ु डॉक्टर बॉनेटा वगादत आिे. लिकवता लिकवता ते म्हणािे, “आपण वाचतो त्या गोष्टी ककतपत
ववश्वासाहद असतात, तो इततहास ज याने लिटहिा त्याचा निररया काय असतो, हे आपल्यािा ओळखायिा लिकिं
पाटहजे.”

“सर, मग तुम्ही लिकवता तो इततहास ववश्वासाहद आहे असं कसं धरून चािायचं?” लमिेिने ववचारिं. काय गहजब
होतोय हे ऐकायिा मी सरसावून बसिे.
“बरोबर आहे , लमिेि. पटहिी गोष्ट म्हणजे, इततहासात काहीच ‘धरून चािायचं’ नाही.” सर कौतुकाने ततच्याकडे
बघत म्हणािे. “तुम्हांिा पुरावे आणण मतं पारखायिा लिकवणं हे माझं काम आहे . पण माणूस ततथे पूवग्र
द ह!
त्यामुळे एखादा लिक्षक चांगिं लिकवत असेि, तर त्याच्या ववद्याथ्यांना त्याचं म्हणणं खोडून काढणारे िेखही तो
वाचायिा सांगेि.” त्यांनी लमजश्कि चेहरयाने आमच्याकडे पाटहिं.

“उद्यापासून महायुद्धाचा सगळा इततहास जमदनमधेच वाचायिा घेऊया मग!” लमिेि म्हणािी, आणण वगादत
जबरदस्त हिा वपकिा.

हळूहळू मिाही लिक्षकांनी या गप्पांमधे ओढिं.

“आपण महायुद्धांबद्दि बोित असताना आपल्यािा कल्पनाही करता येणार नाही इतका मोठा इततहास र्ारताने
अनुर्विाय, हे अतनदका सहज सांगू िकेि.” असं म्हणून त्यांनी मिा वगादत उर्ं करून दहा लमतनटं बोिायिा
िाविं. त्या सबंध तासािा सरांनी र्ारताच्या स्वातंत्र्यिढयाबद्दि सांचगतिं, तेव्हा एक मुिगी माझ्याकडे वळून
म्हणािी, “I wouldn't blame you if you don’t feel sorry for us about the World Wars.’’

रोमराज याचा इततहास लिकताना सर तेव्हाच्या समाजातल्या स्त्रीववषयी वाचन

ू दाखवत होते. जस्त्रयांना ककती मान
होता, त्यांचा व्यवसाय तनवडायची मुर्ा होती, असे रोमन इततहासकारांनी लिटहिेिे खलिते अभ्यासािा होते. पुस्तक

174
लमटत सर म्हणािे, “माझ्या िक्षात काय आिं सांगू? इतका जर जस्त्रयांचा मान आणण आदर होता, तर यातिं
काहीच कुठल्या स्त्रीने का लिटहिं नाहीये? त्यांना लिटहण्याचे अचधकार का नव्हते?” सर आम्हांिा सहज ववचार
करायिा िावत होते.

एक गोष्ट मात्र मिा सतत खटकायची. दस

ु रया महायुद्धानंतर अनेक कुटुंब पुन्हा एकत्र येत होती, घरं वसवत
होती, जगण्याची घडी बसवत होती. पण हे सगळं पुस्तकात वाचताना, लमसेस काटद रकडून ऐकताना फक्त मिाच
उत्साह वाटत होता.

तीन मटहने महायुद्ध वाचल्यानंतर बरं काहीतरी घडतंय, तरी यांना अलर्मान वाटत नाही का? चचचदिची
यद्
ु धकाळातिी र्ाषणं ऐकताना िरू झाल्यासारखं वाटत नाही का? वक्तत्त्ृ व स्पधांमधे दे िाच्या ववजयाबद्दि दमदार
र्ाषण करू दे णारे ववषयच कसे नसतात? आठव्या हे न्री राजाबद्दि बोिताना “He was all right, I suppose” असं
कसं काय म्हणू िकतात सगळे ? स्वातंत्र्यानंतरच्या पटहल्या झेंडावंदनाबद्दि वाचताना मिा र्रून यायचं तसं यांचं
कसं होत नाही? तानाजीच्या कोंढाणा िढाईचा प्रसंग येऊच नये म्हणन
ू मी पस्
ु तक िवकर लमटून ठे वायचे तसं
यांना कधीच नाही का करावंसं वाटत? इतक्या संद
ु र लिकविेल्या इततहासाबद्दि बोिताना इतकं तनववदकारपणे कसं
बोितात?

पण एकीकडे मी वॉररकचा जुना राजवाडा आणण रॉचेस्टरमधिं सातव्या ितकात इंग्िंडमधे बांधिेिं चचद बघत
होते. ककती कौतुकाने आणण कष्टाने जतन केल्या होत्या त्या वास्तू! अवतीर्ोवती असा ‘जागता’ इततहास
पाटहल्यानंतर मोडकळीिा आिेल्या ितनवार वाड्याचे, प्रतापगडाचे आणण जुन्या दे वळांचे (मैबत्रणींच्या र्ाषेत exotic)
फोटो त्यांना गूगिवर दाखवताना जाणविं, की माझा अलर्मान माझ्याबरोबर फक्त िब्द आणण साविी होऊन
कफरत होता. आणण इंग्िंडमधे िब्दांनी “It’s all right” पयंतच पोहोचू िकिेिा आलर्मान वतदमानातही इततहास
जपून ठे वायिा मदत करत होता…

***
लेखक- Arnika
मुळ दव
ु ा- http://arnika-saakaar.blogspot.in/2013/09/blog-post_29.html
***

175
176
 कववतेची गोष्ट
खप
ू जन
ु ी - म्हणजे जवळ जवळ माणस
ू सस
ु ंस्कृत होण्याच्या पटहल्या पायरीवर होता म्हणा ना, तेव्हाची - गोष्ट
आहे . नेहमी असतं तसंच या गोष्टीतही एक आटपाट नगर होतं. बरीचं माणसं कामाची होती, तर काही
बबनकामाचीही होती.

काही बबनकामाची माणसं कफरत कफरत झाडांच्या जंगिात गेिी

त्यांना ततथं झरयांचं गाणं ऐकू आिं
फुिांचं तनव्यादज हसू त्यांनी डोळार्र पाटहिं
उन्हाचा तनवांत तक
ु डा त्यांनी मठ
ु ीत धरून बतघतिा
तण
ृ पात्यावर िगडिेल्या दवबबंदच
ू ी चव त्यांनी चाखिी
त्यांच्या आत काहीतरी दाटून आिं...

काही बबनकामाची माणसं तनराकार माणसांच्या जंगिात रुजिी

त्यांनी नर-मादीतिं मैथन
ु तटस्थ पाटहिं
चाबकाच्या फटकारयातनिी उडणारं चरचर रक्त त्यांनी जजर्ेिा िावून पाटहिं
बाळाच्या गुरगुटया बोिांना त्यांनी कानात साठवन
ू बतघतिं
माजोरी कधी, तर कधी संन्यस्त अर्ोग, त्यांनी अंगावर घेऊन बतघतिे
त्यांच्या आत काहीतरी दाटून आिं...

काही बबनकामाची माणसं आक्रसून स्वतःतच हरवून गेिी

त्यांनी स्वतःतून माणसं उगवताना आणण मावळताना पाटहिी
आठवणींची श्वापदं त्यांनी अंगावर घेऊन र्ोगिी
"सो..हं "र्ोवती त्यांनी सष्ृ टीचा अक्ष तीव्रपणे खोचून बतघतिा
परकाया प्रवेिाचा गोरखधंदा त्यांनी करून बतघतिा
त्यांच्या आत काहीतरी दाटून आिं...

...त्यांच्या आत काहीतरी दाटून आिं आणण त्याची कववता झािी.

झािी असेि? अनुर्ुतीच्या प्रस्तरांना छे दत िब्दांची नेमकी िय आणण पोत कुण्या िब्दवेत्त्यांना सापडतातही
कधी, त्यांची मग कववता होते. झािी असेि.
कववतेच्या र्ववतव्याववषयी आज बरयाच चचाद झडत असतात; ततच्या लििकीचा, उरिेल्या आयुष्याचा िेखाजोखा
घेतिा जातो. पण कववता या सगळयातून तनसटून तरीही उरतेच. कवी कधी ववनोदाचे ववषय झािे; तर कधी
त्यांनी माणसािा चेतवण्याचं काम केिं. पण ‘कवी तो टदसतो कसा आननी’ ही उत्सुकता आजही िोकांमधे
टदसून येतेच. ‘रे षेवरची अक्षरे ’च्या या वविेष ववर्ागात आम्ही कववतेची आणण पयादयाने कवींची गोष्ट
सांगण्याचा प्रयत्न केिा आहे . कवींच्या प्रेरणा, कववतांचं उिगडणं, नव्या माध्यमातिी कववता, कववतेचे व्यवहार,
कवींिी गप्पा अिा वेगवेगळया कोनांतून कववतेिा जोखण्याचा हा एक अनवट प्रयोग.

177
 कववता: लोक्स, लाइक्स आणि लायकी

कववतेइतकी अनर्
ु वांची उत्स्फूतद अलर्व्यक्ती दस
ु री क्वचचतच कुठिी असेि. कववता जगण्यामधन
ू स्वत:िा उपसते
आणण जगण्यापिीकडे जात दिांगळ
ु े उरते. कवी कववता लिटहतो ती स्वत:साठी
असा समज आहे , असतो. ते खोटं नाही, पण अपरु ं आहे . कवीिा मळ
ु ात कववता
लिटहताना सांगायचं असतं की हे -हे , असं-असं मिा वाटतं आहे . तम्
ु हांिाही
तसंच वाटतं का हो? आणण मग ककत्येक दिकांनंतर गोववंदाग्रजांची ’प्रेम आणण
मरण’ ही कववता वाचताना एखादा तरुण म्हणतो, “हो, गडकरी साहे ब. आजही
प्रेमात पडताना मिा, माझ्यासारख्खया असंख्खय तरुणांना असंच वाटतं.” अगदी
ववरळा असतात माणसं, जी कववता लिटहतात आणण कुणािाही सांगत नाहीत,
वाचन
ू दाखवत नाहीत, वाचायिा दे त नाहीत. ज या ज या कवीनं कववतासंग्रह
प्रकालित केिा आहे , तो तो कवी स्वत:च्या आत्मप्रत्ययी र्ूलमकेतून बाहे र येत
असतो. सवंग कवींचं जाऊ द्या, अगदी ववंदा करं दीकरांनीही स्वत:चे पैसे
घािूनच कववतासंग्रह प्रलसद्ध केिा होता. ती उबळ साधारणत: असतेच, आणण
आपिी कववता प्रलसद्ध होण्याच्या आयामािा आता इंटरनेटचं, फेसबुकचं, ब्िॉगचं एक मोठं , सुिर्, आश्वासक
पररमाण िार्िं आहे !

आता प्रकािकांकडे तघरटया घािायिा नकोत, टदवाळी अंकांसाठी कववता पाठवन

ू त्या छापन
ू येत आहे त की नाहीत
याची वाट बघत बसायिा नको आणण मग प्रलसद्ध झाल्यावर कुणीच प्रततकक्रया कळवू न िकल्याची (कारण सहसा
कवीचा संपकद सोबत छापिेिा नसतो) खंत बाळगायिा नको. एवढं च करायचं आहे : कववता लिहा, फेसबक
ु वर पोस्ट
करा, हवं तर एखादा फोटो सोबत जोडा आणण त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे िगोिग वाचकांच्या प्रततकक्रया जाणन
ू घ्या!
ककती िाइक्स आिे आहेत यावर कववतेची प्रत ठरे ि, काय कमें टस येताहे त यावरून कववतेची खोिी कळे ि!

आणण मग िगोिग उर्े राहतात अनेक प्रश्न. कववता जर आता इतक्या सहज प्रलसद्ध होणार असेि - संपादकीय
हात न कफरता, तत्क्षणी, पैसे न खचद करता - तर ते चांगिं का वाईट? तर आधीच सांगायिा हवं की हे चचत्र मिा
व्यजक्ति:, त्यातल्या त्रट
ु ी गह
ृ ीत धरूनही, आश्वासक; चांगिं - नव्हे , उत्तम - वाटतं. वविेषत: फक्त समीक्षक म्हणून
नव्हे , तर कवी म्हणू ू्नही. अिा वपढीतिा कवी - पजस्तिीच्या वपढीचा - ज यांच्या कववता बव्हं िी आधीच्या काळात
टदवाळी अंकामध्ये प्रलसद्ध झाल्या आहे त आणण आता फेसबुकावर होत आहे त! आजचे कवी थेट इंटरनेटवर आपल्या
कववता सादर करताना मिा टदसतात. त्यांना िगेच प्रततसाद लमळतो; आणण हे खप
ू मोिाचं आहे .

कववता ही जात्याच उत्स्फूतद असते. ततिा नेटवर तततकाच प्रततसाद उत्स्फूतदपणे प्राप्त होतो. या sense of
immediacy कडे आपल्यािा जरा काळजीपूवक
द बघावं िागेि. एखादी कववता नेटवर पोस्ट होते तेव्हा धपाधप
िाइक्स येऊ िागतात. ‘वा!’, ‘अप्रततम’, ‘सुंदर’ वगैरे कमें टस येतात. ब्िॉग असेि तर कधी सववस्तर प्रततकक्रयाही
येतात. कवी खि
ू होतो. पण कववतेचं काय? ती खि
ू होते का? कधी काहीही न वाचता साटहत्यबाह्य कारणासाठी
ककंवा एक सवय म्हणूनही िाइकचं बटण दाबिेिं आढळतं. खरोखरीच कववता वाचणारे ही अथादत चांगल्या संख्खयेनं
असतात. पण हा एक, न वाचता िाइकचं बटण दाबणारा, वगद आपण गहृ ीत धरायिा हवा. आता जे कववता वाचतात,

178
ते कधी कुकरची लिटी होईस्तोवर, कधी िोकिमध्ये, कधी अधी आधी - अधी नंतर, कधी खरं च िांत बसून अिा
अनेक तरहांनी वाचतात. (कववतासंग्रह सवदसाधारणपणे अिा अनेक तरहांनी वाचिा जात नाही.) मग खरं च कववता
आवडते तेव्हा ततच्यावर ‘िोक्स’ कमें टस लिटहतात. आता हे खरं च सगळं चांगिंच आहे . पण त्यातिा धोका असा:
दोन टदवसांनंतर ती कववता पुन्हा वाचिी जाते का? वाचिी गेल्यास पटहल्याइतकीच र्ावते का? र्ाविी नाही तर
पुन्हा कमें ट लिटहिी जाते का? तर - त्वररत प्रततकक्रया या उत्तम असल्या तरी खप
ू दा अपुरया असतात. कववता
रें गाळत रें गाळत मनात पोचिी की ततचे दहा अथद वाचकािा कळू िकतात. नेटवरच्या कववता वप्रंट करून वाचल्या
ककंवा वप्रंट न करता स्क्रीनिॉट घेऊन सावकािीनं वाचल्या तर रलसकता अचधक वाढीिा िागेि असं नमद
ू करावंसं
वाटतं.

तरुण कवींची वाढीिा िागिेिी संख्खया ही ‘नेट’क्या कववतांमुळे आहे असं वाटतं. तरुणांना त्यांच्या लमत्रमैबत्रणींच्या
कंपूत पटकन कववता ‘िेअर’ करता येत,े आवडणारया व्यक्तीिा ‘टॅ ग’ करून प्रेमकववता पोस्ट करता येते. :) खेरीज,
खराच हाडाचा कवी असेि तर त्याच्या फ्रेंडलिस्टमध्ये तो हळूहळू प्रस्थावपत साटहजत्यकांना सामावतो आणण आपल्या
कववता त्यांच्या डोळयांत येतीि असंही बघतो. ही नवी वपढी तततपत स्माटद आहे च. आणण खरया, हाडाच्या कवीिा
लमळणारी दाद बघून उवदररत अनेकांनादे खीि काव्यिेखनाची तात्कालिक ऊमी येते. तेही नेटवर आपिी कववता पाडू
िागतात. :) याच्यामागचं एक कारण असं की नेटवर संपादक नसतो, तम
ु चं काम कुठे अडतच नाही. त्याचाच
व्यत्यास असा की तुम्हांिा िेखन खरं च करायचं आहे , तर तुम्ही फसू िकता, िाइक्समध्ये हरवू िकता.

हे झािं फेसबुक, स्वत:चा ब्िॉग यांबाबत. आता मराठीमध्येही डडजजटि अंक तनघू िागिे आहे त. इंग्रजीत तर
असंख्खय आहे त. त्यांचे संपादक हे उत्तम असतात. ‘खरयाखरु या’ समजल्या जाणारया वप्रंट मालसकांपेक्षाही हे डडजजटि
अंक इंग्रजीत नावाजिे जात आहे त. ‘स्क्रोि’ हे त्याचं उत्तम उदाहरण. अथादत कववतांसाठी इंग्रजीत लिटहणारे ‘ई-
कफक्िन’ ककंवा ‘म्यूज’कडे वळतात. ततथे प्रलसद्ध होण्यासाठी आज तरुण कवी धडपड करतात, कारण त्यािा इंग्रजी
साटहजत्यक वतळ
ुद ात (आतािा) पुरेिी प्रततष्ठा आहे . मोठ्या प्रकािनगह
ृ ांचे संपादक-उपसंपादक नवीन िेखकांच्या
सातत्याने िोधात असतात. ते अिा ऑनिाईन कववतांवर िक्ष ठे वतात. टहरा असेि तर तो िपत नाही! मराठीत
मात्र तो िपतो. :) अजून तरी इंग्रजीसारखं चचत्र मराठीमध्ये टदसायिा िागिेिं नाही. मराठी प्रकािक नेटवरचं
साटहत्य मनावर घेताना टदसत नाहीत. पण त्याचं एक कारण असंही आहे की मुळात नेटवरती चांगल्या संपादकांनी
चािविेिे डडजजटि साटहत्य वविेषांक हे अल्प आहे त.

कववतेच्या तनलमदतीमध्ये नेटच्या पररमाणानं बदि होतो का, हे ही बतघतिं पाटहजे. नकळत होत असावा. आपोआप
ुद होत असावी का? ततची अंत:स्पंदनं नेटच्या वाचकमारयापुढे मंदावत असावीत का? ककंवा कववतेचे
कववता ही बटहमख
ववषय हे ‘नेट’च्या पररप्रेक्षयात ठरत असावेत का? - या सगळया प्रश्नांची उत्तरं तनणादयक स्वरूपात दे णं अिक्यप्राय
तर आहे च (कारण तनलमदती ही तकादत मावत नाही); आणण कदाचचत काहीसं अनावश्यकदे खीि आहे . कारण
तनलमदततक्षम मन अनेक ‘जस्टम्युिाय ू्’ना सामोरं जातं आणण मग आपल्यािा हवं तेच रचतं. खरी कववता ही
ततच्यामागच्या उद्युक्त करणारया कारणांपेक्षाही ततच्या तनलमदतीवर अचधक िक्ष केंटद्रत करते. ‘नेट’ हा एक
जस्टम्युिस झािा तनलमदतीमागचा. तो मोिाचा, महत्त्वाचा; पण अनन्यसाधारण नव्हे ! अनेकांतिा एक असा असिेिा!

179
त्याहून महत्त्वाचा धागा असतो समाजिास्त्राचा. नेट ककती जण वापरतात? ववलिष्ट वगादतिे, उच्चवणीय असे िोक
जास्त नेटवर कववता लिटहतात का? नेटच्या कववता ही मूठर्रांची लमरास आहे का? - आता याचं एक उत्तर असं की
पूवी - अगदी सुरुवातीिा - इंटरनेट अवतरिं तेव्हा सधन वगदच ते वापरायचा. तेव्हा हे आक्षेप काही प्रमाणात िागू
व्हायचे. आता नेटवर सवद आचथदक स्तरांमधिे , जाती-समाजांचे िोक आहे त. त्यातिे उत्साही कवी कववता रचतात
आणण उिट नेटमुळे ते दग
ु म
द जागी राहत असतीि तरी सवददरू पोचतात! उदा. सत्यपािलसंग राजपूत चाळीसगाविा
राहतो. त्या अडतनड्या गावात त्याने लिटहिेल्या बहारदार कववता नेटमुळे सवद महाराष्ट्रर्र पोचतात आणण उत्तम
रलसकांना त्यािा दे ता येते. हा दोघांचाही फायदा आहे : कवीिा दाद लमळते (ती त्यािा हवी असते, त्याने नाकारिं
तरी) आणण रलसकांना दाद दे ता येते! (रलसकांची तर ती आंतररक गरज असते, अनेकदा त्यांनाही न उमजिेिी.)

मात्र असमाधान आहे ते हे की, खरं तर नेटवर जात्याच संवादी, बटहमख

ुद असिेल्या कववतांचे ऑडडओ/जव्हडडओ
अपिोड करणं िक्य असूनही तसं केिं जात नाही. रं गमंचीय कववतांसाठी नेट हा ककती प्रर्ावी रं गमंच ठरे ि! पण
अद्याप मराठीत तरी तसं चचत्र टदसत नाही. िेवटािा असं वाटतं की कववता ही माध्यमावर काही प्रमाणात
अविंबून असते हे कवींनी अमेररकी र्ांडवििाहीिा समोर ठे वून कबूि करावं. पण रलसकांनी, माध्यमांनी हे ही
ध्यानात ठे वावं की कववतेची जातकुळी ही तनराळी आहे . ितकानुितकं दि
ु क्षद क्षत राटहिेिी कववता नव्या काळाच्या
संदर्ादत, नवा अथद धारण करून प्रलसद्धी पावू िकते! उदाहरणाथद एलमिी डडकन्सनची आणण जॉन ककटसची कववता,
जी फडताळात अनेक वषं पडून होती. तनदान ‘लसररयि स्टार’ घडवणं हे वाटहन्यांसाठी जजतकं सुकर असतं, तततकं
‘स्टार कवी’ बनवणं हे कुठल्याच माध्यमासाठी सोपं नाही! इतकी ताजत्त्वक बडबड झाल्यावर हा िेख इंटरनेटवर
प्रलसद्ध होणार आहे हे ध्यानात घेतो आणण माझ्या एका ऑनिाईन कववतेनेच त्याचा िेवट करतो. :)
https://www.youtube.com/watch?v=3Y8-ix23rLQ

लेखक- डॉ. आशत

ु ोष जावडेकर

180
 पाकीट आणि चपला गायब

पंधरा-एक वषांपव
ू ी गि
ु िार कुठल्यातरी चॅ ट रुममध्ये येऊन िोकांच्या प्रश्नांना उत्तरं दे णार होता.
बाबाने मग त्याच्या लमत्रांना त्यािा कोणता प्रश्न ववचारणार असं ववचारिं.
त्याच्या एका लमत्राने एक तोड प्रश्न पाठविा –
महे न - “सध
ु ा – मािी को मािी न रहने टदया तो...”
त्यावर सध
ु ा म्हणते, “मािी – याने?”
“मािी याने past”….
आणण मग ‘कतरा कतरा’ वगैरे सुरू होतं.
लमत्राचा प्रश्न असा की बाबा रे – ते वाक्य कसं पूणद होतं?

गुििारिा कदाचचत आठविं नसतं….

च्यायिा, कुणािा काय आठवणार?
मी लिटहिेल्या गोष्टीचे संदर्द िोक मिा दहा-दहा वषांनी ववचारतात. मग ओररजजनि िेख, गोष्टी, पत्रं िोधावी
िागतात. उत्तरं कधी सापडतात, कधी सापडत नाहीत, कधी सांगावीिी वाटतात, कधी नाही. बरयाचदा “तिाि
जारी” चपिख बसतं. इन जनरि लिटहिेल्या ओळीबद्दि लिटहण्याआधी, लिटहताना आणण लिटहल्यानंतर
ववचारणं हे चक
ू च.
ती चक
ू करायिा मिा र्ाग पाडिं या टदवाळी अंकाने.
मी करतोय आणण केिं ते चक
ू हे कळायिा मिा २-३ मटहने िागिे. यज
ू अ
ु िी जास्त िागतात. मि
ु ाखतीच्या
अनष
ु ंगानं सिीि, कववता, मी या ववषयांबद्दि मीच मिा पन्
ु हा-पन्
ु हा, अधन
ू मधन
ू आणण चढया क्रमाने ववचार
करायिा र्ाग पाडिं.

सिीि वाघ हा माणूस अजस्तत्वात आहे - मी त्यािा र्ेटिोय!

सिीि वाघ या माणसािा मी फारसा ओळखत नाही – मैत्री-बबत्री िांब.
सिीि वाघ हा टदसायिा एक कुटट काळा माणूस आहे – हे मी छातीठोकपणे सांगू िकतो.
सिीि वाघ सोबत मी एकदा चहा प्यायिोय - र्रत नाटयसमोर.
मी ज यांच्या सोबत एकदाच चहा वपतो ते िोक एकतर अत्यंत चत्ु ये ककंवा िई र्न्नाट असतात. सिीि दोन्ही
नाही.
नक्की.
सिीि मळ
ू चा काहादटीचा. सौराष्ट्रात जन्मिा, कसब्यात वाढिा, न.ू म.वव.त लिकिा.
यांतिं काहीही त्याच्याकडे पाहून जाणवत नाही.
सिीि सराविेल्या पण ु ेकराच्या संियात्मक िांतपणे बोितो.
त्याच्या िब्दािा वजन असतं. असं तनदान आपल्यािा वाटतं.
सिीि गंुतागंत
ु ीच्या गोष्टी अगदीच सोप्या िब्दांत सांगतो. त्याने फार मोठ्या गंत्ु यांचा फार सखोिपणे आणण
तनणादयक ववचार केल्याचं जाणवतं.
सगळया गुंत्यांवर मात करून पुढे जाऊन त्याने इंजजतनअररंग केिं.

181
आणखी पुढे जाऊन तो लसंहगड रोड पररसरात राहतो.
त्याच्या मते, स्वत:ची ओळख म्हणजे passion.
त्याच्या मते, छं दाचा धंदा करू नये.
त्याच्या मते, काही करायचं असेि तर बारा वषांच्या वनवासाची तयारी ठे वावी.

पण हे आणण एवढं च मिा माटहतीए ककंवा एवढं च मिा त्याच्यािी बोिल्यावर कळिं.
आता यावर त्याची मुिाखत काय कप्पाळ लिटहणार?
बरं , लिहून होईिही तासा - दोन तासांत, पण ती एकदा चचकटिी की चचकटिी.
त्यातून सुटका नाही.
मग िोकांनी ववचारण्याआधीच मीच मिा मागचे संदर्द ववचारत राहणार.
वषादनुवषं....

Character is what you do when no-one is watching – हे वाक्य मिा मागचे बरे च टदवस झािे छळतंय.
Character आणण कववतेचा काय संबंध?
Character आणण कववतेचा संबंध काय?
की character म्हणजे कववता?
मन से रावण जो तनकािे राम उस के मन में है – ही कववता की character?
कववता म्हणजे ववचार की नुसताच उद्गार?
सिीिचं कॅरॅ क्टर म्हणजे कववता का?
एकतर मर मर जगून कुणी न पाहता करायची, आणण मग ततचा आणण आपिा उरिेिा जन्म ततची सांडमांड,
हे ळसांड, चधंड, चधंडवडे, अवहे िना, ततच्या अथादची वाचकांना िागणारी हूि आणण हुिकावणी पाहत बसायचं?
प्रिचचन्हावाचन ू चा ववचार म्हणजे कववता का? की फक्त िांतता?
प्रश्नचचन्हाचा िोध िून्याच्या आधी िागिा असावा. नसता मी काय लिटहिं असतं?

संपादक म्हणािे (बहुतेक) की सिीििा ओळखणारा जगात एकमेव मनष्ु य तू आहे स. तू बोि.
सिीि म्हणे काय बोिणार? मग संपादकांनी चत्ु याप्स प्रश्न तयार करून टदिे.
मी ते त्यािा पाठविे.
बोििो तेव्हा त्या प्रश्नांची त्याने इमानेइतबारे उत्तरं टदिी.
संपादक म्हणािे - अरे , मि
ु ाखत परत ऐक, उतरवन
ू काढ, मग नीट लिही.
च्यायिा, मिा तसं करणं र्यानक वाटिं.
एकतर मिा असं (ककंवा बहुतेक कसंही आणण काहीही) करता येत नाही.
माझ्याकडून जनरिी गोष्टी होतात.
मी झोपायिा जात नाही – मी झोपतो.
म्हणजे असा काम करता करता िवंडतो.
तर अिी ही एक िवंडिेिी मुिाखत –

182
(हे बघ - मिा असं वाटतं की) तीन प्रकारचे कवी असतात – खपाऊ, टाकाऊ आणण हौिे.
खपाऊंच्या कववता सगळे च छापतात. त्यांची पुस्तकं तनघतात. पुस्तकांच्या आवत्त्ृ या.
टाकाऊंच्या कववता आयडडऑिॉजीिा धरून असतात. त्या ववद्यापीठांत िागतात. त्याच्या आवत्त्ृ या.
हौिे पन्नासेक आवत्त्ृ या आपणच छापून आल्या-गेल्यािा वाटतात.
(सिीि या तीनपैकी कुठिा, असा प्रश्न मिा पडिा नाही. वगद-प्रवगद आणखीही असू िकतात. सिीि माझ्या
माटहतीतल्या कुठल्या वगद-प्रवगादत कफट होऊ िकत नाही. तो ब्राह्मण आहे का, हा माझा रे ग्युिर प्रश्नही मी
त्यािा ववचारिा नाही. िोकांना चत्ु या बनवायची वेगवेगळी पांघरुणं त्यािा माहीत असावीत. मिा माटहतीएत.
तिा पांघरुणाची सिीिबाबत मिा गरज वाटिी नाही. प्रश्न ववचारण्याचं, उत्तर दे ण्याचं ककंवा मि
ु ाखत कुठून(ही)
कुठ(ही)पयंत नेण्याचं बंधन आम्हा दोघांवरही नव्हतं.)

िेखकाच्या नोटबुकातीि एक पान

स्वत:ची ओळख म्हणजे पॅिन आणण र्ाषा ववकावी िागेि असा कुठिाच धंदा मिा करायचा नव्हता म्हणून
मग मी त्या वाटे िा गेिो नाही.
सुरुवात कुठून झािी माहीत नाही (आणण ते तततकंसं महत्त्वाचंही नाही), पण िाळे त लिहायिा िागिो.
एकदा कववता मोठ्या बटहणीिा सापडल्या.
एकतर कववता करणं ऑकवडद, त्यात ततच्याबद्दि बोिणं आणखीच – अिी जन
ु ी आठवण.
तम्
ु ही कवी हे कळल्यावर िोक तम्
ु हािा त्यांची बाडं आणन
ू द्यायिा िागतात.
पण ते नंतर.
िांतता वगैरे फारिी लमळत नाही. नसते.
गदारोळात होते ती कववता.

183
िांतता (िोधिीच तर) उपेक्षेत लमळते.
पण त्यातही सॉलिटयूड आणण प्रायव्हसी या वेगळया गोष्टी.
मी सुटं लिटहतो.
तुटक, त्रोटक.
थोड्या कववता जमल्या की फेर करायिा बसतो.
कववता लिटहल्यावर ववचचत्र वाटतं.
जन्मानंतर कवी आणण कववता वेगळे होतात.
असं असन
ू ही पढ
ु े कववता चचत्र्यांपयंत पोचल्या.
ते म्हणािे छाप नाहीतर (कववतांचा) जीव दे .
प्रकािन वगैरे म्हणजे कववतांवरचा अजग्नसंस्कार.
तो मक
ु ंु द ओकने केिा आणण ववक्रीिा पाठविा.
त्याचं नाव ‘तनवडक कववता’.
त्यािा हळूहळू वाचक लमळािे.
एका िेव्हिचे लमळािे त्यामुळे बरं वाटिं.
त्याने थोडंफार नाव झािं, मग पुढची पुस्तकं बरयापैकी ववकत घेतिी गेिी.
कवीने प्रकािनानंतर १२-१४ वषं उपेक्षेची तयारी ठे वावी. तनगेटटव्ह फीडबॅक िवकरात िवकर लमळावा नाहीतर
कवी अल्पसंतुष्ट होतो.
(बरं ,) कववता आणण ववद्वत्ता या वेगवेगळया गोष्टी.
कवीिा कववतेचा ककंवा समकािीन कवींचा अभ्यास िागत नाही.
ते आणण नव्वदोत्तरी, नव्वदोपरी वगैरे अिी कववता कािबद्धही होत नाही.
५००० वषं झािी माणूस कवी आहे . त्यामुळे जागततकीकरण वगैरे डजन्ट मॅटर.
(हे बघ,) प्रोफेिनि कवी म्हणून वाचन असा काही प्रकार नसतो. नाही म्हणायिा इतर कवी वाचिेत. प्रत्येकाचा
झपाटिेपणाचा काळ असतो. सवयी िागतात. ररचअ
ु ि बनतं. तनरािा, गोरखनाथ इंटरलमटं टिी वाचिे. समिेर
बहादरू , मढे कर वाचिे. पुढे कफिॉसॉफी आणण ह्युमन राईटस इश्यूजबद्दि
ू् वाचिं, पण (त्याचं असं आहे की)
एखादी गंमत जिी िेअर करावीिी वाटते, तिी कववता.
म्हणून प्रकािन.
िोचे त्यानंतर होतात.
म्हणजे लिटहल्यावर एकतर डडप्रेिन येतं की हे चक
ु िं तर नाही?
मग प्रकािनानंतर वाटतं की च्यायिा जी गोष्ट वप्रजव्हिेज ड होती ती आता दस
ु रयािाही आवडिी. मग ते बरोबर
का? मग युतनक असं काहीच नसतं का? की किावरही वविेषाचधकार नाही?
इथे लिस्त िागते.
कववता तनदद यीपणे स्वत:पासन
ू वेगळी करावी िागते.
पढ
ु चं काम – पढ
ु ची कववता करणं.
कवी हा कृतघ्नच असावा िागतो.
त्याने फार फार तर काय करावं? प्रकािन!

184
(बरं , दस
ु री गोष्ट अिी की) कववता अनवधानाने कुणािा आवडल्याच आणण कुणी तसं सांचगतिं की मग जिा
आवडल्या तिाच कववता लिहाव्यात का, असा मोह होतो. कववता आधीच कवीपासून वेगळी झािेिी असते.
प्रत्येक जण लसनेमा आपापल्या ऍगिने
ं पाहतो. सत्यािा अनेक दरवाजे असतात. कवी हा नेहमीच स्वत:च्या
लसनेमाचा आणण स्वत:च्या कववतेचा हीरो असतो. पण ऍडॅप्टे िनचा त्यािा अचधकार नाही.
सोिि नेटवकद, तनयतकालिकांत प्रलसद्धी ही म्हणजे र्ुक्कड िोकांिी मासळी बाजार िेव्हिवर स्पधाद. त्यामुळे
त्यात कधी पडिो नाही. तनयतकालिकांत कववता कधी छापिी नाही कारण माझ्या एकटयाच्या कववता छापायिा
कुठिं तनयतकालिक तयार झािं नाही.
(एकतर) आपण अनवधानानं लिकतो ती र्ाषा.
गद्य म्हणजे लिखाणाचं करप्िन.
गद्य आणण पद्य ही मळ
ु ातच दोन वेगवेगळी माणसं.
गद्य आयष्ु याच्या अथादबद्दि बोितं तर पद्य म्हणजेच आयष्ु याचा अथद.
कवीिा स्वत:ची कववता कळते तेव्हा ती ववतळायिा िागते.
मग वाहून जाते.

झािं – संपिी मुिाखत.

म्हणजे च्यायिा कववता वगैरे ववषयच आधी दब

ु ोध. सिीिच्या मते तर कववता कवीिा कळताच कामा नये,
नाहीतर ती ववतळायिा िागते. व्हॉट द फक – च्यायिा िोक असं सगळं गोठवून का ठे वतात?
ते आणण त्यात त्याची कववता.
मी त्याचं ‘तनवडक कववता’ वाचिं आणण मिा ते आवडिं.
म्हणजे काय – तर ऑजब्व्हयसिी मिा ते कळिं, मी त्याच्यािी ररिेट करू िकिो. मी जर लिटहिं असतं, तर ते
असंच काहीतरी असतं असं वाटून मी लसनेमासारखा त्यात स्वत:िा िोधायिा िागतो. मी त्याची आणखी एक-
दोन पुस्तकं वाचायचा प्रयत्न केिाय, पण मिा ती कळिी नाहीत. अजून तरी.
एक माणूस वषादनुवषं काहीतरी लिटहतो. आपण त्यातिा एक तुकडा वाचतो. बरं , आपण वाचेपयंत सोड, त्याचं
लिहून झाल्या-झाल्या त्याचंच लिखाण त्यािाच परकं झािेिं.
मग त्याच्या परक्या आणण कधीकाळी आपल्यािा झािेल्या तुकड्याबद्दि बोिणं म्हणजे माजी छावीच्या माजी
छाव्यािा र्ेटण्यासारखं झािं.
ऑकवडद!

(सिीिचा धंदा कुठिा हा प्रश्न अप्रस्तुत. एका दृष्टीने ‘र्ाषा न ववकणे’ आणण ‘पुस्तक प्रकालित करणे’ हे
टहप्पोकक्रटटकि वाटू िकतं. पण मी वाचिेल्या त्याच्या लिखाणावरून त्याने पुस्तकं प्रकालित केिी असिी तरी
र्ाषा ववकिी नाही हे मी छातीठोकपणे सांगू िकतो. या दोन वेगवेगळया गोष्टी आहे त. नीट ववश्िेषण करणं
अवघड. सिीि वाचिेल्या िोकांना हे साधारण कळू िकेि. सिीिची वाचकांना ओळख करून द्यावी, तो किा
प्रकारच्या कववता करतो याचं वानगीदाखि उदाहरण द्यावं ककंवा त्याच्या कुठल्या एका कववतेवर त्याच्यािी
चचाद करावी, असं मिा कधीच वाटिं नाही आणण मी तसं केिंही नाही. त्यािा कववता लिहून ककती ववचचत्र वाटत
असेि, हे मी मिा ती वाचन
ू ककती ववचचत्र वाटतं, याच्यािी आयडेजन्टफाय करू िकतो. छावीचा छावा

185
याव्यततररक्त मिा दस
ु रं उदाहरण सुचिंही नाही. मी जजथवर पोचन
ू परत आिोय ततथवर तू कधी पोचिास का,
ततथं पोचन
ू मिा जे वाटिं ते आणण तसं तुिाही वाटिं का, असं आम्ही एकमेकांना ववचारण्यात काहीच पॉइंट
नव्हता. कारण ततथे सहानुर्ूती अिक्य.)

मी सिीििा तू कववता किा लिटहतोस, तुिा कववता किा सुचतात वगैरे प्रश्न(ही) ववचारिे नाहीत. असल्या
प्रश्नांचा मिा(च) वैताग येतो.
मी त्यािा बोिू टदिं आणण त्याने मिा. त्याच्या कववतांसारखं.
बोिणं सुरू व्हायच्या आधीच काही प्रश्न गह
ृ ीत होते, काही नव्याने सापडिे, काही प्रश्न आम्ही जाणूनबुजून सोडून
टदिे – त्याच्या कववतांसारखे.
बोिताना तो कधी गहन होता, कधी दब
ु ोध, कधी थोर – त्याच्या कववतांसारखा.
माणूस तुकड्या-तुकड्यात आपल्यािा र्ेटतो आणण आधीच्या तुकड्यापेक्षा वेगळा वाटतो म्हणजे तो बदितो की
आपण?
कुणीही कधीही मुदिात बदितं का? की त्याच्या ‘आधीच्या कववता’च्या प्रस्तावनेत तो म्हणतो तसं आपणच
आपल्यािा काळाच्या पुढे नेऊन आजच्या स्वत:िा र्ूतकाळासारखं पाहायचं?
आणण मग सापडतं ते असतं काय?
उसासा?
प्रश्न?
की न सुचिेल्या वाक्याची अवतरणचचन्हं ?

“मािी को मािी न रे हने टदया तो –” वर गुििारची प्रततकक्रया काय असेि?

Always be a poet – even in the prose?

***
लेखक- अलभजजत बाठे
१. संबचं धत िेख: (उपप्रश्नांसाठी) न लवंडलेली टटपिे

२. िेखकाच्या इच्छे नस
ु ार प्रमाणिेखन तपासण्याखेरीज या िेखावर कोणतेही संपादकीय संस्कार केिेिे नाहीत.
३. चचत्रस्रोत : अलर्जजत बाठे

186
 (उपप्रश्नांसाठी) न लवंडलेली टटपिे
सलिि वाघ यांच्याकडून काही टटपणे

कवी आणि कृतघ्नता

कवी जगतो. व्यवहारात आणण ववचारववश्वात / र्ावजीवनात. त्यात त्याच्या डोक्यावर अनेकांचे अनेक 'पाविेर'
असतात - 'लिंक्स एन्ड िॉयजल्टज' असतात. त्यांचे दडपण येऊ िकते. उदाहणाथद, मी समाजजीवनात / राजकीय
जीवनात माक्सदवादी आहे ककंवा टहंदत्ु ववादी आहे ; तर ते ततथेच असो - कववतेिा त्याचे आर्ार नाहीत. कववतेत
त्या ववचारांिी बांचधिकी असिीच पाटहजे असे नाही. कारण कववता हीच एक ववचारसरणीएवढी व्यापक गोष्ट
आहे . त्यामुळे कवीने कववतेत तसल्या बांचधिक्यांचे र्ान ठे वू नये. बांचधिक्यांिी कृतघ्न असावे. तसेच कोणती
व्यक्ती / संस्था / यंत्रणा / व्यवस्था आपल्यािा चांगिे म्हणते, आपल्यािा फेव्हर करते याचेही उपकार स्मरू
नयेत. कवीने व्यवस्थेिी कृतघ्न असावे. त्यालिवाय त्यािा स्वातंत्र्य आणण मुक्तपणा लमळणार नाही.
कवी, काव्यगदी, सो०ने०शाही इत्यादी
कवीची वाचकापयंत पोहोचताना अन ू् वाचकाची कवीपयंत पोहोचताना दमछाक होतेच.
लिहायिा िागिो तेव्हा टदवाळी अंक ककंवा मालसके, तनयतकालिके त्यांच्या ज वानीच्या ऐन र्रात होती. नंतर ती
कमी कमी, क्षीण (डीम) होत गेिी. नंतर त्या पोकळीची जागा सोनेिाहीने घेतिी. (सोिि नेटवकद = सो० ने०
िाही). तनयतकालिक-संस्कृतीत रमायिा जसे जमिे नाही, तसे सोनेिाहीच्या राज यातही रमता नाही आिे. अिा
टठकाणी वावरणारया िोकांबरोबर वावरणे र्यंकर जाचक होते. टॉचदररंग वाटते. ते ववश्व कधी आपिे वाटिे नाही.
आपिे सहधमीय ततथे असतीि असं वाटिं नाही. म्हणन
ू आपिं स्वतंत्र पस्
ु तकच छापत राटहिो. (रॉयल्टी घेतिी
नाही. पढ
ु च्या पस्
ु तकाच्या प्रकािानांसाठी ते पैसे वापरिे. पैसे नको हे व्रत नाही. पैिासाठी (कववता) नको हे
धोरण! माझे प्रकािक जरी आचथदकदृष्टया घाटयात गेिे नाहीत, तरी फायद्यातही नव्हते. मात्र आचथदक गणणत
ओढग्रस्तीचे असिे, तरी अनेक अनोळखी िोकांनी स्वतःची आणण कवीची ओळख कववतेत िोधिी ही घटना
बघायिा लमळािी. अंडरवल्डदमधल्या खबरीसारखी कववता कववतेतल्या िोकांपयंत या कानाची त्या कानािा
पोहोचत गेिी. थोडेच, पण सुबुद्ध आणण उत्तम दजादचच
े वाचक लमळािे. या सुदैवामुळे आतबटटयाचा व्यवहार
सोसूनही हुरूप टटकिा. नंतरचा प्रकािनव्यवहार घाटयात गेिा नाही. टाकिेिे पैसे येतात. ब्रेक-इव्हन येतो -
असा अनुर्व आहे . तर-) सावदजतनक स्वच्छतागह ृ ात जाऊन ववधी उरकणे आणण खाजगी जागेत मस्त लिटटी
मारत िू / िी / अंघोळ करणे यांत जो फरक आहे तो तनयतकालिकात कववता छापणे आणण पुस्तकच काढणे
यांत (अनुक्रमे) आहे . यािा अपवाद आहे , फक्त दस
ु -या पुस्तकाच्या प्रकािनावेळी (२००५) पुस्तक तयार
झाल्यावर त्यातल्या काही कववता दोन-तीन अतनयतकालिकांत टदल्या होत्या, की आता या कववतांचे पुस्तक
येतेय वगैरे… म्हणजे एकदा सावदजतनक संडासात जावे िागिे होते. पण एकदाच!

कोकीळ, क्रीप्सॉलॉजी आणि 'कववता'पि

कववतचे कववतापण ततच्या क्रीप्सॉिॉजीत आहे . कवी हा क्रीप्सॉिॉजजस्ट असतो!
ू क्षाचे बबनतारी संदेि पकडून ते उकिणारे ककंवा सॉफ्टवेअरचे पासवडदस लमळवणारे ,
सैन्यात ित्रप
सोसदकोडहुडकून काढणारे ककंवा ध्वतनिास्त्रात साउं डमधन
ू 'नॉइज टू लसग्नि' असा एक रे श्यो असतो तो रे श्यो
ओळखन
ू 'स्याम्पि साउं ड' मधन
ू त्यातिा लसग्नि वाचणारे अन ू् ववश्िेवषत करून त्याचा अन्वयाथद मांडणारे -

187
असे कक्रप्सॉिॉजजस्ट असतात. कवी हा असाच संस्कृतीचा कक्रप्सॉिॉजजस्ट असतो. कववता ही कक्रप्सॉिॉजी असते.
संकेतर्ेद करणे हे कवीचे काम. आणण तो संकेतर्ेद केल्यावर पुन्हा त्याचा आिय ककंवा अन्वयाथद जवळपास
'डडव्हाईस-इंडडपें डन्ट' स्वरूपात बांधणे,ते करताना र्ाषेच्या तनयमांची, दं डुकेिाहीची कफकीर न करता, प्रसंगी
अलर्रुचीिा छे द दे त, वाचकािा अंतमख
ुद करून त्याच्या जजज्ञासेचा प्रक्षोर् घडवून आणणे हे काम कववता करते.
कववता ही संकेतर्ेदाची 'ववद्या' आहे . ती नुसते 'िास्त्र' नाही. ती नुसती 'किा' नाही. ती ववद्या आहे , जजच्यात
िास्त्र आणण किा दोन्ही येतात.

अगदी ढोबळ उदाहरण - कोकीळ पक्षी जोडीदारािा जी साद घाितो - िक्यतो मेटटंगसाठी, ती कोकीळ आणण
कोककलळणीचा आपसांतिा संकेतव्यवहार आहे . तो संकेत कोककळाच्या जोडीदारासाठी आहे , माणसासाठी नाही.
तरीही माणस
ू चोंबडेपणाने तो संदेि पकडतो. त्याचा कोककळे साठी असिेिा अथदही जाणतो अन ू् 'वसंत ऋतू
आिाय' ककंवा 'अमक
ु तमक
ु ढमक
ु असेि' इत्यादी स्वत:साठी असिेिा अथदही उिगडतो. म्हणजे तो त्या
संकेतातन
ू अथादिा मक्
ु त करतो, 'वाचतो', संकेतर्ेद करतो. कवी हे च करतो. माणस
ु तेच्या आघाडीवर माणसांचे अन ू्
दतु नयेचे काय काय घडतेय? काय गावतेय? काय हुकतेय? त्याचे लसग्नि कवी पकडतो. अन ू् ते बोंबिन
ू बोंबिनू ,
टाहो फोडून जगािा सांगतो. (जग अथादतच दि ु क्ष
द करते. अन ू् दि
ु क्ष
द जेव्हा महागात पडायिा िागते, तेव्हा जग
िक्ष दे ते. वेळ गेल्यावर...)

तर - एखादी कववता जर 'कववता' असेि, तर ततचे कववतापण याच्यात आहे.

िब्दांकन: संपादक
संबचं धत िेख : पाकीट आणि चपला गायब

188
 कुछ इश़् ककया कुछ काम ककया
आठ-दहा वषांपूवीची गोष्ट असेि ककंवा कदाचचत त्याही आधीची. नेमकं आठवत नाही, पण मी एक सीडी ऐकिी
होती. इक्बाि बानोच्या गाण्यांची. या गातयकेनं गायिेिं काहीही मी त्याआधी कधीच ऐकिं नव्हतं. सीडीत सात-
आठ गाणी असतीि ककंवा जास्तही असतीि, पण त्यातिी दोन गाणी मिा अजूनही जिीच्या तिी आठवतात.
याचं कारण म्हणजे तेव्हा ती सीडी पुढे मागे करून ही दोन गाणी त्या दोन टदवसांत मी ककमान पन्नासएक
वेळा तरी ऐकिी असतीि. एका गाण्यात इक्बाि बानो ततच्या खड्या आवाजात ठणकावायची - "हम दे खेंगे,
िािीम है के हम र्ी दे खेंगे, वो टदन के जजस का वादा है ..." कुठल्या टदवसांचा वादा आहे असा प्रश्न पडेपयंत
आकािवाणीचा जो एक काल्पतनक आवाज आपल्या सगळयांना माहीत आहे तिा आवाजात ती गजादयची -

जब िुल्मो लसतम के कोहे गरान

रुई की तरह उड़ जाएंगे
हम मह़ूमों के पाओं तिे
ये धरती धड़धड़ धड़केगी
और अहिे ह़म के सर ऊपर
जब बबजिी कडकड कडकेगी ...

(मह़ूम = दबिेवपचिेिे, अहिे ह़म = हुकूमत/सत्ताधीि)

या कडाडण्यावर श्रोत्यांमधन
ू टाळयांचा कडकडाट आणण जोरदार हौसिा अफजाई. पुढे जेव्हा ती "सब ताज उछािे
जाएंगे, सब तख़्त चगराए जाएंगे" या ओळीवर यायची तेव्हा तबिा नाटयमय वातावरणतनलमदती करायचा आणण
िोक वेडे होऊन "इऩ्िाब जिंदाबाद"च्या घोषणा द्यायचे. त्या रे कॉडडंगमध्येही ते स्पष्ट ऐकू यायचं. मिा असा
प्रश्न पडायचा की ही कोण आहे बाई, कुणी लिटहिंय हे तन िोक इतके का चेकाळिेत या गाण्यावर? त्याच
सीडीमध्ये एक दस
ु रं गाणं होतं, ववरहात नाजूक झािेिा कवी णझरपत णझरपत म्हणायचा -

उठ रही है कहीं ़ुरबत से तेरी सांस की आंच

अपनी खिु बू में सि
ु गती हुई मध्धम मध्धम
दरू उफ़़ पार चमकती हुई कतरा कतरा
चगर रही है तेरी टदिदार निर की िबनम

़ुरबत (जवळ), उफ़़ (क्षक्षततज) या िब्दांवर अडूनही अवतीर्वती दरवळणारया सक्ष

ू म ऊष्ण सव
ु ासात एक ओळ
तरं गत येऊन धडकायची -

इस कदर प्यार से ए जाने जहां रक्खा है

टदि के रुख़्सार पे इस वक़्त तेरी याद ने हाथ

सीडीचं कव्हर उिटं पािटं करून पाटहल्यावर कळिं की कातरवेळी तझ्

ु या आठवणींनी हृदयाच्या गािावर हात
ठे विा आहे असं म्हणणारा आणण सत्तेच्या माजािा थेट आव्हान दे णारा कवी एकच आहे . साहजजकच माझी
उत्कंठा चाळविी गेिी. यट
ु यब
ू आणण ववककवपडडआचा बोिबािा व्हायच्या आधीचा हा काळ आहे . जेव्हा एका

189
फटक्यात एकदम घाऊक माटहती लमळत नसे तेव्हा पत्ता लिटहिेल्या बसच्या ततककटासारखी ही दोन गाणी मी
घटट धरून ठे विी होती असं आठवतं. इकडेततकडे ववचारून, िोधन
ू अखेर एक टदवस पाककस्तानात या कवीचा
पत्ता सापडिा. नाव - फ़ैि अहमद फ़ैि ऊफद फ़ैि. राहणार - बहुदा िाहोर ककंवा लसयािकोट ककंवा िंडन, बेरुत,
मॉस्को. यात एकवाक्यता नव्हती. कुणी िाहोरच्या आठवणी सांगत होता, कुणी िंडन, बेरुत, मॉस्कोच्या. इक्बाि
बानो गाते आहे तो काळ सत्तराचं दिक मावळून ऐंिीच्या दिकाच्या सुरुवातीचा. फैजच्या आयुष्याचा िेवटल्या
काही वषांचा.

जनरि णझयाची हुकूमिाही राजवट जोरात होती तो हा काळ. मुदिातच यथातथा असणारया सवद िोकिाही
संस्थांचं केिेिं पद्धतिीर खच्चीकरण, िासनयंत्रणेकडून होणारा जुिूम, मुस्कटदाबी, न्यायाच्या नावाखािी
नैसचगदक न्यायािा धाब्यावर बसवन
ू केिे जाणारे तनवाडे आणण र्र चौकात होणारया लिक्षा, या र्ीतीच्या
वातावरणात अलर्व्यक्ती स्वातंत्र्याची केिेिी संपण
ू द गळचेपी आणण या सगळयािा सामावन
ू घेणारं अततरे की
इस्िामीकरणाचं हुकमी आवरण. या पररजस्थतीत फ़ैिच्या सडेतोड िायरीिा तन लिखाणािा धार आिी नसती तर
नवि. फ़ैिवर पाळत होतीच. त्यातन
ू कसेतरी तनसटून ते र्ारतात आिे. र्ारताने आश्रय दे ण्याचा केिेिा प्रयत्न
पाककस्तान सरकारने येन केन प्रकारे ण मोडून काढिा. पढ
ु े फैज बेरुतिा राटहिे. या सगळया दरम्यान
पाककस्तानात इक्बाि बानो साडी नेसन
ू फैज गात होती, सरकारने साडीवर घातिेल्या बंदीिा न जम
ु ानता. इतरही
िोक गात होते. फ़ैिची कववता गाणं हाच ववद्रोह होता याचं कारण फ़ैिच्या लिखाणात बंडखोरी तर होतीच, परं तु
त्याहून सवांत महत्त्वाचं म्हणजे फ़ैिची पोच साटहजत्यक वतळ ुद ापयंत मयादटदत नव्हती. तो एक िोकिाहीर होता.
(हम दे खेंगे, आवाज: इक़्बाि बानो, https://www.youtube.com/watch?v=dxtgsq5oVy4)
बेरुतिा असतानाही फ़ैि आपिी पत्रकाररता, संपादन, िेखन आणण िेखकांचं संघटन हे काम अव्याहतपणे करतच
होता. अरबी, फासी, उदद ,ू पंजाबी, इंग्रजी अिा अनेक र्ाषांवर असिेल्या प्रर्ुत्वामुळे फ़ैि जजकडे गेिा ततकडचा होऊ
िकिा हे एक फार सोपं स्पष्टीकरण आहे . र्ाषेची मदत नक्कीच होते, पण मिा नेहमी कमाि वाटते ती
फ़ैिच्या त्या त्या टठकाणच्या प्रश्नांिी एकरूप होऊन त्यावर काम करण्याच्या कुवतीिी. सामाजजक कामातल्या
आंतरराष्ट्रीय सामीिकीबाबतच्या गप्पा िोक फार जोरजोरात मारतात. फ़ैि जगात जजथे होता ततथल्या स्वातंत्र्य,
समतेच्या िढयांत तो सामीि होता. याचं एक फार मोठं कारण म्हणजे फ़ैिचं वैजश्वक द:ु खािी नातं होतं.
जगात कुठे ही आणण कुणाचंही द:ु ख समजून घेण्याची आणण ते वाटून घेण्याची एक वविक्षण ताकद फ़ैिमध्ये
होती. हे सोपं नसतं. वविेषत: परदे िी असताना, काहीच सांस्कृततक संदर्द नसताना जेव्हा आपण अनेकदा िोवषत
व िोषक अिी दहु े री र्ूलमका बजावत असतो, तेव्हा सवद काही आिबेि असल्याचे फुगे फोडून समजातल्या
ववसंगतींकडे डोळसपणे, प्रयत्नपूवक
द पाहावं िागतं. हे र्ान मिा जरा उलिराच आिं, पण ते येण्यात फ़ैिचा वाटा
मोठा आहे . "बड़ा है ददद का ररश्ता, ये टदि ग़रीब सही" असं फ़ैि लिहून गेिा, कारण तो अिी द:ु खाने सांधिेिी
नाती बांधू िकिा. बेरुतिा असताना फ़ैिने एका पॅिेजस्टनी बाळासाठी अंगाईगीत म्हणून लिटहिेिी ही एक
कववता हे समजण्यासाठी पुरेिी आहे -

मत रो बच्चे
रो रो के अर्ी
तेरी अम्मी की आंख िगी है
मत रो बच्चे

190
तेरे अब्बा ने
कुछ ही पहिे
अपने ग़म से रुख़्सत िी है
मत रो बच्चे
तेरा र्ाई
अपने ख़्वाब की तततिी पीछे
दरू कहीं परदे स गया है
मत रो बच्चे
तेरी बाजी का
डोिा पराए दे स गया है
मत रो बच्चे
तेरे आंगन में
मुदाद सूरज नहिा के गए हैं
चंदरमा दफ़ना के गए हैं
मत रो बच्चे
तू गर रोयेगा तो ये सब
अम्मी, अब्बा, बाजी, र्ाई
चांद और सूरज
और र्ी तुझ को रुिवायेंगे
तू मुस़्ाएगा तो िायद
ये सारे एक टदन र्ेस बदि कर
तुझसे खेिने िौट आयेंगे
(कफलिस्तीनी बच्चे के लिए िोरी, आवाज: फ़ैि अहमद फ़ैि - https://www.youtube.com/watch?v=JVWD7xkMCEI)
परदे िी राहताना होणारी घािमेि, घराची िागिेिी ओढ, स्वत:च्या घरचा पत्ता िोधत कफरावं िागल्यागत
झािेिी र्ंजाळिेिी अवस्था आपणहून परदे िी येऊनसुद्धा मी अनुर्विेिी आहे , त्यामुळे फ़ैिच्या या एका
कववतेिी ररिेट होणं स्वार्ाववक होतं. पण फ़ैिची ही यातना मरणप्राय होती, कारण त्याचं परदे िातिं वास्तव्य
सक्तीचं होतं.

मेरे टदि मेरे मुसाकफ़र

हुआ कफर से हुक़्म साटदर
के वतन बदर हों हम तम ु
दें गिी गिी सदायें
करे रुख नगर नगर का
के सुराग़ कोई पायें
ककसी यारे नामाबर का
हर एक अजनबी से पछ
ू े

191
जो पता था अपने घर का
सरे कू-ए-नािनायााँ
हमें टदन से रात करना
कर्ी इससे बात करना
कर्ी उससे बात करना
तुम्हें क्या कहूं के क्या है
िबे ग़म बरु ी बिा है
हमें ये र्ी था ग़नीमत
जो कोई िम
ु ार होता
हमें क्या बरु ा था मरना
अगर एक बार होता

(साटदर = आदे ि; वतन बदर = हद्दपार; नामाबर = पोस्टमन/संदेिवाहक; सरे कू-ए-नािनायााँ = सारे जुने रस्ते;
ग़नीमत = स्वीकार, मान्य)

दर रात्रीगणणक येणारं रोजचं मरण सांगताना फ़ैिने थेट गालिबच्या ओळीच कववतेत पेरल्या आहे त. गालिबच्या
ओळी थेट वापरण्याचं धाष्टदय फ़ैिकडे होतं कारण त्याची तिी ताकद होती. उदद ू िायरीचा होरा बदिणारा फ़ैि
हा गालिबच्या तोडीचाच कवी होता. पण मद्
ु दा तततकाच नाही. सक्तीने परदे िी राहावं िागणं, परत जाताक्षणी
अटक होण्याची र्ीती असणं, फािीची लिक्षा असिेिी किमं िागतीि असे गन्
ु हे हे तप
ु रु स्सर नोंदवणं या गोष्टी
मिा ऐकून माहीत होत्या, पण कधीच वळल्या नव्हत्या. पाककस्तानात तर अनेकांच्या बाबतीत अिा बातम्या
फक्त ऐकून माहीत होत्या. बेनझीर र्ुटटोचं पाककस्तान सोडणं, ततच्या परत येण्यानं झािेिा गहजब, ततचा
झंझावाती प्रचार आणण त्यातच ततचा झािेिा खन
ू या घटना माझ्या वविीत घडल्या तेव्हा मिा या सगळया
प्रकाराची पटहल्यांदा खरी जाणीव झािी. काही वषांपूवी युरोपात राहत असताना ततथल्या ववद्यापीठात
लिकवणारी एक जण ततच्याबद्दि सांगत होती, "मी मूळची इथिी नाही. फार गररबीत होतो आम्ही आमच्या
दे िात. आम्ही अक्षरि: एक टदवस सगळा गािा गुंडाळून इथे आिो. जगण्यासाठी. पण प्िीज कुणािा सांगू
नकोस. मी सांगत नाही सगळयांना, कारण इथल्या िोकांना कळिं तर ते माझा दस्
ु वास करतीि. त्यांना आवडत
नाही आम्ही. िोकांना वाटतं फार सुखात ऐदीपणे राहतो आहोत आम्ही परप्रांतीय. त्यांना हे रोजचं मरण टदसत
नाही. पण प्िीज कुणािा सांगू नकोस. तुिा कळे ि असं वाटिं म्हणून सांचगतिं." मिा कळण्याचं कारण फ़ैि
होतं हे ततिा सांगता आिं असतं तर बरं झािं असतं. ववसाच्या फॉमदवर प्रश्न येतो - Do you fear persecution
in your home country? - तेव्हा तेव्हा फ़ैि आठवतो.
(मेरे टदि मेरे मस
ु ाकफ़र, आवाज: टटना सानी)
पव
ू ी ब्राह्मणी घरांत नातेवाईकांच्या पटहल्या वतळ
ुद ापासन
ू "इतकं असेि तर पाककस्तानात जाऊन राहा म्हणावं" अिी वाक्य
दबक्या सरु ात ऐकू यायची. आता त्यािा प्रततष्ठा आहे , कारण आमचे नेत,े मंत्रीही असिी वाक्य बोितात आता.
ऐकणारयािा वाटावं की जणू काही पाककस्तानात परु ोगामी ववचारांना फारच वाव आहे ! जनरि णझयाचा काळ हा काही
फ़ैिचा पटहिा संघषादचा काळ नव्हता. पाककस्तानच्या स्थापनेनत
ं र चारे क वषांतच तथाकचथत रावळवपंडी कटात गोवन
ू
फ़ैििा चार वषं वेगवेगळया तरु
ु ं गात डांबन
ू ठे वण्यात आिं होतं. मख्ख
ु य कारण हे की त्याची पत्रकाररता, िायरी आणण
त्यातिं अन्यायाववरुद्ध केिेिं संघषादचं आवाहन सरकारिा असह्य होतं. पढ
ु े ही या न त्या कारणाने फ़ैििा तरु
ु ं गात

192
डांबण्याचा एककिमी कायदक्रम पाककस्तानाच्या अनेक राजवटींनी राबविा. आयष्ु यातिा इतका काळ तरु
ु ं गात वा दे िाबाहे र
घािवल्यामळ
ु े ही असेि कदाचचत, तरु
ु ं गांचे संदर्द, बंदी असण्याची वेदना आणण मनाची दडपणहीन मक्
ु त अवस्था यांचं नेमकं
र्ान त्याच्या कववतेत उतरतं -

ये जफ़ा-ए-ग़म का चारा, वो नजाते टदि का आिम

तेरा हुस्न दस्ते ईसा, तेरी याद रूहे मररअम

िो सन
ु ी गयी हमारी, यूं कफरे है टदन के कफरसे
वोही गोिा-ए-़फ़स है, वोही फ़स्िे गि
ु का मातम

ये अजब ़यामतें हैं, तेरी राहगि

ु र में गि
ु रा
ना हुआ के मर लमटें हम, ना हुआ के जी उठे हम

(जफ़ा = जाच, वंचना; नजात = मुक्ती; दस्ते ईसा = येिूचे हात; रूहे मररअम = मेरीचा आत्मा; गोिा-ए-़फ़स = तुरुंगाचा
कानाकोपरा)

(ये जफ़ा-ए-ग़म का चारा, पण

ू द गझि, आवाज: अबीदा परवीन)

तरु
ु ं गाचे असे संदर्द फ़ैिच्या कववतेत वारं वार येतात कारण ते त्याच्या जीवनाचा अववर्ाज य र्ाग आहे त. समतेसाठी,
स्वातंत्र्यासाठी, अन्यायाववरुद्ध िढणं हे त्यानं आपिं काम मानिं. आजूबाजूच्या सामान्य कष्टकरयांच्या आयष्ु यात रोज
येणारया कयामतींची त्यािा चचंता आहे . जगाच्या अंततम टदवसापयंत न्यायाची वाट पाहायिा, त्या टदवसाची कफकीर
करायिा त्यािा फुरसत नाही. ककं बहुना धमादचं स्तोम माजवणारयांचं त्यािा अजजबात कौतक
ु नाही. त्याचं स्पष्ट म्हणणं
आहे -

यूं बत
ू ों ने डािे हैं वसवसे के टदिों से खौफ़े खद
ु ा गया
यूं पड़ी हैं रोि ़यामतें के खयािे रोिे जिा गया

(वसवसे = संिय, रोिे जिा = कयामतीचा टदवस)

कॉम्रेड गोववंद पानसरे यांचं ’लिवाजी कोण होता’ या ववषयावरचं एक र्ाषण यट

ू यब
ू वर उपिब्ध आहे . त्यात ते असं
म्हणतात की लिवाजी हा जनतेचा राजा नव्हता; तो ’रयतेचा’ राजा होता. पानसरे यातिा अथदर्द
े ववस्तारानं सांगताना
म्हणतात की िेतकरी, िेतमजरू , कष्टकरी, कामगार म्हणजे रयत. लिवाजी प्रामख्ख
ु यानं त्यांच्या टहताचं रक्षण करणारा म्हणन
ू
रयतेचा राजा होता. माझं फ़ैििी नातं जळ
ु ण्याचं एक महत्त्वाचं कारण हे असावं की फ़ैि हा रयतेचा कवी होता. फ़ैिने
’इंतस
े ाब’ या नावाने आपल्या कववतेसाठी एक अधदवट राटहिेिी अपदणपबत्रका लिटहिी आहे . यात आपिी कववता फ़ैि
कोणाकोणाच्या नावे अपदण करतो यावरून त्याची बांचधिकी, सामीिकी कोणािी आहे ते िख्खखपणे कळतं. त्याच्या कववतेचं
त्याच्या र्वतािािी असिेिं घटट नातं त्यािा ककती पक्कं माहीत होतं ते कळतं. फ़ैि म्हणतो,

आज के नाम
और आज के ग़म के नाम
आज का ग़म जो है जिंदगी से र्रे गि
ु लसतां से खफ़ा
िदद पत्तों का
िदद पत्तों का बन जो मेरा दे स है

193
ददद की अंजुमन जो मेरा दे स है
ककिकों की अफ़सद
ु ाद जानों के नाम
ककमदकुदाद टदिों और िबानों के नाम
पोस्टमेनों के नाम
तांगेवािों के नाम
रे िबानों के नाम
कारखानों के र्ोिे जियािों के नाम ...
दहकां के नाम
जजनके हातर्र खेत से एक अंगश्ु त पतवार ने काट िी
दस
ू री मालिये के बहाने से सरकार ने काट िी
जजसकी बेटी को डाकू उठा िे गये
जजसके ढोरों को िालिम हंका िे गये
जजनकी पग िोरवािों के पैरों तिे धजज जयां हो गयी ...

(िदद पत्तों = वपवळी/ गळून पडिेिी, वाळिेिी पानं, ककमदकुदाद = वाळवी िागिेिी, दहकां = िेतकरी, मालिया = सारा)

फ़ैिचं त्याच्या र्वतािािी असिेिं नातं राजकीय आहे . प्रोग्रेलसव रायटसद असोलसएिनच्या मि
ु ीतन
ू आिेल्या अनेक
साटहजत्यकांनी हे नातं अधोरे णखत केिं, त्यात फ़ैिचं नाव खूप मोठं आहे . कदाचचत फ़ैिच्या डाव्या ववचारांिी असिेल्या
बांचधिकीमळ
ु े ही असेि, पण आपल्या आजब
ू ाजच्
ू या राजकीय अथदकारणापासन
ू फ़ैिची कववता कधीच फारकत घेत नाही.
म्हणूनच फ़ैि ती िेतकरी, कष्टकरी वगादिा अपदण करू िकतो. जगातिी द:ु खं आपिी करून, आपिी कववता त्यांच्या नावे
करून, त्या द:ु खांत मग्न न होता उिट हिाखीचं जीवन जगणारया हरे क व्यक्तीसोबत नाळ जोडून त्याची कैकफयत ऐकून
घेणारा, सांगणारा, त्यािा धीर दे णारा आणण आिा दाखवणारा असा हा कवी आहे . त्यामळ
ु े त्याचं जगणं त्याच्या
कववतेपासन
ू अलिप्त नाही. आपिं कम्यतु नस्ट पाटीचं काम, पत्रकाररता, ट्रे ड यतु नअन फेडरे िनचं उपाध्यक्षपद, लिकवणं,
राजकीय चळवळीत असणं हे फ़ैिच्या कववतेच्या पाश्वदर्म
ू ीिा नसतं, ते सगळं व कववता सोबतच पढ
ु े चाित असतात.

जखमेवर हिक्या हाताने मिम िावावं तसं अनेकदा फ़ैि ऐकता-वाचताना होतं. फ़ैिच्या कववता गाऊन, त्यातन
ू प्रेरणा
घेऊन िोक जुिम
ु ाववरुद्ध ववद्रोह करत आहे त, आणण हे होत असताना ववद्रोहाच्या पटहल्या िाटे त दडपिाहीिा बळी पडून
जे जायबंदी झािे त्यांच्या खांद्यावर हात ठे वन
ू फ़ैि त्यांना मिमपटटी करतो आहे असं एक चचत्र फ़ैिच्या कववतेने
माझ्या नजरे समोर नेहमी उर्ं केिं आहे . फ़ैिमध्ये आपल्या िब्दांच्या सामथ्यादबद्दि कमािीचा आत्मववश्वास आहे , त्यांचं
काम जखमा र्रण्याचंदेखीि आहे ही जाणीव आहे , पण सगळया जखमा या मिमपटटीने र्रून येणार नाहीत याचं पण
ू द
र्ान आहे, या मयाददेपोटी आिेिी असहायता आहे, पररणामांची चचंता आहे आणण तरीही माणसाच्या खंबीरपणे उर्ं राहण्यानं
पररजस्थती बदिण्याची आश्वासक हाक आहे . तो कधी सौम्यपणे गोंजरून आपल्यािा धीर दे तो -

टदि नाउम्मीद तो नहीं, नाकाम ही तो है

िंबी है ग़म की िाम मगर िाम ही तो है

तर कधी तततक्याच तिम नरम िब्दांत सांगतो की बाबांनो आता

चष्मे नम जाने िोरीदा काफ़ी नहीं

तोहमते इश़् पोिीदा काफ़ी नहीं ...
राह तकता है सब िहरे जाना चिो

194
आज बािार में पाबजोिां चिो

(पाबजोिां - पायांत बेड्या, साखळया ठोकून घेऊन)

(रात यूं टदि में तेरी/ आज बािार में पाबजोिां चिो, आवाज: नवयारा नरू )
फ़ैिच्या कववतेतिा हा संघषद कृततिीि होता आणण रे िेवंट होता असं वारं वार जाणवतं. अनेक िोकही तसं सतत
म्हणत असतात. वास्तववक पाककस्तानात स्वातंत्र्योत्तर काळात सदै व अजस्थर राटहिेल्या राजकीय पररजस्थतीमुळे
फ़ैििा व अनेकांना हा संघषद सतत करावा िागिा. तो करावा िागल्यामुळे कववतेिाही धार आिी हे खरं असिं,
तरीही अस संघषद करत राहावा िागणे हे काही फार चांगिं झािं नाही. लिवाय ज या माणसाने नेहमी
समाजातल्या ववषमतेवर, अन्यायावर, द:ु खावर प्रकाि टाकिा त्याची कववता आजही रे िेवंट असेि तर पररजस्थती
काहीच बदििेिी नाही, उिट अचधकच बबघडिी आहे असंच खेदानं म्हणावं िागतं. त्यामुळे फ़ैिच्या कववतेचा
आजच्या काळातिा रे िेवन्स हा त्याच्या कवी म्हणून मोठा असल्याचं िक्षण जरूर आहे , पण आपण समाज
म्हणून पररजस्थती बदिू िकिेिो नाही याचंही ते द्योतक आहे . यालिवाय मिा असं वाटतं की मी तुिनेने
र्ाग्यवान आहे , कारण मिा असा राजकीय संघषद प्रत्यक्ष करावा/पाहावा िागिेिा नाही. तुिनेनी र्ारतात
िोकिाही बरीच बरी रुजिी, संस्थाही प्रस्थावपत होऊ िकल्या, राजकारणही कधी िष्करी उठाव, अिोकिाही
मागादने सत्तापािट अिा मागादने गेिं नाही. ववचार व अलर्व्यक्ती स्वातंत्र्य तुिनेनं बरं च अबाचधत राटहिं. एक
आणीबाणीचा काळ वगळता, जो मी स्वत: अनुर्विेिा नाही, र्ारतीय संदर्द पुरेसा कमी संघषदमय राटहिेिा आहे .
या र्ाग्यामुळे माझ्याकडे फ़ैिच्या योगदानाकडे त्रयस्थपणे पाहण्याची आणण त्याचा रे िेवन्स सांचगतिा जातो
त्यापेक्षा ककंचचत उणा ठरवण्याची सोय आहे .

ही सोय आता उरिी आहे का ते मात्र माहीत नाही. दार्ोळकरांचा खन

ू झािा, पाठोपाठ पानसरे आणण कुिबगीही
यांचाही. परवा एक लमत्र र्ारतात परत जायिा घाबरत होता, तो बीफ खातो म्हणून. आमची एक दलित मैत्रीण
दलितांवरच्या वाढत्या हल्ल्यांचा हवािटदि होऊन पाढा वाचत होती. अफाट िक्ती आणण साहस दाखवून िढतही
होती, पण फेसबक
ु ावरचं वास्तव्याचं टठकाण मद्
ु दामहून चक
ु ीचं लिटहिंय म्हणािी. धमक्या येतात ततिा. परवा
अजन
ू एक जण फेसबक
ु ावर, इकडे ततकडे काय लिटहतो ते जरा सांर्ाळून लिहावं िागतं असं म्हणािा.
वषदर्रापव
ू ी तो मिा सोिि लमडडआ आणण त्याचा तनवडणक
ू प्रचारात कुणी कसा प्रर्ावी वापर केिा, यांव त्यांव
असं बरं च काही टहरररीने सांगत असे. हल्िी प्रत्येक वेळी आपसक
ु पणे फ़ैि आठवतो. आपल्या दे िािा जाब
ववचारणारा आणण हतािपणे सवाि करणारा -

तझ
ु को ककतनों का िहू चाटहये ए अिे वतन
जो तेरे आररिे बेरंग को गि
ु नार करें
ककतनी आहों से किेजा तेरा ठं ड़ा होगा
ककतने आंसू तेरे सेहेराओं को गि
ु िार करें ...

हम तो मजबरू े वफ़ा हैं मगर ए जाने जहां

अपने उश्िा़ से ऐसे र्ी कोई करता है ?

(उश्िा़ = वप्रयकर, सखा/सखी)

195
एकदा दे िािा जाने जहां म्हटल्यावर फ़ैिचं सखीिा जे सांगणं आहे तेच दे िािाही िागू होत असिं पाटहजे. सये,
तुझं दख
ु णं माझ्या गाण्यानं बरं होईि याची मिा खातरी असती, तर मी टदवसरात्र तनरतनराळया गोष्टी गुंफून
तुझ्यासाठी मधाळ गाणी गायिीही असती,

पर मेरे गीत तेरे दख

ु का मुदावा ही नहीं
नग़मा िरादह नहीं, मुनीसो ग़मख़्वार सही
गीत नश्तर तो नहीं, मरहमे आिार सही
तेरे आिार का चारा नहीं नश्तर के लसवा
और ये सफ़्फ़ाक मसीहा मेरे ़ब्िे में नहीं
इस जहां के ककसी िीरूह के ़ब्िे में नहीं
हााँ, मगर तेरे लसवा, तेरे लसवा, तेरे लसवा

(मुदावा = इिाज, नग़मा = गीत, िरादह = (घरगुती) इिाज, मुनीसो ग़मख़्वार = जवळचा लमत्र, नश्तर =
िस्त्रकक्रयेसाठीचं हत्यार, सफ़्फ़ाक = क्रूर, जुिमी, िीरूह = सजीव)
(मेरे हमदम मेरे दोस्त, पूणद गीत, आवाज: टटना सानी https://www.youtube.com/watch?v=5zI_AgDTtoA)
फ़ैिचा हतािपणा, कववतेच्या मयाददेची जाणीव समजन
ू घेतानाच त्याची ’कववता प्रत्यक्ष कृतीिा पयादय नाही’ ही
र्ावनाही नीट समजन
ू घेतिी पाटहजे. तोच फ़ैिचा रे िेवन्स आहे . त्याचा रे िेवन्स केवळ मोघम अच्छ्या
टदनांच्या वाद्यात नाही.

फ़ैिचा आणणक एक रे िेवन्स आहे . तो त्याच्या संद

ु र असण्यात. त्याचं प्रेम संद
ु र असण्यात. त्याचं काम आणण
प्रेम दोन्ही तततकं महत्त्वाचं मानण्यात. समपदणात न णझंगता जगणं महत्त्वाचं मानण्यात. ककंबहुना या दोन्हींत
होणारी फरपट नॉमदि मानण्यात. फ़ैिच्या क्रांतीच्या कल्पनेतही कमािीचा संयम आहे . त्यात आक्रस्ताळे पणा
नाही. दोस्तानं सहज खांद्यावर हात टाकावा तसं मनावर अल्िद हात ठे वन
ू सत्य तेच सांगणारा हा माणस
ू
होता. त्याचं हे चांदणगोंदणी सांगणं, जावेद अख़्तर म्हणतो त्याप्रमाणे आहे - चांदणं जजथे पडेि ती जागा संद
ु र
होते, चांदणं कुठे पडावं ती जागा िोधत नाही. तिी फ़ैिची कववता आहे . ती संद
ु र ववषय आिय िोधत नाही; ती
जे म्हणते ते संद
ु र होतं. फ़ैििाही याचं र्ान असावं. त्यामळ
ु े दृष्टीआडच्या वस्त्यांचं सौंदयद िोधायिा तोही
चंद्रािा सोबत घेतो. अथादत फ़ैिचं सामान्य माणसािी आणण गल्िीबोळांिी असिेिं नातं तनव्वळ नॉस्टॅ लिक
नाही, तर तो त्याचा गार्ा आहे . त्यामुळेच त्याने त्याची कववता या वस्त्यांच्या नावेही अपदण केिी आहे .

कठडड़यों और मुहल्िों, गलियों के नाम

जजनकी नापाक खािाक से
चांद रातों को आ आ के करता है अक्सर विू

फ़ैिने दक्खनी िहे जात एक गझि लिटहिीय. त्यात नुसता िब्दांचा, र्ाषेचा गोडवा नाही तर जुन्या काळातल्या
आठवणी एकदम तरळून जाताना उरिेिं तन कुठे तरी तनसटून गेिेिं एक साधं जग, मैत्रांचं असणं, एक ऊबदार
िेजारपाजार तन "आमच्या आळीत बरं का..." या तुकड्यानं सुरू होणारं सवद काही इतकं मस्त एकवटिंय की हे
फुरसतीत र्ेटणं म्हणजे काय ते मी हल्िी पार ववसरिो आहे असं एकदम ऐकताना वाटतं. फ़ैि म्हणतो,

196
कुछ पहिे इन आंखों आगे क्या क्या न निारा गि
ु रे था
क्या रौिन हो जाती थी गिी जब यार हमारा गुिरे था

थे ककतने अच्छे िोग के जजनको अपने ग़म से फ़ुरसत थी

सब पूछते अहवाि जो कोई ददद का मारा गुिरे था

थी यारों की बहुतात तो हम अग़्यार से र्ी बेिार ना थे

जब लमि बैठे तो दश्ु मन का र्ी साथ गवारा गुिरे था

टटना सानीनं ही गझिही फुरसतीत गायिीय, त्यातिे ठहराव अचधक गटहरे करत.

अिा साध्या, सुंदर कववता, गझिाही फ़ैिने अनेक लिटहल्या - तततक्याच ताकदीने आणण नजाकतीने. जेव्हा
गुिाम अिी आणण आिा र्ोसिे एकत्र अल्बम तयार करू िकत होते, अिी राजकीय पररजस्थती अजस्तत्वात
होती; त्या काळातिी ही आिा र्ोसिेंनी गायिेिी गझि ऐका:
(यूं सजा चांद, आवाज: आिा र्ोसिे)
अिीच एक लमताक्षरी गझि बेगम अख्खतर यांनी गायिी आहे . यात थोडं र्रून आिेिं आर्ाळ आणण दारू घेऊन
फ़ैि सगळया संकटांना तोंड द्यायिा सज ज होऊन बसिा आहे . याच गझिेच्या मक्त्यात (िेवटच्या िेरात)
पुन्हा फ़ैिने आपिी छाप उमटविी आहे ती त्याच्या लसग्नेचर आिावादाने. स्वयंस्फूतीने चाकोरीबाहे रच्या
बबकटवाटा धड
ुं ाळून नव्या वाटा तनमादण करू पाहणारया कुणािाही तनरािेच्या, स्वत:ववषयी िंका तनमादण
होतानाच्या, काळात सतत िांत िांत करणारा आणण नवा जोम दे णारा हा िेर आहे -

फ़ैि थी राह सरबसर मंिीि

हम जहां पहुंचे कामयाब आये

माझी पीएचडी पूणद झािी तेव्हा हा िेर मिा कैच्या कैच पटिा!
(आये कुछ अब्र, आवाज: बेग़म अख़्तर)
ववंदांनी पररवतदनवादी, बंडखोर वत्त
ृ ीची ‘टाईप १-मौज, टाईप २-ब्रह्मानंद’ अिी जी नेमकी व्याख्खया केिी आहे -

सगळे लमळून सगळयासाठी मरण्यामध्ये मौज आहे

सगळे लमळून सगळयासाठी जगण्यामध्ये ब्रह्मानंद

त्या व्याख्खयेनस
ु ार फैज हा ‘टाईप टू’चा पररवतदनवादी कवी आहे . म्हणजे क्रांतीच्या ऐन र्रात संघषद लिगेिा असताना
फैजिा तीच चचंता असावी, जी उद्या सकाळी दध
ू येईि की नाही या काळजीने व्याकूळ झािेल्या आईिा िागन
ू राहते.
म्हणूनच त्याची कववता द:ु खी आयांच्या, ववधवांच्या, दे हाच्या बाजारात वपचिेल्यांच्या नावानेही आहे .

उन दख
ु ी मांओं के नाम
रात में जजनके बच्चे बबिखते हैं और
नींद की मार खाए हुए बािओू ं से
संर्िते नहीं दख
ु बताते नहीं
लमन्नतो िारीयों से बहिते नहीं

197
आपल्या वप्रयेनेही आपल्यासाठी येऊ नये, तर गि
ु िनाचा कारर्ार चािावा म्हणून यावं असं त्याचं म्हणणं आहे . क्रांततकारी
पररवतदनासाठी कराव्या िागणारया संघषादमळ
ु े मानवी जीवनाच्या संततपणात खीळ पडिी, तर त्याचे आघात ज यांना प्रथम
सोसावे िागतात, त्या वगादच्या, त्यातल्या मटहिांच्या सामान्य द:ु खांिी, क्रांतीच्या स्वप्नांनी फटकून वागू नये असं सांगणारा
हा कवी आहे . िेक्सपीअरिा है दरच्या रूपाने पन्
ु हा जजवंत करणारया वविाि र्ारद्वाजिा ही फैजची ताकद नेमकी कळिी
आहे . टहंसेच्या दष्ु टचक्रात अडकिेल्या एका मोठ्या काळाचा, प्रदे िाचा पट उर्ा करताना त्यातिे टहंसेच,े सड
ू बद्
ु धीचे परु
ु षी
कंगोरे मांडताना है दरच्या सामान्य आईिा एका असामान्य पातळीवर नेताना त्याने फ़ैि मोठ्या लिताफीने वापरिा आहे .
ं ग आहे, ज यातच ‘है दर’चं यि आहे .
त्यातिी फ़ैिची सतत डोकावणारी िायरी हॉटटं

"गि
ु ों में रं ग र्रे " या गझिेवर मेहंदी हसनचा दावा तनववदवाद असिा तरी फ़ैिच्या इंतस
े ाबचा जो तक
ु डा वविािने उचििा
आहे, त्यावर रे खा र्ारद्वाजचा पण
ू द हक्क आहे !

(गि
ु ों में रं ग र्रे . - मेहंदी हसन)

(इंतस
े ाब - रे खा र्ारद्वाज)
फ़ैि र्ेटायच्या आधी धीरोदात्त नायकाच्या गोष्टीत बाजि
ू ा एक प्रेमकथा, प्रेमर्ंग हा तनव्वळ मसािा होता. आपिं काम
आणण आपिं प्रेम यांतल्या गत्ुं यांची प्रचीती मिा वटहवाटीचे रस्ते सोडल्यावर आिी असिी, तरी त्या गत्ुं यांचं र्ान फैजमळ
ु े
आिं आहे . ते त्याच्या वास्तवािी प्रामाणणक असिेल्या या कववतेमळ
ु े -

वो िोग बहुत खश्ु कीस्मत थे

जो काम से आलि़ी करते थे, या इश़् को काम समझते थे
हम जीते जी मसरूफ़ रहे, कुछ इश़् ककया कुछ काम ककया
इश़् काम के आड़े आता रहा और इश़् से काम उिझता रहा
कफर आणखर तंग आ कर हमने दोनों को अधुरा छोड़ टदया

(मसरूफ़ = व्यग्र)

जजथे वाटा अध्यादतन

ू सट
ु ल्या ततथे सोबतचे िोकही सट
ु िे हे र्ान मात्र त्यानंतर आिं. तेव्हा "ग़म ना कर, ददद थम
जायेगा, यार िौट आयेंग,े अभ् खुि जाएगा, टदन तनकि आएगा, रुत बदि जायेगी" असं म्हणणारया फ़ैजनेच पन्
ु हा साथ
टदिी.

(ग़म ना कर - आवाज: ववद्या िाह)

इथवर हे िक्षात आिं असेिच की फ़ैि नस
ु ता हल्िीच्या काळातिा मोठा उदद ू कवी, िोककवी नव्हता; तर तो एक सवादचधक
गायिा गेिेिा कवीदे खीि होता. याचं श्रेय त्याच्या कववतांना संगीतात गफ
ुं णारया अनेक संगीतकारांना आणण त्यांना
गाणारया - प्रसंगी गाऊन ववद्रोह करणारया - गायक-गातयकांनाही आहे . इक्बाि बानोने गायिेिी कववता मळ
ु ातच तत्कािीन
राजवटीिा आव्हान दे णारी होती; पण नरू जहानिा तर "मझ
ु से पटहिी सी मह
ु ब्बत मेरे महबब
ू ना मांग" हे गाणं ते तनव्वळ
फैजचं आहे म्हणून गायिा मनाई करण्यात आिी होती. तेव्हा फ़ैि तरु
ु ं गात असताना ततने हे गाणं गाऊन त्याच्या
अटकेचा तनषेध केिा होता. हे गाणं पढ
ु े एका लसनेमातही आिं, पण मद्
ु दा हा की ततने ते टहमतीनं गायिं - कुणापढ
ु े ही न
झुकता.

(मझ
ु से पटहिी सी मह
ु ब्बत, आवाज: नरू जहान)

198
यातल्या अनेक अनवट कववतांना स्वरबद्ध करण्याचं मोठं श्रेय अिदद महमूद या एका संगीतकारािा आहे .
त्याच्याइतकं मोठं काम फारच दम
ु ीळ म्हणावं िागेि. ब्िॉग, सोिि लमडीया, फोरम, प्रकािनाचे हक्क अिा अनेक
ववषयांवर चचाद आपण करत असताना लिटहण्यासोबत प्रकािनाच्या, प्रलसद्धीच्या, जाटहरातीच्या जागा संगीतािाही
उपिब्ध झाल्या आहे त हे ववसरून कसं चािेि? आजच्या, आधीच्या ककती मराठी कवींना गायिं जात आहे ? प्रश्न
संदीप खरे ची कववता ककती थोर आहे हा नाही. प्रश्न हा आहे की, त्याच्याइतका गायिा गेिेिा कवी सध्या आहे
का? जर नसेि, तर आजच्या कवींना गाण्याची जबाबदारी कोण घेणार आहे ? जर आजचे प्रचथतयि संगीतकार,
गायक घेणार नसतीि; तर संगीततनलमदतीच्या व प्रसाराच्या प्रस्थावपत माध्यमांना छे द दे त व नव्या माध्यमांचा
आधार घेत हे काम कोणी करणार आहे का? हा प्रश्न प्रस्थावपत व होतकरू दोन्ही गायक, संगीतकारांना आहे .
कववता जगिी तर श्वास घ्यायिा मोकळी जागा उरे ि. जेव्हा कववता संकोचेि तेव्हा ती गायिा िोक आणण
गाण्याची माध्यमं असणार आहे त का? कववतेसाठी अिी माध्यमं तनमादण करणं ही तनव्वळ काळाची गरज नाही,
तर आपिी जबाबदारीही आहे .

फ़ैििी माझी दोस्ती होण्यात ज या एका कववतेचा मोठा वाटा आहे , नव्हे ती कववता माझ्या जाणणवेचा अववर्ाज य
र्ाग झािी आहे , त्या कववतेच्या या ओळी नेहमी एक मोठी जाणीव करून दे त राहतात, की प्रश्न बोिण्याच्या
गरजेचा नाही, तर बोिण्याच्या जबाबदारीचा आहे . या धडधाकट िरीरावर बोिण्याची जबाबदारी आहे . आपिा
धमद, जात, वगद, लिंगर्ाव, र्ाषा, सामाजजक प्रततष्ठा यांतल्या एक वा अनेक गोष्टींमळ
ु े लमळािेल्या खास
सवितींमुळे (privileges) आपल्यािा लमळािेिा आवाज अन्यायािा वाचा फोडण्यासाठी वापरण्याची ही जबाबदारी
आहे . हाती असिेिा वेळ थोडा वाटिा तरी खरं तर तो बोिायिा र्रपूर आहे . सत्य जजवंत असेपयंतच ही संधी
आहे .

बोि के िब आिाद हैं तेरे

बोि िुबां अब तक तेरी है
तेरा सुतवां जजस्म है तेरा
बोि के जां अब तक तेरी है

बोि ये थोड़ा वक़्त बहुत है

जजस्मो िुबां की मौत से पहिे
बोि के सच जिंदा है अब तक
बोि जो कुछ कहना है कह िे!

(बोि के िब आिाद हैं तेरे, फ़ैिच्या काही आठवणींसह - िबाना आिमी.

https://www.youtube.com/watch?v=cT8uPPuIMFY)

लेखक- ए सेन मॅन

199
 संदभादसह अस्पष्टीकरि

कववतेववषयी तटस्थपणे बोिणं िक्य आहे का? कववतेबद्दि तरितेने, व्याकूळ वगैरे होऊन बोिणं बहुधा सोपं
आहे . पण कववतेचं आणण कववतािेखनाच्या प्रकक्रयेचं वस्ततु नष्ठ ववश्िेषण होऊ िकेि का? खरं तर मराठी
साटहत्यात नावाजिेल्या समीक्षकांनी याववषयी िेखन केिं आहे . वसंत पाटणकर, म. स.ु पाटीि यांची
कववतेववषयीची पस्
ु तकं उपिब्ध आहे त. मढे कर, रा.र्ा. पाटणकर यांनीदे खीि त्यांच्या िेखनातन
ू कववतेचा िोध
घेतिा आहे . अरुणा ढे रेंसारख्खया संवेदनिीि, ज येष्ठ कवतयत्रीने कववतेववषयी साध्या-सोप्या र्ाषेत िेखन केिं आहे .
अिी बरीच नावं घेता येतीि. पण काही अपवाद सोडता कवी स्वतः कववतेबद्दि फारसे बोित नाहीत. कववतेववषयी
कवीिा काय वाटतं? कववता लिटहण्याच्या 'प्रोसेस'बद्दि काय वाटतं? माझ्या वाचनात हे फारसं आिेिं नाही.
आणण याचं एक खरं कारण कववता लिहूनही मी कववतेववषयी बराच उदासीन राटहिो आहे . म्हणजे मी कववता
लिटहल्या, कववतािेखनात खंड पडिा तेव्हा ‘म्हणजे आता कववता लिटहणं संपिं आपिं?’ असं वाटून मी
ू आसुसून वाचिेल्या नाहीत ककंवा कववतांबद्दिचं िेखन फारसं वाचिेिं
उद्ववग्नदे खीि झािो, पण मी कववता खप
नाही. कववतांचं ववश्िेषण करण्याचा जाणीवपूवक
द प्रयत्न केिेिा नाही. मिा जे वाटतंय ते योग्य आहे की नाही
मिा माहीत नाही, पण मिा कववता लिटहणं हा एक उच्च कोटीचा आजत्मक अनुर्व वाटतो. तो अनुर्व िब्दातीत
आहे आणण म्हणूनच त्या अनुर्वातून जी तनलमदती होते त्याचं ववश्िेषण आपल्यािा करता येत नाही असं मिा
वाटतं. तो अनुर्व घेण,ं घेत राहणं आणण सोडून दे णं इतकंच मी करत आिो आहे . ककंवा मिा इतकंच जमिं
आहे .
े सवद जण सुरुवातीिा ककंवा केव्हा ना केव्हा कववता लिटहतातच.
कववता लिहायचं प्रमाण प्रचंड आहे . लिटहणारे बहुतक
कववता हा एकाच वेळी अततअवघड आणण अततसोपा प्रकार आहे . मी स्वत: बहुतेक कववता मक् ु तछं दात लिटहल्या
आहे त. त्यापैकी काही कववतांबाबत मिा ‘या मुक्तछं दात िय आहे ’ अिी प्रततकक्रया लमळािी तर काहींबाबत ‘हे स्फुट
लिटहल्यासारखं आहे ’ अिी प्रततकक्रया लमळािी. छं दोबद्ध कववताही मी लिटहल्या. पण त्या मोजक्याच. कववता
ु तछं द ककंवा मुक्तगद्य हे माझे आवडते फॉमद. कोिटकर, नामदे व ढसाळ,
लिहायिा सुरुवात झािी तेव्हा. मक्
मनोहर ओक, रघू दं डवते, नारारण सुवे, द. र्ा. धामणस्कर, अरुण काळे या व अिा इतरही कवींनी माझ्यावर
गारूड केिं आहे . पण ग्रेस, ना. धों. महानोर, बािकवी, गुिजार, अतनि या व अिा इतर कवींच्या िब्दकळे नेही
गारूड केिं आहे . सांगायचं म्हणजे मुक्तछं द हा फॉमद माझ्या जास्त जवळचा असिा तरी मुक्तछं दात ‘कववतापण’
असतं का याबद्दि मी कधीकधी संभ्लमत होतो. ज यािा यमक आहे , गेयता आहे त्याच फॉमदिा कववता म्हणावं
आणण इतर वेळा मक्
ु तगद्य हा िब्द वापरावा असं वाटतं. पण हा मद्
ु दा इथेच सोडून पढ
ु े जाऊ. कारण हा थोडा
तांबत्रक र्ाग आहे आणण त्यावर वेगळी चचाद होऊ िकेि.
माझी आस्था अथादतच मुक्त ककंवा छं दोबद्ध स्वरुपातिी कववता ही आहे . मी म्हटिं तसं कववतेववषयी मी उदासीन
राहतो ते ववश्िेषणाच्या अंगाने. एरवी आवडिेल्या कववतांचा आस्वाद घेतिा जातोच. परं तु इथेही एक मेख आहे .
कववतेत मी ‘राहू’ िकत नाही. मिा ही माझी मयाददा वाटते आणण बिस्थानही. मयाददा अिाकरता की असं केल्याने
माझं कववतेचं आकिन अपरु ं राहतं. आणण बिस्थान अिाकरता की ‘अततपररचयात ू् अवज्ञा’ व्हायचा धोका टळतो.
कववतेवर प्रेम करणारे काही जण सतत कववतेतच 'राटहल्या'मळ
ु े अतततरि, अततर्ावक
ु होतात आणण मग त्यांची
चेष्टा केिी जाते हे फेसबुकिी पररचचत असिेल्या वाचकांना (म्हणजे हा िेख वाचणारया बहुतेक सगळयांनाच)
माहीत असेि.

200
हा िेख मी माझं स्वत:चं कववता िेखन, माझी कववतेववषयीची दृष्टी आणण माझं आकिन याच मुद्यांर्ोवती
लिटहतो आहे . मी २००५-०६ सािी पटहिी कववता लिटहिी. २०१४ मध्ये माझा एक कववतासंग्रह प्रकालित झािा -
'सायिेंट मोडमधल्या कववता'. मुटद्रत माध्यमात (मालसकात) कववता प्रकालित झाल्या असल्या तरी मी प्रामुख्खयाने
फेसबुकवर कववता पोस्ट करत आिो आहे . माझा िेख वाचताना, माझा अनुर्व वाचताना मी फार प्रचथतयि कवी
नाही हे वाचकांनी कृपया ध्यानात ठे वावं. कववतेबद्दि आणण माझ्या अनुर्वाबद्दि मोकळे पणानं बोिणं एवढाच
माझा उद्दे ि आहे . कववतेच्या तांबत्रक अंगाबद्दि, कववतेववषयी समीक्षेच्या पररर्ाषेत बोिण्याची माझी क्षमता
ु े तिी पररर्ाषा ककंवा कववतेबद्दिचं ववद्यािाखीय वववेचन तम्
नाही. त्यामळ ु हांिा वाचायिा लमळणार नाही याची
खात्री बाळगा.
बहुतेक जणांच्या बाबतीत होतं ते माझ्याही बाबतीत झािं. प्रेम इत्यादीचा र्ंग झाल्यामळ ु े आम्ही आयष्ु यात
पटहल्यांदा कववतासदृि असं काहीतरी लिटहिं. त्या क्षणी त्याचं फार अप्रूप वाटिं होतं. मग पटहल्या आठ-एक
कववता त्याच मनोवस्थेत लिटहल्या गेल्या. तोपयंत माझ्या वाचनात कववतांचा अंतर्ादव अजजबातच नव्हता. पि
ु ं,
नेमाडे, अरुण साध,ू जी. ए. कुिकणी, श्री. ना. पें डसे ही व अिी मंडळी मानगट
ु ीवर होती. पण जेव्हा आपण आतन
ू
कमािीचे तुटिो तेव्हा आपण इतर काही न लिटहता कववता लिटहिी हे मिा जाणविं. पटहिा आवेग अथादतच
कािांतराने ओसरिा. र्ग्न झािेिं हृदय कॅिेंडरच्या पानागणणक हळूहळू सांधिं जातं हे कळिं. व्यजक्तगत वेदनेच्या
कोषातून कववता बाहे र आिी. आणण हे त्यामानाने िवकर झािं. पण यादरम्यानचा प्रवास माझ्यासाठी महत्त्वाचा
होता. म्हणजे मिा असं आठवतं की मी जेव्हा प्रेम या 'व्यजक्तगत-वैजश्वक' र्ावनेिी 'डीि' करत होतो तेव्हाच
एकीकडे तोवर कदाचचत जे बोििो नव्हतो ते सगळं मिा बोिावंसं वाटू िागिं होतं. प्रेम वगैरेमुळे जी असहायता
येत,े एकटे पण जाणवतं त्यात काही महान क्षण असे असतात की तुम्हािा एकदम र्ोवतािच्या सष्ृ टीिी
जोडल्यासारखं वाटू िागतं. माझ्या आयुष्यात ज या चांगल्या गोष्टी घडल्या त्यातिी एक म्हणजे 'आपण आपल्यािा
टदसणारया जगािी आणण मुख्खयतः इथल्या माणसांिी जोडिेिो आहोत ' असा एक प्रखर आध्याजत्मक म्हणावा
असा साक्षात्कार! आणण व्यजक्तगत दःु खात हा साक्षात्कार होणं ही माझ्यासाठी एक महत्त्वाची गोष्ट ठरिी.
व्यजक्तगत दःु ख तुम्हािा एका बबंदप
ू ािी थांबवतं. पण तुम्ही थोडा (कधीकधी बराच!) प्रयत्न केिात तर तुम्ही
ततथन
ू पुढे सरकू िकता. इथे हे ही सांगणं आवश्यक आहे की व्यजक्तगत दःु खािा अजजबात कमी िेखू नये आणण
ते दःु ख ववसरायचं म्हणून 'सामाजजक प्रश्नांकडे' जाऊ नये. ती एक ‘ऑरगेतनक प्रोसेस’ असिी पाटहजे. मिा
आठवतं, मी याच काळात प्रथम नमददा बचाओ आंदोिनािी जोडिा गेिो. मध्य प्रदे िमध्ये गेिो असताना मी
अचानक मध्येच 'ऑफ' व्हायचो. आपण सगळं पाहतोय, समजून घेतोय हे तर खरं पण आपण मनातन
ू अजून पूणद
सावरिेिो नाही हे जाणवायचं. पण मी दःु खावर मात करायिा वगैरे अजजबात ततथे गेिो नव्हतो. ततथे जायची
इच्छा होतीच आणण दस
ु रीकडे मनात अधन
ू मधन
ू डोकं वर काढणारं दःु खही होतं. हे असं दोन्ही सोबत ठे वून चाित
गेिो की बरं असतं. मग हळूहळू व्यजक्तगत आवेग मंदावतात. अचधक समजूतदार, अचधक समद्
ृ ध असा सूर
सापडतो आणण आपल्यािा एक दृष्टी प्राप्त झाल्यासारखं होतं. आपल्या आजूबाजूचं जग, या जगाचे तनयम, इथिे
संघषद हे सगळं तुम्हािा झडझडून जागं करतं. मिा तर असं वाटतं की प्रेम या संकल्पनेची ताकद प्रेमाचा अनुर्व
'म्हटिं तर पण
ू -द म्हटिं तर अपण
ू 'द राहण्यातच आहे . ततथे तम
ु च्या वाढीची बीजं असतात.
तर हा एकूण प्रवास माझ्यासाठी फार संस्मरणीय होता. या प्रवासादरम्यान कववतेने योग्य वळणं घेतिी आणण
मिा एक मोठं च दिदन घडविं. कववता लिहू िागिो तेव्हा मिा एकदम कुणीतरी ‘गेटस ओपन’ केिी आहे त असं

201
वाटिं होतं. पाणी वाहतं झािं होतं. पण मी कववतेचे आर्ार मानतो कारण ती िहाणी होती. ततने पटहल्या पाण्यात
आवश्यक तेवढा काळच लर्जू टदिं आणण मग पुढच्या, तुिनेने अवघड वाटे वर नेिं.
इथन
ू हळूहळू कववतेची ताकद आणण ततचं झपाटिेपण िक्षात येऊ िागिं. ही आपिी र्यानक सुंदर सहचरी आहे
हे कळिं. आपण हळूहळू ‘कवी’ वगैरे होतोय हे जाणवू िागिं. बरे चदा तर एखादी कववता लिहून झािी की ‘हे मी
लिटहिंय’? अिा अववश्वासाने मी कागदाकडे पाटहिं आहे . कववता लिटहतानाची मनोवस्था अद्ववतीय असते. मी
आध्याजत्मक वत्त
ृ ीचा मनुष्य नाही. अज्ञेयवादी आहे . आपणहून दे वळात कधीच गेिेिा नाही. धमद ही त्याग करायची
गोष्ट आहे , इथवर मी कधीच आिो आहे . असं असिं तरी ववश्वातिी अनेक रहस्यं आपल्या बद् ु धीबाहे रची असू
िकतात हे कुठल्याही ववज्ञानतनष्ठ माणसासारखं माझंही मत आहे . कववता लिटहतानाची मन:जस्थती ही मिा
अिीच गढ
ू वाटते. उमज, आवेग, गोंधळ, दृश्य-अदृश्य प्रततमा, जोडिेपण, तट
ु िेपण अिी सगळी सरलमसळ
झाल्यालिवाय कववता लिटहिी जात नाही. आणखी एक अनर्
ु व म्हणजे - काहीतरी एक असं घडिेिं असतं.-
एखादा प्रसंग, बोििा गेिेिा एखादा िब्द, मनात उठिेिी तीव्र प्रततकक्रया- ज यामळ
ु े हातात पेन घेतिं जातं आणण
पढु ची दहा लमतनटं सगळं आपोआप होतं. आपल्याकडून कुणीतरी कववता लिहून घेतंय असं वाटतं. लिटहतानाचे ते
क्षण, ती मनोवस्था आणण नंतर येणारं ररकामपण - कवीची खरी कमाई ही एवढीच! बाकी पुढचे सगळे सोपस्कार!
कधीकधी अचानक एखादी ओळ डोक्यात चमकते आणण मग हातात पेन आिं की पूणद कववता होते. या ककंवा
वरच्या पररच्छे दात टदिेल्या कारणांपैकी एका कारणामुळे मी कववता लिटहिी आहे . परं तु एक मुख्खय कारण म्हणजे
तुटिेपण. कमािीचं अस्वास्थ्य असताना उत्तम कववता लिटहिी जाते. बहुतेक सवद कववता एकटाकी लिटहिेल्या
असल्या तरी क्वचचत काही कववता अपूणतद ेकडून काही टदवसांनी पूणत्द वाकडे गेल्या आहे त. काहींवर थोडं संस्करणही
केिं आहे . इथे एक गोष्ट मात्र कबूि करावीिी वाटते. कववता हा साटहजत्यक अलर्व्यक्तीचा कदाचचत सवादत ‘रॉ’
असा प्रकार आहे , सवादत थेट, उत्स्फूतद असा प्रकार आहे . पण कथा-कादं बरीसारखे साटहत्यप्रकार हे अचधक
आव्हानात्मक आहे त. कववता हा प्रखर आत्माववष्कार आहे आणण कथा-कादं बरी हा संवेदनेचा सिग, वैचाररक
आववष्कार आहे असं मिा वाटतं. यात डावं-उजवं करण्याचा प्रश्न नाही. मिा जे जाणवतं, ते सांगतो आहे इतकंच.
तर कववता अिी येत गेिेिी आहे . मी जी कववता लिटहिी ततच्या रूपाबद्दि, आियाबद्दि ववववध मतं असू
िकतात. तिी ती प्रत्येक कवीच्या कववतांबाबत असू िकतात. पण मिा असं वाटतं की स्वत:च्या कववतेचं
मूल्यमापन करायची एक दृष्टी कवीमध्ये ववकलसत व्हायिा हवी. मी मुद्दामच ‘दृष्टी’ असं म्हणतोय. समीक्षेची
क्षमता नसणं हे मी समजू िकतो. पण एक प्रगल्र् अिी, तटस्थपणे स्वत:च्या कववतेचं अविोकन करू िकणारी
‘दृष्टी’ मात्र कवीकडे असावी असं वाटतं. आपिी कववता काय सांगू पाहते आहे , याची उमज कववता लिटहण्याच्या
प्रवासात पडत जायिा हवी. कववतेमध्ये अततर्ावतनक गुंतवणूक असण्यापेक्षा बौद्चधक गुंतवणूक असेि तर कववता
अचधक सिक्त होते असं माझं तनरीक्षण आहे . मी याआधी ज या प्रेमर्ंगाच्या कववतांचा उल्िेख केिा त्या माझ्या
कववता अततसामान्य दजादच्या आहे त. त्यामुळे त्या मी कधीच पुढे आणल्या नाहीत. पण ती सुरुवात होती. ते
कववतेिी पटहिं ‘एनकाऊंटर’ होतं. त्यामुळे अत्यंत उत्कटतेने लिटहिेिी कववताही सामान्य दजादची होती. अथादत मी
म्हटिं तसं ततथेच प्रकरण आटोपिं नाही याचं मिा फार बरं वाटतं. कववता आणण आपण या सहप्रवासात जी
व्यापक दृष्टी ववकलसत व्हायिा हवी ती झािी याचा मिा आनंद होतो. महत्त्वाचा धडा हा की अत्यंत उत्कटतेने
लिटहिेिी कववतादे खीि सामान्य दजादची असू िकते. बरे चदा होतं असं की स्वत: कवीच कववतेचा ित्रू ठरतो.
कारण आपण जी कववता लिहू ती चांगिीच असणार असा त्याने ग्रह करुन घेतिेिा असतो. कववता लिटहणं ही
मोठीच गोष्ट आहे . कववतातनलमदतीचा आनंद होणं, अततिय तरि र्ावावस्था तनमादण होणं, िब्दांच्या, िब्दाथादच्या

202
प्रेमात पडून मन त्यातच गुंतिेिं राहणं हे सगळं समजण्यासारखं आहे . कववता लिहायिा सुरुवात होतानाच्या
काळात तर हे होणं अगदीच स्वार्ाववक आहे . (मी २००६-०७ सािी फेसबुकवर नव्हतो याचं मिा कधीकधी बरं
वाटतं. नाहीतर ‘झािी कववता की टाक फेसबुकवर’ असं करून स्वत:िा आणण कववतेिा बबघडवून घेतिं असतं.)
कववतेची मोटहनी जबरदस्तच आहे . पण म्हणूनच ततथे सांर्ाळावंही िागतं. ‘व्यक्त होणं’ हा आजचा युगधमद आहे
आणण सतत व्यक्त होण्याने आज एकूणच ‘समाज स्वास्थ्य’ धोक्यात आिंय की काय अिी मिा र्ीती वाटते. या
अती व्यक्त होण्याने कववतेिाही इजा पोचविी आहे .
मी स्वत: फेसबक
ु कवी असल्याने त्याबाबत थोडं ववस्ताराने बोिणं इष्ट होईि. मी वर उल्िेख केिेिे धोके
स्वत:दे खीि अनर्
ु विे आहे त. क्षणात िे-पाचिेजणांपयंत पोचण्याची सोय असिेिं व्यासपीठ हातािी असताना
त्याचा सतत वापर करण्याचा मोह टाळणं हे तसं अवघडच आहे . मी बरे चदा कववता पोस्ट करण्यापासन
ू स्वत:िा
परावत्त
ृ केिं आहे . दोन कववतांमध्ये ककमान पंधरा-एक टदवसांची तरी गॅप असावी असं मी माझ्यापरु तं ठरवन
ू
घेतिं होतं आणण ते मी बरयापैकी पाळिेिं आहे . या माध्यमामळ
ु े कववतेिाही व्यासपीठ लमळािं ही एक जमेची
बाजू असिी तरी याच व्यासपीठावर कववतेची थटटाही झािेिी आहे आणण ही थटटा व्हायिा अततउत्साही कवीच
कारणीर्ूत आहे त. वास्तववक मी वर म्हटिं तसं कववता लिटहणं, कवी असणं ही एक वविेष गोष्ट आहे . पण या
वविेषत्वाचा आबही राखता यायिा हवा. मालसकांमध्ये जेव्हा कववता प्रकालित होतात तेव्हा ज या वाचकािा कववतेत
फारसा रस नाही त्यािा ती पानं टाळता येतात. फेसबुक या ‘दै तनका’त होतं असं की तुमच्या डोळयासमोर सतत
कववता येत जाण्याची िक्यता असते आणण त्यातून वाचकाचा (यूझरचा) वैताग बहुधा वाढत जातो. मी याबाबत
मागे एकदा फेसबुकवरच सववस्तर लिटहिं होतं.
मी कववता लिहू िागल्यावर मिा स्वत:त काही बदि जाणविे का? याचं उत्तर ‘हो’ असं आहे . मी स्वत:िी जास्त
बोिू िागिो. मिा असं जाणवू िागिं की आपल्या जाणणवांची उगमस्थानं वाढिी आहे त. माझा माझ्यािी होणारा
‘डायिॉग’ अनेकानेक नव्या जाणणवांसह होऊ िागिा. मी, माझं पयादवरण, मी माझी नेहमीची जागा सोडून इतरत्र
जातो तेव्हा त्या प्रवासातिं पयादवरण, जजथे जातो ततथिं पयादवरण - हे सवद चचमटीत धरायचा प्रयत्न होऊ िागिा.
मिा या ववववध पयादवरणांवर ‘र्ाष्य’ करण्यासाठी एक ‘फॉमद’ लमळािा. एकदा पुणे-दापोिी प्रवासात असताना
बसमध्ये गदी होती. त्या गदीत ‘माणसं’ यावरच एक कववता लिटहिी गेिी. हे सवदच कवींचं होतं का ते मिा माहीत
नाही. पण प्रवास हा मिा लिटहण्यासाठी प्रेरणादायी ठरिा आहे . (ववंदा करं दीकरांच्या मद्
ृ गंध, धप
ृ द या
कववतासंग्रहातीि कववतांखािी तारीख आणण त्या त्या गावा/िहरांची नावं आहे त. ते वाचन
ू मिा बरं वाटिं होतं)
एका जागी अडकून राहणं कवी-िेखकासाठी वाईटच. (मात्र मिा हा ववषय तनघािा की हटकून जीएंची आठवण
होते. माझ्या माटहतीप्रमाणे त्यांच्या आयुष्यातिा बहुतेक सवद काळ ते धारवाडमध्ये राटहिे. एकाच गावात राहून
त्यांनी त्यांच्या कथांमधन
ू जी सष्ृ टी तनमादण केिी, ज या प्रतीचं िेखन केिं ते पाटहिं की अवाक व्हायिा होतं!)
कफरते राटहिो तर में दत
ू िी ववववध केंद्रही कफरती राहतात.
कववतेची ‘स्टोरी’ तिी मोठी आहे . जगताना कुठे कुठे अडखळिो, कुठे कुठे ठे चा िागल्या, द:ु खही-आनंदही-प्रेमही-
रागही-ररतेपणही-र्रिेपणही असं सगळं कधी-कुठे अनुर्विं त्याची एक स्पष्ट-अस्पष्ट गोळाबेरीज म्हणजे कववता.
कववता म्हणन
ू जे काही लिटहिं ते लिटहताना मिा माझ्या अजस्तत्वाच्या एका अज्ञात उं चीवरच्या टोकािा जाता
आिं. आपण ततथेच कायम राटहिो तर काय होईि हा प्रश्न थोडा अप्रस्तुत आहे , कारण वास्तवात ते कुठल्याच
कवीिा िक्य होत नाही असं मिा वाटतं. पण ववचार केिा की वाटतं की त्या टोकािा कायम राहणं म्हणजे
स्वत:िा अनर्
ु वाच्या अंततमतेिी जोडून घेणं आहे . असं राहणं हे कसं असेि? आनंददायी असेि की द:ु खदायी?

203
जो अनुर्व गाठीिी आहे तो सांगतो की या टोकािा काहीच जाणवत नाही. िब्द आपल्यािा मुक्त करतात. आपिा
तात्पुरता िय होतो आणण पुन्हा जजवंत होऊन आपण त्या टोकावरून खािी ऐटहकाकडे येतो. त्यामुळे ततथेच कायम
राहायचं असेि तर ते ऐटहकािी कायमचं तुटिेपण असेि. ततथिी र्ूमी वेगळी आहे . मुख्खय म्हणजे ती सीमांनी
बद्ध असिेिी र्ूमी नाही. ततथे फक्त आपण आणण अमयादद र्ूमी एवढं च आहे . ततथे आपल्यािा जे टदसतं ते
वेगळं आहे . ततथिे नाद आणण प्रततमा वेगळया आहे त. ततथे आपण जे अथांकन करतो ते वेगळं आहे . ततथे जातो
तेव्हा आपण नवे होतो, अनोळखी होतो, स्वतंत्र होतो.
हे जरी खरं असिं तरी आपण ततथे जाऊ िकतो यात आपिं कतत्द ृ व काय आहे असाही प्रश्न मी स्वतःिा ववचारत
असतो. म्हणन
ू च ततथे जे जाऊ िकतात त्यांनी अलर्मान व नम्रता दोन्ही बाळगणं गरजेचं आहे असं वाटत राहतं.
आणण कववतेववषयी मौन बाळगण्यातच िहाणपण आहे हे ही जाणवत राहतं!
***

लेखक- उत्पल व. बा.

204
 घडत्या इततहासाची वाळू

कोणत्याही र्ाषेतिे काही ववलिष्ट िब्द कववतेत असू नयेत,

कोणत्याही ववलिष्ट ववषयावर कववताच असू नयेत, ककंवा
कोणत्याही ववलिष्ट (ववचारसरणीच्या) व्यक्तीने
कववता प्रलसद्धच करू नयेत
असे मानणारयांनो, वाटणारयांनो, घडवन
ू आणणारयांनो :
पण
ू वद वरामापढ
ु चं काहीही तम
ु च्यासाठी नाही.

’कववता वाचावी, न्याहाळावी, अनर्

ु वावी फक्त; नये धरू लर्ंगाखािी, नये काढू ततचे रक्त’ अिासारखं मत
असणारयांनो : माझंही तसंच मत असतं बरे चदा; पण क्वचचत जेव्हा नसतं, त्या मन:जस्थतीतिा आणण ततिा
कारणीर्ूत झािेल्या कववतांबद्दिचा हा िेख असणारे य.

***

"वाढत्या वयाबरोबर केवळ बाहे रचं जगच नाही तर आपिं मनही बदितं. ...तरुणपणी आपिी अिी धारणा असते
की र्ोवतािचं जग आपल्यािा ववववध प्रकारचे अनुर्व सादर करत आहे व आपिं मन (तरि, संवेदनाक्षम, धारदार
इत्यादी) त्या अनुर्वांना आपल्या वैलिष्टयपूणद लर्ंगातून पाहतं आहे . आपिं मन ववलिष्ट रं गारूपाचं, ववलिष्ट
घडणीचं आहे आणण ते तसंच राहणार अिी आपिी धारणा असते. पण हे मनच वेगळं बनू िकतं असं जेव्हा
जाणवतं तेव्हा ती जाणीव काहीिी हादरवणारी असते." -- वविास सारं ग [१]

या अवतरणात जजचं वणदन केिंय ती जाणीव मी अजून पुरतेपणी अनुर्विी नाहीये. पण ’जगाने सादर केिेिे
अनुर्व मनाने र्ोगावे ककंवा उपर्ोगावे; िक्य झाल्यास त्या-त्या वेळचे उरापोटातिे र्ाव िब्दांत मांडावेत’ यापिीकडे
त्या अनुर्वग्रहणप्रकक्रयेत आणण त्या अनुर्वाचं वणदन करण्याच्या पद्धतीत अजून वेगळं ही काही असतं, अिी
जाणीव अधन
ू मधन
ू होते. आधतु नकतावादी (मॉडतनदस्ट) हे वविेषण िावल्या गेिेल्या किा- आणण वाङ्मयकृती

205
पाहताना आणण वाचायचा प्रयत्न करताना ही जाणीव वविेष प्रबळ असते. ते ’अजून वेगळं ही काही’ म्हणजे बहुधा
यांपैकी कोणतीतरी जाणीव :

-आपल्या मनाची घडण आपल्यािाच कळिेिी नाही

-समोरची किाकृती आपल्या मनाबुद्धीची जुनी घडण काही अंिी बदिते आहे , आणण त्या बदिाबद्दि नंतर खप
ू
काळ डोक्यात ववचारांचे धागे तुटत-जुळत राहत आहे त
-ततचा ’अथद’ न कळताही आपल्यािा ती आकवषदत करते आहे
-’किाकृती आवडिी का?’ या प्रश्नाचं हो ककंवा नाही असं बायनरी उत्तर दे ता येत नाहीये
-समोरच्या अलर्व्यक्तीत आपल्या जुन्या स्मत ृ ींिी पररचचत असं हुकमी फारसं काही नसल्यामुळे ततच्या
स्वरूपाबद्दि जास्त ववचार केिा जातो आहे ; आणण ततिा कसं अनुर्विं पाटहजे याबद्दिही.
- आपण त्या किाकृतीिा ककतीतरी प्रश्न ववचारतो आहोत, आणण त्यांची उत्तरं िोधतो आहोत; आपल्यािाच त्या
प्रश्नोत्तरांमधन
ू नवीन काही लिहायिा सुचतं आहे .
या जाणणवेतून एका प्रश्नािा नवी धार चढते : ’कसदार सजदनिीि लिखाण कसं घडतं/ घडवावं?’ - या प्रश्नाच्या
उत्तराची एक िक्यता डॉ. वविास सारं ग यांच्या लिखाणात मिा टदसिी.

एकोणीसिे साठच्या दिकापासूनचे मराठी साटहत्यातिे आधतु नकतेचे पाईक म्हणून तीन द्वैर्ावषक िेखकांचा एकत्र
उल्िेख होतो : टदिीप चचत्रे, अरुण कोिटकर आणण वविास सारं ग. त्यात कवी म्हणून चचत्रे-कोिटकर आणण
कथात्म-गद्यिेखक म्हणून सारं ग अिी ढोबळ ववर्ागणी होताना टदसते. ’अध्यादमुध्याद’सारखी कथा आणण ’एन्कीच्या
राज यात’सारखी कादं बरी लिटहणारया सारं गांचं, गद्यिेखन हे तनववदवाद बिस्थान होतं. पण त्यांच्या एका आत्म-
समीक्षापर िेखामधल्या एका वाक्याने त्यांच्या कववतेबद्दिची माझी उत्सुकता चाळविी : "माझ्या कल्पनािक्तीचा
प्रवास बरे चदा कववतेकडून कथेकडे होतो. कववतांमध्ये ज या प्रकारचा अनुर्व-आिय प्रततमांच्या आणण ववधानांच्या
साहावयाने व्यक्त होतो तोच अचधक नाटयपूणद स्वरूपात, तपलििांसह कथात्म िेखनात अवतरतो." आणखी एका
टठकाणी[२] आपल्या र्ावषक जडणघडणीची उकि करताना, (वयाच्या सोळाव्या वषादपयंत फक्त मराठीतच वाचन
केल्यामुळे) ’माझे सबोध मन इंग्रजीत काम करत असिे तरी, माझे अबोध मन मराठीत मुळे धरून आहे ’ असं ते
म्हणतात. त्यामुळे अनुर्वाची, ववचारांची प्राथलमक आणण तुिनेनं असंस्काररत अलर्व्यक्ती म्हणून सारं गांच्या मराठी
कववतेकडे पाहता येईि असं वाटिं, आणण त्यांच्या कववता वाचायिा घेतल्या.

चचत्रे-कोिटकर-सारं ग बत्रकूटामध्ये आजवर वविास सारं गांना मराठी वाचकवतळ

ुद ात तुिनेनं कमी प्रलसद्धी िार्िी
आहे . त्यांच्या साटहत्याची इतरांनी केिेिी मीमांसाही सहजी आढळत नाही. पण त्यांनी स्वत:च्या िेखनप्रेरणांबद्दि
आणण प्रकक्रयांबद्दि वेळेवारी केिेिं िेखन हा तटस्थ आत्म-समीक्षेचा उत्तम नमुना आहे . स्वत:च्याच लिखाणाचं
वववेचन हे तनव्वळ आत्मसमथदनासाठी करणं िक्य असतं. वविास सारं गांच्या वववेचनात असं समथदन नक्कीच
आहे , पण त्यातिा मूळ मुद्दा अचधक व्यापक स्तरावरचा, वाचकाचं एकूण साटहत्यव्यवहाराबद्दिचं कुतूहि
चाळवणारा अथवा िमवणारा असतो. सारं गांचं आत्म-वववेचन मुख्खयत: त्यांच्या कथा-कादं बरया आणण
र्ाषांतराबद्दिचं असिं, तरी त्यात कल्पनेच्या आववष्काराची काही तंत्रह
ं ी त्यांनी उिगडून दाखविी आहे त; तसंच
अन्य समकािीन कवींच्या तंत्रांवर टटपणंही नोंदविी आहे त. ती तंत्रं त्यांच्या कववतेत वापरिी गेिी आहे त का, हे

206
धड
ुं ाळायचा, आणण एकुणातच ’डोक्यािा कष्ट दे णारया’ त्यांच्या कववतेत वेगळं काय टदसिं ते मांडायचा प्रयत्न या
िेखात करते आहे .

’कववता: १९६९-१९८४’ हा सारं गांचा पटहिा कववतासंग्रह. त्यात सुरुवातीिा कववतेचा घाट, ततचा नाद यांच्यावरचे
प्रयोग केंद्रस्थानी टदसतात. इथे िब्द केवळ संदेिवहनाचं साधन राहत नाहीत, तर त्यांचं स्वत:चं अजस्तत्व हाच
त्या कववतेचा ’पॉइंट’ असतो. कववतेचा आिय काय आहे , कवीिा नक्की काय म्हणायचं आहे असे प्रश्न उद्र्वू
नयेत अिी ही कववता. दब
ु ोधता आणण अथदतनणदयन या प्रकक्रया ततथे अथदहीन वाटतात. मॉडतनदस्ट चचत्रात जसे
आकृततबंध आणण रं ग एखाद्या ववलिष्ट दृश्यरचनेत मांडून, ’चचत्र म्हणजे ’नैसचगदक’रीत्या जसं टदसतं तसं हुबेहूब
काढायचं’ अिी धारणा डळमळीत केिेिी असते; त्याप्रमाणे अिी आधतु नकतावादी कववता िब्द आणण नादांच्या
एखाद्या ववलिष्ट र्ावषक रचनेतन
ू कववतेच्या स्वरूपाबद्दिच्या वाचकाच्या धारणेिा धक्का दे ऊन जाते. उदाहरणाथद,
सन
ु ीताच्या चौदा ओळींचं बंधनमात्र पाळणारी आणण रचनेत अनेक प्रयोग करणारी सारं गांची प्रतत-सन
ु ीतं. एक फक्त
’अिगद, नजर, फुित, ववरळ, टटकटटक, ववझत’ इतकेच िब्द वेगवेगळया ियबद्ध क्रमात वापरून घडविेिं, दस
ु रं
फक्त चौदाच िब्दांत लिटहिेिं - एकेका िब्दाची एक ओळ, असं. आणखी एक, मराठीत सन
ु ीतांकरता बरे चदा
वापरल्या गेिेल्या िादद ि
ू ववक्रीडडत वत्त
ृ ात लिटहिेिं :

कोरा कागद र्ाबडा सतत हा चीत्कार कानांवरी

हे कॅिेंडर हे घड्याळ र्वती मुंग्या कुठे चािल्या
माझे हात इथे कुठे हरविे डोळे खुळया र्ावल्या
िाटांचे पडदे पल्याड णखडकी कोणी कुणािा तरी

सांगाडे घनदाट ताटकळती ओठांववना बासरी

झाडे ढाळत आसवे कवडसे खोटे तिा सावल्या
लर्ंतींचे पडसाद संथ कवळया ओठांत कोमेजल्या
वाळूच्या पुतळयांपुढे अचि मी आर्ास हे िोकरी

रस्ते पािवतात र्ाकडकथा आर्ाळ ओठं गुनी

झांजा मंद मनात वाजत कधी पाणाविा आरसा
काठोकाठ टदिा उधाण कववता हे पावसाळे तुझे

िून्यातून प्रसादचचन्ह फुटके मी कातडीचा धनी

वारे आज तुझे तुझ्याच सगळया वाटा तुझा हा वसा
िब्दांचे बघ ताटवे वविग एकांतात र्ाषा ववझे"

हे वाचताना "क्कॅय?" असं झािं पटहल्यांदा; आणण ना. धों. ताम्हणकरांच्या ’गोटया’मधिा "टकटक घड्याळ वाजे,
मांजर टकमक बघऽत हे बसिे। टे ब्िावरी दउतटाक उगीच पडिे॥"वािा ’पाडू’ कववतेचा प्रसंगही आठविा. पण
तरीही ’कोरा कागद..’ पुन:पुन्हा वाचावीिी वाटिी हे खरं . काय असावं मिा वाटिेल्या या आकषदणाचं मूळ? एक
तर या प्रतत-सुनीतात पीट्राकदच्या इटालियन सॉनेटची यमकरचना चोख पाळिी आहे - ती गाता येण्याजोगी -
अगदी ’रॅप’ही करता येईि अिी आहे . ियीसाठी नेटका अनुप्रास वापरिा आहे : त्का.. का.., दाट... ताट, ळया…

207
ल्या, ळू… ळया इत्यादी. सुरुवातीच्या आठ ओळींत एकामागून एक प्रततमांनी वातावरणतनलमदती आणण पात्रपररचय
एकत्रच करून टदिा आहे . ’कवळया ओठांत कोमेजल्या’मधिा ववनोद, ’िून्यातून प्रसादचचन्ह फुटके..’मधिा हतािपणा
आणण कववतेची ककल्िी असल्यासारखी वाटणारी िेवटची ओळ असे तुकडे मिा आधी आवडिे. अपाटद मेंटच्या
खोिीत स्वत:िा कोंडून घेऊन आसपासच्या अजस्तत्वाच्या फुटक्या तुकड्यांत ’प्रततर्ा’ िोधणारा पटहल्या कडव्यातिा
तनवेदक िेवटच्या कडव्यापयंत दाही टदिा कफरून, साठ पावसाळे बघून आिेल्या माणसासारखा वाटिा. मग या
कववतेिी खेळायच्या अगणणत संधी आहे त असं िक्षात आिं... िब्दखंडांची जजगसॉ पझिसारखी तोडमोड करून
वेगळाच अन्वय आणण "अथद" िावता येतो :

कोरा कागद र्ाबडा सतत हा; डोळे खळ

ु या र्ावल्या,
हे कॅिेंडर हे घड्याळ; र्वती कोणी कुणािा तरी:
"माझे हात इथे कुठे हरविे?" चीत्कार कानांवरी,
िाटांचे पडदे पल्याड णखडकी... मंग्ु या कुठे चािल्या.

कववतेतिा एकुिता यततर्ंग - हे तप

ु रु स्सर असो वा नसो - वेगळया अथादची िक्यता तनमादण करतो : ’िब्दांचे बघ
ताटवे वविग ए ऽ कांतात र्ाषा ववझे.’ बाकी चेतनगण
ु ोक्ती, ट्रान्स्फड्द एवपथेट वगैरे अिंकार आवड असल्यास
िोधन
ू घ्यावे. एकूणात ’पॉि क्िी’ची गोधडी लिवल्यासारखी टदसणारी, डोळे णखळवन
ू ठे वणारी चचत्रं (कॅसि ऍन्ड
सन,टे म्पि गाडदन्स) आणण ही कववता आपल्या में दि
ू ा सारख्खयाच पद्धतीनं उत्तेजजत करताहे त असं वाटिं.

या कववतासंग्रहामध्ये िेवटी वास्तवदिी, दे िा-परदे िातल्या मानवी समह

ू ांवर र्ाष्य करणारया काही कववता आहे त.
कदाचचत वविास सारं गांच्या कवीपणाच्या सरु
ु वातीच्या काळात ’फॉमद’वर, रूपावर अचधक र्र होता असेि, आणण
त्यावर पकड आल्यानंतर, जगण्यातिे ’कंटें ट’ परु वणारे अनर्
ु व घेतल्यानंतर आियािा अवसान आिं असेि. कारण
पढ
ु े १९८९ मध्ये संपाटदत केिेल्या ’इंडडयन इंजग्िि पोएट्री लसन्स नाइन्टीन कफफ्टी : ऍन ऍन्थॉिॉजी’ या संग्रहाच्या
प्रस्तावनेमध्ये त्यांनी र्ारतातल्या कववतेची नवी गरज मांडिी ती अिी: "केवळ िैिी आणण घाटावर िक्ष दे ऊन
र्ागणार नाही, तर सामाजजक पररजस्थतीची खोि जाणीव आवश्यक आहे : इथल्या माणसांचं द:ु खसातत्य (सफररंग),
आधतु नकता, पारं पररक अंतगदतता आणण इथल्या रस्त्यांतून काय चाितं त्याची जाणीव हवी."

याच जाणणवेतन
ू सारं गांच्या ‘घडत्या इततहासाची वाळू’ या दस
ु रया कववतासंग्रहातल्या कववता लिटहल्या गेल्या आहे त
असं टदसतं. अवघ्या एकतीस कववतांचा हा संग्रह दोन र्ागांत ववर्ागिा आहे - ववदे िी (बरे चदा उत्तर अमेररका
आणण मध्यपूवेकडचे दे ि, जजथे लिकण्या-लिकवण्याच्या तनलमत्तानं सारं ग राटहिे होते), राजकीय-सांस्कृततक अनुर्वांचा
संदर्द असिेल्या कववतांचा एक र्ाग आणण स्वदे िी सामाजजक-व्यजक्तकेंद्री संदर्ांतीि कववतांचा दस
ु रा र्ाग.
कववतांमधिे संदर्द खुजे नाहीयेत; बरं च काही पाटहल्या-वाचिेल्या माणसानं ते टदिे आहे त. त्यात आखाती युद्ध
आहे , पॅिेजस्टनी तनवादलसत आहे त, वॉल्ट जव्हटमन आहे , तसा नवव्या ितकातिा बंगािी कवी ’मुरारी’ आहे , सॉक्रेटीस-
झांटटपी आहे त आणण पंचतंत्रातिं, मगराच्या पाठीवर बसून सैर करणारं माकडही आहे .

***

208
पटहल्या र्ागातल्या कववता वाचताना माझी सद्यजस्थतीतिी एक गरज पूणद झािी : आकफ्रका, मध्यपूवद आणण
दक्षक्षण आलिया इथे सध्या जागोजागी चाििेल्या यादवी युद्धांबद्दि ववस्कळीत, अव्यक्त असं जे काही खप
ु त
असतं, त्यािा िब्दांचे, संज्ञांचे णखळे ठोकून डोक्यात टांगून ठे वण्याची. हॅ ना ऍरन्टच्या ’बनॅलिटी ऑफ इजव्हि’ या
िब्दसमूहासारखं काहीतरी.

या संग्रहाचं नाव ज या कववतेतून आिं असावं ततच्यातल्या काही ओळी :

लसमें ट बांधकामांच्या मृगजळी दगडीपेक्षा

अचधक र्रविाचे आहे त
वारयावर उडून जातीि असं वाटण्याजोगे
बेदइ
ू न िोकांचे तंबू,
जे आज इथे तर उद्या ततथे
असे हित असतात
समुद्रावर उचि खाणारया अरबी गिबतांप्रमाणे.

आठवण ठे विेिी बरी,

की आपण केवळ चचखिामध्ये ववरून जात नाही,
तर धुळीच्या, वाळूच्या कणांमध्येही.

’काळ आणण अवकाि : इततहासािा एक तळटीप’ असं असिं तरी खद्

ु द इततहासही फॉलसल्ससारखा घटटमट
ु ट
नसन
ू वाळूसारखा सरक-कफरता आहे हे सांगायिा फारच उपयोगी िब्दचचत्र!

सोमालियातल्या संघषादवरच्या कववतेतिं र्ाष्य असं :

..आर्ाळात
िढाऊ ववमानं जाताहे त
दे वतुल्य न्यायदानाची आधुतनक इंजजनं
…
…
…
खािी दरू वर तनवादलसतांचा िोंढा
फाटक्या कपड्यांतीि तनवादलसत अनंतकाळचे
झगडताहे त बेघर िोक धूळर्रल्या उष्ण वारयांिी
पवदतांची सहनिक्ती अमाप आहे

मोगाटदिूमधिी ही तनवान्त सकाळ :

सकाळ होईिच इतर स्थळी
पथ्
ृ वीच्या आसानुसार व इततहासाच्या
…
…
209
…
सकाळ उगवते
टटकाऊ िांततेमध्ये िपेटिेिी,
बालमयााँच्या बुद्धाच्या
खािसा केिेल्या अवाढव्य पोकळीत."

आत्ता सीररया आणण इराकमध्ये जे चाििंय तेच हे . ततथेही आहेत सहनिीि पवदत आणण पाल्मीराच्या पोकळीतही
सकाळ उगवेि. इततहासाच्या दगडी पाउिखण
ु ा नष्ट केल्या गेल्याच्या द:ु खासोबतच वतदमानाच्या जजवंत पाविांखािी
थोडी जमीन दे ण्याइतकी कणव दे वतुल्य न्यायदात्यािा येईि?
गेल्या काही वषांत युद्धं टीव्हीमाफदत आपल्या टदवाणखान्यात पोचिी. तंत्रज्ञानाच्या या झेपेबद्दि आश्चयद
वाटतंयसं दाखवत, माफक उपहासक, सौम्य िब्दांत लिटहिेल्या एका कववतेच्या िेवटी एकदम फटकारा येतो :

मृत्यूच्या या ऋतूत
तुम्हािा वेळही लमळत नाही चचंतन करायिा
या लर्कारड्या युद्धाबद्दि,
या बेिरम जेत्यांबद्दि, या बेिरम पराजजतांबद्दि."

क्यूबन र्ूमीवरच्या ’ग्वांटानमो बे’मधल्या अमेररकन तुरुंगात ठे विेिा एक अफगाण कैदी ’हबीबुल्िा’. त्याचं स्वगत
असिेिी एक कववता सुरुवातीिा सहज, अलर्तनवेिहीन आहे . मग ’इंग्रजांनी ब्रह्मदे िच्या चथबॉ राजािा खच्ची
करण्यासाठी टहंदस्
ु थानात धाडिं, तसंच अमेररकनांनी मिा खच्ची करण्यासाठी क्यूबािा पाठविं आहे . सगळी
साम्राज यं इथन
ू -ततथन
ू सारखीच’ असा ववचार त्याच्या मनात येतो. कववतेचा िेवट असा :

..उघड्यावर माझ्या तुरुंगात

आकािातिे तारे पाहताना उबदार पाऊस
माझ्या सवांगावर बरसतो. पावसाचे थेंब
चमचमतात चंद्रप्रकािात काटे री तारांवर,
जणू एक वेदना ताणिेिी काटे री दोरीवर
ककत्येक समुद्रांवर आणण ककत्येक ितकांमधून.

’यादवी’ हे लसजव्हि वॉर प्रकारच्या युद्धासाठी सहजी वापरिं जाणारं वविेषण; त्याच्या मूळ अथादकडे िक्ष टदिं तर
फार समपदक वाटतं : कृष्णाचे यदव
ु ंिातिे सारे नातेवाईक िेवटी आपसांतच मारामारया करून नष्ट झािे, त्यासारखं
ते यादवी. महार्ारतातल्या या आख्खयानासारखी एक नव-संिोधन-आधाररत ’दक्षक्षण अमेररकन बोधकथा’ सारं ग
तयार करतात. मठ ं
ू र्र स्पॅतनि कॉकीस्तादोरां नी सव्वाकोट इंकांना ठार केिं नाही, तर दक्षक्षण अमेररकेतल्याच
दस
ु रया एका टोळीिा इंकांववरोधात िढण्यासाठी िस्त्रं टदिी.

इंकांच्या छातीत वा मस्तकात घुसिेल्या गोळया

दे िी िोकांच्याच होत्या.
िौयद, धडाडी, कौिल्य या गोष्टी बाजूिा राटहल्या.

210
आक्रमणासाठी आपिीच माणसं पुरतात.

***

या पटहल्या र्ागातिी एक कववता इतरांहून वेगळी. ततचा फक्त ’मझा’ घ्यावा अिी.

उपवास आणि मेजवानी

में ढयांचा कळप चरतो आहे

इमारतीसमोरच्या मोकळया जागेत,
चरून-चरून
में ढया होताहे त गुबगुबीत,

थोडं चमत्काररक वाटतं हे :

या रमझानच्या टदवसांत
उघड्यावर खाण्याची बंदी असते.
में ढया खुिाि िोकांदेखत खाताहे त.

रमझान पिटे ि; उपवास सुटेि.

सरकारी हॉजस्पटिांतीि दख
ु णाईतांची
गदी वाढे ि: तुडुब
ं खाल्ल्याने पोटदख
ु ी, अपचन.

गुबगुबीत में ढयांचा कळप नाहीसा होईि.

ई. एम ू्. फॉस्टद र यांनी कथन आणण कथानकामधिा फरक असा सांचगतिा होता : "राजा मेिा आणण नंतर राणी
मेिी" ही स्टोरी (कथन) आहे . "राजा मेिा आणण नंतर िोकाने राणी मेिी" हा प्िॉट (कथानक) आहे .
या संकल्पनेवरचं आपिं मत सारं गांनी वेगवेगळया िेखांतन
ू असं मांडिंय : 'कथानकािा तकदिास्त्रातल्या
अग्यम
ुद ें टसारखी अिा एकापढ
ु े एक परस्परसंबंधी ववधानांची गरज असतेच असं नाही. कथानक असंही असू िकतं,
की "राजा मेिा आणण राजपत्र
ु दरबारातल्या ववदष
ू काचा हात धरून पळून गेिा." दोन वाक्यांमधल्या फटीचा
सजदकािा फायदा करून घेता येतो. साटहजत्यक सज
ृ न ही ’लसनॅजप्सस’ची, जळ
ु णीची कक्रया आहे . वविेषत: कववतांमध्ये
असातत्य, अप्रासंचगकपणा यांसंबंधी प्रयोग करून पाहणं िक्य असतं. साटहत्यकृतीत सस
ु ंबद्धता (कोहीरन्स) हवी;
एकसंधपणा (कोहीजन) नसिा तरी चािेि.'

माझ्या मते वर टदिेिी कववता अिा प्रकारच्या प्रयोगाचा चांगिा नमुना आहे .

***

211
कववतासंग्रहाचा दस
ु रा र्ाग ’दे िी’ आहे . त्यातल्या कववता वाचन
ू वाटिं, सारं ग या वषीच्या मे मटहन्यात
आपिेआपणच वारिे म्हणून. अन्यथा, त्यांच्या एक-दोन वववक्षक्षत कववता मुद्दाम सोिि मीडडयावर प्रलसद्धीिा
आणवून, गेिाबाजार कोटद कचेरया आणण जीवे मारण्याच्या धमक्या दे ण्याकरता हा उत्तम हं गाम होता. ’परमेश्वराची
लिकार’ नावाच्या कववतेची सुरुवात अिी:

परमेश्वराच्या मागावर असिेिी

िांडग्यांची एक टोळी :
हे च धमादचं मूिसूत्र.
परमेश्वर - एक तनसटणारं सावज;
आवाक्यात आिं की चहूबाजूंनी िचके तोडा,
अथादत ू् आपापल्या पायरीप्रमाणे:
प्रथम िजक्तमान राजकारणी , गािफडं सुजिेिे
(ज यांना मंटदरात थेट प्रवेि लमळतो),
मग उद्योगपती, कफल्मस्टार,
मग मध्यमवगद, मग खािच्या जातीचे िोक.

ितपथ ब्राह्मणातिं याज्ञवल्क्याचं ते ’कोवळं गोमांस खाण्या’बद्दिचं वाक्य उद्धत

ृ करणारया, ’अन्न’ नावाच्या
त्यांच्या कववतेतिा काही र्ाग असा :

काि रात्री याज्ञवल्क्य माझ्या स्वप्नात आिा;

म्हणािा : ’मुिा, तुिा इतरांचं अन्न नाही आवडिं,
तर ढोसायची सक्ती नाही.
पण एवढा-एवढासा तुकडा घे,
चचदमधल्या वा मंटदरातल्या वा मलिदीपासच्या
’वेफर’सारखा, ककंवा प्रसादासारखा, ककंवा कुरबानीसारखा.
एक तुकडा घे बैिाच्या मांसाचा, एक र्ाकरीचा,
ओंजळर्र पंचामृत, ओंजळर्र वाईन.
घे, घे, खा, घुटका घे. मग होतीि सारे तुझे र्ाईबंद.
मनुष्यांच्या बंधुर्ावाची खरीखुरी ग्वाही.’

(तरी चतुराईनं ‘गाईच्या मांसाचा’ म्हणायचं टाळिंय!)

***

आहार, तनद्रा, र्य, मैथन

ु ही पिु-चेतनेची चार, अचधक मननिीिता, अिी मनुष्य-चेतनेची पाच िक्षणं मानिी जातात.
’माणसातल्या पिुचत
े नेवरची मननिीिता’ हे सारं गांच्या कववतेचं िक्षण मानता येईि. खाणं आणण खासकरून
वपणं, मत्ृ यू, नाती आणण िैंचगकता हे ववषय या र्ागातल्या कववतांमध्ये वारं वार येतात; त्यापिीकडचं काही

212
सांगण्यासाठी र्क्कम पाश्वदर्ूमी म्हणून. काही वेळा अत्यंत अनपेक्षक्षत जागी एखादा श्िेष टाकून वाचणारयाची
ववटटी उडविी जाते :

अरुण कोिटकर फेम इराणी रे स्टॉरं टची जागा उडपी रे स्टॉरं टने घेतिी, यावरून एकूणातच र्वतािाच्या र्ंगुरतेवर
र्ाष्य करणारया कववतेत मध्येच हे येतं :

"िेक्चरांदरम्यान प्राध्यापक येतात घाईत

कढत काफीसोबत उसंत घ्यायिा; ववचार करतात
- उडपी, की उडडपी, की उडुपी?
अचानक त्यांची खात्री पटते,
की या िोकांचा मूळपुरुष
कुणी उडडपीयस नावाचा ग्रीक होता;
तो प्राचीन काळी टहंदस्
ु थानच्या ककनारयािा िागिा.
प्राध्यापक उडडपीयस कॉम्प्िेक्सववषयी चचंतन करताहे त

माणसातल्या लिबबडोची सगळीकडून मापं काढणारी ’लिबबडोचा लिप्ताळा’ कववता संपते ती या आिेवर :

कदाचचत दरू र्ववष्यकाळात

आपण या सारया गोंधळातून, ववचक्यामधून
बाहे येऊ आणण सुखाने राहू.
लिंगववर्ाजन नाही, स्त्री (ककंवा पुरुषािा)
बळजबरीने नमवणं नाही;
अखेर, आपल्यामागे िागिेिं
िैंचगकतेचं ते िुक्िकाष्ठ टळे ि;
तो दै त्य ककंवा ते झेंगट होईि लिबब-
डोडो.

***

सारं गांच्या कववतांचा ढाचा िोधिा तर साधारण ’हे टदसतं आहे ’ - ’हे माझ्या स्मत
ृ ीतल्या दस
ु रया किाच्यातरी
सारखं आहे ’- ’याच्यावरून ततसरीच अिौककक / ववकृत / अमानवी कल्पना उर्ी झािी आहे ’ - ’यानंतर वास्तवात
हे होईि’असा टदसतो. वास्तव --> प्रततमा --> अततवास्तव --> र्ाककत असं सूत्र आपल्यापुरतं या कवीनं ठरविं
आणण ववकलसत केिं असेि का? कववतेच्या संदर्ादत माटहती नाही, पण स्वत:च्या कथेच्या बाबतीत त्यांनी लिटहिेल्या
एका वाक्यावरून, जाणीवपूवक
द असं तंत्र वापरिं गेल्यासारखं वाटतं: "माझं तंत्र असं आहे की कथेच्या सुरुवातीच्या
र्ागात कथा साधी वास्तववादी कथा आहे , असं वाटावं. मग हळूहळू कथेचा फॅंटसी र्ाग कब्जा करू िागतो, तो
उग्र स्वरूप धारण करू िकतो. कथेचा अंत बहुधा फॅंटसीमय वातावरणात होतो." [३]

213
ही फॅंटसी, प्रेयसीसारखी हवीहवीिी, मजेदार बहुधा नाहीच. कथेच्या तुिनेत कववतेच्या सघन फॉमदमुळे मूळ
कल्पनेतिी उग्रता आणखीनच र्ेसूर वाटते; कुणािा बीर्त्सही वाटे ि; उदा. मानवी अवयवांचं तुिार्रण करणारया
एका उदार गौरवमूतींबद्दिची कववता.

पण तरीही - कदाचचत कोणताच िब्द, कोणतीच कल्पना तनवषद्ध न मानल्यामुळेच - या कववता ‘खरया’ वाटतात.
हगणं-मुतणं, झवणं, ककंवा समलिंगी संर्ोग या गोष्टी, याच ककंवा अजून न-संस्कृत िब्दांत लिटहल्या की ती कववता
’मॉडनद’, ’खरी’ आणण अपररहायदपणे ’ग्रेट’ होते असं नाही. पण या िब्दांना आणण कक्रयांना न िाजणं, समपदक वाटे ि
ततथे त्यांचा वापर करणं - ककंवा अगदी त्यांच्यावरच कववता लिटहणं हे सारं गांनी (त्यांच्यासोबतच्या काही मान्यवर
कवींसारखं) जिा पद्धतीनं केिं आहे - ती पद्धत इन्टरे जस्टं ग आहे . ग्वांटानमो बेमध्ये काटे री तारांच्या कंु पणातल्या
खल्
ु या तरु
ु ं गात, टे हळणीवरचे सोजीर रात्रंटदवस पहारा ठे वत असताना "तनवांतपणे हस्तमैथन
ु ही करता येत नाही" हे
हबीबल्
ु िाचं वाक्य साहजजक वाटतं (ततथे अजन
ू ग्राम्य िब्द बरोबर ठरिा असता का? पण स्वत:िा ’अफगाण
योद्धा’ म्हणवन
ू घेणारा कैदी कदाचचत हीच संज्ञा वापरे ि.)

’मरु ारीचं मरण’ ही नवव्या ितकातल्या एका कवीच्या िेवटच्या घटकांबद्दिची कववता. ततचा िेवट असा :

ताप चढत राटहिा. उग्र लमश्रण

िघवीचं आणण घामाचं
मुरारीच्या पंचजे न्द्रयांमध्ये लर्निं.
दरवाज याची चौकट ववरघळिी.

म्हिींचा कळप : एक काळं ववधान रफारांसटहत.

पांढरया बगळयांच्या स्वल्पववरामांसह.
पहाटे चं तिम ऊन : एक हायकूचचत्र
जे कवीने ककत्येकदा तनरखिं होतं.
एक चचन्ह िांतीचं आणण सिगतेचं, सातत्याचं.
कोंदट झोपडीतिी दग
ु ध
ं ी एव्हानाच
त्वरे ने वातावरण ढवळून टाकत होती
पुढल्या जन्मांसाठी, पुढल्या मरणांसाठी.

***

टी. एस.ू् एलियटच्या ’ईस्ट क्रोकर’मधल्या उतारयाचं वविास सारं गांनी एके टठकाणी र्ाषांतर केिंय. साटहत्य
घडवण्याचा, कववता लिटहण्याचा खटाटोप म्हणजे काय, ते - लसलसफस आणण प्रोमीचथयसचा संगम असावा तसं -
छान सांचगतिंय त्यात.

िब्द वापरायिा लिकण्याचा प्रयास:

प्रत्येक प्रयत्न असतो एक नवा आरं र्
प्रत्येक वेळचं धाडस

214
ही एक नवी सुरुवात, अव्यक्तावरीि हल्िा
जे जजंकण्यासारखं आहे , िक्तीतनिी व नम्रतेन,े
ते आधीच िोधण्यात आिेिं आहे -
एकदा वा दोनदा वा ककत्येकदा,
ज यांची बरोबरी करणं कठीण आहे
-पण इथे स्पधेचा प्रश्न नाही -
ही िढाई आहे गमाविेल्या श्रेयाच्या पुनरुत्थानासाठी,
पुनरुत्थानानंतर पुन:पुन्हा गमाविेल्या श्रेयासाठी

हे वणदन िक्षात घेऊन लिटहिी गेिेिी सारं गांची कववता, ते िक्षात ठे वन

ू वाचिी; तर अजन
ू गटहरी वाटते. त्या
कववतांना (ककंवा त्यांच्या तनवेदकािा) प्रश्न ववचारावेसे वाटतात; त्यांच्यातल्या काही ववधानांना तीव्र असहमती
दाखवता येत;े "छ्या! एका बाजि
ू ा र्रपरू च खल्
ु या टदिाचं, न बरु सटिेिं काही बोिता, आणण दस
ु रया बाजि
ू ा िग्न,
झांटटपी, दारू (न) वपणारया बायका इत्यादीबद्दि बोिताना लिळयाच कढीिा ऊत आणता हे कसं?" असं मनात
र्ांडता येतं. कधी समजत
ु ीनं "तम्
ु ही इथं म्हणताय तो काळही बदििाय आता" असंही म्हणता येतं. "उफराटया
जगात केवळ वविंबबत तात्पयद खरं " या वाक्यापेक्षा "In a topsy-turvy world, there is only the deferred moral" ही
ओळच जास्त र्ारी आहे आणण जास्त नीट कळते, तेव्हा काही काही कववता मळ
ु ात इंग्रजीतच लिहायिा पाटहजे
होत्या; ककंवा “इथल्या रस्त्यांतून काय चाितं त्याची जाणीव” तनवेदकािा स्वत:च्या सुरक्षक्षत णखडकीत बसून आिीये,
रस्त्यावर उतरून नाही - वगैरे मतप्रदिदनही करता येतं. थोडक्यात, ’कववतेववषयी’ रवंथ करायचा असेि तर, चववष्ट
असो वा नसो - सारं गांच्या कववता ही एक पौजष्टक पें ड आहे .
***

[१] िेख : ’बदि: बाहे रचे आणण आतिे’, पुस्तक : सजदनिोध आणण लिटहता िेखक, मौज प्रकािन
[२] िेख : एका मराठी िेखकाची कैकफयत, पस्
ु तक : अक्षरांचा श्रम केिा, मौज प्रकािन
त्यांच्या एकूणच समीक्षापर िेखनात (उदा. ’सजदनिोध आणण लिटहता िेखक’) मळ
ू आणण र्ाषांतररत वैजश्वक
इंग्रजी साटहत्य आणण मराठी साटहत्य यांचा संिोधकाच्या वत्त
ृ ीने धांडोळा घेऊन, त्या पाश्वदर्म
ू ीवर आपल्या िेखनाच्या
वाटा िोधन
ू , तो प्रवास सारं ग इतरांसमोर ठे वतात.
[३] िेख : ’दर्
ु ंगिेिं वाङ्मय’, पस्
ु तक: लिटहत्या िेखकाचं वाचन, िब्द प्रकािन

***
लेखक- गायत्री नातू
चचत्रस्रोत : गायत्री नातू

215
 ये मेल हमारा झू ू्ठ ना सच

मी पेिाने ककंवा हुनराने कवी नाही. पण कववता म्हणन

ू जो काही साटहत्यप्रकार आहे , तो मी वाचत आिोय आणण
त्याबद्दि ववचारही करत आिोय. अथादत त्यात काही मोठे तीर मारिेिे नाहीत. एकदम थोडक्यात म्हणायचं
झािं, तर सध्या मी कववता वगैरे काही वाचत नाही, लिहीत नाही. माझ्या जीवनाच्या पढ
ु च्या र्ागात जर मिा
बेकफकीर बेिािक किंदरी िार्िी नाही, तर कदाचचत माझा आणण कववतेचा संबंधही येऊ नये. मिा त्यापेक्षा
अचधक निीिी एन्टरटे नमेन्ट कफक्िनमधन
ू लमळते.
तरीपण, माझ्या एका कोपरयािा असं सगळं झाल्याची चट
ु पूट राहीि.
या सगळया प्रकाराकडे स्युडो-बौद्चधक आणण स्युडो-पोएटटकिी बघण्याचा प्रकार.
***
मी हे िेखसदृि काही लिहायचं ठरविं, तेव्हा िक्षात राटहिेिी िेवटची ओळ अिी होती की : be a poet even in a
prose.
हे सगळं मी सांगायिा सुरुवात केिी, ती या पावसाळयात, आणण माणसांनी दबाबा र्रिेिा ह्या िहरात. िोकि
ट्रे नमधन
ू आपल्यापुरता आडोसा केल्यागत मी उतरतो, तेव्हा मी ववचार करतो : काही वषांपूवी आपल्या जागी जो
माणूस होता, त्यािा कववता कुठे कुठे तरी सापडत होत्या. आता सापडत नाहीत. काही केल्या सापडत नाहीत.
आणण सापडल्याच, तरी िहानपणचं एखादं खेळणं एकदम घरातल्या एखाद्या कोपरयात पडिेिं हाती िागल्यावर
जजतपत ओिं-कोरडं वाटे ि, तततकंच वाटतं.
काय म्हणावं या अवस्थेिा?
िोक तर लिटहताहे त कववता. आणण चचादसुद्धा होते जोरजोरात. मी ववजस्मत कुतूहिाने तनरीक्षणतो.
मिा कोणती ओळ आठवते कववतेची?
‘तेव्हा मिाच माझा वाटे ि फक्त हे वा, घरदार सोडूनी मी जाईन दरू गावा’ आठवते, ककंवा ‘ह्या सष्ृ टीच्या तनवांत
पोटी, परं तु िपिी सैरावैरा, अजस्त्र धांदि, क्षणात दे ईि जजवंततेचे अघ्यद र्ास्करा... ...थांब जरासा वेळ तोवरी,
सचेतनाचा हुरूप िीति, अचेतनाचा वास कोवळा,, उरे घोटर्र गोड टहवाळा...’
मढे करांच्या या ओळी मिा का आठवतात?
एक म्हणजे दहावीच्या मराठीच्या पाठ्यपस्
ु तकात, एकदम िेवटा-िेवटािा ही कववता होती. दहावीचं वषद हे एकूण
सगळयात पाचर मारल्यासारखं आहे . म्हणजे आधी कसं, कोणीतरी िाळे त िोटून टदिं. मग त्या उथळ पाण्यात
सूर मारून पुढे येईयेईतो दहावीच आिी. आणण मग बाकीचे सगळे एकच चचाद करायिा िागिे, पुढे काय. आणण
मढे कर म्हणतात, की ‘थांब जरासा वेळ तोवरी’. त्याहीपेक्षा र्ारी ‘बुद्धदिदन’मध्ये नेमाडे लिहायचे, ते तघरटया घाित
येणारया दःु खाबद्दि. दःु ख काही नव्हतंच तेव्हा. थोडे उसासे होते, ते पुढे येणारया रं गांच्या तहानेत पटकन संपून
गेिे.
ककंवा असं आहे . आपल्यािा आपल्यािी बोिू दे णारी तरि हळवी वेळ मिा टदसते. पण मी ततच्यात रमतो ना
रमतो, तोच डडमांड-सप्िायच्या अक्राळववक्राळ हत्याराचे ततच्यावर होणारे घाव मी बघतो. त्या घावांतून बाहे र
पडताना त्या वेळेचे ववरत जाणारे सुख आठवत बसतो. मढे करांच्या ओळीत चक्रनेलमक्रमेण येणारा माणसांच्या
गदीचा ठोका आणण त्यासरिी ठसठसत वाहणारी िहराची जखम. जाणणवेवर रोपिेल्या प्रत्येक टदवसासरिी
मढे करांच्या ओळी माझा र्ाग बनतात.
***

216
पण मग अिा, आपल्या मनावर उमटून बसिेल्या, ओळींचं आपण काय करतो? त्या हळूहळू संप्िवन होत आपल्या
हिकेपणात ववरून जातात की त्यांच्यामुळे आपल्यात आणण आपल्या र्ोवतािच्या प्रततमा-आवाजांच्या जगात एक
पाचर मारिी जाते? आणण आपण कायम बोटर्र अंतरावरूनच जगाकडे बघत राहतो, कधीच त्यातिे न होता?
असं होत असेि, तर कदाचचत मिा माझ्याकडे सहानुर्ूतीने बघता येईि.
***
म्हणजे साहजजक आहे , की नेहमी मिा माझ्याकडे थंडपणे बघता येत नाही. एकतर मी हीरो िोधत राहतो ककंवा
कमनलिबी पोएटटक जजतनयस, ककंवा यांतिं काहीच नसिेिं टदवार्ीत तरी. माझ्यातिी अॅजम्बिन मिा खदखदन
ू
हसते ककंवा मिा ओरबाडते. ततच्या वेटाळात मी घुसूही िकत नाही आणण ततच्याकडे अपररचचत पांथस्थाच्या
नजरे ने बघूही िकत नाही. प्राप्याच्या इच्छे चे फूत्कार छळत राहतात आणण त्याच वेळी ह्या सगळयाचा टदिाहीन
आवेि टदसू िागतो. हा एखाद्या खोि जाणणवेचा तुकडा की घाबरट आकांक्षेचे बेगडी कवच? मिा उमजत नाही.
पोएटस असतात का अॅजम्बलिअस?
अॅजम्बिन आणण कववता काही साथ-साथ जाणार नाही असं वाटतं. म्हणजे िब्दचमत्कृती बनेि िड्डू ठोकून आिी,
तर थोड्या काराचगरीने ततिा कववता असंही म्हणता येईि. योग्य प्रयत्नांनी कववतेच्या ओळी कुठल्याही ववषयाचा
ठाव घेऊ िकतीि. इट कॅन बी अ स्टोरी ऑर इव्हन अ वपक्चर. बट ओन्िी पाटद ऑफ इट ववि बी अ पोएम.
त्याहीपेक्षा असं वाटतं, की कुठचीही आकांक्षा आणण कववता यांत मूिर्ूत फरक आहे . आकांक्षेिा पुढे पुढे जाण्याची
ू े सावकाि चािण्याची ककंवा उर्ी राहण्याची िक्यता जास्त
अववश्रांत गरज आहे , कववता वाहत्या रस्त्याच्या बाजन
आहे . कववतेत द्वेष नसिेिं आणण टाहो फोडणारं ममत्व नसिेिं कनवाळू बघेपण आहे . ती काही ववरक्त नाही.
पण असोिीने प्यावं हा ततचा लिरस्ता नाही. ककंबहुना उरािी तहान ठे वन
ू तप्ृ तीिा न्याहाळावं, असं थोडं आहे .
म्हणजे असोिीच्या, क्षण क्षण र्ोगण्याच्या झपाट िािसेची ततिा ओळख नाही असं नाही. पण असोिीचा झाकोळ
ततच्यावर टटकणारा नाही. र्ोगन
ू उरिेल्या क्िांत जाणणवेचं, केवळ पाहण्याचं आणण त्या पाहण्यािी जोडिेल्या
िोकात्म अनाकिनीयतेचं - आणण कववतेचं नातं अचधक जवळचं आहे .
म्हणजे असं मिा ‘आत्ता’ वाटतं, कववतेचा ववचार करताना. आधी वाटायचं, की कववता काहीही असू िकते :
श्रद्धांजिी, प्रेरणागीत, िोक, प्रपोज आणण आक्रोि. पण आता तसं वाटत नाही. आता वय वाढिं ककंवा द्राक्षं आंबट
झािी.
***
महत्त्वाकांक्षा असिेिी माणसं स्वतःचं डडप्रेिन िपवत राहतात आणण बाकीच्यांना महत्त्वाकांक्षेत आणण पयादयाने
ु हांिाही आपल्या ककंवा इतर कोणाच्या महत्त्वाकांक्षेची दोरी
येणारया ववसंगतीत ढकित राहतात. मग एकतर तम्
धरायिा िागते ककंवा टक्क उघड्या डोळयांनी बघत राहावं िागतं. उगाच नाही, एवढी माणसं प्रेरणेची नवी नवी
निा िोधत बसत.
मिा जमत नाही. अगदी जोरदार डोस टदिा प्रेरणेचा, तरी तो कधी ना कधी उतरत जातो आणण मिा गदीत
चाचपडणारे जीव टदसतात. स्टे िनच्या गदीिा जोखत जोखत बेिाची पानं ववकणारया आणण गािावर रे षांची जाळी
झािेल्या आजी; “दहा लमतनटं ववकू दे ,” म्हणन
ू पोलिसापािी गयावया करणारा इडिीवािा; आपल्या मि
ु ािा पाठुंगळी
मारून िोकि ट्रे नमधन
ू हॉजस्पटिात घेऊन जाणारी, है द्राबादी टहंदी बोिणारी वपचिेिी बाई; फुगे ववकणारया १५-१६
वषांच्या मुिासोबत स्वतःिा फुग्यांनी पूणद झाकून त्यांच्या मधल्या हित्या फटींतून बागेकडे बघत चािणारा िहान
र्ाऊ आणण त्यािा चच
ु कारून रस्ता सांगणारा पुढचा मुिगा; बादिीर्र पाणी आणण िोकि ट्रे नच्या नजरा यांत
आंघोळ करणारी बाई; इअरफोन घािून इकडून ततकडे जाणारे िोक; दम
ु डून दम
ु डून वाचिे जाणारे पेपर; एकमेकांना

217
स्पिूद पाहणारे िोक; एकमेकांना ढकिू पाहणारे िोक; एकमेकांना फॉरवडद होणारे मेसेजेस ू्; बोिून बोिून बुळबुळीत
सवयींवर अव्याहत सरकणारे संबंध...
माझं वाचणं आणण एकामागोमाग एक किाचाही ववचार करणं हे िोकि ट्रे नमध्ये होतं. ती माझी फ्रेम ऑफ
रे फरन्स.
दररोज सकाळी मी घाबरून उठतो. आपल्यािा थोडाही उिीर झािा; तरी तेज-तरादर, क्षणा-क्षणािा काय करायचं हे
पक्कं माहीत असिेिी माणसं स्टे िनिा आपल्या अवतीर्वती जमतीि आणण मग त्यांच्या सोबत स्पधाद करून
िोकिच्या डब्यात लिरताना ककंवा त्यांच्यासोबत प्रवास करताना, आपिं त्या सगळया िोकांत फोि, पोकळ असणं
स्पष्ट होईि.
मग मी होईि तततका िवकर प्रवास करतो. प्रवास नाही; नस
ु ता जातो इकडून ततकडे. बहुतेक जण पें गत असतात.
आणण डब्याच्या दारातन
ू हळूहळू प्रकाि आत येत असतो. आणण मग उरिेल्या टहरवळीची बेटं िागतात.
या टहरवळीच्या बेटांची ककंवा खारफुटीची एक स्पष्ट जव्हज यअ
ु ि आठवण आहे . मी चांगदे व पाटीिची गोष्ट वाचन
ू
संपविी, तेव्हा िोकि ट्रे न खारफुटीजवळ यायिा सरु
ु वात झािेिी. बहुतेक, मिा नीट काही झेपिं नसावं. िोकिच्या
सरकत्या डब्यांच्या बाहे र टदवसाचा िेवटचा तनवत जाणारा िख्खख प्रकाि, त्यात वविक्षण चमकणारी खारफुटी.
कॉिेजच्या कृपेने मी फस्टद क्िासमधन
ू येत होतो. डब्यात थोडीच माणसं. मिा जागेवर बसवेना आणण काय करावं
समजेना... नुसतं र्रसटून गेल्यागत. मग मी दरवाज यात उर्ा राहून नुसताच बाहे र बघत राटहिो. मुंबई फुगायचे
सुरुवातीचे टदवस असल्याने माणसांचे िोंढे खारफुटीिा िागिे नव्हते. समोरच्या टहरव्या जजवंततेत काय दडिं आहे
आणण ततच्या दिदिीत काय संपिं आहे ह्याचं उत्तर अजून लमळािं नव्हतं. टदवसाचा प्रकाि संपत चाििेिा.
सगळा राखाडी टदवस आणण अंधाराचं बीज असल्यागत त्यािा ओढणारी खारफुटी. सावकाि हे सारं िोषिं जाईि
अंधारात - या प्रततमा, हे आवाज, हे िब्द, हे जर-तर... मग काय?
आता खारफुटी आकसून गेिी आहे . ततच्यात लिस्तबद्ध चाळी आणण इमारती उभ्या आहे त. त्यांच्यात राहणारी
आणण संचय करण्याच्या अतनवायद िढाईत मागे पडिेिी माणसं चेवाने िोकि ट्रे नची वाट बघत उर्ी असतात.
अंधार-प्रकाि, पाऊस-उघडीप, सगळं सगळं आपल्या इच्छे च्या दाबाने रोंदन
ू त्यांची रोरावती तहान सगळयािा लर्डिेिी
आहे . त्यांच्या िाटे तून, त्यांच्या संतत चािीतून उरिेिी-बचिेिी खारफुटी तनश्चि आहे . ततच्यातिे पक्षी, ततच्यातिा
चचखि. हे सगळं एका िाश्वत नािाची वाट पाहत उर्ं आहे , त्यांच्या ककंवा िहराच्या नािाची. एकतर ‘जजवंततेचे
अघ्यद’ ककंवा पूणवद वराम. तरी मध्येच एखादा ककंगकफिर उडतो, रं गाचा रसरिीत तुकडा; आणण पुढे हगायिा बसिेल्या
िोकांची रांग.
टदवसाच्या सुरुवातीिा आपसूक येणारया नव्हाळीच्या तनश्चितेने मी पाहतो, आपण यात नाही याचा सुस्कारा
टाकतो आणण इअरफोन िावून आवाजाच्या लर्ंतीचा पारदिदक पडदा टाकतो.

***
कववतेच्यात आणण माझ्यातही असाच एक पारदिदक पडदा आिेिा आहे . मुळात आता मी कववता कमी वाचतो,
नाहीच जवळ-जवळ. वाचतो, तेव्हाही अनेकदा केवळ त्यांना न्याहाळल्यासारखं.
तरी एकदम एकेकदा काही ओळी लमळतात.
रघुनंदन बत्रवेदी यांच्या ओळी िेअर केिेल्या कुणीतरी. नेमक्या ओळी आठवत नाहीत. पण त्या ओळींचा अथद असा
होता, की घर म्हणजे ती जागा - जजथे आपण बाहे रच्या जगातून थकून येतो आणण जजथे थकिो की बाहे रच्या
दतु नयेत जातो.

218
मी संध्याकाळी िोकि ट्रे नच्या गदीत स्वतःिा चचरडून घेत असतो, तेव्हा मिा या ओळी आठवतात. आपिा
वेगळे पणा ककंवा सरसकटपणा चाचपून बघायिा मी माझ्या आजूबाजूचे िोक बघतो. बसल्या-बसल्या पें गणारे , ककंवा
स्माटद फोनमध्ये गुंतिेिे, गाणं ऐकणारे पुरुष; णखडकीिा िगटिेिे निीबवंत आणण ओळखीचा कळप बनवून लिळोपा
करणारे पुरुष; आणण त्यांच्या नजरांत, त्यांच्या बोिण्यात, त्यांच्या फोनमध्ये अध्येमध्ये येणारया बायका.
मिा माझा एक काडेपेटीवजा कोपरा हवाहवासा वाटतो. पण दारातून आत गेिं की जाणवतं, आपण कुठिाही तळ
नसिेल्या एका आवतादत आिो; सवयीच्या, उबेच्या आटदम दोराने आपण यात तगून राहू. पण या आवतादची जाडसर,
दाट घनता आपल्यािा बेहोि करून सोडेि. आपणही त्या गदीचे सवयसक्त वाहक होऊ. मी एस्केप रूटस चाचपू
िागतो. ततथे कववता नसतात, ततथे असतात मि
ु ाखतवजा प्रश्न : व्हे अर डू यु सी यअ
ु रसेल्फ फाइव इअसद डाऊन
द िाईन?
आय डोन्ट नो सर, आय फककंग डोन्ट नो.
***
केव्हातरी काहीही माहीत नसण्याच्या अधांतरावर तनवांत तोििे जाणारे आपिे लमत्र सेटि व्हायच्या, जबाबदारीच्या,
‘काय टदवस होते यार!’ प्रकारच्या गोष्टी करतात.
आधी केव्हातरी कववतांच्या ओळी वाचन
ू टदवसांचे ररकामे िोट ढकििे जायचे. आता टदवस एकेकािा चचरडत
जातात, मध्ये मध्ये फेसबक
ु िेअरएवढी व्हे केिन ठे वून. कववतांची ओळसुद्धा नसते एकेकदा.
मध्ये मी एका लमत्रािा आक्रसत जाणारया टहरवळीबद्दि बोििो तेव्हा माझ्याकडे कुतह
ू िाने पाहत तो म्हणािा,
ु ा - ककंवा मिा - वैद्यकीय सल्ल्याची गरज आहे . मिा तू म्हणतोस हे कधीच टदसिेिं नाही.”
“एक तर ति
मग आम्ही हसत हसत आपापिे पेग संपविे.
***
मिा असं टदसतं; की माणिी उरून राहणारी, बौद्चधक-सामाजजक प्रतिांच्या पिीकडची कववता ही आपल्या माणूस
म्हणून असणारया दःु खाच्या र्ोवती राहणारी, त्याच्याकडे बघणारी ककंवा त्यािा नेमकी िोषू पाहणारी चीज आहे .
केवळ सवयीने चचकटिेिे, ककंवा आटदम पािवी वारसा म्हणून आिेिे र्यगंड झुगारून पाहण्याची ओढ ततच्यात
आहे आणण ह्या ओढीच्या अंती अटळपणे येणारा ररकामा, तनदद य असा अथदहीन प्रवास आहे . कधी या प्रवासािा ती
मूक धैयादने सामोरी जाते, तर कधी प्रवासाच्या अथांग वववितेिा िारीर सुखांच्या निेने तोिू पाहते - कोसळण्याच्या
बेचचराख ओढीने. आणण ततचं हे केंद्र ववचारांनी, िब्दांनी व्यक्त होण्याच्या पिीकडचं आहे . त्याची लसद्धता नसिी,
तरी प्रचीती आहे ; पण ती तनखळ वैयजक्तक आहे . एकाने दस
ु रयािा सांगता यावं अिी ती बाब नाही. आपण
आपल्यात खोि खोि जावं अिी बाब आहे . कोणी यािा सत्याची प्रचीती म्हणतीि, तर कोणी धावायच्या अगोदरच
हातपाय गाळिेिी तनरािी ववफिता. आपण व्याख्खया सोडून दे ऊ, आपण िब्दही सोडून दे ऊ. हे माणसांच्या धगीने
जळणारं िहर, हे जगण्याच्या धरु ाने कोंदटिेिे रस्ते सोडून दे ऊ. आपण एकमेकांचे हातही सोडून दे ऊ.
दृग दे ख जहााँ तक पाते हैं,
तम का सागर िहराता है ,
कफर र्ी उस पार खड़ा कोई
हम सब को खींच बुिाता है ,
मैं आज चिा, तुम आओगी
कि, परसों सब संगी-साथी,
दतु नया रोती-धोती रहती,

219
जजसको जाना है , जाता है ,
मेरा तो होता मन डग-मग
तट पर के ही हिकोरों से,
जब मैं एकाकी पहुाँचाँग
ू ा
मंझधार, न जाने क्या होगा!
इस पार, वप्रये, मधु है , तुम हो
उस पार न जाने क्या होगा!
***
पण अंततमतेच्या या र्ावनेने काही टदवस ववस्कटून गेिे, तरी आपण परत हळूहळू अथादचे आणण कृतीचे टठपके
जुळवू िागतो. आणण कधी कधी त्या ियीत बेर्ान होतो, त्यातच कुठे तरी तनखळून जातो. पण तसं बेर्ान होता
आिं नाही, की आपल्यािा नवी नवी सोंगं रचावी िागतात आणण स्वतःिा गंडा घािायचं कसबही जमवावं िागतं.
मग जबाबदारी, ककंवा सामाजजक संवेदना ककंवा उतरं डीच्या वरच्या वरच्या पायरीवर जायचा हरदम नवा खेळ. िो
मस्ट गो ऑन.
***
कोिटकर, ढसाळ, मनोहर ओक, मढे कर. मुंबई आणण कववता अिा दोन गोष्टी एकत्र केल्या की मिा ही नावं
आठवतात. मिा त्यांच्या कववता आठवतात; मुंबईबद्दि असिेल्या, नसिेल्या. मी त्यांना ७.३२ च्या बदिापूर
िोकिमध्ये सोडिं, तर त्यांचं काय होईि? एकामागोमाग एक कफरणारया टदवसांच्या चक्रात, गदीत आपिा कवडसा
सांर्ाळत, आपल्या पोरा-बाळांना गदीच्या तटस्थ तनश्चि तनदद यी र्ोवरयातून बाहे र काढण्याचं गाजर पकडून
धावणारया िोकांच्या कोिाहिात मिा वाटतं, की आपण एका तनखळ तनरथदक ककनारयािी येऊन पोचिो आहोत
आणण आपल्या र्ोवती पुरेपूर र्रून राटहिेल्या स्तब्ध कुरुपतेत सौंदयादचे, जाणणवेच्या खळाळत्या निेत झोकून
दे ण्याचे पुंजके इमॅजजन करणं एवढं च आपल्या हातात आहे . आपिे-परके असे सारे दोर तोडून छिांग घ्यायिा उर्े
तर आहोत आपण, पण समोर काहीच नाही. एवढया वषांच्या संचचत आठवणींनी, तनष्कषांनी आपल्यािा एवढं ठाम
कळिं आहे , की आपल्यासमोर काही नाही. आपण छिांग मारायची आणण आपल्या तनवादतात कोसळत जाण्यािा
ववसरण्यासाठी पपदज नावाची निा करायची. असंच आहे का? असं नाही, तर काय आहे ?
***
कववता आणण आपिं रोजमराद जगणे ह्यांना एकत्र पाहणंच चक
ु ीचं आहे कदाचचत. पोएम इज अ फ्िॅ ि ऑफ ब्युटी.
जगण्यािा समजून घेण्यासाठी ककंवा जगणं बोटर्र सरस करण्यासाठी कववता नसते. इट एजक्झस्टस ू् टू ट्रा न्स द
एजक्झस्टन्स.
आपल्या र्ोवतीच्या संदर्ांच्या सारया खण
ु ा पुसून आपण आपिं सांगणं ट्रासेंड करतो कववतेत.
आपिे आई-बाप, आपिे लमत्र, आपिे साथी, आपिे कोणीही नसिेिे, आपिी प्रेयसी, आपिी आणण बाकी कोणाची
िरीरं , आपल्या िरीरातून बनिेिी नवी िरीरं , आपल्यािी काहीही जजवंत धागा नसिेल्या आपल्यार्ोवतािच्या
जजवंत वस्तू, नुसत्याच वस्त,ू ककंवा नुसतंच असिेिं - जिा आठवणी ककंवा न घडिेिे र्ूतकाळ र्ोगायची तहान -
सारं सारं ट्रांसेंड.
हे िहर, ह्या िहराचे लमणलमणते आणण चकाकते कोपरे , उसासे, आरोळया, हाका, हुंदके आणण िांततेचे कवडसे.
सगळं सगळं कवीच्या असण्यात ववरघळून उरतात कववतेच्या ओळी आणण असिी तर त्यांची िय.
***

220
इतक्या सगळया वैयजक्तक घोळात, काही वाटणं, त्यातल्या काहीचे िब्द होणं आणण सारं वाटणं केवळ केवळ
तनरथादचा चाळा आहे असा त्याचा कंटाळा येणंही. त्याच्यामध्ये मी स्वतःिा एका जागी जस्थर तरं गवत ताडू पाहतो,
की आत्ताच्या घडीिा माझ्या आयुष्यात कववतेचं काय आहे ?

अत्यंत ऑकेजेनि रोि. केव्हातरी िोर्स चकाकीसारखी सापडणारी. मी कववतासंग्रह ववकतसुद्धा घेत नाही. कारण
त्यातिी बहुतेक पानं मिा टदसतही नाहीत. पण मी यािा माझा प्रॉब्िेम मानतो.

पण तरीही अिा काही वेळा असतात, जेव्हा जे वाटतं त्याची ट्रॅं जक्वलिटी (मराठीत काय म्हणतात?!) कदाचचत
कववताच पकडू िकेि. आणण माणसािा वाटयािा येणारया अिा वेळा एवढीच कववतेची स्पेस.

***

गुजरद ांच्या ‘गांधी मिा र्ेटिा’ या कववतेवर झािेल्या वादात मिा हा एकच प्रश्न र्ंडावत राटहिा होता, की हे जे
लिटहिं आहे त्यािा कववता का म्हणावं? ज या प्रश्नाचा बौद्चधक काथ्याकूट करता येतो, तो प्रश्न कववतेचा नाही
असं मिा वाटतं. गोड आध्याजत्मक तनष्कषद ककंवा तनष्फळ परार्ूत सुस्कारे वाटणं हे ही कववतेचं नाही. अिा
गोष्टींच्या कववता ह्या मासिेवाईक बनून राहतात. योग्य प्रसंगी घािण्याच्या दाचगन्यासारख्खया.

कववतेिा बौद्चधक चाळणी िावण्याचं धाडस मी करतोय आणण ते मुळात चक ू ककंवा बरोबर
ु ीचं आहे . अथादत चक
काही नसतंच ककंवा सापेक्ष असतं असं मानण्याच्या फझी रे षांवर आपण येऊन ठे पिो आहोत.

पण िेवटी मी माझ्यासाठी तनवड करतच असतो.

‘गांधी मिा र्ेटिा’ ही कववता नाही, कववतासदृि अलर्व्यक्ती आहे अिी मी ततची वगदवारी करतो.

कोणी काय बोिावं ककंवा काय बोिू नये, याबाबत माझी र्ूलमका स्पष्ट आहे . कुणािाही काहीही बोिू द्यावं. आणण
अिाने फार कचकचाट होतो असं वाटत असेि, तर प्रत्येकाच्या बोिण्या-लिटहण्याची ककंमत काढावी. जजतका ज याचा
सावदबत्रक र्ल्यात वाटा, तततकी त्याची बोिण्याची मुर्ा.

कववता, म्हणजे आपल्या जगण्याकडे बघण्याचं तनखळ वैयजक्तक एक्स्प्रेिन. ततिा सावदजतनक अिा कुठल्याच
चौकटीत जस्टीफाय करता येत नाही, म्हणजे मिा करता येत नाही. असं करायिा टहरीरीने धावणारया िोकांची
मिा गंमत वाटते.

माझ्या िेखी लिखाण हे एकतर सर्ोवतािचा अधांतरी गोंधळ ववसरून टदवस ढकिण्याची लिटहणारयाची आणण
वाचणारयाची सोय असतं ककंवा त्या गोंधळािा आपल्यापुरता बांध घािण्याची सोय तरी असतं. त्याची दजादनुसार
उतरं ड ही एकदम काल्पतनक गोष्ट आहे . पण लिखाणािा घेऊन समाज, दे ि वगैरे बुरुज सर करणारया िोकांची
गंमत न्यारी असते. आपण स्वतः स्कॅव्हें जर असताना बाकीच्यांच्या िुचचतेच्या अिा परीक्षा घेणं मिा ववसंगत
वाटत आिं आहे . अथादत आपिा तो जीवनानुर्व आणण बाकीच्यांचं ते स्कॅव्हजन्जंग असंपण असतंच.

***

221
व्याख्खयांच,े अचधकारांचे आणण चक
ू -बरोबरचे कधीही न र्रणारे अतप्ृ त डोह मागे टाकिे, की या िहराचे ककनारे
िागतात. तेच ककनारे , जे केव्हातरी समजेच्या मयादटदत प्रकािात जादईु उजळिे होते. आज त्यांना िहराची वेडगळ
हद्द येऊन लर्डिी आहे . त्या हद्दीच्या तुटक तुटक रे षा एकमेकांिी झोंबी घेत नव्या नव्या टटंबांना जन्म दे ताहे त.

माझा नॉस्टॅ जल्जया आणण माझा काल्पतनक र्ूतकाळ या दोघांची याच ककनारयावर एकमेकांिी अदिाबदि झािी
होती. इट वॉज सनसेट, आय ररमेम्बर. आणण मी ‘संध्याकाळच्या कववता’ वाचत होतो.

नंतर माझं ते पुस्तक हरवून गेिं. आधी त्या पुस्तकाची पानं कोरीकोरी होत गेिी. मग हळूहळू सारं पुस्तक एकदा
एका टदवसाने चगळून टाकिं. मी त्या टदवसाच्या लमटत्या जबड्यात हात घातिा खरा, पण माझ्या हातािा सगळया
समीक्षा िागल्या.

***

मिा परत कधी कववता सापडेि का? की मिा माझी थेरपी कफक्िनमध्येच िोधायिा िागेि? मी तसंच करतोय.
द वल्डद ररटे न्स सम सेन्स ओन्िी इन द कफक्िन. एरवी आपल्यािा प्रत्येक गोष्टीबद्दि इतकं इतकं काही माटहती
होऊन गेिंय, आणण आपल्यािा जजथे काही माटहती नाही, ततथे हे माहीत नसणं हीपण एक प्रकारची माटहतीच आहे
ककंवा कोणीतरी मुद्दामून ती माटहती िपवत असल्याने तेही आपल्यािा माहीत होऊन जातच असतं. त्यामुळे हे
सगळं कसं, काय बरं , काय वाईट या सगळयासाठी असिेल्या तोडग्यांचं एक सुपरमाकेट. आणण वर त्याचं अव्याहत
माकेटटंग.
आणण मग एवढे सुराग असतात प्रत्येक चथअरीिा, की परत ववश्वास वापरूनच आपल्यािा तनवडावं िागतं. मग
नेमकं बदििं काय? की आधी आपण आंधळे होऊन धडपडत होतो आणण आता बघत बघत खड्ड्यात जातोाे,
असं?

म्हणजे असं आहे , की एकेकदा मिा ‘है लिये हचथयार दश्ु मन...’ वगैरे वगैरे पाठच होतं. मी अगदी नीट छातीिी
हात घटट बांधन
ू वगैरेपण तसं म्हणू िकायचो. तेव्हा मी सौलमत्रच्या कववतापण म्हणू िकायचो - ‘ह्या कववता
फक्त कववता नाहीत’ ककंवा ‘तू ह्या िहरात आहेस’ असं...

पण मध्ये एकदा मी परत आरिासमोर उर्ा राहून ‘है लिये हचथयार दश्ु मन...’ असं म्हणत होतो, तर चहूकडून
माझीच प्रततबबंबं मिा हसायिा िागिी. ‘दश्ु मन कोण ते तर सांग आधी!’ म्हणािी ती मिा. आणण एक णझंज या
वाढिेिी प्रततमा म्हणािी, की ‘दश्ु मनीएवढी डोळस तनवड नाही. मैत्री तर कुणी गांडूपण करे ि. तू कोण?’

मग बाकी कववता वगैरे नोंदविेल्या वह्या मी एक टदवस रद्दीत टाकल्या. सोबत ओिो, वववेकानंद.

मी आता राँ डमिी उत्सुक राहतो, की िब्दांचा एखादा कवडसा चकाकतो का आपल्या वाटे त; ककंवा एकेकदा इच्छे खातर
त्यांना चच
ु कारतो. पण मी चक
ु ू नही कसल्याही अथादच्या वाटे िा जात नाही. इटस डेंजरस.

पण ज या काही वाटे िा मी िागतो, ततथे कुणीतरी अस्पष्ट आवाजात बोित असतं - एखादा जुन्या ओळखीचा, पण
हरविेिा आवाज. ककंवा प्युअर इमॅजजनेिन ऑफ द पास्ट.

या इथे झाडांना उदासीन करणारया संचधप्रकािात

222
 मी जेव्हा ईश्वरी करुणांची स्तोत्रे म्हणू िागतो
मावळतीिा, िेवटच्या ककरणांची फुिे समुद्राच्या
टदिाहीन पाण्यात बुडून जातात… कुठे जातात?

***

बरे च टदवस मी जजथे अडकून पडिो होतो, ततथन

ू मी एकदाचा पळून तनघािो. त्या वेळी मिा माझ्या पुस्तकांचे
काही गठ्ठे मागे सोडून द्यावे िागिे. नाहीतर पळून जाणं िक्यच नव्हतं. त्या मागे राटहिेल्या पुस्तकांत कोिटकर
ह्यांची ‘लर्जकी वही’ होतं, मनोहर ओक ह्यांच्या ‘ऐंिी कववता’ आणण ग्रेसच्या ‘संध्याकाळच्या कववता’.

मनोहर ओकांच्या पुस्तकािा त्यांच्या लमत्राची प्रस्तावना ककंवा सुरुवात होती, बहुतेक तुळसी परब.

त्या प्रस्तावनेचा अकद मनात राटहिा आहे तो असा : जगण्यािा कुठिाही धड आकार येण्याची खटपट सुरू केिी
की कवी संपिाच. मग तो तडजोड आणण ववसंगती ह्यांच्या दातेरी चक्रात सापडिाच. या सगळयाच्या बाहे र राहून
जगणं नाका-तोंडात जाऊन त्यात बुडून मरायची तयारी हीच कवी असण्याची ककंमत. ज या क्षणी कवी असणारी
माणसं स्वतःिा दातेरी चक्रात नेतात, त्या क्षणापासून ती कवी म्हणून संपतात. त्यानंतर ते कवीसदृि पुनरावत्त
ृ ी
करणारे बनतात. दे आर नो मोअर पोएटस.

आपिी काहीही औकात नसताना एकदम समीक्षकी सत्याचा आवेि. पण मिा हे समीक्षकी सत्य म्हणून नकोय.
माझ्या मनातिी क्वेस्ट आणण माझ्या स्वतःच्या लिखाणातिं बरं -वाईट समजून घेण्याची चाहत यांमुळे मी
लिटहणारया माणसाच्या आयुष्याबद्दि ववचार करत राहतो.

***

आपण कवी आणण माणस

ू असं वेगळं करून पाटहिं पाटहजे का? म्हणजे र्लू मका वगैरे घेणारा माणस
ू आणण कवी
असं? म्हणजे मग र्लू मका वगैरे घेणारं कववतासदृि लिखाण आणण कववता असंही वेगवेगळं करून ठे विं पाटहजे
का?

र्लू मका वगैरे घेणारया, जगाची बरया-वाइटाच्या उतरं डीत ववर्ागणी करणारया िोकांबद्दि मिा पण
ू द आदर आहे .
ू ाचं वाटत आिं आहे . आणण हे कजन्व्हक्िन, ककंवा मूल्यश्रद्धा, ही कप्प्यात
त्यांचं कजन्व्हक्िन मिा कायम अप्रप
टाकण्याची गोष्ट नाही. ही त्या माणसािा पण
ू द व्यापन ं इज
ू बसणार. त्याची प्रत्येक हािचाि रं गवणार. ‘एव्हरीचथग
पोलिटीकि’ म्हणतात, तिी. अिी माणसंही कववता लिटहतात. पण त्या कववता, कववता ककती आणण समववचारी
िोकांिी साधायचा संवाद ककती असतात? मी स्वतःिा अिा कववतांच्या बाहे र पाहतो. कारण अिा कववतांत एक
गोष्ट असते, ती म्हणजे सामटू हक आवेि.

एक वेळ अिी होती, जेव्हा मिा सामटू हक आवेिाचं प्रचंड आकषदण होतं. कदाचचत अजन
ू ही आहे . पण त्याच्या
मयाददा आणण साईड-इफेक्टस मिा आता अचधक जाणवतात. आणण त्यामळ
ु े आपल्या सामूटहक आयडेंटटटीजना
ू्
घेऊन येणारया कववता हळूहळू त्यांचं जादईु विय हरवत जातात.

223
उदाहरणादाखि ‘कोिंबसाचे गवदगीत’. ततच्या बहुतक
े ओळी मिा अजूनही पाठ आहे त, कारण ती पाठ्यपुस्तकातिी
कववता. ‘अनंत अमुची ध्येयासक्ती अनंत अन ू् आिा, ककनारा तुिा पामरािा’ या ओळींचा ववचार करताना असं
जाणवतं, की ‘ध्येयासक्ती’ ही मुद्दामून जडवून घेतिेल्या व्यसनासारखी असते. ती नसेि, तर काय असेि ह्या
प्रश्नाचा छुटकारा.

त्यापेक्षा टे तनसनची ‘युलिलसस’ मिा मध्ये-मध्ये आठवते - वविेषतः आपण आता नव्या, तरुण जगात तनरुपयोगी
होणारे ठरणार आहोत असं वाटताना.

***

(माझ्या िेखी) कववता ही पूणत

द : वैयजक्तक प्रतिावरची गोष्ट आहे . ततच्यात एकच एक आयडेंटटटी आहे , माणसाची,
एकदम एकदम पारदिदक होत जाणारया माणसाची. दस
ु री कुठिीही आयडेंटटटी आिीाे, की कववता कववता उरत
नाही, ती प्रचारकी साटहत्य होते. आणण ही आयडेंटटटी सामाजजक र्ूलमका ककंवा तत्त्वांचीही असण्याचीाे गरज नाही.
िब्दचमत्कृतीचे ववक्रेते ककंवा गाण्यांच्या तािावर िब्द कफट करणारे िोक ह्यांना अनेकदा आपण कवी म्हणायचं
टाळतो, ते कदाचचत याच अप्रत्यक्ष व्याख्खयेने.

पण म्हणजे ियीत, यमकात काही आिं की कववता नसतेच का?

हा कूटप्रश्न आहे . आणण माझ्यािेखी ह्याचं उत्तर ‘असं जरुरी नाही’ असं आहे . पण यमक, ककंवा छं द टह कववतेची
मूळ गरज नाही. मूळ गरज आहे पाहणारया माणसािा टदसिेिं आणण कुठल्याही ववकाराच्या पिीकडे जाऊन उर्ं
असिेिं काही. त्यािा सत्य वगैरे म्हणावं का हे ज याच्या-त्याच्यावर सोडावं.

रागाविेिे, णखन्न झािेिे, सोकाविेिे, दारुण दख

ु ाविेिे, कुठल्याही र्ावनेवर हाय झािेिे, हे सारे ही लिटहतात. एक
वेळ अिा कववता साठवत होतो. आता त्या आठवतही नाहीत.
***

बघणारयाच्या तरि होत जाणारया जाणणवेएवढाच महत्त्वाचा घटक म्हणजे काळाचा संदर्द. माणसाच्या जगण्याकडे
बघण्याची जेवढी माध्यमं आपण वापरत आिो आहे त, ती सगळी काितनरपेक्ष आणण कािसापेक्ष अिा दोन्ही
घटकांनी बनिेिी असतात. एकाने दस
ु रयािा सांगण्याची थरथरती इच्छा कदाचचत काितनरपेक्ष आहे . पण सांगायची
तरहा काितनरपेक्ष नाही. मयाददा पडिेिी जन
ु ी माध्यमं आणण सांगण्यासाठी येणारं नवं-नवं ह्या दोहोंमधल्या ताणात
सांगण्याची तरहा आहे . आणण त्यामळ
ु े ती बदित जाते, कारण आपल्यािा सतत नवं-नवं गवसत जातं.
***

पण मागच्या ३० वषांत मिा जे नवं गवसिं आहे , त्याचा ववचार करताना मिा जाणवतं की :

1. माणसाचा स्पिद नसिेिा र्वताि ही गोष्ट माझ्यासाठी कृबत्रम आहे . मी एक तनखळ िहरी माणूस आहे .
2. माणसाच्या वागण्याच्या सारया गोष्टी आता तनयमांच्या ककंवा अनुमानिीितेच्या साच्यात बसिेल्या आहे त.
आपल्यािा न गवसिेिं ककंवा न समजिेिं असं फार थोडं आहे ; जसं पीडोफाईि व्यक्ती.

224
 3. बरयाच गोष्टींबद्दि थोडं थोडं कळूनसुद्धा आपल्याकडे बरीच माटहती आहे . हळूहळू अचधकाचधक िोकांना
ही माटहती उपिब्ध होते आहे आणण ह्या माटहतीबद्दि बोिायची सोयही त्यांच्यापािी आहे . त्यामुळे िोक
प्रचंड प्रमाणात बोि-ू लिहू िागिे आहे त.
4. प्रत्येकाने प्रत्येकािा बोिू द्यावे ह्यापिीकडे आपल्यािा काहीही सामाईक लमळािेिं नाही. िेवटी तनणदय हे
आपल्यािा गट कफलिंग आणण ववश्वास यांवरच ववसंबून घ्यावे िागतात. अतनजश्चततेचा तोडगा काही
आपल्यािा सापडिेिा नाही.
ह्या सगळयाचा कववतेिी काय संबंध?
मोठा आहे .
कववता आणण सौंदयद ह्यांना जोडणारे आणण वविग करणारे सारे पि
ू ओिांडून आपण पिीकडे आिो आहोत. आणण
आता आपल्यासमोर मोठा ररकामा प्रश्न आहे . हे सगळं काय, याचा.
***

समजा आपण आधी असिेल्या सगळया कववता नष्ट करून टाकल्या, तर काय होईि? आपिं मोठं नुकसान होईि,
की आपण नवं िोधण्याच्या चत्ु याप खेळातून मोकळे होऊ?

आधीचं सगळं साठवून ठे वायच्या र्ावनेने केिेिा मोठा झांगडगुत्ता, म्हणजे ‘मग माझं नवं काय?’ हे झवतं गाढव.

लसनेमे, पुस्तके, कववता ह्या सगळयांच्या जुन्या ओळखीने असं होतं की नव्याची ककक तनघून जाते. काहीही नवं
घडताना प्रेडडक्टे बबिीटी आपल्यािा सारे िक्य पयादय सुचवत राहते.

वे आउट इज टू फरगेट ककंवा निेचे मागद बदित राहणं.

***

मिा माहीत आहे , की हे सगळं चक

ू ठरू िकेि. हा स्वतःिा तनगवी वगैरे म्हणवून घेण्याचा प्रकार नाही. सवयीने
ककंवा रॅ िनि तनवड म्हणून मिा माझ्या सर्ोवतािािी जमवून घ्यावंच िागेि. आणण एकदा का मधिी चचडचचडी
तनवादतता संपिी, की मिा परत एकदा कववतेचा नाद िागेि.

ककंवा माझी तनवडीची हौस संपून मी समोरच्या सगळयाकडे तनव्वळ बघणारा होईन. आय ववि सेक्युअर द सीट
टू िेड बॅक अाँड वॉच. मिा तेव्हा वाटे ि का कववतेबद्दि काही?

***

काही ओळी आहे त, ज या मिा माहीत आहेत, एवढं च मिा नोंदवन

ू ठे वायचं आहे . त्यांच्यात दडिेिा रोमान्स मिा
लर्रलर्रं करून गेिा, पण तो जगण्यासाठी मांसि सख
ु ाच्या पार जाणं जमेजमेपयंत तो हरवन
ू ही गेिा.

Tell me, if I caught you one day

and kissed the sole of your foot,
wouldn't you limp a little then,
afraid to crush my kiss?...

225
***

कोणी एक कवी आपल्या कववता एका ट्रं केत ठे वन

ू मरून गेिा होता. मागाहून कोणीतरी त्या िोधल्या. ही तनवड
की बेकफककरी?

आपण जाणीवपूवक द लिटहताना समीक्षेच्या पिीकडे काय लिहू िकतो? आपण कॉन्िसिी कववता लिहू िकतो?
काय प्रकारचं जगिं म्हणजे एखादा माणूस कवी बनतो?

***

माझे चतकोर प्रश्न आणण माझे सट

ु टे -सट
ु टे एकामागोमाग गेिेिे टदवस.

केव्हातरी रोमारोमात जमिेिं हे ओळखीचं िहर सोडून नव्या वाटे िा िागावं असं वाटून घेत, मी रस्त्यावरून चाित
असतो. मिा कोणाचा द्वेष वाटत नाही, काही हवंहवसंही वाटत नाही. या िहराची दमट हवा बोचकारत नाही. इटस
फन टू वॉक.

ओळी आणण पढ
ु चे-मागचे टदवस एकमेकांिी जळ
ु ू न येण्याच्या इच्छांना स्मरून :

ये धप
ू ककनारा िाम ढिे,
लमिते हैं दोनो वक़्त जहााँ,
जो रात ना टदन, जो आज ना कि,
पि र्र को अमर, पि र्र में धआ
ु ं

इस धप
ू ककनारे पि दो पि
होठों कक िपक बाहों कक खनक
ये मेि हमारा झठ
ू ना सच क्यों रार करें ,
क्यों दोष धरें ककस कारण झठ
ू ी बात करें
जब तेरी समंदर आंखों में
इस िाम का सूरज डूबेगा
सुख सोयेंगे घर दर वािे
और राही अपनी राह िेगा

***
लेखक- ककरि ललमये
चचत्रश्रेय : आदब
ू ाळ
कववता : १. हररवंिराय बच्चन २. ग्रेस ३. Nichita Stanescu ४. फ़ैज अहमद फ़ैज

226
 संदीप खरे चं काय करायचं?
काव्यववषयक अंकाचं काम तनघािं आणण गाडी िोकवप्रय कववतेवर आिी. गेल्या पंधरा वषांचा ववचार करताना
असं टदसिं की संदीप खरे यांच्या कववतेिा मराठी कववतेच्या प्रांतात जजतकी िोकवप्रयता लमळािी, तततकी अन्य
कुठल्याच कवीच्या कामािा लमळािेिी टदसत नाही. नव्या कादं बरया आल्या. काही िेखक-िेणखका २००० सािानंतर
प्रकािात आिे. काही नवी प्रकािनं, तनयतकालिकं उदयािा आिी. पण िोकवप्रय कववतेच्या बाबत खरे यांच्या
जवळपास जाणारं काही घडिं आहे , असं जाणवत नाही.

इथे ‘िोकवप्रय’ या वविेषणाचं महत्त्व आहे , हे वेगळं सांगायिा नकोच. या वविेषणािा ववलिष्ट संदर्ांमध्ये बरे
आणण वाईट अथद आहे त हे ही उघड आहे . साटहत्याचा वेध घेणारया कुठल्याही टठकाणी खरयांच्या कववतेचा अभ्यास
सोडा, उल्िेखही येत नाही; आणण गावोगाव (आणण परदे िी) राहत असिेल्या सामान्य रलसकांना या साटहजत्यक
महात्मतेच्या अर्ावाची कसिीही क्षक्षती नाही. खरे यांचे (कुिकणी यांजबरोबरचे) मंचीय सादरीकरणाचे कायदक्रम
जोरात चाििे आणण चािू आहे त.
खद् ु ारी ककंवा समीक्षा ही ककतपत महत्त्वाची आहे याहीपेक्षा, वाङ्मयीन महत्ता आणण
ु द खरे यांच्या कववतांची खानेसम
िोकवप्रयता ही जी dichotomy (द्वैत) आहे , ती थोडी अचधक जवळून समजून घेणं मिा रोचक वाटतं. आता, ही
dichotomy कुठे नाही? वेगवेगळया क्षेत्रांमध्ये ती चचरकािापासन
ू चाित आिेिी आहे . पण प्रस्तत
ु व्यासपीठ हे
कववतेिा वाटहिेिं आहे , म्हणन
ू ववचार साटहत्य तन कववतेचा करायचा.

ढोबळ मानाने पाहायिा गेिं, तर असं म्हणता येईि; की मढे करांनंतर जे अनेक प्रवाह तनमादण झािे, त्यांत टदिीप
चचत्रे, वसंत डहाके - आणण कदाचचत अरुण कोिटकर (पण कोिटकर फारच स्वयंर्ू वाटतात. असो. तर तेही) -
अिा िोकांचा 'साठोत्तरी' म्हणन
ू गणिा गेिेिा एक पंथ होता. आरती प्रर्ू / ग्रेस / ना. धों. महानोर यांच्यासारखे
मौज-पॉप्यि
ु र प्रकािनांनी प्रकािात आणिेिे िोक होते. आणण मग जणू र्क
ू ं प व्हावा, तसं दलित साटहत्य आणण
पयादयाने ववद्रोही कववता आिी. ढसाळांसारख्खयांनी मराठी ववश्वािा गदागदा हिविं. ग्रामीण कववतेने आपिं अजस्तत्व
अधोरे णखत केिं. हे सवद ढोबळमानाने सांगण्याचं कारण, की नव्वदच्या दिकात तयार झािेिा जो एक पंथ होता -
त्यात हे मत
ं टदवटे , वजेि सोिंकी, मन्या जोिी, अरुण काळे , सचचन केतकर आदी िोकांचा समावेि होतो - या
गटातल्या िोकांमध्ये आणण संदीप खरे यांच्यामध्ये जो मोठा फरक आहे , त्या फरकाचा संबंध मी वर ज या वाङ्मयीन
महत्ता आणण िोकवप्रयता यातल्या dichotomyचा उल्िेख केिा ततच्यािी येऊन पोचतो. 'अलर्धानंतर' या नव्वदोत्तरी
िोकांच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या मानल्या गेिेल्या अतनयतकालिकाच्या अनेक िेखांतून संदीप खरे यांच्यावर प्रच्छन्न
आणण उघड अिी टीका झािी. संदीप खरे यांना उद्दे िून बाजारूपणासारखे िेिके िब्द वापरिे गेिे. गंमत अिी,
की खरयांनी याचा तेव्हा ककंवा आता कुठे प्रततवाद केल्याचं आठवत नाही.

यातल्या नळावरच्या र्ांडणांबद्दिच्या गॉलसपपेक्षा महत्त्वाचा आहे , तो नव्वदोत्तरी कवींच्या आणण खरयांच्यामधिा
फरक; त्यांच्या र्ूलमकांमधिा फरक, आणण ते ज यांचं प्रतततनचधत्व करतात त्या गोष्टींमधिा ववरोधार्ास.

नव्वदनंतर र्ारतीय अथदव्यवस्था बदििी आणण र्ारताच्या समाजावर त्याचे दरू गामी पररणाम झािे; नव्या
मध्यमवगादचा उदय झािा; िहरीकरण आणण जागततकीकरण या गोष्टींना प्रचंड वेग आिा आणण बदिाच्या या
िोंढयात राहणीमानाची वीण (social fabric) पार बदििी, हे सवदज्ञात आहे . या सवादचा पररणाम साटहत्यावर होणे

227
हे ही अपररहायद होते. नव्वदोत्तरी कववतांवर त्याचा प्रर्ाव जाणवतो. या कववतेतिा तनवेदक हा 'थांबताच येत नाही'
असं म्हणतो (हे मंत टदवटे ) ककंवा 'जफर आणण माझ्यामध्ये िोक ववष कािवतात' अिा प्रकारचे ववचार बोिून
दाखवतो (वजेि सोिंकी) ककंवा 'िोकिच्या गदीत एकमेकांना स्पिद करण्याची प्रवत्त
ृ ी अतनवार होते' अिा आियावर
बोट ठे वतो (मन्या जोिी).

याउिट याच सुमारास (ककंवा थोडं पुढे) प्रकािात आिेिे खरे , हे आरती प्रर्ू / मंगेि पाडगांवकर/ काही ककंचचत
सुरेि र्ट यांच्याकडून प्रेरणा घेतिेिे टदसतात. खरयांच्या कववतेतिा तनवेदक वप्रयेच्या आठवणीने व्याकूळ होतो;
ककंवा आपण एकटे /किंदर आहोत, याची खरयांच्या कववतेतल्या तनवेदकािा जाणीव होते (मात्र त्याच्या एकटे पणाचा
तो तुटिेपणािी (alienation) ककंवा सांप्रतकािीन जगण्याच्या गोचीिी (existential conundrum) संबंध जोडताना
टदसत नाही.)

सवादत गमतीचं साम्य ककंवा फरक - ककंवा दोन्ही - अिा प्रकारच्या कववतांमध्ये येतो, जजथे कवी अती काम
करणारया महानगरी तनवेदकाच्या दृष्टीने बोिू जातो. नव्वदोत्तरी तनवेदक कंटाळिेिा / कटकट करणारा / व्याकुळता
(anxiety) व्यक्त करणारा आहे . या सारयामध्ये आपिी तनलमदततिीिता घस
ु मटते आहे , अिा स्वरूपाचे बोि त्या
कववतांमधन
ू ऐकू येतात. मात्र खरयांची कववता म्हणते, 'दरू दे िी गेिा बाबा, माझ्यािी खेळायिा येत नाही!'
थोडक्यात िहरीकरण, जागततकीकरण आणण आधतु नकीकरण यांच्या नंतरच्या जगतात राहणारे नव्वदोत्तरी नायक
समाजाच्या संदर्ादतिं, कुटुंबसंस्थांसारख्खया गोष्टींच्या बाबतीतिं आपिं स्थान तपासतात; सामाजजक व्यवस्था आणण
संकेतांबद्दि ततरकस - क्वचचत जळजळीत म्हणावं इतपत धारदार - र्ाष्य करतात; या व्यवस्था आणण संकेत
यांची आडवीततडवी नासधस
ू झाल्यानंतरची असंगतता त्यांच्या कववतेतन
ू येते. तर खरयांच्या कववतेतिी द:ु खं ही
स्वप्नरं जनात्मक आहे त, ती या मोडिेल्या ढाच्याबद्दि कुठे ही बोित नाहीत. ततथे अजन
ू ही वप्रया र्ेटत नाही आणण
मुिािा बाप र्ेटत नाही, वगैरे गुिाबी द:ु खं येतात. या कृतक-रोमाँटटलसझमच्या पिीकडे जात जेव्हा खरे काहीतरी
मांडू जातात, तेव्हा ते अथादतच अचधक गुणवत्तेचं आहे . परं तु त्यातही किंदरी, कवीचं गूढरं जनात्मक अजस्तत्व वगैरे
काहीसे पररचचत असिेिे वळसे टदसतात. थोडक्यात सांगायचं तर जीवनाचं कुरूप म्हणा, ववकृत म्हणा, ववकट
म्हणा, नाहीतर ववक्राळ म्हणा, असं जे रूप आहे ; त्याच्यािी कसिंही दे णंघेणं नसिेिं खरे यांच्या कववतांचं जग
आहे .

खरयांचा ववचार करताना मागीि वपढीतल्या पाडगांवकर आणण ववंदा आणण सुवे यांचा ववचार येणं अपररहायद आहे .
खरयांवर टीका करताना आपण हे िक्षात घ्यायिा हवं, की काव्यवाचन हा प्रकार त्यांनी आणिेिा नाही. त्यांनी ती
परं परा पुढे नेिेिी आहे. पाडगांवकरांवरसुद्धा लिज जत पापडाच्या जाटहराती केल्या म्हणून टीका झािी. खरयांवरच्या
टीकेपेक्षा ती पुष्कळ कमी होती, पण थटटा ही झािीच.

खरयांचा ववचार करता-करता आपण अपररहायदपणे 'मेनस्ट्रीम', 'पॉप', 'िोकवप्रय' या गोष्टींकडे येतो. हा वपढी
बदिल्याचा पररणाम असावा. माझ्या मते पाडगांवकरांच्या या १ टक्का कामावर जजतकी टीका तन थटटा तेव्हा
झािी, त्या टीकेचा मागमूससुद्धा आता टदसत नाही. एका अथादने, नव्वदनंतरच्या पंचवीसेक वषांत किेच्या क्षेत्रातिं
बाजारपेठेचं महत्त्व पटायिा, सवदच क्षेत्रांतल्या 'माकेटे बि' प्रकारांकडे आपल्यािा बोट दाखवता येईि.

228
किेच्या या माकेट इकनॉमीमध्ये मग नोस्टाजल्जया - स्मरणरं जनािासुद्धा चांगिाच र्ाव आहे . राहुि दे िपांडे
यांच्यासारखे तरुण किाकार, त्यांच्या कारकीदीिा दहा-बारा वषे झािी तरी त्यांच्या आजोबांची गाणी, नाटकं
अचधकाचधक मोठ्या प्रमाणात सादर करतात आणण त्यांना प्रचंड िोकवप्रयता लमळते. काहीसा हाच मामिा संदीप
खरे यांच्या कववतेबद्दि होताना टदसतो. खरे कववता करताना जी उपमानं योजतात, जे मूड चचतारतात; त्यांनी
Déjà vu असं वाटणं अपररहायद आहे . त्यांच्या संग्रहामधल्या काही कववता राँ डम पद्धतीने उघडून वाचताना खािीि
'साम्यस्थळं ' जाणविी.

संपिे अवघे उत्सव आणण गदी पांगिी

पािखी आता जजण्याची, बघ ररकामी चाििी (सुरेि र्ट)

आता टदवाणखान्यातल्या कोपरयात

जजथे अजूनही तंबोरा आहे (कोन्यात झोपिी सतार सरिा रं ग - गटदमा)

नको करू सखी असा साजजरा िंग

ृ ार
आधीच कटयार! त्यात जीवघेणी धार ? (आज राणी पूवीची ती प्रीत तू मागू नको - वा रा कांत)

दोघांच्याही हातावर एकमेकांच्या रे षा आहे त

दोघांच्याही ओठांवर एकमेकांची र्ाषा आहे
दोघांच्याही मनर्र एकमेकांच्या िुर्ेच्छा आहे त
दोघांच्याही डोक्यांवर एकमेकांचे आिीवादद आहे त...
झोपेच्या कागदावर जाग्रणाच्या अक्षरांनी मी कववता लिहीत असेन !
ततकडे उगाच असह्य होऊन असोिी ती पाणी पीत असेि...
रात्र होऊन जाईि चंद्र चंद्र; आणण मी जागाच असेन
तेव्हा बफादच्या अस्तराखािी वाहत रहावी नदी तिी तीही जागीच असेि...
मिा खात्री आहे , ततिा झोप आिी नसेि... (आरती प्रर्)ू

एकटा दगडावरी बसन

ु ी कधीच पाहतो
कैक चािन
ू थांबिे; पण मागद कधीचा चाितो
िन्
ू य यात्रा वाटते ही, िन्
ू य वाटे पंथही
िन्
ू य वाटे साथ कोणी नाही त्याची खंतही
िून्यता ही वाटण्यािा हात मग हुडकायचे
कोण जाणे कोण ऐसे मज कधी र्ेटायचे ? (आरती प्रर्ू)

मी काय तुिा मागावे, अन काय तू मिा द्यावे

छे सखी तनरािा कसिी मागणीच नव्हती कसिी (सुरेि र्ट)

ती उन्हे रे िमी होती, चांदणे धगीचे होते

कववतेच्या िेतामधिे ते टदवस सुगीचे होते (पाडगांवकर)

229
अिी ककतीतरी उदाहरणं दे ता येतीि.

वर जे वववेचन आिेिं आहे ते काहीसं स्वयंस्पष्ट आहे . माझ्या मते अचधक रोचक प्रश्न असा आहे की, इतर कवी
आणण कववतांच्या रोडाविेल्या खपाच्या ककंवा िोकवप्रयतेच्या तुिनेत खरयांची राक्षसी म्हणता येईि अिी िोकवप्रयता
किी काय? ही िोकवप्रयता म्हणजे वषादनुवषं त्याच त्या मालिका पाहणारया वगादमधिी िोकवप्रयता म्हणायची की
त्यापेक्षा हे वेगळं आहे ? असल्यास कसं? खरयांच्या बाबत जो एक मुद्दा वारं वार मांडिा जातो - की त्यांनी मराठी
तरुण वगादिा कववतेकडे वळविं - he made the Marathi poetry a cool thing among the young crowd - हे ककतपत
ग्राह्य मानता येईि? त्यांच्या कववतांच्या कायदक्रमांची केवळ संख्खया, त्यांच्या कववतांना वाटहिेिे ब्िॉग्स,
दरू चचत्रवाणीवर त्यांच्या कववतांचे आणण गाण्यांचे कायदक्रम प्रक्षेवपत होणं, कॅसेटसचा तडाखेबंद खप होणं इत्यादी
पाहता, िोकवप्रयतेबद्दि िंका राहू नये. आणण त्यातसद्
ु धा, खरे यांच्यासारख्खयांचा उदय आणण त्यांची दीघदकाि
टटकिेिी िोकवप्रयता, म्हणजे नव्वदच्या दिकापासन
ू ववस्तारत गेिेल्या आणण आता या प्रसरणाच्या प्रकक्रयेने गती
पकडिेल्या आपल्या समग्र मध्यमवगीयांच्या आिाआकांक्षांचं पडिेिं प्रततबबंब आहे , अिा प्रकारचं ववधान आपण
करू िकतो का?

मिा आणखी एक मद्

ु दा जाणवतो. अन्य संदर्ादतल्या 'ववकाऊ' गोष्टींचं अजस्तत्व आपल्यािा जाणवत नाही, कारण
ती ती क्षेत्रं जरा मोठी असतात. उदा. टहंदी लसनेमा. यात सिमान खानचे लसनेमे पाचिे कोटी रुपयांपयंत पोचिे
आहे त, याचा वविेष त्रास होत नाही; कारण त्याच वेळी इरफान खान, अनरु ाग कश्यप, वविाि र्ारद्वाज यांसारखे
िोकही िक्षवेधी काम करत आहे त. याउिट मराठी कववतेच्या सक
ु त गेिेल्या नदीचा हाच एकमेव प्रवाह िाबत
ू
राटहल्यावर त्याचं अजस्तत्व नको तततकं जाणवतं.

कुणीतरी कवींना Failed Prophets असं म्हटिेिं आहे . म्हणजे प्रेवषत होण्याचा अयिस्वी प्रयत्न करणारे . खरयांमध्ये
आपल्यािा 'माझे दोन्ही बाहू आकािात फेकून मी सांगतो आहे , पण कुणीही ऐकायिा तयार नाही' असं प्रेवषतपण
टदसतं का? तर माझ्यापरु तं याचं उत्तर ‘नाही’ असं आहे . खरयांमधिा ववद्रोह 'मी मोचाद नेिा नाही, मी संपही केिा
नाही' इथवर येऊन संपतो. धमादतल्या तत्त्वांना ववरोध, ककंवा त्याबद्दिचे प्रश्न ककंवा त्याबद्दिची मीमांसा वगैरे
गोष्टींचा स्पिद जाणवत नाही.

खरं सांगायचं, तर साटहत्यिास्त्रातिे लसद्धांत, ठोकताळे हे जसेच्या तसे कुठल्याच कृतीिा कधीच िागू होत नाहीत.
अमुक एक गोष्ट अमुक काळामध्ये अजस्तत्वात होती, अिी ववधानंच काय ती ढोबळमानानं करता येतात.

आधतु नकतावाद - मॉडतनदझम - ही ववसाव्या ितकात आिेिी आणण जवळजवळ ितकर्र उत्क्रांत होत गेिेिी
जागततक साटहत्यातिी घटना आहे . ढोबळमानाने असं म्हणता येईि, की आधतु नकतेमध्ये 'ताककदक सुसंगती'िा
जवळजवळ सोडचचठ्ठी टदिेिी आहे . कववता ही किाचंतरी तात्पयद असू नये. आचदबाल्ड मॅक्िाईि (Archibald
MacLeish) म्हणून गेिा, 'A poem should not mean but be'. त्याच्या या गंमतीिीर म्हणण्याचा अथद हा असा आहे.
ु रं म्हणजे साटहत्याने सांगू नये, दाखवावं. म्हणजे असं की 'मिा द:ु ख झािं ककंवा मिा र्ीती वाटते'
आणण दस
यापेक्षा 'माझे हात थरथर कापू िागिे' असं. ववल्यम कािोस ववल्यम्स (William Carlos Williams) या अमेररकन
कवीचं 'No Ideas But in Things.' हे वचन हे मॉडतनदझमच्या एकंदर खजजन्याची एक ककल्िी गणिी जातं. त्याचा

230
अथद ढोबळमानाने हा असा आहे : जीवनाच्या व्यालमश्र अनुर्वाचा संपूणद अथद िेखकािाही कळिा असेिच हे
किावरून? तेव्हा कवीने ककंवा िेखकाने जीवनानुर्व सादर करावा व त्यावर र्ाष्य करण्याचं टाळावं हे खरं .

तर मग संदीप खरयांच्या कामािा हे लसद्धांत िागू होतात का? पुन्हा एकदा, हे नमूद करतो की वरीि
आधतु नकतावादी तत्त्वांचा (तनकष?) काटे कोरपणे कुणािाही िावावा, असं माझं म्हणणं नाही. तेव्हा, खरयांना
एकटयांनाच दोष न दे ता असं म्हणता येईि की िोकवप्रय कववतेचा सवद प्रवास हा यापैकी कुठल्याही
गोष्टीिी?,कसिाही संबंध न ठे वता चािू आहे .

कोिटकरांसारख्खया कवीिा 'बबनाटे लिफोनचा कवी' असं गमतीने म्हटिं जायचं. कारण म्हणे त्यांच्या जवळजवळ
पूणद आयुष्यात त्यांच्याकडे टे लिफोन नावाचा प्रकार नव्हता. जनसंपकादचा ववषय तनघाल्यावर जी. ए. कुिकणींची
आठवण येणं अपररहायद आहे . संदीप खरे आणण त्यांच्यासारख्खया परफॉमदन्सवरच उपजीववका करणारयां च्या या
संदर्ादतल्या प्रकाराकडे, याही एका दृष्टीकोनातून पाहता येईि.
***

लेखक- मुक्तसुनीत

231
 आमचं हॉगवटदस
अथवद नुकताच रडून थांबिा होता. वही आणण पेन मांडीवर ठे वून टीव्हीकडे एकटक बघत बसिा होता. एकिे
बाराव्यांदा केबिवाल्यांनी पॉटरपट िाविेिा होता. बाबा हातात मोबाईि घेऊन "how to write poems?" गुगि
करत बसिा होता. आई बंगिोर टीमसोबत कॉिवर असताना एकीकडे "rules of poetry" वाचत होती.
"व्ही नीड अ स्केड्यूि, फॉर नेक्स्ट पी मोड्यूि" असं कोणीतरी म्हणाल्यावर आईिा त्यातही काव्य टदसत होतं.
बाबा मध्येच उठिा. अथवद टीव्ही बघत बसिाय, हे पाटहल्यावर पुन्हा एक धपाटा िगाविा "टीव्ही बघतोयस
तनिदज जपणे? कववता कोण करणार? बस लिहायिा िवकर... "
आज टदवाळीच्या सुटटीचा िेवटचा टदवस होता. संध्याकाळी खेळून आल्यावर आईने दप्तर र्रायिा िावल्यावर
अथवद एक कागद घेऊन बाहे र आिा.
"आई गं... ऐक ना. थोडासा होमवकद राटहिाय."
"िाब्बास! अथवद, तुिा नं..."
बाबा आईिा अडवत म्हणािे "रे णू, ओरडू नको आता त्यािा. इथे ये अथवद.
काय राटहिाय गह
ृ पाठ दाखव. करून टाक पटकन..."
अथवद आईपासन
ू िांब होत बाबांजवळ गेिा आणण गह
ृ पाठाच्या यादीचा कागद
बाबांच्या हातात ठे विा. बाबांनी यादी वाचिी आणण अथवदिा जोरदार धपाटा
िगाविा.
"सायन्सचे ४ प्रयोग, टहस्ट्रीचा एक प्रोजेक्ट, गणणताचे ३ एक्सरसाईज, टहंदी
टदवाळी तनबंध आणण मराठी कववता."

ह्या घडीिा सायन्स आईने, गणणत बाबांनी, टहस्ट्री गग

ु िने आणण टहंदी नवनीतने
संपविं होतं. उरिं होतं मराठी. "I don’t understand this. सातवीतल्या मि
ु ािा
कववता किी करता येईि? कोण आहे त रे टीचर तुझ्या? काय अथद आहे ह्यािा?
स्वतः करायची म्हणजे काय?" असा मराठी, िाळा, काव्य-साटहत्य, मीनि टीचर...
असा सगळयांचा उद्धार करून ततघं में बसद कववता लिहायिा बसिे होते.
"तुिा हे काि नाही आठविं? आत्याज जी होती नं काि? ततनी पटककनी लिहून टदिी असती एखादी कववता."
बाबांच्या ह्या वाक्यावर आई कफस्सकन हसिी.
"मािती आत्या? त्यांच्या कववता माटहत्येत नं कश्या असतात ते?"
"पेपरमध्ये येतात बरं ततच्या कववता."
"पेपर म्हणजे मुक्तपीठ? काय काय कमें टस आल्या होत्या त्यांच्या कववतेवर आठवतं आहे ना? मधम
ु ािती म्हणजे
मािती आत्या हे तुिा जोवर ठाऊक नव्हतं तोवर तूही ककती हसिा होतास आठवतं आहे नं?"
" हे बघ रे ण,ू किीही का असेना कववता करते ना? तुझ्या माहे रच्या ककती िोकांना येते गं कववता करता?"
"अवया! सासर-माहे र कुठे आिं ह्यात? आणण ते काढायचंच असेि ना, तर हे िक्षात ठे व की गोष्टी वेळच्या वेळी
पूणद न करणं आणण आयत्या वेळी रडायिा बसणं ही तुमच्याकडची सवय आहे . जस्प्रंटचा िेवट आिा की काय
होतं तुझं माटहत्ये ना?"

232
अथवद आता टीव्हीकडे पाठ करून आईबाबांचं र्ांडण ऐकत बसिा होता. बाबांनी अथवदकडे पाटहिं. आईचा ववषय
बदिण्यासाठी पुन्हा एकदा त्यािा मारणार, त्याआधी अथवदने वही समोर केिी.

"आजोबा माझे आहे त थोर

आमच्या घरचे डंबिडोर. "

"अं.. चांगिी आहे . पण तनदान ४ ओळी तरी हव्यात, म्हणजे चारोळी म्हणता येईि." इतत बाबा.
"चारोळी लिहायिा नाही सांचगतल्ये पण, कववता करायच्ये रे रजत! आणण चारोळी कववता असते हे माटहत्ये मिा,
पण टदवाळीच्या २१ टदवसांच्या सुटटीत फक्त ४ ओळींची कववता लिटहिी? मिा नाही बरोबर वाटत."
"चंगो आयुष्यर्र चारोळया करतात, त्यांचं ककती कौतुक तुिा."
"तुझा मुिगा चंगो नाहीये नं पण? आणण त्याबद्दि तर तू बोिूच नकोस रे ! आठवतं ना कॉिेजमध्ये असताना
वहीच्या मागच्या पानावर लिटहिी होतीस एक चारोळी आणण स्वतःची म्हणून खपविी होतीस? "
"तो प्रचंड वड कसा उन्मळून पडिा होता, म्हणे त्यािा बबिगिेिा वेि कुणीतरी खड
ु िा होता... अिीच ना
काहीतरी?"
"मिा काय माहीत? तू लिटहिी होतीस नं? " आई-बाबा दोघंही हसिे. अथवदने पन्
ु हा टीव्हीकडे तोंड केिं.

"चवदार असते आजीची कढी

त्यावरून कफरवते का जादच
ू ी छडी ?"

"पण डझ ढी आणण डी राईम?" आईच्या प्रश्नावर बाबांनी फोनमधन

ू तोंड बाहे र काढिं. "हम्म..."
"हम्म? व्हाटसप बघतोयस ना? वाटिंच होतं. इथे मि
ु ाच्या अभ्यासाकडे िक्ष द्यायचं सोडून-"
"अगं, थांब गं! मेघनािा वपंग करत होतो. ती एवढे र्ारी ब्िॉग लिटहत असते. ततिा ववचारिं लिहून दे तेस का
कववता? मेसेज पाटहिाय ततने. पण उत्तर नाही दे त.े "
"आता मी काय सासर-माहे र काढत नाहीये हो, पण मीसद्
ु धा दादि
ू ा ववचारिं मगािी, त्याचा िगेच ररप्िाय आिा.
रवववारपयंत दे तो म्हणन
ू . त्यािा म्हटिं ठीक आहे . सांगू नको हां त्यािा उद्या हवीये ते. कसं वाटतं...असं आयत्या
वेळी ववचारिं आपण म्हणन
ू ..."
"काहीही असतं तझ
ु ं!"

तेवढयात आईच्या कॉिवरच्या माणसांनी 'ओके बाय'िा सरु

ु वात केिी. आईने म्यट
ू फोनवर बाय म्हणन
ू कॉि कट
केिा.
"हं .. आता बोिा. अथवद, तुिा 'कणा' नावाची कववता माटहत्ये का? कुसुमाग्रज ना रे रजत? माय मोस्ट फेव्हरे ट
पोएम.. मी काय म्हणते, असा काहीतरी सोिि इश्यू घ्यायचा का?"
"पण मी आपल्या सगळयांवर करतोय नं कववता..." बराच वेळ िांत बसिेिा अथवद बोििा.

"सागर माझा लमत्र अजून कोण?

तोच माझा हामादवनी आणण रॉन"

233
"गाढवा? ही तुझी कववता आहे ? गिद चाईल्डबद्दि करू िकतो कववता. रजत, आता बास आणण ते व्हाटसप. िवकर
झोपायचं आहे रे ही कववता संपवून."
"गिद चाईल्ड नको. लसररअस आहे . हाऊ अबाउट पाऊस?"
ं िाईक अग्गोबाई-ढगोबाई? हां अथवद, तिी लिहायची? ऐक नं… ककंवा त्या चचंटूमधल्या गाण्यासारखी
"समचथग
आईबद्दि लिटहतोस का रे ?"
"दमिेल्या बाबाची कहाणीच लिहीि ना मग तो..."
"वाटिंच होतं मिा! संदीप खरे हॅ ज ऑि द आन्ससद असं म्हणता येईि पण."
"मी काय म्हणतो? ही बघ ही एक कववता आल्ये मिा फॉरवडद. आपण मराठीत करूयात फक्त की झािं.
पावसाबद्दि आहे . पेत्रीचोर म्हणजे काय असतं?"
"क्काय? असिी नको काहीतरी कववता ज याचे अथदही माहीत नाहीत. ककती बोर आहे रे कववता करणं! त्यापेक्षा एक
दहा गणणतं अजन
ू सोडविी असती."
"नाहीतर काय? कववता करून कोणाचं पोट र्रतं का?" बाबा वैतागत म्हणािा.
"असंच नाही रे अगदी..,. आता आपिा संदीप खरे नाही का?"
"पण तोही आधी इंजजतनअर झािा. सिीि डॉक्टर झािा. उद्या नाही चािल्या कववता तर बॅकप आहे त्यांना."
"गुििार मग?"
"रे णू, गुििार गीतकारे गं, कवी नाही."
"दे अर इज नो डडफरन्स रे ! कववतेिा चाि िागिी की गीत, नाही िागिी की कववता. इतकं लसम्पि आहे रे ."
"बरं , बास आता. पेत्रीचोर म्हणजे पटहल्या पावसाचा वास. ती कववता मी सरळ ट्रान्सिेटमध्ये टाकिी आणण झािीये
की! राईम करू फक्त."
"राईमचीही नाहीये रे गरज. ’कणा’ घे ककंवा कोणतीही फेमस कववता घे. राईम नसतं हल्िी. काय म्हणतात ते...
मुक्तछं द! ते रॉक्स!"
"झािीये का मग फायनि? अथवद ही घे. ही काढ लिहून अिीच्या अिी."
अथवदची कफल्म एव्हाना संपिी होती. त्याने बाबाकडून फोन घेतिा आणण सो कॉल्ड कववतेतल्या िब्दांमधिी
अक्षरं उतरवून घेण्याआधी मागच्या पानावर त्याने अजून दोन ओळी लिटहल्या.

"आई बाबा एकदम ठस,

ते चचडिे की मी इम्मोब्यूिस!"

आई बाबा मोठ्ठा पराक्रम केल्याच्या आववर्ादवात झोपायिा गेिे. अथवद "सुटिो एकदाचा" म्हणत गुडूप झािा.
िाईट बंद झािे. आणण त्याबरोबर घरात थोडीिी जाग आिेिी कववताही पुन्हा फक्त व्हाटसप फॉरवडद आल्यावरच
थोडा वेळ उठायिा झोपी गेिी.

***
लेखक : जास्वंदी
चचत्रसंस्करण : स्नेहि

234
 मौनोत्सवाचा गलबला

कववता: टोकदार भावनांची मोजक्या शब्दांमधे, प्रतीकांचे आधार घेत केलेली, नादमय उत्स्फूतद मांडिी.

कववता किी वाचावी हे आपल्याकडं क्वचचतच लिकविं जातं. त्यातही तम्

ु ही र्ाषेचे ववद्याथी नसाि तर, तुम्ही
तुमच्या जबाबदारीवर कववता वाचायिा लिकता. कववता हा एक मौनोत्सवाचा गिबिा असतो आणण त्यातून नेमके
सूर िोधणं, हे थोडं कौिल्याचं काम असतं. िेखाच्या मूळ मुद्द्याकडे वळण्याआधीो, वॉमद-अप म्हणून, कववता
समजन
ू घेण्याच्या प्राथलमक तंत्राकडे बघू :

कववतेकडे असंख्खय कोनांमधन

ू बघता येईि (असा एक प्रयत्न: इथे). पण या िेखासाठी कववतेचे मी तीन ढोबळ
प्रकार करतो : समूहमग्न कववता, सहमग्न कववता आणण आत्ममग्न कववता. या प्रत्येक प्रकाराच्या, वाचकांकडून
काही ववलिष्ट मागण्या असतात, ज यामुळे त्यांच्या वाचनाचा पॅटनद ठरतो. (उदा. समूहमग्न कववता आवडणारयािा
फार तर सहमग्न कववता आवडू िकतात आणण आत्ममग्न कववता आवडणारा वाचक िक्यतो सहमग्न कववतेच्या
पिीकडे जात नाही. तर असे हे एकूण ५ पॅटन्सद). हे महत्त्वाचं आहे कारण तम्
ु ही कववतेिा समजन
ू घेऊ िकता
ककंवा नाही हे तम्
ु ही त्या काव्यप्रकाराची मागणी मान्य करू िकता ककंवा नाही यावर अविंबन
ू असतं.

समूहमग्न - समूहाची कववता. सवांची कववता! या कववतांना मास अपीि असतं. या व्यासपीठावरून हातखंडा
यिस्वीररत्या प्रस्तुत करता येऊ िकतात. यात िाटहरी काव्य, िावण्या, ओव्या, अर्ंग, ववडंबन, सामाजजक कववता,
ववद्रोही कववता, ववनोदी कववता, बािकववता, चारोळया, गजि इ. प्रकार येतात. सोप्या र्ाषेत सांगायचं तर यात
गुंतागुंत कमी असते, ववचार स्पष्ट असतो, श्रोत्यांची गुंतवणूक सहज आणण अपेक्षक्षत असते.

235
सहमग्न - दोघांची कववता! हा थोडा अधिामधिा प्रकार आहे . यातिी कववता कधी कंु पणाबाहे र (समह
ू मग्न) जाऊ
िकते, तर कधी उं बरयाच्या आत (आत्ममग्न) येऊ िकते. तनसगदकववता, प्रेमकववता, स्त्रीवादी कववता, गजि वगैरे
प्रकार यात मोडतात. यात श्रोता वाचकाच्या र्लू मकेत आिेिा असतो. मास अपीि कमी झािेिं असतं. वाचकाची
काही सामान्य अनुर्वांिी जोडवणूक गह
ृ ीत धरिेिी असते. वाचकाकडून ववचारिक्ती, सौंदयदवाद, अलर्रुची, किावादी
दृष्टीकोन, िब्दांची पारख, ककंचचत गुंतागुंत / िब्दभ्म सोडवण्याची हातोटी अपेक्षक्षत असते .

आत्ममग्न - माझी कववता! स्वकेंटद्रत, संटदग्ध, प्रस्तरी, दब

ु ोध, क्वचचत तुटक असं काहीसं या कववतांचं वणदन करता
येईि. इथे वाचकाचा परकाया प्रवेि गह
ृ ीत धरिेिा असतो. ववलिष्ट अनुर्वांना ववलिष्ट तीव्रतेनं लर्डणं, िब्दांच्या/
अथांच्या नेमक्या छटांना उिगडणं, वैयजक्तक संदर्ांचं वैश्वीकरण इ. गुणवविेष वाचकाकडून अपेक्षक्षत असतात.

या िेखाचा मूळ उद्दे ि, अिा आत्ममग्न कववतांिी तनगडीत आहे .

***

॥ग्रेस वाचताना॥

कववता : टोकदार भावनांची मोजक्या शब्दांमधे, प्रतीकांचे आधार घेत केलेली, नादमय उत्स्फूतद मांडिी.

आत्ममग्न कववतांचा वाचक ग्रेसिा टाळून सहजी पुढे जाऊ िकत नाही. माझ्यापुरतं सांगायचं तर आठवी-नववीत
कधीतरी अचानक झािेिी ग्रेसांची ओळख र्क्ती, वेड, व्यसन या सगळया वळणांवरून िेवटी तटस्थ अभ्यास या
टोकावर जस्थराविी आहे . ग्रेसांच्या कववतेने छळिेिे बरे च जीव कुठे कुठे र्ेटत राहातात आणण ग्रेस समजून
घेण्यासाठी घनघोर चचेचीही त्यांची तयारी असते. व्यजक्तिः मिा मात्र कववतेवर चचाद करायिा आवडत नाही, तो
माझ्यापुरता एक अत्यंत वैयजक्तक अनुर्व असतो. पण चंद्रमाधवीच्या प्रदे िात चकवा िागू नये म्हणून काही
खण
ु ा मी नक्कीच सांगू िकतो. या खण
ु ा मी कववतेच्या वर टदिेल्या ढोबळ व्याख्खयेच्या आधारे करणार आहे .

ू घेता येत;े कववतेतीि िब्दांमागचे अथद िोधणे आणण/ककंवा कववतेची

टोकदार भावना - कववता तीन प्रकारे समजन
ू घेणे आणण/ककंवा कवीच्या खाजगी आयष्ु यातीि संदर्द कववतेिी जळ
एकूण मांडावळ (इकोलसस्टीम) समजन ु वन
ू
पाहणे.

236
ग्रेसांच्या बाबतीत बोिायचं, तर िब्दकोिातून तुम्ही त्यांच्या िब्दांचे अथद तर िोधाि; पण त्या िब्दांचा पोत आणण
ज या वातावरणात त्यांना रुजू घातिं आहे , ते तुम्ही कुठून आणाि? ती मांडावळ सवदसाधारण वाचकाच्या कल्पनेच्या
पार पल्याडची आहे . लिवाय हा कवी स्वतःचं खाजगीपण प्राणपणाने जपतो. थोडक्यात, कववता समजून घेण्याचे
तुमच्या पररचयाचे सवद मागद इथे बंद होतात. आणण मग जो मागद उरतो, तो पूणप
द णे स्वतःच्या टहकमतीवर पार
करावा िागतो.

वाचकािा सुरुवातीिा या कववतेिा िरण जावं िागतं. ही पुन्हापुन्हा वाचावी िागते. ततची अद्र्ुत िब्दकळा अंगात
लर्नवावी िागते ( त्या िब्दकळे च्याच प्रेमात पडून, ततथेच ‘संपणारे ’ असंख्खय र्क्तही मिा माहीत आहे त!). हा
टप्पा तसा सोपा आहे .

पढ
ु चा टप्पा जक्ििे आहे . ग्रेसांची कववता ही ‘अनर्
ु वावी’ िागते... असंख्खय वेळा ऐकिेिं आणण वाचिेिं हे वाक्य
प्रत्यक्षात उतरवणं महाकठीण काम आहे . ग्रेसांच्या कववतेिी रे झोनेट होण्यासाठी, र्ावनांच्या ज या टोकािा कवी
गेिा आहे , त्या टोकापयंत वाचकािा पोचावंच िागतं. हे टोकािा पोचणं स्वानर्
ु वांना कववतेिी जोडून-ताडून तरी
साध्य होतं ककंवा कल्पनािक्तीच्या दांडग्या र्रारीनं तरी. या अथादने ग्रेसांची कववता ही ‘र्ोगायची’ कववता आहे .

ग्रेसांच्या कववतेत वारं वार येणारे णिश्चन धमादतिे ककंवा संत साटहत्यामधिे ककंवा पौराणणक संदर्द, संध्याकाळच्या
उदास हाका आणण लमथकांनी र्ारिेिी त्यांची एकूणच मांडावळ या एका ववलिष्ट संवेदनिीितेिा आवाहन करतात.
एकटे पणा, र्यगंड, नाकारिेपण, अपराधीपणा, ववरोधार्ास, िारीर वास्तव, समपदण, द्वैतवाद, दर्
ु ंगता, उदासी, नालसदझम,
ईडडपस कॉम्िेक्स, खाजगीपणा जपत वैजश्वक होण्याची कुतरओढ… हा एक पॅटनद जेव्हा जेव्हा वाचकािा ओळखीचा
वाटतो, तेव्हा तेव्हा तो त्या कववतांिी स्वतःिा जोडू िकतो. (‘राजपुत्र आणण डालिंग’सारख्खया रूपकववता हा एक
पूणद स्वतंत्र अनुर्व. आणण ग्रेसांनी तो अपदणही केिा आहे जीएंना! हा िेख ग्रेसांच्या कववतेच्या समीक्षेसाठी
नसल्याने (हे माझंच दद
ु ै व) हा एक प्रकार मी बाजूिा ठे विा आहे . असो.) उदा.

आणण आई नसिेल्या पोरासारखे हे माझे

शहािे डोळे , हिकेच सोडून दे तों
नदीच्या प्रवाहांत... (वाट)

ककंवा

मी उदास बसिो आहे

या एकट ओढयापािी
परतीच्या गाई मजिा
कां टदसती आज उपाशी? (गाणे)

मोजके शब्द - मोजके िब्द हे कववतेचं दस

ु रं गढ
ू . सरगममधे चढत्या र्ाजणीतिे सात सरू असतात - सा - रे - ग
- म... जेव्हा एखादा गायक ‘सा’नंतर ‘रे ’ िावतो, तेव्हा ते दोन स्वर एकमेकांमधे घटट रुतिेिे नसतात, त्यांच्यामध्ये
अंतराळ असतो. प्रततर्ावंत गायकािा, संगीतकारािा या िब्दातीत अंतराळाचा अथद समजतो आणण त्याच्या योग्य

237
वापराने ते आपिं गाणं पररणामकारकरीत्या नटवतात. कवीचंही तसंच असतं. तो मोजक्या िब्दांमध्ये खप
ू काही
सांगू पाहतो. त्यामुळे वाचणारयािा गाळिेल्या जागा र्रण्याचा उपद्व्याप करावा िागतो. मोजके िब्द वापरण्यामागे
जिी (कववता) या फॉमदची तनवड आहे , तिीच ती कधी कवीची आंतररक गरजही असू िकते. योग्य तेवढी संटदग्धता
सोडिी की कववता ही व्यजक्तसापेक्ष आकिनासाठी मोकळी होते. मोजके िब्द वापरण्यामागे कधी कधी टोकदार
र्ावना + उत्स्फूतद मांडणी हे लमश्रणदे खीि कारणीर्ूत ठरतं.

ग्रेसांच्या कववता रूढाथादने िघुकववता नाहीत. पण वाचताना एक सुजाण वाचक म्हणून तुम्हांिा त्यांचा ववस्तार
करता यायिा हवा. त्या कववतांमागची गोष्ट, दोन ओळींमधल्या न लिटहिेल्या ओळी, तुम्हांिा टदसायिा हव्यात.
ग्रेसांनी जाहीर कायदक्रमात सांगेपयंत ‘ती गेिी तेव्हा’ या कववतेचा अन्वयाथद ‘आई दे वाघरी गेिी’ असंच होतं. मग
ग्रेसांनी सांचगतिं ततकडेच आई गेिी असं िोक समजू िागिे! का यावर ववश्वास ठे वायचा? ही गोष्ट एखाद्या कणद
नावाच्या मुिाची असू िकते (हे रक्त वाढतानाही । मज आता गटहवर नाही । वस्त्रांत द्रौपदीच्याही । तो कृष्ण
नागडा होता ।) ककंवा आपल्या याराबरोबर पळून गेिेल्या आईचीदे खीि ही गोष्ट असू िकते.

ककंवा "तहान" नावाची कववता-

कुठल्याही क्षणी यावेसें वाटतें .

हुतात्म्याच्या समाधीवरीि फुिांसारखे
मंद मधरु टदवस…
मत्ृ युच्या पाश्वदर्ूमीवर गळणारे तुझें िावण्य
कुठल्याही क्षणी प्यावेंसे वाटतें ...

ही कववता समजुन घ्यायची असेि तर ती वाचताना, तुमच्यासमोर एक गोष्ट उिगडायिाच हवी; एक अिी गोष्ट
ज यात प्रेमर्ंग आहे , ज यात र्ेटण्याची ईच्छा आहे पण काही मयाददा आहे त, ज यात कुणी मत्ृ युिवयेवर आहे ...

प्रतीकांचे आधार- कववतेचा आकृततबंध हा प्रततमा, प्रतीकं आणण संदर्द यांनी र्रिेिा असतो. कववतेच्या व्याकरणात
फारसं न अडकता मी सोयीसाठी प्रततमा आणण प्रतीकांसाठी एकच िब्द - प्रतीकं - वापरत आहे .

ग्रेसांच्या कववतेत घोडा, हत्ती, कावळा, मोर, गाय, बगळे हे काही प्राणी/पक्षी; महाकाव्यातीि व्यक्ती (उलमदिा, द्रौपदी,
कणद, गांधारी, कंु ती, कृष्ण); काही नाती - आई, सखी, मुिी; काही नैसचगदक घडामोडी - संध्याकाळ, पाऊस इ. सतत
र्ेटत राहतात. पार ‘संध्याकाळच्या कववता’ ते िेवटच्या ‘बाई! जोचगयापुरुष’पयंत सतत. उदद ,ू इंग्रजी साटहत्यातीि
ृ ी ककंवा चस
संदर्द जागोजागी पेरिेिे असतात. यात कुठे काही लमरवण्याची वत्त ू नसते, ती ग्रेसांची गरज असते.

ग्रेसांची कववता जिी नादमयी आहे , तिीच ती बरयाच अंिी चचत्रमयीदे खीि आहे . तम्
ु ही डोळस वाचक असाि, तर
कॅनव्हासवर चचत्र उिगडावं तिी ती कववता तम
ु च्या डोळयासमोर उिगडते. प्रततमांचा वापर कववतेत वाचकाच्या
डोळयांसमोर काही चचत्र उर्ं करण्यासाठी केिेिा असतो. उदा. मेघांचे कोसळती पवदत । दरी तननादे दरू । गाव
चचमुकिा वाहुन जाईि । असा किािा पूर (पाऊसगाणे). कववतेतिा प्रतीकांचा वापर हा तुिनात्मक असतो. ग्रेस
मुक्तहस्ते प्रतीकं वापरतात. उदा. जिा उडती घारी(१) गगन तततुके उं च जाई । तुझ्या हं बरणारया परत कफरवी सवद

238
गाई(२) (कववतेचं नाव : िब्द) (१- प्रतीक, २- प्रततमा). ककंवा आवतांच्या नत्ृ यर्ूमीत र्टकणारा एक पक्षी । तसे
तुझे केस (मरिीन मन्रो).

प्रतीकांच्या या खेळात मी काही नाती गह

ृ ीत धरिी आहे त. कारण वाचकांनी त्यांच्याकडे तनव्वळ िब्दिः रूढाथादने
बतघतिं तर कववतांचं जंगि होऊन जाईि. इडडपस कॉम्प्िेक्सच्या टोकापयंत पोचिेिं मातप्र
ृ ेम, सखीच्या पातळीवर
उतरिेिी मैत्रीण, मुिीमध्ये प्रततबबंबबत होणारा इिेक्ट्रा कॉम्प्िेक्स, उत्कट िारीर अनुर्व या सारया धीट र्ावना
ग्रेसांच्या कववतेत नात्यांच्या प्रतीकांखािी खब
ु ीने दडविेल्या आहे त. सामान्य माणूस सहजगत्या या आवेगाने अिा
नात्यांना लर्डत नाही. म्हणून त्याचं नात्यांसंबंधीचं आकिन पारं पररक राहतं आणण तो त्याच चश्म्यातून कववता
वाचायिा जातो. जेव्हा त्या कववतेचा पोत आणण नाती यांचा संबंध िागत नाही, तेव्हा तो हताि होतो (आणण
कववता दब
ु ोध ठरते!).

ग्रेसांच्या कववतेत महाकाव्यातीि काही व्यजक्तरे खा पन्

ु हापन्
ु हा येत राहतात. या व्यजक्तरे खांमध्ये काही समान दव
ु े
आहे त. उदा. उलमदिा ककंवा कणद यांना त्यांची अत्यंत जवळची माणसं कारण न दे ता सोडून गेिेिी आहे त. ततथे
एक दख
ु ाविेपण आहे . कंु तीच्या व्यजक्तरे खेतच एक अपराधगंड आहे . कववता वाचताना हे दव
ु े आपोआप उिगडायिा
हवेत.

ग्रेसांची कववता कळत नाही असं म्हणणारा एक मोठा वाचकवगद इंग्रजी वाङ्मय न वाचणारा आहे . ग्रेसांची
प्रततमासष्ृ टी ही या वाङ्ममयािी ओळख सांगणारी आहे . उदा. कावळा (रोजचा असूनही घरात प्रवेि नसणारा,
ककदि, नकोसा इ.), घोडा आणण साप (प्रखर िैंचगकता, पौरुष इ.). अथादत हे सुिर्ीकरण होय. याचा अथद असा नाही,
की तुम्ही वाचताना िब्द आणण अथद यांची या प्रतीकांिी सरसकट अदिाबदि करावी. सहज गंमत म्हणून मोजाि,
तर घोडा/ घोडेस्वार हे प्रतीक कववतांच्या तनव्वळ नावांमध्येसुद्धा आठ-दहा वेळा आिेिं टदसतं; ‘चंद्रमाधवीचे
प्रदे ि’मध्येच जवळ जवळ पाच वेळा.

ततच्या दे हाची वस्त्रदरू िरम

माझ्या दे हात आिी
तेव्हा;
माझ्या घोड्यांना मी आंघोळ घातिी
या झरयाच्या तनमदळ
पाण्याने... (पाषाणाचे घोडे)

ककंवा

केिरी टदव्यांची तंद्रा

प्रासाद उर्ा कििेिा
राणीच्या स्तनगंधाचा
ये वास इथे घोड्यािा (घोडा)

239
नादमय उत्स्फूतद मांडिी - चांगल्या िब्दांना तततक्याच ताकदीच्या संगीताची जोड लमळािी, तर त्या कववतांचं
आयुष्य वाढतं. इतकंच नाही, तर तो एकूणच अनुर्व वाचकांसाठी कववता सुिर् करायिा मदत करतो.

ग्रेसांच्या छं दयुक्त कववतेिा मुळातच एक नाद आहे . हा नाद अस्पष्ट स्वरूपात का होईना, पण तयार कानांना ऐकू
येतो. त्यािा ठोस स्वरूपात आणायिा प्रयोगिीि प्रततर्ावंत संगीतकार हवा. असे प्रयोग त्या कववतांना एक
कायमचा आकार दे ऊन, वाचकांचं काम हिकं करतात. हृदयनाथांनी ‘तनवडुग
ं ’मध्ये हे असं काम करून ठे विं आहे .
ग्रेसांचे कातर िब्द, हृदयनाथांचा ववरक्त आवाज आणण हृदयािा हात घािणारया रचना; वाचकांसमोर ‘घर थकिेिे
संन्यासी’ ककंवा ‘ती गेिी तेव्हा’ यांसारख्खया कववतांचं एक श्राव्यचचत्र उर्ं करतात.

संगीताच्या सारणीतन
ू झरणारी कववता वाचकािा अचानक र्ेटण्याची िक्यता दाट असते. त्यात चंद्रकांत काळयांनी
ग्रेसांचच
े िलितिेख वापरून त्या कववतांर्ोवती एक सत्र
ू मांडण्याचा अचाट उपक्रम केिा. ग्रेसांच्या अनवट
कववतांसाठी आनंद मोडकांनी तततक्याच अनवट चािी ‘साजणवेळा’मध्ये बांधल्या आणण त्या कववतांना मंगेिकरांच्या
बरोबरीनं न्याय टदिा. मक
ु ंु द फणसळकरांचा स्वमग्न आवाज आणण माधरु ी परु ं दरें च्या आवाजातिा ववक्षक्षप्त
टोकदारपणा, ‘साजणवेळा’मधन
ू ग्रेसांची कववता अगदी अिगद वाचकांच्या झोळीत आणन
ू सोडतात.

ग्रेस मिा आयुष्याच्या एका ववलिष्ट टप्प्यावर र्ेटिे, जजथं तनवांतपण आणण गिबिा एकाच वेळी पेिावा िागिा
आणण दोन टोकांवरचं जगणं त्यांच्या कववतांमुळे ककंचचत सुकर झािं. ग्रेसांसाठीचं एक जुनं टटपण सापडिं -

नाकारीत जून िकुनांना

गटहवरिी संध्यासखी कळी
ना टदठीत रुजती िब्द
पण उघडी काळीज झोळी

ग्रेस वाचायचा असेि तर त्यांचे पटहिे तीन कववतासंग्रह जरूर वाचा. त्यानंतर माणणक गोडघाटे िोकांसाठी
व्यासपीठावर उपिब्ध झािे आणण कुठे तरी एका कवीची तपश्चयाद र्ंग झािी. त्यानंतर उरिा तो तनव्वळ िब्दांचा
झगमगता वपसारा आणण काही हटटी दरु ाग्रह. ‘सांध्यपवादतीि वैष्णवी’ हा ग्रेसांची परं परा जपणारा िेवटचा
कववतासंग्रह. ग्रेसांच्या प्रततमासष्ृ टीिा समजन
ू घेण्यासाठी ‘चचदबेि’ आणण ‘लमतवा’मधिे िलितिेख नक्कीच मदत
करतात, पण तो अटटहास नसावा.

कववता हा आयुष्यर्राचा छळवाद असतो. काही कववता पुनःपुन्हा वाचाव्या िागतात, रोजच्या जगण्यात असा
एखादा क्षण येतो, जजथे कववतेतल्या नेमक्या ओळींची अनुर्ूती येते आणण त्या वेळी ती कववता नव्यानेच र्ेटते.

॥गोरखधंदा॥

240
गंर्ीर कववता मी पटहल्यांदा १९९२ मध्ये लिटहिी, इंजजतनअररंगच्या पटहल्या वगादत. घरापासून िांब असण्याचं
तनलमत्त नव्हतं, वायफळ मजा चािायच्या हॉस्टे िवर. पण ते जग उथळ आणण गुदमरून टाकणारं होतं. व्यवहारािा
चचकटून येणारे सवद गुण त्या जगात होते. संवेदनिीि माणसाची वीण नकळत उसवून टाकण्याची अजब रीत
असते अिा वातावरणाची. आपिं जग आणण ‘ते’ जग यांतिा असा गुंता सोडवायचा तर चचवट मुखवटे िागतात.
दोन टोकांना तनर्ावण्याच्या या कसरतीत कुठे तरी कववता उगवून आिी. लर्डस्त माणसािाही कधी तरी बोिावंसं
वाटतंच ना? स्वगतांच्या कववता झाल्या. कववताच का? कदाचचत कववतांचं कक्रजप्टक स्वरूप असेि, कदाचचत त्या
सवद आवेिािा पेिू िकणारा कववता हाच एक फॉमद असेि; पण आपिा वपंड कवीचा हा तेव्हा नव्यानेच िागिेिा
िोध. त्या काळी लिटहिेल्या टटपणाचा हा एक र्ाग : ‘मानलसक पातळीवरचे र्ोगवटे हे नेहमीच दवु यम मानिे
गेिे आहे त. पण त्यांच्या अनावर स्फोटांची पररणती सजदनाने आपल्याकडे वाटचाि करण्यात होते. ही मानलसक
तरिता अंिरूप तरी वास्तवात आणणे ही सजदनाची आत्यंततक गरज असते. कारण त्या स्फोटािा सामोरे जाण्याची
ताकद त्याच्यात नसते. त्याची तीव्रता कमी करण्याचे कागद हे केवळ माध्यम असते.’

तेव्हाची कववता ही बरयाच अंिी अलर्व्यक्तीतून टदिेल्या

प्रततसादासारखी.

झाडे,
सारे ऋतू पानगळ मनात;
असून नसल्यासारखी अलिप्त.
खोि मुळे गाडून घटट उर्ी राटहल्यासारखी.
झाडे,
माणसांवर किम होतात कधी,
स्वतःच्याही नकळत रुजून जातात
झाडे, मात्र वाटतात कधी कधी झाडांसारखी
(१९९२ - ‘झाडे’ कववतेतिा र्ाग)

स्वतःत डोकावन
ू बघण्याची तनकड, माणसांचं प्रततमार्ंजन, नात्यांची
बदिती पररमाणं या वळणांवरून कववतेचा प्रवास बरीच वषं चाििा. कधीतरी टोकं थोडी बोथट झािी, स्वीकारा-
नकारात समजत
ू दारपणा आिा आणण कववतेत एक स्वल्पववराम आिा. तोही बरीच वषं परु िा.
एका अथादनं ते बरं ही होतं. कववतेवरचे प्रर्ाव, कववतेची ववचार करण्याची पद्धत आणण एकूणच कववतेचं उर्ं राहणं
यांत थोडे बदि करता आिे. िोक काहीतरी सांगण्याकररता लिटहतात, मिा िपवण्यासाठी लिहायचं असायचं. त्या
टोकापासून, ते ‘The more personal it is, the more universal it becomes.’ या टोकापयंत कववतेनं एक दीघद झोका
घेतिा.

पाण्याचे गोत्र तनराळे

ते तहानिेिे ओिे
प्रततमा वाहून नेताना

241
 झाडास पुसे ना बोिे
…
प्रततमांचे साजण ओझे
झाडे जळता झुकिी
मािांचे रडणे पाहून
पण झाडे भ्लमष्ट झािी

(२००९ - ‘झाडे भ्लमष्ट झािी’ कववतेतिा र्ाग)

कववतेचं सुचणं ही माझ्यासाठी गुंतागुंतीची प्रकक्रया आहे . एखादी प्रततमा, दश्ॄ य, िब्द, संगीताचा तक
ु डा, अनुर्व
रें गाळत राहतो, तळ ढवळतो. त्या आकारहीन प्रततमेिा (प्रततमाच ना? एक तरं ग असतो तनव्वळ.) अथादच्या नेमक्या
छटे त बंटदस्त करण्याचा एक अगम्य अटटहास केिाच, तर ती कववतेच्या जन्माची सुरुवात असते.

है रान हूं इस बात पे, तम

ु कौन हो क्या हो?
हाथ आओ तो बुत, हाथ ना आओ तो खद ु ा हो
तुम एक गोरखधंधा हो

अथादचा साचा सापडिा(च) तर िब्दांचे पोत न्याहाळत बसावं िागतं, गण-मात्रा-वत्त

ृ ांचे टहिेब ही तनव्वळ
उत्क्रांतीनंतरची गोष्ट आहे . हा ववदे ही ते सदे ही प्रवास काही क्षणांचा असू िकतो ककंवा अनंत काळचा. (‘सखीचे
ककनारे । असे पावसाळी । जसा बुद्ध । डोळयातुनी हासिा’ या ओळी लिटहल्यानंतर पुढची पूणद कववता लिहायिा
कैक वषं िागिी). आपिं कवीपण या काळात जपणं ही तिी जोखमीची बाब. त्या नंतरच्या प्रकक्रयेिी माझा कवी
म्हणन
ू फारसा संबंध नसतो. कववता कुठे तरी प्रलसद्ध व्हावी ह्याबाबत मी ठरवन
ू उदास असतो (नपेक्षा ब्िॉग
बरा). कुणीतरी ती वाचावी हे उत्तम, पण त्यावर चचाद करावी हे महापाप.

कववतेच्या छापून येण्यािी कुणी कवी असण्या-नसण्याचा काही संबंध नसतो, नसावाही. कवीपणाचा माज मात्र
लमरवता आिा पाटहजे.

***

संदभद:
ग्रेसांचे काव्यसंग्रह :
संध्याकाळच्या कववता (१९६७)
राजपुत्र आणण डालिंग (१९७४)
चंद्रमाधवीचे प्रदे ि (१९७७)
सांध्यपवादतीि वैष्णवी (१९९५)
सांजर्याच्या साजणी (२००६)
बाई! जोचगयापुरुष (२०१३)

242
िलितिेखन
चचदबेि (१९७४)
लमतवा (१९८७)
संध्यामग्न पुरुषाची िक्षणे (२०००)
मग
ृ जळाचे बांधकाम (२००३)
वारयाने हिते रान (२००८)
कावळे उडािे स्वामी (२०१०)

ओल्या वेळूची बासरी (२०१२)

***
लेखक : संवेद
चचत्रश्रेय : ऋतज
ु ा
चचत्रातिे िब्द : संजीवनी बोकीि

243
 मराठी कववतेची बदलती उच्चारसरिी

ववसाव्या शतकातल्या मराठी कववतेची बदलती उच्चारसरिी

ववंदा करं दीकरांच्या कववतेतली उदाहरिे
- धनंजय वैद्य
ववसाव्या ितकातीि मराठी प्रमाणबोिीतीि पद्य कववता मोठ्याने वाचताना एक गोष्ट जाणवते - उच्चारातल्या
स्वार्ाववक ध्वतनजोडणीचे (फोनोटॅ जक्टक्सचे) वेगवेगळे प्रकार आहे त. पुष्कळ वाचकांच्या तोंडून जरी हे वेगवेगळे
उच्चार आपोआप उमटत असिे, तरी जाणणवेच्या स्तरावर हे त्यांना ठाऊकही नसते. या वेगवेगळया उच्चारसरणी
कुठल्या? त्यांचा कववतेच्या आियािी संबंध आहे का? या मुद्द्यांचा मागोवा ववंदा करं दीकरांच्या कववतांमाफदत मिा
या िेखात घ्यायचा आहे .
ववंदा करं दीकरांच्या कववतांतिी पुढीि तीन उदाहरणांत हा फरक आपण अनुर्वूया :
उदाहरण १ ('माझ्या मना बन दगड', १९४९) :

हा रस्ता अटळ आहे !

अन्नालिवाय, कपड्यालिवाय
ज्ञानालिवाय, मानालिवाय
कुडकुडणारे हे जीव
पाहू नको! डोळे िीव!
नको पाहू जजणे र्कास;
ऐन रात्री होतीि र्ास;
छातीमध्ये अडेि श्वास.
ववसर त्यांना दाब कढ;
माझ्या मना बन दगड.

उदाहरण २ ('तनळा पक्षी', १९५०) :

याचे गान
याचे गान
अमृताची
जणू सुई;
पांघरूण
घेतो जाड,
तरी टोचे;
झोप नाही
जागववते
मेिेल्यािा;

244
जागृतांना
करी घाई.

उदाहरण ३ ('यंत्रावतार', १९४९)

ये यंत्रा ये!
ये ये घडववत सष्ृ टी,
ये ये सुखववत कष्टी;
ये ये होउन ब्रह्मा, ववष्णू, िंकर;
ये उच्चाररत वेद नव्या रचनेचे,
ये ये कफरववत अपुिे चक्र सुदिदन;
ये ये नाचत युगप्रवतदक तांडव;
ये ये टाककत वाफेच्या फूत्कारा;
ये ये कफरववत नेत्रांतून ववजांना;
ये ये तोडडत अणू-अणूच्या बेड्या;
िक्तीच्या सम्राटा!
चचरिांतीच्या र्ाटा!
ये ये हुडककत दडिेल्या मंत्रांना;
मानवतेिा दे ज्ञानांतुन मुक्तीचा नजराणा!
तीन्ही उदाहरणांत अक्षरे (लसिॅ बिे) उच्चारण्याच्या तीन वेगवेगळया तरहा आहे त. तरहा वेगवेगळया आहे त म्हणन
ू
प्रत्येक उदाहरणातल्या ओळी िब्दांतिे आघात, तािमात्रा ककंवा वजनाच्या (िघुगुरुत्वाच्या) अिा वेगवेगळया ियींत
बद्ध आहे त – ध्वतनकफतीत ियमापकाच्या (मेट्रोनोमच्या) टाळयांची काटे कोर साथ आहे .
पारं पररक छं द-वत्त
ृ ांतीि नाहीत, अिी ही तीन उदाहरणे मुद्दाम घेतिेिी आहे त. पटहल्या उदाहरणातीि बोिगीत
कववता या बहुधा ववसाव्या ितकातल्या उत्तराधादतच कवी वापरू िागिे. दस ु रया उदाहरणात िािेय आठवणींतीि
अक्षरे मोजणारे छं द आठवतीि, उदाहरणाथद अष्टाक्षरी, पण येथे चतरु क्षरी अिी वेगळीच बांधणी आहे . ततसरया
उदाहरणात मात्रा मोजणारी वत्त
ृ े आठवतीि, उदाहरणाथद पादाकुिक, पण येथे ४-४ मात्रांचे गण असिे तरी ओळीगणणक
कमीअचधक गण आहे त. हे मुद्दे थोडे ववंचरून बघूया :
(१) पटहल्या उदाहरणात आधतु नक मराठीतीि सहज बोिण्याची सरणी आहे . काही काही िब्दांतीि सहज आघात
ियीत यावेत, म्हणून मधिी अक्षरे कमीअचधक वेगाने उच्चारिी जातात, इतके सहज बोिण्यापेक्षा वेगळे . त्यात
आधतु नक वापराप्रमाणे ठरिेल्या टठकाणी पुराणमराठीतीि 'अ'कारांचा िोप होतो -
ज्ञानालशवाय,ू् मानालशवाय ू् \ कुड्-कुड्-िारे हे जीव ू् \ पाहू नको! डोळे शीव ू्!
टहिा आपण या िेखात 'सरणी १' म्हणू या.
(२) दस
ु रया उदाहरणात लिटहिेल्या प्रत्येक अक्षरािा समसमान काळ दे ऊन उच्चारिे जाते, उच्चारात रहस्वदीघद वा
िघुगुरू असा फरक केिा जात नाही, आणण सवद लिटहिेिे 'अ'कारही आधतु नक सरणीप्रमाणे िुप्त न होता समान
काळ दे ऊन उच्चारिे जातात, हे तर आहे च.
या -चे - गा - न॑ \ अ -म्रु -ता -ची \ ज -णू - सु -ई \
१ २ ३ ४ १ २ ३ ४ १ २ ३ ४

245
पां -घ॑ -रू -ण॑ \ घे -तो -जा -ड॑ \ त॑ -री -टो -चे \
१ २ ३ ४ १ २ ३ ४ १ २ ३ ४

(आकड्यांत अक्षरे मोजिेिी आहे त.) टहिा आपण या िेखात 'सरणी २' म्हणू या.
(३) ततसरया उदाहरणात गुरू अक्षरे दोन मात्रांचा काळ दे ऊन उच्चारिी जातात, आणण िघु अक्षरे एका मात्रेचा काळ
दे ऊन उच्चारिी जातात. आणण सवद लिटहिेिे 'अ'कार एका मात्रेचा काळ दे ऊन उच्चारिे जातात, हे तर आहे च.
ये उच ू् चा रर त॑ वे द न॑ व्या र॑ च॑ ने चे \
१-२ ३-४ ५-६ ७ ८ १-२ ३ ४ ५-६ ७ ८ १-२ ३-४

ये ये- कफ र॑ वव त॑ अ॑ पु िे चकू् र॑ सु दरू् ि॑ न॑ \

१-२ ३४ ५ ६ ७ ८ १ २ ३-४ ५६ ७ ८ १-२ ३ ४

(आकड्यांत मात्रा मोजिेल्या आहे त. सवद 'अ'कार िोप न करता उच्चारायचे आहे त, याची खण
ू म्हणून त्यांच्यावर
उर्ी रे घ टदिेिी आहे .) टहिा आपण या िेखात 'सरणी ३' म्हणू या.
वरीि तीन प्रकारचे उच्चार हे कवीिा अलर्प्रेत आहेत, आणण वाचकािाही अनायासे तेच पटतात. हे तनदिदनास यावे
म्हणन
ू मद्
ु दामन
ू तीन्ही पद्यखंड 'चक
ु ीच्या' उच्चारसरणीने वाचन
ू म्हटिेिी ध्वतनफीतही ऐकावी. उच्चाराची तरहा
चक
ु िी, तर िय ववद्रप
ू वाटते, िब्द आकळणे कठीण होते, अथादची हानी होते.
कववतेसारख्खया ध्वतनप्रधान किामाध्यमात उच्चारसरणीची तनवड सहे तक
ु होते, ही बाब स्वयंस्पष्ट र्ासते. तरी या
तनवडप्रकक्रयेचे उघड वणदन मी ऐकिेिे-वाचिेिे नाही. इतकेच काय, छापिेल्या कववतेत वाचकाने कुठल्या सरणीत
उच्चार करावा, त्याबाबत साधारणपणे काहीही तनदे ि नसतो. करं दीकरांनी साधारण याच काळात (१९४९ मध्ये)
रचिेल्या 'धोंड्या न्हावी' कववतेत अनायासे हा पडदा ककंचचत सारिा, आणण आपल्यािा या तनवडप्रकक्रयेची झिक
लमळते. या एकाच कववतेत वेगवेगळया कडव्यांत सरणी १ व ३ मध्ये उच्चार अपेक्षक्षत आहे त. या लमश्र अपेक्षेमुळे
कवीिा िेखी चचन्हांनी उच्चारसरणीचा तनदे ि करावा िागिा.
कथाकथक सरणी १ मध्ये बोितो :
उदाहरण ४ ('धोंड्या न्हावी', कडवे १, १९४९)

कधी कधी मी
कोकणातल्या गावी गेल्यानंतर
जुन्या स्मृतींच्या गांचधिमािा मजिा येउन डसती

उदाहरण ४ चािू ('धोंड्या न्हावी', कडवे १, मात्रा मोजणी)

कधी कधी मी| ८

कोकणातल्या| गावी गेल्या| नंतर ८ ८ |४

जुन्या स्मृतींच्या| गांचधिमािा| मजिा येउन| डसती ८ ८ ८ |४

जर कोणी पटहल्या दोन ओळी सरणी १ वा २ मध्ये वाचू िागिे असेि, तर ततसरया ओळीत 'येउन' िब्दावर हमखास
अडखळायिा होते. प्रमाणिेखन 'येऊन' मध्ये 'ऊ' ऐवजी 'उ' लिहून कवी स्पष्ट संकेत दे तो – येथे रहस्वदीघद ववचलित
का असेनात, ते कवी सांगतो तसेच काटे कोरपणे उच्चारणे अपेक्षक्षत आहे . सरणी ३ मध्ये वाचताना सवयीनुसार
िगेच िक्षात येत,े की ८-८ मात्रांचे गण आहे त, व बहुतेक ओळींत िेवटािा ४ मात्रा अचधक आहे त :
पुढल्या एका कडव्यात धोंड्या न्हाव्याच्या तोंडचे बोि असे टदिे आहे त :
उदाहरण ५ ('धोंड्या न्हावी', कडवे ७)
त्ये पैसे मी| फेडडन ू् साक्षी| ईश्वर
८ ८ |४

246
णझिाक लिव ू्’िा| होता ‘पैस|े पाठव’ ८ ८ |४

- लिव ू्’णारो हो|८ तुम ू्’चो पांडू|८मास्तर ४ |

कवीने येथे ८-८ मात्रांचे गण कायम ठे विे आहेत, परं तु काही िब्द सरणी १ मध्ये उच्चारायचे आहे त, असा काही
अक्षरांचा पाय मोडून स्पष्ट तनदे ि केिेिा आहे . येथे फरक केवळ कथन ववरुद्ध संवाद असा नाही, कारण
कथाकथकाच्या नात्यातिे दादा सरणी ३ मध्येच बोितात :
उदाहरण ६ ('धोंड्या न्हावी', कडवे ५)
धोंड्या न्हावी| ८

‘म्हणजे तनव्वळ|८ फत्तर’ ४ |

म्हणती *अमुच|े दादा ८ |४

एका वषाद| मध्ये

८ |४

िागोपाठ त| याचे ८ |४

पोर वारिे| पटकीने चौ| घेजण

८ ८ |४

अमुचा हा धों| ड्या पण ८ |४

आहे तैसा| आहे ! बदि न| बबिकुि

८ ८ |४

पढ
ु ल्या कडव्यात ववष्णू वाण्याच्या तोंडी मात्र सरणी १ उच्चारातिे िब्द आहे त. तर 'धोंड्या न्हावी' कववतेत तरी
सरणी १ म्हणजे अलिक्षक्षत वा अब्राह्मण, आणण सरणी ३ म्हणजे सलु िक्षक्षत वा ब्राह्मण, असे पात्रे रं गवायचे तंत्र
आहे .
अथादतच हे ववश्िेषण आपल्या पटहल्या 'माझ्या मना बन दगड' उदाहरणािा िागू होत नाही. तरी हा सग
ु ावा म्हणन
ू
उपयोगी ठरतो. सरणी १ मध्ये आधतु नकता आणण अनौपचाररकता आहे . मोकळयाढाकळया आत्मतनवेदनाकररता
सरणी १ चांगिे वाहन आहे . ववसाव्या ितकाच्या प्रथमाधादत आिय आणण तंत्राचे परं परार्ंजक प्रयोग करणारया
मढे करांना सरणी १ ची अनौपचाररकता पटिी नव्हती. मढे करांनी गद्य अनौपचाररकतेची णखल्िी करायिा सरणी
१ वापरिेिी आहे :
उदाहरण ७ ('आणखी कांही कववता, १२', कडवे ५)

इरे स पडिों| जर बच्चम ू्’जी|

८ ८

तर र्ाषेची| ऐिीतैिी|८ ८

उिटीसुिटी| करीन मीटह| ८ ८

र्व्य र्यानक| ववराट कप’ू् बिी| ८ ८

मात्र ितकाच्या उत्तराधादत करं दीकर आियाचे पोषण करण्यासाठी तीन्ही उच्चारसरणी यथायोग्य तनवडण्याचे यिस्वी
प्रयोग करू िकिे. उच्चारसरणी ३ औपचाररक आहे , हा त्यांनी दोष म्हणून बतघतिा नाही – सावदकालिक सत्य
सांगताना ही सरणी आियािा पोषक असते.
उच्चारसरणी २ ही संतकाव्य आणण स्त्रीकाव्यात जपिेिी आहे . हे सांस्कृततक पडसाद जेव्हा आियािा आधार
दे तात, तेव्हा कववतेत ती वापरिेिी टदसते. वर 'तनळा पक्षी' या आध्याजत्मक-ताजत्त्वक आिय असिेल्या कववतेचे
उदाहरण टदिेिे आहे . स्त्रीच्या दृजष्टकोनातून लिटहिेल्या कववतेचे हे अष्टाक्षरी छं दातिे उदाहरण :

247
उदाहरण ८ ('थोडी सुखी थोडी कष्टी', कडवे ४-५)

ओळखीचे आिे वाडे,

आिी, आिी, गेिी िाळा
"अगबाई! तोच हा का?"
ततिा चंदू आठविा!
आठविे सारे सारे ,
आठविे त्याचे डोळे ;
आणण ततच्या काळजात
काही थरारून गेिे

स्त्रीबद्दि ममत्वाने पण पुरुषाच्या दृजष्टकोनातून लिटहिेल्या कववतेत वेगळीवेगळी उच्चारसरणी तनवडिेिी टदसते
:
येथे उच्चारसरणी ३ :
उदाहरण ९ ('कफतरु जाहिे तज
ु िा अंबर')

तुडुब
ं र्रलिस| मातत्ृ वाने;|
८ ८

काजळ वाहव| िे गािावर.|

८ ८

तर येथे उच्चारसरणी १ :
उदाहरण १० ('झपताि')

ओचे बांधून पहाट उठते... तेव्हापासून झपाझपा वावरत असतेस.

...कुरकुरणारया पाळण्यामधून दोन डोळे उमिू िागतात;
आणण मग इवल्या इवल्या मोदकमुठीतून तुझ्या स्तनांवर
बाळसे चढते. ...

एकववसाव्या ितकात उच्चारसरणी ३ चा वापर काहीसा कृतक, वा गतकाळात अडकिेिा वाटायचा धोका जाणवतो.
'कववता : ववसाव्या ितकातिी' या संग्रहात १२० तनवडक कववता कािक्रमाने टदिेल्या आहे त, त्यात अंततम १० पैकी
९ कववता सरणी १ मध्ये आहे त, उरिेिी १ सरणी २ मध्ये आहे . ति
ु ना करावी - या संग्रहातीि पटहल्या १० पैकी
१० कववता सरणी ३ मध्ये आहे त, हा फरक प्रचंड आहे .
ध्वतनजोडणीचे (फोनोटॅ जक्टक्सचे) हे संक्रमण ज यांनी आपल्या रचनाकाळात जगिे, त्या मराठी कवींनी हा र्ावषक
बदि कसा पेििा आणण आत्मसात केिा? ववंदा करं दीकरांची कववता याबाबत वस्तप
ु ाठ ठरावी.
***
तळटीप
*अमुचे - ‘आमुच’े असा छापीि पाठ तनजश्चतच प्रामाटदक आहे . दोन ओळी पुढे ‘अमुचा’ असे ठीक छापिेिे टदसते.
संदभद
१. संटहता : ववंदा करं दीकरांची तनवडक कववता, कॉजन्टनेन्टि प्रकािन, पण
ु े, चतथ
ु ादवत्त
ृ ी १९९७

248
२. मढे करांची कववता, मौज प्रकािन, मुंबई, प्रथमावत्त
ृ ी १९५७ (पुनमद्र
ुद ण १९९४)
३. कववता : ववसाव्या ितकातिी. संपादक – िां. ज. िेळके, प्र. ना. परांजपे, व. आ. डहाके, नी. गुंडी, उत्कषद प्रकािन,
पुणे, द्ववतीयावत्त
ृ ी २००६.

***
लेखक : धनंजय

249
 द्रोि : अरुि कोलटकरांच्या दीघदकववतेचे रसग्रहि

डडस्क्िेमर : या कववतेत कवीने काहीसे र्डक िैंचगक िब्द वापरिे आहे त. अिा िब्दांची ज यांना अॅिजी आहे
त्यांनी हे परीक्षण वाचू नये. त्याहीपेक्षा र्यंकर म्हणजे राम, िक्षमण, सीता वगैरेंसारख्खयांच्या बाबतीत पररचचत
रामकथेत नसिेिी काही ववधानं केिेिी आहे त. ती नावं ही रूपकं म्हणून आिेिी आहे त एवढं समजून घेण्याची
पररपक्वता नाही, ककंवा अिा ववधानांनी दख
ु ावण्याइतक्या ज यांच्या र्ावना कोमि आहे त अिांनीही हे परीक्षण वाचू
नये.
***

द्रोण

या कववतेववषयी लिटहताना कुठून आणण किी सरू

ु वात करायची हा प्रश्न आहे . मुळात टहिा कववता म्हणायचं, की
दीघदकाव्य म्हणायचं - नव्वद पानांत आणण पाच सगांमध्ये ती पसरिेिी आहे - ते कळत नाही. छं द व गेयतेची
बंधनं झुगारून दे णारी, एकामागोमाग एक ठे विेिी वाक्यंवजा तीन ओळींची कडवी, अिी ततची काहीिी ढोबळ रचना
आहे .

एवढा मोठा ववजय लमळािा युद्धात,

रावणािा मारिं,
राक्षसांचा परार्व केिा
…
म्हणून रामानं ठरविं
ववजयोत्सव साजरा करायचा.
आणण एक मोठ्ठी पाटी टदिी,

अिा ओळी वाचायिा सुरुवात करतो तेव्हा तर कोणत्या आधारावर कववता म्हणायचं असा प्रश्न पडतो. एखादा
गद्य पररच्छे द कडवीवजा वाक्यांमध्ये तोडल्याप्रमाणे पटहिी काही पानं वाचायिा लमळतात. केवळ कोिटकरांनी
लिटहिंय म्हणून ततिा कववता म्हणायची का, असाही प्रश्न पडतो. पटहल्या सगादत काही कंटाळवाणी वाटणारी वणदनं

250
आहे त. जवळपास संपूणद पटहिा पटहिा सगद हा दोन पानांचं गद्य पातळ करून पंधरा पानं केल्याचा र्ास होतो.
प्रस्तावनेत सूतोवाच केिेिं नसतं तर मी कदाचचत ततथेच ही कववता सोडिी असती - आणण अथादतच उत्तम
काव्याच्या आनंदािा मुकिो असतो. पटहल्या सगादच्या िेवटी िेवटी कववतेतल्या रूपकाची तोंडओळख होते, तेव्हा
काहीतरी वेगळं वाचतोय याची जाणीव होते. दस
ु रया सगादत त्या रूपकाचा काहीसा अपेक्षक्षत ववस्तार होतो. पण त्या
कल्पनेच्या वक्ष
ृ ािा हळूहळू फांद्या फुटताना टदसतात, रूपकाचे नवीन पदर उिगडायिा िागतात ते ततसरया
सगादपासून. ततथन
ू ही कववता आपिी िक्ती दाखवायिा िागते. एका अथादने पटहिे दोन सगद हे मांडणीसाठी
वापरिेिे आहे त, ततथे बांधिेल्या र्क्कम पायावरूनच ती पढ
ु च्या र्रारया घेऊ िकते. इथपासन
ू च ती आपिी गद्य
र्ाषासद्
ु धा सोडते. गद्य र्ासणारया वाक्यांची जागा अथदगर्द, ओल्याकंच काव्यपंक्ती घेतात.

(तो गोष्टी सांगू िागिा...)

अमंचथत समद्र
ु ांच्या,
अनाघ्रात आकािांच्या,
कंु वार ककनारयांच्या.

पाचच्
ू या चेटूकबेटांच्या.
वादळं वि असिेल्या मत्स्यकन्यांच्या.
दे वमािांच्या सरु तक्रीडेच्या.

यासारख्खया ओळी वाचताना आपणही तीबरोबर र्रारी घेतो. आपण आधी िंका घेतिी याबाबत आपण मनोमन
कोिटकरांची क्षमा मागतो. कववता जिी पढ
ु े सरकते, तिी ती अचधक र्व्यटदव्य होते. जणू काही हाडाच्या
सांगाड्यापासन
ू सरू
ु वात होऊन त्यात रक्तमांस, हृदय, में द ू र्रिा जातो; ततिा चेहरा लमळतो, एक धस
ू र िरीर लमळतं
आणण त्या िरीराचं तांडव नत्ृ यही टदसायिा िागतं. हा बदि होत असताना कववतेचे िब्दही जजवंत व्हायिा
िागतात. बोिेरो जर तम्
ु ही ऐकिं असेि, तर त्याची िय या कववतेिा आहे . बोिेरोची सरु
ु वात िांबून ववस्मत
ृ ीच्या
गतेतून ऐकू येणारया सुरावटीने होते. नंतर तीच धन
ू एखादा बॅंड पुढे सरकत आल्याप्रमाणे वाढत जाते, अंगात
लर्नत जाते. िेवटी संपूणद ऑकेस्ट्राच्या ताकदीने ती आपल्यािा घुसळून सोडते. तसंच काहीसं.

पटहल्या प्रस्तावनावजा पाच कडव्यात म्हटल्याप्रमाणे हे सगद वाजल्मकी रामायणात आढळत नाहीत, वानरांत
आधीपासून प्रचलित असिेिी ही रामकथा आहे - कदाचचत वाजल्मकीपूवीचीही. इथेच कुणकुण िागते की ही कववता
रामायणाववषयी नसून इततहास, जेत्यांची संस्कृती व जजतांची संस्कृती यांववषयी आहे . ककमान ते ततचं एक अंग
आहे . यातिी वानरं , राम, िक्षमण, सीता हे प्रतीक म्हणून येणार आहे त. ही प्रतीकं कववतार्र उिगडत राहातात.
काही वेळा ती समजिी आहे त, त्यांचा अथद हातात गवसिा आहे असं वाटत असतानाच नवीन पैिू टदसतात. कधी
कधी कवीने जाणूनबुजून एकच रूपक वेगवेगळया संदर्ादत वेगवेगळया अथांनी वापरिं आहे . कोिटकरांचा
खवचटपणा संपूणद कववतार्र ठासून र्रिेिा असिा तरी तो पटहल्या दस
ु रया सगादत प्रकषादने जाणवतो. ‘सीतामाई
अग्नीने सटटद फाय करून लमळािी’ म्हणणं काय ककंवा एकंदरीतच ‘ववचारवंत वानरांची’ चचाद काय...

पटहल्या सगादत रामाच्या पाटीचं, ककंबहुना पाटीत काय काय असणार याचं, वणदन आहे . काहीिी िांबिचक जंत्री
आहे . पण मध्येच काही िक्ष वेधन
ू घेणारया ओळी येतात.

251
 िंकेच्या कोषागारातून
बाहे र आिेल्या तरहे तरहे च्या
मौल्यवान वस्तू

(यादी...)

या प्रसंगी
ववजेत्यांना पाररतोवषक म्हणून
दे ण्यात येणार होते.

प्रत्यक्ष सागराने नजराणा म्हणून टदिेिे मासे, रावणाच्या व िंकेतल्या धतनकाच्या तळघरातून आिेिी दारू हे ही
असणार होते या पाटीत. आणण ती दारू उसळणार, कारं ज याप्रमाणे, मयासुराने बनविेल्या स्फटटक-अप्सरांच्या
कंु र्ांतून व स्तनांतून. इथे जेते आणण जजतांचं नातं स्पष्ट व्हायिा िागतं. एका संस्कृतीचा ववजयोत्सव हा दस
ु रया
संस्कृतीच्या अविेषांवर, ततिा िुटून होतो.

पण खरी मेख येते ती त्यापुढे. वानर व मानव यांचं त्या पाटीपुरतं तरी पटावं, त्यांच्यात समता नांदावी यासाठी
दोन तळी बांधिेिी असतात. वानराने एका तळयात बुडी मारिी की तात्पुरतं त्यािा मानवाचं िरीर लमळतं. पाटी
संपल्यावर दस
ु रया तळयात बुडी मारून पुन्हा वानर िरीर लमळणार असतं. पटहल्या तळयात बुडी मारून वानर
मानवाचा दे ह प्राप्त करून घेतात. इतर मानवांना जोक्स सांगतात, त्यांच्याबरोबर व राक्षसांसोबत दारू वपतात,
राक्षलसणींच्या प्रेमाचे अचधकारी होतात. बीलर्षणाने व मंदोटदरीने जातीने खपन
ू आयोजजत केिेिी ही पाटी नऊ
टदवस सतत चािते.

या तळयांच्या रचनेतच कोिटकरांनी वणदव्यवस्थेवर खवचट आणण खमंग टटप्पणी केिेिी आहे . युद्ध जजंकण्यासाठी
वानरांची मदत रामािा अथादतच हवी होती. पण त्यांना आपल्या बरोबरीचं मानण्याची या कथेतल्या रामाची तयारी
नव्हती. हा राम व्यवस्थेचा पािनकताद, आणण म्हणन
ू च व्यवस्थेच्या आतल्यांच्या (जेत्यांच्या) मते आदिद राजा.
पण ही कथा लिटहिी आहे वानरांनी. त्या राजाने अत्यंत उदार होऊन या पाटीपरु तं त्यांना मनष्ु यत्व बहाि केिेिं
होतं. पण तततक्यापरु तंच.

माकडाचा माणस
ू तर झािा. आता पढ
ु े काय?

अथादतच कववतावस्तन
ू े तनमादण केिेल्या अपेक्षेप्रमाणे माणस
ू झािेल्या वानरांना वविेषत: त्यांच्यातल्या तरुणांना,
माणस
ू च बनन
ू राहावंसं वाटतं. हे आयष्ु य छान आहे असं वाटायिा िागतं.

काही ज येष्ठ वानरांना

तनदान जे ववचारवंत होते त्यांच्यातिे
ककंवा नस
ु तेच लर्त्रे म्हणा

त्यांना हा िद्
ु ध वेडप
े णा वाटत होता
चार टदवस गंमत

252
 म्हणून हे ठीकाय असं त्यांचं मत होतं.

मग त्यांच्यातिे एकेक जण उपदे ि करतात. बदि ककंवा कुठचंही जस्थत्यंतर वाईट असं म्हणण्यासाठी जे युजक्तवाद
केिे जातात ते सवद केिे जातात. काही थोडेसे पटण्यासारखे, तर काही उघडउघड कोत्या दृष्टीकोनातिे.

कोणी म्हणतो, िेपटी हे आपल्या जातीचं वैर्व आहे , तीच तुम्ही टाकून दे णार? थत
ु ू् तुमची. कोणी म्हणतो,
मनुष्यसंस्कृतीचे तनयम पाळणं आपल्यािा झेपायचं नाही. तुम्ही जजन्यावरनं उतरण्याऐवजी पाचव्या मजल्यावरून
चक
ु ू न उडी माराि आणण मराि. कोणी म्हणतं, गुळगुळीत कातडीचा माणूस म्हणजे केवळ माकडाचा अपभ्ंि. कोणी
म्हणतं, ही माणसं म्हणजे फडतूस, कोणी पवदत उचिेि का हातावर? (द्रोण हा िब्द न वापरता त्या कववतेच्या
िीषदकाचा एक अथद इथे हिकेच उिगडून दाखविा आहे . हा सुसंस्कृततेचा पवदत पेिेि का या माकडांना?) कोणी
म्हणतं की माणूस कल्पक आहे , पण त्याची कल्पकता ही भ्याडपणातून आिेिी आहे . नौका, धनुष्यबाण वगैरे िोध
हे तनसगादपासून, इतरांपासून दरू राहण्यासाठी िाविेिे आहे त. कोणी म्हणतं, माणसाच्या जगात प्रत्येक झाड
कोणाच्या मािकीचं असतं...

प्रत्येक बागेर्ोवती एक कंु पण असतं

आणण प्रत्येक कंु पणाबाहे र
कुणीतरी एक राखणदार उर्ा असतो.

एक वद्
ृ ध कपी सांगतो की 'तुम्ही त्यांचं अंधानुकरण करता आहात... पण वात्सल्यर्ाव हा आपल्या मूल्यव्यवस्थेचा
गार्ा आहे , माणसांचं तसं नाही.' हे वाक्य लिटहताना कवीची ‘टं ग’ त्याच्या ‘चीक’िा र्ोक पाडेि की काय इतकी
‘इन’ आहे , असं वाटतं.

काही वानर जस्त्रया या माद्यांच्या इतक्या मोठ्या आम्यांमुळे (स्तनांमुळे) मुिं गुदमरून किी जात नाहीत असा
प्रश्न ववचारते. तर कोणी म्हणतं मानवपत्र
ु ांना गरु
ु गह
ृ ी पाठवल्यामळ
ु े मातप्र
ृ म े लमळत नाही, त्यामळ
ु े ते कोरडे, टहंस्र
होतात...या सवद साधकबाधक ऊहापोहात एका संस्कृतीची दस
ु रीकडे बघण्याची कोती नजर कोिटकरांनी अधोरे णखत
केिेिी आहे . एक गट दस
ु रयाकडे बघताना आपण व ते अिा रे षा आखण्याकडेच कि असतो. साम्य बघण्याऐवजी
परस्परांमधिे बारीकसे फरकदे खीि उचिन
ू धरून 'ते' कसे वेगळे (व म्हणन
ू कमी दजादच)े आहे त हे ववचार खप
ू
वेळा पढ
ु े येताना टदसतात. आपणदे खीि पाजश्चमात्य संस्कृतीकडे अधदवट माटहतीवरून तनष्कषद काढतो. व
पाजश्चमात्यदे खीि तिाच अधदकच्च्या कल्पना बाळगन
ू परतफेड करताना टदसतात. जव्हएटनाम यद्
ु धाच्या काळात
जव्हएटनामींना आप्तांच्या मत्ृ यन
ू े तततकं द:ु ख होत नाही अिी सोयीस्कर समजत
ू अमेररकनांमध्ये पसरिी होती
(ककमान ती तिी पसरवण्याचे प्रयत्न तरी झािे होते). एकंदरीतच कोिटकरांनी अत्यंत गंर्ीर ररपोटद री तटस्थतेच्या
लमषाने एका बाजूने पूवग्र
द हदवू षत ववचारसरणीवर, कोत्या अनुमानपद्धतीवर तर दस
ु रया बाजूने मानवी संस्कृतीच्या
नावाखािी दडिेल्या स्वाथादवर सणसणीत कोरडे ओढिेिे आहे त.

या सवद उपदे िािा अथादतच तरुण वपढी खास वानरी िैिीत पाठमोरयाने वाकून नमस्कार करून दाखवते. प्रश्न
उपजस्थत करून व त्यावरच्या साधकबाधक, कोरड्या, ककदि ऊहापोहाची गंमत दाखवून हाही सगद संपतो.

***

253
मानव तर झािो. प्रस्थावपत संस्कृतीचं सार तात्परु तं का होईना, पण काबीज तर केिं. पण पुढे काय? ते टटकवून
कसं ठे वायचं? त्यासाठी िढा कुठच्या बळावर द्यायचा? जळात राहून मािािी वैर तर धरायचं नाही, मग जायचं
कुठे , करायचं काय? म्हणून ते सल्ल्यासाठी सीतामाईकडे जातात. या सीतामाईचं रूप आटदमायेप्रमाणे जादईू आहे .
तनसगादवर सत्ता असिेिं आहे . सीतामाई द्रोण बनवण्याचं काम करत झाडाखािी बसिेिी आहे . यामुळे
अिोकवाटटकेतिी सीताच डोळयासमोर येत.े रावणापासून मुक्त झािी तरी, रामाच्या सहवासात आिी तरी... दोन
पानं आपोआप झाडावरून गळून ततच्या डाव्या हातात येतात, उजव्या हातात त्याच वेळी जादप्र
ू माणे एक चोय येते,
व क्षणाधादत द्रोण तयार होत असतो. तो झािा की दस
ु रा, हे चक्र अव्याहतपणे चािू राहातं. हे चक्र एकाच वेळी
नैसचगदक आहे , व त्याचबरोबर मानवी प्रततर्ेने नवीन रचनांच्या तनलमदतीचं - तंत्रज्ञानाचंही आहे . ती त्यांना सांगते
मानवच बनन
ू राहा. इथन
ू पळून जा. पण ते तततकं सोपं नसतं. िक्षमण (रे षा आखणारा, बंधनं घािणारा) रागीट
होता, त्याने या वानरांचा कुठे ही पाठिाग करून नायनाट केिा असता - तनयम मोडल्याबद्दि. रामही वणदव्यवस्थेचा
परु स्कतादच होता. पण माझा राम मिा वानरांमळ
ु े च र्ेटिा ना? तेव्हा त्यांना मदत केिीच पाटहजे, असं म्हणन
ू ती
त्यांच्या म्होरक्यािा एक द्रोणांची चळत दे ते. आणण म्हणते, वेळ आिी की त्यांचं काय करायचं हे तम्
ु हांांिा
कळे िच.

प्रत्यक्ष सीतामाईने बनविेिे असिे तरी ते क्षुल्िक द्रोणच. ते पाहून इतर वानर अचंब्यात पडतात. त्यातिा एक
जण संतापतो, व त्या अतीव संतापाच्या र्रात त्याची िेपटी परत येते. तो पन् ु हा वानरत्व प्राप्त करतो. त्याचवेळी
चमत्कारासारखा एक द्रोण वारयाने चगरक्या घेत उडतो, जसजसा वर जातो तसतसा मोठा होतो. समुद्रात पडतो
तोपयंत एका प्रचंड गिबताएवढा होऊन समुद्रात संथ तरं गायिा िागतो. हे च सीतामाईचं दे णं. स्वातंत्र्य, िक्ती,
िक्षमणापासून दरू वर जाऊ िकण्याची. नवसुसंस्कृतांसाठी अढळपद. जणू कणादिा क्षबत्रयत्व लसद्ध करण्यासाठी
लमळािेिं, सूतपुत्रत्वाचा इततहास माहीत नसिेल्या दे िाचं राज य.

सगळे वानर आश्चयादने बघत असताना इंग, सीतामाईकडून द्रोण स्वीकारणारा वानरांचा म्होरक्या, डोकं ताळयावर
ठे वून उरिेिे द्रोण पुरून ठे वतो. व त्यावर एक मोठा दगड ठे वतो. त्याच्याकडे आता एकूण अठरा गिबतांचं आरमार
असतं. या जोरावर अनेक गोष्टी करता येणार असतात. या जाणीवेसोबतच त्यािा एक िंख सापडतो. आकािाचा
अंतर्ादव करणारा, आकािािा स्वत:पासून िपायिा जागा दे णारा...

त्या िंखाची घुमटी

घोटीव
आणण कठोर होती

स्वप्नसुरत क्षणी
अश्मीर्ूत झािेल्या एखाद्या
यक्षक्षणीच्या स्तनाप्रमाणे

तो िंख आतून
िुसिुिीत होता एखाद्या
अप्सरे च्या योनीप्रमाणे

254
या िंखािा िैंचगक आकषदणाइतकं तीव्र आकषदण आहे . तो हाती आिा की कामुकतेने व्हावा तसाच जीव वेडा होतो,
हे इथे कवीिा सुचवायचं आहे . तो िंख कानाजवळ आणल्याबरोबर सुरस आणण चमत्काररक कथा सांगू िागिा.

सवांग चचतारून घ्यायचे डोहाळे िागिेल्या

असूयप
द श्या
चचत्रिोिप
ु गुहांच्या
....
ककंवा टकरा दे ऊन दाही टदिा
दणाणून टाकणारया
वज्रकपाळ एडके झुंजवण्यात आपिा

वेळ वाया घािवणारया

व अजून गर्ादधान न झािेल्या
बहुव्रीही दरयाखोरयांच्या

कंु पणात जीवािा रमू न दे णारे , दरू

ु न साजरे तनळे डोंगर प्रत्यक्ष पायाखािी तुडवायिा िावणारे िंखाचे ते िब्द.
मानवािा आत्तापयंत कैक वेळा त्यांनी मोटहनी घातिेिी आहे . अरे चिा, इथे काय ठे विंय, आपल्या वस्तीच्या
वेिीपिीकडचा डोंगर ओिांडिा की ततथे सवद नवीन कोरं आहे . प्रस्थावपत व्यवस्थेत पुरेसा मान न लमळणारया
घटकांना तर तसं वाटणं सहाजजकच आहे .

आणण पुढे तो िंख

असंही म्हणािा
की अरे यार,

सीतामैयाचे आिीवादद
संगती असल्यावर
दस
ु रं काय पायजेिाय तुम्हािा?

जजथे जाि ते तुमचं आजोळच असेि,कारण िेवटी कुठचीही र्ूमी म्हणजे सीतेची माईच नाही का? ती तुम्हांिा
कसं काही कमी पडू दे ईि? माणसाची अनोळखी कंु वार रसरिीत ककनारयांना आलिंगन दे ण्याची इच्छा ही अिीच
आिावादी असते. ततचाच सतत डोक्यात घोंघावणारा, प्रस्थावपत चाकोरीिा तोडून नव्या मोकळया कुरणांची साद
घािणारा हा आवाज. ही साद िोकांना ऐकवण्यासाठी तो िंख फुंकतो. ज या दगडाखािी ते द्रोण पुरिे होते त्याच
दगडावर उर्ा राहून. जणू काही त्या द्रोणांत असिेल्या िक्तीच्या जोरावर उर्ं राहून.

आज्ञाथी वियं होती

कानांना ऐकू येण्यापिीकडिी
व अिीकडिी

जी ऐकणारयांना कळत न कळत

255
 आपोआप
बंधनकारक ठरत होती.

व ऐकणारा प्रत्येक जण त्या

िंखािा अलर्प्रेत असणारया र्ववष्यपुराणात
सामीि होत होता.

कवीने म्हटिेिं नाही, पण िंखाचा अचधकारी स्वर त्या द्रोणांनादे खीि ऐकू गेिा कदाचचत. कारण त्याच क्षणी
जमीन हादरिी, व ते सवद द्रोण उसळी फोडून वर आिे. इंग जो आकािात उडािा तो नवीन र्ूमीवर जाऊन पडिा.
तीच इंग्िंड झािी हे आता कोणािा फारसं माहीत नाही. पुन्हा संस्कृतीचा ववस्तार, जेते व जजत यांचं चक्र याकडे
कोिटकर तनदे ि करतात.

जो पूवव
द त वानर झािा होता, तो या नवीन वानरांच्या प्रवासाच्या तयारीकडे तटस्थपणे पाहात होता. त्यािा -

तू आमच्याबरोबर येऊ नकोस

असं त्यािा कुणीच म्हणािं नव्हतं
पण ये असंही.

तो नवखंड पथ्
ृ वी वसवण्यासाठी जाणारा तांडा पाहात तसाच बसून राटहिा.

त्यांचीच वंिवेि ववस्तारून

पुढे त्यांच्या िाखा
अमेररकन, इंग्रज, फ्रेंच, जमदन

इटालियन, रलियन,
हबिी, लिद्दी, अरब, तुकी, चचनी, जपानी
वगैरे नावांनी प्रलसद्ध होणार होत्या

आणण पथ्
ृ वीचा पचका करणार होत्या,
हे त्यािा कसं माहीत असणार?
ववनाकारण हळहळत

तो तसाच बसून राटहिा ततथे वाळूत.

आपण ककती र्ाग्यवान आहोत
हे त्यािा समजिेिंच नव्हतं

िेपटीचं गतवैर्व
त्यािा परत लमळािेिं होतं
तनरुपयोगी नाकाच्या बदल्यात.

256
इथे पाचवं सगद व कववता संपते. कवीचं मत पटहल्यांदाच व्यक्त करत. नंतर राहातो तो उपोद्घात.

जॉन नावाचा कोणीतरी पाजश्चमात्य िास्त्रज्ञ म्है सूरिा रामायणाचं र्ाषांतर करण्यासाठी आिा असतो. िायब्ररीत
बसिेिा असताना एक हुप्प्या त्याचं िक्ष वेधन
ू घेतो, व णखडकीपािी केळीच्या पानात गुंडाळिेिं ताडपत्री हस्तलिणखत
ठे वतो. जॉन ते उघडून बघतो, तर पपईमुख नावाच्या कुणीतरी िंगरू ी र्ाषेतून संस्कृतमध्ये केिेिं ते समश्िोकी
र्ाषांतर असतं. आकफ्रकेतल्या एका टोळीने उत्तरे कडे सरकत सरकत पथ्ृ वी व्यापिी या इततहासािा व एकंदरीत
मानवाच्या उत्क्रांतीच्या कल्पनांना तडा दे णारं . जॉन झराझरा टटपणं काढतो, पण िवकरच ते हस्तलिणखत नाहीसं
होतं. त्याची टटपणं व आठवणी यांच्या सहावयाने िक्य तततकं तो लिहून काढतो... त्याचं िेखन म्हणजेच ही मूळ
कववता हे गलर्दत आहे .

या सगळयाचा अथद काय? कवीिा नक्की काय सांगायचं आहे ?

त्यासाठी पुन्हा एकदा या साटहत्यप्रकारािा काय म्हणावं असा ववचार करावा िागतो. म्हटिं तर हा वैचाररक िेख
आहे . एक ववषय घेऊन त्याबद्दि टटप्पणी करणारा. म्हटिं तर ही एक रूपककथा आहे . म्हटिं तर छं दबंधनं
झुगारून दे णारी दीघद कववता आहे . मी टहिा कववताच म्हणेन, कारण तीत आिेिी रूपकांची रे िचेि, एक अज्ञात,
बोट न ठे वता येणारी िय यामुळे. कुठल्या बरणीत र्रून ठे वावं व तीवर िेबि काय िावावं हे तततकंसं महत्त्वाचं
नाही. महत्त्वाचं हे आहे की या रचनेतन
ू काय प्रकारचा आकारबंध डोळयासमोर येतो? मिा तरी असं वाटतं की या
कववतेिा एखाद्या ववचारप्रवाहाचं रूप आहे . एखाद्या साध्या कववतेत ककंवा वैचाररक िेखात बरयाच वेळा एक
सरळसोट धारा असते. ‘द्रोण’मध्ये त्या धारे चं स्वरूप एखाद्या नदीसारखं आहे . अनेक उपनद्या ततिा लमळतात,
काही कािवे झरे वेगळया वाटांनी जातात, आणण प्रवाह पढ
ु े जातो. महाकाव्यात काही आख्खयानं येऊन जावीत तिा
काही टटप्पणी येऊन जातात.

कववतेचा ववषय आहे संस्कृती म्हणजे काय, व ती पसरते किी? कोिटकरांची प्रततर्ा अिी की ते संस्कृती हा िब्द
एकदाही वापरत नाहीत. केवळ रूपकांतच बोितात. हे च त्यांनी ‘तक्ता’मध्ये केिेिं आहे . वणदव्यवस्थेबाबत बोिताना
ते तक्त्याचं (वणदमािेच)ं रूपक वापरतात, व चौकटींववषयी बोितात. त्या रूपकाचा अथद वाचकाने िावायचा असतो.
मिा कोिटकरांची कववता आवडते ती याच कारणामळ
ु े . कवीिा जे सांगायचं आहे त्यासाठी वाच्याथद वापरिा तरी
संद
ु र कववता करता येते. पण रूपकांचा वापर हा कववतेिा एक गटहराई प्राप्त करून दे तो. रूपकांच्या वापरातन
ू
तनमादण होणारी आियघनता हे कववतेचं िक्तीस्थान आहे .

तेव्हा प्रथम आपण रूपकांकडे बघ.ू कथा रामायणाची आहे , तेव्हा राम हे प्रमख
ु रूपक असावं हे उघड आहे . पण
राम केवळ उल्िेखानेच या कथेत येतो. काहीसा पाश्वदर्ूमीिा उर्ा असणारा - पाश्वदर्ूमी घडवणारा. राम हा आदिद
राजा आहे . पण आदिद राजा म्हणजे नक्की काय? तर प्रजेिा आदिद वाटे ि असा. आदिद असणं आणण वाटणं यात
फरक आहे . प्रजेसाठी तनष्किंक चाररत्र्याची प्रततमा ठे विी की राज यकारर्ार, ित्रि
ूं ी िढाया करून त्यांच्यावर ववजय
प्राप्त करणं यातही त्याच्या प्रजेसाठी आदिद राहाणं म्हणजे िंकेवर ववजय लमळविा की ततची संपत्ती हरण करून
ती अयोध्येिा बहाि करणं आिंच. हे करण्यासाठी, अयोध्यावासी ज यांचं तोंडदे खीि पाहणार नाहीत अिा वानरांिी
मैत्री करणं (वािीचा कपटाने वध करूनही) हे त्याचं कतदव्यच आहे . पण हे करतानाही वानरांना त्यांच्या जागीच
ठे वणं हे ही कतदव्यच आहे . वणदव्यवस्था वापरून घेणं आणण त्याचबरोबर ती जपणं ही रे षा चािायिा सोपी नाही.

257
कववतेतल्या रामाने त्यावर तात्पुरता तोडगा काढिेिा आहे . वानरांना माणसांचं रूप काही काळपयंत, िंकेसारख्खया
दरू च्या र्ूमीत टदिं तर सगळे च खष
ू . ही व्यवस्था कोणी मोडू नये म्हणून िक्षमणाच्या कोपाचा बडगा तो बाळगून
आहे च. प्रस्थावपत व्यवस्था पददलितांना कमीतकमी 'मोबदिा' दे ऊन वापरून किी घेते याचं हे चपखि उदाहरण
आहे . बब्रटटिांना जेव्हा र्ारताचं िोषण करण्याच्या योजना राबवण्यासाठी र्ारतातल्याच वानरांची गरज पडिी तेव्हा
त्यांनी इथल्या नेटटव्हांना लिकविं, पण तेवढयापुरतंच. त्यांना अथादतच गोरयांचं स्थान लमळािं नाही. जेते
आणण जजत, परकीय राज यकते व त्यांच्या जुिमाखािी र्रडिी जाणारी नेटीव्ह रयत यांचं हे असं नातं कायमच
राटहिेिं आहे . ही कथा िेकडो टठकाणी पन्
ु हा पन्
ु हा घडिेिी आहे .

रामाचं आणण वानरांचं रूपक तसं समजायिा सोपं आहे . सगळयात गूढ गहन रूपक आहे ते सीतामाईचं. राम हा
पाश्वदर्म
ू ीिा असतो तर सीतामाई प्रत्यक्ष सहर्ाग घेते. कोिटकरांच्या ‘चचरीलमरी’मधल्या काही कववतांतही ववठ्ठि-
रखम
ु ाई अिी रूपकाची जोडी येते. ततथे ववठ्ठि हा कधी प्रस्थावपत व्यवस्थेचा धारक म्हणन
ू येतो, तर इतर
(बरयाच) वेळा तो जीवनाच्या वारीचं अंततम ध्येय म्हणन
ू येतो. रखम
ु ाई मात्र ववठ्ठिाच्या परु
ु षाची जोडीदार प्रकृती
बनन
ू येते. इथे सीतामाईचीदे खीि तीच र्लू मका आहे . सीतामाई ही धरतीची कन्या असल्यामळ
ु े इथे हे रूपक अचधक
चपखि बसतं. नक
ु त्याच लिकून-सवरून िहाण्या झािेल्या वानरांनी आसपास बतघतिं तर त्यांना ही पररजस्थती
टदसते. आसपासच्या तनसगादत, माणसांत, जलमनीत अमाप वैर्व (untapped potential) असतं. अज्ञानामळ
ु े आत्तापयंत
ते वापरिेिं नसतं इतकंच. त्या झाडाच्या पानांपासन
ू , नवतनमादणाच्या प्रतीकांपासन
ू च हे द्रोण बनतात. हे द्रोण
म्हणजे िक्ती, सामथ्यद... पटहल्या द्रोणाचं जहाज बनल्यावर वानरांचा प्रमुख डोकं ताळयावर ठे वून अठरा जहाजांच्या
आरमाराचा टहिोब करतो. पण सगळी तयारी व्हायच्या आतच तो िंख फुंकिा जातो. आणण क्षुल्िक टठणगी पडून
पूणद तयारी आधीच ववस्फोट व्हावा, क्रांतीसाठी सिस्त्र चळवळ व्हावी, अठरािे सत्तावन्नसारखा उठाव व्हावा, तिी
ती िक्ती आपसूकच उद्रे क होऊन बाहे र पडते.

हा िंख हे कवीचं सवादत जजव्हाळयाचं रूपक आहे असं वाटतं. ही आंतररक साद र्ल्यार्ल्यांना र्ुरळ पाडते. ततचा
आवाज साजणगटहरा आहे . कानांना ऐकू येणारया आवाजाच्या अिीकडल्या व पिीकडल्या वियांचा, सरळ मनािाच
लर्डणारा. नाववकांना झपाटून टाकणारया सागरकन्यांचा - सायरे न्सचा. हा आवाज कानांवर पडिा की चेटूक होतं.
जुनं, लिळं फेकून दे ऊन नवीन, कोवळं , ताजं िोधण्याच्या मानवाच्या ओढीचा हा आवाज आहे . गतानुगततकांच्या
वाटे ने जायचं तर या िंखाचा, सायरे न्सचा आवाज ऐकू येऊ नये म्हणून कानात उपदे िांचे बोळे र्रण्याचा समाज
प्रयत्न करतो. िेवटी प्रस्थावपतांचा जाच, हा आतिा आवाज आणण समाजातल्या व पररजस्थतीच्या िक्तीची जाणीव
झािी की संस्कृती नवीन माती िोधते, पसरते, फळते, फुिते...

इंग जजथे गेिा ततथे नवीन संस्कृती वसवून जुन्या संस्कृतीिा दडपण्याचं एक चक्र पूणद झाल्यानंतर त्याच मुळांचा
िोध घेण्यासाठी जॉन येतो. हा इंगचा वंिज. त्यािा इथेच राहणारया, आपिी आटदम ओळख जपिेल्या वानराचा
वंिज र्ेटतो आणण खरा इततहास सांगतो. िेकडो वषांपूवी तुटिेल्या रे षा पुन्हा एकदा वतळ
ुद ात येऊन लमळतात.
कायमच्या जुळण्यासाठी अथादतच नाही. संस्कृतीच्या गाण्यातिी एक सुंदर सम साधण्यासाठी फक्त.
***
लेखक- राजेि घासकडवी
चचत्रस्रोत : आंतरजािावरून सार्ार
हा िेख यापूवी 'लमसळपाव डॉट कॉम' आणण 'उपक्रम डॉट ऑगद' या संस्थळांवर प्रकालित झािा आहे .

258
 नवं जग, नवी कववता
उत्तरआधतु नक जग आणण त्या जगातिी कववता यांचा वेध घेणारं ‘नवं जग नवी कववता’ हे ववश्राम गुप्ते यांचं
पस्
ु तक िवकरच प्रकालित होत आहे . वाचकािा चचरपररचचत असणारं कववतेचं प्रारूप इतकं आमि
ू ाग्र बदितं आहे ,
कारण ते बदििेल्या काळाचं अपत्य आहे . काळ आणण कववता यांच्यातिं हे नातं उिगडणारा तनबंध म्हणजे
प्रस्तत
ु पस्
ु तक. त्या पस्
ु तकातिा अंि प्रलसद्ध करतो आहोत.

प्रकािनािा संमती दे णारया िेखकाचे आणण ‘संस्कृती प्रकािना’चेही आम्ही ऋणी आहोत.
***

नव्या जगातिी नवी कववता वाचताना नव्या जगाचं स्वरूप समजावून घेऊ या. ह्या जगात लमडडया, माकेट, मनी,
मॅनेजमें ट आणण मेडडटे िन ह्या पाच मकारांचं प्राबल्य वाढतंय. हे टदवसेंटदवस वाढतच जाणार आहे , कमी होणार
नाही. नवी कववता ह्या पाच मकारांचा किात्मक आणण संकल्पनात्मक हुंकार आहे . नवं जग जुन्याच्या तुिनेत
समजावून घ्यायिा अचधक कठीण गोष्ट आहे . म्हणून नवी कववता समजावून घेताना आपल्यािा नव्या जगाचे हे
मकारात्मक संदर्द िक्षात ठे वायचे आहेत. प्रस्तुत तनबंध जसा नव्या कववतेबद्दि आहे , तसाच तो नव्या
जगाबद्दिसुद्धा आहे . ह्या कववतेबद्दि बोिताना नव्या जगाचे, म्हणजेच जागततकीकरणाचे संदर्द अटळ आहे त.
जग आणण कववता हे नातं आई-मुिासारखं जैववक असतं. जिी आई तसं मूि. जसं जग, तिी कववता. जसा
अनुर्व तिी अलर्व्यक्ती.

’श्री चावुण्डराजें करववयिें ’ ह्या त्रोटक वाक्याने लिणखत मराठी साटहत्याचा इततहास सुरू झािा असं म्हणतात.
म्है सूरजवळ श्रवण-बेळगोळा इथिा गोमतेश्वराचा र्व्य पुतळा राचमल्ि गंग ह्या राजाच्या चामुण्डराय नावाच्या
प्रधानाने करवून घेतिा. त्याची जाटहरात व्हावी म्हणून त्याने हे वाक्य दगडावर कोरून घेतिं. हाच मराठीचा
पटहिा लििािेख. हा लििािेख आजपासून सुमारे साडेआठिे ते नऊिे वषांपूवी लिटहिा गेिा आहे . त्याचा उद्दे ि
दात्याच्या दातत्ृ वाची द्वाही कफरवणे आहे .

र्ाषेचा प्रमुख उद्दे ि संदेिवहन असिा तरी ततचा दवु यम उद्दे ि जाटहरातबाजी ककंवा ’सेल्फ प्रमोिन’ही असतो.
हे केवळ आजच्या म्हणजेच उत्तरआधतु नक संवेदनिीितेचच
ं व्यवच्छे दक िक्षण नाही, तर ते िक्षण प्राचीन काळात
म्हणजे सम
ु ारे एक हजार वषांपव
ू ीसद्
ु धा आढळून येतं. मराठीतिा पटहिा लििािेख चामण्
ु डरायाचा ‘ब्राँड’ प्रमोट
करणारा आहे . लिणखत मराठी वाङ्मयाची - त्यात कववतेचाही अंतर्ादव होतो - कथा प्राचीन लििािेखांपासन
ू सरू
ु
होते. मराठीच्या ह्या लििािेखांत सावदजतनक स्वरूपाच्या व्यावहाररक म्हणजेच रुक्ष नोंदी आढळून येतात.
आजतागायत िोधल्या गेिेल्या अधाद डझन लििािेखांपैकी एकावरही कववतेची एकही ओळ नाही.

एकववसाव्या ितकातल्या मराठी कववतेची अलर्व्यक्ती आणण व्याप्ती समजन

ू घेण्यापव
ू ी ततची उत्क्रांती समजावन
ू
घेणं मनोरं जक ठरतं. जजिा ‘खणखणीत’ म्हणता येईि अिी मराठीतिी आद्य अलर्व्यक्ती कववतेच्याच माध्यमातन
ू
झािेिी आहे . मराठीतल्या सकि संतकवींचा हा सज
ृ नानंद ज्ञानेश्वरांच्या अद्र्त
ु प्रततर्ावविासानंतर क्रमाने वाढत
चाििाय की घटत चाििाय ह्या प्रश्नाचं उत्तर एकववसाव्या ितकात लिटहिेल्या मराठी कववतेच्या संदर्ादत दे णं
रोचक असेि.

259
तेराव्या ितकापासून सुरू झािेिा मराठी कववतेचा हा उत्कट आणण र्ावरम्य प्रवास जागततकीकरणाच्या संपूणद
कह्यात गेिेल्या एकववसाव्या ितकात नेमका कुठल्या पडावावर येऊन थांबिाय, आणण इथन
ू तो प्रवास पुढे कुठच्या
टदिेने होणार आहे ह्याची कथा (narrative) मनोरं जक असू िकते. ही कथा जजतकी थेट, होईि तततकी हसतखेळत
सांगण्याचा प्रस्तुत तनबंधाचा इरादा आहे . चािू काळ व्यालमश्र र्ावजस्थतींना जन्म दे णारा रोचक काळ आहे . त्यािा
चचंताक्रांत, िांबोड्या चेहरयाने सामोरे न जाता तो हसतखेळत समजून घेता येतो अिी प्रस्तुत तनबंधाची र्ूलमका
आहे . गांर्ीयादची दस
ु री बाजू हसरी असते.

साटहजत्यक कृतींच्या आकिनासाठी ’गांर्ीयद’ हे मूल्य ववसाव्या ितकापयंत वैध होतं. कारण तोपयंत र्ाषेतून व्यक्त
होणारा अथद बरयापैकी ’जस्थर’ स्वरूपाचा होता. जागततकीकरणानंतर ह्या अथादिाच ’अजस्थरतेच’ं ग्रहण िागिं.
जागततकीकरणाने रूढ केिेिी नवी नैततकता तन:संिय, तनखािस ककंवा तनरपेक्षतावादी तत्त्वांवर आधारिेिी नाही,
तर ती सापेक्षतावादी मूल्यांवर आधाररत असल्याचा एकूण प्रत्यय येतो. ह्या नवनैततकतेिा आत्मसात केिेल्या
नव्या ितकाने आधीच्या वीसही ितकांपासून ताजत्त्वक आणण मानलसक काडीमोड घेतल्याचेही टदसून येतंय. त्यामुळे
सम
ु ारे आठिे ते हजार वषांची जस्थर मूल्यपरं परा चािू ितकात िीषादसन करताना टदसन
ू येते. प्रस्थावपत मल्
ू यांची
ही ववपरीत करणी चािू काळातिं सवादचधक मोठं आव्हान आहे हे फक्त कवीच नव्हे तर कवीतरसद्
ु धा मान्य
करतीि.

गेल्या वीसबावीस वषादत झािेिी आय.टी. क्रांती, त्यातन

ू मानवी मनावर प्रस्थावपत झािेिी इिेक्ट्रॉतनक लमडडयाची
अचधसत्ता आणण त्यातन
ू बदििेिं मानवी मन हे चािू काळासमोरचं सवादत मोठं आव्हान आहे . माध्यम (media)
क्रांतीमळ
ु े हजार-दीड हजार वषं रुजिेल्या जस्थर मानवी वतदणक
ु ीच्या साच्यांना नवे पयादय तनमादण झािेत. लमडडयाच्या
प्रादर्
ु ादवामळ
ु े मानवी वतदणक
ु ीचे नवे आववष्कार जन्मािा आिेत, नवे ववभ्म रूढ झािेत आणण नवी मल्
ू यव्यवस्था
रूजू िागिी आहे . मानवी जाणीव (conscience) आणण नेणीव (sub-conscience) दोन्हीमध्ये इिेक्ट्रॉतनक लमडडयाने
घस
ु खोरी केिी. त्याचा पररणाम म्हणजे, व्यजक्तगत आणण पयादयाने सामद
ु ातयक मनाची स्वायत्तताच हरविी. समाज
टे लिजव्हजनचं ऐकू िागिा. चौकोनी चेहरयाचा टे लिजव्हजन सेट आपिा फ्रेंड, कफिॉसॉफर, गाईड झािा. नव्हे , तो
सवदव्यापी ईश्वर झािा.

रे डडओ, टे लिजव्हजन, इंटरनेट, मोबाईि इत्यादी लमडडयाच्या सवदव्यापी सत्तेमळ

ु े आणण जगणं उिटं पािटं करणारया
ह्या लमडडयाच्या वविक्षण संस्कारांमुळे काव्य, िास्त्र आणण ववनोदाच्या प्रांतात अनोखे वारे वाहू िागिे आहे त.
थोडक्यात, पारं पररक हळवी मराठी कववता धीट होऊ िागिी आहे . जागततकीकरणानंतर लिटहल्या गेिेल्या ह्या
नव्या कववतेचा, पारं पररक - म्हणजेच स्वस्थ आणण सुस्त - वाचकांना सांस्कृततक धक्का बसू िकतो. सांस्कृततक
धक्के सगळयांनाच पचवता येत नसतात. त्यामुळे असे धक्के दे णारी कववता दि
ु क्षद क्षत ठे विी तर बरं असं सामान्य
वाचकांना वाटू िकतं. कुठल्याही काळात नव्यािा ववरोध ही स्वार्ाववक मानवी प्रततकक्रया असते. पण हा ववरोधही
कािांतराने मावळतो. नवं अखेरीस जुनं होऊन नव्या नव्याची चाहूि िागते. हा कािचक्राचा तनयम आहे . ह्या
तनयमासमोर आपण सगळे च, इन्क्िुडडंग कवी, हतबि आहे त.

आज आपण जगतोय ते जग जागततकीकरणाच्या प्रर्ावामुळे अर्ूतपूवद खि

ु ं म्हणून अजस्थर झािं आहे . खि
ु ेपणा
ककंवा लिबरलिझम आर्ाळातून पडत नसतो. त्यासाठी तनढादविेल्या परं परे िी वाटाघाटी कराव्या िागतात. जन
ु ं

260
सोडून नव्याचा पाठिाग करावा िागतो. जुन्यात स्थैयद असतं, नव्यात मात्र अस्थैयद आणण टें िनच असतं. हे टें िन
ककंवा anxiety म्हणजेच र्ववष्याबद्दि र्य आपल्या काळाची प्रमुख ओळख होऊ पाहतंय.

जुनं संपिं, पण नवं सुरू होत नाही ह्या सस्पेन्सयुक्त अवस्थेत मनं चचंताक्रांत आणण र्यर्ीत होतात. ह्या
मानलसक अवस्थेत जुन्याचं पुनरुज जीवन करावसं वाटतं. पण तेही धड होत नाही आणण नवंही धड पचवता येत
नाही ह्या संभ्लमत अवस्थेत जगणारया समाजािा जागततकीकरणोत्तर समाज म्हणतात. हा संभ्म न संपणारा आहे
तेव्हा त्याचा बाऊ न करता आपण जागततकीकरणाच्या आचथदक आणण सांस्कृततक आियात, नव्या कववतेचं कारण,
ततचा उद्दे ि आणण ततची दृष्टी नेमकी काय आहे ह्याची सवांगीण चौकिी करून बघू या.
एक गोष्ट तनजश्चत आहे . जागततकीकरणामुळे आपल्या सर्ोवतािी अनोखा आणण अनपेक्षक्षत अवकाि तयार
झािेिा टदसतोय. ह्या अवकािात जसे मानवी स्वर्ावाचे नवे ववभ्म टदसन
ू येतायत, तसेच किेचे नवनवे
आववष्कारसद्
ु धा रूजू बघतायत. ह्या आववष्कारांचा तसेच नव्या मल्
ू यांचा ज्ञानाच्या हरे क क्षेत्रात प्रसार होतोय.
साटहत्य, समीक्षा, किा आणण उपर्ोगाच्या क्षेत्रात जेव्हा नवी ववचारसरणी रूढ होऊ िागते तेव्हा मानवी वतदणक
ू ,
ववचार, आचार इत्यादीचे नवे साचे तनमादण होतात. साटहत्याची नवी व्याख्खया तयार होऊन त्याच्या आकिनात
’गांर्ीयाद’सोबत ’खेळकरपणाचा’सद्
ु धा अंतर्ादव होऊ िकतो.

मि
ू त: आचथदक म्हणजेच र्ौततक आिय घेऊन येणारया जागततकीकरणाने जगर्रातल्या सांस्कृततक म्हणजेच
अचधर्ौततक अवकािांमध्ये (cultural pockets) खळबळ तनमादण केिी. त्यामळ
ु े दे िोदे िी सवदमान्य असिेल्या
सांस्कृततक समजत ु ींमध्ये नवी संिोधनं होऊ िागिी आहे त. ककंबहुना आज अिी कािानुरूप संिोधनं
ु ीअपसमजत
करणं नव्या सांस्कृततक प्रवक्त्यांना र्ाग पडिं आहे .

कुठल्याही काळातिा कवी त्या काळातिा सांस्कृततक प्रवक्ता असतो. ह्या कवीच्या प्रवक्तेपणाचा पाया ज या
गटृ हतांवर आधाररत होता, त्या गटृ हतांना जागततकीकरणाने जबरदस्त हादरा टदिेिा आहे . ह्या हादरयांचे ववववध
पदर उिगडवन
ू सांगणे आणण त्या अनष
ु ंगाने नव्या कवींच्या रचना जोखन
ू बघणे हे ह्या तनबंधाचं ध्येय आहे .

काळासोबत राहायचं असेि तर अंतयादमी वसत असिेल्या पारं पररक मल्

ू यव्यवस्थेत ’स्ट्रक्चरि अॅडजेस्टमें टस’
आणण अमें डमें टसना सध्यातरी पयादय टदसत नाही. मग तो कवी असो की कववतेचा वाचक, चचत्रकार असो की
चचत्राचा आस्वाद घेणारा रलसक, िेखक असो की समीक्षक आणण सत्ताधीि असो की त्यािा सत्तेपयंत पोहोचवणारा
मतदाता नागररक, ही अंतयादमीची ’स्ट्रक्चरि अॅडजेस्टमें ट’ अटळ आहे .

बदिता काळ माणसाच्या र्ावववश्वात उिथापािथ करणारा ८.३ ररक्श्टर स्केिचा र्क
ू ं प आहे . ह्या र्क
ू ं पात
माणसांची जुनी घरं नष्ट होतीि हे नक्की, पण त्या घरात राहणारयांच्या मनांची उर्ारी नष्ट होऊ द्यायची नसेि
तर प्रत्येकािा स्वत:ची जाणीव आणण नेणीव चािू काळािी सुसंगत ठे वावी िागणार आहे . ही कािसापेक्ष जाणीव
फक्त तगून राहाण्यासाठीच नाही तर अथदपूणद जगण्यासाठीसुद्धा उपयुक्त होईि असंही प्रस्तुत तनबंधाचं प्रततपादन
आहे .

काळ बदििा आहे . तो बदित आहे . तो पुढेही बदिणार आहे . काळाबद्दि केवळ ही तीन ववधानंच खातरीपूवक
द
करता येतात. जुन्या काळाच्या गर्ादतून नवा काळ जन्मतो ह्या घासून गळ
ु गुळीत झािेल्या पारं पररक समजुतीवर
आधारिेिं काळाचं जस्थर ‘मॉडेि’ एकववसाव्या ितकात जुनं म्हणून गैरिागू झािेिं टदसतंय. त्या ऐवजी नवोत्तर

261
काळािा समजून घेणारं काळाचं पयादयी ‘मॉडेि’ प्रस्थावपत होऊ बघतंय. ह्या नव्या मॉडेिची खब
ु ी म्हणजे ते
अतोनात पररवतदनिीि आहे . एखादा ’काऊच पोटॅ टो’ (टटव्ही अॅडडक्ट) ज या वेगाने ररमोटचं बटण दाबून चॅ नेि
हॉवपंग करतो त्यापेक्षाही जास्त वेगाने र्ोवतािचा काळ बदित चाििाय. त्यािा समजावून घेणं हे नव्या
कववतेसमोरचं मोठं आव्हान आहे . काळाचं हे नवं ककंवा नवोत्तर ‘मॉडेि’ जुन्या, पारं पररक काळािा ठार मारून उर्ं
ठाकिंय हा प्रस्तुत तनबंधाचा युजक्तवाद आहे .

व्यापक सांस्कृततक नजरे ने बघायचं झािं तर असं म्हणता येईि की अंदाजे वीस ितकांनी युक्त अिा एका
पारं पररक काळाचा आज ‘अंत’ झािा असून त्या जागी नव्या अपारं पररक काळाचा उदय झािा आहे . ह्या अपारं पररक
काळात जुनी मूल्यव्यवस्था गैरिागू ठरण्याची िक्यता तनमादण झािी असून, त्याऐवजी नवी मूल्यव्यवस्था रूजू
बघतेय. कवी संस्कृतीचा प्रवक्ता असल्याने सांस्कृततक मल्
ू यव्यवस्थेवर सखोि चचंतनाची त्याच्याकडून अपेक्षा
असते. ह्या चचंतनाच्या गाभ्यात जागततकीकरणाने अर्त
ू पव
ू द बदि घडवन
ू आणिेिे टदसतात. मल्
ू यव्यवस्थेच्या
संदर्ादत सांगायचं झािं तर हे एकववसावं ितक उपटसंर्
ु ासारखं अवतरिेिं आहे . त्याचा गेिेल्या वीस ितकांिी
फारसा संबंध नाही असं र्ीत र्ीत का होईना, पण नोंदवावसं वाटतं.

पंधरा वषांपव
ू ी अंत पाविेल्या ववसाव्या ितकाचं एकववसाव्या ितकािी नातं आहे का? आिेल्या नव्या ितकाचा
गेिेल्या दहाबारा ितकांिी काही ताककदक, ऐततहालसक, र्ावतनक आणण जैववक संबंध आहे की नाही? असा ताजत्त्वक
संभ्म पैदा करणारया ह्या एकववसाव्या ितकािा ‘नवोत्तर जाणीवेचं ितक’ म्हणण्याचं स्वातंत्र्य हा तनबंध घेणार
आहे . एकववसाव्या ितकात ही नवोत्तर संवेदनिीिता (new sensibility) जन्म घेतेय. संवेदनिीिता म्हणजे
अनर्
ु वािा टदिेिा सौंदयदवादी, मल्
ू यगर्द आणण र्ावनािीि प्रततसाद (gut reaction) असते. जागततकीकरणोत्तर नव्या
कवींची ही गट ररअॅक्िन नेमकी काय आहे ? हे तपासन
ू बघणं ह्या तनबंधाचं एक ध्येय आहे .

अनर्
ु व बदििा की संवेदनिीिता बदिते. जागततकीकरणपव
ू द काळातिा सामाजजक-सांस्कृततक आणण
जागततकीकरणोत्तर कािखंडातिा सामाजजक-सांस्कृततक अनर्
ु व लर्न्न असल्याने त्यांना टदिेिा अलर्व्यक्त्तीचा
प्रततसाद लर्न्न असणं स्वार्ाववक आहे . ववसाव्या ितकातिी संवेदना जर ’नवी’ होती हे आपण मान्य केिं तर
एकववसाव्या ितकातल्या संवेदनिीितेिा ’नवोत्तर’ म्हणण्यात काहीच गैर नाही. ह्या नवोत्तर मूल्यरचनेचं
सावदजतनक बांधकाम आज सवदत्र जोरात सुरू आहे . त्यामुळे होणारं नैततकतेचं ट्रॅ कफकजॅ म आपिी डोकेदख
ु ी ठरिी
आहे . त्यावर झटपट उपाय टदसत नाही.

र्ारतासारख्खया उतरं डवप्रय (hierarchical) समाजात, जजथे सगळा र्र जन्मावर आधाररत अचधकार, वणादचधजष्ठत
कमदकांड आणण घोकंपटटी संस्कारांवर असतो, त्या समाजात नव्या मूल्यरचनेचे बांधकाम अहोरात्र सुरू आहे . ह्या
मूल्यरचनेतून अर्ूतपूवद मानलसक ताणतणाव तनमादण होऊ िागिे आहे त. जन्
ु या मूल्यांची उत्क्रांती होतेय. मानलसक
स्थैयद, जेष्ठांबद्दि धाक, चचरं तन मूल्यांबद्दि आदर, इततहासाबद्दि रम्य समजूत ह्या जमीनदारी अवस्थेत
रूजण्यारया मूल्यांची सद्दी संपत आिी की काय? ही िंका येतय
े . त्याऐवजी िोकिाही आणण समतेवर आधाररत
नव्या मानवी मूल्यांची प्रततष्ठापना होण्याची िक्यताही वाढतेय.

जागततकीकरणोत्तर एकववसाव्या ितकात जगर्रात पारं पररक सामाजजक उतरं ड मोडिी जाऊन त्या ऐवजी एक
आडवी (horizontal) समाजव्यवस्था अजस्तत्वात येतेय. ही गोष्ट खेदजनक नाही तर आनंददायक आहे असं

262
पोस्टमॉडतनदझमचं तत्त्वज्ञान सांगतं. ह्या जागततक पाश्वदर्ूमीवर र्ारतातसद्
ु धा उतरं डीची समाजव्यवस्था आडवी
होतेय का, हा प्रश्न ववचारता येतो. त्यािा गंमतीदायक उत्तर असं आहे : र्ारतात आडवी समाजव्यवस्था येऊ घातिी
तरी सध्या ही पारं पररक उतरं ड कििेिी टदसते. र्ारतात आज उर्ी नाही आणण आडवीही नाही तर ’ततरपी’
समाजव्यवस्था टदसून येतेय.

’अि कायदा’ आणण ’तालिबान’ काहीही म्हणोत, सत्य हे आहे की जागततकीकरणानंतर जगर्रातिे मानवी समाज
कािच्या तुिनेत आज अचधक लिबरि, अचधक मोकळे आणण अचधक उपर्ोगप्रवण झािे आहे त. र्ारतसुद्धा ह्या
तनयमािा अपवाद नाही. ह्या आडव्या म्हणजेच समतेचं सूचन करणारया समाजव्यवस्थेिा फ़ारसं पररचचत नसिेिं
पारं पररक र्ारतीय मन त्यामुळे पुरतं र्ांबावन
ू गेिेिं टदसतं. त्यातून पैदा होणारा सामुदातयक संभ्म, राग, चचंता,
मानलसक ताण आणण टहंसा टदवसेंटदवस आडव्या होऊ बघणारया समाजरचनेची ओळख ठरू िागिीय. आज तरी
नव्या जाणीवेच्या कवींसमोर आडवी समाजरचना एक किात्मक अव्हान आहे . कारण आपिी कववता, आपिं
साटहत्य, प्रस्थावपत किा ही मळ
ु ात उभ्या (vertical) समाजरचनेत आकारास आिी होती. त्यामळ
ु े ती प्रकृतीने
पारं पररक आणण वत्त
ृ ीने कंझवेटटव्ह होती. नव्या वातावरणात हे समीकरण बदििं आहे हा प्रस्तत
ु तनबंधाचा
यजु क्तवाद आहे .

ं
िॉरे न्स एम. किडमनच्या ’द हॉररझॉटि सोसायटी’ ह्या ववख्खयात पस्
ु तकात आडव्या समाज रचनेबद्दि ववस्तत
ृ
वववेचन केिं आहे . ते थोडक्यात असं: आधतु नक तंत्रज्ञानाने मानवी अजस्मतेची कल्पना कमािीची बदिन
ू टाकिी.
तंत्रज्ञान क्रांतीमळ
ु े आपिं एकूणच सामाजजक, राजकीय आणण सांस्कृततक जीवन बदििं. पारं पररक समाजात मानवी
नातेसंबंध आणण परस्परव्यवहार हे उतरं डीच्या रचनेवर आधाररत होते. ह्या उतरं डीत खािी असिेल्यांना वरच्यांचं
ऐकावं िागायचं. ह्या उतरं डवप्रय समाजव्यवस्थेत माणसाचं स्थान त्याच्या जन्मावरून ठरायचं. वैज्ञातनक िोध
आणण तंत्रज्ञान क्रांतीनंतर हे बदििं. आधतु नक काळ सुरू झािा. त्यात प्रत्येक माणसािा स्वत:ची जन्मदत्त
अजस्मता बदिण्याची मुर्ा लमळािी. आधतु नक समाजात लमडडयाचा प्रर्ाव वाढिा. त्यातून पारं पररक मानवी
अजस्मतेच्या संकल्पना उिटयापािटया झाल्या. खरया अथादने समताचधजष्ठत समाजरचनेचं सूतोवाच झािं. सामाजजक
समतेच्या िक्यता वाढल्या. हा ’खास’ नव्हे तर ’मास’ कल्चरचा प्रर्ाव आहे असं िॉरे न्स एम. कफ्रडमन सुचवतो.

जागततकीकरणानंतर र्ारतात माटहती तंत्रज्ञानाची तुफान वावटळ आिी. लमडडयाची म्हणजेच टे लिजव्हजनची मानवी
मनावर, पयादयाने मानवी जाणणवेवर आणण नेणणवेवर सत्ता स्थापन झािी. माणूस टे लिजव्हजनिी एकरूप झािा. तो
मास कल्चरचा उपर्ोक्ता झािा. त्यामुळे त्याचे पारं पररक सांस्कृततक आग्रह सैि झािे. नवे, पाश्चात्य वाटतीि
असे सांस्कृततक उपक्रम त्यािा आपिे वाटू िागिे. तमािा आणण वगनाटयाचा आस्वाद घेणारं मराठमोळं
सामुदातयक मन टटजव्हवरच्या सोपऑपेरात गुंग झािं. कोणी काहीही म्हणो, आज र्ारतात हळूहळू का होईना, पण
ं
सवदत्र आडव्या समाज रचनेची, हॉररझॉटि सोसायटीची पायार्रणी सुरू झािी आहे . ह्या दाव्याच्या पुष्टीसाठी
रोजमरादच्या मानवी संबंधांचं उदाहरण दे ता येतं. काि हे संबंध पुरेसे बंटदस्त होते, आज ते अचधक मोकळे होऊ
िागिे आहे त.

अश्या आडव्या समाजरचनेत सनातनी मूल्यांऐवजी आधतु नक मूल्यं, स्थैयादऐवजी सळसळ, धाकाऐवजी संवाद, जन्मदत्त
अचधकारांऐवजी मानवी अचधकार आणण रम्यतेऐवजी प्रखर वास्तवतेचे ववकल्प उपिब्ध असतात. ह्यािा
मूल्यपररवतदन ककंवा मूल्यउत्क्रांती म्हणून नव्या बदिांना समजावून घेता येतं. एकेकाळच्या धाकयुक्त सांस्कृततक

263
पयादवरणावर खेळकर संवादाचा अंमि सुरू होतोय. घटट नाड्या सैिावतायत. गोठिेिी मनं ववतळतायत. सनातनी
प्रवत्त
ृ ीिा सहनिीितेिी तडजोड करावी िागतेय. ‘जगा आणण जगू द्या’ आणण ‘हजार गुिाब फुिू द्या’ ही
सवदसमावेिक मानलसकतेिा अधोरे णखत करणारी दोन वाक्यं उत्तरआधतु नक काळाच्या लर्ंतीवर चचतारिेिी टदसतायत.
‘वेिकम टू पोस्टमॉडनद टाईम!’. आडव्या समाजव्यवस्थेत तुमचं स्वागत आहे हे च जणू काही नवा काळ कवी आणण
कवीतरांना ओरडून सांगतोय. काळाचा हा आवाज ऐकणं आणण त्याचा अन्वयाथद िावणं हे ह्या तनबंधाचं प्रयोजन
आहे .

ह्या काळात म्हणजे, उदाहरणाथद २०१५ सािी, मराठी कववतेच्या सांस्कृततक पयादवरणात संकल्पनांचा संकर घडून
येतोय. म्हणून नवोत्तर कववतेिा समजावून घेणं बौद्चधकदृष्टया रोमांचकारी ठरतंय. जर कववतावाचनाची आणण
आकिनाची खेळकर िैिी रूढ केिी, आणण कववतेिा जोखताना ततच्याकडे केवळ एक साटहजत्यक अलर्व्यक्ती
म्हणन
ू न बघता कववतेसोबत ततचं आचथदक, सामाजजक, सांस्कृततक, मानलसक आणण ताजत्त्वक पयादवरण ववचारात
घेतिं तर त्या कववतेचा अथद प्रसरण पावतो ही प्रस्तत
ु तनबंधाची र्लू मका आहे . थोडक्यात, कववतेच्या आकिनात
इंटरडडलसजप्िनरी अॅप्रोच िागू केिा तर त्या कववतेचा आिय व्यापक होण्याची िक्यता आहे . ही िक्यता जोखन
ू
बघणारया परं परे ने चाित आिेल्या जन
ु कट आस्वादनाच्या आणण अथांतरणाच्या पद्धतीिा नवे पयादय सच
ु वावे
िागतात. तसा एक प्रयत्न ह्या तनबंधात करण्याचा इरादा आहे .

लेखक- ववश्राम गुप्ते

264
 कवी-बबवी ललटहतात-बबटहतात

आज आपण २०१५ सािात आहोत. आर्ासी - व्हच्यअ

ुद ि जग आणण वास्तव जग, अिा दोन्ही जगांचे फोसेस
आपल्यावर कळत-नकळत अप्िाय होत आहे त. आपण ते फोसेस पचवतो, स्वीकारतो, नाकारतो आहोत. आजचं जग
आहे , इंटरनेटचा प्रचार-प्रसार झािेिं, आणण मोबाइि फोन आणण आता अॅपक्रांती झािेिं. सोिि ककंवा व्हायरि
मीडडयाचं. टीव्हीचं, लसररयल्सचं. आणण अिा जगात आजही मराठी कववता उदं ड लिटहिी जाते आहे , नव्हे तर मराठी
कववतेच्या नदीचा पात्रववस्तार हा टदवसेंटदवस वाढतच जाताना टदसतो आहे . दजादच्या दृष्टीने हा ववस्तार ककती
गुणात्मक आहे ; हा वेगळा अभ्यासाचा ववषय असिा, तरी पात्रववस्तार होतानाच टदसतो आहे हे मात्र नक्की.
याची कारणं बरीच असतीि. त्यातिं मिा महत्त्वाचं वाटणारं एक कारण म्हणजे गेल्या काही वषांत लिक्षणाचा
आणण इंटरनेटचा झपाटयाने झािेिा प्रचार-प्रसार हे होय. त्यामुळे आपिं जग, आपिे अनुर्व आदी गोष्टी व्यक्त
करण्यासाठी ग्रामीण ककंवा ज यांना याआधी अलर्व्यक्तीच्या फारिा संधी उपिब्ध नव्हत्या, अिांना लिक्षणामुळे
एक्स्पोजर लमळािं. िोकिाहीकरण झािं. यालिवाय आणखी एक कारण कववता
या साटहत्यप्रकाराची वैलिष्टयं हे ही आहे . तो कथा-कादं बरीपेक्षा तुिनेने छोटा
प्रकार आहे आणण त्यात स्वप्रकटनावर जास्त र्र आहे . कष्ट व बैठक कमी
आहे . लिवाय उत्स्फूतदता हा त्याचा पाया मानिा गेल्याने (माझे मतर्ेद आहे त
यावर!) र्ावनेचा उद्गार(बबद्गार) असंही समीकरण रूढ झािं आहे , जे प्रत्यक्षात
उतरवणं सोपं; ककंवा ज याची र्ाषेवर बरयापैकी कमांड आहे , तो योग्य ओघ राखत
ते सहजगत्या सांगू िकतो. (कारण आपण तसे बाय डडफॉल्ट सेन्टी असतोच!
:-) ;-) )
मराठी कववतेच्या या नदीतन
ू आपण मागे मागे जात राटहिो, तर थेट ज्ञानेश्वर,
तक
ु ाराम आदी संतकवींपयंत, नंतरच्या िाटहरी आणण पंडडत कवींपयंत जाऊन
पोहोच.ू पण त्याचा आढावा आत्ता घ्यायची काहीच गरज नाही. त्यापेक्षा थोडं
आधतु नक काळापासन
ू (जो आता जन
ु ाच वाटतो!) सरु
ु वात करू. केिवसुतांनी
‘तत
ु ारी’ फंु कल्यानंतर आधतु नक कववतेचा खरया अथादने पटहिा उद्गार काढिा
तो बा.सी. मढे कर या कवीने. (म्हणजे असं म्हटिं तरी जातं!) त्याच काळात रववककरण मंडळाचा, रोमाँटटक कववतेचा
प्रवाहही होताच. मराठी कववता बहरिी ककंवा जीवनसन्मुख झािी ती साठोत्तरी काळात. तेव्हाच दे िीवादाचाही जन्म
झािा. त्यातून ग्रामीण र्ागातिे तसंच दलित-आटदवासी कवी मोठ्या प्रमाणावर लिटहते झािे. 1990मध्ये आचथदक
उदारीकरणािा सुरुवात झाल्यानंतर जागततकीकरण खरया अथादने इंटरनेटच्या वायरींमधन
ू , टॉवसदमधन
ू , टीव्ही-
मोबाइिच्या स्क्रीनमधन
ू घराघरात पोहोचू िागिं, ‘टदसू’ िागिं, अनुर्वता येऊ िागतं. त्यािा नव्वदोत्तरी वपढीतल्या
कवींनी र्िाबुरा प्रततसाद टदिा, अजूनही दे ताहे त.
आणण आता 2015 सािी, ज याचा मी िेखाच्या सुरुवातीिाच उल्िेख केिा, त्या सािी जागततकीकरणाची गंगा घरोघरी
पोहोचन
ू बरयापैकी काळ िोटिाय. आणण हे जागततकीकरण िहानपणापासून उपर्ोगत असिेिी, त्याचे फायदे -तोटे
घेत, ककंवा सहन करत असिेिी ककंवा ते पाहत, अनुर्वत असिेिी वपढी आज कववता लिटहते आहे .
त्यामुळे या वपढीची कववता किी आहे , या वपढीत लिटहणारया कवींना काय वाटतं, त्यांच्या प्रेरणा कोणत्या, त्यांची
कववता लिटहण्यामागची र्ूलमका, सजदनप्रकक्रया काय आहे आदी गोष्टींबद्दि याच वपढीतिा एक कवी-िेखक म्हणून

265
मिा जाम उत्सुकता आहे . म्हणून मी माझ्या वपढीतल्या काही कवींना थोडेफार प्रश्न ववचारून हा त्यांच्यािी हा
संवाद साधणार आहे .
सुरुवातीिाच एक गोष्ट स्पष्टपणे करतो की, या सगळया कवींिी आणण कवतयत्रीिी केिेिी चचाद आणण घेतिेल्या
मुिाखती यासाठी ईमेिचा, व्हॉटसअॅपचा वापर केिा असल्याने त्यात असिेिी ववखंडडतता व अॅब्रप्टता ही या
संवादािाच एक संिग्न असिेिा, अपररहायद असा र्ाग आहे .
यात मी पाच प्रातततनचधक कवींिी बोिणार आहे . या कवींलिवायही, बाहे रच्या जगात अनेक जण कववता लिहीत
आहे त. पण आज कववता किी लिटहिी जाते आहे , याचा साधारण अंदाज येण्यासाठी मी पाच जणांिी प्रतततनधी
म्हणन
ू संवाद साधणार आहे त. तत्पव
ू ी त्यांची नावं आणण ओळख करून दे तो –

ओंकार कुलकिी : समकािीन कववतेत वविक्षण टोकदार, अथादनग

ु ामी, र्ावषक संकर असिेिी
कववता ओंकार लिटहतो आहे . त्याचा ‘मॅड स्वप्नांचे प्रवाह’ हा संग्रह प्रकालित आहे . तो
मंब
ु ईसारख्खया महानगरात वाढिेिा असल्याने त्याचं अनर्
ु वक्षेत्र महानगरीय आहे . यालिवाय
तो अलर्नेता, टदग्दिदक आहे . इंग्रजी साटहत्याचा अभ्यासक आहे .

वैभव छाया : वैर्वही मुंबईचाच असिा, तरी तो सामाजजक चळवळीतिा सकक्रय

कायदकताद व पत्रकार आहे . त्यामुळे त्याची कववता सामाजजक र्ूलमका घेणारी,
पररवतदनाची आस असिेिी आहे . त्याचा ‘डडिीट केिेिं आकाि’ हा संग्रह प्रकालित
झािा आहे . र्ावषक संकर, टोकदार तनरीक्षणं, यथाथद वणदनं आणण वंचचत-िोवषत गटांची
दःु ख, वगदसंघषद आदी त्याच्या कववतेची वैलिष्टयं आहे त.

चैताली अहे र : चैतािीची कववता ही काहीिी रोमाँटटक (माझं मत!) आणण स्त्री-जाणणवा
व्यक्त करणारी असिी, तरी ती त्यातच अडकून राहणारी नाही. िब्दतनवड व नवे
िब्द घडवणं, आध्याजत्मक आिय, चचंतन, उत्कटता आणण जगण्यातिी िहान-िहान
तनरीक्षणं मांडण्याची हातोटी ही ततच्या कववतांची खालसयत म्हणता येईि. ततचा
‘ववंझोळ’ हा कववतासंग्रह प्रकालित आहे . यालिवाय ती लिक्षक्षका आहे आणण ती
मुिांसाठी सामाजजक कायद करणारी संस्थाही चािवते.

266
सत्यपाललसंग राजपूत : सत्यपाि हा खानदे िातल्या वरणगाव या गावात राहतो,
पण तो मुंबई-पुण्यातही असतो. त्यामुळे ग्रामीण र्ागातिं आणण िहरी र्ागातिं
जीवन सत्यपाििा नीट माटहती आहे . त्याच्या कववतेत ग्रामीण-िहरी र्ाषांचा
संकर आणण प्रततमा आढळतात. र्ाषेचा ओघ, ततचा अथादनुगामी वापर हे
सत्यपािच्या कववतेचं प्रमुख वैलिष्टय मिा वाटतं. आियासाठी र्ाषा वाकवण्याची
हातोटी सत्यपािकडे आहे . पुराणातल्या लमथक-कथांचा सत्यपािच्या कववतेत
उत्तम प्रकारे वापर केिेिा असतो.

आणण िेवटचा कवी आहे , अजजंक्य दशदने : अजजंक्य हा पुण्यातिा, म्हणजे आणखी
एका महानगरात राहणारा कवी असिा, तरी मुंबई आणण पुणे या दोन्ही
महानगरांमधल्या जीवनिैिीत, वेगातही बराच फरक आहे . र्ावषक संकर, ठरीव
व्यवस्थेपुढे प्रश्न तनमादण करणं, आपल्या सत्याचा घेतिेिा िोध, आणण हा िोध
घेताना तनमादण होणार गोंधळ (केऑस) ही त्याच्या कववतेची बिस्थानं आहे त.
नॉनकन्फलमदस्टता त्याच्या कववतेत टदसून येते.
वरीि कवी आणण त्यांची ओळख वाचन
ू तम्
ु हािा मी हे कवी का तनवडिे याची कल्पना आिी असेिच. पण तरी
थोडं स्पष्टीकरण दे तो. श्रेष्ठ कवी ककंवा कतनष्ठ कवी, ककंवा उत्तम कवी आणण र्ंगार कवी अिी गण
ु ात्मक सरधोपट
पररमाणं मिा तोकडी वाटतात. ते काळं ककंवा पांढरं केल्यासारखं वाटतं. या दोन कॅटे गरींमध्येही बरयाच बारीक
बारीक गोष्टी असू िकतात, असं मिा वाटतं. त्यामळ
ु े मिा वेगवेगळया र्लू मका घेऊन लिटहणारे , वेगवेगळी मतं
असिेिे कवी असं वगीकरण करावं असं वाटतं. म्हणजे ओंकार हा वेगळया प्रकारची कववता लिटहतो, त्याचप्रमाणे
वैर्व वेगळया प्रकारची कववता लिटहतो. त्यामळ
ु े या दोघांच्या कववतांना िावायचे तनकष वेगवेगळे असायिा हवेत,
असं मिा वाटतं. कारण त्यांची जडणघडण; कववता लिटहण्यामागची प्रेरणा, र्लू मका वेगळी आहे . त्यामळ
ु े अथादतच
त्यांची कववता वेगळी आहे , आणण त्यािा श्रेष्ठ-कतनष्ठत्वात न बसवता, त्या समजून घेण,ं त्यांच्या मयाददा-बिस्थानं
समजून घेणं जास्त सयुजक्तक वाटतं.
यातही ओंकारच्या कववतेच्या जवळपास जाणारी अजजंक्यची कववता, ही एक वेगळीच कववता आहे . ती ओंकारच्या
कववतेच्या जवळची असिी, दोन्ही कववतांमध्ये फरक आहे त. आणण सत्यपािची कववता ही आणखीनच महानगरी-
ग्रामीण आणण सामाजजक आिय या तीनही कववतांच्या सीमेवरची आहे . हे च चैतािीच्याही कववतेबाबत म्हणता
येईि. ततची कववता थेट स्त्रीवादी कववतेत बसवता येणार नाही. कारण त्यात स्त्रीजाणणवा, अनुर्व असिे तरी ती
तथाकचथत स्त्रीवादी नाही.
एकुणातच कववतेिा एकच एक ठरीव तनकष न िावता, कववता किी-किी होऊ िकते ककंवा असू िकते हे िोधणं-
पाहणं-तनरखणं हे मिा आवश्यक वाटतं. कववता श्रेष्ठ आहे की नाही, यापेक्षा त्यात कवीने काय सांगायचा प्रयत्न
केिा आहे , त्याने काय फॉमद वापरिा आहे , त्याची जडणघडण काय आहे हे समजून घेणं मिा जास्त सयुजक्तक
वाटतं. आणण तोच प्रयत्न मी इथे करणार आहे . अथादतच हा प्रयत्न अपुरा आहे याची पुरेपूर जाणीव मिा असिी
तरी या तनलमत्ताने मिा कवींच्या अंतरं गात थोडेफार का होईना डोकावता आिं आहे . आता यापुढे आपण थेट
कवींिीच बोिणार आहोत.

267
कवी म्हिून तुम्ही स्वतःकडे कसं पाहता, या पटहल्याच प्रश्नािा पाचही कवींनी टदिेिी वेगवेगळी उत्तरं लमळाल्यावर
मिा हुरूप आिा. कारण मिा एकाच एक प्रकारची ठरीव उत्तरं नको होती. टदिेिी उत्तरं , मांडिेिी मतं चक ू का
बरोबर, याचा न्यायतनवाडा तर मिा मुळीच करायचा नव्हता. त्यापेक्षा कवींना काय वाटतं हे मिा समजून घ्यायचं
होतं.
र्ाषेच्या ववलिष्ट अिा मांडणीतून, ध्वनीच्या-नादाच्या तनवडक रचनेतन
ू अथादच्या आकृत्यांचे डडझाइन तयार करून
अनुर्वांचं लमथ तयार करणं हे कवीचं काम असतं, असं ओंकारिा वाटतं. त्याच्या या मतािी मीही सहमत झािो.
तो पढ
ु े म्हणािा, “माझ्याबाबतीत मी स्वत:कडे कवी म्हणन
ू पाहतो, तेव्हा अथादच्या डडझाइनची प्रकक्रया माझ्या
िेखनात कायम सजग असते. कमी-अचधक प्रमाणात सवदच कवींच्या डोक्यात ही प्रकक्रया लिटहताना ‘ऑन’ असते.
माझ्याबाबतीत मी लिहीत असताना र्ाषेच्या स्थापत्यिास्त्राचे बरे च प्रर्ाव मिा सजदनात्मक ‘टोचन’ दे त असतात.
हे प्रर्ाव र्ाषेच्या आकंु चन/ववस्तार/प्रसरण पावण्याच्या क्षमतेमधन
ू बाहे र पडतात आणण नेणणवेच्या पातळीवर
माझ्या मनातल्या िब्द जोडणारया, घडवणारया कायदिाळे त स्रवतात. या कायदिाळे त कारक, कायद आणण कृती हे सवद
घटक, र्ाषा या सावदर्ौम संस्थेत समाववष्ट झािेिे असतात. माझं काम एका एजंटासारखं असतं. या कायदिाळे त
काम कोण करतं? त्यात नक्की काय केिं जातं? तर र्ाषेवर प्रकक्रया. आणण या कायदिाळे चं अंततम उत्पादन काय
असतं तर र्ाषा.”
वैर्वचं म्हणणं हे राजकीय ककंवा सामाजजक पररवतदनाची र्ूलमका घेणारं आहे . त्याच्यामते त्याची कववता ही त्याची
राजकीय अलर्व्यक्ती असते, ततच्यातून तो त्याची राजकीय र्ूलमकाच उतरवत असतो. तो म्हणािा, “प्रत्येक कवीिा
स्वतःचं वगदचररत्र असतं असं साधारणपणे म्हटिं जातं. पण प्रत्येक कवीचं जातचररत्र हे त्याच्या अथवा ततच्या
वगदचररत्रापेक्षा अचधक रखरखतं असतं. म्हणून मी जेव्हा केव्हा माझ्या कववतेतून व्यक्त होतो तेव्हा ती कववता
अचधकाचधक कृततिीि किी होईि, याचं पूणद र्ान बाळगून असतो. म्हणून मिा ती जात-वगद-लिंगर्ेदाच्या िढयातीि
हत्यार वाटते. त्यामुळे कवी म्हणून या िढयातीि मी एक कायदकताद आहे , या र्ूलमकेतून माझ्याकडे पाहतो.”
चैतािीचं उत्तर मात्र ओंकार आणण वैर्वपेक्षा वेगळं होतं. ओंकार कवीिा ‘एजंट’ या नजरे तून पाहत होता, तर वैर्व
कववतेकडे हत्यार म्हणून. पण चैतािीचं मात्र कवीवर ‘कवी असण्याचा’ लिक्का असू नये असं म्हणणं होतं. ततने
सांचगतिं, “कवी म्हणून आपण असे काही वेगळं असतो, असं मिातरी वाटत नाही. कववता म्हणजे जगण्याच्या
ओघात अिगद वाहत आिेल्या ओळी. त्यांना स्वत:त सामावून घेणं हे च तेवढं आपल्या हातात असतं. त्यामळ
ु े
स्वत:चा उल्िेख कधीही मी कवी म्हणून केिा नाही आणण स्वत:कडे कवी म्हणूनही कधी बतघतिं नाही.
अलर्व्यक्तीचं माध्यम म्हणून मिा कववता लमळािी आहे , ती कायम तिीच माझ्याजवळ राहीि हे तरी कुठे मिा
ठाऊक आहे ?”
सत्यपािने समाज आणण कवी वा किावंत यांतिे संबंध मांडायचा प्रयत्न केिा. काही अंिी त्याचंही उत्तर हे
चैतािीसारखंच होतं. तो म्हणािा,“ ’आपण कवी आहोत’ ही र्ावना मनात सतत जागती ठे वल्याने आपण इतर
िोकांपेक्षा फार वेगळे असल्याची जाणीव कवींमध्येही आपल्यािा टदसून येते. माझ्यामते ही कवी असण्याची जाणीव
आपल्यािा ववसरता आिी पाटहजे. जेव्हा केव्हा काही सुचिे तेव्हा लिहून मोकळं व्हायचं, बस्स! कुणी वाचायिा
ककंवा छापायिा माचगतिं तरच त्यांना द्यायचं. या काही मोजक्या वेळा सोडून आपल्यािा स्वत:िा आपण कवी
आहोत याचे र्ान असू नये. हे र्ान जेवढे जागत
ृ तेवढी कववतेतीि कृबत्रमता वाढत जाते. ओढून ताणन
ू काही
ववषय कववतेत येतात, ते खरं तर अनाठायी आहे त; हे खोिवर ववचार न करताही आपल्यािा जाणवू िकतं. सहजता
हे कववतेचं फार महत्त्वाचं वैलिष्टय मिा वाटतं.”

268
अजजंक्यने ववषयािा थोडा वेगळा फाटा फोडिा. पण तो सयुजक्तक होता. त्याच्याप्रमाणेच मीही नॉनकन्फलमदस्ट
असल्याने त्याचं म्हणणं मिाही पटिं. आत्ताचा काळ हा काही ठामपणे म्हणण्याचा नसल्याने, काही ठाम सांगणं
तसं जजककरीचंच असल्याचं त्याने सांचगतिं. तो म्हणािा, “मी कववतेकडे गंर्ीरपणे बघायिा िागिो ते फेसबुकवर
पोस्ट होणारया कववतांमुळे आणण त्यावर होणारया साटहजत्यक चचांमुळे! माझं काहीतरी ज याच्यात टदसू िकतं, असं
लिटहिं जाऊ िकतं आणण तेसुद्धा मिा कळणारया आणण वळणारया र्ाषेत, याचं र्ान या कववतांनी टदिं. कवींिी
माझा वन टू वन डायिॉग जसा व्हायिा िागिा तसं मिा हळूहळू िक्षात येत गेिं की, आपल्यािा पण काहीतरी
सांगावंसं वाटतंय आणण त्यासाठी खप
ू वाचनाची नाही तर लिहून पाहण्याची गरज आहे ! मग मी ते करत गेिो.
माझी पटहिी कववता ‘बबववता’ म्हणावी िागेि एवढी वाईट होती! कसं ते माहीत नाही, पण ततसरया कववतेत मिा
असं वाटिं की, मिा जे टदसतंय; जे आतमध्ये अडकिंय आणण जे कागदावर उतरिंय, त्यामधिा फरक थोडा कमी
झािा होता.
“हे जरा मजेिीर आहे की मी कववता करण्याआधी फारिा कववता वाचल्याच नव्हत्या; (पाठ्यपस्
ु तकातल्या वगळता)
पण नंतर मात्र मिा जे ररिेट होऊ िकेि ककंवा होतंय असं वाटिं, असे कवी आणण अिा कववता मी वाचत गेिो.
थोडक्यात उन्हात थकून आल्यावर लिंबू सरबत घेतल्यावर जिी जरा हुिारी ककंवा तरतरी येते तिाच प्रकारच्या
कववता वाचण्याकडे माझा कि होता. मिा आत्ता वविास सारं गांची एक कववता आठवतीये ज याने मी बरे च टदवस
ै होतो, िीषदक होतं जगिं-बबगिं! त्यातल्या काही ओळी मिा आठवतायत, त्या अिा होत्या -
बेचन
कवी-बबवी
लिटहतात-बबटहतात.

बूट-बीट

णझजतात-बबजतात.

तारा-बबरा

तट
ु तात-बबटतात.

पाणी-बबणी

संपतं-बबंपतं.

वषं-बबषं

सरतात-बबरतात.

दे व-बीव

असतो-बबसतो

ु रा प्रश्न ववचारिा, कवी म्हिून तुमच्या प्रेरिा

आमच्या संवादाची सुरुवात तर चांगिी झािी होती. मी माझा दस
व सजदनप्रकक्रया काय असते? पोटप्रश्न - कववता सुचते कशी, त्यावर कसं काम करता, ककती खडे करता, की जशी
ललटहली तशीच ठे वता? कववता या फॉमदकडे कसं पाहता?

269
कोणताही किावंत किाकृतीची तनलमदती नेमकी किी होते, याचं छातीठोक नेमकं उत्तर दे ऊ िकत नाही. कारण ती
काही एखादा पदाथद तयार करण्याची रे लसपी नसते. त्यात अनेक गोष्टी कळत-नकळत कायदरत असतात. पण तरी
या सजदनाच्या काही खाणाखण
ु ा िोधाव्यात, असं मिा कायमच वाटत आिं आहे . तो माझा आवडीचा ववषय आहे .
यालिवाय मिा स्वत:िा यातिा ‘ककती खडे करता?’ या प्रश्नाचं प्रत्येकाचं उत्तर जाणून घेण्याची खूप उत्सुकता
आहे ; कारण मी स्वतः ‘खडेघािी कवी’ आहे . कववता लिहून झाल्यावर मी काही टदवस ती ठे वून दे तो आणण मग
ततचे खडे काढतो. खास करून दीघद कववतेच.े जे सांगायचं आहे त्याच्या जास्तीत जास्त जवळ जायचा माझा
प्रयत्न असतो. कारण मिा ते सांगायचं असतं, ते र्ाषेत मांडताना डेटा िॉस होतच असतो. तो कमीत कमी व्हावा
म्हणन
ू जास्तीत जास्त नेमकेपणा येण्यासाठी ही खडेघािी पद्धत योग्य वाटते. ‘व्हायरसस्तोत्र’ नावाच्या कववतेचे
मी असे अनेक खडे केिे आहे त. एकतर त्यात मीटरमध्ये कववता बसवणं हा र्ाग होता, आणण कंटे टही आणायचा
होता. त्यातल्या काही ओळी अिा –
ररपोटद रूपी व्हायरसरुद्रा मारुतीची िेपटी
जाणणवा नेणणवा नसती दे वदत
ू ा न-मना

महाबळी प्राणहताद िोषती िरीरा बळे

सौख्खय तुझे दःु ख होई, ठरिी तू खिनायका

नेमका टदसतो कैसा याचा अंदाजच नसे

नुसताच वाढिी एाेसा पेिीप्रोटटनावरी

डीएनएनाथा आरएनएनाथा प्राणघेता कधीकधी

वस्तू हवा पाणी एाेिा माध्यमांतून पसरिी

कधी सेक्िूअिी येतो कधी िाळे तन

ू ही

आल्यावर वाटतो साधा अन ू् काळाचे रूप घेतसे

एवढा छोटा टायनी डोळयांनाही न टदसे

स्थायू आणण द्रववायू यांहूनही वेगळा असे

ओंकार त्याच्या सजदनप्रकक्रयेबद्दि सांगताना म्हणािा, “माझी बहुतांि काव्यतनलमदती ककंवा कववता सुरू होण्याची
घटना ही इतरांच्या किातनलमदतीचा, िेखनाचा, स्थापत्याचा, स्ट्रक्चसदचा अनर्
ु व घेताना होते. त्याचा अथद मी ररस्पााँड
करतो असा नव्हे . अिा अनर्
ु वात समाववष्ट असिेल्या ववश्िेषण/वववेचन/पथ
ृ क्करण या वैचाररक प्रकक्रयांमध्ये

270
कववतेच्या रचनेचं अंधक
ु रूप स्पष्ट होत असतं. यािा जोड म्हणून प्रत्यक्ष जीवनाच्या अनुर्वातल्या अथादच्या
िंख
ृ िांचे पुंजके मी वापरतो. हे थोडंसं मेकॉनोच्या खेळासारखं असतं. पण त्यात संपूणद रचनाकृतीतल्या ववववध
घटकांचे आकार आणण कायद, सुतनजश्चत व मयादटदत असतात; तसे काव्यकृतीत नसतात. सुटे सुटे अथांचे पुंजके
कववतेतिा काव्य’मांस’ (Mass) असतात. त्यांना जोडणारं सूत्र हे वर उल्िेखिेिी काव्यपूवद प्रकक्रया असते.”
ओंकारची िेखनप्रकक्रया ही उिटसुिट टदिेने प्रवास करणारीही असते. म्हणजे तो जे लिटहतो, त्या अनुर्वािाच
फोडून बाहे र पडण्यासाठी, तो अचधक व्यापक होण्यासाठी; ववरुद्ध टदिेने जाण्याचं कामही करण्याची िक्यता असते,
असं त्याने सांचगतिं. ते असं – “िेखनपव ू द प्रकक्रयेमध्येच माझं बहुतांि internal editing पण ू द झािेिं असतं. परं तु
जेव्हा िेखन सरूु होतं, तेव्हा चॉइसेसचा खेळ सरू ु होतो. ही प्रकक्रया अत्यंत अनपेक्षक्षत व उत्कंठावधदक असते. ही
प्रकक्रया माझे ईजप्सत बांधकाम फोडून काढण्याची एक प्रकक्रया असते. म्हणजे internal editing पण
ू द झाल्यानंतर
तयार झािेिी कजल्पत रचना कागदावर उतरताना त्यात अनपेक्षक्षत बदि मी करतो. यात िब्द (नामं , सवदनामं,
वविेषणं, अव्ययं इ.) यांच्या तनवडीपासन
ू ते संपण
ू द अनर्
ु वाचे ‘जफ्िवपंग’ही उद्र्वू िकतं. त्यामळ
ु े च िेखनपव
ू द मळ
ू
अथांचे पंज
ु के कववतेत येत असताना मी अनेकदा उिटे करून लिटहतो. जे म्हणायचं असतं त्याच्याहून लर्न्न,
कधीकधी ववरुद्ध असं लिटहतो. ही जाणीवपूवक
द केिेिी कृती असते व ततच्या मुळािी, माझी अनुर्व मांडण्याची
कक्षा मोडण्याचा माझा प्रयत्न असतो. त्यामुळे लसद्ध होणारी किाकृती/कववता ही जरी संरचनेच्या पातळीवर मिा
पूणद माहीत असिी, तरी अथदतनणदयनाच्या पातळीवर ती िेखक/कवी म्हणून मिा बाजूिा सारून/ओिांडून
बहुववध/बहुपेडी होते अिी माझी समजूत आहे .
रणरणत्या उन्हात छातीवरती सनी साइड अप्स
कधी तर मी लसंदबाद कधी कधी पप्स

या ओळी वर सांचगतिेल्या प्रकक्रयेप्रमाणेच एका अद्र्त

ु cerebral orgyतन
ू आिेल्या आहे त. अिा अतनयोजजत
कल्पना दृश्यं इ.ची रे िचेि असणं मिा आवडतं. त्यातच चमत्कृतीपण
ू ,द टटकाऊ, संपक्
ृ त काव्य दडिेिं असतं, असं
मिा वाटतं.”
ओंकारने सोदाहरण कववता या फॉमदववषयी त्यािा काय वाटतं, हे सांचगतिं. तो म्हणािा, “फॉमद तनवडणं हा एक
सहज चॉइस असतो. माझ्याबाबतीत छं द/मुक्तछं द स्वीकारणं हा जसा िेखनपूवद काळातिा एक महत्त्वाचा तनणदय
असतो, तसाच तो िेखनोत्तरही बदिू िकतो.” त्याने त्याच्या ‘वपंकी एमएमएस क्वीन’ या कववतेचं उदाहरण टदिं.
ततचा िेखनपूवद आराखडा हा मुक्तछं दात्मक होता; पण तो कच्चा लिहून झाल्यावर त्यात अपेक्षक्षत उपरोध, उपहास,
वक्रोक्ती या अिंकारांचा समुच्चय स्वार्ाववकपणे न येता, तो काव्यववधानांच्या स्वरूपात येऊ िागल्याचं त्यािा
वाटिं. त्यातून त्याची र्ूलमका थेट समोर येतेय, असं वाटू िागिं. त्याने सांचगतिं, “अिा पद्धतीच्या मांडणीववषयी
माझ्या मनात अनेक reservations नेहमीच असतात. कारण सरळसोट काव्यववधान केल्याने कववता फार फार तर
पॉप्युिर होऊ िकते. तनजश्चत ववधान, तनजश्चत ड्रामा, तनजश्चत अनुर्व व तनजश्चत स्ट्रक्चर संघटटत करण्यासाठी
कववतेच्या मैदानाचा वापर न करता हे घटक नाटक, लसनेमा या माध्यमांत एक्स्प्िॉईट करावेत, असं वाटतं. कारण
ती त्यांची बिस्थानं आहे त.

271
“कववतेच्या फॉमदमध्ये अक्षरगणवत्त
ृ , मात्रा, छं द यांच्याबाबतीत क्िालसकि अप्रोच ठे वून लिहावंसं सध्या तरी वाटत
नाही. प्रयोग करताना पारं पररक ववचधतनषेध मोडावे िागू िकतात, रादर ते तसे िागतातच. त्यासाठी धेडगुजरीपणाचे
सवद दोषारोप अंगावर घेण्याची तयारी असिी पाटहजे –
संपिी गुिाबी दप
ु ार वपंकी
मागे कफरायिा नाही हरकत

मन चथंकी ते वैरी न चथंकी

बबब्टे असतात नॅिनि पाकादत.”

धेडगज
ु रीपणाच्या आरोपाचा मद्
ु दा आिा म्हणन
ू मिा इथे अजजंक्यचं याबाबतचं म्हणणं मुद्दाम नोंदवावंसं वाटतं.
जाणन
ू बज
ु न
ू आणण नकळत आिेल्या कववतेतल्या इंग्रजी िब्दांबद्दि तो सांगतो, “याचं कारण मिा फ्रॅगमें टेिन हे
वाटतं, जसा समाज जास्तीत जास्त व्यजक्तकेंटद्रत होत जातो, तसं तसं त्याच्या छोटया छोटया समह
ू ाची एक
वेगवेगळी र्ाषा बनत जाते. जो र्ाग अपररहायद आहे . म्हणजे आपण सगळे एकच र्ाषा बोितो ही गोष्ट आजच्या
काळात तततकीिी खरी नाही. ती वेगवेगळी आणण फ्रॅगमें टेड आहे . दस
ु रं कारण म्हणजे मिा आपल्या र्ोवतािातिं
काही मांडण्याची तनकड हे वाटतं. ततसरं कारण हे कंडडितनंग आणण र्वताि यामधल्या संकरातून स्वत:चं असं
aesthetics तयार करणं, हे वाटतं.”
वैर्वसाठी कववता ही त्याची बौद्चधक व मानलसक गरज असते, असं तो म्हणािा. स्वातंत्र्य, समता, न्याय, बंधत
ु ा
ही चार सूत्रं त्याच्या कववतेची अंतःप्रेरणा आहे त, असं त्याने सांचगतिं. तो पुढे म्हणािा, “खरं तर मी आजवर
स्वतःिाच प्रश्न ववचारिेिा नाही की कववता नेमकी किी सुचते ते. जे मनािा पटत नाही त्यावर संताप होतो,
मग ती लसजस्टम किी बदिायिा हवी, त्याचे मागद काय हे सांगण्याच्या प्रयत्नात िब्द लिटहिे जातात आणण
त्यांची कववता होते. मी एकदा कववता लिटहिी की, त्यात पुन्हा बदि करत नाही. खडे करणं वगैरे असं कधी
केिेिं नाही. मी फस्टद स्ट्रोकमध्ये जे येतं ते तसंच राहू दे तो.” कववता ही त्याची राजकीय र्ूलमका असते, हे वैर्वने
जोरकसपणे पुन्हा मांडिं. तो म्हणािा, “कववता ही माझी राजकीय कृती होऊन जाते, ज यात ककमान समानतेच्या
कायदक्रमाचा आग्रह असतो. ज यात िोवषत आणण िोषक एवढीच सरळसोट मांडणी न करता तळागाळातल्या
घटकांपयंत कसं पोहोचता येईि आणण त्यांच्या जगाचे स्वतंत्र अजस्तत्व कसं अधोरे णखत करता येईि, यावर माझा
र्र असतो. कववतेलिवाय मी इतर काही लिहू िकेन असं वाटत नाही. ततच्यालिवाय माझी राजकीय कृती आणण
र्ूलमका अपुरी राहीि. मी केिेल्या कामाचं सैद्धाजन्तक मूल्यांकन कववतेलिवाय पूणद होऊच िकत नाही.”
चैतािीची कववतेच्या तनलमदततप्रकक्रयेकडे पाहण्याची दृष्टी मिा काहीिी ‘क्िालसक’ वाटिी. ती म्हणािी, “माझी
कववता कधीही येते, धाडकन दार न वाजवता. जी खरी कववता आहे , ती न सांगताच येते; बरयाचदा मध्यरात्री जेव्हा
आतिा आणण बाहे रचा अंतराळ ववसाविेिा असतो.”
एकदा कववता लिटहल्यावर त्यात ती बदि करत नाही; कारण त्यातिी उत्स्फूतदता जाण्याची िक्यता असते, असं
ततिा वाटतं. “काही िब्द इकडेततकडे करण्यालिवाय मी फार काही बदि करत नाही. मी म्यूणझक अल्बम, तसंच
आमच्या िोसाठी ववषय घेऊन, ठरवूनही लिटहिेिं आहे . मात्र जेव्हा खप
ू आतून आिेिं लिटहिं जातं तेव्हा त्याचा
pure form मी नेहमी जपते.”
सत्यपािच्या मते त्याच्या मनात अनर्
ु वांचं फमेंटेिन सरू
ु असतं. त्याचंच एक प्रॉडक्ट कववता असते. त्यामळ
ु ेच
त्यािा मनोहर ओक यांच्या ‘आयत्या कववता’ हे कववतासंग्रहाचं िीषदक तनलमदततप्रकक्रयेचं वणदन करण्यासाठी योग्य

272
वाटतं. तो म्हणािा, “आपण जगतो तेव्हा अनेक गोष्टींिी आपिा संबंध येतो. वस्त,ू व्यक्ती, यंत्रणा, समाज,
मूल्यव्यवस्था यांतून प्रत्येक वेळी मनात सतत काहीतरी प्रकक्रया सुरू असतात. त्या सुप्त मनात फारच जोरात
असतात. वरवर पाहता त्या प्रकक्रया आपल्यािा फारिा जाणवत नाहीत. अनेक समस्या आणण द:ु खांना आपण
सामोरे जात असतो. या समस्या आणण द:ु खांचे सुप्त मनात जणू काही फमेंटेिनच सुरू असतं. सुप्त मनातीि
त्या फमेंटेिनमध्येच कववता एखाद्या बायप्रॉडक्टसारखी जन्म घेते. िाव्हा रसासारखी ती उफाळून येते तेव्हा दस
ु रं
काहीच सुचत नाही. हातात पेन घेऊन कागदावर काहीतरी खरडून काढण्याची प्रबळ इच्छा होते. मग कववता
लिटहिी जाते. ती कववता अिीच का आिी, याच प्रततमा ककंवा प्रतीकं किी आिीत, र्ाषा आणण फॉमद हाच कसा
आिा; याववषयी फार काही सांगता येत नाही. कारण कववतेचा जन्मच मळ
ु ात सप्ु त मनात होतो, तो आपल्यासाठी
जणू काही एक अनोळखी प्रांत आहे .
“आपल्या पाचही ज्ञानें टद्रयांनी सतत ज्ञानग्रहणाची प्रकक्रया सरू
ु असते. या ज्ञानग्रहणाच्या प्रकक्रयेद्वारे सप्ु त मनात
प्रवेि करणारया गोष्टी आपल्या रोजच्या जगण्यातल्याच असतात. त्यांबद्दि काहीतरी ताककदक र्ाषेत आपण बोिू
िकतो. कववतेिा सप्ु त मनातन
ू येणारं आउटपट
ु मानिं, तर बाहे रून सप्ु त मनात जाणारया अनेकववध बाबींना
इनपुट मानावं िागेि. आउटपुट आणण इनपुटबद्दि आपण काहीतरी बोिू िकतो. परं तु इनपुटचं आउटपुटमध्ये
रूपांतर करणारया प्रोसेसववषयी मिा फार काही बोिता येणार नाही.”
सत्यपाि आधी कववतेचे खडे करायचा नाही. पण नंतर त्यािा त्याची आवश्यकता वाटायिा िागल्याचं त्याने
कबूि केिं. “कववतेच्या ओळींचा लसक्वेन्स बदिणं, काही िब्द बदिणं, काही कमी करणं, काही अॅड करणं हे मी
करत असतो. ही नंतर चािणारी प्रकक्रया बुद्धी आणण तकादच्या प्रर्ावाखािी घडून येते. ही प्रततमा अचधक चांगिी
असेि की ती, हा ववचार तेव्हा होतो. परं तु नंतर चािणारया प्रकक्रयेमुळे खप
ू मोठ्या प्रमाणात बदि माझ्या कववतेत
घडून येत नाही. त्यामुळे सुप्त मनातून जिीच्या तिी अवतरणारी माझी ‘रॉ’ कववता आणण नंतर काही संपादकीय
संस्कार घडवून आणिेिं ततचं नवं रूप, या दोन्हींमध्ये फारच तुरळक टठकाणी फरक असतो. अगदी एका िब्दाचाही
बदि घडवावासा वाटत नाही, ती कववता मिा अचधक र्ारी वाटते.” त्यासाठी त्याने त्याच्यात ‘अॅडमिा हवाय मोक्ष’
या कववतेचं उदाहरण टदिं. ती अिी –
कारे पणाच्या ह्या घनदाट अरण्यात
कुठून आिेत हे मदमस्त हत्तींचे कळप
कुणी दाबून र्रिाय तनटद्रस्त ज वािामुखीच्या गर्ादत
हा अफाट बेफाम िाव्हारस
पथ्
ृ वीच्या पाठीवर ह्या महामूखद प्राण्याने
बांधिाय लसजव्हिायझेिनचा बंगिा
आणण अटकपूवद जामीन नाकारून
आम्ही बंटदस्त ह्यांच्या नैततकतेच्या तुरुंगात
पुरूष-प्रकृतीच्या फारकतीने सरिीये
जगण्यातीि बरकत
ववनािकािी पुरात सापडून
मातीखािी दडो हे अस्वस्थ िहर
नेणणवेच्या पायथ्यािी चािणारे बंद पडो

273
अनावत्त
ृ चचत्रपटांचे हाउसफुल्ि टॉकीज
अंडकोषांचे ववस्फोट होऊन
उद्ध्वस्त होवोत िुक्राणूंच्या वसाहती सा-या
मरोत रक्तात दौडणारे अववरत आटदम घोडे
एकदाच माझ्यातल्या अडमिा िेवटचा मोक्ष लमळो
कववता किी सुचिी ककंवा ततची नेमकी प्रकक्रया काय, ही गोष्ट कधीच कोणािा कळता कामा नये, असं अजजंक्यिा
वाटतं. तो म्हणािा, “मिा जे ररिेट होतंय त्यािा जपण्याचा आणण जे जे ररिेट होत नाहीये ते ररजेक्ट करण्याचा
माझा एक एक्सरसाइज चािू झािा, जो आजही चािू आहे . आपल्या सांस्कृततक पयादवरणामध्ये िेखकावर/कवीवर
परं परे चं गाठोडं नसन
ू ववटा असतात, असं माझं हल्िी मत झािंय. हे ओझं झग
ु ारून टदिं पाटहजे. कारण जी रूटस
आपिी आहे त असं आपल्यािा सांचगतिं जातं, ती आपिी नाहीयेत असा माझा आत्तापयंतचा माझा वैयजक्तक
अनर्
ु व आहे . म्हणन
ू असिे कजन्व्हतनयंट पयादय वापरण्यात मिा कधीच स्वारस्य नव्हतं, नसेि.”
ु ते ककंवा त्याची नेमकी प्रकक्रया काय ही गोष्ट एकदा कळिी की, काठावर पास व्हायचा मागद
“कववता किी सच
लमळत जातो आणण नापास व्हायच्या र्ीतीने आपण आपल्या क्षमता अचधकाचधक ताणून बघायिा घाबरतो. आपिा
में द ू म्हणजे पॅटनद मेककंग मलिन आहे , तो पॅटनद एकदा आपल्या लसजस्टममध्ये गेिा की, कक्रएटटववटीची जागा कसब
घेतं. जे हल्िी सरादस होताना टदसतंय.”
“कववता हा आटद फॉमद लिबरे ट करणारा आहे . कधी कंटें ट आधी सुचतो तर कधी फॉमद, कधी इमेज, तर कधी िेआउट!
इथे कधीही काहीही कसंही सुचू िकतं. जसं आपण तोंडी गणणत करताना बरीचिी आकडेमोड मनात आणण एखादा
गुणाकार कागदावर करतो तसा प्रकार कववतेबाबतीत होत असावा. आता तोंडी आकडेमोड प्रथमदिदनी चमत्कृतीचा
र्ाग वाटू िकतो! पण तो नसतो! कारण बरं चसं प्रोसेलसंग हे आत झािेिं असू िकतं. (जी सोय प्रोजमध्ये नाही!)
द : मान्य नाही. प्रोजमध्येही अिी सोय असते. ककंवा सोयीपेक्षाही ती प्रोसेसच
(अजजंक्य जे म्हणतोय ते मिा पूणत
असते. पण तरी तो वेगळा व मोठा ववषय असल्याने आत्ता इथे तोंडािा कुिप
ू घाितो.) िब्द कागदावर आल्यावर
त्याची कववता होतेच असं नाही, पण त्या िब्दांसोबत काय काय होऊ िकतं याच्या िक्यता मी तपासत राहतो.
कधी ही प्रकक्रया दोन लमतनटांत संपते तर कधी दोन मटहनेपण पुरत नाहीत. कधी कववता फसते ककंवा ती होत
दे खीि नाही! (माझ्या अिा बरयाच मायक्रोसॉफ्ट वडदच्या फाइल्स तिाच पडून आहे त! )
“आजपयंतचा इततहास बघता धोका न पत्करता एकही चांगिी किाकृती तनमादण झािेिी नाही. बहुतेक जगातल्या
सगळयाच चांगल्या आटटद स्टसनी जाणीवपूवक
द लमडडयोकर काम करणं टाळिं आहे . कववता फसतात, त्या फसत
राहणारच आहे त... त्यािा कोणीच अपवाद नाही, नसणार आहे त. पण एक गोष्ट इथे कबूि करावीिी वाटते ती
अिी की, कच्चा माि जो कागदावर आहे त्याच्यात फारसा बदि करावासा वाटत नाही. थोडक्यात फेरफार आणण
एडीट खप
ू होतं पण कंटें टची बत्रज या सोडावीिी वाटत नाही. अध्यादपेक्षा अचधक फेरफार करावासा वाटिा तर नवीन
कववताच का लिहू नये, असं वाटतं आणण मग कच्च्या मािाचा अजून एक ड्राफ्ट तयार होतो. प्रोजपेक्षा ही मेहनत
अगदीच वेगळया प्रकारची आहे , यािा आपण फारफार तर ‘उत्स्फूतदता टटकवण्याची मेहनत’ असं काहीतरी िीषदक
दे ऊ िकतो. याचा अथद त्यात काहीच काटछाट होत नाही ककंवा पन
ु िेखन होत नाही, असा नसन
ू ती एवढी संथ
प्रकक्रया असते की मिा तरी त्यािा संपादन हा िब्द जरा जड वाटतो!”
अजजंक्यने यासाठी त्याच्या दोन कववतांचं उदाहरण टदिं. पटहिी कववता ‘लमसकफट’ आणण दस
ु री ‘हॅ जप्पनेस’. तो
म्हणािा, “यातिी पटहिी कववता लिटहताना मिा खप
ू काही सांगायचं होतं, आतिा धबधबा थांबत नव्हता पण

274
मिा फॉमद सापडत नव्हता. आता एवढं चांगिं सुचिेिं वाया जाणार असं वाटत असतानाच, मिा समजा एक वन
वे टे लिफोन कॉि झािा तर?, अिी एक थीम सुचिी. त्यानुसार मी कववता लिटहिी. ही थीम ककतपत कळते, ही
कववतेची थीम असू िकते का नाही, यावर वाद होऊ िकतात. पण स्वत:ची एक अलर्व्यक्ती म्हणून मिा आजही
ते ररिेव्हं ट वाटतं.
अरे सांगतोय ना तुिा मी.. लमसकफट आहे मी;
समाजात जगायचं असेि तर एक पॉलसटीव्ह प्रॉजस्टटयूिन अंगी बाणवायिा िागतं, ते माझ्यात बहुतेक
जन्मत:च नाहीये, मी खोटा वावरिो की कम्फटे बि नसतो, खरया आणण खोटयाच्यामधे तळयात मळयात करताना
थोडा तरी असतो...
काहीतरी काळं बेरं पण मनापासून िांत करणारं सापडायिा हवं,

चि आपण सगळे अव्वि प्िेयसद बनू,

कक्रएटीव्हीटीची गांड मारायिा लिकू

डेथबेडवर चड्डीत िू करत सगळी प्रायजश्चत्तं फेडू

समाजाच्या बोजकारू एक्सरे मधून गेल्यालिवाय जगण्याची प्रॅक्टीकि व्हजीनीटी किी घािवता येईि?

ZOOOOOOOOOOORUR CONDOMS! व्वा..काय ब्राँड नेम आहे ! Z वरचा आघात काय कमाि आहे !
पण म्हणून सगळयांनी Z पाऊडर वापरावी हे काही खरं नाही. मध्यमवगीय जगणं म्हणजे मुके साप उरािी घेऊन
फुत्कार ववरहीत संर्ोग करणं..

सोड, तुिा पटतंय नं आता मी लमसकफटच आहे ते?

वरीि उदाहरणात, हा पूणप

द णे मोनोिॉग असिा तरी तो स्वत:ची खात्री करण्यासाठी मध्ये मध्ये जे प्रश्न ववचारतोय,
त्याने त्यािा एक रहे टोररक प्राप्त झािंय. कारण असंगतीचा ओघ एवढा जास्ती आहे की कववतेसाठी आणण त्या
पात्रासाठीदे खीि काही थांबे घेणं गरजेचं होऊन बसतं.
याच्या ववरुद्ध टोकाचं उदाहरण म्हणजे माझी ‘हॅ जप्पनेस’ ही कववता. या कववतेत मिा जे सांगायचं होतं ते
उत्क्रांततवादाबद्दिचं एक र्ाष्य, या स्वरूपाचं होतं. मिा बरे च प्रश्न पडिे होते आणण ते माझ्या धारणा गदागदा
हिवतायत, असं मिा वाटायिा िागिं होतं. या सगळया गडबडीत, मी मिा जे सांगायचंय याचा फॉमद अगदीच
साधा ठे विा.
याचा पररणाम असा झािा की, तो एका िेखकाचा त्रोटक मोनोिॉग वाटू िागिा.

हॅ जप्पनेस द:ु खापेक्षा

जास्त व्हॅ लिड असेि
असं किावरून?

िाईफ एवढया ररडजक्टव्ह

िेव्हिवर आणून ठे वायचंय तुिा?
का कल्टीच मारायचीये मौन ठे वून?

275
त्यापेक्षा लसग्नित राहूयात की...

वरची वाक्यं मी बोितो तिीच्या तिी कववतेत टाकिी का? मी ढोबळ स्टे टमें टस तर करत नाहीये ना?, असा मिा
संिय यायिा िागिा. अथादत या कववतेचा कंटें ट मिा वप्रय असिा तरी कववता म्हणून मिा फारिी आवडत नाही.
माझ्यासाठी पटहिी कववता ही अचधक संवेदनाक्षम आहे , कारण तुम्ही काय सांगता याबरोबरच कसं सांगता यावरही
ती कववता तुमच्याआत ककती णझरपते, हे अविंबून असतं.”
ु चा प्रश्न काढिा - जगिं हा कववतेचा कच्चा माल असतो असं समजलं, तर मग त्या
मी माझ्या र्ात्यातून पढ
कच्च्या मालावर काही प्रोसेस करावीशी वाटते का ,म्हिजे घाट-फॉमदच्या दृष्टीने? ती प्रकक्रया काय असते? एखाद्या
कववतेचं उदाहरि सांगगतल्यास अगधक चांगलं.
ओंकारने ‘वपंकी एमएमएस क्वीन’ कववतेचच
ं उदाहरण टदिं. तो म्हणािा, “समकािीन जगात असिेिं पोनोग्राफीचं
स्थान मी यात पाया म्हणन
ू वापरिंय. त्याच्या आधारावर वपंकी या काल्पतनक स्त्रीचं पात्र प्रथम तयार केिं. ही
वपंकी उर्यलिंगी अिी माझ्या मनात कल्पिेिी असन ु ार वपंकी ककंवा वपंकेि
ू माझ्या इतर कववतांमध्ये ती गरजेनस
या नावे अवतरते. माझ्या कोणत्याही कववतेत येणारया पात्रांच्या चररत्रचचत्रणात मिा finality कोणत्याही रूपात
द्यावी असं वाटत नाही. ही पात्रं infinite असतात. त्यांची लिंगं ही सािंकता तनमादण करणारी असतात. तसंच ती
एकाच वेळी अनेक पसदनॅलिटीज धारण करून असतात. ‘वपंकी एमएमएस क्वीन’मधिी वपंकी ही पॉनद एमएमएस
जक्िपमधिी अॅमॅच्यअ
ु र नटी असते, तर दस
ु रया ‘हॅ प्पी बथदडे वपंकेि’मधिा वपंकेि हा प्रलसद्धी लमळवण्यासाठी
उत्सुक असिेल्या एका कुटुंबाचा िाडका सदस्य असतो.”
ओंकारसाठी पात्रांची यथाथदता हा महत्त्वाचा मुद्दा नसतो, जो मिाही अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा वाटतो. तो म्हणतो,
“पात्रांना वास्तवातल्या तनरतनराळया तुकड्यांचे मी िेप दे त असतो. त्यामुळेच त्यांच्या व्यजक्तमत्त्वांच्या मयादटदत
चौकटीतदे खीि ती पात्रं तनरतनराळया व्यक्ती, संकल्पना, वाद यांनी घडिेिी कोिाज-चचत्रं होतात. इथे एक महत्त्वाची
गोष्ट िक्षात ठे वण्यासारखी आहे . ती म्हणजे जगण्यातिा कच्चा माि अगदी अपररहायदपणे कववतेत येत असताना
प्रोसेस होतो. पात्र जगत असिेिा ककंवा कववतेच्या संटहतेत व्यक्त होणारा अनुर्व मी प्रत्यक्ष व्यवहारात जसाच्या
तसा अनुर्विेिा असतो, असं नाही. मुळातिा अनुर्व पूणत
द : बदिून, प्रोसेस करून मी कल्पनेने जगून बघतो
आणण योग्य वाटल्यास तो कववतेत इष्ट फेरफार करून टाकतो. पाण्यात रं ग टाकल्यावर जसं होतं, तसाच हा प्रकार
आहे .”

वैर्वच्या मते आपल्या आयुष्यात घडणारया घटना, येणारया व्यक्ती, आपल्यािा मुळापासून हिवणारी पात्रं, त्यांच्या
आणण स्वतःच्या राजकीय र्ूलमका आणण कृती; सारं सारं काही एखाद्या कवीच्या कववतेचा कच्चा माि असतो.
“आपिा दृजष्टकोन, वाचन, अनुर्व आणण कृततिीिता हीच कववतेवर प्रोसेस करण्याचं काम करत असते; कारण हे
चार घटक आपल्यािा प्रगल्र् बनवत असतात. कववतेच्या दृष्टीतून प्रगल्र् झािेिा कवी हा िोकांची, पात्रांची
कववता करू िकतो. तेव्हाच त्याच्या कववतेतून नवतनलमदती साधिी जाते. उदाहरणाथद माझ्या कववतेतल्या ओळी
अिा –

ं असद आपल्यािाच बनवावी िागतीि

आपिी सॉफ्टवे
आणण ती चािवायिा िागणारे संगणकदे खीि
त्यांना सुरक्षक्षत ठे वणारा अंटीव्हायरसपण

276
 आपल्यािाच बनवावा िागणार
मनगटातिी ताकद बोटांत उतरू दे आता
डोळयातिी आग में दत
ू लिरू दे आता
बघ, हाडदबॉडीपेक्षा
ं अरचा जमाना अवतरिाय.”
सॉफ्टवे

रोज तततक्याच उत्कटपणे जगणं हीच चैतािीसाठी एक प्रोसेस आहे . कववता आणण जगणं, असं द्वैत ती मानत
नाही. ती म्हणािी,“ते जजतकं असोिीने समोर येतं, कदाचचत तततकीच कववता जजवंत होते. आता आपल्यािा
कववता/कादं बरी लिहायची आहे म्हणून जगू या; असं तर कोणताच कवी ककंवा िेखक म्हणत नसतो. मात्र स्वत:िी
कायम प्रामाणणक राहायचं हा प्रयत्न नेहमी मी करत असते. कारण आपण जेवढं स्वत:िी प्रामाणणक राहू, तेवढी
कोणत्याही प्रकारची अलर्व्यक्ती सच्ची असणार. उदा. माझी ‘पयादयवाची’ ही कववता. यात कुठे तरी रोजचं तेच ते
जगणं डोकावल्यालिवाय राहत नाही -

पयादयवाची िब्दांच्या माकड-उड्या

िब्दांची सभ्य-असभ्य टाळाटाळ
लमळलमळीत जगण्याच्या ओकारया
Back to basics म्हणणारे चाक
अन ू् माझ्या
र्ोचक होत जाणारया कववता”
कववतेवर घाट-फॉमदचे प्रयोग मी ठरवन
ू करत नाही, असं सत्यपािने ठामपणे सांचगतिं. तो म्हणािा, “कववतेचा
आिय हा स्वत:च स्वत:िा साजेसा फॉमद घेऊन अवतरतो. हे तुिा काहीसं अमूतद वाटे ि, पण हे खरं य. (इथे तो
मिा उद्दे िून असं का म्हणतोय, याचं थोडक्यात स्पष्टीकरण असं – माझ्यामते जाणीव व नेणीव ही दोन्ही बिं
सजदनप्रकक्रयेवर कायद करत असिी, तरी मी घाटाचे प्रयोग हे सजगतेनं करतो; ककंवा पटहल्या खड्दयात तयार झािेिा
आराखडा ककंवा घाट मी अपेक्षक्षत ध्येय साध्य करण्यासाठी पूणत
द : सजगपणे बदितो. ओंकारने जे अनुर्व फोडून
बाहे र जाण्याबद्दि सांचगतिं, तसंच काहीसं.) समजा आपल्या कववतेत तुटिेपण व्यक्त झािेिं असेि तर
फॉमदमध्येही एक तुटकता येतेच. पव
ू ी मी काही गझिाही लिटहल्या आहे त, पण कववतेचे ववषय जसजसे जक्िष्ट
आणण लमश्र होत गेिे तसतसे माझ्या कववतेचे फॉमदही बदित गेल्याचं मिा जाणवतं. मग आपोआपच माझं
गझििेखन बंद पडिं.”
कववता नक्की काय आहे वा नक्की काय नाही, यावर वादवववाद करण्यात फारसं हिीि नसिं तरी व्हटटद कि
लिटहिेल्या मजकुरािा कववता म्हणावं का? असा मजेिीर प्रश्न आजकाि ववचारिा जाऊ िागिा आहे , असं
अजजंक्यने सांचगतिं. (हा प्रश्नकतादही मीच आहे ! :-) आम्ही कधीतरी र्ेटिो असताना याबद्दि बोिणं झािं होतं.)
तो म्हणािा, “कववता म्हणजे िब्दांचा ध्वनीच्या/साउं डच्या टदिेने झािेिा प्रवास आहे , असं मिा वाटतं. थोडक्यात
असं की नाद/ साउं डची कल्पना केल्यालिवाय कववतासदृश्य एंटटटी अजस्तत्वात येऊ िकत नाही. जसं नाणं
म्हटल्यावर ‘ते खणखणीत वाजणं’ असं एक असोलसएिन डोक्यात तयार (टट्रगर) होतं तसंच ते कववता – साउं ड
याबाबतही तयार होत असावं. त्यामुळे कववता हा एक असा आटद फॉमद आहे , ज याकडून िब्द ते ध्वनी/साउं ड एवढा
ववस्तत
ृ स्पेक्ट्रम हाताळिा जातो. जर सगळया किांचा आपण एक abstraction index काढिा तर िब्द सगळयात

277
कमी abstract आणण नाद/म्युणझक सगळयात जास्त abstract, असं एक
ढोबळ स्वरूपाचं वगीकरण िक्य आहे . म्हणूनच कववतेमध्ये मुळातच बहुआयामी आणण बहुलमतीय अनर्
ु व दे ण्याची
एक वेगळीच ताकद आहे , ज यामध्ये मानवी र्ावर्ावनांचा एक मोठ्ठा पल्िा काबीज करता येतो.
ही संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी एक अॅनॅिॉजी द्यायिा आवडेि. थमोडायनॅलमक्समध्ये ‘टट्रपि पॉइंट’ नावाची
पदाथादची एक अवस्था आहे . ज यात घन, द्रव आणण वायू या ततन्ही अवस्था एका इजक्वलिबब्रयममध्ये एकाच वेळेस
अजस्तत्वात असतात. कववतेतही िब्द (ठोस), उद्र्वणारया इमेजेस (जफ्िकररंग) आणण तनमादण होणारा ध्वनी
(व्होिॅ टाइि) या तीन गोष्टींचा आपल्यािा एकाच वेळेस अनर्
ु व घेता येतो, अथवा असं म्हणू या की या ततन्ही
अवस्थांच्या कोएजक्झस्टन्सचं एक आर्ासी वास्तव तनमादण करण्याची ताकद कववता या आटद फॉमदमध्ये आहे .
कववता हा असा आटद फॉमद आहे की ज यामध्ये तम
ु चा स्वत:चा असा एक अकद उतरतोच; तम
ु ची इच्छा असो वा
नसो! त्याचं स्वरूप मोनोिॉग्जसारखं होत जातं. आपिे प्रश्न, ववचार, र्ान, दृष्टी हे एकाच टप्प्यात पाहण्याचा
केिेिा तो एक प्रयत्न असतो. हातािा िागिेल्या िब्दांबरोबरच तनसटिेिा प्रदे िही महत्त्वाचा असतो. कारण
त्यामधन
ू च कववतेचा अवकाि कक्रएट होत असतो; जसं की कुठल्याही प्रकारच्या संगीतात दोन नोटसमधिं अंतर
ककंवा सायिेन्स हा किा प्रकारचा आहे , यावरच त्या संगीताची जातकुळी ठरत असते. कववतेची आंतररक िय हे
प्रकरणसुद्धा याच्यािी लमळतं-जुळतंच आहे असं मिा कायम वाटत आिेिं आहे .”

ु चा प्रश्न होता - जागततकीकरिोत्तर काळाचे तुमच्यावर व पयादयाने तुमच्या कववतेवर काही पररिाम
माझा पढ
होतात का? ते कोिते? त्याकडे पाहण्याची तुमची दृष्टी काय आहे ? या प्रश्नावर ‘उठसूट सगळया गोष्टी
जागततकीकरणािा का म्हणून लर्डवाव्यात?’ असे उिटप्रश्न काही वाचक व कवी ववचारतीिही. पण मिा हा प्रश्न
या पाचही कवींच्या बाबतीत महत्त्वाचा वाटतो. कारण हे पाचही कवी जागततकीकरण पाहत-पचवत वाढिेिे आहे त.
आणण पुढेही ते वाढणार आहे त. मागच्या वपढयांप्रमाणे त्यांच्यावर ते िादिं गेिेिं नाही ककंवा त्यांच्यावर अचानक
त्याचा माराही झािेिा नाही. ते त्यातच िहानाचे मोठे झािे आहे त. त्यामुळे यावर सगळयांनीच सववस्तर उत्तरं
टदिी.
ओंकारने सांचगतिं, “जागततकीकरणोत्तर काळाचं व्यवच्छे दक िक्षण म्हणजे मानवी जीवनाच्या सूक्षमाततसूक्षम
कानाकोपरयांत पसरिेल्या संगणकीय प्रणािींचं जाळं होय. संगणकीकरणामुळे आजच्या जगण्यािा जिी किाटणी
लमळािी आहे , तिीच कववतेिाही लमळािी आहे . ककंबहुना आजच्या काळािी सुसंगत राहायचं असल्यास ती तिी
लमळायिा हवी. मिा इथे नव्वदोत्तरी समीक्षा ककंवा मागच्या वपढीतल्या कवींच्या वादचचांमध्ये वापरल्या गेिेल्या
आर्ासी वास्तवाची संकल्पना वापरावीिी वाटते. (एाेततहालसकदृष्टया ककंवा व्याख्खयेच्या पातळीवर मी त्याची इथे
चचाद करणार नाहीये.) प्रत्यक्ष वास्तव आणण आर्ासी वास्तव अिी वगदवारी करणं हे मिा संगणकीय ककंवा जािीय
वास्तवािा नाकं मुरडणारया प्रवत्त
ृ ींनी केिेिं सुिर्ीकरण वाटतं. जािीय वास्तव हे प्रत्यक्ष वास्तवाच्या आधाराने
तयार होतं आणण ततथे प्रत्यक्षाचे केवळ आर्ास तनमादण होतात असं म्हणावं; तर प्रत्यक्ष वास्तवांतीि वास्तव
ितखंडडत, ववकेंटद्रत आणण जािीय वास्तावाचा आधार घेऊनच तयार झािेिं आहे . अिा पद्धतीच्या वास्तवामुळे
प्रत्यक्ष व आर्ासी वास्तव एकमेकांत बेमािूम लमसळून वास्तव व सत्य यांसारख्खया तत्त्वांववषयी भ्मोत्पादन होत
आहे . ‘माध्यम हाच संदेि’ हे तत्त्व पूणत
द : रुजल्यामुळे राइट ववंग र्ांडवििाहीने प्रसाररत केिेिं उजवं संर्ावषत व
त्याच्या ववरुद्ध जाणारं इंडडकफल्म्ससारखं डावं संर्ावषत ही दोन्ही एकाच वेळी आपापल्या वास्तवांचे बावटे उर्ारून
िढताना टदसतात.

278
“फेसबुक हा आजच्या पररजस्थतीतिा एक िक्षणीय phenomenon झािा आहे . बब्रटटिांच्या राज यात एके काळी सूयद
मावळत नव्हता, असं म्हणतात. तसाच एफबीवरचा सूयद संगणकीय प्रणािींवर चािणारया बहुतेक दे िांत मावळत
नाही. त्याच्या बरोबरीनंच इतरही सोिि नेटवक्सद आहे त. त्या बहुतांि साइटसच्या िेअररंगचे आयकॉन्स
पॉनदसाइटसपासून ते ऑनिाइन िॉवपंगच्या साइटसपयंत सवदत्र आढळतात. र्ारताच्या सद्यत्कािीन पंतप्रधानािाही
या जािीय वास्तवाचं महत्त्व कळून चक
ु ल्याने तनवडणुकीमध्ये, तसंच परदे िी घडणारया सातत्यपूणद दौरयांमध्ये,
पीआर सांर्ाळणारी स्वतंत्र टीमच एफबीवर िक्ष केंटद्रत करत असते. याचा अथद जािीय वास्तवाचा प्रत्यक्ष
वास्तवावर प्रर्ाव पाडता येऊ िकतो या ववचाराने मळ
ू धरिं आहे . हे परस्परांना सतत मॉडडफाय करणारे तल्
ु यबळ
प्रततस्पधी एकमेकांसमोर तनमादण झािेिे आहे त. माणसं सेल्फी काढून िेअर करतात आणण प्रत्यक्ष र्ेटल्यावर
िेअडद फोटो डडस्कस करतात.
“अिा पररजस्थतीत कववता एखाद्या सायमिटे तनयस अवकािाचं काम करते का, या प्रश्नाचा मी सतत वेध घेतो
आहे . कॉम्प्यट
ू र ग्राकफक्समध्ये जसे वास्तवाच्या काही टक्केच प्रमाणात असिेिे वास्तव ‘sets’ उर्े करून, त्यांच्या
मदतीनं टहरव्या क्रोम िीटवर काल्पतनक दृश्यं उर्ी केिी जातात; तिी फाँटसी कववता उर्ी करता येऊ िकते का?
प्रत्यक्ष/वास्तव याच्या तत्त्वािा जाणीवपूवक
द sacrosanct न मानता, त्यांच्या मयाददांची जाणीव ठे वून काव्य तनमादण
व्हावं का, हा माझ्यापुढचा कळीचा मुद्दा आहे .”
जागततकीकरणाचा मोठा पररणाम आपल्या कववतेवर झाल्याचं वैर्वनेही मान्य केिं. तो म्हणािा,
“जागततकीकरणाच्या रे टयानंतर चळवळीच्या संघषादचं केंद्र बदििं आहे ; आणण त्या संघषादचं िस्त्रसुद्धा. मी
व्यजक्तगत आयुष्यात नव्या तंत्रज्ञानाचा प्रचंड वापर करतो. त्याचाच वापर करून जुनं अवकाि पुसून टाकण्याइतपत
बेधडक होऊन जुन्या दलित अजस्तत्वाची वेगळीच झाडाझडती घेण्याचं बळ मिा या काळात लमळािं आणण त्यातूनच
माझ्या कववतेचा नेमका अवकाि कळिा. माझी नेमकी र्ूलमका माझ्यािीच स्पष्ट झािी. ततच्या सैद्धाजन्तक
वववेचनािा मी ‘पोस्ट-पाँथररयन’ असं म्हणतो. आता आंबेडकरी चळवळीच्या कववतेचं सैद्धजन्तक मूल्यांकन हे
नव्याने झािं पाटहजे या मताचा मी आहे . त्यासाठी आवश्यक असणारी ज्ञानिाखा ही पोस्ट-पाँथररयन चथअरीवर
ववकलसत व्हावी यासाठी मी प्रयत्निीि असेन.”
आपल्या आजूबाजूिा घडणारया गोष्टींचे पडसाद आपोआपच आपण कववतेतून टटपत असतो, असं चैतािीचं मत
आहे . ती म्हणािी, “माझं जग तसं फार िहान आहे . मात्र आपल्याही नकळत आजूबाजूिा होणारे बदि कुठे तरी
टटपिे जात असतातच. कदाचचत ते िगेचच कववतेच्या रूपाने बाहे र पडत नसतीि. पण तरी त्यामळ
ु े कुठे ना कुठे
ते fragmented स्वरूपात कववतेत येत असणार हे नक्की. उदा. मी सामाजजक ववषयावर फारिा कववता लिटहल्या
नाहीत. पण दार्ोिकर, पानसरे , किबुगी यांच्या हत्या असोत ककंवा छोटा अयिान कुदी असो; त्या गोष्टी मनावर
पररणाम केल्यालिवाय राहत नाहीत. या गोष्टींची मनात कुठे तरी नोंद केिी जाते. कदाचचत पुढे-मागे त्या कववतेतून
बाहे र येतीिही, मात्र त्यांचं स्वरूप कसं असेि ते सांगता येत नाही.”

जगण्यातीि प्रत्येक बाजूवर माकेट फोसेस पररणाम करत असून उपर्ोगवाद सवदच स्तरांत वाढत चाििा आहे
आणण हे सारे बदि केवळ महानगरातच नाही, तर ग्रामीण र्ागातही वाढत चाििेिे आहे त. या सगळयाच बाबींच्या
प्रर्ावापासून माझी कववता अलिप्त राहू िकत नाही; असं सत्यपािचं म्हणणं आहे . त्याने सांचगतिं, “मी १९८७
सािी जन्मािा आिो. १९९१ सािी नवीन आचथदक धोरणांचा स्वीकार सरकारने केिा. आपल्या लमश्र अथदव्यवस्थेचा
िंबक र्ांडवििाहीकडे सरकिा. या सारया गोष्टींचा माझ्याही आयष्ु यावर पररणाम झािा आहे . ग्रामीण र्ागात
िेतीची जी वाताहत झािी त्यामागचं कारण केवळ तनसगादची अवकृपा हे नाही. सरकारची कृषी-धोरणंही

279
जागततकीकरणाच्या काळात बदित गेिी. मी स्वत: िेतकरयाचा मुिगा आहे . कृषी-आदानं (बबयाणं, कीटकनािकं,
खतं, अवजारं , बैि इ.) महाग होत गेिी. कृषी उत्पादन वाढिं, नाही असं नाही, पण त्या मानाने कृषी मािाचे र्ाव
फार वाढिे नाहीत. र्ारतात िेतकरयांच्या आत्महत्या साधारण १९९५-९६ सािानंतरच झािेल्या आहे त. आपिे
िेतकरी आधीही दारू पीत होते, आधीही दष्ु काळ येतच होते. पण आत्महत्या या जागततकीकरणानंतरच सुरू झाल्या.
जागततकीकरण आणण िेतकरयांच्या आत्महत्या यांतिे संबंध समजून घ्यायचे असतीि, तर पी. साईनाथ यांचं
लिखाण अभ्यासणं गरजेचं आहे . माझ्या घरातही आचथदक ववपन्नावस्थाच होती. मामांच्या घरी बुिढाण्यात राहून
माझं लिक्षण झािं. िहानिा कोरडवाहू िेतीतन
ू आता आपल्या गरजा र्ागणार नाहीत या ववचारानेच मी नोकरी
लमळवण्याचा प्रयत्न केिा आणण गाव तट
ु िं. मिा गावातन
ू ववस्थावपत व्हावं िागिं यात जागततकीकरणाचाही
मोठा वाटा आहे . जागततकीकरणानंतर आपल्या दे िातीि आटदवासी, दलित, ग्रामीण, कष्टकरी, छोटे व्यावसातयक,
छोटे दक
ु ानदार यांच्यावर आचथदकदृष्टया वाईट पररणाम झािेिा आहे . ववषमता वाढिी आहे . नंतर टदसन
ू येणारी
ग्रोथ ही ‘जॉबिेस ग्रोथ’ आहे . संघटटत क्षेत्रातिी रोजगाराची टक्केवारी टदवसेंटदवस कमी होत चाििेिी आहे . अिा
अनेक पातळयांवर जागततकीकरणाचा र्िा-बरु ा पररणाम झािा आहे . संस्कृती आणण मल्
ू यव्यवस्था यांतही बदि
होत गेिा आहे . वास्तवापासून नाळ तुटण्याचा वेग वाढिा. माणसाचे एकटे पण वाढिे. गरजेपेक्षा जास्त आणण
बबनकामाच्या गोष्टी, वविेषत: जाटहराती, आपल्या मनावर आदळणं सुरू झािं. प्रत्येक गोष्टीचं कमोडडकफकेिन सुरू
झािं.”

जागततकीकरणासारख्खया अक्राळववक्राळ फेनामेनॉनिा सवादथादने कवेत घेणं िक्य नसल्याचं अजजंक्यने सांचगतिं. तो
म्हणािा, “जागततकीकरणाने जे महाजािीय वास्तव अजस्तत्वात आिंय - म्हणजे व्हच्यअ
ुद ि ररअॅलिटी - त्यामुळे
पूवी कधीच झािी नसेि एवढी ‘ह्यूमन पसदनि टहस्ट्री’ रे कॉडद होते आहे . म्हणजे प्रत्येक माणसाचं खरं -खोटं अतंरग,
त्याच्या इमेजेस ू्, जव्हडीओज ू् इथपासून ते तो कुठल्या रे स्टॉरं टमध्ये कधी जेविा आणण कोणाबरोबर होता याचे सवद
डडटे ल्स आता या व्हच्यअ
ुद ि वल्डदमध्ये फ्रीझ झािे आहे त.

“समजा अिी कल्पना करू की, पथ्

ृ वीवरच्या प्रियात सगळे जण मेिे आणण नंतर परग्रहवासी इथे आिे, आणण हे
ईमेि, फेसबुक, टववटर अकाउं टस त्यांच्या हाती िागिे; तर ही मानवजात किी जगत होती याचे अत्यंत मुद्दे सूद
आणण तंतोतंत नकािे त्यांना काढता येतीि, एवढी ही माटहती ववस्तत
ृ आणण खोि असू िकते. या माटहतीचं अजून
एक िक्षण म्हणजे ही अववनािी या स्वरूपाची आहे . (अथादतच काही अपवाद वगळता.) म्हणजे माणूस मेल्यानंतरही
त्याचं फेसबुक अंकाउं ट सुरूच राहतं!”

अजजंक्यिा ही अनन्यसाधारण अिी गोष्ट वाटते. त्याच्यामते आपण मानवसमूह म्हणून कसे जगतो, आपण कुठे
जात आहोत, आपिी टदिा काय आहे याबाबत सगळयाच किाप्रकारांमधन
ू आटटद स्टस एक दािदतनक संकेत तनमादण
करत असतात. तो म्हणािा, “त्यासाठी िागणारा कच्चा माि आता ववपुि प्रमाणात उपिब्ध होतो आहे . तसंच
आपिी किा सादर करण्यासाठी, आपिं काम िेअर करण्यासाठी िागणारं व्यासपीठसुद्धा याच माध्यमांनी उपिब्ध
करून टदिेिं असल्याने एक कन्व्हे क्िन करं ट तनमादण झाल्याचं चचत्र टदसून येतंय; ज याने सतत वरचा थर खािी
व खािचा थर वर होण्याची एक प्रकक्रया चािू राहते. त्यामुळे सध्याच्या काळात किातनलमदती ही जेवढी सोप्पी,
तेवढीच अवघड गोष्ट आहे . चचत्र काढिं की तुम्ही चचत्रकार होता का? की त्यासाठी मेहनतीची गरज आहे ? हा प्रश्न
आपल्या वपढीसाठी खप
ू च जटटि झािा आहे . कारण फेसबुकवर तुम्ही चचत्र पोस्ट केिं की तुम्हांिा प्रततकक्रया

280
लमळण्यास सुरुवात होते; िाइक्स लमळतात. पण मी एकदा ‘ह्तटटरततिैँण्डच्यू’ असं एक स्टे टस टाकिं होतं, तर
त्यािाही प्रततकक्रया आणण िाइक्स आिे होते. तर हे यातिे संर्ाववत धोके आहे त. पण हे काही वषद व्हच्यअ
ुद ि
आयुष्य जगल्यालिवाय कळत नाहीत. तसंच यातिी उत्तरं ही ब्िॅ क अाँड व्हाइटमध्ये दे ता येणार नाहीत. कारण हे
प्राधान्यक्रम व्यजक्तसापेक्ष आहे त.

“जागततकीकरणाचा अजून एक पररणाम म्हणजे त्याने टदवस-रात्र नष्ट केिे आहे त. मी रात्री झोपिेिा असतो,
तेव्हा अमेररकेतिा माझा लमत्र जागा असतो आणण मीसुद्धा माझं व्हॉटसअॅप ऑन ठे विेिं असतं. तो माझ्यािी
संपकद साधू िकतो. याचाच अथद मी अनेक आयडेंटटटीज ू् असिेिा ओम्नीप्रेझेंट मनुष्य आहे . एकाच वेळेस मी
अनेक टठकाणी ऑनिाइन असतो, झोपिेिाही असतो आणण ‘अव्हे िेबि’पण असतो. म्हणजे थोडक्यात मी झोपत
असा कध नाहीच. हे बदि पचवण्याच्या संक्रमणावस्थेतन
ू आपण सगळे जातोय. हे बदि जसे जास्त जास्त आत
िोषिे जातीि, तसे त्याच्या बांचधिकीचे स्तर उिगडत जातीि.”

यानंतर मी थोडे ढोबळ आणण नेहमीचेच प्रश्न ववचारिे. ते असे – तुमच्यावर कोिाचे प्रभाव आहे त? या प्रभावांचं
काय करता? ते स्वीकारता की आहे त तसेच राहू दे ता? ककंवा त्यांचा वापर कसा करता?
या प्रश्नाचं उत्तर ओंकारने टदिं की, तसे अनेक प्रर्ाव आपल्यावर होतच असतात. तर वैर्वनेही तसंच काहीसं उत्तर
टदिं, “जो कवी वैजश्वक कववता लिटहतो अथवा लिटहते, त्या प्रत्येक कवीचा माझ्यावर प्रर्ाव आहे . मी माझ्या
र्ौगोलिक सीमांच्या गरजांनस
ु ार त्या प्रर्ावािा मोल्ड करण्याचा प्रयत्न करतो. मी अमेररकन ब्िॅ क लिटरे चरचा
चाहता आहे . त्यांच्या कववता मिा र्ावतात. त्यांत कोणताही बनेिपणा नसतो. आंबेडकरी साटहत्याने सत्तरच्या
दिकात जे साटहत्य टदिं, त्यात कोणत्याही प्रकारची सेटिमें ट करणं नाकारिं. पण ते नाकारताना आपिी
मानवतावादी र्लू मका ही अचधकाचधक वैजश्वक किी होईि, ही लिकवण कायम राहू टदिी. माझ्यावर नामदे व
ढसाळांसोबत, बाबुराव बागूि, संर्ाजी र्गत, िोकनाथ यिवंत, बॉब मािे, उदय प्रकाि, माया अाँजेिो यांसारख्खया
किावंताचा प्रर्ाव आहे .”
चैतािीिा इंटदरा संत, ग्रेस, सौलमत्र यांच्या कववता खप
ू आवडतात. कदाचचत त्यांचा प्रर्ाव ततच्यावर कुठे तरी असेिच
असं ततिा वाटतं. ती म्हणािी, “मी कधीच प्रर्ाव टाळिा नाही, पण म्हणून अगदीच लिखाणाची नक्कि करावी
असंही नाही. कोणाचाही प्रर्ाव असणं हे नेहमीच तात्पुरतं असतं. त्यातून खरं तर आपिं आपण स्वत:िा सापडतोच.”
साठोत्तरी आणण नव्वदोत्तरी वपढीतीि अनेक कवींचे प्रर्ाव माझ्या कववतेवर असून अजस्तत्विोध आणण परात्मता
या बाबी माझ्या कववतेत येण्यािा कदाचचत साठोत्तरी कववता कारणीर्ूत असू िकते, असं सत्यपाििा वाटतं. तो
म्हणािा, “कोिटकर, ढसाळ, नेमाडे, चचत्रे, नारायण सुव,े मनोहर ओक, तुळिी परब, वसंत गुजरद , वसंत आबाजी डहाके
यांच्या कववता मिा आवडतात. जुन्या कवींमध्ये गालिब, तुकाराम, नामदे व आणण मढे कर हे माझे आवडते कवी
आहे त. अकरावीत असल्यापासून मी नव्वदोत्तरी कववता वाचत आिोय. ‘िब्दवेध’, ‘अलर्धानंतर’, ‘ऐवजी’, ‘खेळ’ आणण
‘दिदन’ या अतनयतकालिकांबद्दि मिा र्ावतनक जवळीक वाटते. त्यामुळे रववंद्र इंगळे -चावरे कर, मंगेि काळे , रमेि
इंगळे -उत्रादकर, आनंद ववंगकर, हे मंत टदवटे , प्रवीण दिरथ बांदेकर, अरुण काळे , अववनाि गायकवाड, वजेि सोिंकी,
श्रीधर नांदेडकर, वीरधवि परब, मनोज सुरेंद्र पाठक, संतोष पवार, बािाजी सुतार, र्गवान तनळे असे अनेक कवी
मिा कमी-अचधक प्रमाणात आवडतात. माझ्या वपढीत महे ि िोंढे , स्वजप्नि िेळके, अजजत अर्ंग, अववनाि वसंत
ककनकर, प्रणव सखदे व, अजजंक्य दिदने, फेलिक्स डडसूझा, इग्नेलियस डायस, प्रेवषत लसद्धर्टटी, वैर्व छाया, िलमदष्ठा
र्ोसिे, योजना यादव, अमोि कदम, हषदवधदन पवार, ववक्रांत बदरखे, ववनोद कुळकणी, अभ्या, सचचन कापसे असे

281
अनेक कवी मिा आवडतात. महे ि िोंढे हा मिा सवादचधक प्रर्ाववत करणारा माझ्या वपढीतिा कवी आहे . या
सगळयांचाच माझ्या कववतेवर कमी-अचधक प्रमाणात पररणाम झािेिा आहे .
“आपल्यावर जेव्हा एखाद्या पडतो, तेव्हा ते लिखाणात णझरपणं हे मिा अत्यंत नैसचगदक वाटतं. ते प्रर्ाव कमी
करण्याचा जाणीवपूवक
द प्रयत्न मी कधीच करत नाही. प्रत्येक कवी हा पंरपरे तल्या मागच्या कवींच्या खांद्यावरच
उर्ा असतो; त्यामुळे प्रर्ाव असणं ही गोष्ट वाईट नसते.”
अजजंक्यिा एखाद्यावर दोन कवीचांच प्रर्ाव असेि तर ते प्रॉब्िेमॅटटक वाटतं. त्याच्यामते त्याच्यावर ३३, ४४, ५५
जणांचा प्रर्ाव असावा; आणण र्ववष्यात हे क्षेत्रफळ वाढतच जावं! तो म्हणािा, “मी कववता करायिा िागल्यानंतर
मिा समकािीन असिेिे असे ओंकार, प्रणव हे कवी वाचिे. (ज यांचे कववतासंग्रह प्रकालित झािे आहे त असे.)
तसंच सिीि वाघ, हे मंत टदवटे , गणेि ववसपत
ु ,े संजीव खांडक
े र, मन्या जोिी हे कवीदे खीि वाचिे. रॉय ककणीकर,
टद. प.ु चचत्रे, अरुण कोिटकर, वविास सारं ग, मनोहर ओक यांच्या काही कववता वाचल्या. मराठीलिवाय इतर कवींपैकी
दष्ु यंत कुमार, मजु क्तबोध, पाब्िो नेरूदा, ववस्िावा लसम्बोसदका यांच्याही कववता वाचल्या आहे त. ववस्िावा लसम्बोसदका
यांची एक ‘टनद ऑफ द सेंच्यअ
ु री’ नावाची कववता आहे . (मळ
ू कववता : पोलिि) त्यातल्या काही ओळी या, आपण
जे आत्ता जगतोय त्यािा, ककती चचकटून आहे त बघ -
God was at last to believe in man:
good and strong,
but good and strong
are still two different people.
How to live - someone asked me this in a letter,
someone I had wanted
to ask that very thing.
Again and as always,
and as seen above
there are no questions more urgent
than the naive ones.

तर वाचन आणण िेखन यातून ऊजेची दे वाणघेवाण असा प्रकार चािूच राहणार असिा, तरी उद्या मिा कोणी “अरे
अजून तू हे वाचिं नाहीस?” असं ववचारिं तर मिा त्याचा मुळीच चगल्ट येणार नाही. कारण मी मळ
ु ातच या दोन
प्रकक्रया स्वतंत्र आहे त असं मी मानतो. मिा या जगातिं उतमोत्तम वाचायचं आहे , पण त्या लिदोरीवर माझं िेखन
चांगिं होईि या भ्मात मी नाही. कारण त्यासाठी मिा वेगळी मेहनत घ्यावी िागेि याची मिा कल्पना आहे .”
मग मी यािा जोडूनच ववचारिं की, मागच्या वपतीतल्या कवींबद्दल काय वाटतं? उदा. साठोत्तरी-नव्वदोत्तरी ककंवा
त्याही आधीचे?
ओंकारनं मागच्या वपढीतल्या कवींबद्दि त्याचं नेमकं मत तयार झािेिं नसल्याचं सांचगतिं. तर प्रत्येक वपढीतीि
कवींचं स्वतःचं असं योगदान असिं, तरी त्यािा स्वत:िा सवांत जास्त र्ावते ती साठोत्तरी वपढीच, असं वैर्व
म्हणािा. “त्या वपढीनेच कववतेचे खरे आयाम तनजश्चत केिे. ह्यूमॅतनझम डडफाइन केिा. कववतेतिा ववद्रोह कसा
असतो हे जगािा दाखवून टदिं. पानं, फुिं, टहरवळ, प्रेयसी यांपुढे जात जात-वगद-लिंग-धमादची चचिखतं कुरतडणारया
राजकीय र्ूलमका जन्मािा घातल्या. त्यांनी कवीचं कायदकतेपण लसद्ध केिं. त्यांच्या याच योगदानावर आमच्या
आजच्या वपढीिा हे आत्मर्ानाचं बळ लमळािेिं आहे .”
चैतािीने या प्रश्नावर उिट प्रश्न ववचारिा – कववतेिा कुठे कधी कािखंडात बांधता आिं आहे ? कारण ती कािातीत
आहे . ती म्हणािी, “मिा कववतांची अिी ववर्ागणी समजत नाही. जी मनािा लर्डिी, ती आताची कववता. मग ते
तुकारामांचे अर्ंग असोत अथवा आत्ताच्या काळातल्या सत्यपािची कववता असो. जे काव्य प्रामाणणकपणे काहीतरी

282
सांगतंय, ते मिा महत्त्वाचं वाटतं. तरीही प्रश्न ववचारिाच आहे म्हणून सांगते, मिा इंटदरा संत नेहमीच आवडत
आल्यात. त्या म्हणा ककंवा िांता िेळके म्हणा, स्वत:चा परीघ रे खाटताना, पाहता पाहता अवघा अवकाि कवेत
घेतात आणण ती कववता फक्त एका स्त्रीची न राहता आपल्या सगळयांची होऊन जाते. साठोत्तरी कवींमध्ये ढसाळ,
ग्रेस यांच्या कववता मिा नेहमीच जवळच्या वाटत आल्यात.”
अजजंक्यने नव्वदोत्तरी कवी आणण आत्ता लिटहणारे कवी यांची थोडी तुिना केिी. तो म्हणािा, “मी नव्वदोत्तरी या
िीषदकाखािी जे कवी आहे त, ते वाचिे आहे त. त्यातल्या काही कववता मिा खप
ू आवडतात, तर काही कववतांबद्दि
माझी टोकाची मतं आहे त; पण तो एका वेगळयाच िेखाचा ववषय होईि. मळ
ु ात मिा हे वगीकरण आता फारच
जन
ु ं वाटायिा िागिं आहे . हा त्या कवींवर अन्याय आहे च, पण आत्ताच्या वपढीच्या कवींवरही त्यामळ
ु े अन्याय
होईि की काय अिी र्ीती वाटते. You can't compare apples with oranges! सध्याचा काळ बघता प्रत्येकाचं जग
हे अचधकाचधक फ्रॅगमें टसमध्ये ववर्ागिं जाणार असन
ू कंडेन्स होत जाणारया साटहत्याकडे बघण्यासाठी,
जनरिायझेिन न करता, नवनवीन लर्ंगं िोधायची गरज आहे .”
ु ककंवा ब्िॉग यांसारख्खया माध्यमांवर पोस्ट करत असल्याने मी ववचारिं,
पाचही कवी आपल्या कववता फेसबक
बदलत्या माधयमांमुळे कववतेत, प्रकाशनात, वाचकांपयंत पोचण्याच्या प्रकक्रयेत काय बदल झालेत?
ओंकारच्या बरयाचिा कववता फेसबुकवर पटहल्यांदा प्रकालित झाल्या आहे त व होतात. त्यामुळे िोकांपयंत थेट
पोहोचण्यासाठी ते एक चांगिं माध्यम असल्याचं त्याचं मत आहे . वैर्वनेही यािा पुष्टी टदिी. तो म्हणािा, “खप
ू
बदि झािे आहे त. सध्या कववता या डडजजटि माध्यमांवर लिटहल्या जाण्याचा काळ आहे . अनेक कवी-कवतयत्री
फेसबुक, ब्िॉग यांसारख्खया माध्यमांवर कववतािेखन करतात. ततथे त्यांना त्यांच्या कववतेवर इंस्टं ट प्रततकक्रया
लमळते. त्यामुळे अनेक कवी हे केवळ सनसनाटी तनमादण करे ि अिी कववता लिटहण्यावर प्रचंड र्र दे तात. त्यात
बर्र म्हणून कववतेची आणण कवीची नाहक णखल्िी उडवणारे अनेक महार्ाग याच सोिि मीडडयावर खोरयाने
उपजस्थत आहे त. त्यांच्या नाठाळपणामुळे अनेकदा चांगल्या कववतेिा मागे राहावं िागतं. सोिि मीडडयावर
असिेल्या प्रत्येकािा कववता कळतेच असं नाही. कववता हा थॉटप्रोसेसचा र्ाग असतो हे नीट समजून घ्यायिा
हवं.
“ऑनिाइन माध्यमांतन
ू जास्तीत जास्त वाचकांपयंत कववता पोहोचवता येतात. फक्त त्यासाठी कवीने तंत्रज्ञानाचा
अंगीकार करायिा हवा. कारण डडजजटि मीडडयात छपाईचा खचद, ववतरणाचा खचद वजा होतो. त्यामुळे अगदी माफक
ककमतीत ककंवा मोफत कववता उपिब्ध होऊ िकतात.”
बदित्या माध्यमांमुळे, उदा. फेसबुक, ब्िॉगमुळे, कववता जास्तीत जास्त िोकांपयंत पोहोचते, असं मत चैतािीनेही
मांडिं. ती म्हणािी, “इथे कववतेचा, लिखाणाचा खूप मारा होत असिा; तरी त्यातून खप
ू छान लिटहणारया कवींिी
ओळखही झािी ककंवा प्रत्यक्ष ओळख नसतानाही खप
ू वेगळं लिखाण वाचायिा लमळािं. मात्र नवीन माध्यमांमुळे
आपिा वाचन-मनन करण्याचा वेळ खप
ू कमी झािा आहे असं मिा जाणविं. त्यावर ठरवून तनयंत्रण ठे विं, तर
या माध्यमांचा योग्य वापर करता येईि.”
फेसबुकसारख्खया माध्यमाचा फायदा कवी म्हणून आपल्यािाही झाल्याचं सत्यपािने सांचगतिं. तो म्हणािा,
“फेसबक
ु वर मी अधन
ू -मधन
ू माझ्या आणण माझ्या लमत्रांच्या कववता टाकत असतो. कववतेची चांगिी जाण असणारे
ककतीतरी िोक ततथे जोडिे गेिे आहे त. त्यांच्यािी प्रत्यक्ष र्ेटी झाल्या. आर्ासी मैत्रीचं रूपांतर वास्तव मैत्रीत
झािं. या िोकांिी कववतेवर अनेकदा बोिणं होतं. त्यांच्या कववता वाचता येतात. यातन
ू माझीही कववतेची जाण
वाढत जाते.”

283
 ु मुळेच कववता लिहू िागिा! फेसबुक ककंवा तत्सम माध्यमाचा
अंजजक्यने तर आधीच सांचगतिं आहे की, तो फेसबक
कववता वाचकापयंत पोहोचवण्यासाठी नक्कीच फायदा होतो, असं तो म्हणािा. पण त्याचं म्हणणं होतं, एखाद्या
कवीची वा िेखकाची नोंद मराठी वाचक-समीक्षकांनी घ्यावी, याकररता त्यािा अजूनही हाडद कॉपी असणारा संग्रह
का काढावा िागतो? तो म्हणािा, “ईबुक्स आपल्याकडे कोणीच ववकत का घेत नाहीत? माझी नोंद घ्या हे
म्हणण्यासाठी हाडद कॉपी असणारा कववता संग्रह का काढावा का िागतो?”
ई-माध्यमं ककंवा फेसबुकचा होत असिेिा वापर यावर मी मध्ये एक टटपण लिटहिं होतं. त्यात मी म्हटिं होतं –
फेसबक ु ोत्तर कवी असं म्हटिं जातं. तर मिा ते फारसं पटत नाही ककंवा फक्त
ु वर कववता लिटहणारयांना फेसबक
ू च ते ठीक आहे असं वाटतं. कारण आम्ही कववतेचा, ककंवा खरं तर िब्दांचाच, अलर्व्यक्तीचं माध्यम
सोय म्हणन
म्हणन
ू वापर केिा; तर फेसबक
ु चा साधन म्हणन
ू . कॅमेरयाचा वापर करून लसनेमातन
ू सांचगतिेिी गोष्ट ही पडद्यावर
पाटहिी काय, ककंवा िॅ पटॉपवर पाटहिी काय; लसनेमा तोच असतो, फक्त स्क्रीन बदिते. तसाच हा प्रकार आहे . नंतर
आमच्यापैकी बरयाच जणांच्या कववता तनयतकालिकांमध्ये छापन
ू आल्या, संग्रहही आिे. पण एक मात्र खरं की,
माझा ककंवा माझ्या वपढीतल्या बहुतांि कवी-िेखकांचा प्रवास हा उिटा, म्हणजे फेसबक
ु वरून ककंवा इंटरनेटवरून
तनयतकालिकांकडे, म्हणजे ऑनिाइनकडून वप्रंट-छापीि असा, झािेिा आहे . इंटरनेटमुळे आम्ही तनयतकालिकांच्या
संपादकांना कळिो. त्यामुळे मी फेसबुक ककंवा तनयतकालिकं ककंवा पुस्तकं या सगळयांकडे साधन म्हणून पाहतो.
कारण मी अलर्व्यक्तीचं माध्यम म्हणून कववता-कथा हा प्रकार तनवडिा आहे . तो िोकांपयंत पोचवण्यासाठी नेट
ककंवा छापीि कागद यांपैकी ककंवा आणखीनही दस
ु रं साधन मिा वापरायिा आवडेि.
पण तरीही मिा असं वाटतं की, या दोन्ही – फेसबुक व तनयतकालिकं ककंवा छापीि साधनं – या साधनांचे फायदे -
तोटे आहे त.
फेसबुक हे काहीसं अतनयंबत्रत ककंवा मुक्त असं साधन आहे . तसंच ते व्यक्तीिी संिग्न आहे . त्यामुळे त्या
अकाउण्टवरून ती व्यक्ती ततिा हवं ते, हवं तेव्हा, हव्या त्या र्ाषेत, हव्या त्या िब्दांत व हव्या त्या मयाददेत व्यक्त
होऊ िकते. त्यावर तत्काळ प्रततसाद लमळतात. वाहवा होते, वाद-चचाद होतात. आणण त्यामुळेच मिा असं वाटतं
की, हे साधन - नकळतपणे ककंवा सुप्तपणे - आपल्या अहं कारािा खतपाणी घािणारं आहे . पररणामी इथे १००
ककंवा ३०० िब्दांच्या पोस्टस लिटहणारया िेखकांना आपण ‘ऑथर’ झाल्यासारखं वाटू िकतं. ककंवा प्रत्यक्ष जीवनात
लमळािेिा अनुर्व हा इथे त्वररत मांडण्याची सोय हातािीच असल्याने तो जसाच्या तसा उत्स्फूतदपणे, ओघवत्या
िैिीत मांडताही येतो. पण त्यामुळे होतं असं की, त्या अनुर्वाचे ववववध कंगोरे , बारीकसारीक गोष्टी हे मात्र दि
ु दक्षक्षत
राहण्याचा धोका संर्वतो. लिवाय िाइक्सची ककंवा स्तुतीची सवय िागल्याने पेिन्सचा – संयमाचा - खातमा
होण्याचीही िक्यता तनमादण होते. म्हणूनच मिा वाटतं की, फेसबुक हे साधन कवींसाठी सोयीचं ठरतं; कारण कववता
हा फॉमद मुळातच स्वप्रततमेिी तनगडडत व काही प्रमाणात स्वप्रततमा कुरवाळणारा असल्याने त्या फॉमदचं फेसबुकवर
‘फाविं’ आहे . आम्हीही त्याचा वापर आमच्या कववतांसाठी करू िकिो, ते म्हणूनच. पण जेव्हा गद्यिेखनाचा
ककंवा कफक्िनचा प्रश्न येतो, तेव्हा मात्र फेसबुक उपयुक्त ठरत नाही. कारण अिा िेखनासाठी हवा असिेिा पेिन्स,
मांडणी-घाट यांचा ववचार, वास्तवाचे पदर पाहण्याची दृष्टी (जी खरं तर कववतािेखनासाठीही हवी असतेच!) आदी
गोष्टींचा ववकास होण्यासाठी आवश्यक असिेिं पूरक वातावरण फेसबक
ु दे ऊ िकत नाही. त्यामळ
ु े असं िेखन
लिहून झाल्यानंतर, त्याची जाटहरात करण्यासाठी मात्र फेसबक
ु हे चांगिं साधन ठरू िकतं. आणण दस
ु रं मिा असं
वाटतं की, कफक्िन-िेखकांसाठी ककंवा गद्यिेखकांसाठी फेसबक ु हे िेखनाचा कच्चा माि गोळा करण्याचं एक
उपयक्
ु त साधन आहे . इथे अनेक व्यक्ती - ज या कधी आपल्यािा र्ेटण्याची िक्यताही नसतीते, त्या - आपल्यािी

284
कनेक्ट होतात. त्यांच्यािी दे वाणघेवाण होण्याची िक्यता तनमादण होते. त्यांच्या अनुर्वांचा, घटनांचा िेखकािा
कच्चा माि म्हणून उपयोग करता येऊ िकतो, असा माझा व्यजक्तगत अनुर्व आहे .
तनयतकालिकाचा ववचार केल्यावर असं वाटतं की, तनयतकालिकािा एक संपादक ककंवा एकापेक्षा जास्त संपादक
असतात. त्या त्या संपादकाचा स्वतःचा अिा एक दृजष्टकोण असतो; र्िे तो ककतीही तटस्थ असू दे . िेखक ककंवा
कवीने टदिेिं िेखन वाचन
ू आवश्यक असल्यास संपादक त्याबाबत िेखकािी चचाद करतो आणण त्यात आवश्यक
त्या सुधारणा करून द्यायिा सांगतो. ककंवा तो सरळ ते िेखन नाकारतो.
मिा असं वाटतं की, ही प्रकक्रया कोणत्याही कवी-िेखकाच्या ववकासासाठी महत्त्वाची आहे . कारण िेखक ककंवा कवी
हा काही प्रमाणात ईगोइस्ट असतो असं माझं मत आहे . आणण जजथे ईगोचा ववचार असतो, ततथे व्यापक ववचार
संकुचचत होतात असं मिा वाटतं. आता या प्रकक्रयेमळ
ु े िेखक-कवींच्या ईगोिा एक धक्का दे ण्याचं काम होतं.
त्याच्या िेखनाकडे त्रयस्थ व्यक्ती किी पाहते याचं दिदन त्यािा होतं. त्यामळ
ु े त्याच्या िेखनकक्षा रुं दावू िकतात.
ककंवा या नकारामळ
ु े , आपल्या िेखनाबाबतच्या – ते ग्रेट आहे ककंवा र्ारी आहे , असल्या - भ्ामक समजत
ु ींतन
ू तो
बाहे र येण्याची िक्यता तनमादण होते. आणण त्यामळ
ु े संयम वाढून कदाचचत तो िेखनाबद्दि अचधक सखोि ववचार
करण्यास उद्युक्त होऊ िकतो. यातून त्यािा आधी माहीत नसिेल्या ककंवा न टदसिेल्या अनेक गोष्टी नव्याने
टदसूही िकतात. मिा असं वाटतं की, ही प्रकक्रया फेसबुकसारख्खया माध्यमात नसते; जी अत्यंत महत्त्वाची प्रकक्रया
आहे . ती फेसबुकवरच्या ग्रुप्ससारख्खया सोयींचा वापर करून किी तयार करता येईि, याचा आपण ववचार करायिा
हवा.
दस
ु रया बाजूने ववचार करायचा झाल्यास, तनयतकालिकांत संपादक असल्याने सत्तेच,ं ओळखीपाळखींचं राजकारण सुरू
होतं. जे फेसबुकमध्ये आपणच यूझर असल्यामुळे - म्हणजेच आपल्या स्व या तनयतकालिकाचे आपणच प्रकािक
असल्यामुळे! - मोडीत तनघतं. पण तरी फेसबुकवरही ठराववकांना िाइक करणं, कमें टस करणं, अनुल्िेखाने मारणं
ककंवा गट तयार करणं असिे प्रकार होतच असतात.
फेबसुक काय ककंवा छापीि माध्यमं काय; ही दोन्ही साधनं तटस्थ आहे त. त्याचा वापर कोण कसा करतो यावर
त्यांचं यिापयि ककंवा फायदे तोटे अविंबून आहे त. मी वर उल्िेखिेल्या साधनांबद्दिच्या तनरीक्षणांना अपवादही
आहे त. त्यामुळे या दोन्ही साधनांचा ज याने-त्याने आपापल्या परीने वापर करायिा हवा. दस
ु रं असं की, छापीि
साधनं ही ककतीतरी वषांपासून ववकलसत होत आहे त. पररणामी छापीि साधनाचा वापर साटहत्यादीदी किांसाठी
कसा करता येऊ िकेि, याच्या जास्तीत जास्त िक्यता आपल्यािा समजल्या आहे त. उिट फेसबुक हे गेल्या काही
वषांत ववकलसत झािेिं नवं साधन आहे . त्यामुळे ट्रायि अाँड एरर या तत्त्वाचा वापर
करून त्याचा अचधकाचधक वापर करायिा हवा, असं मिा वाटतं. कारण ते र्ववष्यातिं
एक महत्त्वाचं साधन ठरे ि असं वाटतं.
तर आमच्यात झािेिा हा संवाद सगळया ववषयांना, मुद्द्यांना कवेत घेणारा नसिा;
तरी त्यातून काही गोष्टींचा अंदाज मात्र नक्की आिा आहे . काही ववषयांबद्दि
आणखीही बोिता येण्यासारखं आहे , लिवाय टदिेल्या उत्तरांच्या खोिात जाण्यासाठी
ककंवा उत्तरांची उिटतपासणी घेण्यासाठी प्रततप्रश्नही ववचारता येण्यासारखे आहे त;
ज यातन
ू आणखी ककत्येक तास गप्पा रं गू िकतीि, वाद होऊ िकतीि. पण सध्या तरी
अिा संवादाच्या आणखी दीघद राउं ड्स करायच्या, हे डोक्यात मरु वत ठे वत मी टायपायचं
थांबतो!

285
(sakhadeopranav@gmail.com)
***
चचत्रस्रोत :
'F' - कल्याणी, संवेद
छायाचचत्रे : प्रणव सखदे व
: प्रणव सखदे व

286
 तंत्रज्ञान आणि कववतांचा मनगुंती संगम : शाप की वरदान?

मी एके काळी पॉकेटमनीसाठी एका कॉिेजात कंत्राटी पद्धतीने लिकवायचे. माझं काम लसिॅ बसचा ठरावीक र्ाग
लिकवणं एवढं च होतं... असं मीच समजन
ू घेतिं होतं. हजेरी वगैरे मी घ्यायचे नाही. तासािा िंर्र रुपयांत एवढं च
लमळे ि, असं मीच माझं ठरवन
ू टाकिं होतं. पटहल्याच टदविी मी बीएस्सीच्या पटहल्या वषादच्या वगादत जाहीर करून
ु हांिा वगादत बसायचं असेि तर िांतपणे बसा. ऐकायचं असेि तर ऐका ककंवा नका ऐकू. मी हजेरी
टाकिं, "तम्
घेणार नाहीये, तेव्हा गैरहजेरीच्या र्ीतीपोटी इथे बसन ु ही वगादत बसिात ककंवा नाही
ू मिा त्रास दे ऊ नका. तम्
बसिात तरी मिा तासाचे िंर्र रुपये लमळणारे त. आणण माझं लिक्षण आधीच झािेिं आहे . त्यामळ
ु े माझं काहीही
नुकसान होणार नाहीये."

हे सांगण्याचं कारण? ‘अमक

ु तमक
ु - िाप का वरदान?’ या छापाचे िाळकरी तनबंध तम्
ु ही चचक्कार वेळा वाचिे
असतीि. हा आिा त्यातिाच एक, असं समजन
ू पढ
ु चं वाचणार नसाि तर नक
ु सान तम
ु चंच आहे . कारण पढ
ु े ककती
थोर ववचार आणण ववश्िेषण लिटहिेिं आहे , ते मी वाचिेिं आहे . तुम्ही वाचिं नाहीत तर नुकसान तम
ु चंच आहे .
अंकाच्या संपादकांनी मिा तनबंध लिहायिा सांचगतिं आहे ; वाचकांनी त्यात गुंतून पडावं का नाही, याबद्दि आमचं
बोिणं झािेिं नाही. (लिवाय हा तनबंध वाचन
ू तनबंधावर टीका करायचीही गरज नाही. नाक बंद करून तुमच्या
नरड्यात हा तनबंध कोणीही ओतिेिा नाही.)

***

कववता आणण अाँडी वॉरहॉि यांच्यात एक साधम्यद आहे . िोक एकतर त्यांच्यावर प्रेम करतात ककंवा त्यांचा ततरस्कार
करतात. (अाँडी वॉरहॉिबद्दि असं ववधान सचचन कंु डिकरने केिं होतं. त्यािा किेतिं बरं च काही कळतं, कळतच
असणार. तो प्यारीसमध्ये राहून आिाय. आपण असे िोकांचे संदर्द टाकिे की स्पष्टीकरणाची जबाबदारी आपल्यावर
येत नाही.) पण come technology हे चचत्र पािटायिा िागिेिं आहे . पन्ु हा एकदा मी माझंच (थोर) उदाहरण
दे ऊन हे लसद्ध करणार आहे .

िाळे त लिकत असताना दद

ु ै वाने माझी आणण कववतांची गाठ पडिी. मी तेव्हा माकदवादी असल्यामळ
ु े कववताही
रटणं र्ाग होतं. मोकळया मैदानावर मधोमध एखादी गगनचब
ंु ी इमारत उर्ारिी की ती ककती ओंगळ टदसेि,
तिाच मिा कववता टदसत असत. आडव्या-ततडव्या, प्रिस्त पसरिेल्या, ववरामचचन्हांनी नटिेल्या गद्याच्या गब
ु गब
ु ीत
मैदानात या उं चच उं च कववता येत असत. त्या काळात, म्हणजे बािपणात, त्यािा पद्य म्हणत. माझ्यासाठी
बािपणाचा काळ मराठी अजस्मता चेकाळायच्या आधीचा होता. त्यामळ
ु े ज्ञानेश्वरांनी ओव्यांमध्ये पण
ू वद वरामाच्या
जागी वापरिेिे टहंदी-संस्कृत छापाचे दं ड बघन
ू कोणीही मांड्यांवर हाताच्या ओंजळी आपटत िड्डू ठोकत नसत.
थोडक्यात दं डातही मराठीपण आहे इतपत माटहती त्या कववतांमधन
ू लमळािी. 'टहंदी हटाओ'छाप चळवळी मराठी
िोकांनी दं ड थोपटून सुरू केल्यावर त्यात दं डाची काडी न पेटण्याची सोय झािी खरी। [मुटद्रतिोधकांसाठी सूचना -
हा दं ड मुद्दाम वापरिेिा आहे . [संपादक: ठीक.]]

287
सुनीताबाईंनी 'आहे मनोहर तरी'मध्ये एक ककस्सा सांचगतिाय. पुिंच्या पुस्तकांतिी चचत्रं चचत्रकार लि. द. फडणीस
काढायचे. त्यांच्या कोणत्यािा चचत्रावरून एकमत होत नव्हतं, वाद होत होता. तेव्हा लि.द. सुनीताबाईंना म्हणािे
होते, “मराठी माणसांना दृश्यकिांमधिं फार ज्ञान नाही.” कववता बतघतल्यावर मिा अगदी तस्संच लि. द.
फडणणसांसारखंच वाटायचं. र्ारतातल्या कोणत्याही िहरात, र्ारतीय हवेत गगनचब
ुं ी इमारती चांगल्या का टदसतात?
पयदटन म्हणून आपण कोकणात, जयपुरात ककंवा जस्वत्झिंडिाच जातो ना! ततथे जाऊन सुंदर इमारती आणण छान-
छोटी घरं बघूनच आपल्यािा आनंद होतो ना! गद्यासारखी सुंदर सोय असताना िोक या काचबंद, गगनचब
ुं ी
पद्याच्या, सॉरी कववतांच्या, इमारती उभ्या का करतात?

सद
ु ै वाने, माझं बािपण संपिं तिी माकदवादावरची तनष्ठा ढळायिा िागिी. बारावीनंतर आयष्ु याचे तनणदय घेण्याची
संधी लमळाल्यावर मी धावतपळत जाऊन ती टहसकावून घेतिी आणण कववतांना अभ्यासक्रमातून हद्दपार केिं.
आता पुस्तकांमध्ये पूणवद वराम, उद्गारचचन्ह, ककंवाचा स्िॅ ि यांच्यासारख्खया ववरामचचन्हांच्या जोडीिा इंटटग्रि, समेिन,
d/dx आणण δ/δu यांच्यासारख्खया सुंदर, स्वप्नवत गोष्टी अभ्यासक्रमात आल्या. आयुष्य एवढं सुंदर झािं होतं की
एकदम एक कववताच पाडावीिी वाटायिा िागिी.
पण कववता (ककंवा गगनचब
ुं ी इमारती) बनवणं तसं सोपं नसतं. आधी प्िॅ न बनवावा िागतो. मग उं ची ककती
याचा अंदाज करून खोिीची गणणतं करावी िागतात. बुडातिा मजिा अरुं द आणण वरचा मजिा (पंप्रंच्या ५६ इंची
छातीसारखा) रुं द असं करून चाित नाही. (बघा ५६ इंची छाती असून बबहारमध्ये कररश्मा चाििा का? पायाची
गणणतं करावी िागतात.) कववता ककंवा इमारत स्त्रीलिंगी असल्या, तरीही लसंहकटी आणण वर... हॅ हॅ हॅ , चाित
नाही. (बाबीिा चािताना बतघतिंय का कधी?) एवढं करून ती घटटमुटट कववता बांधण्यासाठी लिटहणारयांचं हृदय
मात्र कोमि वगैरे असायिा िागतं. आनंदाची काही वषं अिीच कोरडी, कोणतीही र्ावना व्यक्त न करता गेिी.
कववतांबद्दिचे माझे मनोव्यापार 'तुझं माझं जमेना...' या पातळीवर आिे होते, याची कल्पना मिा पुढची काही
वषं येणार नव्हती.

... आणण माझ्या आयुष्यात ‘ते’ आिं. ते एकटं च नाही आिं, जोडीिा कववताही आिी. d/dx, δ/δu या सगळयांबरोबर
फ्िटटं ग, डेटटंग अिा आणण बाकीच्या सगळया पायरया [हॅ हॅहॅ!!! [हॅ हॅहॅ!!? - संपादक]] करून हे िोक जुने झािे होते.
जुनं सोडून जाणार नाही, याची खात्री पटल्यावर मिा माझ्या टदिात पुन्हा नव्याची आच जाणवायिा िागिी
होतीच. तेव्हाच ‘ते’ आिं. [अहो, काय ‘ते’? इथे आम्हांिा चोखंदळ आणण परं परावप्रय वाचक सांर्ाळावे िागतात.
तुम्हांिा काय?!? नाही नाही ते अश्िीि नव्वदोत्तरी चाळे लिहाि तन मोकळया व्हाि. - संपादक]

288
‘ते’ म्हणजे तंत्रज्ञान, इंटरनेट, इमेि, इमेिमधिे फॉरवडद आणण त्यात असणारया कववता.

'टदि गाडदन गाडदन हो गया' ही कववता नंतरच्या जमान्यात आिी असिी; तरीही इमेिमधन
ू पटहिी फॉरवडद कववता
आल्यावर कवीिा या र्ावना जाणवल्या असणार याबद्दि मिा १००% खात्री आहे . ती कववता हातात घेऊन
घरर्र नाचावंसं वाटिं मिा!! तेव्हाचे कंप्यूटर, मॉतनटसद काहीही हातात घेऊन नाचणं मिा जमणार नव्हतं. मग
फूि ना फुिाची पाकळी म्हणून मी माउस हातात घेऊन घरर्र नाचिे; उश्या-पांघरुणं घरर्र उडविी (आणण ती न
आवरण्याबद्दि आईवडिांचा ओरडा खाल्िा).

माझे कववतांसंदर्ादत असणारे मनोव्यापार द्वेषाच्या चचखिातून उमिणारया प्रेमाच्या कमळासारखे अल्िाद उमििे
होते, याची पटहिी जाणीव मिा तो ओरडा खाताना झािी. आमचं प्रेम युजक्िडीय रे षात्मक नसून अयुजक्िडीय
अरे षात्मक आहे , त्याच वेळेस ते समकािीन आणण अव्यापारे षु आहे याचीही जाणीव मिा झािी. [काय (घेऊन)
बरळताय बाई? - संपादक (उघड) आम्हांिाही हवं झािंय. (स्वगत)] पण तो क्षण आिा जेव्हा मी पटहिी कववता
एका सुंदर फोटोवर छापिेिी पाटहिी. माथेरान ककंवा ग्राँड कॅन्यन [वा! काय रें ज आहे . निीब ठाण्याचा ककल्िा नाही
आणिा. - संपादक] कुठे तरी होणारा सय
ू ोदय आणण त्या पाश्वदर्म
ू ीवर छापिेिी एक प्रेमकववता मी वाचिी.

[हॅजम्मंगिव डॉट कॉमवरून सप्रेम सार्ार: संपादक]

अिा कववतांना कुणी समीक्षक कदाचचत वेदनवाद (sensationalism) म्हणतीिही. पण माझ्या मनात र्ावनांचा जो
कल्िोळ झािा, त्यामुळे मिा केऑस चथअरीही नीटच समजिी. आकफ्रकेत फुिपाखराने पंख फडफडवल्यामुळे

289
युरोपात टहमवादळं उठू िकतात, हे मी फक्त वाचिं होतं. आता हे माझ्यासमोर प्रत्यक्ष घडत होतं, माझ्या
अनुर्वववश्वाचा र्ाग बनिेिं होतं. िांब कुठे तरी, कुणीतरी अनाम व्यक्तीने काढिेल्या नेचर फोटोवर प्रेमर्ावनांचं
हे उत्कट [पॉनदिा जरा पॉनद िब्द सुचवा बघू! [संपादक: उसासमैथन
ु चािेि?] अं, हं … घासून घासून एवढाच सापडिा?
ठीक. सध्या वापरून घेऊ.] उसासमैथन
ु बघून माझ्या मनात वादळं उठत होती. केऑसच्या नावाखािी लिकविेिे
फ्रॅक्टल्स, [संपादक: फ्रॅक्टल्स म्हणजे काय गं टददी?] [गूगि वापरा. इमेज सचद. म्हणजे कळे ि.] एकात एक तोच-
तोच आकार पुन्हा-पुन्हा टदसणं, हे कववतेतही टदसत होतं. d/dx, δ/δu या सगळयांबरोबर सगळं काही करून झािं,
हा माझा समज ककती बािीि होता याची जाणीव मिा त्या पटहल्या कववतेने करून टदिी.
फास्ट फॉरवडद - आजचा टदवस :
तर - कववता करणं आणण इमारती बांधणं हे अततिय ककचकट काम आहे असं मी समजत होते. मधल्या काळात
मिा कववतांचं मॅग्नेटोहायड्रोडायनॅलमक [संपादक: म्हणजे?] [संपादक ना तम्
ु ही? अभ्यास वाढवा. काय सचद करायचं
ते स्पेलिंगही सांगायचं का आता? संपादक म्हणून लमरवायिा तेवढं पाटहजे...] ववश्िेषण करण्यासाठी परु े सा वेळ
लमळािा. त्यातन
ू मिा कववतांबद्दि काही महत्त्वाच्या गोष्टी समजल्या आहे त.

कववता बांधणं हे काम तंत्रज्ञानाने फार सोपं केिं आहे . सवादत आधी गद्याचं मोकळं पसरिेिं मैदान तंत्रज्ञानाने
साफ करायिा घेतिं. पस्
ु तकात एका टोकापासन
ू दस
ु रया टोकापासन
ू पसरिेिं गद्य आता मोबाईिच्या दोन-चारिे
वपक्सिमध्ये येत.ं एके काळी आपिी रे ष मोठी आहे हे दाखवण्यासाठी दस
ु रयाची रे ष िहान करण्याची परं परा होती.
[हल्िी िोक त्यासाठी ऑनिाईन टदवाळी अंक काढतात. पण ते असो. ववषयांतर होतंय. (कुजबुजत बोित्ये, अंकाचं
नाव काय ते पहा.)] पण फोन रे षेवर आल्यापासून हा प्रश्न पारच सुटिा. कंप्यूटरची आडवी स्क्रीन मोबाईिसाठी
उर्ी झाल्यावर ववस्तीणद मैदानच कापून-कातरून गगनचब
ुं ी इमारती बसवण्यासाठी कफट झािं. आता पाया ककती
खोि आहे , ककती उं ची गाठायची याचं गणणत, ववचार करायची काही गरजच राटहिी नाही. कववता या साटहत्यववधेचं
िोकिाहीकरण झािं. ववटे वर वीट चढवायची, ओळं बा वगैरे िावायची गरज नाही; मोबाईिची स्क्रीन बारीक
असल्यामुळे िाईन हिून हिून ककती हिणार!

गूगिमुळे ग्राँड कॅन्यन ककंवा माथेरानिा जाऊन पहाटे उठून सूयोदयाचे फोटो काढायची आवश्यकता राटहिी नाही.
फोटोिॉपमुळे संध्याकाळी सूयादस्ताचे फोटो काढून, ततथे 'लम पाहीिेिा सुरयोदय' असं लिटहण्याची सोय झािी.
कववतांसाठी फोटोची गरज काय, असा एक जुनाट प्रश्न पडिाच असेि तर? कववता किी आहे यापेक्षा ती कुठे
आणण किी प्रदलिदत केिी जाते हे आज माध्यमस्फोटाच्या कािात महत्त्वाचं ठरिं आहे . माध्यम जेवढं महत्त्वाचं
तेवढाच फॉमदही. एके काळी स्वातंत्र्य, समानता, बंधत्ु व, उदारमतवाद ही मूल्यं महत्त्वाची नव्हती. आता झािी आहे त.
तसंच आता कववतेच्या पाश्वदर्ूमीिा असणारा फोटोही फार महत्त्वाचा झािेिा आहे . सूयोदय ककंवा सूयादस्ताचा
सौंदयदसंपक्
ृ त फोटो अततिय िोकवप्रय आहे . त्यावर हातात हात धरणारं जोडपं असेि तर उत्तम. हे सापडिं नाही
तर कष्टप्रद पयादय वापरिा जातो. फेसबुकवर लमत्रमंडळ यादीत काही जण आपिे श्िीि जोडपी(य) संस्कार
दाखवणारे असतात. त्यातिा नेमका फोटो उचििा जातो. पुरुषाचा हात बाईच्या खांद्यावर ‘ही माझ्या मािकीची
आहे ’ असं दाखवणारा आहे आणण बाई गोडिी हसत, त्याच्या टदिेिा चेहरा वाकवून आपिी आपणच उर्ी आहे
असा काव्यात्म फोटो लसल्हूएट बनवून सूयोदयास्तावर वापरिा जातो. [उदाहरणादाखि फोटो लमळे ि काय? -
संपादक][इथे या आणण माझ्याबरोबर फोटो काढून घ्या. मग दाखवते.][न-नको नको, राहू दे . - संपादक]

290
तर हे झािं फोटोचं. आता प्रत्यक्ष कववतेच्या मजकुराकडे वळू.

एखादी बहुजनवप्रय र्ावना घ्या, िक्यतो लिळी. उदाहरणाथद स्मरणरं जन. त्यातही आई-वडीि-आजी यांच्याबद्दि
असणारं प्रेम (िक्यतोवर स्त्री नातेवाईकांबद्दिचं प्रेम दाखवावं. ते ववकणं सोपं जातं.). स्त्रीवाद मुळातच कवीिा
झेपायिा थोडा कठीण असतो; पण उच्चवणीय, उच्चवगीय, उच्चलिक्षक्षत, होममेकर (हौसाबाई) बाई आजही किी
वपचिेिी आहे , ही र्ावना चिनी नाणं आहे . (टीप: स्त्रीवाद थोडा जड असतो, अननुर्वी िोकांनी जपून हाताळावा.
नवलिक्यांनी बटहणाबाईंची नक्कि करून बघावी.) या र्ावनांबद्दिची कववता काळजािा अचक
ू हात घािते.
(सराईत पाककटमाराचा हात णखिातच जातो ककंवा अंधारात जेवतानाही आपिा हात तोंडातच जातो, तिी. ककंवा…
असो. You get the idea, no?) त्यातही हमखास ववकल्या जाणारया गोष्टी म्हणजे िाळे तिे लिपाई’काका’, िाळे तिं
बाक, िाळे तिा गळका नळ. (टीप: िाळे तल्या संडासांमध्ये लिटहिेल्या साटहत्याबद्दि लिटहणं हा पयादय स्त्रीवादाची
सवय झाल्यानंतरच हाताळिा जातो. ही अततिय कठीण ववधा . जपन
ू . पटहल्या प्रयत्नात नको. तोंडावर आपटायिा
होतं. िोक रॅचगंग करतात ते तनराळं च.) पुढे कॉिेजच्या गोष्टींचा फार उपयोग नसतो, पण पटहिं प्रेम कॉिेजात
सेट केिं तर चािू िकेि. पण ज यतु नयर कॉिेजच्या पढ
ु े जाऊ नये. लसतनयर कॉिेजबद्दि लिहायचं असेि तर
हॉस्टे ि िाईफ हा एक ववषय महत्त्वाचा असतो; पण कववता या ववधेद्वारे हे मनोव्यापार हाताळण्यासाठी र्ावनांनी
िब्द िथपथ होणं अत्यावश्यक असतं. हॉस्टे िबद्दि लिटहण्यािा एक बायपोिर छटाही सापडते. कधी त्यात जन
ु े
लमत्र, प्राध्यापक, कॉपी केिेल्या असाईनमें टस अिा प्रकारचं स्मरणरं जन असू िकतं ककंवा होस्टे िातल्या लिळं , बेचव
आणण वास येणारया तेिकट अन्नाबद्दि असणारी घण
ृ ासुद्धा सुंदर, र्ावनाळिेल्या कववतेचा ववषय ठरू िकते.
आयुष्यातल्या यापुढच्या र्ावना मात्र बहुतांिी आई-वडीि-आजी-आजोबा यांच्या मत्ृ यूनंतर ज वािामुखीसारख्खया
फसफसून वर येतात. मत्ृ यू ही गोष्ट साटहत्यासाठी अततिय पोषक कच्चा माि ठरते. प्रेम, आपुिकी, आदर, आनंद,
सुख याबाबत कुपोषण होणं तततकं महत्त्वाचं नाही. िक्षात घ्या, एके काळी आपिं कुपोषण होत नव्हतं, पण आता
होतं आहे , याचा र्ावनाततरे क तंत्रकवींच्या बाबतीत फार महत्त्वाचा असतो. कुपोषण, दःु ख, वेदना यांतूनच सुंदर आणण
अलर्जात साटहत्य जन्मािा येतं हे ववसरू नये.

दस
ु रं महत्त्वाचं म्हणजे, ‘आमच्या काळात आयुष्य ककती छान होतं,’ ही र्ावना कववता लिटहण्यासाठी खप
ू सुंदर
आणण खरं तर उपयुक्त आहे . ती र्ावना मनात येत नसेि एक गोष्ट िक्षात ठे वा. वत्त
ृ बद्ध, प्रमाणिेखनाचे तनयम
पाळून लिटहिेल्या कववतेिा एके काळी ककंमत होती. पण आता तसं उरिेिं नाही. कववतांचं गगनचब
ुं ी इमारतींचं
टहडीस रुपडं जाऊन त्याजागी तनसगादचे अततसुंदर फोटो आल्यामुळे कववता िोकवप्रय होत आहे त. वत्त
ृ , छं द, मात्रा
या आस्पेक्टसमध्ये कववतांचं र्णंगीकरण होणं, ही िोकवप्रयता आणण सौंदयादची ककंमत आहे . [आणण मी ती
दे णारच!!!] [दे बाई दे , आम्हांिा सोडव िवकर. - संपादक (अथादत स्वगत).]

***
आम्ही खरं तर एसीत, गब
ु गब
ु ीत खच
ु ीत बसन
ू ववश्िेषण करणारे . पण संपादकांच्या खास [आणण ’खास’, समजिं ना!]
आग्रहास्तव एका आल्गोररदमची पाककृती दे त आहोत. हे आल्गोररदम नीट उबवल्यास तम्
ु हांिाही तंत्रज्ञानी कववता
जमण्याची बरीच िक्यता आहे . न जमल्यास सराव करत राहणे. सरावासाठी संधी म्हणून टदवाळी येतच आहे ,
नातेवाइकांना त्या सरावाचं ग्रीटींग काडद बनवून पाठवू िकता. (पैिे [ि मुद्दाम] [कळिं हॉ. - संपादक] पडत नाहीत,
इमेिवर हे फुकटच होतं. तेव्हा, हूं… )

291
कववतेसाठी िागणारे साटहत्य -
१. एक रत्ति प्रेमानंदमयी र्ावना. वर उल्िेख केिेल्या र्ावनांपैकी कोणतीही चािेि. उदा. िाळे तल्या बाकाप्रती
स्मरणरं जन. (टीप: स्मरणरं जन ही र्ावना रडारडबहुि असण्याचा समज आधतु नकोत्तर काळात मोडून तनघतो
आहे . तंत्रज्ञान वापरून कववता लिटहताना, तंत्रज्ञानापव
ू ीचं जग ककती सुंदर होतं ही स्मरणरं जनी र्ावना तंत्रज्ञानबहुि
जगात सकारात्मक आणण उत्सवी समजिी जाते.)
२. अधाद तोळा (तरी) ववरामचचन्हं . (होय, तंत्रज्ञानी कववतेत ववरामचचन्हं फार िागतात. फोडणीत मोहरी-जजरं कमी
पडिं तरी चािेि, पण कववतेत टटंबं - अथादतच तीन - कमी पडल्यास कववता फसफसण्याऐवजी नस
ु तीच फसते.)
३. दोन रत्ति यमकं. यमकं जळ
ु वताना ती एकाच र्ाषेत असावीत असा आग्रह नाही. उदाहरणाथद ‘ग्रॅम -राम’ असं
यमकही चािेि; नव्हे धावेि. [पाहा: खािीि तीन कॉिमी कववता. - संपादक]
४. दोन गंज
ु ा इमोटीकॉन्स. तंत्रज्ञानी कववतेत तनदान एकतरी हसरा चेहेरा - अथादत स्मायिी - न आल्यास फाउि
मानिा जातो. स्मरणरं जन ही र्ावना सकारात्मक किी बनते याचा अंदाज इथे सज्ञ
ु वाचकांस आिा असेिच.
५. वर गातनदलिगं साठी प्रमाणिेखनातल्या चक
ु ा. उदाहरणाथद: ‘ऊन, हून’ असे पंचमीचे प्रत्यय असणारे सगळे िब्द
(राहून, खाऊन, करून, जाऊन) रहस्व उकारी लिहायचे. उदाहरणाथद, राहुन, खाउन, करुन, जाउन.
६. आचथदक आणण वैचाररक दाररद्र्याबद्दि अलर्मान - चवीनुसार. [हा िब्द खरं तर ’स्वादानुसार’ असाच हवा.
आपिं आधतु नकोत्तर ज्ञान लमरवणारया या उद्धट िेणखकेचा इथे फाउि झािेिा आहे . पण िेखनस्वातंत्र्य मान्य
करत असल्यामुळे आणण स्त्रीवादा(द्यां)ची र्ीती असल्यामुळे नाईिाजानं ही चक
ू तिीच ठे वावी िागत आहे . -
संपादक][संपादक बबनडोक आहे त. असो.][आता मात्र अती होतंय. - संपादक][बॉरद . मिा िेख छापून हवाय.]
७. “वेळात वेळ काढून वाचाच”, “िाळे वर (ककंवा …. गोष्टीवर) खरं प्रेम असेि तर ही कववता िेअर कराच” अिा
प्रकारचा चार रत्ति पेट्रनायणझंग आणण ब्िॅ कमेलिंग गळे पडूपणा.

हे सवद पदाथद एका कोरया फायिीवर ओतावेत. ते आपापल्या कुवतीनुसार ढवळून काढावेत. जे लमश्रण होईि ते
खपेि. बदफाईि, अथादत कववता बरी न झाल्यास, िेणखका जबाबदार नसेि. ही कववता ककतीही िोकांना वाढता
येते. जजतक्या िोकांना वाढाि, तततकी चव वाढे ि.

आता सादर आहे त अिा प्रकारच्या दोन कववता.

(सूचना: या कववता आम्ही केिेल्या नाहीत. आम्ही ववश्िेषक आहोत. फारतर लसम्युिेिनसाठी आल्गोररदम दे ऊ
िकतो. त्यातही ‘स्वादानुसार’ [हं , वाचा संपादक.] [संपादकांची िुद्ध हरपिी आहे . - संपादक] फेरफार करावे िागतीि.
तेव्हा आल्गोररदम आपापल्या जबाबदारीवर वापरावे.)

***

फक्त तुझी साथ हवी - ही कववता नक्की वेळ काढुन वाचा...

अप्रततम रचना...
...
...
परवा अचानक िाळे तिा,
जुना बाक र्ेटिा..

292
िरीर तुटकं पाय बारीक,
थोडा म्हाताराच वाटिा...
"ओळखिसं का मिा?",
ववचारिं त्याने हसुन...
वेळ असेि तुिा तर,
बोिुया थोडं बसुन...
गाडी पाहताचं आनंदिा,
हिविी तट
ु की मान...
"खप
ु मोठा झािासं रे ,
पैसा कमाविासं छानं"
"ओळखल्यास का बघ ह्या,
माझ्यावरच्या रे घा...
र्ांडण करुन लमळविेिी,
दोन बोट जागा...
अजुनही र्ेटतात का रे ,
पक्या, मन्या, बंटी...?
टाळया दे त करत असािं,
मनमोकळया गोष्टी...
डबा रोज खाता का रे ,
एकमेकांचा चोरुन?
तनसरड्या वाटा चािता का,
हाती हात धरुन..?
टचकन ू् डोळयात पाणी आिं,
कंठ आिा र्रुन...
लमत्र सुटिे, र्ेटी सरल्या,
सोबत गेिी सरुन...
धावता धावता सुखामागे,
वळुन जेंव्हा पाह्यिं...
एकटाचं पुढे आिो मी,
आयुष्य मागे राह्यिं...
त्राण गेिं, आवेि संपिा,
करावं तरी काय..?
कोरड पडिी घिािा,
थरथरिे तरणे पाय...
तेव्हढयात आिा िेजारी,

293
अन ू् घेतिं मिा कुिीत...
बस म्हणािा क्षणर्र जवळ,
नक्की येिीि खि
ु ीत...
"अरे वेड्या पैश्यापाठी,
कफरतोस वणवण...
कधी तरी थांबुन बघ,
कफरवं मागे मन..."
लमत्र सगळे जमवं पन्
ु हा,
जेव्हा येईि वीट...
वंगण िागतं रे चाकांना,
मग गाडी चािते नीट...
िाळे तल्या त्या सोबत्याचा,
खप
ु आधार वाटिा...
परवा अचानक िाळे तिा,
जन
ु ा बाक र्ेटिा...
Miss u all friends

आता ककतीही गाणी ऐकिी तरी िाळे तल्या बेंचवर कान िाऊन हाताने वाजविेल्या music ची मजा काय
वेगळीच होती.

एक आठवण िाळे ची..

***

कववता क्र २.
.

294
[हुश्ि. - संपादक]

***
लेखक- संटहता अटदती जोिी
चचत्रस्रोत : पटहिे चचत्र - स्नेहि, इतर चचत्रे : आंतरजािावरून सार्ार

295
 तापशतातन ववतरतातन : अथादत कववता ववतरकांच्या चश्म्यातून (अक्षरधारा)

प्रत्येक पुस्तकप्रेमीसाठी ‘अक्षरधारा’ हे नुसतं पुस्तकांचं दक

ु ान नसून एक सांस्कृततक चळवळ आहे आणण
महाराष्ट्राच्या कानाकोपरयात पुस्तकं नेण्यात ततचा फार मोठा सहर्ाग आहे . पुस्तकववतरकांच्या नजरे तन
ू
कववतांबद्दि जाणन
ू घेण्यासाठी, ’रे षेवरची अक्षरे ’च्या कववता ववर्ागासाठी ’अक्षरधारा’च्या श्री. रमेि राटठवडेकरांिी
मारिेल्या या मनमोकळया गप्पा.

संपादक : नमस्कार, तुम्ही सवदसाधारण ककती वषांपासून पुस्तकववतरणाच्या व्यवसायात आहात?

श्री. राटठवडेकर : ’अक्षरधारा’िा आता २१ वषं होतीि! या २१ वषांमध्ये आम्ही महाराष्ट्र, गोवा, कनादटक अश्या
राज यांमध्ये, जजथे जजथे मराठी वाचक आहे त ततथे ततथे, जाण्याचा प्रयत्न केिा आहे . पस्
ु तक प्रदिदनांबरोबरच आता
आम्ही मोबाईि व्हॅनच्या माध्यमातन
ू ही वाचनसंस्कृती वाढवण्याचा प्रयत्न करतोय. या टदवाळीत ’अक्षरधारा’चं
साडेपाचशेवं प्रदिदन आम्ही र्रवणार आहोत! हल्िी वाचन कमी झािंय असा ओरडा केिा जात असिा, तरी आम्हािा
तो मान्य नाही. आम्ही आता एकाच वेळी दोन प्रदिदनं र्रवतो. आपण वाचकांपयंत पस्
ु तके पोचवण्यात कमी
पडतोय असं माझं मत आहे . चंद्रपूरसारख्खया टठकाणी (जजथे पुस्तकांची फारिी दक
ु ानं नाहीत) आम्ही जातो, तेव्हा
िोक पुस्तकांची यादी आणण पैसे घेऊन आमची वाट बघत असतात.

हल्िी िोकांचं पुस्तकांसाठीचं वैयजक्तक बजेट वाढिेिं टदसतं. पूवी एखादं कुटुंब जेव्हा प्रदिदनात यायचं, तेव्हा
घरातल्या कुणीही कुठिीही पुस्तकं घेतिी तरी बजेट हे िेवटी कुटुंबप्रमुखाच्या हातात असायचं. कुटुंबप्रमुख
बजेटनुसार फायनि यादी पास करत असे! आता असं टदसत नाही. प्रत्येकजण आपापल्या आवडीनुसार पुस्तकं

296
घेताना टदसतो. पूवी िोक वाचनाियावर अविंबून असायचे, आता िोकांना त्यांच्या आवडीच्या िेखकांच्या पुस्तकांचा
वैयजक्तक संग्रह करायचा असतो. हा फार चांगिा बदि मिा जाणवतो.

संपादक : कववतांबद्दि - कववतासंग्रहांबद्दि ववक्रीच्या दृष्टीने - तुमचं काही खास तनरीक्षण आहे का?

श्री. राटठवडेकर : आमच्या संस्थेची वाटचािच मुळी कवी कुसुमाग्रजांच्या आिीवाददानं झािेिी आहे . ववंदा, सुरेि
र्ट, ग्रेस, पाडगावकर, वसंत बापट, िांता िेळके, अरुणा ढे रे यांच्यापासून ते थेट आजच्या संदीप खरे ाेपयंत, अनेक
मोठे कवी ’अक्षरधारा’िी जोडिे गेिेिे आहेत. मिा असं जाणवतं की नव्याने कववता लिटहणारी मंडळी तततकीिी
िोकवप्रय होताना टदसत नाहीत. आजही िोकांना पूवीचेच कवी जवळचे वाटतात. कुसुमाग्रज, पाडगावकर, ववंदा
यांच्या काव्यसंग्रहांना आजही तततकीच मागणी असते. संदीप खरे सारख्खया काही कवींनी काव्यवाचनाचे जाहीर
कायदक्रम केिे, त्यांच्या काव्यसंग्रहांना चांगिी मागणी असते. पव
ू ी ववंदा- पाडगावकर- बापट यांनी एकत्र काव्यवाचन
करून महाराष्ट्र गाजविा होता. त्यांच्या काव्यवाचनामळ
ु े वाचकांमध्ये कुठे तरी त्यांच्या कववतांची नोंद व्हायची.
त्यामळ
ु े त्यांच्या कववतांचा उठावही मोठा होता.

हल्िीचं, अगदी ताजं उदाहरण द्यायचं तर, बालिका ज्ञानेश्वर नावाने कववता लिटहणारया एक पोिीस कॉन्स्टे बि
आहे त. नुकताच आम्ही त्यांच्या ’मॅगणझनीतून सुटणारी गोळी’ या त्यांच्या कववतासंग्रहाच्या वाचनाचा कायदक्रम
केिा, वत्त
ृ पत्रांनी त्याची दखि घेतिी आणण आता त्या पुस्तकािा उत्तम प्रततसाद लमळतो आहे . चारोळी हा प्रकार
रुजवणारया आणण कववतावाचनाचे जाहीर कायदक्रम करणारया चंद्रिेखर गोखल्यांच्या पुस्तकािा लमळणारा प्रततसाद
आजही कमी झािेिा नाही. आजही काव्यवाचनांनंतर त्यांच्या पुस्तकांच्या िेकडो प्रती ववकल्या जातात.

तर मुळात कववतासंग्रह िोकांपयंत पोचण्यातच कमी पडताहे त असं माझं तनरीक्षण आहे . नव्यानं लिटहणारया
कवींनी कववतावाचनाचे प्रयोग केिे तर वाचकांना तो कवी आपिासा वाटायिा िागतो असा आमचा अनुर्व आहे .

संपादक : एक ववतरक म्हणून कववतासंग्रह ववकिे गेिे तर तुमचाही फायदा होतोच, पण तरीही ’अक्षरधारा’सारख्खया
मोजक्याच संस्था असे काव्यवाचनासारखे कायदक्रम करताना टदसतात. असं का?

श्री. राटठवडेकर : ’अक्षरधारा’च्या पंचववसाव्या प्रदिदनािा िांता िेळके आल्या होत्या. त्यांनी र्ाषणातच सांचगतिं
की ’अक्षरधारा’नं नुसतं पुस्तकं न ववकता, वाचकांना त्यांच्या आवडीचे िेखक, कवीदे खीि र्ेटवावेत. इतर बरयाच
संस्थांचा उद्दे ि पुस्तकववक्रीएवढाच मयादटदत राटहिा; पण आम्हािा नवे वाचक तयार करण्यातही रस होता. याच
र्ूलमकेतून मी ’बािकुमार िब्दोत्सव’, ’आम्ही वाचक उद्याचे’ असे काही प्रयोग केिे होते. आमच्या अिाच एका
उपक्रमातून तनबंधस्पधाद जजंकिेिा एक मुिगा आता मोठा होऊन पुस्तक प्रकालित करतोय, मिा हे मोठं यि
वाटतं.

संपादक : पव
ू ी अभ्यासक्रमातन
ू चांगल्या कवींची ओळख व्हायची. आता त्याची खातरी नाही. लिवाय, मळ
ु ातच र्ाषा
लिकणारी मि
ु ंच आता कमी झािी आहे त. तर तम्
ु हांिा याचा काही पररणाम जाणवतो का?

श्री. राटठवडेकर : आता असं होत नाही, यामुळे वाचकात आणण कववतेमध्ये एक दरी नक्कीच तनमादण झािेिी आहे .
पूवी कवीदे खीि एकमेकांना मदत करायचे. कुसुमाग्रजांनी नारायण सुव्यांना पुस्तक प्रकालित करण्यात मदत केिेिी

297
होती. आता अिी सहकायादची र्ावना टदसत नाही. अगदी एक कवी दस
ु रया कवीच्या कववतादे खीि वाचताना टदसत
नाही. या सगळयाचा एकूणच पररणाम नक्की होतोच.

संपादक : गेल्या काही वषांमध्ये तुम्ही सवादत जास्त ववकिेिा कववतासंग्रह कोणता?

श्री. राटठवडेकर : कववतांच्या कायदक्रमातून िोकांपयंत पोचिेल्या कवींचे काव्यसंग्रह मागणीत असतात. उदा. कवी
सौलमत्रचं पुस्तक ’...आणण तरीही मी’. त्या पुस्तकािा मागणी असूनही ते उपिब्धच नाही. ववंदांसारख्खया ज्ञानपीठ
लमळािेल्या कवींची पुस्तकं आज प्रचंड मागणीत असूनही उपिब्ध नाहीत. प्रकािकांनी याची नोंद घ्यायिा पाटहजे.
आत्तापयंत ववक्रीच्या बाबतीत टॉपिा राटहिेिा काव्यसंग्रह म्हणजे ’वविाखा’. असाच प्रततसाद पाडगावकरांच्या, सुरेि
र्टांच्या कववतासंग्रहांनादे खीि असतो. नवीन िेखकांमध्ये संदीप खरे च्या पुस्तकांना चांगिी मागणी असते. स्पह
ृ ा
जोिीच्या ’िोपामद्र
ु ा’चा कायदक्रम आम्ही केिा होता. त्याही पस्
ु तकािा उत्तम प्रततसाद आहे . उत्तम कंटे ट आणण
कवीचा समाजातिा वावर यावर कववतासंग्रह ववकिा जाणं अविंबन
ू आहे असं टदसतं.

संपादक : तुम्ही मागणी असूनही पुस्तकं उपिब्ध नाहीत असं म्हणािात...

ृ ा जोिींचं पटहिं पुस्तक ककंवा दासू वैद्यांचं ’तत

श्री. राटठवडेकर : स्पह ू ादस’ आज मागणी असन
ू ही लमळत नाहीत.
’तत
ू ादस’ आणण ’माझे ववद्यापीठ’ जवळजवळ गेिी दोन वषं बाजारात उपिब्ध नाहीत. प्रकािकांची काही कारणं
असतीिच; पण त्याच्यािी वाचकांना काही दे णंघेणं नसतं. काहीच नाही तर तनदान छायाप्रत तरी द्या, असं त्यांचं
म्हणणं असतं. मध्ये ’समग्र नारायण सुवे’ असा प्रयोग झािा, त्यािा प्रचंड प्रततसाद लमळािा. ’समग्र-’ या कन्सेप्टिा
चांगिी मागणी आहे . ’समग्र इंटदरा’ आत्ता आिं आहे . ’समग्र ववंदा’ही यायिाच हवं.

संपादक : सत्तरच्या दिकाच्या आसपास कववतेत बरे च प्रयोग झािे. मन्या ओक, टदिीप चचत्रे इत्यादी कवी गाजिे.
आज त्यांना मागणी असते?

श्री. राटठवडेकर : त्या वपढीतल्या आरती प्रर्ूंना आजही मागणी आहे . टदिीप चचत्रें च्या पुस्तकांना मागणी असते,
पण पुस्तकं उपिब्ध नाहीत. हे एक कोडंच आहे . नवीन काही छापायिा प्रकािक तयार नाहीत, जे चाितं तेही
द्यायिा ते तयार नाहीत. त्यामुळे हल्िी िोक स्वतःच पुस्तक प्रकालित करू बघतात.

संपादक : पण मग अिा पुस्तकांना ववतरकांचा कसा प्रततसाद असतो?

श्री. राटठवडेकर : ववतरकांपयंत पोचण्यात िेखकांना खप

ू अडथळे असतात, आणण खरं म्हणजे ते त्याचं कामही
नसतं. जाटहराती कुठे िावायच्या, ककंमती ककती ठे वायच्या, प्रकािनाची वेळ किी साधायची, इत्यादी व्यवसायातल्या
खाचाखोचा त्यािा माहीत नसतात. ववतरकही अिा व्यवहारािा फारसा प्रततसाद दे त नाहीत. या सगळयाचा
मधल्यामध्ये वाचकावर मात्र खप
ू पररणाम होतो. आज वाचक णखिात पैसे घेऊन उर्ा असतो, पण त्यािा पुस्तकं
लमळत नाहीत. मिा असं वाटतं, की तनव्वळ कववता प्रकालित करणारी एखादी प्रकािनसंस्था आज महाराष्ट्रात
असायिा हवी. यामुळे आपल्यािा चांगिे कवीदे खीि लमळतीि आणण वाचकांना पुस्तकं उपिब्धही होतीि.

संपादक : आजच्या काळात संतकाव्यािा किी मागणी आहे ?

298
श्री. राटठवडेकर : बाकी कोणत्याही प्रकारांपेक्षा धालमदक पस्
ु तकांना जास्त मागणी असते. आजही सवादत जास्त
प्रततसाद ’ज्ञानेश्वरी’ आणण ’तुकारामगाथे’िा आहे . मग एकनाथांचे अर्ंग वगैरे...

संपादक : ज्ञानेश्वरीच्या कोणत्या ववलिष्ट आवत्त

ृ ीिा वविेष मागणी आहे ?

श्री. राटठवडेकर : साखरे महाराजांच्या ज्ञानेश्वरीच्या आवत्त

ृ ीिा, बेिसरें च्या दासबोधाच्या आवत्त
ृ ीिा, ढवळे प्रकािनाचं
एकनाथी र्ागवत यांना जास्त मागणी आहे . िोक या नावांतनिीच ही पुस्तकं मागतात.

संपादक : परत एकदा वतदमानात येऊ. नवीन कवींपैकी तुम्हांिा कोण आश्वासक वाटतं?

श्री. राटठवडेकर : स्पह

ृ ा जोिी, संदीप खरे , बालिका यांच्या आगामी कववतासंग्रहांबद्दि िोकांमध्ये खप
ू उत्सुकता
आहे . काही जुन्या कवींबद्दिही हे खरं आहे . अरुणा ढे रेंचं नवीन पुस्तक आिं की आजही त्यािा चांगिा प्रततसाद
असतो.

संपादक : तम्
ु हांिा एकूणच कववता या साटहत्यप्रकाराच्या र्ववष्याबद्दि काय वाटतं?

श्री. राटठवडेकर : कववता हा फार महत्त्वाचा फॉमद आहे , तो पुसिा जाणार नाही. अनेक मोठ्या साटहजत्यकांनी
त्यांच्या लिखाणाची सुरुवात कववतांनी केिेिी आहे . कववतेच्या आजच्या पररजस्थतीिा आपिी लसस्टीम जबाबदार
आहे . या फॉमदिा लमळणारा प्रततसाद कदाचचत कमी होईि, पण तो थांबणार नाही. थांबूही नये. ती आपिी गरजच
आहे .

संपादक :इतर साटहत्यप्रकारांच्या ति

ु नेत, ववक्रीच्या दृष्टीने, तम्
ु ही कववतेिा कुठल्या स्थानावर बघता?

श्री. राटठवडेकर : ववक्रीच्या दृष्टीनं, कववता पटहल्या पाचात नक्कीच येते. कथा, कादं बरी, चररत्र यांनंतर कुठे तरी
कववता असते. नाटकािा आता पटहल्या पाचात स्थान नाही. कववतेचा वाचकवगद मात्र मोठा आहे . आजही िोक
ववलिष्ट कववतासंग्रह िोधत येतात ककंवा नवीन काही चांगिं आिं आहे का, याची चौकिी करतात.

संपादक : आज तुमच्यामुळे कववतेबद्दिचा एक नवा पैिू समोर आिा, तुमचे ’रे षेवरची अक्षरे ’तफे मनापासून
आर्ार.
***
श्रेय- संपादक
चचत्रस्रोत : आंतरजािावरून सार्ार

299
 कववतेचे व्यवहार : प्रकाशकांच्या चश्म्यातून (इंद्रायिी साटहत्य)

’इंद्रायिी साटहत्य’च्या सागर कोपडेकरशी साधलेला मनमोकळा संवाद

- संपादक

संपादक : सागर, इंद्रायणी प्रकािन हे मराठीतिं एक जुनं नाव आहे . एक प्रकािक म्हणून तू कववतेकडे कसा
बघतोस?

सागर : इंद्रायणी प्रकािनानं एक धोरण म्हणून फारसे कववता संग्रह प्रकालित केिेिे नाहीत. कववता कळणारा
वाचकवगद हा मयादटदत आहे , त्याचमुळे व्यावहाररकदृष्टया कववतासंग्रह
प्रकालित करणं फारसं फायद्याचं नाही. त्यामधे प्रकािकाचे पैसे अडकून
राहतात, पुस्तकांचे गठ्ठे वषादनुवषद जागा अडवून ठे वतात आणण त्यामुळे
नवीन काही प्रकालित करण्यावरोदे खीि मयाददा येतात. लिवाय प्रस्थावपत
कवींचे त्यांच्या प्रकािकांिी चांगिे सरू जळ
ु िेिे असतात. ततथे दस
ु रया
कुणाचा लिरकाव होणं थोडं कठीण.

पॉप्युिर-मौजसारख्खया प्रकािकांनी एका वेगळया र्ूलमकेतून कववतासंग्रह

प्रकालित केिे असतीि असं माझं मत आहे . ततथे आचथदक गणणतांपल्याड
जाऊन हा वाङ्मयप्रकार, चांगिे कवी समाजापुढे आिे पाटहजेत असा
दृष्टीकोन त्यांनी बाळगिा असावा. पण आम्ही कववतासंग्रह केिेच
नाहीत असं नाही. आम्ही कवी चगरीिांच्या जन्मिताब्दीतनलमत्त वसंत
कानेटकरांनी संकलित केिेल्या ’चगरीिांच्या समग्र कववता’ प्रकालित
केल्या आहे त. कवी चगरीि हे मराठीतिं एक मोठं नाव, त्यांच्या कववता
एकबत्रत स्वरूपात पुढे आल्या पाटहजेत असा आमचा मानस होता.
लिवाय ’टीकटॉक’ नावाचा बािकववतांचा एक छोटा संग्रह आम्ही काढिा
होता. इंग्रजीमधल्या कववता, त्याच्या बाजुिा मराठी अनुवाद असं त्याचं स्वरूप होतं. या पुस्तकासाठी आम्हािा
महाराष्ट्र साटहत्य पररषदे चा उत्कृष्ट तनलमदतीचा पुरस्कारही लमळािा होता.

संपादक : उद्या तुझ्याकडे कुणी कववता प्रकािनासाठी पाठविी तर तुझी तनवड प्रकक्रया किी असेि?

सागर : कववता वाचकािा र्ावायिा हवी, त्यािा ती सोपी वाटायिा हवी. आमच्याकडे जेव्हा कववतेसाठी प्रस्ताव
येतात, तेव्हा मी हे च तनकष िावून बघतो.

300
संपादक : पण कववता हा प्रकार तसा तततकासा सरळ नाही. मग ती वाचकािा सोपी ककंवा आपिीिी किी वाटे ि?

सागर : माझी आणण ग्रेसांची फार छान मैत्री होती. ’साजणवेळा’च्या सुमारास ते पुण्यात असताना माझी त्यांची
ओळख झािी होती. नंतर कधीतरी मी त्यांना ववचारिं होतं की तुमची कववता दब
ु ोध आहे असा एक समज आहे .
मग ती वाचणारयानं किी समजून घ्यायची? तेव्हा त्यांनी मिा फार छान उत्तर टदिं होतं. ते म्हणािे होते की
चांगिा कवी हा त्याच्या कववतेत वाचकांसाठी काही पॉइंटसद सोडतो. वाचणारयािा ते पॉइंटसद सापडिे पाहीजेत
आणण त्यांच्यािी वाचकािा त्याचे अनुर्व जोडता आिे पाटहजेत. कवीिा काय म्हणायचंय, त्यािा काय अनुर्व
आिेत हे वाचकांना ववचारावं िागता कामा नये. कवीिा जे सांगायचंय, ते त्यानं कववतेत आधीच सांचगतिेिं
असतं.

तर माझ्याकडे जेव्हा कववतेचं बाड येतं तेव्हा मी मिा काही पॉइंटसद सापडतात का ते आधी बघतो. मिा स्वतःिा
ती र्ावते का ते मी पाहतो. त्या कववतेत काही ववचार असावा िागतो, जो िोकांपयंत पोचणं आवश्यक असतं
आणण हे सगळं तपासल्यावर आम्ही त्याची आचथदक गणणतं जळ
ु वन
ू बघतो.

संपादक : पुस्तक आणण वाचक यांच्यामधिा दव

ु ा म्हणजे ववतरक. एखादा कववतासंग्रह ववकिा जावा म्हणून
ववतरकांकडून कोणत्या प्रकारचे प्रयत्न केिे जातात?

सागर : पस्ु तकासंदर्ादतिा सोहळा हा बहुतेक वेळा प्रकािकांकडून केिा जातो. ववतरक पस् ु तकांसाठी जागा उपिब्ध
करून दे तात. हल्िी बरे च ववतरक स्टे िनरी, इंग्रजी पस्
ु तकं यांच्या सोबत असावीत म्हणून मराठी पुस्तकं ववकतात.
आता यािा काही अपवाद आहे त. ’अक्षरधारा’चे राटठवडेकर पुस्तकांचे बरे च इव्हे ण्टस करतात. ’रलसक साटहत्य’चे
नांदरू कर यांचादे खीि एक वेगळा प्रयत्न असतो. त्यांचा ’रलसक आंतरर्ारती’ म्हणून एक उपक्रम आहे . या
उपक्रमाअंतगदत काही वषांपूवी त्यांनी कवी अतनिांच्या कववतांची सीडी काढिी होती. त्यािा आनंद मोडकांचं संगीत
होतं आणण हृषीकेि रानडे, ववर्ावरी आपटे , अजय गोगाविे इ. गुणी गायकांनी त्यांचा आवाज त्या कववतांना टदिा
होता. या उपक्रमाचं साटहजत्यक मूल्य उच्च होतं. वैर्व जोिींच्या ’मी वगैरे’ नावाच्या कववतासंग्रहाचादे खीि ’रलसक
साटहत्य’नं छान सांगीततक उपक्रम केिा आहे . पण ही अपवादात्मक उदाहरणं आहे त.

संपादक : चांगिी कववता असेि आणण ततचं माकेटटंगही तततकंच चांगल्या पद्धतीनं केिं तर कववतासंग्रहांना उठाव
येतो असं म्हणायचंय ति
ु ा?

सागर : हो, वविेषतः ग्रेस ककंवा संदीप खरे यांच्यासारखे प्रस्थावपत कवी असतीि आणण जर त्यांच्या कववतांचं
सादरीकरण होत असेि, तर त्यांच्या पुस्तकांची मागणी वाढते असं एक तनरीक्षण आहे च.

संपादक : ’मी माझा’ या चंद्रिेखर गोखिे यांच्या तफ

ु ान खपाच्या कववतासंग्रहाचं ववतरण तू केिं होतंस. त्याचे
काही अनर्
ु व सांगिीि?

सागर : साधारण वाचकाच्या दृष्टीने बघायचं, तर कववतेचा तन त्याचा संबंध प्रेमात पडल्यावर येतो! त्याआधी
कववता र्ेटते ती अभ्यासाच्या तनलमत्ताने, माकद लमळवायचे म्हणून कववता पाठ करावी िागते इतपतच ततची

301
ओळख. कळत्या वयात कववता - ततच्या कुठल्यातरी चार ओळी - अचानक ओळखीच्या वाटायिा िागतात, कुठे तरी
नेणणवांच्या पातळीवर लर्डतात. ही कववतेची गंर्ीर ओळख.

चंद्रिेखर गोखिेंच्या कववतेचं असंच झािं. ’आय़डडयि’च्या नेरूरकरांनी मिा हे पुस्तक टदिं होतं. त्या कववतांमधिी
िब्दमांडणी आणण ववचार सहज लर्डणारे होते, त्यात कुठे काही जक्िष्ट नव्हतं. चंद्रिेखरिा गोखिेंना र्ेटल्यावर
त्यांचं व्यजक्तमत्त्व आणण ते फसविे जाण्याची िक्यता मिा स्पष्ट टदसत होती. म्हणून मी ’मी माझा’च्या
ववतरणाची जबाबदारी घेतिी. मी तनव्वळ िंर्रे क प्रतींपासून ववतरणाची सुरुवात केिी आणण त्याची सांगोवांगी
प्रलसद्धीच इतकी झािी होती, की माझं काम फक्त मागणीनुसार पुरवठा करणं इतकंच उरिं होतं.

संपादक : ’मी माझा”चं ववतरण करताना ति

ु ा कुठिा पॅटनद जाणविा का?
सागर : या एका पस्
ु तकाच्या बाबतीत मी पाटहिं, की ते सगळीकडे पोहचिेिं होतं. नालिक, कोल्हापरू , अकोिा अिा
सवदच र्ागातन
ू त्यािा मागणी होती. मघािी म्हटल्याप्रमाणं, त्या पस्
ु तकातिे ववचार साध्या र्ाषेिे आणण सहजपणे
लर्डणारे होते. कॉिेजमधे जाणारी मि
ु ं र्ेट द्यायिा हे पस्
ु तक वापरायची. ’मी माझा’सारखीच टदसणारी, तिाच
ु तकं नंतर आिी. तनव्वळ ट िा ट जोडून ककंवा गोखल्यांच्याच काही ओळी मोडून-
फॉमदमध्ये लिटहिेिी असंख्खय पस्
वापरून लिहीिेिी ही पस्
ु तकं ववतररत करण्यासाठी मिा ववचारणा झािी होती, त्यातल्या काहींना आचथदक फायदाही
झािा पण मिा त्यात पडायचं नव्हतं. ती कमअस्सि प्रॉडक्टस होती. अिी तनदान पंचवीसेक पुस्तकं आिेिी
मिा माटहत आहे त. पण ती काळाच्या ओघात टटकिी नाहीत. का? कारण त्यात तो ववचार नव्हता. गोखल्यांच्या
कववतेचा ‘र्ावणं’ हा एक जो गुण होता तो या बाकीच्या नकिांमधे नव्हता.

संपादक : आपण एकीकडे कववतासंग्रहांच्या खपाबद्दि बोितो तेव्हाच ब्िॉगसारख्खया माध्यमातून बरया-वाईट
कववतांचं मोठं पीक आिेिं टदसतं. ववनाखचद उपिब्धता आणण इंटरनेटचा सवददरू आवाका या कारणांपिीकडे या
तथाकचथत ववरोधार्ासाची अजून काही कारणं आहे त असं तुिा वाटतं का?

सागर : आजही साटहत्यसंमेिनात कोटीकोटी रुपयांची पुस्तकं ववकिी जातात. तेव्हा पुस्तकं ववकिीच जात नाहीत
असं नाही. आज मुळात पुस्तकं प्रमोट करावी िागतात, वाचकांपयंत सतत त्या पुस्तकाबद्दिची माटहती पोचवत
राहावी िागते आणण एकदा िेखक जस्थराविा की त्याची पुस्तकं ववकिी जातातच. पूवी सांगोसांगी प्रलसद्धी
व्हायची, मोठे प्रकािन सोहळे व्हायचे ककंवा ’सत्यकथा’सारखी दजेदार मालसकं होती; ’िलित’, ’साटहत्यसूची’सारखी
नव्या पुस्तकांची दखि घेणारी माध्यमं होती, ज यांच्यामुळे नवे कवी वाचकापयंत पोचायचे
ो़ . मघािी तुिा
म्हणाल्याप्रमाणे, ववतरकांची र्ूलमका आज मोठ्या प्रमाणावर बदित आहे . त्यामुळे इंटरनेटच्या माध्यमातून
जवळजवळ फुकट काही वाचायिा लमळणार असेि, तर िोक ते नक्कीच वाचणार. माझं असं तनरीक्षण आहे की
ब्िॉगवर जे असतं ते सवदच चांगिं असतं असं नाही. त्यातिं जे खरं च चांगिं आहे ते टटकावं आणण जास्तीजास्त
िोकांपयंत पोचावं हे महत्त्वाचं. ब्िॉगवर पंधराएक कववता वाचल्या तर एखादी कववता चांगिी तनघते, बाकी तनव्वळ
टाकाऊ असतात. ग्रेस नेहमी म्हणायचे की तुम्ही जे लिटहता ते तुम्हीच खा, म्हणजे ते अधदकच्चं आहे की कसं ते
तुम्हांिा कळे ि, तुमची पचनिक्ती वाढे ि आणण मग तुमच्या हातन
ू चांगिं लिखाण होईि. तेव्हा ब्िॉगवर
लमळणारया झटपट प्रलसद्धीच्या मागे िागून अधदकच्चं काहीतरी िोकांपयंत नेणं हे कवीसाठीच घातक असतं.

संपादक : कववता इथन

ू पुढे कुठे जाईि असं तुिा वाटतं?

302
सागर : कववता पढ
ु े च जाईि! गि
ु िार एकदा खाजगी बैठकीत म्हणािे होते की र्ाषेची उत्क्रांती होताना व्याकरण
असं हवं, िब्द असेच हवे ककंवा त्यात इंग्रजी िब्द नकोच असा कोणताही अटटहास किािा? वयाच्या ब्यांिीव्या
वषी हा माणूस इतका मोकळे पणाने ववचार करतो! या वयात िोक हटटी बनतात… मराठीत फारसीमधन
ू , अरबी
र्ाषेतून बरे च िब्द आिे आहे त, ते येऊ द्यावेत, त्यानेच र्ाषा समद्
ृ ध होते. कववतेत असे प्रकार व्हायिा हवेत.
मराठी कववतेत असे वेगळया र्ाषेतिे िब्द आिे ककंवा टहंदी/ इंग्रजी ओळी आल्या; तर येऊ द्याव्यात की. कदाचचत
यातूनच जास्त िोकांपयंत पोचता येईि असं मिा वाटतं. मिा वाटतं, कववता ही िेवटी एक संर्ाषणाचं माध्यम
आहे , तेव्हा िोकांना कळे ि असं कवींनी लिहावं. लिटहताना ’या हृदयीचे त्या हृदयात घािणे’ हा मूळ उद्दे ि ववसरू
नये हे महत्त्वाचं.
***
चचत्रस्रोत : सागर

श्रेय : संपादक

303
 वाचकही पुस्तकापयंत पोचू पाहत असतो! : संपादकांच्या चश्म्यातून

सतीि काळसेकर हे ‘िोकवाङ्मय गह

ृ ’चे संपादक आहे त हे खरे च.
पण ती त्यांची एकमात्र ओळख नाही. मराठी सारस्वतात त्यांच्या इतरही अनेक ओळखी आहे त. कुणािा ते
‘वविंबबत’ या कववतासंग्रहातून र्ेटिेिे कवी म्हणून माहीत असतात. कुणािा ते ‘पुस्तके साठत जातात…’ असे
ववरक्त मायेने पुस्तकांववषयी म्हणणारे संग्राहक म्हणून माहीत असतात. कुणािा ‘वाचणारयाची रोजतनिी’मधन
ू
र्ेटणारे अव्याहत वाचक म्हणून माहीत असतात.
तर गावकुसाबाहे रून किीबिी पुस्तके लमळवत अक्षरांपयंत पोचणारया एखाद्या वाचकािा ते पुस्तकव्रती प्रकािक
म्हणून माहीत असतात…
‘आपिे वाङ्मयवत्त
ृ ’मधन
ू सतत आडवाटे च्या कववता आणण कववतांचे अनुवाद सादर करत राहणारया, ‘वाचा
प्रकािन’सारखा प्रयोग करणारया सतीि काळसेकरांिी गप्पा मारणे महत्त्वाकांक्षी होते. अपेक्षेनुसार या गप्पा फक्त
कववतेवर न थांबता, पुस्तके-र्ाषा-वाचनव्यवहार… अिा किाही आडव्याततडव्या होत गेल्या.
या गप्पा ‘रे षेवरची अक्षरे ’च्या वाचकांसाठी ध्वतनमुटद्रत रूपात सादर करतो आहोत. गप्पांच्या सुरुवातीिा असिेिा
या मुिाखतीत अप्रस्तुत ठरे ि असा काही र्ाग वगळिा आहे . संकिनात सफाई जजतकी असायिा हवी होती
तततकी नाही, याची जाणीव आहे . त्याबद्दि टदिचगरी व्यक्त करतो आहोत. वेळ होईि तसतिा या गप्पा अक्षरात
नोंदन
ू ठे वण्याचाही प्रयत्न होता, आहे . पण तत
ू ादस टदवाळी अंकाचा मुहूतद साधण्यासाठी तो प्रयत्न पडद्यामागे नेत
आणण माध्यमाने टदिेल्या स्वातंत्र्याचा फायदा घेत मुिाखत आहे त्या स्वरूपात प्रकालित करतो आहोत.

ही धवनीमद्र
ु ीत मल
ु ाखत तम्
ु ही "रे षव
े रची अक्षरे "वर ऑनलाईन ऎकु शकता

श्रेय: संपादक

304
 श्रीधर ततळवे यांची मुलाखत
जरी हे कबूि करताना फारसं बरं वाटत नसिं, तरी मराठी वाचकािा श्रीधर ततळवे हे नाव तततकंसं पररचचत नाही
हे सत्य आहे . ‘अडाहव्का बानासुना’ ही त्यांची कादं बरी, ‘क. व्ही.’ हा कववतासंग्रह आणण चौथ्या नवतेचा त्यांचा
लसद्धान्त या गोष्टी माहीत असल्याच, तर आडरस्ते ढुंडाळणारया ववचक्षण वाचकािा ठाऊक असण्याचीच िक्यता
जास्त. पण कोणत्याही पंथात आंधळे पणानं सामीि न होता, जजथे न पटे ि, ततथे नेमाडे यांनाही रोखठोक ववरोध
नोंदवणारे श्रीधर ततळवे एक महत्त्वाचे ववचारवंत आहे त असं म्हटिं जातं. नव्वदोत्तरी जगाचं खरं चचत्र रे खाटणारे ,
आणण ते चचत्र फार खरं असल्यामुळेच डावििे गेिेिे; एक नवा प्रवाह सुरू करण्याची ताकद असिेिे िेखक ही
त्यांची खरी ओळख असल्याचं त्यांचे चाहते सांगतात.
इततहासकार राहुि सरवटे यांनी घेतिेिी त्यांची ही मुिाखत ‘रे षेवरची अक्षरे ’च्या वाचकांसाठी सादर करत आहोत.
त्यात ‘कववता’ या एकमात्र ववषयािा चचकटून न राहता अनेक तनरतनराळया ववषयांवर ते र्रर्रून बोििे आहे त.
ते पटे ि वा न पटे ि; रोचक आहे , चककत करणारं आहे , रसाळ आहे , ववचार करायिा िावणारं तर आहे च आहे .
“मी म्हणतो आहे , ते सगळं च बरोबर असेि असं नाही. पण आपण िक्यता तरी मांडून बघायिा काय हरकत
आहे ?” हे त्यांचं प्रांजळ ववधान ऐकताना मनािी असू द्या. अनेक नवे रस्ते टदसायिा िागतीि.
वेळेअर्ावी ही मुिाखत टं कणं िक्य झािेिं नाही, कारण टदवाळी अंकािा काहीएक मुहूतद असतो. या मुिाखतीचं
संपादनही केिेिं नाही. तांबत्रक दृष्टया ती काहीिी कच्ची आहे . लिणखत िब्दािा दे ता येते , ती संदर्ांची जोडही
या मुिाखतीिा टदिेिी नाही, त्याबद्दिही आम्ही टदिचगरी व्यक्त करतो आहोत

ही धवनीमुद्रीत मुलाखत तुम्ही "रे षेवरची अक्षरे "वर ऑनलाईन ऎकु शकता

श्रेय: राहुि सरवटे

305
 ववशेष आभार

मधिा अज्ञातवास संपवन

ू यंदा अंक काढायचं ठरिं, तेव्हा कामाच्या आवाक्याचा अंदाज आिा नव्हता. आधीच
मधल्या काळात ब्िॉगववश्वात झािेिे बदि - पडिेिी र्र, गळिेिे मोहरे , बदििेिं सातत्य... हे तपासणंही परु े सं
मोठं काम होतं. त्यात िलित िेखनाबद्दि बोिताना फोरम्सना का बरं आपल्या परीघाबाहे र ठे वायचं, या प्रश्नाचं
समाधानकारक उत्तर लमळे ना; ततथिे अनेक नाववन्यपण
ू द प्रयोग खण
ु ावत होते. मग फोरम्सचाही समावेि केिा. हे
कमी होतं म्हणन
ू की काय, नेहमी एका वषदर्राची असणारी आपिी संदर्दचौकट तीन वषांची होऊन बसिेिी. आणण
टयलु िप गायब!

संपादकमंडळात दोन दोस्तांना ओढून घेतल्यानंतरही मदत अत्यावश्यकच होती.

मग आम्ही आपापल्या वतळ

ुद ात इतरत्र डोकाविो. तांबत्रक मदत माचगतिी, सल्िे माचगतिे, गळ घातिी आणण
गळयातही पडिो! या लमत्रांच्या तनरतनराळया प्रकारच्या मदतीलिवाय या र्ल्यामोठ्या प्रकल्पाचं काम वेळेत पण
ू द
करणं िक्य झािं नसतं. चचत्रं, अक्षरिेखन, ब्िॉगसजावटीतल्या तांबत्रक गोष्टी, अंकाची पीडीएफ फाईि करताना
िागणारया मोिाच्या टटप्स, टं कन, मुटद्रतिोधन, ध्वतनमुद्रण, फेसबुकावर करण्याची जाटहरात... एक ना दोन! या
सगळयांची नावं तुम्हांिा मुख्खय पानाखािी असिेल्या श्रेयनामाविीत टदसतीिच. पण ततथल्या त्रोटक वणदनातून
तुमच्यापयंत पोचणार नाही अिी अनेक प्रकारची मदत यांनी केिी. वेळी-अवेळी, हक्कानं, लिव्याओव्या गाऊन आणण
'रे षेवरची अक्षरे 'च्या प्रेमाखातर.
श्रेय-
मुखपष्ृ ठ व शीषदगचत्र- स्नेहि
मुखपष्ृ ठावरील व शीषदगचत्रावरील अक्षरलेखन- अमुक
इतर गचत्रे व रे खाटने- कल्याणी, ऋतुजा, अमत
ृ वल्िी
इतर -ववर्ावरी, ववक्रम, ऋ

संपादक
आदब
ू ाळ, ए सेन मॅन, नंदन, मेघना र्ुस्कुटे , संवेद

306
 लेखक पररचय

िेखकांचा पररचय काही टठकाणी खुद्द िेखकांनी परु विेिा आहे, तर काही टठकाणी तो त्यांच्या लमत्रमंडळींकडून लमळािेिा
आहे . काही जण पररचयाबाबत 'फक्त नाव परु े आहे' असं म्हणणारे आहे त, तर काही जणांनी र्रर्रून लिटहिं आहे . हा
पररचय 'रे षव
े रची अक्षरे 'च्या वाचकांसाठी सादर करतो आहोत.

सतीश वाघमारे गेनबा मोझे महाववद्याियात प्राध्यापक. तनरतनराळया फोरम्सवर िेखन.

अभ्या -

मेरा कुछ “मी merakuchhsaman.blogspot.in या टठकाणी गेल्या साडेचार पाच वषांपासून लिखाण करते
सामान.. आहे . लिखाण चांगिं की वाईट, त्याचं साटहजत्यक मूल्य या सगळयाच्या पिीकडे जाऊन या
प्रवासात कोणती गोष्ट लर्डिी असेि, िक्षात राटहिी असेि तर ती म्हणजे अनेकानेक
वाचकांचे लमळािेिे उत्कट प्रततसाद. "उत्कट" हा िब्द वापरण्याचं कारण म्हणजे ज या
तीव्रतेतन
ू एखादी गोष्ट लिटहिी जाते ततिा त्याच तोडीचा प्रततसाद लमळणं कसं असतं हे
पुरेपूर अनुर्विं मी या काळात. "मिाही अगदी असंच वाटतं", "अगदी माझ्या मनातिं
लिटहिंत", "हे वाचन
ू असं वाटिं की मी एकटाच/एकटीच नाही", "या ब्िॉगने एकटे पणात खप
ू
सोबत केिी", या आणण अिा अनेक मेि येत राटहल्या. अगदी सुरुवातीिा वषद- सव्वा वषद मी
स्वतःची ओळख कुठे ही उघड केिी नव्हती, त्यामुळे जे वाचक जोडिे ते तनखळपणे
लिखाणाच्याच माध्यमातून आिेिे होते; त्यात लमत्रमंडळींचा समावेि जवळपास बबिकूि
नव्हता ही बाब मिा खास नमूद करावीिी वाटते. या ब्िॉगमुळे कोणािा आधार वाटिा,
सोबत केिी हे माझ्यापयंत पोहचिं खरं पण अश्या अनेक वाचकांच्या प्रततकक्रयांनी मिा जी
सोबत केिीये ती अनमोि आहे . मिा वाटतं आंतरजािावर लिटहण्यातिी ही गोष्ट मिा
सगळयात जास्त र्ाविी.”

आदब
ू ाळ कथािेखनात रस. तनरतनराळया फोरम्सवर िेखन.

आततवास “मी वप्रंट मीडडयाच्या मनमानीिा कंटाळून (पोच न दे णे, िेख छापल्याचे न कळवणे, अंक न
पाठवणे, इत्यादी) २००८ मध्ये ब्िॉगकडं वळिे. माझ्या पररचयातिं कुणीही तेव्हा
आंतरजािावर नव्हतं - त्यामळ
ु े माझ्यासाठी ते एक आव्हान होतं. आंतरजाि हा पण एक
समूह असल्याने कंपूबाजी, दं डि
े िाही, बौद्चधक अरे रावी हे सगळं वास्तवाचं प्रततबबंब इथंही
पाहायिा लमळतं, पण त्यासोबत एरवी नजरे स पडिं नसतं असं सकस वाचायिाही लमळतं.

307
 तारतम्य वापरत राटहल्याने आंतरजािाचा त्रास करून न घेता फायदा करून घेते आहे . बाकी
माझ्याबद्दि सांगण्याजोगं काही नाही. ‘मिा जाणून घ्यायचं आहे का, मग माझं िेखन
वाचा’, असं मी उद्धटपणे ब्िॉग प्रोफाईिमध्ये लिटहिं आहे ; तेच अद्याप िागू आहे . ;-)”

श्रद्धा भोवड "मी गेिी आठ वषं या ब्िॉगवर लिटहते आहे . थोडक्यात सांगायचं झािं तर ’किािाही ’का’
म्हणून ववचारायचं नाही’ असं स्वत:िा तनक्षून सांगत धद
ुं ीत जगिेल्या वयापासून ते ’प्रत्येक
गोष्टीिा मनात ’का’ आिाच पाटहजे’ अिा प्रचंड चचकीत्सक वयािा येईपयंत मी लिटहत आिे
आहे . मी ब्िॉग लिहायिा सुरुवात का केिी? अिा वरकरणी साध्या गोष्टींची उत्तरं
छातीठोकपणे बबिकुिच दे ता येत नाहीत. कुठिीतरी वाय गोष्ट घडण्यासाठी कुठिीतरी एक्स
गोष्ट न घडणं आवश्यक असतं. मी ब्िॉगवर लिहायच्या आधीही लिटहत होतेच. पण, एके
टदविी काहीतरी लिटहिं, वेळ होता म्हणून ब्िॉग तयार केिा, माझ्यासारखंच आणखी कोणािा
असं वाटतं का या कुतूहिापायी पोस्ट टाकिी, पटहल्या पोस्टिा ब-या कमेण्टस आल्या, म्हणून
पुढे लिटहत राटहिे. वेळ नसता तर ब्िॉग तयार केिा नसता का? पोस्टिा ब-या कमेण्टस
आल्या नसत्या तर ब्िॉग सरु
ु ठे विा नसता का? कदाचचत नाही पण, कदाचचत हो पण.
त्यावेळी नेमकं काय वाटिं होतं ते आता सांगता येणं मुश्कीि आहे , ती उत्तरं फ़ार-फ़ार तर
डू-व्हाईिच्या छान, सब
ु क िप
ू मध्ये बसवता येतीि. फ़ॅक्टस- ब्िॉगमळ
ु े काही चांगल्या
माणसांची ओळख झािी, काही जजविग लमळािे. मनापासून लिटहिेिं, प्रामाणणक लिखाण
िोकांना आवडतंच, आपिं वाटतंच याचा प्रत्यय मिा वारं वार येत गेिेिा आहे (रे .रे .ने याचा
प्रत्यय पुन्हा-पुन्हा टदिेिा आहे ) आणण त्याने मिा वाटतं तसं, माझ्या पद्धतीने लिटहण्याची
उर्ारी लमळत राटहिेिी आहे . काही काही वेळेस इतरांच्या इंटरप्रीटे िन्सनी माझ्या लिखाणाकडे
ककंवा माझ्या ववचार करण्याच्या पद्धतीकडे नव्या ऍगिने
ं पाहात आिं. ऑि इन ऑि,
लिटहणं हा माझ्याकररता कॅथालसदस होता, आहे आणण राटहि, त्यामुळे याआधीही लिटहत होते,
पढ
ु े ही लिटहत राहणार आहे .”

जयंत कुलकिी “माझे एक पस्

ु तक प्रलसद्ध झािे आहे . मराठा िाईट इन्फंट्री-मराठ्यांची िौयदगाथा व अजन
ू
एक मागादवर आहे . इंटरनेटवर लिटहण्याचा अनुर्व खप
ू च चांगिा व समाधान दे णारा आहे .”

आकाश खोत "मी माझं िेखन माझा ब्िॉग आणण लमसळपाव अिा दोन्ही टठकाणी जमेि तसं प्रकालित
करत असतो. तम्
ु ही ब्िॉग वाचन
ू सद्
ु धा संकिन करता म्हणन
ू ही लिंक दे त आहे .
(http://skyposts.blogspot.in/). मी संगणक अलर्यंता आहे . कॉिेज संपता संपता मी ब्िॉग
सरू
ु केिा आणण अगदी अतनयलमतोपणे लिहत होतो. पण लिटहता लिटहता आवड वाढिी.
व्यक्त व्हायिा एक नवीन माध्यम लमळािे. आपण बरयाच ववषयांवर आपापसात चचाद
करताना व्यक्त होतो. पण टह चचाद ततथल्या ततथे संपते. कधी सगळयांच्या बोिण्याच्या

308
 ओघात आपिे ववचार पण
ू प
द णे मांडता येत नाहीत. ही मयाददा लिटहताना नसते. आपिा
ववचार हव्या तततक्या खोिात जाऊन मांडता येतो. त्यावर लिटहताना मात्र आपिे ववचार
आपल्यािािाच नीट समजतात, कधी त्यातल्या चक
ु ा जाणवतात. पण तो िांबत जाऊन
कंटाळवाणा होऊ नये याचीही काळजी घ्यावी िागते. त्यातून नेमकेपण आणण मुद्दे सूदपणा
वाढतो. लिहायिा जमायिा िागिं तसं प्रासंचगक आणण वैचाररक िेखांकडून काल्पतनक
ववश्वातसुद्धा थोडा फेरफटका मारिा. ह्यातून छान आनंद लमळतोय.

संवेद "वह्यांमधे कुचकुचन

ू लिटहता लिटहता अचानक ब्िॉग असं काही असतं याचा िोध िागिा
आणण हस्ताक्षर प्रकारापासून सुटका झािी. मी २००७ पासून ’संटदग्ध अथादचे उखाणे’ या
माझ्या ब्िॉगवर लिहीतो. फोरम्सवर फारसा कफरकिो नाही कारण ब्िॉगवर सुिग
े ाद वाटतं.
लिखाण ही लिहीणारयानं गंर्ीरपणानं घ्यायची बाब आहे असं मिा वाटतं. ब्िॉगवर प्रततकक्रया
दे ता-घेता थोर-वाचणारे -लिटहणारे सख्खखे लमत्र र्ेटिे, अिक्य ववषयांवरचं लिखाण चाळता आिं
आणण रे षेरवरची अक्षरे सारखा उपक्रम चांगिा ५-६ वषद चािवता आिा ही जमा खात्याची
बाज.ू माझा संपकद- samvedg@gmail.com"

ववसुनाना “मुख्खयतः वाचक. २००७ सािापासून मनोगत, उपक्रम, लमसळपाव, सुरेिर्ट.इन, ऐसी अक्षरे या
संस्थळांवर (मराठी संकेतस्थळे ) वाचन, प्रततसाद िेखन आणण स्वतःचे फुटकळ िेखन.
महाराष्ट्राबाहे र अनेक वषे राटहल्याने १९९० नंतरच्या मराठी साटहत्यािी संपकद यथातथा.
मराठी संस्थळांनी आणण ब्िॉग्जनी मराठी र्ाषेतल्या िेखनािा एक नवा आयाम टदिा आहे .
बहुतेक वेळा संस्थळावरीि िेखनाची गण
ु वत्ता पातळी छापीि माध्यमातीि िेखनापेक्षा उत्तम
असते असे आढळते.

जसे पूवादपार वाटत आिे आहे तसे 'आमच्या िहानपणी जे साटहत्य लिटहिे जाई ते चांगल्या
दजादचे असे, आजकािचे िेखन हे त्यामानाने खज
ु े आहे ' असे एकीकडे म्हणावेसे वाटते पण
संस्थळावरचे िेखनही चांगल्या दजादचे होते आहे . त्याचा वाचकवगद आणण िेखकवगद आणखी
वाढिा पाटहजे.”

तनरं जन नगरकर -

चैताली आहे र “मी माझ्या ब्िॉगवर गेिी बरीच वषं कववता पोस्ट करत आहे . सध्या ब्िॉग अपडेट करायिा
वेळ लमळत नाही खरं तर, पण आता पुन्हा नव्या कववता पोस्ट करण्याचा मानस आहे .”

309
सन
ु ील तांबे “मी पत्रकार आहे . राजकारण, िेतमािाची बाजारपेठ या ववषयांवर बातमीदारी केिी. मराठी,
इंग्रजी वतदमानपत्रं आणण रॉयटसद या आंतरराष्ट्रीय वत्त
ृ संस्थेत नोकरी केिी. २०१५ सािी
रॉयटसद माकेट िाइट या िेतकरयांच्या माटहतीसेवेच्या संपादक पदाचा राजीनामा टदिा. आता
मोकळा आहे . अधन
ू मधन
ू लिटहतो, िक्यतो अॅग्रोवन या तनयतकालिकात. कववता अधन
ू मधून
करतो. काही कववता ‘खेळ’ या अतनयतकालिकात प्रलसद्ध झाल्या. बहुतेक कववता माझ्या
ब्िॉगवरच प्रलसद्ध करतो. आणण फेसबुकवर. अिीकडे फेसबुकच वाचतो आणण त्यावरच
लिटहतो.”

रुची “मी गेल्या तीन वषांपासून ‘ऐसी अक्षरे ’ या संस्थळावर रुची या सदस्यनावाने थोडेबहुत लिहीत
असते आणण ततथल्या अनेक चचांमध्ये माझा सहर्ाग असतो. इथे सहर्ाग घेतल्यामुळे
मराठी साटहत्य, महाराष्ट्रतीि आणण एकूणच र्ारतीति सामाजजक प्रवाह, सामातयक छं द,
मौजमजा या वेगवेगळया ववषयांवरच्या र्रगोस चचाद, वादवववाद, थटटामस्करी यातून माझ्या
अतनवासी र्ारतीय आयुष्यातल्या अनेक गाळिेल्या जागा र्रल्या गेल्या. अनेक बाबतीतिी
माझी मते पडताळून पाटहिी गेिी, नवीन माटहती लमळािी, संगणकावर मराठीत टं कण्याचा
सराव वाढिा आणण मुख्खय म्हणजे अनेक समववचारी लमत्र लमळािे.

’ऐसीअक्षरे ’खेरीज मी 'णखरापत' नावाचा खाद्यववषयक ब्िॉग लिटहत असे पण सरु वातीच्या
उत्साहानंतर तो आता ठप्प आहे . संस्थळासारख्खया माध्यमांतून ज या प्रवाहीपणे संवाद घडतो
त्याच्या आकषदणापुढे ब्िॉगसारख्खया संथ, संयत आणण व्यजक्तकेंटद्रत माध्यमाकडे थोडे दि
ु क्ष
द
होते.”

चौकस “मी २००७ पासून प्रामुख्खयाने 'मनोगत' इथे लिटहतो. इंटरनेटवर लिटहताना सुरुवातीिा अथादतच
बावचळल्यासारखे वाटिे, पण सराविो. माझे लिखाण हे पूणप
द णे 'खाजगी आणण वैयजक्तक'
असावे या हटटाखातर
लिखाणासाठी टोपणनाव घेतिे. माझे खरे नाव माहीत असणारी मंडळी दोन आकडी संख्खयेतही
नाहीत. ती पररजस्थती उर्यपक्षी आनंदाची आहे म्हणन
ू मोबाईि नंबर दे त नाही. कुणी ईमेि
पाठवल्यास मी जरूर उत्तर दे तो. यािा सोयी-सवडीप्रमाणे खडूसपणा वा माज अथादतच म्हणता
येईि!” संपकद: cchaukas@gmail.com

फारएण्ड "आता काय मिा स्वतःची तारीफ करायचा आग्रहच केिा आहात तर, हे घ्या. मी वाटच पाहत
होतो. ऐसीवरच मिा लमळािेल्या व आवडिेल्या एका प्रततसादाप्रमाणे "वाईट चचत्रपट व
चांगल्या कक्रकेट मॅचस
े वर लिहीणे" मि आवडते :) मी साधारण गेिी दहा वषे मराठी सोिि
साईटसवर अधन
ू मधन
ू लिहीिे आहे . पूवी मी मेल्समधन
ू लमत्रांना कक्रकेट मॅचस
े बद्दिचे

310
 अपडेटस व चचत्रपटांचे ररव्यज
ू पाठवत असे. माझ्या अफाट इंग्रजीतन
ू असन
ू ही ते चांगिे
असत असे तनदान मिा ते सांगत. मग मधे काही टदवस एक स्वतःचा ब्िॉग उघडिा होता,
फक्त कक्रकेटबद्दि. त्यात साधारण १०० पोस्टस लिटहल्या होत्या. पण नंतर काही टदवस
काही लिहीिे नाही, आणण पेमेण्टही करायचे ववसरल्याने तो बंद पडिा. पण त्याच सुमारास
मराठीतून लिहायची संधी लमळत आहे हे िक्षात आल्याने पुन्हा चािू केिा नाही. सुरुवातीिा
मायबोिी, नंतर लमसळपाव व ऐसी अक्षरे सुरू झाल्यावर तेथे, असे ततन्हीकडे मी अधन
ू मधन
ू
लिहीत असतो. ततन्ही स्थळांचा बहुतेक वाचकवगद वेगळा असल्याने आपण लिटहिेिे तेवढया
जास्त िोकांकडून वाचिे जावे हाच त्यातीि मख्ख
ु य उद्दे ि. वपक्चर पाहताना 'अरे , हे कायच्या
काय आहे !' असे अनेकांना अनेकदा वाटते, पण बरे च िोक त्यातून िेख तयार करायची मेहनत
घेत नाहीत. आपण त्यावर केिेल्या कॉमेण्टस िोकांना आवडतात हे िक्षात आल्यावर मी
त्या नोट करून ठे वू िागिो. मग अिा अनेक जमल्या की पुन्हा एकदा तो वपक्चर पाहून
त्या बहुतांि अॅक्यरु े ट आहे त ना याची खात्री करायची, वैयजक्तक पातळीवरचे ववनोद वा
’िोकांच्या टदसण्याबाबत त्यांनी जे स्वतःच्या चॉईसने केिेिे नसते’ अिा कोणत्याही
गोष्टींवरचे ववनोद टाळणे, िाजब्दक कोटयांचा अततरे क टाळणे या गाळण्यांमधून गाळून उरिेिा
िेख जर वाचनीय वाटिा तर प्रलसद्ध करायचा हा नेहमीचा उद्योग. अनेकदा हे होईपयंत
मी तो इतक्या वेळा वाचिेिा असतो, की प्रलसद्ध करताना तो जगातीि सवादत पकाऊ िेख
झािेिा आहे याची माझी खात्री होते, पण बहुतांि िेखांच्या बाबतीत ३-४ तासांत त्याचे
तनराकरण होते :)

भडकमकर “(मी) ‘र्डकमकर मास्तर’ या नावाने २००८ पासून जािीय गद्य िेखन सुरू केिे. प्रामुख्खयाने
मास्तर misalpav.com आणण aisiakshare.com वर लिटहिे. त्यात ‘थोरांची ओळख’ या नावाने काही
काल्पतनक पात्रांची जीवनगाथा, काही नाटकांवर परीक्षणात्मक िेखन केिे. र्ंगडापॉप आटटद स्ट
व्हा, नाटयसमीक्षक व्हा, वसि
ु ी एजन्ट व्हा, इव्हें ट मॅनेजर व्हा, बव
ु ाबाजी लिका असे ववववध
पयादय लिकवणारी ‘कररयर गायडन्स’ िेखमािा िोकवप्रय झािी. येडपट गाण्यांवरती
परीक्षणात्मक िेखन केिे. ‘तछद्रान्वेषी वैतागसम्राटाची डायरी’ ततचेही दोन र्ाग लिटहिे.
एकूणच ववनोदी ततरकस लिखाण र्रपूर. लसनेमाच्या गोष्टीबद्दि, गोष्ट किी चांगिी/ वाईट
होते, आणण एकूणच नाटक-लसनेमाच्या िेखनतंत्राबद्दि ‘एका गोष्टीची गोष्ट’ या नावाने
िेख लिटहिे. ‘िरटदनी’ नावाने वषदर्र ववचचत्र पद्य िेखनही करून पाटहिे. त्यातिा
ततरकसपणा पुष्कळांना िगेच जाणविा, काही िोक त्या तनरथदक कववतांमध्ये मजेदार अथद
िोधत राटहिे, काहींनी वैताग व्यक्त केिा, काहींनी पाटठं बा टदिा. िरटदनी फ़ॅनक्िबने मजा
आणिी. जािावर िेखनाचा फ़ायदा म्हणजे समान ववचारांचे पुष्कळ लमत्र लमळािे.”

311
राज “२००७ सािी इंटरनेटवर मराठी लिटहता येतं असं िक्षात आिं. मग गंमत म्हणन
ू लिहायिा
सुरुवात केिी. लिटहिेिं ठे वायचं कुठे म्हणून ब्िॉग सुरु केिा. सुरू केल्यावर थांबणं जमिंच
नाही. आता जवळपास सव्वादोनिे िेख झािे आहे त. ब्िॉगचे िेख मालसकं, वतदमानपत्रं इ.
टठकाणी प्रलसद्ध झािे आहे त. इंग्रजीत एक नवीन ब्िॉग नुकताच सुरु केिा आहे
(https://rajksite.wordpress.com/). इंटरनेटवर लिटहण्याचा माझा अनुर्व मुख्खयत्वे ब्िॉग या
माध्यमाचा आहे . मराठी ब्िॉगववश्वात आता पूवीइतकी वदद ळ राटहिेिी नाही. त्यामुळे िेख
लिटहल्यावर प्रततसाद उलिरा ककंवा कधीही न लमळण्याची तयारी असेि तर ब्िॉगिेखन सोपं
जातं. याचा अथद िोक वाचत नाहीत असा नाही. आठ वषे झाल्यानंतर एक गोष्ट िक्षात
आिी की जर तुम्ही प्रामाणणकपणे लिटहिं आणण काहीतरी नवीन दे ण्याचा प्रयत्न केिा तर
िोक नक्की वाचतात.”

उत्पल व. बा. “२००७ मध्ये 'मनोगत'वर कववता पोस्ट करण्यापासून माझ्या जािीय वावरािा सुरूवात झािी.
पुढे उपक्रम, ऐसी अक्षरे या संकेतस्थळांवरही थोडाफार वावर सुरू झािा. पण तो प्रामुख्खयाने
वाचनापरु ता मयादटदत होता. जािीय चचांमधन
ू नवीन माटहती लमळािी, नवीन िेखक समोर
आिे. मी स्वतः मात्र ऑनिाइन चचेत रमू िकिो नाही. २००९ मध्ये मी ब्िॉग सुरू केिा.
त्यावर आधी कववता आणण २०१३ पासन
ू वप्रंटमध्ये आिेिे िेख पोस्ट करू िागिो. फेसबक
ु वर
२०१२ मध्ये जन्मिो. कववता, आवडिेिं काही िेखन पोस्ट करू िागिो. फेसबुकवर मी
अचधक रमिो. अिीकडे कववतांबरोबर िेखही पोस्ट केिे. इंटरनेटवर लिटहण्याचा अनुर्व
'िोकांपयंत पोचणे' या दृष्टीने चांगिाच आहे . लिवाय अनेक समववचारी िोक र्ेटणं हाही एक
मोठा फायदा झािा. पण इंटरनेट हे िेखकाची बैठक अचधक पक्की न व्हायिा मदत करणारं
माध्यम आहे असंही कधीकधी वाटतं. कारण इथे डडसट्रॅ क्िन्स फार आहे त. ('ऐसी अक्षरे ' वर
मी याबाबत एकदा लिटहिं होतं.)”

स्वाती “२००८-०९ च्या सुमारास आयुष्यात बरे च अपघात घडिे. मी लिहायिा िागणं हा दस
ु रा
अपघात. कथा-कववता हा काही माझा प्रांत नव्हे , स्मतृ तरं जन हे र्रविाचं कुरण.
आळिीपणामुळं खप
ू कमी लिटहते, आता पुन्हा एकदा लिहायिा िागेन असं वाटतं.”

गवव -

अलभजजत बाठे “गेिी बरीच वषे तनयलमतपणे अतनयलमत लिहीत अााहे . लिटहणं स्वत:साठीच असािं तरी
सुरुवातीिा लमत्र, मैत्रीण, नातेवाईक वाचत असत. सम
ु ारे वषद २००६ पासून काही गोष्टी ब्िॉगवर
टाकायिा सुरुवात केिी. तेव्हापासून इतर िोक वाचतात. तरी अजून सावदजतनक लिखाण

312
 मयादटदतच अााहे . सावदजतनक लिखाणाचा अनर्
ु व गमतीदार आहे . त्यातन
ू बरयाच िोकांिी
ओळखी होतात ज या एरवी झाल्या नसत्या.

मेघना भुस्कुटे "२००६ पासून आंतरजािावर वावर. ब्िॉग या माध्यमातिं स्वातंत्र्य आणण अवकाि आवडतो.
पण तसा तो फोरमांवरतीही आवडतो. दोन्हीकडच्या अवकािाची तनराळी गंमत आहे . ती
अनुर्वत लिटहणं हा कागदोपत्री-आणण-कागदावर लिटहण्याहून सवदस्वी तनराळा अनुर्व आहे .
गंर्ीरपणे (म्हणजे गंर्ीर नव्हे !) आणण सातत्यानं लिहीत राटहिं, तर वाचक लमळतात.
टटकतात. इथे संपादन या संस्काराचा अर्ाव जाणवतो मात्र. ती उणीव र्रून तनघािी तर
याच्यासारखं खि
ु ं, जजवंत माध्यम नाही."

अरुिजोशी -

रमताराम “तसा मी आंतरजािावर २०१० पासन

ू लिटहतो आहे . प्रथम मनोगत' या संस्थळावर अगदी
थोडा काळ सुरुवात केिी मग प्रामुख्खयाने 'मी मराठी' आणण 'लमसळपाव' यांच्यासारख्खया
संस्थळांवर मख्ख
ु यतः हे िेखन झािे आहे . 'रमताराम' (ramataram.blogspot.in) हा ब्िॉगही
गेिी पाच वषे लिटहतो आहे . ब्िॉचगंग ककंवा संस्थळावरचे िेखन हे केवळ वेळ घािवण्याचे
साधन नसून त्यावर गंर्ीर िेखनही करता येऊ िकते असा माझा दावा होता आणण आज
तो बव्हं िी खरा ठरल्याचे टदसून येते आहे . हाच होरा 'फेसबुक'सारख्खया सोिि साईटसबाबतही
खरा आहे असे तेथीि गेल्या दोन वषांपासूनच्या वावरातून माझे मत झािे आहे . इथेच मी
सत्याची सापेक्षता या सूत्राच्या आधारे 'रािोमोन' चचत्रपटावर दीघद मालिका लिटहिी तसेच
'समाजवादी राजकारणाचा परार्व' यावर ववस्तारपव
ू क
द उहापोह केिा. नफा हे एकमेव तन
अंततम उद्टदष्ट मानन
ू सारयांचीच प्रगती साधते या जागततकीकरणाच्या सत्र
ू ािा छे द दे णारे
वैयजक्तक उदाहरण घेऊन त्याआधारे जागततकीकरण आणण त्यातीि त्रट
ु ी याबद्दि वववेचन
करण्याचा अधदवट सुटिेिा प्रयत्नही इथेच केिा. अनेकदा फेसबक
ु 'वर वा संस्थळावर टाकिेिी
िहानिी पोस्ट थोड्या ववचार आणण ववस्ताराने एखाद्या मुद्द्याबद्दि साधकबाधक ववचार
करणारया िेखाचे रूप घेऊ िकतो हा ही इथिा एक फायदा. इथन
ू सुरुवात केल्यानंतर मी
आज 'पुरोगामी जनगजदना', अनुर्व, पररवतदनाचा वाटसरू, आंदोिन यांसारख्खया
तनयतकालिकांतून आणण िोकसत्ता, 'टदव्य मराठी' आणण 'मी मराठी Live' यांसारख्खया वत्त
ृ पत्रांतून
िेखन करतो आहे . जािावर लिटहिेल्या िेखनातन
ू चटकन लमळणारा फीडबॅक आणण ककतीही
कुचकामी म्हटिे तरी िाईक्स वा तात्कालिक स्तुतीमुळे िेखनास येणारी उर्ारी ही गंर्ीर
िेखन करू इजच्छणारयािाही उपयक्
ु त ठरते असे मिा प्रामाणणकपणे वाटते. अथादत त्यासाठी
बरयाच खोडकर, उपद्रवी व्यक्तींना सहन करण्याची तयारी मात्र हवी.

313
 ramataram@gmail.com"

जॅक डतनयल्स जॅ क डतनयल्स उफद ओजस चौधरी व्यवसायाने रसायन अलर्यंता आहे . अलर्यांबत्रकीचं लिक्षण
घेत असताना दै वविात तो कात्रज सपोद्यानाच्या संपकादत आिा (ती एक वेगळीच कथा
आहे ), आणण त्याच्या आयुष्यातिं सपदपवद सरू
ु झािं. सापाचे खड्डे साफ करायच्या
उमेदवारीपासन
ू सरू
ु करून ते ववषारी साप िीिया पकडणारा तज ज्ञ सपदलमत्र ही मजि त्याने
सात वषांत मारिी. त्याचे जवळचे लमत्र त्यािा प्रेमाने "गारुडी" म्हणतात. पण सापांवर
मोटहनी घािणारा गारुडी वेगळा - या गारुड्यावर सापांनीच मोटहनी घातिी आहे . साप
पकडण्याच्या र्न्नाट अनुर्वांचं िब्दांकन केिं आहे "एका गारुड्याची गोष्ट" या मालिकेमध्ये.
मालिका अजून अपूणद आहे . सध्या गारुडीमहाराज पीएचडीच्या गाईडिा डोिवण्याच्या
खटाटोपात आहे त. पण िवकरच ते संपेि आणण गारुड्याच्या गोष्टीचे पुढचे र्ाग लिटहिे
जातीि अिी आिा आहे .

Nile “वविेष उल्िेखनीय तसं काही नाही. इंटरनेटवर 2006 पासूनचे वास्तव्य; मराठी फोरम्स, ब्िॉग्स
२००७ च्या उत्तराधादपासून वाचू िागिो. पुढे २००८ पासून वेगवेगळया मराठी फोरम्सवर सदस्य.
लमसळपाव, उपक्रम, ऐसी अक्षरे अिा फोरम्सवर ककरकोळ लिखाण आजवर केिे आहे .
इंटरनेटवर लिहायिा आवडतं (इतर कुठे लिहायिा लमळतंय म्हणा!), प्रासंचगक लिखाणात
जास्त रस. त्यातल्या त्यात, फोरम्सवरीि िोकांना 'टारगेट' करून लिहता येत असल्याने
ब्िॉग्स पेक्षा फोरम्सवर लिहायिा बरं वाटतं. लिहण्यापेक्षाही वाचण्यात जास्त आनंद आहे
(लिहता येत नसल्याने असेि), त्यामुळे इंटरनेटवरीि वाढतं मराठी लिखाण ही आनंदाची बाब
आहे . त्यातीि तनवडक चांगल्या िेखनाचे संकिन 'रे रे' सारख्खया टठकाणी होते आहे हे
आमच्यासारख्खयांसाठी अजूनच चांगिं.”

लशवोऽहम ू् “मी फार सकक्रयपणे लिहीत नाही. इंटरनेटवर फार सुरुवातीिा, २००१-२००२ मध्ये अनीता
ठाकूर यांच्या South Asian Women's Forum (SAWF) वर सकक्रय होतो. इरावती कव्यांचे 'युगांत'
इंग्रजीत अनुवाटदत केिे होते. पण तेवढे च. लिहायचा, वाचायचा अनुर्व मस्त होता. त्याकाळी
जािावर इतके मराठी चव्हाटे नसत, मायबोिीवर वाचायचो, पण लिहायचा योग आिा नाही.
नंतर अनेक वषे सवदत्र वाचनमात्र होतो. मग लमसळपाव आवडू िागिे, ऐसीही आवडते आहे .
थोडेफार, सुचि
े तसे लिटहतो. इतरांचे बरे च वाचिे की आपिा आवाका मयादटदत आहे हे
समजते, पण िक्यतो प्रामाणणकपणे लिहायचा प्रयत्न करतो. मी सध्या कॅलिफोतनदयात असतो.”

रागधका “मराठीतून मी साधारण दिकर्र लिटहते आहे . मनोगतावर ’मी राचधका’ या सदस्यनामाने
सुरुवात करून पुढे उपक्रम आणण ऐसी अक्षरे या संस्थळांवर ’राचधका’ या सदस्यनामाने

314
 वावरिे. या कािखंडात मी आधी संस्कृत साटहत्य आणण नंतर मराठी आणण इतर र्ाषा,
अनुवाद, र्ाषाववज्ञान या ववषयांवर लिहायचा प्रयत्न केिा. आणण आश्चयद म्हणजे,
आंतरजािावर त्यािा अपेक्षेबाहे र प्रततसाद लमळािा. केवळ िाजब्दक गंमती आणण िािेय
व्याकरण यांच्या पलिकडे जाऊन र्ाषेचा ववचार करता येतो हे दाखवायचा माझा उद्दे ि आहे .
हे सारं लिखाण एकबत्रतपणे माझ्या ब्िॉगवर, म्हणजे
https://pandharyavarachekale.wordpress.com/ येथे वाचायिा लमळे ि.”

तनळू दामले “(मी) २०१२ पासून सोिि लमडडयाचा अभ्यास केिा आणण २०१४ मधे ब्िॉग लिहायिा सुरवात
केिी. मी गेिी ४५ वषं लिटहतोय. खप
ू कफरून, वाचन करून, ववचार करून, मुिाखती घेऊन
लिटहण्याची सवय आहे . अलिकडं वतदमानपत्रांना अिा लिखाणाची जरूर वाटत नाही. त्यामुळं
सतत, अचधक िब्द, गंर्ीर असं लिखाण माध्यमं अगदीच कमी वेळा मागतात. परं तु माझी
सवय जात नसल्यानं ब्िॉग लिटहतो. ब्िॉगमुळं मी मुक्त झािो आहे . एके काळी जे करत
होतो, मनासारखं लिटहणं, त्यामुळं जमतंय. ब्िॉग हे र्ववष्यकाळातिं माध्यम आहे . ज यािा जे
हवं ते वाचक िोधन
ू , हुडकून, तनवडून घेईि. वात्रटािा वात्रट मजकूर, र्डकपणाची आणण
उथळपणाची आवड असिेल्यांना तसा मजकूर, ज यािा गंर्ीर वाचायचंय त्यािा गंर्ीर मजकूर.
अिी सोय पूवी नव्हती. आता झािीय. सोंगटया अााता नव्यानं मांडाव्या िागतीि येवढं च.”

बघ्या "ककरण लिमये ऊफद (जािीय) बघ्या. २०१० पासन

ू लिटहतो आहे . कफ्रक्वेन्सी कमी जास्त होत
रहाते. 'संपादकीय दटटया आणण क्वालिटी कंट्रोि' ह्यांचा अर्ाव ह्या गोष्टी जािीय लिखाण
डडफाईन करतात. जे लिटहणारे तेच लसरीयस वाचणारे आहे त असं टदसतंय, परत ते लिटहण्या-
वाचण्याबद्दि ककंवा एकदम समीक्षात्मक बोित असतात. म्हणजे असा तनष्कषद मी अद्याप
काढिेिा आहे . त्यामुळे मी फार मराठी ब्िॉग वाचत नाही. त्याचा लिहायिा एक प्रकारे
फायदा होतो असं वाटतं. माझ्या ब्िॉगलिवाय मी अजूनतरी कुठे ही लिहीत नाही, 'एक एक्स
संध्याकाळ' आणण 'ये मेि हमारा झूठ ना सच' हे अपवाद सोडून."

राहुल सरवटे राहुि सरवटे ऊफद धनुष. ‘ऐसी अक्षरे ’वर िेखन करतात. स्वत: इततहासकार असून सध्या
कोिंबबअाा ववद्यापीठात पी.एच.डी. साठी अभ्यास करत अााहे त.

तनणखल “२०१० पासून जािावर सकक्रय आहे . प्रथम ब्िॉगवर आणण नंतर लमसळपाव.कॉम या
बेल्लारीकर संस्थळावर. नेटवर, त्यातही मराठी नेटवर लिटहण्याचा अनुर्व एकदम मस्त आहे . सवद प्रकारचे
िोक र्ेटिे. अनेक समववचारी आणण अततिय ववद्वान व सज
ृ निीि िोकांचा पररचय या
माध्यमातून झािा. अनेक प्रकारची पुस्तके, िेखकादींिी प्रथम ओळखही इथेच पटहल्यांदा

315
 झािी त्याबद्दि सवांचे आर्ार मानावेत तततके थोडेच आहे त. ह्यापढ
ु े ही नवीन िोकांिी
पररचय आणण नव्या माटहतीचे आदानप्रदान असेच जोमाने होत राहीि अिी आिा आहे .”

अस्वल “साधारण २०१२ च्या िेवटल्या मटहन्यात (जग बुडण्याच्या २ टदवस आधी) मिा असा
साक्षात्कार झािा की आपण लिहायिा पाटहजे. तेव्हापासन
ू आतापयंत आंतरजािावर लिटहतो
आहे . युतनकोडमधे लिहायची सोय असल्याने आंतरजािावरचं लिखाण उत्तम चािू आहे .”

अमत
ृ वल्ली “खरं तर पररचय वगैरे दे ण्याइतके माझे लिखाण आंतरजािावर नाही.

कारण लिहावं हा माझा माझ्यावरचा दं डक नाही. पण कधीमधी र्ेटिेल्या कुठकुठल्या प्रततमा

लमटल्या पापण्यांना टदसतात, त्यातच उमटिेल्या असंबद्ध अक्षरांच्या या नीटस आठ-दहा
ओळी. याची सरु
ु वात पाच-सहा वषादपव
ू ी कॉिेजच्या माजग्झन साठी लिटहताना झािी.
आवडिेल्या कथा, चचत्रपट, संगीत, इततहास यांवरच्या िेखांच्या लमत्रामैबत्रणीबरोबरच्या
दे वाणघेवाणातून आंतरजािीय लिखाणाची ओळख झािी. 'साध्य' ठरिं नसताना केवळ साधन
आहे म्हणून थोडी मुलिकफरी झािी बस्स अजून काय!” - अमत
ृ ा गोटणखंडीकर

Arnika -

डॉ. ु ोष इंग्रजी साटहत्यामध्ये प्रथम क्रमांकासह एम.ए ( पण

आशत ु े ववद्यापीठ), र्ारती ववद्यापीठाच्या इंग्रजी
जावडेकर ववर्ागात अभ्यागत व्याख्खयाता. ’नवे सूर अन नवे तराणे’, ’मुळारं र्’, ’ियपजश्चमा’ ही
परु स्कारप्राप्त पस्
ु तके राजहं स प्रकािनातफे प्रकालित. अणखि र्ारतीय साटहत्य
संमेिनासारख्खया अनेक व्यासपीठांवर कववता आणण गाण्याचे सादरीकरण.

ए सेन मॅन “मी सुमारे २००७ पासून ब्िॉगवर िेखन करत अााहे व ‘रे षेवरची अक्षरे ’च्या संपादनात
सरु
ु वातीपासन
ू सहर्ागी अााहे . लिखाणात कववता, तनबंध, स्फुट यांवर र्र राटहिेिा अााहे .
गेिी जवळपास दोनेक वषं हे िेखन व ब्िॉग बंद अााहे त, पण या अंकाच्या तनलमत्ताने पुन्हा
एकदा लिटहण्याची सुरुवात झाल्यासारखी वाटते अााहे .”

गायत्री नातू "bolaacheekadhee.blogspot.com - २००६ ते २०१२, त्यानंतर 'सस्पें डड

े ऍतनमेिन' मध्ये. हा
िब्द 'कोमा'पेक्षा सहृदय आहे ; लिहायिा सुचण्यावर आपिं तनयंत्रण आहे असा र्ास तरी
तनमादण करतो म्हणून."

राजन बापट ऊफद http://muktasunit.blogspot.in हा ब्िॉग. लमसळपाव, ऐसी अक्षरे , उपक्रम आणण फेसबक
ु या
मुक्तसुनीत तनरतनराळया जािीय फोरम्सवर िेखन.

316
जास्वंदी -

धनंजय वैद्य “मी अमेररकेतीि बॉजल्टमोर िहरात राहोतो. वैद्यकीय-सांजख्खयकी क्षेत्रात संिोधन आणण
प्राध्यापकी हा माझा व्यवसाय आहे . परं तु तो व्यवहार इंग्रजीत होतो. साधारण ८ वषांपूवी
माझा मराठी संवादस्थळांिी पररचय झािा, तेव्हा हरविेिा खजजना लमळाल्यासारखा आनंद
झािा. अमेररकेत स्थातयक झािो तेव्हापासून मराठीर्ाषकांिी संबंध जवळजवळ तुटिेिाच
होता. त्यापव
ू ीही िहानपणी, कॉिेजापयंत मी महाराष्ट्राबाहे र राहात असे. मराठी ही घरगत
ु ी
वापराचीच तेवढी र्ाषा होती. मध्यमवगीय मराठी घरात असावीत इतपत थोडीबहुत पुस्तके,
मालसके होती. त्यामुळे मराठी वाचनाची गोडी तनमादण झािी, पण आवाका मयादटदत होता.
मराठी संवादस्थळांमुळे आर्ासी जगातिे वेगवेगळया वयांच,े वेगवेगळया आवडीचे, कमीअचधक
औपचाररकतेचे असे सवद मराठीर्ाषक िोक र्ेटिे. अजूनही वाचनाचे क्षेत्र हवे इतके मोठे
नाही, परं तु मी या र्ाषासमाजात गोविो गेिो आहे . या समाजाचा र्ाग झाल्यामुळे मिा
लिटहण्याचा आत्मववश्वास आिेिा आहे .”

राजेश घासकडवी ‘ऐसी अक्षरे ’ या संस्थळाचे संस्थापक-व्यवस्थापक-संपादक. इतरही ववववध फोरम्सवर आणण
वॄत्तपत्रांतन
ू िेखन.

ववश्राम गुप्ते गोवाजस्थत आघाडीचे मराठी िेखक, तज ज्ञ अनुवादक. ’अि ू् तमीर’, ’ईश्वर डॉट कॉम’, ’नारी
डॉट कॉम’ या कांदबरया प्रकालित.

प्रिव सखदे व "िोकसत्ता व महाराष्ट्र टाइम्स (मुंबई) या दै तनकांमध्ये पत्रकाररता केिी. पण पुस्तक संपादनात
जास्त रस असल्याचं िक्षात आल्यावर पुण्यािा आिो. त्यानंतर ज योत्स्ना प्रकािन, मेहता
ं हाउस या मराठी प्रकािनसंस्थांमध्ये संपादक म्हणून काम केिं. सध्या रोहन
पजब्िलिग
ं हाउस, वॉटरमाकद पजब्िकेिन, ज योस्त्ना प्रकािन, डायमंड पजब्िकेिन
प्रकािन, मेहता पजब्िलिग
या प्रकािनसंस्थांिी संपादक व अनुवादक म्हणून संिग्न आहे . यालिवाय कववता-कथा िेखन
करतो. २००८ सािापासून फेसबक
ु वर सकक्रय. पटहल्यांदा फेसबक
ु वर व ब्िॉगवर कववता
प्रकालित केल्या. त्यातून अक्षर, नवाक्षर दिदन आदी तनयतकालिकांमध्ये िेखन कववता
प्रकालित झाल्या. तसंच रे षेवरची अक्षरे या ब्िॉगअंकात िेखन. साटहत्यसंस्कृती डॉटकॉम या
संकेतस्थळासाठी िलितिेखन. एाेसी अक्षरे संकेतस्थळावर कववता प्रकालित, तसंच कथाही
टदवाळी अंकात प्रकालित. त्यानंतर अनुष्टुर्, व, पुणे पोस्ट, मुक्त िब्द, अक्षर आदी
तनयतकालिकांमधन
ू कथा प्रकालित. अजूनही फेसबुकवर कववता प्रकालित करतो.

प्रकालित पुस्तकं :

317
 ववचररत पायरयांचा गेम आणण इतर कववता

तनळया दाताची दं तकथा आणण इतर कथा

अनव
ु ाद :

ववज्ञानाच्या उज ज वि वाटा (मूळ िेखक - अब्दि

ु किाम, सज
ृ न पाि लसंग)

आयादची अद्र्ुत नगरी - अॅलिस इन वंडरिाँ डचं मराठी रूपांतर."

संटहता अटदती ‘ऐसी अक्षरे ’ या संस्थळाच्या संस्थापक-व्यवस्थापक-संपादक. इतरही ववववध फोरम्सवर आणण
जोशी ऊफद ३_१४ वॄत्तपत्रांतून िेखन.
ववक्षक्षप्त अटदती

कॄपया नोंद घ्या

१. ह्या संकिनातीि सवद िेख मळ

ू िेखकांच्या संमतीने येथे प्रकालित करण्यात येत आहे त. सवद िेखांचे प्रताचधकार मळ
ू िेखकांकडेच आहे त.
िेखकांच्या पूवप
द रवानगीलिवाय सदर िेखांचे अंितः ककं वा पूणत
द ः इतरत्र कुठे ही प्रकािन करता येणार नाही.

२. हा अंक पीडीएफ फायिीच्या स्वरूपात ‘रे षेवरची अक्षरे ’च्या http://reshakshare.blogspot.com/ ह्या संकेतस्थळावर सवांसाठी ववनामूल्य
उपिब्ध आहे , तसेच त्या संकेतस्थळावरून अंकाची पीडीएफ फाईि उतरवून घेण्याचा पयादय सवांसाठी ववनामूल्य उपिब्ध आहे .

३. सदर अंकाचे आपल्यािा ह्या सूचनांसटहतच ववनामूल्य ववतरण करता येईि, तसेच स्वत:च्या वापरासाठी मुद्रण करता येईि.

४. ह्या अंकातीि संपादकीय िेखन वगळता इतर सवद िेखनात व्यक्त केिी गेिेिी मतं ही त्या त्या िेखकाची असून संपादक मंडळातीि सदस्य
त्यांच्यािी सहमत असतीिच असे नाही.

318