ISTORIJA UMETNOSTI SRPSKIH ZEMALJA SREDNJEG VEKA 2

Prvi semestar

1. DOBA STEFANA DEČANSKOG I DUŠANA

- Stefan Uroš III Dečanski bio je kralj Srbije iz dinastije Nemanjića u periodu između 1322.
godine do 1331. godine.
- O Dečanskom govore dva žitija- jedno koje je napisao anonimni nastavljač Danilovog
zbornika u vreme cara Dušana, i drugo nastalo pola veka kasnije koje je napisao bugarski
monah i tadašnji iguman Dečana Grigorije Camblak ( između 1402. i 1419.godine) . O
njemu znamo i iz dokumenata koja su izdavana, hrisovulja i povelja, izveštaja vizantijskih
istoričara koji se čuvaju u dubrovačkom arhivu, itd. Sve parcijalno i isprepletano sa
kultom Stefana Dečanskog.
- Bio je sin kralja Milutina, a o godini rođenja i o majci postoje dve pretpostavke. Prva je ta
da je rođen oko 1276. godine i da mu je majka bila izvesna srpska plemkinja Jelena u
nekim izvorima se pominje i kao Ana, dok je druga pretpostavka ta da je rođen 1284.
godine ili nešto nakon te godine i da mu je majka bila Ana Terter, ćerka bugarskog cara
Georgija I Tertera. U oba slučaja nije isključena mogućnost da je Dečanski rođen u
vanbračnoj vezi, s tim što je druga varijanta da mu je majka Ana Terter malo čudna,
budući da je ona majka Konstantina Nemanjića, koji se u većini slučajeva navodi kao
polubrat a ne brat Stefana Dečanskog.
- Oko 1292. godine Milutin i Dragutin se sukobljavaju oko braničevske oblasti sa
bugarskim despotom Vidina Šišmanom I, kao posledica toga, spadaju u vazalski odnos
prema tatarskom kanu Nogaju, a da bi se situacija koliko toliko održavala mirnom,
Milutin kao taoca šalje svog sina Stefana i članove još nekih vlasteoskih porodica, a
Milutinova ćerka Ana/Neda je udata za Šišmanovog sina Mihaila. Dečanski tamo ostaje
verovatno do smrti kana Nogaja 1299. godine, kada je iskoristio haos u zemlji i pobegao
nazad za Srbiju. Ovo je sve pretpostavka, pojedini izvori ovo navode, a neki ne.
- Nakon povratka, bio je označen kao prestolonaslednik, mladi kralj i do pobune protiv oca
1313/1314.godine bio je upravnik Zete. Nakon povratka, sigurno pre 1300.godine, oženio
se bugarskom princezom Teodorom, ćerkom cara Smileca, koji je došao na presto nakon
što je Georgije I Terter izbegao u Vizantiju.
- Nakon Milutinovih sukoba sa Dragutinom, ostalo je nejasno pitanje prestolonaslednika,
Milutin svakako nije hteo da ispoštuje Deževski sporazum i nakon smrti preda presto
Dragutinovim naslednicima, ali ipak nije ni označio svog naslednika, a pored Dečanskog
potencijalni naslednik je bio i njegov sin Konstantin Nemanjić. Odnosi između kralja i
mladog kralja su se pogoršavali da bi kulminirali pobunom Stefana Dečanskog
1313./1314.godine. Postoje pretpostavke šta je još doprinelo ovome, neke od njih su te da
je vizantijska carica Irina od Monferata, Simonidina majka, pokušavala da dovede nekog
od svojih sinova na srpski presto, a neka druga pretpostavka je bila ta da je postojala
 mogućnost da dete koje bi imali Simonida i Milutin postane novi vladar, što Dečanskom
nije odgovaralo. Sve su ovo pretpostavke, iako npr. žitije koje sastavio Camblak jasno
optužuje Simonidu kao osobu koja je zavadila oca i sina, dok se u Danilovom zborniku
govori o tome da je vlastela nagovorila Dečanskog na ovaj korak.
- Buna Dečanskog se neuspešno završila, on je prestao da bude mogući kandidat za
prestolonaslednika, prognan je u Carigrad, i navodno je bio oslepljen. Kod Camblaka
saznajemo da mu je za prebivalište bila određena carska palata pri manastiru Hrista
Pantokratora. U izgnanstvu mu je čudotvorno Sv. Nikola vratio vid, pa se cela priča o
oslepljivanju dovodi u pitanje. U to da Dečanski nije slep Milutin nije bio upućen, ali su
bili su upućeni car Andronik II, iguman Pantokratora, kao i Danilo II sa kojim je Dečanski
izgleda vodio prepisku tokom boravka u Carigradu. On je generalno imao dobar odnos sa
crkvom, što će mu kasnije pomoći u borbi za presto.
- Uz pomoć Danila II i arhiepiskopa Nikodima, koji su nagovorili Milutina, Dečanski se
vraća u Srbiju nakon sedam godina izgnanstva. Na upravu je dobio župu u Budimlji, a
Dušan je ostao na Milutinovom dvoru, kao garant dobrog vladanja Dečanskog.
- Nakon Milutinove smrti, Dečanski je pridobio pomoć vlastele, podršku crkve je već imao,
te je vrlo brzo uspeo da se popne na presto, potom je porazio i ubio polubrata
Konstantina. Krunisao ga je arhiepiskop Nikodim na Bogojavljanje 6. februara 1322.
godine u Žiči, a tada je i Dušan krunisan za mladog kralja.
- Neposredno nakon dolaska na presto, Dečanskom umire žena, te se on drugi put ženi
1324.godine ćerkom vizantijskog upravnika Soluna kesara,sinovca cara Andronika II,
Jovana Paleologa, Marijom Paleolog.
- Opšte haotična situacija je nastala kada je došlo do previranja na vizantijskom tronu.
1320.godine je umro Mihailo IX Paleolog, sin i savladar cara Andronika II, i nakon toga
dolazi do sukoba između Andronika II i njegovog unuka Andronika III. U tom nekom
periodu na bugarski presto dolazi sin vidinskog despota Šišmana, Mihailo Šišman, koji
raskida brak sa sestrom Stefana Dečanskog, ženi se unukom Andronika III, Teodorom, i
kasnije pruža pomoć upravo Androniku III u sukobu sa dedom. Dečanski je odlučio da
zbog dugogodišnjih dobrih odnosa pomoć pruži Androniku II. Na kraju Andronik III
izlazi kao pobednik iz tih borbi, pa on i Mihailo Šišman (Mihailo III Asen) kasnije
napadaju Srbiju, kao osvetu za pružanje podrške starom caru Androniku II. Dečanski je
mislio da su mu veća pretnja Bugari, nego Vizantinci koji su napadali sa teritorija
Makedonije, pa je veći deo svoje vojske poslao upravo na tu stranu, što se pokazalo kao
ispravno, budući da je njegova vojska odnela veliku pobedu kod Velbužda 28. jula 1330.
godine. U toj bici je ubijen bugarski car Mihailo Šišman, a Dečanski je na presto postavio
svog sinovca Jovana Stefana, sina Mihaila Šišmana i sestre Dečanskog, Ane/ Nede. On je
svrgnut nakon 8 meseci, iskorišćena situacija sa sukobom Dečanskog i Dušana, na presto
je došao Jovan Aleksandar Stratimirović tj. Asen, sestrić Mihaila Šišmana. Njegova sestra
Jelena će se kasnije udati za cara Dušana.
- Dečanski se sukobljavao sa Dragutinovim sinom Vladislavom, da bi na kraju on pobedio
1324. godine. Potom se sukobljava sa Stjepanom II Kotromanićem i Dubrovčanima, gde
 je do 1327. godine izgubio pojedine teritorije oko Huma, koje ostaju pod upravom
Kotromanića.
- Nakon konačnog rešavanja spoljašnjih napada, Dečanski se posvetio rešavanju
unutrašnjih problema.
- Nije dugo uživao u unutrašnjem miru, a ubrzo je došlo do sukoba sa sinom Dušanom. Da
li se pobunio na podstrek vlastele ili je bio nezadovoljan odlukom Dečanskog nakon bitke
kod Velbužda, samo su pretpostavke. Sve u svemu njihov sukob je kulminirao
Dušanovim zauzimanjem očevog dvora u Nerodimlju, i brzim hvatanjem Dečanskog koji
je pobegao u obližnju tvrđavu Petrič, dok su mu žena i deca ostali na dvoru u Nerodimlju.
Posle toga Dečanski je poslat u tamnicu u Zvečanu, gde je prema većini izvora ubijen,
samo Danilov nastavljač u zborniku navodi da je umro prirodnom smrću. U svakom
slučaju kralj Stefan Uroš III Dečanski umro je 11. novembra 1331. godine. Sahranjen je prvo u
Zvečanu, da bi mu 1335. godine mošti bile prenete u njegovu zadužbinu Dečane.
- Kralj Dušan uprkos njihovom sukobu, nije sprečavao kanonizaciju i pravljenje kulta
Dečanskog, budući da je svoju vladarsku legitimnost i kasnije carsko dostojanstvo
zasnivao na dinastičkoj svetosti i podržavao je jačanje kulta Dečanskog.

1. CRKVA SVETOG VASILIJA U PIRGU HRUSIJA NA SVETOJ GORI

- Između 1300. i 1302. godine na zahtev hilandarskih monaha i igumana manastira
Hilandara, Kirijaka, kralj Milutin je podigao ovaj pirg, budući da su se monasi žaili na
napade pirata sa mora. Verovatno je pirg podignut u sklopu neke već postojeće tvrđavice
ili kelije. Jedno vreme je ovde bila smeštena i Milutinova vojska radi odbrane Hilandara.
Na vrhu kule pirga nekada se nalazila kapela Sv. Spasa.
- Pirg se nalazi nedaleko od hilandarskog pristaništa Sv. Vasilija.
- U trećoj deceniji 14. veka Stefan Dečanski je na jugozapadnom delu tvrđave podigao
paraklis posvećen Sv. Vasiliju.
- Ovo je mala građevina, tipa sažetog upisanog krsta, sa pripratom, trodelnim oltarskim
prostorom i kupolom nad centralnim prostorom. Svojom južnom stranom se oslanja na
zidove tvrđave. Priprata je bila dvospratna, o čemu svedoče ostaci svodne konstrukcije, na
gornji sprat ulazilo se spolja sa severne strane. Gornji sprat priprate je verovatno imao
funkciju katihumene. Sa zapadne strane tvrđave je probijen ulaz koji je vodio do priprate,
a između tvrđave i priprate se nalazi mala prostorija čija funkcija nije utvrđena. Kupola,
koja je osmostrana spolja, se na istoku oslanja ne na stupce koji dele oltarski prostor i
naos, već na lukove koji se oslanjaju na svodove proskomidije i đakonikona, a na
zapadnoj strani naleže na pilastre koji nisu puni.
- Crkva je zidana kamenom i opekom ćelijastim načinom zidanja, a fasada je razuđena
nišama i pilastrima.
- Crkva je bila živopisana, ali je živopis prekrečen 1809. godine.

2. SVETI NIKOLA U DABRU/ MANASTIR BANJA

- Nalazi se blizu Priboja, u mestu Banja (Pribojska banja), nekadašnja srednjevekovna
župa Dabar.
- Glavna manastirska crkva je posvećena Sv. Nikoli.
- Crkva se spominje još u 13. veku 1207-1215. u Studeničkom tipiku u kom Sv. Sava u
odredbi postavljanja igumana Studenice pominje igumane drugih značajnih
manastira u tadašnjoj Srbiji, među kojima i ovaj manastir.
- 1219/1220. godine je ovde postavljena Dabarska eparhija.
- U suštini ovo je jedino što je Stefan Dečanski završio pre smrti. Nije sigurno da li je
Dečanski ovu crkvu samo obnovio ili potpuno podigao iz temelja nakon sukoba
1327/28.godine sa Stjepanom II Kotromanićem i babunima, kada je manastir
stradao.
- 1327. godine se u jednom dokumentu pominje to stradanje. U jevanđelju, koje je monah
Nikola (iguman u Peći, pa u Dabru) prepisivao, pominje se da je kralj Stefan
Dečanski zaratio sa babunima i da je u rat poslao sina koji ih je pobedio, te da je tom
prilikom stradao ovaj manastir koji je potom uz kralja Stefana Dečanskog obnovio
upravo taj dabarski episkop Nikola, verovatno oko 1329. godine. To jevanđelje se
čuvalo u Hilandaru, ali je izgorelo.
Babuni o kojima govori su zapravo bogumili u Bosni, ime babuni nose po planini Babuni
u Makedoniji, ali ovde se pežorativno koristi taj izraz za protivnike Stefana Dečanskog i
Dušana u sukobima sa Stjepanom II Kotromanićem, gde su njihovi neprijatelji ostali
zabeleženi kao „bezbožni i pogani babuni“ .
- Iznad zapadnog portala crkve nalazi se deo ktitorskog natpisa u kom se pominju
Stefan Dečanski kao veliki kralj Uroš III, sin Stefana kralja praunuka svetog i velikog
gospodina srpskog mirotočca Simeona Nemanje, i unuka svetog i velikog prvoprestolnika
Stefana.... U suštini njegov rodoslov. Pominje se i episkop Nikola i deo sa godinom
podizanja je oštećen ali se pretpostavlja koja je godina u pitanju.
 Arhitektura
- Ovo je građevina tipa razvijenog upisanog krsta, sa trodelnim oltarskim prostorom na
istoku i pripratom na zapadu. Transept je iste visine kao i podužni brod. Nad ukrsnicom se
nalazi kupola. Nad centralnim travejem priprate se takođe nalazi kupola, a smatra se
da je tu prvobitno bilo slepo kube što se vidi na ktitorskom portretu na južnom zidu,
kao i na fotografiji iz 19. veka. Glavna oltarska apsida je spolja trostrana, iznutra
polukružna, ima sintronon i gornje mesto, naknadno je đakonikon odvojen zidom od nje i
južnog bočnog broda. Proskomidija i đakonikon su unutra polukružni, a spolja rešeni
dvostrano. Iz kasnijeg perioda postoji i spoljna priprata.
 Fasada
- Fasada je malterisana i na njoj su pronađeni ostaci islikanih kvadratnih polja u tri boje, i
danas vidljivih, što je bila imitacija oplaćivanja višebojnim mermerom ( uzor
verovatno Banjska i Arilje). Plastika je sačuvana na prozorskim otvorima i ulazu, a
izrađena je od rustičnog kamena u duhu romanike.
 Živopis
- Živopis je u 16. veku bio preslikan, a sloj iz 14. veka je otkriven tek osamdesetih
godina 20. veka.
- Duž naosa ide friz sa natpisom, nepotpun i teško čitljiv, izveden je u fresko tehnici i
počinje kod proskinitarne niše na jugu i završava se kod protezisa. Tekst je pisan u
prvom licu kao molitva ktitora patronu.
 Oltarski prostor
- U glavnoj oltarskoj apsidi je sačuvana središnji pojas konhe i južni zid sa
predstavom Služenja svete liturgije Jovana Zlatoustog ( Služba arhijereja)
- Dekoraciju Gornjeg mesta čini golgotski krst u severnom doprozorniku, što aludira
na Vaskrsenje, i grčki krst u dvostrukom medaljonu u temelju svoda, što simboliše
drugi Hristov dolazak. Krstovi u centru kompozicije zamenjuju Melizmos ili
Poklonjenje Agnecu?
- U proskomidije je najbolje očuvan sokl na parapetu istočne niše, koji je u vidu bele
zavese sa bogatim naborima okačene o alke, što simboliše starozavetnu Skiniju.
- Đakonikon je posvećen Bogorodici i tu je sačuvan njen ciklus rađen po
protojevanđelju Jakovljevom, pa scene imaju neobičan raspored. To je jedini prostor sa
jednoslojnim slikarstvom iz treće decenije 16. veka, gde su freske u gornjim delovima
otpale usled prokišnjavanja. U 20. veku je izvršena konzervacija. U polukaloti je
Bogorodica Znamenja u stavu Orante, ispod su Blagovesti i Služba arhijereja. Na
bočnim zidovima nalaze se scene iz njenog života, od Začeća, Vavedenja, Susret
Marije i Jelisavete, Sumnje Josifove i Uspenje. Od stojećih figura postoji
kompozicija Mojsije pred neopalimom kupinom i Bogorodica Strasna.
 Naos
- Na južnom delu istočnog zida(zid koji odvaja đakonikon od naosa) nalazi se
proskinitarna niša sa predstavom Sv. Nikole, tj. patrona hrama. Odmah do njega na
južnom zidu u zoni stajaćih figura je ktitorska kompozicija. Tu su prikazani Stefan
Dečanski, signiran kao Sveti kralj Stefan treći Uroš ktitor svetog hrama, on i mladi
Dušan, signiran kao Stefan sin kralja Uroša, zajedno drže model hrama i prinose ga
patronu. Pored njih je prikazana dosta oštećena figura verovatno episkopa Nikole,
budući da je u pitanju ktitorska kompozicija. U zoni iznad njih na južnom zidu je
prikazana Tajna večera, Pranje nogu apostola, i deo Molitve u vrtu. Iznad je
Dvanaestogodišnji Hrist u Hramu i delovi scena Dolazak Svete porodice na Pashu i
verovatno deo Svadbe u Kani. Na naspramnom severnom zidu u najvišoj zoni je
verovatno predstavljeno Isceljenje slepog budući da je dosta oštećena, ispod je u
potpunosti sačuvano Raspeće a pored su delovi Penjanja na krst i Skidanja sa krsta. U
zoni stajaćih figura ispod delimično su sačuvani Sv. Simeon i Milutin, takođe
kanonizovan, obojica signirani, iako su portret i signatura figure za koju se zaključilo da
je Milutin dosta oštećeni.
- U naosu se osim na zidovima sloj iz 14. veka očuvao i na slobodnim stupcima. Na južnoj
strani severozapadnog stupca prikazani su prorok Enoh i Sv. Petar, dok su na severnoj
strani jugozapadnog pilastra prikazani prorok Ilija ili Jeremija i ispod je deo neke stajaće
figure.
 Stil
- Smatra se da su crkvu oslikala trojica majstora.
Prvom se pripisuje oltarska apsida, južni zid naosa i predstava patrona. Njegove figure su
stamene, prirodnih pokreta i dominiraju prostorom, primećena je određena doslednost u
ponavljanju likova.
Drugi slikar je radio severni zid naosa i on je sklon piramidalnoj kompoziciji i asimetriji.
Njegova paleta je svetlija.
Trećem slikaru se pripisuje đakonikon, on nema crtačku veštinu kao prva dvojica, pa su
mu figure nezgrapne. Ponavlja figure mahom ovalnih lica, kratkih i širokih vratova,
obraća pažnju na detalje i daje podjednaku važnost arhitekturi i figuri. On ne prati
uobičajeni friz sa scenama, nego jednu scenu lomi na uglu dva zida. U đakonikonu ne
može da se priča o koloritu jer se spektar boje sveo na dvobojne odnose usled požara.
 3. CRKVA SVETOG SPASA KOD ĆUSTENDILA
- Crkva je posvećena Vaznesenju Hristovom, nalazi se na brdu blizu Velbužda, tj. kod
današnjeg Ćustendila u Bugarskoj.
- Crkva nastaje pred kraj vladavine Stefana Dečanskog, tj. nakon bitke kod Velbužda
1330. godine. On se navodno pre bitke zavetovao da će na tom mestu podići crkvu.
Živopis je verovatno završen u vreme cara Dušana, a sama izgradnja crkve je završena do
jeseni 1331.godine, tj. do Dušanovog stupanja na vlast.
 Arhitektura
- Crkva je danas potpuno uništena, ostali su samo temelji i to ne u celosti, a izgled crkve
nam je poznat sa fotografija i crteža. U nekom trenutku je rekonstruisana. To je
građevina sažetog upisanog krsta sa polukružnom apsidom sa unutrašnje strane i
trostranom spolja. Priprata na zapadu ima tri traveja i dve kupole sa prozorima nad
bočnim travejima koje podsećaju na Milutinove kupole hilandarske priprate, to je
rekonstrukcija.
 Fasada
- Crkva je bila zidana kamenom i opekom, a i pri dekoraciji je korišćena alternacija kamena
i opeke.
4. SVETI NIKOLA MRAČKI
- Crkva se nalazi u oblasti Mrak u Bugarskoj i sagradio ju je Stefan Dečanski nakon
bitke kod Velbužda.

5. SVETI STEFAN U DULJEVU KOD BUDVE

- Mala crkva Svetog Stefana u Duljevu, kod Miločera, oblast Paštrovića.
- Dečanski je verovatno podigao ovu crkvu dok nije bio vrhovni vladar, već dok je
upravljao Zetom. Znači crkva je podignuta verovatno do 1313/14. godine, kada je
Dečanski podigao pobunu protiv Milutina.
- O ktitorstvu Dečanskog svedoči i njegov ktitorski portret na kom on drži model hrama
koji prinosi patronu.
- Živopis je izveden za vreme Dušana.
 Arhitektura
- U pitanju je mala jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom i naosom koji je
podeljen na tri traveja sa dva para pilastara koji su nosili ojačavajuće lukove i ima
poluobličast svod. U kasnijem periodu zapadni zid je srušen kada je dozidan novi deo
građevine. Postojala je solea, izdignuta od ostatka naosa. Postoje ostaci gornjeg mesta u
niši ili je sama niša imala ulogu gornjeg mesta. Crkva je zidana kamenom, a fasade su
malterisane.
 Živopis
- Na osnovu ktitorskih portreta gde su Dečanski i Dušan obojica prikazani kao
vladari, a ne kao savladari, i to što je Dušan signiran kao kralj, izradu živopisa
potencijalno smešta u period od 1331. do 1346. godine, tj. od trenutka kada je
preuzeo vlast i titulu kralja do trenutka kada se krunisao za cara.
  Oltarski prostor
- U oltarskoj apsidi je prikazana Bogorodica, ispod je Služba arhijereja, Sveti đakoni, i u
zoni sokla su prikazani Sv. Đorđe i Sv. Dimitrije na konjima kako ubijaju aždaju.
 Naos
- U gornjim zonama su prikazani Veliki praznici, u svodovima su proroci, u zoni stojećih
figura prikazani su sveti ratnici, Sv. Petar i Sv. Pavle, dok je figura patrona prikazana
na južnom pilastru uz ktitorsku kompoziciju.
- Ktitorska kompozicija se nalazi na južnom zidu naosa, ja mislim u zapadnom
traveju. Do patrona su predstavljeni Stefan Dečanski i Dušan. Dečanski drži model
hrama i prinosi ga patronu. Obojica su predstavljeni i signirani kao vladari, a ne
kao savladari. Vladarske insignije koje imaju, poput otvorenih gotičkih kruna sa
preprendulijama i trolisnim skiptarima jasne su odlike upliva zapadnih uticaja, što
je negde i logično zbog teritorije na kojoj se nalazi crkva i tradicije još iz perioda
majke Stefana Dečanskog koja je održavala dobre odnose sa zapadom i sa papom,
što će nastaviti i sam Dečanski a posle verovatno i Dušan. Na nogama imaju i
mamuze, što je oznaka viteškog dostojanstva. Ostale vladarske insignije su
vizantijske, tipa loros i sakos.
 Budući da sad sve više idemo u Dušanovo doba sad treba ubaciti i podatke o njemu.
- Stefan Dušan, car Dušan Silni, u dobrom delu izvora navođen kao Stefan Uroš IV Dušan,
iako je kasnije dokazano da se on sam nikad nije predstavljao sa tim Uroš IV, bio je
vladar Srbije iz dinastije Nemanjića, kao kralj u periodu između 1331. do 1346. godine,
i kao car u periodu između 1346. do 1355.godine.
- Stefan Dušan je rođen, kako se najčešće pretpostavlja 1308. godine, kao prvi sin u braku
Stefana Dečanskog i Teodore Smilec. Tu pretpostavku da je rođen 1308. godine možemo
postaviti na osnovu zapisa vizantijskog pisca i istoričara Nićifora Grigora koji govori da
je Dušan imao 22 godine kada je zbacio Dečanskog sa vlasti. Postoji i varijanta da je
rođen 1312/1313. godine verovatno u Skadru.
- Nakon pobune protiv Milutina, zajedno sa ocem i porodicom otišao je u izgnanstvo u
Carigrad, a nakon povratka u Srbiju je do Milutinove smrti bio granat, da ne kažem talac
kod njega na dvoru.
- Kada je Dečanski na Bogojavljanje 1322. godine krunisan za kralja, Dušan je krunisan za
mladog kralja i tada dobija i porodično vladarsko ime Stefan, i na upravu dobija Zetu sa
severnom Albanijom, Humom i Primorjem.
- Dušan se prvi put pominje u važnim državničkim poslovima 1326. godine za vreme
sukoba Branivojevića i Dubrovčana, kada se on zauzima za jednog od Branivojevića, koji
su u tom sukobu izgubili teritoriju. 1329. godine Dečanski šalje Dušana da se obračuna sa
„bezbožnim poganim babunima“ Stjepana II Kotromanića.
- Komandujući elitnim konjičkim odredima istakao se u bici kod Velbužda 1330.godine, o
čemu govori Danilov nastavljač u žitiju Stefana Dečanskog, ali i sam Dušan u Reči uz
svoj Zakonik. On je navodno lično odsekao glavu bugarskom caru Mihailu III Šišmanu.
Taj sukob je doprineo njegovom ugledu među vlastelom na čiji će podsticaj ili uz čiju će
podršku podići bunu protiv oca i preoteti presto. Krunisan je za kralja na Malu
Gospojinu 8. septembra 1331.godine, a krunisao ga je arhiepiskop Danilo II.
- Već 1331. godine on kreće u osvajanja ka jugu i osvaja teritorije sve do Strumice,
međutim zetska vlastela nije bila zadovoljna pa je pod vođstvom vojvode Bogoja i
albanskog vlastelina Dimitrija Sume podignuta buna koju je Dušan ugušio. Imao je
problema i sa Stjepanom II Kotromanićem koji je nastojao da zauzme Ston i Pelješac koji
su želeli i Dubrovčani. Dušan je na kraju Dubrovčanima ustupio te teritorije uz novčanu
nadoknadu.
- Bugarski car Jovan Aleksandar je nakon promene na srpskom tronu Dušanu ponudio
prijateljstvo, te se 1332. godine Dušan oženio sestrom bugarskog cara Jelenom. Dobri
odnosi između Srbije i Bugarske su trajali do kraja Dušanove vladavine.
- Krenuo je u dalja osvajanja ka jugu, da bi 1334. godine kada je došao do Soluna,
sklopio sporazum sa Andronikom III o daljem primiriju sa Vizantijom, tom
prilikom je osvojio Prilep, Ohrid i Strumicu. Imao je problema na severu sa Ugarskom
i kraljem Karlom I Robertom, koji je svako malo napadao severnu granicu, ali je
Dušanova vojska uvek uspešno odgovarala, i iako je par puta prelazio granicu i borio se
 na teritoriji Ugarske, njegove osvajačke tendencije su bile usmerene ka jugu, te je granica
na severu uvek bila nepromenjena.
- Do 1343. godine sarađuje sa Jovanom VI Kantakuzinom u zajedničkoj nameri u osvajanju
vizantijskih teritorija. Tada Dušan osvaja teritorije po današnjoj Albaniji i Makedoniji. Do
raskida dogovora dolazi nakon Kantakuzinovog osvajanja, tj. dogovora za priznavanje
vlasti u Veriji. Posle toga vizantijska majka carica Ana Savojska i njen i dalje maloletni
sin car Jovan V pokušavaju da pridobiju Dušana za saveznika, te se šestogodišnji
Dušanov sin Uroš verio sestrom mladog cara. To kao savezništvo nije išlo u korist
Vizantije, Dušan je osvajao teritorije i došao do Sera. Osvojio je i teritorije na jugu, i
Svetu Goru, gde su svetogorci prvi put pored vasilevsa u bogosluženjima pominjali i
priznavali nekog drugog vladara.
- Krajem 1345. godine, 25. decembra najverovatnije, Dušan se proglasio carem, na
oduševljenje srpske vlastele i uz prećutnu saglasnost svetogorske zajednice. To se
verovatno dogodilo u Seru. Krunisanje je obavljeno u Skoplju 16. aprila 1346. godine.
Jedina začkoljica pre krunisanja i pomazanja je bila ta što taj čin može da sprovede
jedino patrijarh, pa je 1346. godine Srpska autokefalna arhiepiskopija uzdignuta na
rang patrijaršije uz podršku Trnovse i Ohridske arhiepiskopije i svetogorskog Protata, a
za prvog patrijarha je postavljen dotadašnji arhiepiskop Joanikije II. Tako je Dušan
krunisan za cara na Vaskrs 1346. godine u skopskoj tvrđavi Kale, kada je njegov sin Uroš
krunisan za kralja. Dušan je carsku krunu primio od sprskog patrijarha Joanikija i
trnovskog patrijarha Simeona.
- Vizantija naravno nije prihvatala Dušanovu carsku titulu, kao ni veći deo zapada na čelu
sa Rimskom kurijom. Dubrovnik i Venecija su pametno balansirali uglavnom nazivajući
Dušana carem, u direktnom obraćanju njemu, a kraljem u obraćanju nekom drugom, a
slično je radio i bosanski ban, tako da je suštinski samo Bugarska priznavala ovo carstvo.
- Uroš je nominalno na upravu dobio stare srpske nemanjićke teritorije, a Dušan je
upravljao novim, suštinski je upravljao celom zemljom ali je ovako odvojio stare od novih
teritorija.
- Novim teritorijama se prilagodio, upravljao je na ustaljeni način koji je u njima zatekao,
od Vizantije je preuzeo i titule koje je dodeljivao najvažnijim ljudima. Polubrata Simeona
Sinišu je proglasio despotom, kao i bugarskog cara Jovana Asena ( Aleksandra), velikaša
Jovana Olivera, sevastokratorom svog zeta Dejana, potom oca Vuka Brankovića, Branka
Mladenovića, a titulu kesara je dobio vojvoda Preljub. Važni ljudi na starim teritorijama
su imali ustaljene srpske titule.
- Do kraja 1348. godine Dušan zauzima Tesaliju i Epir, teritorije znatno oslabljene
pandemijom kuge, od koje se on sa ženom i sinom sklonio na Svetu goru prethodne
godine. Tesaliju je dao Preljubu a Epir Simeonu Siniši, koji je stolovao u Arti. Posle toga
se opet prepirao sa Jovanom VI Kantakuzinom, koji je zahtevao od Dušana da vrati sve
vizantijske teritorije. On se u međuvremenu združio sa Turcima, budući da se njegova
ćerka Teodora Kantakuzina udala za Orhan Bega, drugog vladara Osmanlija, a ujedno se
dogovarao sa papom da će da krene u krstaški rat protiv njih ako mu Kurija pomogne.
- 21. maja 1349. godine u Skoplju na saboru je predstavljen Dušanov zakonik. Cilj ove
zakonodavne aktivnosti bio je ujednačavanje zakona na nivou cele države i stvaranje
pravnog sistema po ugledu na vizantijski.
- Iste 1349. godine se sukobljava sa Stjepanom II Kotromanićem koji ne odustaje od upada
na teritorije koje je Dušan prodao Dubrovniku. On se obračunava sa njim. On je nastavio
ka birbirskim teritorijama svoje sestre Jelene, ali je morao da se vrati jer je novokrunisani
vizantijski car Jovan VI Kantakuzin opet počeo sukob. On i Jovan V ulaze u Solun, a
carigradski patrijarh Kalist je bacio anatemu na Dušana i srpski klir zbog proglašenja
patrijaršije. Preljub je uspešno branio Tesaliju dok Dušan nije stigao do Soluna. Vratio je
sve teritorije do Soluna, ali je Stjepan opet uzeo teritorije na zapadu. Dušan je probao da
pridobije Jovana V koji je stolovao u Solunu, i zajedno sa bugarskim carem su se sukobili
sa Kantakuzinom i Turcima kod Didimotike, ali su izgubili. Kantakuzin je postavio svog
sina za naslednika, izabrao novog patrijarha pa je nastao još veći haos u Vizantiji. Dušan
je probao da nađe saveznika u papi za pokretanje krstaških ratova protiv Turaka, ali je to
propalo budući da nije hteo da prihvati katoličanstvo.
- Dobra stvar po Dušana, desila se 1354. godine kad je Jovan V Paleolog konačno preuzeo
vlast od Jovana VI Kantakuzina. Loša stvar je bila ta što Dušan to nije stigao da iskoristi,
jer je krajem naredne godine u 47. godini života, 20.decembra 1355. godine umro pod
nerazjašnjenim okolnostima. Bio je sahranjen u svojoj zadužbini u crkvi Sv. arhanđela
kod Prizrena.

6. BOGORODIČINA CRKVA U KUČEVIŠTU

- Crkva se nalazi u selu Kučevište, blizu Skoplja u Makedoniji.

- Posvećena Vavedenju Bogorodice, danas je posvećena Sv. Spasu.
- Ovo je najbolje očuvana i najznačajnija vlasteoska zadužbina iz vremena vladavine
Stefana Dečanskog. Na osnovu fresko natpisa na južnom ulazu u crkvu zna se da su
ktitori izvesna Marena, Radoslav i Vladislava. U Svetoarhanđelovskoj
povelji/hrisovulji, koju je izdao car Dušan između 1348. i 1352. godine, se pominje ova
crkva, kada je data kao metoh carevoj zadužbini uz saglasnost izvesnog župana
Radoslava, a govori se i da je ona postojala u vreme Dečanskog, tj. da je Dečanski izdao
’’ kučevišku hrisovulju’’
- Još u 14. veku se ova crkva pominje kao posed manastira Sv. Nikite.
- Crkvi je u kasnijem periodu dodata priprata sa portretima Dušana i njegove žene
Jelene, bez sina Uroša, na osnovu čega može da se zaključi da se radi o početku
Dušanove vladavine, pa samim tim prethodni deo građevine potiče iz vremena
Dečanskog, do 1330/ 1331. godine. Dušan i Jelena su se venčali 1332. godine, a Uroš
se rodio 1336/ 1337. godine, pa to daje okvirne datume izgradnje novog dela crkve i
živopisa.
 Arhitektura
- Crkva je osnove razvijenog upisanog krsta. Apsida je iznutra polukružna, dok je
spolja petostrana i razuđena nišama i lezenama. Đakonikon je na spratu imao paraklis,
a kupola je prvobitno bila podignuta na ukrsnici na slobodnim stupcima.
- Raskošno je zidana, kloazone tehnikom zidanja, sa ugledanjem na kraljevske
zadužbine, posebno Milutinovog Svetog Nikitu.
- Priprata nastaje kasnije, ona je trodelna, sa centralnim delom većim od bočnih koji su
iskoristili niše na nekadašnjoj zapadnoj fasadi da bi se prilagodili funkciji paraklisa.
Priprata je imala i sprat i služila je za sahranjivanje.
 Živopis
 Oltarski prostor
- Donja zona oltarskog prostora namenjena je stojećim figurama arhijereja iz Poklonjenja.
Iznad te zone su prikazana poprsja arhijereja. U zoni iznad su na južnom zidu prikazane
scene Pričešća apostola hlebom i Prvi koraci Bogorodice, dok su na severnom zidu
prikazane scene Pričešća apostola vinom, Blagovesti na bunaru i Prekori Josifovi. U
zoni iznad na južnom zidu su prikazane scene Prepolovljenje praznika i Duhovi, dok su na
severnom zidu scene Luka i Kleopa kod apostola i Put i Večera u Emausu. Na svodu
oltarskog prostora su na južnoj polovini svoda Rođenje i Sretenje, a na severnoj polovini
svoda Mironosice na grobu Hristovom i Silazak u Ad. U polukaloti apside je prikazana
stojeća figura Bogorodice Šire od nebesa.
- U protezisu u donjoj zoni su četvorica nepoznatih arhijereja, na severnom zidu je
Sv.Stefan, na južnom zidu je Sv. Evtihije kao i nepoznata figura i na istočnom zidu po dva
poprsja arhijereja. Srednja zona je posvećena Bogorodičinim roditeljima i u toj zoni
su prikazane scene Odbijanje darova i Povratak odbijenih na južnom zidu, na
severnom zidu su scene Blagovesti Ani, Susret Joakima i Ane. U istoj zoni pod
zapadnim lukom na severnoj strani je nepoznati arhijerej i Sv.Teofan na južnoj strani.
Severna polovina svoda protezisa je uništena, a na južnoj je sačuvana scena Vizija Sv.
Petra Aleksandrijskog. Zauzimajući čitave dve zone stojeće figure arhanđela Gavrila na
istočnom i nepoznata figura starozavetnog pravednika na zapadnom zidu upotpunjuju
dekor protezisa.
 Naos
- Donju zonu (stajaće figure) uz oltarsku pregradu sačinjavaju stajaće figure: Na
severoistočnom stupcu je na zapadnoj strani prikazan Hrist, dok je na južnoj Sv. Jovan
Krstitelj, na južnom zidu je prikazan Sv. Stefan, dok je u niši istočnog zida prikazana
Bogorodica sa Hristom signirana kao Eleusa. Po naosu su raspoređene i druge figure u
zoni stajaćih figura, pretežno monasi, isposnici, stolpnici. Na zapadnom zidu je ostao
fragment Konstantina i Jelene, u niši severnog zida je prikazano poprsje Sv. Nikole, itd.
- Iznad zone stajaćih figura se nalazi zona sa poprsjima mučenika. U istoj zoni se nalaze i
dve scene iz Bogorodičinog ciklusa: na južnom zidu iznad ulaza je prikazano Vavedenje,
a na zapadnom zidu se nekada nalazilo Rođenje Bogorodice.
- U srednjoj zoni se u južnom kraku krsta na istočnom zidu nalaze Bogorodica i Solomon iz
Blagovesti. Na južnom zidu je prikazana Tajna večera ( iznad Vavedenja), na južnom zidu
 zapadnog traveja je prikazano Pranje nogu, a Molitva na Maslinovoj gori je prikazana na
zapadnom zidu. U jugozapadnom traveju je na južnoj polovini svoda i na zapadnom zidu
prikazan Hrist pred Anom i Kajafom, a na severnoj polovini svoda i istočnom zidu( ne
znam na koji zid misli ovde) je prikazan Hrist pred Pilatom. Na zapadnom zidu zapadnog
traveja se nalazi Uspenje Bogorodice. Na severnom zidu su prikazane scene Izdajstva
Judinog i Put na Golgotu. U svodu severozapadnog traveja na severnoj polovini je scena
Hristu daju sirće sa žuči i Podizanje krsta, dok je na južnoj polovini scena Josif iz
Arimatreje moli za telo Hristovo. Na zapadnom zidu severnog kraka krsta je Raspeće, na
severnom je Oplakivanje, a na istočnom zidu su arhanđeo Gavrilo sa Davidom iz
Blagovesti.
- Gornju, najvišu zonu zauzimaju Veliki praznici. U južnom kraku krsta na svodu su scene
Krštenja na istočnoj polovini i Vaskrsenje Lazarevo na zapadnoj polovini. Na južnom
zidu je scena Sv.Jovan Krstitelj razgovara sa narodom i Marta i Marija mole Hrista za
Lazara. U zapadnom traveju na svodu je Preobraženje na južnoj polovini i Ulazak u
Jerusalim na severnoj polovini svoda. Scene „Da ne kažete“ i Dovođenje magarca se
nalaze na zapadnom zidu. U severnom kraku krsta na svodu je Vaznesenje, dok se scena
Povratak Bogorodice i apostola posle Vaznesenja nalazi na severnom zidu.
 Kupola
- Živopis u kupoli je vremenom dosta oštećen, a na pojedinim mestima postoji preslikani
sloj iz 19. veka. U pandantifima su jevanđelisti, oštećeni, između njih su Mandilion i
Keramion i dva anđela na severu i jugu. U prstenu kupole su sevastijski mučenici. U
tamburu su proroci i Nebeska liturgija. U kaloti kupole je Hrist Pantokrator.
 Stil
- Pretpostavlja se da su živopis naosa i oltara izvela trojica majstora. Pretpostavlja se da su
bili Grci, upravo pristigli ili prilagođeni našoj sredini. Neke su pretpostavke da su bili
saradnici Mihaila i Evtihija. Ktitorski natpis i legende su pisane na staroslovenskom, a
negde su na grčkom. Jedan od slikara se potpisao na grčkom. Stil oponaša uzore
Milutinovih zadužbina. Jedan majstor je radio Velike praznike i scene posle Vaskrsenja.
Mnogo bolji slikar od njega je radio glavne scene Hristovih Stradanja, stojećih figura
donje zone i jednog dela mučenika, on se i potpisao ispod freskoikone Hrista 
 
 Priprata
- Freske u priprati su dosta oštećene u nekom požaru.
- Na južnom zidu južnog broda priprate prikazane su četiri stajaće figure. Ovo se može
nazvati vladarskom kompozicijom. Najistočnija figura je kralj Dušan, do njega je
kraljica Jelena, do nje je muška figura signirana kao vojvoda Dejan, a do njega je
ženska figura, njegova žena, signirana kao vojvodica Vladislava.
- Na severnom zidu severnog broda su ostaci ktitorske kompozicije. Prikazana je
Marena, čiji je lik potpuno uništen, ima samo svetli veo i nakon restauracije je otkriveno
da drži model crkve. Pored nje je veliko oštećenje ali se vidi da je u pitanju neko od
ktitora, pretpostavka je da je to Radoslav. Poslednja prikazana figura je signirana
kao Jovan, iz čega se zaključuje da je u pitanju sin Dejana i Vladislave.
Pretpostavlja se da su ktitori bili sahranjeni u priprati. Budući da je ovaj deo crkve
goreo, za ostatak živopisa se može reći da postoji zona stajaćih figura, dok srednju zonu
čine ilustracije psalama.
 7. CRKVA U SELU DIĆI

- Nalazi se u selu Dići, blizu Ljiga.

- Nađena je prilikom iskopavanja na groblju u Dićima, kada je ustanovljeno da se radi o
jednobrodnoj građevini sa pripratom. Tada su u naosu u jugozapadnom delu građevine
pronađene 4 nadgrobne ploče, od kojih jedna ima važan natpis. U tom natpisu piše
parafrazirano da je 8. maja 1327. godine u dane kralja Stefana umro rab Božji monah
Nikola a zovom mirskim čelnik Vldrag ktitor ovog svetog mesta.Dalje u natpisu stoji ovaj
kamen postavi raba Božja Ana a zovom mirskim gospođa Vladislava. Iz ovog natpisa
zaključujemo da je ktitor hrama bio rudnički velmoža Vldrag, a hram je nastao do
1327. godine, kada je on sahranjen ovde. Može se pretpostaviti da je u pitanju bila
porodična grobnica.

8. KOMPLEKS PEĆKE PATRIJARŠIJE

8.1 Crkva Svetog Dimitrija
- Pod zaštitom UNESKOa od 2006. godine
- Crkvu Sv. Dimitrija u Peći je podigao arhiepiskop Nikodim, severno od crkve Sv.
Apostola, na mestu prvobitnog paraklisa ove crkve. To znamo iz Pećkog letopisa, a i
Marko Pećki, pisac sa kraja 14. i početka 15. veka u svojoj službi arhiepiskopu Nikodimu
govori da je on podigao ovaj paraklis.
- Tačna godina izgradnje se nigde zvanično ne navodi ali se potencijalno datuje od 1317.
ili 1320. do 1324. godine, budući da Nikodim umire 1324. godine. Pretpostavlja se da
je i živopisana pre njegove smrti 1324. godine. Druga pretpostavka je ta da je
živopisana za vreme patrijarha Joanikija, na šta ukazuje kompozicija na zapadnom
zidu iznad ulaza, gde se izvesni monah/arhiepiskop Joanikije moli Bogorodici, što
živopis smešta u period kada je patrijarh Joanikije bio arhiepiskop od 1338. do
1346. godine kada je proglašen patrijarhom. Ovoj, teoriji doprinosi i činjenica da je
on prikazan na južnom zidu zapadnog traveja uz cara Dušana, kralja Uroša i Sv.
Savu, ali tu opet postoje problemi, jer vladarske figure mogu biti i Stefan Dečanski i
Dušan, a crkveni velikodostojnik može biti Nikodim.
 Arhitektura
- Jednobrodna građevina tipa sažetog upisanog krsta, sa tri traveja, kupolom nad
središnjim travejem, na istoku ima oltarsku apsidu spolja poligonalnu, iznutra polukružnu.
Zapadni travej ima krstasti svod i niži je od ostatka građevine. Južnom stranom je
povezana sa crkvom Sv. Apostola. Nikodim je počeo i možda završio pripratu ispred
crkve, ali je svakako Danilo II nastavio izgradnju priprate za celokupan kompleks.
 Živopis
 Oltarski prostor
- U konhi oltarske apside je prikazana Bogorodica Znamenja, koju flankiraju dvojica
anđela. U donjem severnom uglu se nalazi i potpis slikara, koji se zvao Jovan. Dar
Božiji od ruke Jovana
 U zoni ispod je prikazano Pričešće apostola, severno od bifore je pričešće hlebom, dok je
pričešće vinom sa južne strane bifore. U donjoj zoni je Služba arhijereja ( Poklonjenje
Agnecu je preslikano??), donja zona je valjda sloj iz 17.veka. Na bočnim zidovima
oltarskog prostora se nalaze i scene iz Bogorodičinog ciklusa, u oštećenom stanju,
Rođenje Bogorodice i Vavedenje, ove scene su u istoj zoni sa Pričešćem apostola. U
svodu oltarskog prostora su bile scene Raspeća i Silazak u Ad, ali su preslikane.
 Kupola
- U kaloti i tamburu je prikazano Vaznesenje. Neki delovi su iz 14. neki iz 17.veka. Na
pandantifima su jevanđelisti, Marko i Luka su iz 14. veka, a Matej i Jovan iz 17. veka.
- U potkupolnom prostoru su raspoređeni Veliki praznici. Rođenje i Sretenje se nalaze na
jugu, Krštenje i Preobraženje se nalaze na zapadu, Vaskrsenje Lazarevo i Ulazak u
Jerusalim su na severnoj strani. Blagovesti su smeštene na zapadnu stranu istočnog para
pilastara, Bogorodica je prikazana na južnom pilastru ispod proroka Solomona, dok je
arhanđeo Gavrilo prikazan na severnom ispod proroka Davida.
 Naos
- U najvišim zonama potkupolnog prostora smešteni su Veliki praznici. U srednjoj zoni
naosa nalazi se ciklus Svetog Dimitrija. Na severnom zidu su scene Sveti Dimitrije
pred carem Maksimilijanom, Sveti Dimitrije blagosilja Nestora, Pobeda Nestora nad
Lijem i Smrt Svetog Dimitrija, neke od tih scena su iz 17. veka. Na južnom zidu je
Sahrana svetog Dimitrija i Sveti Dimitrije brani Solun, nešto je iz 14. nešto iz 17. veka. U
najnižem delu naosa je zona stajaćih figura. Na severnom zidu je monah Sava
Jerusalimski, Sveti Stefan Novi, sveti ratnici Nestor, Dimitrije i Đorđe, a na južnom su
Jefrem Veliki i Jefrem Sirijski uz Jovana Krstitelja. Na zapadnoj strani istočnog para
pilastara su prikazani Hrist na jugu i Bogorodica na severu.
 Zapadni travej
- U potrbušju luka koji odvaja zapadni travej od naosa crkve u temenu u medaljonu je
prikazan arhanđeo Mihajlo, pored njega u medaljonima Joakim i Ana, dalje su stajaće
figure proroka Arona i Mojsija i u najnižem delu na severu je prikazan Sveti Nikola,
nasuprot njega je nešto iz 17.veka.
- Zapadni travej ima krstasti svod. U svakom polju krstastog svoda prikazane su 4 scene
nekih sabora, objedinjene predstavom Hrista Emanuila u medaljonu koji je
prikazan u temenu svoda. Na istočnoj i zapadnoj strani su I i II Vaseljenski sabori,
dok su na severu i jugu prikazani Sabor Simeona i (pra) unuka mu Milutina i Sabor
Svetog Save. Ova dva domaća sabora nisu istorijska, već je u pitanju vid investiture
Milutina, njega Stefan Nemanja, ovde kao monah Simeon postavlja za vladara, i u
pitanju je državni, a ne crkveni sabor, budući da nema arhijereja, pored Simeona su
monasi, pored Milutina dvorska pratnja i mačonosac. Sabor Sv. Save jeste crkveni.
Poenta svega ovoga je da su predstavljena tri elementa državnosti: vladar i dvor,
arhiepiskopi i arhijereji (crkva) i Vaseljenski sabori koji ukazuju na Nemanjiće kao
 istinske nastavljače cara Konstantina, i daje im legitimitet. Hrist Emanuilo (Logos) u
temenu je Premudrost Božija koja nadahnjuje na donošenje ispravnih odluka, a ta
mudrost može da se stekne samo uz pomoć Svetog Duha, pa se neposredno uz ovu
kompoziciju se nalazi i kompozicija Silaska Svetog Duha na apostole, na južnom
zidu zapadnog traveja. Sveti oci smatraju se naslednicima apostola.
- Na južnom zidu je neobično prikazano Uspenje Bogorodice, budući da nije bilo
mesta u ostatku crkve. Ispod se nalazi ktitorska i vladarska kompozicija. E sad je to
problem, jedna varijanta je ta da su ovde predstavljeni patrijarh Joanikije, car
Dušan, kralj Uroš i Sv. Sava, a druga je da su ovo arhiepiskop Nikodim I, kralj
Stefan Dečanski i mladi kralj Dušan. Predstava je bila dosta oštećena. Prikaz Joanikija
na zapadnom zidu je doprineo teoriji da je prikazan Joanikije i druga varijanta
vladara,ali ako bi se to reklo, onda se mora reći i da ustaljeno prikazivanje Dušana
ne odgovara fizionomiji i karakteristikama vladarske figure ovde, pre će biti da je
reč o Dečanskom. Bilo kako bilo, prikazani su na crvenoj pozadini u odeći tog doba.
- Na severnom zidu zapadnog traveja prikazana je scena Silaska Svetog Duha na apostole.
Ispod je u niši naslikan patrijarh Jefrem, ali ovo je sa kraja veka. Ispod su prikazani sveti
ratnici Sv.Teodor Tiron i Teodor Stratilat, i sveti lekari Kozma i Damjan.
- Na zapadnom zidu zapadnog traveja nekada je bio prozor, pre izgradnje priprate. U luneti
zazidane bifore prikazan je prorok Zaharija sa signaturom ( možda Hrist u drugom
obličju), dok su u zazidanoj luneti prikazani Bogorodica u stavu orante i pored nje klečeća
figura, za koju na osnovu natpisa zaključujemo da je verovatno u pitanju tadašnji
arhiepiskop, a potonji patrijarh Joanikije. U prevodu O presveta Bogorodice primi molbu
raba svojego arhiepiskopa Joanikija. I dole je on signiran sa Sveti Joanikije. Pored bifore
su scene Oplakivanja i Mironosica na grobu Hristovom. U zoni ispod oko ulaza su
prikazani Sveti Prokopije i arhangel Mihailo i arhangel Gavrilo i Sveti Nikita.
  Stil
- Slikar se zvao Jovan, što znamo na osnovu potpisa u polukaloti apside. On je skoro
izvesno bio Grk, mogao je doći iz Soluna ili njegovog šireg zaleđa. Bio je darovit, odličan
poznavalac antičkog nasleđa. Pojedinačni likovi i oni u kompozicijama su proporcionalni
i skladnih pokreta, dok su scene lišene suvišnih pojedinosti.
- Pretpostavlja se da je uz Jovana radio još jedan umetnik, njegov stil je raspričaniji, likovi
mu nisu dopadljivi, ali su izražajni, dok su pokreti figura kruti. Generalno nema sklad kao
što ima Jovan.
 Fasada i ukras
- Crkva je zidana ćelijastim načinom granje, dok pojedini prozori odgovaraju gotičkoj
plastici. Prozori na transeptu su urađeni u vizantijskom stilu, dok su oni na kupoli
stepenasto uvučeni. Prozor na zapadnom zidu je zazidan u vreme Danila II kada je
građena priprata. Severna bifora ima elemente gotike sa četvorolisnim otvorom na vrhu, a
na isti način je izvedena i bifora na istočnoj fasadi.
- Portal je dekorisan tordiranim užetom, astragalom, a na sredini arhitravne grede su
reljefni krst i palmete u stilizovanoj lozici.
- Dekoracija u sa motivima dvostrukog krsta nalazi se na sarkofazima u zapadnom traveju,
gde su inače sahranjeni Nikodim i Jefrem.

8.2 Crkva Bogorodice Odigitrije

- Paraklis Bogorodice Odigitrije u kompleksu u Peći nalazi se južno od glavne crkve
Svetih Apostola, a njen ktitor bio je arhiepiskop Danilo II. Pretpostavlja se da je
podignuta oko 1330.godine, a veći deo radova je završen do Danilove smrti 1337.
godine.
- Prema svedočenju Danilovog Nastavljača, arhiepiskop Danilo „poče zidati crkvu u ime
Presvete, koja se zove Odigitrija carigradska, praznik Uspenije“, kao razlog navodi „Jer
Njezin nadećni sluga beše“, i kao povod dalje saopštava „jer ga izbavi od mnoge napasti
i bezbožnih klanja, kada beše u Svetoj Gori, i u carstvujućem gradu Konstantinovu, kada
je išao tamo, sve svoje želje Njezinom pomoću dobi“. Zapravo govori o napadima
Katalanske kompanije koja je početkom 14.veka napadala i pljačkala Hilandar u periodu
kada je Danilo bio njegov iguman, a u Carigradu je verovatno bio po nekoj službenoj
dužnosti.
 Arhitektura
- Građevina razvijenog upisanog krsta sa kupolom nad ukrsnicom svodova, spolja
osmostranom i iznutra kružnog preseka, trodelnim oltarskim rpostorom čiji središnji deo
dominira na istoku, dok su sa strana proskomidija i đakonikon koji su dobili funkciju
paraklisa, što može da se zaključi na osnovu živopisa. Severni je posvećen
Sv.Arseniju I, čije je žitije napiaso Danilo II, a južni je posvećen Jovanu Krstitelju. Od
ostatka građevine malo odstupa u simetriji budući da se prilagođavala celom kompleksu.
Otprilike istovremeno dodat joj je paraklis Svetog Nikole na jugu.
 Fasada i ukras
- Ova crkva nije zidana pažljivo kao crkva Svetog Dimitrija, pošto je planirano da fasade
budu malterisane i bojene. Na njoj je više prisutan romano-gotički ukras iako je sama
crkva građena u vizantijskom stilu. Na kupoli se lezene završavaju u vidu konzola koje
nose potkrovni venac. Bifora u istočnoj fasadi sastavljena je iz delova koji nisu predviđeni
za jedan prozor. Moguće je da su delovi preneti sa drugog gradilišta ili da su uzeti od
Dečanskih skulptora koji su u to vreme bili aktivni na radovima Dečana.
 Živopis
 Oltarski prostor
- U konhi glavne oltarske apside prikazana je Bogorodica na tronu sa malim Hristom
koji blagosilja, a koje flankiraju arhanđeli Mihailo i Gavrilo koji im se klanjaju. Iznad
Bogorodičine glave naslikan je svetlopurpurni disk, čija simbolika nije u potpunosti
razjašnjena ni ovde ni na drugim mestima, ali se pretpostavlja da ima veze sa
objašnjavanjem nebeskog prostora, ili je to prikaz Logosa ovaploćenog kroz Hrista, itd,
itd, itd... U zoni ispod je prikazano Pričešće apostola, na severu vinom, na jugu hlebom.
Zanimljivo za ovu scenu je to što su anđeli odeveni kao dvorjani,a ne kao đakoni. U
zoni ispod prikazana je Služba arhijereja. Umesto Agneca koji je izostavljen zbog
prozora u temenu luka prozora naslikano je crveno nebesko biće označeno kao
šestokrilat, a na bočnim stranama prozora oko njega su anđeli đakoni sa ripidama u
rukama. Osim u Službi arhijereja, arhijereji su prikazani i na bočnim zidovima oltarskog
prostora, Sveti Kiril Jerusalimski je prikazan na južnoj strani severoistočnog stupca, Sveti
Antipa Pergamski je prikazan na severnoj strani jugoistočnog stupca, dok su Sveti
Silvester i Sveti Spiridon prikazani na južnom i severnom zidu u medaljonima iznad
lukova, tj. ulaza u paraklise.
- Na trijumfalnom luku prikazano je 11 medaljona sa poprsjima, u centralnom i najvećem
je prikazan Hrist Emanuil, a oko njega su poprsja episkopa. U donje dve zone
trijumfalnog luka su postavljeni stolpnici.
- Na severnoj polovini svoda oltarskog prostora prikazano je Vaznesenje, ispod su na
severnom zidu scene Mir vam i Neverovanje Tomino. Na južnoj polovini svoda oltarskog
prostora prikazana je scena Silazak Svetog Duha na apostole,
 Paraklis Svetog Arsenija ( protezis)
- U timpanonu istočnog zida naslikana je predstava Bogorodice Znamenja, verovatno
u stojećem stavu na kvadratnom supedionu, koja u naručju drži medaljon sa Hristovim
poprsjem, a njoj se klanjaju dva arhanđela. Ispod ovoga je scena Vizija Svetog Petra
Aleksandrijskog. Ona zauzima zonu stojećih figura, mesto po pravilu određeno za
oltarsku nišu, a u Arsenijevom paraklisu završeno ravnim zidom. Scenu Vizije Sv. Petra
Aleksandrijskog uokviruju figure otaca iz kompozicije Služba arhijereja, zauzimajući
istočne delove severnog i južnog zida paraklisa. Na severnom zidu je i neidentifikovani
sveti đakon u zoni stajaćih figura. U gornjem delu niskog zida koji odvaja glavni deo
oltarskog prostora od severnog paraklisa Svetog Arsenija (dakle južni zid
paraklisa/protezisa) na severnoj strani su naslikana tri jevrejska mladića u poprsju. Na
zapadnoj strani niskog zida koji odvaja bemu od paraklisa Sv.Arsenija je naslikan crveni
 rascvetali golgotski krst. Na severnoj strani severoistočnog stupca je prikazan Sveti
Nestor, koji nije prikazan u ratničkom ornatu, već u crvenoj odori, što je raniji tip prikaza
svetih ratnika-mučenika. Naspram Sv.Nestora na severnom zidu u zoni stajaćih figura
je scena Anđeo se javlja Svetom Pahomiju. Ova scena je retka i ističe monaške vrline
i situirana je u crkvama sa pocrtanim monaškim izrazom u izboru tema, njeno
izvorište je verovatno sa Atosa. Druga zona, poluobličasti svod paraklisa, oslikana je
scenama iz života Svetog Arsenija koje se tiču njegovog napredovanja u crkvenoj
službi. Prve dve scene Sveti Sava postavlja Arsenija za đakona i Sveti Sava postavlja
Arsenija za popa su oštećene, sačuvana je signatura. Sledeća scena je Postavljanje
Arsenija za arhiepiskopa, u ovoj sceni je problem identifikacjia vladara sa desne strane i
tu su sad brojne pretpostavke ko je u pitanju. Sledeća scena je Uspenje Svetog Arsenija.
Danilo II je posvetio paraklis Svetom Arseniju, s jedne strane iz razloga što se
naspram proskomidije ove crkve u susednoj crkvi Svetih Apostola nalazi sarkofag sa
moštima Sv. Arsenija. Danilo II je bio pisac žitija Sv.Arsenija, a on je služio i kao
uzor arhiepiskopima.
 Paraklis Svetog Jovana Preteče ( đakonikon)
- Paraklis Svetog Jovana Preteče nalazi se na mestu đakonikona crkve, južno od
glavnog oltara Bogorodičine crkve i kao i paraklis Svetog Arsenija i on ima sopstveni
slikani program u skladu sa svojom funkcijom zasebne crkve, što je u žitiju Danila II i
naglašeno.
- Nad prozorom na istoku je jedno šestokrilato nebesko biće, u najvišoj zoni istočnog zida
u luneti pod svodom je Bogorodica Platitera(Znamenja) u poprsju, sa Hristom u
medaljonu, a severno i južno od prozorskog otvora su Sv.Vasilije Veliki i Sv.Jovan
Zlatousti iz scene Služba otaca crkve. Ova scena je svedena samo na dva člana zbog
veličine prostora.
- U prelazima svodova i u višim zonama je ciklus žitija Svetog Jovana Preteče, sa velikim
brojem scena koje nisu raspoređene hronološki. Izvedene su scene Susret Marije i
Jelisavete, Rođenje Sv.Jovana Preteče, Irodova gozba, Bekstvo Jelisavete sa malim
Jovanom Pretečom, Smrt Sv.Jovana Preteče, Obretenje glave Sv. Jovana Preteče,
- U zoni stojećih figura je na južnom zidu izvedena još jedna scena iz ciklusa Sv.Jovana
Preteče, a do nje je predstava Deizisa. Likovi Sv. Dimitrija i Sv. Stefana Prvomučenika su
prikazani na južnoj strani pregradnog zida, koji odvaja paraklis od beme. Na zapadnom
pregradnom zidu, koji odvaja paraklis od naosa su u gornjoj zoni poprsja dva anđela u
medaljonima, a u donjoj zoni je poprsje Sv. Prokopija.
- Na južnoj strani luka u polukružnom otvoru zida koji odvaja naos od južnog paraklisa je
naslikana Sv. Atanasija Farmakolitrija, a naspram nje je naslikana još jedna sveta žena, za
koju se pretpostavlja da je Sveta Marina.
 Kupola
- U kupoli u temenu kalote je prikazano poprsje Hrista Pantokratora, oko kog ide tanak
prsten sa tekstom 101. / 102. Psalama, ispod kojeg se nalazi scena Nebeske liturgije, dok
su ispod nje u tamburu proroci.
- Neobičnost u prikazivanju Hrista Pantokratora je to što je on signiran kao takav, što nije
čest slučaj.
- Tekst Psalama 101/102 19-21 Što je prinikao sa svete visine svoje, Gospod pogledao s
neba na zemlju. Da čuje uzdisanje sužnjevo i odreši sinove smrtne. Da bi kazivali na
Sionu ime Gospodnje i hvalu Njegovu u Jerusalimu, napisan je zlatnim slovima na
crvenoj pozadini. U suštini ovaj natpis nosi snažnu soteriološku simboliku.
- Nebeska liturgija ovde najvećim delom predstavlja likovni odraz Velikog vhoda, prilikom
kojeg sveštenik i đakoni u procesiji vrše prenos svetih darova iz proskomidije kroz naos
nakon čega ih postavljaju na Časnu trpezu. Ovde ova scena ima dva težišta, Hrista
Agneca na trpezi na istoku i trpezu pod baldahinom na zapadu. Ovde Nebesku liturgiju
odlikuje izražena evharistička simbolika.
- Ispod Nebeske liturgije u osmostranom tamburu je naslikano ukupno 16 proroka.
 Potkupolni prostor
- U pandantifima su prikazani jevanđelisti. Na jugoistočnom je Jovan, na jugozapadnom
Luka, Marko na severozapadnom i Matej na severoistočnom. Na istoku i zapadu su
Mandilion i Keramion, između njih na severu i jugu su heruvimi.
 Naos
- Ciklus Velikih praznika je u ovoj crkvi otpočinjao na stupcima oltarske pregrade, tekao u
naosu i završavao se u svodu oltara.
- Ciklus Velikih praznika otpočinje Blagovestima, koje su prikazane na zapadnoj strani
istočnog para stubaca. Na severnoj polovini scene su prikazani arhanđeo Gavrilo i iza
njega nad lukom svoda nad ulazom u paraklis Sv. Arsenija je prorok Solomon, dok su na
južnoj polovini Bogorodica i prorok David.
- Rođenje Hristovo zauzima celu površinu svoda južnog kraka krsta.
- Sretenje je prikazano u luneti južnog zida južne pevnice.
- Krštenje bi trebalo da se nalazi na zapadnoj polovini svoda južnog krsta, a scena je dosta
oštećena.
- Preobraženje se nalazi na valjda na svodu jugozapadnog traveja. Ovo je najslabije
očuvana scena u ovom ciklusu, a od nje je sačuvan samo natpis.
- Vaskrsenje Lazarevo nalazi se na južnoj polovini svoda zapadnog traveja.
- Ulazak u Jerusalim se nalazi na severnoj polovini svoda zapadnog traveja.
- Raspeće je prikazano na zapadnoj polovini svoda severnog kraka krsta.
- Mironosice na grobu Hristovom se nalaze u luneti severnog zida severne pevnice.
- Silazak u Ad je prikazan na istočnoj polovini svoda severnog kraka krsta.
- Vaznesenje je prikazano na severnoj polovini svoda oltarskog prostora.
- Silazak Svetog Duha na apostole se nalazi na južnoj polovini svoda oltarskog prostora.
- Uspenje Bogorodice zauzima najvišu i srednju zonu zapadnog zida zapadnog traveja.

- Nakon ciklusa Velikih praznika ide ciklus Hristovih posmrtnih javljanja. Otpočinje na
južnoj strani zida nad lukom severozapadnog traveja(na južnoj strani zida iznad
 arkosolijuma). Nastavlja se na severnom zidu severne pevnice, a završava se na
severnom zidu oltarskog prostora.
- Hristos se javlja Mironosicama, Mironosice javljaju apostolima o Vaskrsenju i Petar i
Jovan pred praznim grobom se nalaze na južnoj strani zida iznad arkosolijuma. Poslednja
epizoda je oštećena.
- Put i Večera u Emausu. Te dve scene su objedinjene jednim natpisom u jednu celinu, ali
od Večere u Emausu nije ostalo maltene ništa. Nalazi se na severnom zidu severne
pevnice u srednjoj zoni.
- Hristovo javljanje učenicima iza zatvorenih vrata, tj. Mir Vam i Neverovanje Tomino
nalaze se na severnom zidu glavnog oltarskog prostora u srednjoj zoni.

- U istoj zoni sa ciklusom Hristovih posmrtnih javljanja nalazi se i Bogorodičin ciklus.

Prvobitno se u ovoj crkvi nalazilo 10 scena, a danas ih je ostalo znatno manje.
- Početna scena je Blagovesti Joakimu. Dalje idu Blagovesti Ani, Susret Joakima i Ane kod
Zlatnih vrata. U srednjoj zoni južnog zida južne pevnice je prikazano Rođenje Bogorodice
sa istočne strane prozora, i Milovanje male Bogorodice sa zapadne strane. Pretpostavlja se
da je Vavedenje bilo na južnom zidu jugozapadnog traveja. Molitva prvosveštenika
Zaharije nad štapovima prosaca je verovatno bila na polovini svoda jugozapadnog traveja.
Zaruke Bogorodice se nalaze na sredini svoda jugozapadnog traveja. Pretpostavlja se da je
sledeća scena bila Blagovesti Bogorodici na bunaru. Poslednja scena koja je značajno
uništena je Prekori Josifovi. Neki istraživači pretpostavljaju i da je postojala scena
Bogorodica pije vodu izobličenja.

 Zona stojećih figura

- Na zapadnoj strani severoistočnog stupca prikazana je Bogorodica Zastupnica-
Moliteljnica, njen pandan je lik Hrista na jugoistočnom stupcu, koji je danas pokriven
tronom.
- Na južnom zidu južne pevnice su prikazani Jovan Krstitelj, Sveti Sava Osvećeni, Sveti
Antonije i Sveti Arsenije.
- Na južnom zidu jugozapadnog traveja prikazani su Sveti Jeftimije, Sveti Pavle Tivejski,
dok su Sv.Makarije i Onufrije prikazani na bočnim stranama južnog ulaza u crkvu. Dalje
je na južnom zidu prikazan Sv. Pavle Latroski, dok je Sv.Teodor Studit prikazan na
zapadnom zidu jugozapadnog traveja.
- Na zapadnom zidu zapadnog traveja sa južne strane ulaza nalazi se ktitorska
kompozicija. Na njoj je prikazan ktitor hrama arhiepiskop Danilo II koji zajedno sa
Sv. prorokom Danilom drži model hrama. Pored Danila II je natpis. Parafrazirano tu
piše Danilo preosvećeni arhiepiskop svih srpskih i pomorskih zemalja prinosi crkvu
prečasnoj Materi Božijoj Odigitriji, valjda predvođen velikim prorokom Danilom.
Neobično na ovom rešenju je što se Danilo II odlučio za nešto stariju varijantu ktitorske
kompozicije, gde ga imenjak predvodi patronu hrama, a takođe je neobična i njegova
odeća koja nije arhiepiskopska. U sklopu ktitorske kompozicije na zapadnoj bočnoj
 strani nekadašnjeg luka u jugozapadnom delu hrama, nalazi se predstava
Bogorodice Odigitrije, dosta oštećeno.
- U luneti nad zapadnim portalom prikazana je Bogorodica Oranta.
- U dovratnicima zapadnog portala su prikazani Sveti Gerasim na južnoj strani, a na
severnoj je scena Pričešće Marije Egipatske.
- Severno od zapadnog ulaza prikazan je arhanđeo Miahilo sa isukanim mačem.
- Na severnom zidu severne pevnice su prikazani sveti ratnici.
 Severozapadni travej
- Prostor severozapadnog traveja Bogorodičine crkve u Peći, kao grobno mesto
ktitora crkve, arhiepiskopa Danila II, koje prati i posebna tematika u živopisu, te ovaj
prostor predstavlja jednu zaokruženu programsku celinu.
- U potrbušju luka koji odvaja tu celinu od ostatka zapadnog traveja prikazani su Sv.Vit i
Sv. Jermolaj sa zapadne strane, a sa druge strane su Sv. Danilo i Sv. Nikola.
- U zoni stajaćih figura na zapadnom i severnom zidu su prikazani sveti lekari.
- Iznad zone stajaćih figura je na zapadnom zidu prikazana Bogorodica Moliteljica, na
severnom zidu je Bogorodica sa Hristom Hraniteljem, tj. Bogorodica Hranitelja Ništih
- U potrbušju luka nad Danilovim sarkofagom naslikane su predstave dvojice starozavetnih
praoca, Jakova i Jude.
- U zapadnom delu svoda odmah iznad Danilovog sarkofaga je prikazana scena
Neopalima kupina, dok je na istočnom delu poluobličastog svoda do Neopalime
kupine prikazana Starozavetna Skinija.
- Iznad Danilovog sarkofaga je izveden njegov portret.
 Stil
- U ranijim istraživanjima živopisa Bogorodičine crkve u Peći istaknuto je da su crkvu
oslikale tri skupine majstora, odnosno nekolicina majstora.
- Svetozar Radojčić razlikuje tri skupine majstora, pri čemu je najbolji radio freske u
kupoli, oltaru, Velike praznike, ciklus Bogorodice i Hristovih posmrtnih javljanja, kao i
ciklus Svetog Arsenija, drugi je radio živopis u paraklisu Svetog Jovana Preteče, a treći je
radio u nižim zonama crkve. On ističe izirčito crtački talenat slikara Vaznesenja i ocenu
da se anonimni majstor najniže zone u svemu može meriti sa majstorima prve decenije
14.veka. Pretpostavlja da su slikari skoro sigurno bili pod uticajem Svete Gore, ako ne i
odatle.
-
8.3 Crkva Svetog Nikole u Peći
- Crkva, tj. paraklis Svetog Nikole se nalazi južno uz crkvu Bogorodice Odigitrije u Peći.
- Podigao ju je arhiepiskop Danilo II, gotovo istovetno kada i crkvu Bogorodice Odigitrije.
 Arhitektura i živopis
- Po arhitektonskoj konstrukciji crkva Svetog Nikole je vrlo jednostavna. To je
jednobrodna građevina, sagrađena od kamena i opeke. Zasvedena je poluobličastim
svodom, koji ojačava potporni luk oslonjen na dva pilastra. Mala apsida je iznutra
 polukružna, a spolja trostrana. Severnom stranom deli zid sa crkvom Bogorodice
Odigitrije, tj. sa južnim zidom paraklisa Svetog Jovana Krstitelja.
- Nije sasvim izvesno da je ova crkva bila ukrašena freskama u 14.veku, jer se u biografiji
Danila II samo pominje da je crkva bila ukrašena, ipak tragovi nekih starijih fresaka u
soklu na južnom zidu oltara kao da na to upućuju.
8.4 Priprata kompleksa u Peći
- Izgrađena je ispred sve tri crkve pećkog kompleksa, a podigao ju je arhiepiskop
Danilo II u četvrtoj deceniji 14.veka (pre smrti 1337.godine). Izgradnja priprate se
opisuje u njegovoj biografiji. U opisu gradnje se pominje da je nad pripratom sagradio
i katihumenu, kao i veliki pirg/kula pred crkvom u kome se nalazila crkvica
posvećena Danilu Stolpniku. Ta kula se vidi i na ktitorskom portretu na zapadnom
zidu u crkvi Bogorodice Odigitrije, s tim što tu izgleda kao da je u sklopu priprate, a
ne ispred. Danas su ostali samo temelji.
 Arhitektura
- Bila je zamišljena kao veliki trem i otvorena sa tri strane. Ima 12 traveja,koji su zasvedeni
krstastim svodovim, a zbog velikog raspona u njenoj unutrašnjosti bilo je postavljeno po
sredini pet podupirača- dva stuba i tri stupca koji su nosili svodnu konstrukciju. Tokom
obnove oko 1560. godine lučni prozori su zatvoreni, iz konstruktivnih razloga, što je
pripratu spasilo od rušenja. Nju su takođe gradili svetogorski majstori koji su radili crkvu
Svetog Dimitrija i Bogorodice Odigitrije.
 Živopis i stil
- Od prvobitnih fresaka iz vremena Danila II malo je preostalo, taj živopis je sačuvan
pretežno u južnim travejima, a na fasadi je sačuvan Ciklus o Noju.
- Iako malobrojne, po izboru tema one su vrlo zanimljive. Naročito pada u oči Loza
Nemanjića na istočnom zidu kod bočnog južnog ulaza u pripratu, na kojoj su
prikazani članovi dinastije od osnivača Stefana Nemanje pa sve do tadašnjeg kralja
Dušana.
- Nad ulazom u crkvu Bogorodice živopisan je u 14.veku i ktitor Danilo II, još kao
čovek mlađih godina. Zajedno sa svetim Nikolom on se priklanja monumentalnom
liku Bogorodice koja je prikazana kao Životonosni istočnik.
- Među pojedinačnim likovima iz 14.veka ističe se retkošću Bogorodica
Mlekopitatelnica na južnom zidu.
- Pretpostavlja se da su freske radila dvojica majstora. Jedan ističe crtež, a drugi kolorit.
- Kada je za vreme Makarija Sokolovića obnovljen živopis, majstori su navodno sledili
originalni raspored živopisa, pa se na osnovu toga može pretpostaviti kako je izgledao sloj
iz 14.veka.
- Istovremeno kada se oslikavala priprata, živopisane su i fasade priprate. Te zidne sliku su
dosta propale, ali se razaznaju pojedine figure i kompozicije. Na južnoj strani priprate,
ispod nekadašnjeg trema, naslikana je, pored ostalog scena rođenja nekog svetitelja.
- Od scena iz Nojevog ciklusa su sačuvane scene Pijanstvo nojevo, Nabukodonosorov
san.
- Oko 1375. godine, pola veka kasnije, iznad kamenog prestola Svetog Save je
naslikan neobičan lik Svetog Save Srpskog, na pilastru uz ulaz u crkvu Svetih
apostola. Tu je prvi srpski arhiepiskop označen kao patrijarh. On nosi svečanu odoru
sa kitnjastom kaliptrom na glavi. Ovo je verovatno bio svestan čin prvih srpskih patrijarha
u nastojanju da uzvise osnivača srpske nezavisne crkve i odraz su borbe vođene sa
 Carigradom oko priznavanja srpkse patrijaršije. U sličnom periodu nastaje i poprsje
Starca Dana nad ulazom u crkvu Svetih apostola.

9. CRKVA HRISTA PANTOKRATORA U DEČANIMA

- Crkva Hrista Pantokratora (+posveta Vaznesenju) u Dečanima je zadužbina kralja Stefana

Dečanskog, ujedno i njegova grobna crkva. On je započeo, a celokupni radovi su završeni
za vreme njegovog sina Dušana.
- Pod zaštitom UNESKOa od 2004. godine.
- Izbor posvete crkve verovatno ima veze sa izgnanstvom Stefana Dečanskog u Carigrad i
njegovim boravkom pri manastiru Hrista Pantokratora tamo.
- Izbor mesta i deo izgradnje Dečana opisan je u žitiju Stefana Dečanskog koje je napisao
Grigorije Camblak. Međutim najviše podataka o izgradnji se nalazi u osnivačkoj povelji
Dečana iz 1330.godine
- Lokacija odabrana za izgradnju manastira označena je kao Bogom naznačeno rajsko
mesto- locus amoenus, koji je kao takvo zapazio još Sveti Sava.
- Izgradnja je započeta najverovatnije 1326./1327. godine, a završena je 1334./1335.
godine.
- Iz natpisa nad južnim portalom priprate znamo da je izgradnja crkve bila poverena
protomajstoru fra Viti iz Kotora. U natpisu piše, parafrazirano Фра Вита мали брат,
протомајстор из Котора, града краљевог, сазида ову цркву Светог Пантократора
господину краљу Стефану Урошу Трећем и његовом сину светлом и превеликом и
преславном господину краљу Стефану. И сазида се за осам година и довршена је
сасвим црква u leto 6843.

 Arhitektura, fasada i spoljašnja dekoracija

- Crkva Hrista Pantokratora u Dečanima generalno ima zanimljivu arhitektonsku izvedbu,

modele na koje se oslanja i uticaje koje u sebi sublimira, i to je pored ostalog čini remek
delom srpske srednjevekovne arhitekture.
- Odluka kralja Stefana Dečanskog da Pantokratorov hram u Dečanima izgradi uz potpuno
oslanjanje na raške tradicije nedvosmisleno je programski povezana sa namenom te crkve.
Dečani su, kao i Banjska, bili grobni hram vladara dinastije Nemanjića, te je poput kralja
Milutina, njegov sin i naslednik posegao u osnovi za modelom koji je uobličio još
rodonačelnik dinastije Stefan Nemanja u Studenici.
- U samom planu Dečana stara iskustva raškog graditeljstva razvijena su i dovedena do
sasvim novog izraza, uz primenu najlsoženijih rešenja savremene romanogotičke
arhitekture srpskog Pomorja. Crkva ima petobrodan naos, kakav se ne sreće u starijoj
arhitekture Raške. On je međutim nadvišen kupolom-postavljenom, kao i kada je reč o
raškim crkvama iz 13. veka, na uzdignuto kubično postolje. Volumeni naosa predstavljeni
su u spoljašnjosti tako da se stvara privid trobrodnog zdanja, takođe svojstvenog
 arhitekturi Raške. Nadalje, potkupolnom traveju središnjeg broda pripojeni su u enterijeru
susedni traveji unutrašnjih bočnih brodova na taj način što su visokim parapetima odeljeni
od drugih delova crkve. Time su naznačeni, opet pod uticajem raških tradicija,
pravougaoni prostori pred oltarskim delom hrama.
- Kao nešto niži, spoljašnji bočni brodovi izdvojeni su u eksterijeru iz središnje mase naosa
i pokriveni zasebnim jednoslivnim krovovima. Oni imaju ulogu paraklisa, posvećenih
Svetom Dimitriju, severni, i Svetom Nikoli, južni.
- Pripratu, sagrađenu istovremeno sa naosom i podeljenu u devet traveja, odlikuje stvarna
trobrodnost. Svi njeni traveji zasvedeni su krstastim svodovima, pri čemu su oni koji čine
središnji brod znatno širi i viši od traveja bočnih brodova. To se u spoljašnjosti ispoljilo
kao stepenovanje masa karakteristično za trobrodne bazilike. Paraklis Svetog Đorđa u
severoistočnom uglu priprate nije posbno arhitektonski uobličen. Od ostatka prostorije
izdvojen je samo tematikom svog zidnog slikarstva.
- Oltarski prostor na istoku, je trodelan i takođe je niži od glavnog dela crkve. Krajnji bočni
brodovi završavaju se na istoku po jednom apsidom. Apsida severnog broda je spojena je
nižim otvorom sa prostorom proskomidije. Između apside i krajnjih istočnih traveja
umetnut je po jedan kratak pravougaoni prostor da bi se apside još više spolja.
Đakonikon je punim zidom odvojen i od beme i od ostatka hrama. Đakonikon je podeljen
jednom drvenom gredom na dva sprata.
- Dečanski hram predstavlja izuzetan samosvojan plod neprekidnih graditeljskih traganja
koja su se odvijala u srpskoj sredini više od veka i po. Samo u državi Nemanjića mogla je
stoga nastati tako uobličena crkva. Nekoliko činilaca iznedrilo je njen plan i spoljašnji
izgled. Reč je pre svega, o sasvim izgrađenim ktitorovim kulturnim i stilskim
shvatanjima. Naročit značaj imale su, zatim i dugoveke srpske umetničke tradicije, koje
su oduvek tvorački živo prilagođavale zapadnjačke graditeljske koncepcije i oblike
potrebama pravoslavnog bogosluženja i ikonografiji prostora. Najzad, od velike važnosti
bile su upućenosti i snažna imaginacija protomajstora Pantokratorove crkve- franjevca
Vite. On je došao iz Kotora, u kojem se umetnički formirao, a gde se dobro znalo za
tokove umetnosti pravoslavnog zaleđa, jer se stvaralaštvo Pomorja u njih odavno
uključilo. Stoga je bio kadar da razume i nastavi stvaralačko kretanje tim pravcima,
odgovarajući na nove potrebe vladara ktitora.
 Fasada i spoljašnja dekoracija
- Skulptoralna dekoracija je skoncentrisana oko prozora i portala spolja, unutra je pretežno
oko kapitela.
- Pozivanje na studeničku, rašku tradiciju prepoznaje se najpre u bogatoj romanogotičkoj
skulptorskoj dekoraciji i mermernoj oplati fasada Dečana, oživljenih polihromijom.
Uglačani mermerni blokovi nižu se u vodoravnim redovima, naizmenično purpurnim i
boje okera. Najneposrednija veza Dečana sa Studenicom ogleda se u činjenici da je
dečanska oltarska trifora, bogato ukrašena reljefima, doslovno ponovila rešenje trifore iz
Studenice, isto onako kao što su studeničke uzore sledili ikonografija i program skulpture
Banjske. Uticaji Studenice su vidljivi i u dekoraciji portala.
  Zapadna fasada
- Zapadni portal pokazuje veliku sličnost sa studeničkim. Osim razlike u tematici i nekih
detalja jasno se zapaža studenički portal kao uzor. Kao i u Studenici portal je višestepen,
ima niz arhivolti i dovratnika, ukrašenim vrežama sa floralnim i životinjskim motivima, a
tu je i motiv tordiranog užeta. Sa jedne strane loza kreće iz čeljusti lava, a sa druge strane
ketosa. Ptice na lozi predstavljaju pravednike u raju. U lozi spoljašnjeg luka je borba
dobra i zla, kentauri i trubači pozivaju đavola, i ta loza je dalja od Hrista u timpanonu.
- U timpanonu je prikazan Hrist koji u jednoj ruci drži knjigu, dok drugom blagosilja, sedi
na tronu valjda, stilizovane kao ovce ili lavovi? pre će biti lavovi ili koje već živuljke, dok
ga flankiraju dva anđela. Anđeo sa Hristove leve strane ima sklopljene ruke u molitvenom
položaju,dok onaj sa njegove desne strane duva u trubu. Nekada se verovalo da je ova
scena predstavljala Vaznesenje, što bi bilo u korespodenciji sa posvetom hrama, ali
ikonografski,a i po mestu gde se nalazi i po zapadnim tradicijama tad, više je verovatno
da je trebao biti prikazan Strašni sud. Svakako je celokupni dekorativni program morao
nastati u konsultaciji sa Danilom II koji je imao velikog uticaja na izgradnju i dekoraciju
hrama. Sigurno je delo nekog majstora iz kotora, stilski slično onom što se radilo na
primorju u nekom romanogotičkom stilu.
- Teoriju da je u luneti glavnog portala prikazan Strašni sud upotpunjuje dekoracija prozora
severne i južne fasade, za koje se pretpostavlja da mogu biti reprezentacije raja i pakla.
- Veoma bogat ukras ima i trifora na zapadnoj fasadi, trostepena i sa ukrašenim
arhivoltama. U luneti je predstava Svetog Đorđa kako ubija aždaju, i može se potencijalno
dovesti u vezu sa paraklisom Svetog Đorđa u priprati.
 Južna fasada
- Južni portal je postavljen u poprečnoj osi priprate crkve. Sastoji se od dva para stepenasto
postavljenih lezena na čijim su oštećenim kapitelima bile prikazane Blagovesti i listovi
akantusa. Na njih se oslanjaju takođe stepenasto postavljeni polukružni lukovi koji
uokviruju lunetu. Na nadvratniku ispod lunete uklesan je natpis fra Vita iz Kotora.
Dečanski natpis je jedino mesto na kom je sačuvano ime protomajstora. Inače pored ovog
natpisa o kotorskim, tj. primorskim majstorima govori i Grigorije Camblak u žitiju
Stefana Dečanskog.
- U luneti južnog portala dečanske crkve izvedena je kompozicija Hristovog krštenja kao
ilustracija Teofanije ( Bogojavljanja). Njoj je nagoveštena i funkcija tog dela priprate,
budući da je u njoj smeštena krstionica. Hristos je prikazan frontalno i nepomično, a Sveti
Jovan Krstitelj u profilu dok stoje u reci Jordan, vešto prilagođen zadatoj arhitektonskoj
površini. Njihova tela, pre svega nago Hristovo telo, izvedeni su širokim monumentalnim
i geometrijskim formama karakterističnim za romaničku skulpturu. Reka je u prvom
planu kompozicije prikazana stilizovano, sa tri blago ustalasane linije. Na njenim
krajevima su izvedene dve rozete, a u bočnim slobodnim površinama lunete simetrično su
postavljena dva velika stilizovana cveta u skladu sa težnjom romaničke umetnosti ka
dekorativnim efektima. Kompozicija je uokvirena gotičkim ornamentom poznatim kao
žioka na raboš, često upotrebljavanim u graditeljstvu Kotora.
- Scena Bogojavljanja bitna je i za samog Dečanskog, budući da je krunisan na taj praznik.
- Bifore na južnoj fasadi priprate imaju predstave Agneca Jovanovog i Cvet
Neljenja(neupraljanja, čistote, ??). Ostale imaju predstave Baziliska protiv zmije i Biljku
isceljenja.
 Severna fasada
- Severni portal je nešto bogatije dekorisan od južnog. Stepenast je, ima tordiranu arhivoltu,
iznad koje su u floralnoj vreži prikazana fantastična biča. U luneti iznad portala je
prikazan rascvetali krst signiran sa IS HS i sa Car slave. On simbolično predstavlja
Vaskrsenje Hristovo. Sličan motiv se sreće na sarkofazima crkvenih prelata u Peći.
- Bifore na severnoj fasadi imaju na sebi predstave pelikana-orla i pustinoljubne grlice,
Agneca Isaijinog i Porod aspidin(zmija)
 Istočna fasada
- Istočna fasada ima bogat i razuđen ukras, i u potpunosti se ugleda na studeničku plastiku,
pa su doslovno i motivi preneti. To se pogotovo odnosi na oltarsku triforu. Na konzolama
se javljaju lav i grifon a stubove nose atlanti. Prozori na stranama oltarskog prostora
pokazuju uticaj gotike sa prelomljenim lucima, rozetama u vidu trolista i šestolista.

 Živopis
- Živopisanje crkve trajalo je desetak godina. Zna se da je crkva završena 1334./1335.
godine, te se nije mogla živopisati bar do 1339./1340. godine, dok se nisu temelji slegli.
Natpisi u priprati iznad vrata na zapadu i onaj iznad carskih vrata kažu da je crkva
oslikana 1347./1348. godine. Najraniji natpis koji sadrži godinu nalazi se na gredi u
istočnom severnom unutrašnjem brodu naosa- 1338/1339. godina. Znači, tim natpisima
dobijamo period između 1338./39. i 1347./48. godine za datovanje živopisa, i to
verovatno septembar ili oktobar te poslednje godine, budući da su to bili meseci kad se
završavala građevinska sezona.
 Oltarski prostor
- Oltarski prostor je trodelan, proskomidija i glavni oltarski prostor su oslikani, dok
đakonikon nikada nije bio oslikan.
- U glavnoj oltarskoj apsidi u konhi je neobično prvo prikazano Pričešće apostola, u dve
scene, pričešće hlebom je na severnoj strani, a vinom na južnoj. Ispod je Bogorodica Šira
od Nebesa, a razlog ove inverzije je verovatno taj što, da se Bogorodica našla na u
polukaloti verovatno bi bila izdeformisana na neki način, jer je prostor isuviše mali.
Hristos je u ovoj sceni prikazan u sakosu, signiran je, kao i cela scena, parafrazirano
Uzmite i jedite, ovo je telo moje; Pijte iz nje(čaše) svi, ovo je krv moja. Sa obe strane je
prikazano 12 apostola. Pored Hrista se nalaze anđeli odeveni u đakonske odežde sa
ripidama u rukama, dok scene u sredini iznad Časne trpeze odvajaju dva krilata bića
(heruvimi).
- Ispod pričešća apostola prikazana je Bogorodica Šira od Nebesa koju flanikraju
arahanđeli Mihailo i Gavrilo, koji drže labarume na kojima piše AGIOS, AGIOS, AGIOS,
tj. SVJAT, SVJAT, SVJAT. U istoj zoni se na zidu koji odvaja đakonikon od ostatka
 oltarskog prostora nalaze 4 scene podeljene u dve zone. U gornjoj zoni je ciklus Hristovih
posmrtnih javljanja i tu su prikazane scene Hrist se javlja apostolima iza zatvorenih vrata,
tj. „Mir vam“ i Hrist se obraća apostolu Petru po trećem javljanju učenicima, tj. „Pasi
ovce moje“. U drugoj zoni su scene iz ciklusa Hristovih javnih delatnosti, Hrist izgoni
trgovce iz hrama i Hrist čita knjigu proroka Isaije u sinagogi u Nazaretu. Na severnom
zidu glavnog oltarskog porstora, iznad prolaza u proskomidiju su naspram scena Mir vam
i Pasi ovce moje, prikazane scene Hrist poziva one koji su žedni da dođu k njemu i piju i
scena Prepolovljenje praznika.
- Ispod Bogorodice Šire od Nebesa su prikazane scene iz ciklusa Hristovih javnih delatnosti
i Čuda, a sa unutrašnjih strana prozora apside su prikazani sveti arhijereji. Sve scene su
signirane, kao i pojedinačne figure arhijereja. Od severa ka jugu, scene Pozivanje
Sv.Mateja, u malom prozoru su prikazani arhijereji Sv.Grigorije, Sv.Matej, Sv.Amfilohije
i Sv. Metodije, posle njega je scena Isceljenje prokaženog(gubavog). U unutrašnjosti
centralnog prozora apside prikazani arhijereji Sv.Ipolit, Sv.Elevterije, Sv.Anikije i
Sv.Leontije, a sledeća scena je Isceljenje besnog. U drugom malom prozoru su Sv.Kirijak,
Sv.Ipatije, Sv.Jovan i Sv.Ermolaj, a sledeća scena je Hrist isceljuje bolesne od raznih
bolesti (signirano kao Isus Hrist isceljuje nedužne). U istoj zoni se na zidu koji odvaja
đakonikon od ostatka oltarskog prostora nalaze scene Isceljenje Petrove tašte i Isceljenje
raslabljenog.
- U zoni ispod se nalazi Služba arhijereja. Ispod glavne oltarske trifore prikazana je Časna
trpeza sa Agnecom, dok se oko nje nalaze arhijereji. Severno su Sv.Jovan Zlatousti,
Sv.Grigorije Bogoslov i Sv. Nikola, dok su južno Sv.Vasilije Veliki, Sv.Atanasije i
Sv.Grigorije Niski. Figure iz službe arhijereja se nalaze i na zidu koji odvaja đakonikon
od ostatka oltarskog prostora i tu su prikazani Sv. Kiril Aleksandrijski, Sv.Jovan
Milostivi, Sv. Ignjatije Bogonosac, Sv. Terasije, Sv. Spiridon ( između je ulaz u
đakonikon) i Sv. Polikarp. U luneti iznad ulaza u đakonikon je prikazana Bogorodica
Eleusa(ovde signirana kao Milostiva)
- U krstastom svodu oltarskog prostora zapravo počinje ciklus Hristovih posmrtnih
javljanja, koji je sem po svodu raspoređen i po bočnim zidovima oltara. U južnom polju
svoda se nalaze scene Mironosice na grobu Hristovom i Mironosice javljaju apostolima o
Hristovom Vaskrsenju. U zapadnom polju su scene Marija Magdalena kod groba Hristova
i Hristovo javljanje Mariji Magdaleni, tj. „Ne dotiči me se“. U severnom polju su
prikazane scene Petar na grobu Hristovom, Put u Emaus i Večera u Emausu. U istočnom
polju je scena Hrist se javlja apostolima na gori Galilejskoj. U najvišoj zoni zida koji
odvaja đakonikon od ostatka oltarskog prostora nalazi se scena Neverovanje Tomino, dok
se naspram te scene, na severnom zidu nalazi scena Hrist se javlja apostolima na
Tiverijadskom moru.
- Pored scena Prepolovljenje praznika i Ko je žedan nek dođe i pije su iznad luka, tj.
prolaza iz glavnog oltarskog prostora u proskomidiju prikazani proroci Jezekilj i Isaija.
- U unutrašnjosti luka prolaza iz glavnog oltarskog prostora u naos nalaze se: u temenu luka
u medaljonu je poprsje arhanđela Mihaila, sa severne strane su prikazani od temena
 naniže prorok Aron, prorok Zaharija, car David i Pravedni Noje, dok se sa južne strane od
temena naniže prorok Mojsije, prorok Samuilo, car Solomon i Pravedni Lot.
- U unutrašnjosti luka prolaza iz glavnog oltarskog prostora u proskomidiju nalaze se u
temenu luka poprsje arhanđela u medaljonu signiran sa arhg KU? ka istočnoj strani od
temena naniže nalaze se Sv. Vlasije i Vavila, Runo Gedeonovo i Sv. Grigorije. Ka
zapadnoj strani od temena naniže nalaze se Sv. Georgije i Sv.Mitrofan, Sv.Polikarp i
Sv.Evstatije, Jakov se rve sa anđelom i Sv.Pavle.
 Proskomidija
- U polukaloti proskomidije je prikazan Hrist Emanuil koji blagosilja, ispod njega su dva
anđela i serafim kraj Časne trpeze. U zoni ispod je scena Blagoslov tri jerarha. Ispod je
Bogorodica Oranta koju flankiraju dva anđela koji joj se klanjaju. U poslednjoj je
prikazana Služba arhijereja, sa severne i južne strane Časnoj trpezi sa Agnecom prilaze
Sv.Jakov i Sv.Timotej.
- Na trijumfalnom luku, ako se tako može nazvati, proskomidije u temenu je prikazana
polufigura anđela koji u rukama drži sferu i labarum na kom piše AGIOS, AGIOS,
AGIOS. Od temena ka severu naniže su zapravo delovi nekih scena koje se nalaze na
severnom zidu proskomidije, ali ću ih svakako navesti, Devojka iz scene Prvi koraci
Bogorodice, stojeća figura mučenika, stojeća figura anđela, Sveti đakon Evplo. Od
temena naniže ka južnoj strani su Prvosveštenik iz scene Odbijanje darova Joakima i Ane,
Blagovesti na bunaru, „Sila višnjega oseni te“-Začeće i Sveti đakon Stefan. U svodu
proskomidije su prikazani arhijereji, a nalaze se i u najvišoj zoni zapadnog zida
proskomidije. U najvišim zonama se nalaze početne scene Bogorodičinog ciklusa. Na
južnom zidu su scene Odbijanje darova Joakima i Ane, Joakim i Ana se vraćaju odbijenih
darova, Blagovesti Joakimu i Blagovesti Ani. Na zapadnom zidu ispod arhijereja nalazi se
scena Susret kod Zlatnih vrata. Na severnom zidu nalaze se scene Rođenje Bogorodice,
Milovanje Bogorodice, Prvi koraci Bogorodice. Na severnom zidu su dalje raspoređene
scene iz Bogorodičinog ciklusa u 2 zone. Vavedenje, Zaharija se moli pred štapovima
prosaca i Zaharija predaje Bogorodicu Josifu su u višoj zoni, dok se u zoni ispod nalaze
scene Susret Marije i Jelisavete, Bogorodica pije vodu izobličenja i Starozavetna skinija
(nalazi se u zoni sa Bogorodičinim ciklusom, jer su neka vrsta prefiguracije nje same). U
zoni ispod na severnom zidu su episkopi i arhijereji iz službe Arhijereja. Na južnom zidu
oko luka su scene Blagovesti Zahariji i ispod Lestvica Jakovljeva, ispod njih je još jedan
arhijerej.
 Kupola i potkupolni prostor
- U kupoli je prikazan Hrist Pantokrator, dosta oštećen i verovatno prerađivan u nekom
trenutku. Oko Njega se nalazi Nebeska liturgija, čije je težište Časna trpeza na kojoj se
nalaze dva krilata nebeska bića, a u tamburu je postavljeno 8 proroka- Isaija, Jezekilj, Joil,
Danilo, Jona, Ilija, Sofonija i Jeremija. U pandantifima su jevanđelisti, na istoku i zapadu
između njih su Mandilion i Keramion, a na severu i jugu arhanđeli Mihailo i Gavrilo.
- U najvišim zonama potkupolnog prostora se nalaze scene iz ciklusa Velikih praznika. U
luneti ispod istočnog para pandantifa prikazane Blagovesti, isti princip prate sledeće
 scene, na jugu u luneti je Rođenje Hristovo, na zapadu Sretenje i na severu je prikazano
Krštenje u dve scene: Hristov razgovor sa Jovanom Pretečom pre Krštenja i Krštenje
Hristovo. Preostale kompozicije naslikane su u nižim zonama potkupolnog prostora,
ponovo počinju na istočnoj strani Preobraženjem, koje se nalazi neposredno ispod
Blagovesti i koje je podeljeno u 3 scene: Hristov razgovor sa Petrom, Jakovom i Jovanom
pre Preobraženja, Preobraženje i Hristov razgovor sa Petrom, Jakovom i Jovanom posle
Preobraženja. Na jugu je Vaskrsenje Lazarevo podeljeno u dve epizode : Marta i Marija
razgovaraju sa Hristom pred Vitanijom i Vaskrsenje Lazarevo. Ulazak u Jerusalim je na
zapadnom zidu, sa propratnom scenom Dovođenje magarca. Raspeće je prikazano na
severu. Poslednja zona sa scenama iz ciklusa Velikih praznika započinje u luneti istočnog
potkupolnog zida, a raspoređena je i na potrbušju luka iznad nje, i tu je prikazano
Vaznesenje. Na jugu je po istom principu predstavljena scena Silazak Svetog Duha na
apostole i na severu Silazak u Ad. Jedina scena iz ciklusa Velikih praznika koja se ne
nalazi u potkupolnom prostoru je Uspenje, koje je smešteno na zapadni zid.
*Kompozicije Velikih praznika u Dečanima, praćene ponekad uvodnim pričama i
epizodama, obiluju brojnim detaljima, aluzijama i simbolima, koji često nisu zasnovani
samo na jevanđeljskim opisima događaja. Crkvena poezija i besede svetih otaca, ali i
apokrifi bili su značajno izvorište inspiracije slikarima. Mada se skoro sva rešenja, čak i
najneobičnije pojedinosti, oslanjaju na prethodne tradicije i imaju analogije u dugoj
istoriji istočnohrišćanske umetnosti, malo je sačuvanih spomenika gde su ona u takvom
broju sakupljena na jednom mestu. Sve to svedoči o izrazitom pripovedačkom daru
dečanskih slikara, a još više o njihovoj izuzetnoj obaveštenosti o zbivanjima u glavnim
umetničkim centrima Vizantije, kako o onim mnogo ranijim od vremena oslikavanja
crkve Hrista Pantokratora u Dečanima, tako i o savremenim.
 Istočni par stubaca potkupolnog prostora
- U najvišim zonama na istočnom paru stubaca potkupolnog prostora nalaze se scene iz
ciklusa Hristovih stradanja. Na južnoj strani severoistočnog stupca je Izdajstvo Judino,
dok je na zapadu scena Petar odseca uvo Malhu, ispod njih se nalazi Ruganje Hristu.
Ispod toga na južnoj strani je prikazano Skidanje sa krsta, a na zapadnoj strani je scena
Josif moli Pilata za Hristovo telo. U istim zonama su na jugoistočnom stupcu/zidu
prikazane scene Hrist pred Anom na severnoj strani i na zapadnoj strani je scena Hrist
pred Anom i Kajafom. Ispod je na severnoj strani Odricanje Petrovo, dok je na zapadnoj
Odricanje i plač Petrov. Ispod na severnoj strani je scena Hrist govori jevrejskim ženama
da ne plaču, a na zapadnoj je Put na Golgotu. U zonama ispod su druge scene vezane za
Hrista, Njegova čuda i parabole, i u poslednjim zonama su stojeće figure. Na južnoj i
zapadnoj strani severoistočnog stupca su prikazane Mironosice na Hristovom grobu, a u
istoj zoni na jugoistočnom stupcu su scene na zapadnoj strani Mironosice javljaju
apostolima o Hristovom vaskrsenju i na severnoj strani Hrist se javalja dvema Marijama.
Na južnoj strani severoistočnog stupca je scena Isceljenje gluvonemgo, dok je na
zapadnoj prikazano Vaskrsenje kćeri Jairove. Na severnoj strani jugoistočnog stupca je
scena Hrist poučava učenike molitvi, dok je na zapadu scena Hrist u kući Simona fariseja.
 Na zapadnoj strani severoistočnog stupca prikazan je Sveti Merkurije i deo još jednog
svetog ratnika, a naspram njega je ktitorski portret Stefana Dečanskog. Na severnoj strani
jugoistočnog stupca prikazan je Sveti Nikola, dok je na zapadnoj Sveti Stefan.
*Ktitorski portret Stefana Dečanskog
Nalazi se na južnoj strani severoistočnog stupca potkupolnog prostora, uz oltarsku
pregradu, u zoni stojećih figura. Ovaj portret nastaje verovatno 1343. godine, što
zaključujemo iz činjenice da je te godine uvršten u svetitelje, a u natpisu u gornjem levom
uglu portreta piše Sveti kralj Bogom prosvećeni Stefan Uroš Treći, ktitor ovog svetog
hrama, a znamo i da su iste godine iz prvobitnog sarkofaga prenete njegove mošti u
drveni kivot pred oltarskom pregradom, što će reći da je po tradiciji ovakav portret
obeležavao i bio uzajamno povezan sa grobnim mestom. Povezanost portreta i grobnog
mesta naglašena je i tekstom molitve prožete eshatološkim sadržajem, koju Dečanski
upućuje Gospodu, ona je ispisana ispod modela hrama i glasi: Primi, Vladiko Gospode, o
Pantokratore, prinos i moje moljenje, raba tvojeg Stefana kralja, jer ti prinosim crkvu
božanstvenu sa sinom mojim kraljem Stefanom. Gledam na propadljivo mi telo, stojeći
nad grobom svojim, i bojim se tvoga strašnog suda. Tebi pripadam, Svedržitelju, pomiluj
me u dan sudnji. E sad, ovo je zanimljivo, budući da je Dečanski proglašen za svetitelja
kad je ustanovljeno da mu telo nije propadljivo i da je mirotočivo, a u natpisu piše da
gleda na propadljivo telo itd, kontradiktorno i čudno da svetitelj izgovara tako nešto. Kralj
je prikazan kako poluokrenut nadesno prinosi model dečanskog hrama Hristu u segmentu
neba, hlave blago priklonjene pred Gospodom koji ga blagosilja. Odeven je u vladarsku
odeću, gde neobičnost predstavlja ono što ima na glavi. Neki venac, kruna, šta god to bilo,
nije sigurno koja je bila namena toga, značenje, kao ni prilike u kojima je nošena. Takođe,
izostavljen je i purpurni supedion, koji je bio uobičajen, još od vremena Milutina.
 Zapadni par stubaca potkupolnog prostora
- Sličan je raspored kao po zonama istočnog para stubaca. Na severozapadnom stupcu na
istočnoj strani je scena Vojnici padoše na zemlju pred Hristom, ispod je scena Pilat izriče
presudu, ispod je Raspeće i ispod toga je Pečaćenje groba. Na južnoj strani su scene Juda
predvodi fariseje, sluge i vojnike, Pilat pita hoće li pustiti Hrista ili Varavu, Mironosice
koje posmatraju raspeće i Pilat naređuje da se utvrdi grob. U zoni ispod na istočnoj strani
je Isceljenje mesečara, dok je na južnoj Vaskrsenje udovičinog sina. U zoni stojećih figura
na istoku je Sv.Teodor Tiron, a na jugu Sv.Dimitrije i Sv.Nestor. Na jugozapadnom
stupcu su po istim zonama postavljene scene. Na istočnoj strani je scena Hrista vode
Pilatu, Juda vraća novac jevrejskim sveštenicima, Simon i razbojnici nose krstove i
Oplakivanje, dok se na severnoj strani nalaze scene Pilat pere ruke, Vešanje Judino, Hrist
odbija da pije sirće i žuč i Polaganje u grob. Na istočnoj strani se nalazi Parabola o
mudrim i ludim devicama, a na južnoj Svadba u Kani. U zoni stajaćih figura na istoku je
Bogorodica sa Hristom, dok su na jugu Sveti Đorđe i Sv. Prokopije
 Zapadni travej
- U krstastom svodu zapadnog traveja nalaze se scene iz ciklusa Strašnog suda. U istočnom
polju nalaze se dva anđela koja duvaju u trube i bude mrtve, na jugu je Savijanje
 nebeskog svoda-personifikacija Meseca, na zapadnom polju je Hrist u mandorli koju nose
2 anđela, i na savernom polju su 2 anđela-personifikacija Sunca.
- U višim zonama na jugu i severu je prikazan tribunal apostola sa horovima anđela, dok je
na zapadnom zidu Hetimasija sa Bogorodicom, Sv.Jovanom Pretečom i anđelima. Ispod
njih na zapadnom zidu se nalaze u luneti Adam i Eva, ispod koji su heruvimi i kola, ispod
kojih je prikazan Životvorni i časni krst koji nose anđeli. Ispod je prikazan Deizis sa
horom anđela, signiran je kao strašni sud. Ispod toga se nalazi Uspenje koje zauzima
lunetu i zid iznad ulaza. Ispod lunete a iznad ulaza nalazi se ktitorski natpis iz
1347/1348.godine. Ispod, severno i južno od vrata nalaze se apostoli Petar i Pavle.
- Na pilastrima južno i severno od zapadnog portala postavljene su scene na severnom u
luku anđeli koji trube mrtvima na moru, a na južnom anđeli koji trube mrtvima na zemlji.
Na severnom su prikazani pravedni carevi i vlastela, a na južnom pravedni arhijereji i
pustinjaci. Na severnom je scena Prenos tela Bogordice, na južnom Vaznesenje i predaja
pojasa apostolu Tomi. Na severnom je scena Apostoli nalaze prazan grob, dok je na
južnom Molitva Bogorodice na Maslinovoj gori. U zoni stojećih figura na severu je
prikazan Sveti Nikola, a na jugu Jovan Preteča.

10. SVETI NIKITA

- Zadužbina je kralja Milutina, s kraja 13. i početka 14. veka, nalazi se kod Skoplja.
- Negde krajem 1307. ili početkom 1308. godine kralj Milutin ovaj manastir daje kao
metoh Hilandaru, s tim što je manastirom formalno raspolagao starešina hilandarskog
pomorskog pirga u Hrusiji, da bi krajem 1321. došao pod stvarnu vlast hilandarskog
igumana i tako ostao do 1392. godine do turskih osvajanja skopskih oblasti.
 Arhitektura
- Građevina tipa razvijenog upisanog krsta sa trodelnim oltarskim prostorom na istoku, i
kupolom nad ukrsnicom, koju nose stupci.
 Živopis
- Najstariji sloj fresaka je radio Mihailo Astrapa u prvoj četvrtini 14.veka, sigurno
posle 1307./1308. kada je crkva postala metoh Hilandara, budući da su evidentni uzori
živopisa hilandarskog katolikona. Postoje pretpostavke da je živopis nastao i posle
1321.godine, budući da nigde u crkvi ne postoji Milutinov portret. Zaključeno je da
su živopisanje crkve naručili monasi Hilandara. Verovatno je živopis izveden u
periodu između 1321. i 1322./1323.godine
- Crkva je već u prvim decenijama turske okupacije bila oštećena, kao i njen živopis,
pogotovo u svodovima i višim zonama. 1484.godine došlo je do obnove. Nije poznato ko
je bio ktitor ove obnove, ali osoba koja je oslikala crkvu je imala poprilično savremeni
konzervatorsko restauratorski pristup, jer se trudio da ponovi scene iz prethodnog sloja
koliko je bilo moguće i trudio se da sačuva sve što je bilo preostalo od prethodnog sloja, a
stil je bio prilagođavan stilu Mihaila Astrape. Kasnije je preslikavana još u 16. i sredinom
19.veka. Ja pojma nemam šta je iz kog perioda
  Kupola
- U kupoli je sloj iz 19. veka koji je izveo Dičo zograf , Pantokrator, oko njega tekst
Psalama 33:13-14, a sledeće što je prikazano je Nebeska liturgija. U tamburu su proroci.
Na pandantifima su jevanđelisti.
 Oltarski prostor
- U glavnoj oltarskoj apsidi je deo Bogorodice Šire od Nebesa, ispod je Pričešće
apostola, odvojeno hlebom i vinom, gde je Hrist obučen u sakos, pored njega je anđeo
odeven kao đakon, a sa svake strane mu prilazi po 12 apostola. Ispod toga je Služba
arhijereja. Na južnom zidu oltarskog prostora postoje scene iz Hristovih posmrtnih
javaljanja, u južnoj polovini luka je smetštena scena Silazak Svetog Duha na apostole, a
na krajnjem južnom zidu je zanimljivo što se nalazi starozavetna scena Tri mladića u peći
ognjenoj, scene su izuzetno oštećene, ali se iz fragmenata može zaključiti o čemu se radi.
Pretpostavljam da je na severnoj polovini luka Vaznesenje i još scena iz posmrtnih
javljanja po severnom zidu, i starozavetna scena Gostoljublje Avramovo.
- U proskinitarnim nišama na severu i jugu su naslikana dva sveta đakona.
 Naos
- U najvišim zonama i u svodovima se nalazi ciklus Velikih praznika, to je verovatno
sloj iz 15. veka. U svodu južnog kraka krsta nalaze se scene Rođenje i Krštenje, dok je u
luneti zida u najvišoj zoni prikazano Sretenje. U svodu zapadnog traveja prikazane su
scene Ulazak u Jerusalim i Preobraženje, a u luneti na zapadnom zidu je bilo Vaskrsenje
Lazarevo, ali je to uništeno, ispod toga Uspenje zauzima dve zone ispod. Ispod toga su
stojeće figure. U svodu severnog kraka krsta nalaze se Raspeće i Silazak u Ad, a u luneti
su Mironosice.
- Ispod Velikih praznika je ciklus stradanja, ispod toga je ciklus javnih delatnosti, čuda i
parabola. Poslednja zona je rezervisana za stojeće figure. Sa severne strane figure prilaze
Bogorodici koja se nalazi na zapadnoj strani severoistočnog stupca, a koja je verovatno
zastupnica pred Hristom koji je naslikan na istom mestu, samo na jugoistočnom stupcu i
kom naslikane stojeće figure predvodi Jovan Krstitelj.
- Od stojećih figura važna je figura patrona Sv.Nikite na severnom zidu ispod
ciborijuma, i figure Sv. Simeona i Sv.Save bitne zbog uticaja Hilandara. Primetno je
da je u odnosu na veličinu crkve prisutan veliki broj scena, izuzetno narativnih.
- Na štitu Teodora Tirona se potpisao Mihailo Evthijev.
- Iznad južnog portala nalazi se natpis o obnovi iz 1484.godine.
 Stil
- Crkvu je oslikao Mihilo Evtihijev(Astrapa) sa pomoćnicima. Uočavaju se tendencije
narativnog stila epohe Paleologa, gde on teži da zadrži kanone antičkog stvaralaštva, ali
isto tako usmerava slikarstvo ka što detaljnijim prikazima i teži perspektivi. Primetna je
veća dinamika i živost, narušen je balans, crtež postaje naglašeniji i krući, a teži se
iskazivanju karaktera i likova i predstava.
 11. ČETVOROJEVANĐELJE DIJAKA DABIŽIVA

- Pisano je na pergamentu u dve kolumne i sadrži 220 listova. Ime nosi po pisaru, čije je
ime ostalo sačuvano na verso listu 221 „grešni dijak Dabiživ“. Nastalo je verovatno oko
1330.godine.
- Na nekim mestima u rukopisu pominju se Uroš i neka mesta ukazuju na Stefana
Dečanskog, što otprilike daje vremenski okvir nastanka rukopisa.
- Ime pisara Dabiživa pomaže možda da se bliže odredi oblast u kojoj je nastao ovaj
rukopis i da se pomišlja na primorske krajeve, budući da je to ime bilo često tamo. Ujedno
izvesni stilski elementi gotike, izraženi naročito u proporciji figure i načinu obrade,
naročito glave, i u koloritu crveno-zelenom, govore o mešavini zapadnih strujanja s
istočnim, zastupljenim u ikonografiji jevanđeliste.

12. KUMANIČKO ČETVROROJEVANĐELJE

- Pisano je na hartiji, sadrži 227 listova, rukopis je iz 16. veka sa umetnutim

minijaturama jevanđelista iz 14. veka.
- Četvorojevanđelje manastira Kumanice, značajno je zbog minijatura iz 14. veka.
Motivima, temom i stilom pripadaju najboljem slikarstvu, možda su iz vremena kralja
Milutina ili nešto kasnije, na šta sugerišu vešti oblici i naslućeni akademizam. To je
vreme renesanse Paleologa. Postoje antički elementi prisutni na minijaturama.
- Kolorit je zasnovan na odnosima plavih tonova i crkvenih sa grizajem u kome je izvedena
cela arhitektonska kompozicija pojedinih minijatura.

13. IKONA ČAJNIČKA KRASNICA

- Ikona je iz vremena Stefana Dečanskog i njegove zadužbine Sv.Nikole u Dabru.

Zabeleženo je 1870. godine da je ikona iz Banje ( Priboj) preneta u Bosnu, a po stilskim
osobenostima zna se da je reč o ikoni iz perioda 1329-1331.godine.
- Ikona je krasila crkvu Sv. Nikole u vreme kada je crkva obnovljena. Ikonu je crkvi
poklonio Stefan Dečanski.
- Ikona je dvostrana, litijska, na poleđini se nalazi Sv. Jovan Krstitelj, a na licu
Bogorodica Perivlepta. Pretpostavlja se po stilskim osobenostima da ju je naslikao jedan
od trojice slikara dabarske crkve.

14. IKONA SVETOG NIKOLE U BARIJU

- Nalazi se u bazilici Sv. Nikole u Bariju, velikih je dimenzija 187x113 cm, a može se
datovati oko 1325. godine.
- Poznato je da je kalabrijski vojvoda i kraljevski vikar Karlo, 1325. godine iz Napulja
uputio pismo Urošu, kralju Srbije i Dalmacije, radi preuzimanja poklona namenjenog
bazilici Sv. Nikole u Bariju.
- Na ikoni postoje dva sloja. Na prvom sloju je predstavljen Sveti Nikola u
arhijerejskoj odeći, koji desnom rukom blagosilja, a u levoj drži jevanđelje, i
zauzima najveći deo kompozicije. U gornjim delovima kompozicije oko Svetog Nikole
prikazani su Hrist i Bogorodica u poprsjima, Hrist kako mu pruža jevanđelje i
Bogorodica koja mu daje omofor, oni su signirani. U donjem delu ikone, pored
svetiteljevih nogu, naslikane su klečeće figure donatora, koje su pratili natpisi
ispisani pored njihovih glava. Ti natpisi su danas samo delimično čitljivi. Iznad lika u
vladarskom ornatu, sa krunom i nombom oko glave, sa desne strane Sv. Nikole, bio je
ispisan tekst u četiri reda, od koga se razaznaju samo fragmenti početnog i završnog dela.
Bojeni sloj ikone je inače u celini dobro očuvan u najvišim zonama, a stradao je u donjem
desnom uglu, tako da su od te figure naslikane tu ostale očuvane samo ruke u molitvenom
obraćanju Sv. Nikoli, i konture donjeg dela golobradog lica, usne i obrisi nimba. Natpis
iznad je u fragmentima, ali identifikuje mladog kralja Dušana, sina Stefana Uroša III.
Dakle, na osnovu Dušanove titule, ikona je sigurno nastala nakon Bogojavljanja
1322. godine, kada je proglašen mladim kraljem.
- Ubrzo po svom nastanku, ikona je iz nekog razloga preslikana. Glava svetitelja je u
potpunosti preslikana, a ruke koje su prvobitno bile ispred grudi , sada su naslikane
odručene od tela, delimično prekrivajući figure Bogorodice i Hrista, koje su ponovo
naslikane iznad toga. Preko klečećih donatorskih figura su naslikane stojeće, u vladarskim
odeždama, tako da su njihove glave sa krunama i nimbovima zaklonile prvobitne natpise.
- Ikonu krasi i originalni okov od pozlaćenog srebra. Tu je filigranska osnova bila izvedena
lozica sa stilizovanim hrastovim lišćem i palmetama, ukrašena rozetama različitih motiva,
kao i medaljonima i rombovima sa apliciranim pločicama, na kojima su tehnikom
iskucavanja bila izvedena poprsja anđela i svetih. Najbogatije je ukrašen oreol Sv. Nikole
u čijem vrhu su figure dvojice anšela koji u mandorli nose dopojasni lik Hrista, dok su sa
strane, oko glave svetitelja, krilati simboli jevanđelista okruženi sa po četiri anđeoska
poprsja. I okov je prvobitno imao natpis ktitora njegovoj donjoj ivici i danas se nalazi
kružna pločica sa natpisom tretii koja nedvosmisleno svedoči o darodavcu, kralju Stefanu
Urošu III Dečanskom. Sa bočnih strana fale pločice na kojima se verovatno nalazio
ostatak natpisa. Što se stila tiče, slikar koji je radio prvi sloj je bio obrazovan na delima
vizantijskog ikonopisa 13. veka, dok je slikar drugog sloja sličan postupku slikara koji je
radio oltar u crkvi Sv. Nikole Dabarskog.
- Nemanjići su generalno imali tradiciju darovanja bazilike Sv. Nikole u Bariju, još od
vremena Stefana Nemanje, nakon kog je skoro svaki vladar iz ove dinastije potvrđivao
ovu tradiciju.

15. SVETI ARHANĐELI KOD PRIZRENA

- Manastir Svetih arhanđela kod Prizrana bio je velelepni grobni hram cara Dušana.
- Podignut je negde između 1343. i 1352. godine.
  Arhitektura, fasada i ukras

- Zidovi nigde nisu očuvani više od 3m, kolika je visina očuvanog zida između narteksa i
naosa. Hram je srušen krajem 15. veka, od spolija je izgrađena Sinan pašina džamija
u Prizrenu.
- U arhitekturi Svetih arhanđela je doneto nešto suštinski novo. Ovde je bila ostvarena
temeljna, sasvim organska a upečatljiva sinteza dvaju raznorodnih graditeljskih izraza.
Monumentalno zdanje vizantijskog plana razvijenog upisanog krsta, sa pet kupola i
slepim kubetom nad plitkim otvorenim narteksom, bilo je spolja oplaćeno pažljivo
tesanim sivkastobelim kamenom i raskošno ukrašeno romanogotičkom skulpturom.
- Ovde je stvoren nov obrazac grobne crkve srpskih vladara, obeležen
petokupolnošću, koji će kasnije prihvatiti knez Lazar, gradeći Ravanicu, i despot
Stefan, podižući Resavu.
- Izuzetno bogatstvo tog ukrasa, klesanog u okviru zapadnjačkih stilova, odlikovalo je i
unutrašnjost i spoljašnjost crkve.
- Arheološka istraživanja hrama, koji je srušen krajem 16.veka, iznela su na svetlo dana
čitav niz celih ili fragmentovanih kapitela, ostatke kamenih okvira portala, bifora i trifora,
u punoj plastici klesanih figura.
- U luneti nad ulazom u naos bila je izvedena u dubokom reljefu ktitorska
kompozicija sa predstavama cara Dušana i kralja Uroša, koji su se u proskinezi
molitveno obraćali svetim arhanđelima. Ne treba nimalo sumnjati u to da su članovi
vladarske porodice bili predstavljeni, prema običaju, i na freskama vizantijskog stila u
unutrašnjosti hrama. Ostaci tog živopisa takođe su arheološki otkriveni.
- Prožimanje umetničkih iskustava hrišćanskog istoka i zapada u celini je široko i temeljno
sprovedeno u grobnom hramu prvog srpskog cara. Crkvu je krasio vanredan pod, izveden
u inkrustaciji, kakav je prilično probranim vizantijskim hramovima, kao i vladarski grob
sa skulpturom u vidu žizana, svojstven zapadu. Kao i Dečani, Sveti arhanđeli su
predstavljali neponovljivo i osobeno delo kakvo je moglo nastati samo u srpskoj sredini.
Reč je o sintezi za kojom je ta sredina u više pravaca decenijama istrajno tragala.
- Stvaralački plod ostvaren izgradnjom katolikona umnožen je u istom prizrenskom
manastiru prilikom podizanja paraklisa Svetog Nikole, u kojem je vizantijska
arhitektonska struktura zaodenuta takođe u romanogotičko ruho.
- S fortifikacijom Višegradom na obližnjem uzvišenju i isposnicom u klisuri Prizrenske
Bistrice, manastir Svetih arhanđela, najznačajnija zadužbina Stefana Dušana, činio je
zaokruženu sakralnu celinu. Njegovi obimni zidovi obuhvatali su, osim katolikona i crkve
Svetog Nikole, i druge građevine, poput konaka i trpezarije s kuhinjom. Trpezarija je pak
bila izuzetno prostrano zdanje, koje je svojim planom unelo novinu u srpksu arhitekturu te
vrste građevina. Ona ima osnovu u vidu slobodnog krsta sa velikom polukružnom
apsidom na južnoj strani, a bila je delo lokalne zidarske tajfe poznate iz Dečana.
- Od unutrašnje dekoracije, postoje ostaci podne dekoracije, kombinacija plitkih reljefa i
mozaičke tehnike, od kojih su ostali fragmenti pretežno fantastičnih bića, poput grifona,
aždaje,...
- Postoje i fragmenti živopisa, koji se pretežno čuvaju u Skoplju, pretpostavlja se da je
slikani program bio sličan onom u Mateiču.

16. MANASTIR TRESKAVAC

- Posvećen je Bogorodici, nalazi se blizu Prilepa. Prema novijim istraživanjima

katolikon je posvećen Uspenju Bogorodice. Katolikon potiče s kraja 12. ili s početka
13. veka, a značajni radovi su obavljani za vreme Andronika II, kao i u periodu
između 1330. i 1350.godine.
- Pretpostavlja se da je ktitor bio Mihailo Glavas, tj. manastir se poistovećuje sa
njegovom zadužbinom Prisklavicom u Prilepu. O tom manastiru se kao o Glavasovom
ktitorkom delu govori samo u tzv. Parafrazi Pahimerove „Istorije“, skraćenoj i delimično
izmenjenoj verziji najvažnijeg istoriografskog spisa Georgija Pahimera, nastaloj na kraju
14. ili početkom 15. veka. Posotje i drugi razlozi zbog kojih se Treskavac može
prepoznati kao jedna od zadužbina Mihaila Glavasa istaknutih u Parafrazima
Pahimerovog spisa- freske u predvorju glavnog ulaza u manastir, formiranom u prizemlju
kule zvonika, koja je sagrađena zapadno od crkve Uspenja, iako su nastale 1898. godine,
pretpostavlja se da ponavljaju živopis nastao krajem 13. ili početka 14. veka, a to je
sasvim pouzdano je utvrđeno za predstave vizantijskih careva Andronika II Paleologa i
Mihaila IX na istočnom zidu predvorja u luneti iznad ulaza. Uz njih su na grčkom ispisani
natpisi u kojima je navedena sasvim osobena titulatura dvojice savladara, autentične
sadržine, a i teško da je u 19.veku mogla da nastane scena gde Bogorodica kruniše dva
vizantijska cara pored sebe, a da ne postoji ponavljanje nekog prethodnog sloja. Titule
koje ističu vezu između Paleologa i Komnina ovu predstavu smeštaju u period između
1294. i 1316.godine. Ovo je svakako vladarska kompozicija, koja se uobičajeno slikala
kada su u pitanju vlasteoske zadužbine. Ktitorska kompozicija je skoro potpuno uništena,
a bila je naslikana u najnižoj zoni severnog zida predvorja, gde se uprkos oštećenju, vidi
glava ženske osobe sa nimbom, okrenute nadesno i pored modela crkve. To je predstava
Bogorodice, a model je bez sumnje držao ktitor. E sad kd se ova dva spoje, zaključak je
da je ktitor sigurno bio podanik vizantijskih careva.

 Arhitektura

- Jezgro današnjeg hrama-jednobrodna građevina sa osnovom u vidu sažetog upisanog

krsta i kupolom-nastalo je krajem 12. ili tokom prve polovine 13. veka. Crkva je
verovatno već tada imala narteks, mada nije isključena mogućnost da ga je dobila
nekoliko decenija kasnije.
- Ukoliko je Mihailo Glavas bio ktitor Treskavca, njegovo ktitorstvo odnosilo bi se na
izgradnju dvokrakog obimnog broda i, verovatno kule zvonika u čijem je prizemlju,
zapadno od katolikona, formirana glavna manastirska kapija.
- Naredna faza gradnje, koja je obuhvatila zidanje ophodnog broda uz južni i zapadni zid
postojeće građevine, pripisana je periodu između 1280. i 1320. godine. Severni aneks,
koji se sastoji od dve prostorije-jednobrodnog paraklisa na istočnoj strani i kvadratnog
traveja s kupolom na zapadnoj- dograđen je verovatno u vreme kralja Dušana između
1334. i 1343. godine, a ubrzo nakon te dogradnje Dušanov tepčija Gradislav Sušenica
sagradio je jugoistočni paraklis u periodu između 1340. i 1350. godine.
- Značajnih graditeljskih radova, uglavnom vezanih za obnovu ili prepravku hrama, bilo je
i tokom turske vlasti, zaključno s krajem 19.veka.

 Živopis

- Valjda je raspored bio sličan obližnjim istovremenim zadužbinama, preslikano u 19. veku
po uzoru na 14, ima i originalnog sloja iz 14. veka ali ne znam gde.
- Priprata ima dve kupole, u južnoj je Hrist Emanuilo, oko kog je Menolog i stihovi
Hristofora Mitilenskog. U severnoj kupoli je Hrist prikazan sa carskom krunom i u
carskoj odeći, označen kao car nad carevima. Ispod njega, oko trona, koji čuvaju
arhanđeli, nalazi se Bogorodica, kao carica i David tvoraca Psalama, 44. i 45. su osnova
za ovu Hristovu predstavu. Okolo su likovi anđeoskih činova. U tamburu su
velikomučenici, uglavnom sveti ratnici u odeći vizantijskih dvorjana sa štapovima koji
prestavljaju insignije dostojanstvenika vizantijskog dvora. Suštinski je predstavljen
Nebeski dvor i ta ikonogradija je zastupljena u drugoj polovini 14. veka.
- Postoje i pomenute ktitorske kompozicije.

17. SPOLJAŠNJA PRIPRATA SOPOĆANA

- Nije izvesno kada je spoljašnja priprata dograđena, ali se pretpostavlja na osnovu

sačuvane ktitorske kompozicije da je ktitor bio Dušan uz pomoć Joanikija II. Priprata je
dugo bila otkrivena, pa su freske većinom propale i više su očuvane u nižim zonama.
- Priprata je trobrodna, južni i severni brod imaju po tri traveja sa krstastim svodovima, a na
zapadnoj strani ispred centralnog broda postavljena je kula zvonik. Centralni brod je
zasveden poluobličastim svodom.
- Na istočnom zidu u najnižoj zoni sa severne strane su predstavljeni Uroš I, Jelena
Anžujska i Simeon, dok se južno od njih nalaze novi ktitor- Dušan , Jelena i Uroš. Portreti
su dosta oštećeni, ali su ostali sačuvani natpisi. Pored Dušana piše da je on kralj srpskih i
pomorskih zemalja, što znači da je slikarstvo nastalo pre 1343. godine. Dušan je odeven u
vladarske insignije iz doba Komnina, a budući da je na istočnom pilastru sa severne strane
prikazan Joanikije, sigurno je da je bar ovaj deo živopisa nastao nakon 1338. godine kada
on dolazi na mesto arhiepiskopa.
  Istočni zid

- U drugoj zoni istočnog zida se nalaze Hristova čuda i parabole- Isceljenje raslabljenog u
banji Vitezdi, Isceljenje dvojice sleporođenih, ove scene su vezane za vodu i nalazile su
se blizu agijazme. Uz njih su bile prikazane i scene Hrist i Samarjanka na Jakovljevom
izvoru. Iznad vrata je prikazan Hrist koji drži jevanđelje kao Strašni sudija, okolo je
Deizis, a na jugozapadnom uglu u rukavcima, na južnoj i severnoj strani, stoji predstava
Bogorodice Hraniteljke koja drži Hrista na krilu. Ona može da bude u vezi sa darivanjem
na manastirskim vratima, a može i da predstavlja simboličnu duhovnu hranu Hristovog
učenja. Na istočnoj polovini poluobličastog svoda su ostaci scene Danilo u lavljoj pećini,
a na južnom ojačavajućem luku istočnog zida je predstava Sv. Andronika.

 Severni brod

- U tom delu se nalaze scene darivanja, pa su na južnom zidu naslikani Hrist i Bogorodica
koji daju hranu siromapnima, a ispod je neidentifikovani lik. Na zapadnom zidu nalazi se
parabola o Bezumnom bogatašu i žitnicama.

 Južni brod

- Na severnom zidu je Sv. Tekla, a na zapadnom između prolaza u kulu zvonik nalazi se
prepisivačka povelja Dušana o podizanju priprate. Na svodu u istom prolazu nalaze se
arhanđeli Rafael i Uriel, a Gavrilo je na krajnjem jugozapadnom pilastru. On drži svitak
sa tekstom pesme koja je posvečena Bogorodici. Ovde su arhanđeli čuvari ulaza.

18. ĐURĐEVI STUPOVI U BUDIMLJI

- U 14. veku je na zapadu crkvi dozidana spoljašnja priprata koja je oslikana u vreme
Dušana, u periodu između proleća 1343. i jeseni 1346. godine.
- Kada se 1320. godine Dečanski pomirio sa Milutinom i vratio u Srbiju, dobio je na upravu
Budimlje, koje je bilo na teritoriji ličnih poseda Nemanjića.
- Dušan je verovatno dozidao pripratu, što se zna na osnovu ktitorskog portreta. Živopis je
iz perioda kada je Uroš dobio titulu kralja 1346. godine, a kada je Dušan dobio titulu cara.
- Izmenjeni prepravkama i u velikoj meri zaklonjeni poznijim dogradnjama, zidovi
eksonarteksa budimljanskih Đurđevih stupova pokazuju sada sasvim malo od svoje
nekadašnje fresko-dekoracije. Ipak ti ostaci su dovoljni da se na osnovu njih može
zaključiti nešto o tematskom programu živopisa i njegovim likovnim osobenostima
- Sačuvane freske svedoče da je u višim zonama zidova bio predstavljen razvijeni ciklus
slikanog menologa, dok su se u najnižoj zoni nalazili likovi svetitelja i arhanđela, odnosno
vladarski portreti.
- Ostaci menologa prepoznaju se pri vrhu istočnog i u drugoj zoni južnog zida spoljašnje
priprate. Na istočnom zidu menolog zahvata tri polja živopisa, ali je samo središnji deo
 očuvan. Na osnovu predstave grupe arhanđela u carskim odeždama iz drugog u nizu polja
ove zone zaključeno je da je reč o ilustraciji meseca novembra, jer je 8.novembra Sabor
Sv. arhanđela Mihaila.
- U višim zonama sačuvane su predstave Menologa, a apostoli Petar i Pavle su kraj južnog
ulaza u pripratu. Kraj zapadnog ulaza je arhanđel Mihailo kao čuvar.
- Ktitorska kompozicija je na severnom zidu priprate, tu su predstavljeni Stefan Dečanski,
Dušan, Jelena i Uroš.
- Na južnom zidu, naspram portreta vladara, su monasi Sv. Antonije i Joanikije.
- Slikarstvo predstavlja kombinaciju klasicističkih i ekspresionističkih elemenata, primetne
su lepe proporcije i harmonija.

19. SVETI ARHANĐELI U ŠTIPU

- Crkva posvećena arhanđelu Mihailu, nalazi se u Štipu u Makedoniji.

- Prema rečima cara Dušana, crkvu je podigao vlastelin protosevast Hrelja. Crkva je
verovatno građena u periodu od 1334. do 1335. godine. Otprilike u istom periodu car
Dušan je crkvu priložio Hilandaru.
- Do početka 20. veka u unutrašnjosti je još postojao živopis.

 Arhitektura

- To je raskošno zidana građevina tipa razvijenog upisanog krsta sa kupolom nad

ukrsnicom, polukružnom apsidom na istoku. Nekda je na jugu imala paraklis

20. LJUBOTEN

- Crkva Svetog Nikole u Ljubotenu, Makedonija.

- O ktitorima i godini izgradnje znamo na osnovu natpisa iznad zapadnog portala, i u
potrbušju. U natpisu piše da je 1336/37. godine crkvu podigla izvesna „gospođa Danica“,
sa sinovima Bojkom i Dmitrom, a navedene su i teritorije kojima su upravljali,
Matka i Zvečan. Dakle, reč je o uglednoj vlasteoskoj porodici, iako o Danici i sinovima
baš i nema pisanih podataka sem ovog u natpisu.
- Hram nije bio živopisan duži vremenski period, nije poznato zašto. Na osnovu vladarske
kompozicije, gde Dušan i Jelena i dalje imaju kraljevske titule, a Uroš je prikazan
kao mali, živopis se datuje svakako pre aprila 1346. godine, najverovatnije u period
između 1344. i 1345. godine. Posledica ove vremenske razlike možda je i odsustvo
ktitorske kompozicije u slikanom programu.
- Duži period je crkva bila bez krova, pa je živopis u velikoj meri propao.

 Arhitektura
- Građevina tipa razvijenog upisanog krsta sa kupolom nad ukrsnicom koju nose slobodni
stubovi. Mala građevina. Ima portal na zapadu i jugu.

 Živopis
 Naos

- Vladarska kompozicija očuvala se na severnom zidu potkupolnog prostora, dosta

oštećena. Kompozicija je deo skraćenog Deizisa, pošto su do Uroša naslikani Hrist i
Jovan Krstitelj.
- U donjoj zoni naosa sačuvale su se delimično neke stojeće figure, dok se u zoni iznad
nalazi ciklus Čuda i parabola i neke scene iz Bogorodičinog ciklusa: Hrist poziva
Zakheja, Matej ostavlja mitarstvo, Parabola o carskoj svadbi, Isceljenje raslabljenog u
banji, Isceljenje Petrove tašte, Bogorodica predaje rizu pre smrti, Uspenje je uništeno na
zapadnom zidu, Uspenje Bogorodice, i na jugu su valjda scene Dvanaestogodišnji Hrist u
Hramu, Svadba u Kani i Hrist i Samarjanka. U zoni iznad se nalazi ciklus stradanja, dok
su od kompozicija u najvišim zonama ostali samo fragmenti Sretenja i Vaskrsenja
Lazarevog, na osnovu čega se zaključuje da su u najvišoj zoni bili Veliki praznici.

 Oltarski prostor

- U najnižoj zoni su ostala očuvana dva arhijereja iz Službe arhijereja, dok su iznad
sačuvane pojedine figure apostola iz Pričešća apostola. U gornjoj zoni su ostali fragmenti
Hristovih posmrtnih javljanja, dok u polukaloti postoje fragmenti Bogorodice između
dva arhanđela, vervotano Šira od Nebesa.
- Donja zona protezisa je posvećena đakonima. U zoni iznad nalaze se scene Isceljenje
grbave žene, Isceljenje slepog, a iznad toga su Isceljenje gluvog i slepog, opet Isceljenje
slepog, Isceljenje dva slepa, Isceljenje besnih. U apsidi se nalazi Priugotovljavanje
Agneca , a u polukaloti je Hrist Emanuil.
- U donjoj zoni đakonikona prikazani su arhijereji iz Poklonjenja i pojedini đakoni. U
srednjoj zoni je predstava dva anđela koji drže Keramion, i poprsje Bogorodice Šire
od Nebesa u polukaloti.

 Stil

- Đorđević kaže da je teško reći koliko je slikara radilo ovaj živopis, a neki drugi istraživači
navode da je bar jedan deo radila radionica predvođena Jovanom Teorijanom. Na to da je
radilo više ljudi, mogu da upute i natpisi, pojedini su na grčkom, neki na
srpskoslovenskom.

21. SVETI ĐORĐE U POLOŠKOM

- Nalazi se u Makedoniji, valjda blizu Kavadaraca, južni deo Makedonije.

- Crkvu Svetog Đorđa je podigao tokom četvrte decenije 14. veka brat od tetke cara
Dušana, Jovan Dragušin, koji je do 1340. godine umro i sahranjen je u svojoj zadužbini, a
iste godine je hram dat Hilandaru, u čijem posedstvu ostaje do 1372-1375. godine, kada
ga braća Dejanović daju manastiru Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori.
- Postoje i neka arheološka istraživanja kojima se utvrdilo da je u grobu sahranjena znatno
mlađa osoba nego što je to bio Jovan Dragušin kada je umro, pa se pretpostavlja da je reč
možda o njegovom sinu, a da je on sam bio sahranjen negde drugde ili je telo preneto
odavde.
- Pretpostavlja se da je 1334. godine Dragušinu dodeljen posed u ovoj teritoriji, pa je ovo
gornja granica za početak izgradnje crkve.
- Živopis je u pomen Jovanu Dragušinu platila njegova majka despotica Marina, u
monaštvu Marija, uz čiji je lik zapisano da je ktitorka hrama, oslikavanje je trajalo od
1343. do 1346. godine, što se zaključuje na osnovu Dušanovih titula gde se pominju grčke
teritorije. Na ktitorskoj kompoziciji su naslikani i Dragušinova žena i sin, ali teško je reći
koja je bila njihova uloga u ktitorstvu. Živopis je inače bio preslikan u 17. i 19. veku, da
bi sloj iz 14. veka bio otkriven naknadno.

 Arhitektura

- Crkva ima jednostavan plan, podužna jednobrodna građevina sa tri traveja, koje odvaja
dva para pilastara,sa kupolom nad središnjim travejem, i na istoku spolja trostranom, a
iznutra polukružnom apsidom. Crkva je zidana naizmeničnim ređanjem kamena i opeke
bez nekog strogog ritma. Priprata je dograđena u kasnijem periodu.

 Živopis
 Oltarski prostor

- U donjim zonama oltarskog prostora se nalaze figure iz službe arhijereja. U zoni iznad je
prikazano Pričešće apostola hlebom i vinom, odvojeno, gde je Hrist prikazan kao Veliki
arhijerej. U polukaloti je Bogorodica Šira od Nebesa. Oko apside je ispisana himna
„Dostojno“.
- Na zidovima u višim zonama su scene Silazak u ad, na severnom, Vaznesenje i sveti
ubrus na istočnom i Rođenje na južnom zidu
- U svodu oltarskog prostora se nalaze proroci.

 Naos

- Donje zone naosa zapremaju stajaće figure, od kojih ću da izdvojim Sv.Đorđa na južnom
zidu naosa pod dekorativnim lukom od fresko maltera, naspram kog se na severnom zidu
nalazi scena Deizis sa „ Pravednim sudijom“ takođe pod dekorativnim lukom od fresko
maltera.
- U srednjoj zoni je prikazan ciklus Stradanja, koji se prostire i u zapadnom traveju.
Obuhvaćene su scene, na južnom zidu i pilastrima: Tajna večera, Molitva u vrtu, Izdajstvo
judino, Hrist pred Anom i Kajafom, Odricanje Petrovo, a na severnoj strani su scene:
Hrist pred Pilatom, Ruganje Hristu, Put na Golgotu, Penjanje na krst, Juda vraća
srebrnjake, Vešanje Judino i Pranje nogu.
- U višim zonama je ciklus Velikih praznika, na južnoj strani su scene Sretenje, Vavedenje,
Krštenje, Vaskrsenje Lazarevo, dok su na severnoj Ulazak u Jerusalim, Oplakivanje,
Raspeće i Mironosice na grobu.

 Zapadni travej

- Već je pomenuta ktitorska kompozicija, ona se danas nalazi na istočnom zidu priprate, ali
to je zapravo bila zapadna fasada Dragušinove crkve. Nalazi se oko zapadnog portala. U
donjoj zoni prikazani su Jovan Dragušin, njegova supruga i segment neba sa dve Božije
ruke, sa južne strane portala prikazana je despotica Marina, prikazana kao monahinja,
koja drži model hrama, a sa njom je i Dragušinov sin. Iznad njih, prvo u luneti iznad
portala prikazano je poprsje patrona hrama Svetog Đorđa „Pobedonosca“, a oko njega je
vladarska kompozicija. Na severnom delu kompozicije prikazan je kralj Dušan, kome
anđeo spušta mač u ruke, dok su na južnom delu kompozicije kraljica Jelena, kojoj anđeo
stavlja krunu na glavu, i mali Uroš. Dušanu i Urošu krune na glave spušta mladi Hrist u
drugom obličju koji je prikazan na vrhu kompozicije. Dakle neki vid božanske investiture.
Oko glava ktitora postoji natpis na grčkom, a postojao je i na vladarskoj kompoziciji.
- U donjim zonama zapadnog traveja su prikazane stajaće figure svetitelja, među kojima su
Sv. Konstantin i Jelena, Sv. Tekla, Sv. Petka.
- U srednjoj zoni je na zapadnom zidu prikazano Uspenje Bogorodice, a iznad toga se
nalazi Preobraženje.
- U svodu zapadnog traveja bili su prikazani proroci i starozavetne ličnosti.

 Kupola

- U lucima potkupolnog prostora prikazane su stojeće figure apostola i jevanđelista. U

pandantifima su prikazani tetramorfi. U tamburu se nalaze proroci. Donji prsten kalote
zaprema 8 anđela, i u kaloti je prikazan Hrist Pantokrator.

 Stil

- Freske su po svemu sudeći izvela dvojica majstora. Jedan je radio gornje delove oltarskog
prostora , a drugi sve ostalo. Iako se trude da rade ujednačeno, kod prvog je kolorit
izraženiji, kod drugog nešto zagasitiji i drugačiki su akcenti.
- Sve legende su na grčkom.

22. CRKVA SVETOG NIKOLE U PRIZRENU

- Mali hram Svetog Nikole u Prizrenu podigao je 1331./1332. godine monah Nikola, tj.
svetovno ime, Dragoslav Tutić sa ženom Belom. O tome govori kameni natpis od kog su
danas ostali samo fragmenti, ali je poznato šta je bilo napisano na osnovu prepisa iz
19.veka. Oni nisu imali dece, pa su crkvu maltene podigli kao zavetni hram Sv.Nikoli,
kom su se molili da brine o njima.
- Ovo je najstarija vlasteoska zadužbina u Prizrenu. Sačuvano je malo živopisa, a i to malo
je u fragmentima, program je bio tipičan, a slikar je po svemu sudeći bio skromnijih
sposobnosti.

 Arhitektura

- To je mala jednobrodna građevina sa kupolom koju nose ojačavajući luci.

23. CRKVA SVETOG SPASA U PRIZRENU

- Druga najstarija vlasteoska zadužbina u Srbiji.

- Pitanje datovanja je do danas ostalo otvoreno, ali na osnovu prvog stila živopisa i nekih
segmenata Arhanđelske povelje, zna se da se uz pristanak Dušanovog vlastelina Mladena
Vladojevića i njegove majke crkva daje Svetim Arhanđelima kao metoh. Na osnovu toga
se pretpostavlja da su izgradnju započeli roditelji Mladena Vladojevića, u četvrtoj deceniji
14. veka, i pretpostavlja se da je živopis izvela radionica koja je radila za Dragoslava
Tutića u crkvi Svetog Nikole u Prizrenu.

 Arhitektura

- Manja jednobrodna građevina sa kupolom, i pripratom koja je zasvedena krstastim

svodom. Oltarska apsida je spolja trostrana, iznutra polukružna.

 Živopis
 Oltarski prostor

- Slikarstvo oltara verovatno potiče iz 1335. godine.

- Najstariji sloj živopisa očuvao se upravo u oltarskom prostoru. U donjoj zoni je oštećeni
Hrist Svedržitelj na tronu, na severnom delu trijumfalnog luka. Donju zonu apside čini
Služba arhijereja, iznad je Pričešće apostola hlebom i vinom odvojeno.
- Pretpostavlja se da je živopis oltarskog prostora radio jedan majstor. Pokazuje umereni
osećaj za modelaciju figura.

24. PARAKLIS NA KULI SVETOG JOVANA RILSKOG

- Rilski manastir se nalazi na području jugozapadne Bugarske, a u sastav Srbije su te

teritorije ušle nakon bitke kod Velbužda.
- Tu je već postojala neka crkva, ali je 1334./1335. godine Dušanov vlastelin protosevast/
kesar Hrelj ( Hrelja Ohmućević/ Relja od Pazara poznat u narodnim pesmama) podigao i
ukrasio pirg sa paraklisom.
- Hrelja je bio u službi još za vreme kralja Milutina, a prvi put se spominje 1328. godine
kada ga Stefan Dečanski šalje da pomogne Androniku II kada se sukobljavao sa svojim
unukom Andronikom III. On se tada nije umešao u sukob, jer je dobro ocenio situaciju i
premoć mlađeg cara. Tada dobija teritorije na upravu od Dečanskog, a od Andronika II
titulu protovestara. I za vreme Dušana je dobio teritorije u južnim oblastima carstva, ali se
u nekom trenutku odmetnuo od cara. Jovan VI Kantakuzin navodi da se odmetnuo od cara
1340/41. godine, ali razlozi su samo nagađanja. Kasnije zbog savezništva sa
Kantakuzinom u previranjima oko vizantijskog prestola dobija titulu kesara. 1342. godine
se ipak vraća srpskom dvoru, ali ubrzo umire, kao monah Hariton u svojoj zadužbini u
Rilskom manastiru.
- Natpis sačinjen od opeka sačuvan je na južnoj spoljašnjoj strani pirga, gde otprilike piše
da je pirg napravljen u zemljama Dušanovim i posvećen svetom ocu Jovanu Rilskom i
Bogorodici Osenovici, što je sad malo čudno jer se paraklis skoro svuda navodi kao
paraklis Preobraženja, što je zapravo novije posveta, pa je pitanje originalne posvete
ostalo otvoreno.
- Postavljaju se određene pretpostavke da je Hrelja ovaj paraklis namenio za sopstvenu
grobnicu, ali i to pitanje je otvoreno. Uprkos tome, u katolikonu manastira, koji je Hrelja
izgradio pred kraj života, pronađena je njegova nadgrobna ploča.

 Arhitektura

- Paraklis na spratu pirga se sastoji iz dva prostora: naosa i oltara u osnovi trikonhosa sa
slepom kupolom i priprate kvadratnog plana jednakih stranica sa slepom kupolom.

 Živopis

- Živopis je oštećen u nekom požaru.

 Naos

- U donjoj zoni naosa ostale su samo konture stajaćih figura svetitelja. Zonu iznad su činile
scene iz ciklusa Sv. Jovana Rilskog. U južnoj konhi se nalazi scena Car Petar šalje po
Jovana Rilskog, na zapadnom zidu je scena Sluge cara Petra kod Jovana Rilskog i u
severnoj konhi je scena Susret cara Petra i Jovana Rilskog.

 Oltarski prostor
- Oltarski prostor zapravo čini istočna konha i u tom nevelikom prostoru su u donjoj zoni
prikazani Sv.Jovan Zlatousti i Sv.Vasilije Veliki iz Poklonjenja Agnecu, dok je u
polukaloti porsje Bogorodice Šire od Nebesa.

 Kupola

- U pandantifima su jevanđelisti, a na prostorima između na istoku i zapadu su

nerukotvoreni likovi Hristovi. U donjem prstenu kalote se nalaze predstave Trpeza
Premudrosti sa dva anđela na istoku, crkveni oci na jugu, mučenici i starozavetni proroci
na zapadu i apostoli na severu. U centralnom delu kalote prikazana je Premudrost Božija
koja sedi na dugi u mandorli, okružena Darovima Svetog Duha predstavljenih u vidu
nagih puta sa krilima.

 Priprata

- Celokupni program priprate ilustruje psalme.

 Stil

- Požarom oštećen živopis otežava analiziranje likovnog postupka majstora, kao i njihov
potencijalni broj. Postoji mišljenje da je ovo delo dvojice majstora, a ono se zasniva na
osnovu proporcija figura, tako da se razlikuju osobe koje su radile naos i pripratu. Ali ovaj
zaključak je diskutabilan, jer kada se govori o modulaciji, može se reći da je reč o jednom
slikaru.

25. BELA CRKVA KOD KARANA

- Crkva Blagoveštenja, nalazi se u selu Karanu kod Užica, a zadužbina je župana Petra
Brajana ,njegove žene Struje, sina i 3 ćerke. Prilične zasluge u podizanju i živopisanju
crkve su imali pratilac Petra Brajana, Georgije Medoš, monah Jovan i jedna nepoznata
monahinja, što znamo na osnovu njihovih portreta.
- Različiti istraživači različito datuju izgradnju crkve. Prvobitno je datovana na 1336./1337.
godinu, potom je Gordana Babić datovala u 1341./42., Đorđević je datuje između 1340. i
1342. godine, a Vojvodić od 1332. do 1336/37. godine. U suštini je datovanje izvršeno na
osnovu tumačenja ktitorskog portreta.
- Đorđević crkvu smešta u period između 1340. i 1342. godine na osnovu dve činjenice. On
kaže da se nakon čišćenja fresaka ustanovilo da je na vladarskom portretu zaista naslikan
mladi Uroš V, što pobija Vojvodićevu tezu koji živopis smešta pre njegovog rođenja.
Druga činjenica koja potkrepljuje njegovu tezu je ta da je slikarska grupa koja je radila u
Blagoveštenskom hramu u Dobrunu 1343. godine, radila i ovde, a u Dobrunu je sigurno
prikazan mladi Uroš, što samo učvršćuje vremenski okvir.
  Arhitektura

- Jednobrodna građevina podeljena sa dva para pilastara na tri traveja, sa polukružnom

apsidom na istoku i kupolom nad središnjim travejem.

 Živopis
 Kupola

- Kupolu nose četiri luka. U južnom luku su prikazani Sv. Irinej, arhanđel Gavrilo i
Sv.Kliment Ohridski, na zapadnom luku su poprsja mučenika, na severnom su dva
nepoznata arhijereja i arhanđel Mihailo, dok su na istočnom luku sveti mučenici. U
pandantifima su jevanđelisti. Donji deo kalote zauzimaju Veliki praznici- Duhovi na
jugoistoku, Raspeće na jugozapadu, Silazak u ad na severozapadu i Vaznesenje na
severoistoku. Iznad njih je očuvano nekoliko proroka na južnoj strani.

 Oltarska apsida

- U donjoj zoni oltarskog prostora prikazani su arhijereji i đakoni iz Poklonjenja Agnecu.

Iznad njih su poprsja arhijereja. U istoj zoni sa poprsjima arhijereja prikazane su scene iz
Bogorodičinog ciklusa, Prinošenje darova i Povratak odbijenih na južnom zidu,
Blagovesti Ani na istočnoj strani jugoistočnog pilastra, Blagovesti Joakimu na severnoj
strani jugoistočnog pilastra. Na južnoj strani severoistočnog pilastra je praotac Avram, a
na istočnoj strani severoistočnog pilastra je scena Josif vodi Bogorodicu i na severnom
zidu je scena Bogorodica pije vodu izobličenja.
- U zoni sokla u oltarskoj apsidi su očuvane stojeće figure ličnosti koje su doprinele
podizanju i živopisanju crkve. U severnoj polovini apside su prikazani Georgije Medoš i
još jedna muška figura. Georgije Medoš je odeven u belu odeću, nalik na stihar, obema
rukama drži knjigu i okrenut je ka središtu apside. Ima tonzuru, sedu bradu. Oko njega je
natpis u slobodnom prevodu Molitva sluge Božijeg prezvitera Georgija, zvanog Medoš.
Medošev pratilac je odeven u jednostavnu plavu haljinu i prikazan je u molitvenom stavu.
- U niši zidane oltarske pregrade uz Bogorodicu Trojeručicu, prikazana je monahinja koja
kleči, dok su joj ruke podignute u molitvenom stavu.
- Očuvana zidana oltarska pregrada u naosu sadrži dva serafima i fresko-ikonu Bogorodice
Trojeručice.

 Naos

- U donjim zonama naosa nalaze se stojeće figure. Na zapadnoj strani jugoistočnog pilastra
prikazan je Hrist, a na južnom zidu naosa Jovan Krstitelj Kefaloforos, Sv. Petar, Sveti
Teodori, na istočnoj strani jugozapadnog pilastra je Sv. Prokopije, a na severnoj strani
istog pilastra je Sv. Kozma. Na južnom zidu u zoni iznad su prikazane scene Rođenje
Bogorodice, Milovanje Bogorodice, dok je na istočnoj strani jugozapadnog pilastra
 prikazan praotac Noje, a na severnoj prorok Naum. U najvišoj zoni južnog zida prikazano
je Sretenje.
- Na južnoj strani severozapadnog pilastra je prikazan Sv. Damjan, a na istočnoj strani istog
pilastra je Sv. Nestor, dok se na severnom zidu nalaze Sv. Đorđe, Sv. Dimitrije, Sv.Pavle,
Sv. Nikola i na zapadnoj strani severoistočnog pilastra je Bogorodica Zastupnice. U niši
ispod severnog prozora naos je prikazan jeomonah Jovan, još jedan od delimičnih ktitora
crkve. U zoni iznad na severnom zidu prikazane su scene Bogorodica kod 3 sveštenika i
Prekori Josifovi. Na zapadnoj strani severoistočnog pilastra prikazan je Susret Marije i
Jelisavete. U najvišoj zoni severnog zida nalazi se Vaskrsenje Lazarevo.

 Zapadni travej

- Ktitorska kompozicija se nalazi na zapadnom i severnom zidu zapadnog traveja. Porodica

predvođena Petrom Brajanom koji drži model hrama prilazi Bogorodici sa Hristom koji se
nalaze na zapadnoj strani severozapadnog pilastra. Oko glave Petra Brajana se sačuvao
natpis koji potvrđuje njegov identitet. Oni su svi raskošno odeveni. Na severnom zidu
zapadnog traveja iznad ktitorske kompozicije su prikazani 40 sevastijskih mučenika, dok
je na zapadnoj strani severozapadnog pilastra prikazan Sveti Merkurije, a na južnoj Sv.
prorok Danilo.
- Vladarska porodica prikazana je na jugu zapadnog traveja. Kraljica Jelena je prikazana na
zapadnom zidu, dok su na južnom zidu mali Uroš, Dušan, Milutin i Sv. Sava, a na
zapadnoj strani jugozapadnog pilastra je prikazan Sv. Simeon. Uz kraljicu Jelenu je
prikazana i Sveta Marina, koja ubija đavola. U zoni iznad je na južnom zidu prikazano
Vavedenje iznad Sv. Simeona je Sv. Nikita, dok su na zapadnom zidu scene Žrtva
Avramova i Gostoljublje Avramovo.
- U niši nad ulazom je predstavljeno poprsje Bogorodice Šire od Nebesa.
- U najvišoj zoni zapadnog zida zapadnog traveja prikazano je Uspenje.
- U svodu zapadnog traveja nekad se na severnoj polovini nalazila scena Ulazak u
Jerusalim, a na južnoj Preobraženje.

 Stil

- Vojvodić kaže da je stil živopisa izuzetno provincijalan, što je negde bila i odlika živopisa
na ovim teritorijama za vreme Dušana, budući da su se centri umetnosti izmestili iz starih
srpskih teritorija. Živopis su izvela dvojica, možda trojica slikara. Prvi je radio oltarski
prostor i pregradu, on generalno ima zagasit, mrk kolorit i u pojedinim detaljima ide ka
stilizaciji. Drugi majstor je oslikao čitavu srednju zonu fresaka u hramu, i verovatno zonu
stojećih figura. Njegov stil je sličan prvom slikaru. Kupolu i potkupolni prostor je radio
treći slikar, čiji je kolorit znatno svetliji, dok mu je nanos pastuozniji od prethodne
dvojice.
 26. CRKVA U DOBRUNU

- Crkva Blagoveštenja nekadašnjeg manastira Kruševa.

- Danas se nalazi u Republici Srpskoj, stradala je tokom Drugog svetskog rata, 1944.godine
naos je potpuno srušen. Ostale su samo neke freske u priprati koja je mlađa od glavnog
dela crkve.
- Zadužbina je vlasteoske porodice. Po natpisu koji se do pred kraj 19. veka nalazio iznad
ulaza u priprati, kao i po sačuvanim portretima može se zaključiti da je naos izgradio
izvesni župan Pribil, a da je podizanje i živopisanje priprate platio njegov sin župan Petar
kao monah Jovan, mada je u ktitorskoj kompoziciji prikazan kao laik. Uništeni natpis
sadržao je datum 1. mart 1343. godine. U ostvarenju ovog poduhvata učestvuju i drugi
članovi porodice, drugi sin Pribilov, župan Stefan, i protovestijar Stan, izgleda Pribilov
tast. Kruševski pomenik nastavlja listu ktitora gde se Pribil navodi kao monah Varnava,
njegova žena Boleslava, žena i deca župana Stefana i „prvi molbenik hrama“ iguman
Jefrosim.

 Arhitektura

- Podužna građevina sa tri traveja, i velikom polukružnom apsidom na istoku. Priprata je

bila dograđena u kasnijem periodu. Krov je bio dvoslivan.

 Živopis

- Sačuvani portreti nalazili su se nekada u zapadnom traveju priprate, a danas su zbog

nestalog istočnog zida priprate u krajnjem zapadnom traveju crkve.
- Na južnom zidu je ktitorska kompozicija, župan Pribil sa sinovima Petrom i Stefanom.
Sva trojica su prvobitno bila okrenuta Bogorodici sa Hristom koja se nalazila na zapadnoj
strani južnog pilastra.
- Naspram ktitorske nalazi se vladarska kompozicija, na kojoj su prikazani kralj Dušan,
kraljica Jelena i mali Uroš, i iznad njih segment neba gde ruka Božija blagosilja
kraljevsku porodicu.
- Slikani program ostatka uništene crkve se može rekonstruisati na osnovu starih fotografija
i opisa, ali u suštini je ovo sve što je ostalo od prvobitne crkve.

 Stil

- Na osnovu sačuvanog živopisa može se reći da je radio samo jedan majstor budući da je u
pitanju jedna prostorna jedinica. Figure su izdužene, zagasit kolorit, i tendencije ka
stilizaciji.
 27. BOGORODIČINA CRKVA U LIPLJANU

- Crkva Vavedenja u Lipljanu, Kosovo i Metohija.

- Negde sredinom 14. veka nepoznati velmoža je poručio fresko dekoraciju za ovu crkvu,
sagrađenu tokom dvadesetih ili tridesetih godina 14. veka, a koja je nakon 1336. godine
bila poklonjena pirgu Hrusija. Živopisanje je izgleda bio dogovor ktitora živopisa i
Hilandaraca, na osnovu čega je on zaslužio portret u crkvi, ali budući da nije bio ktitor
same građevine, ne pominje se u povelji kojom je crkva data hrusijskom pirgu.
- Živopis je stradao u požaru. Postoje dve verzije datovanja živopisa, prva je ta da je crkva
bila živopisana pre 1336. godine i kao takva data kao metoh, a druga je da je nastao tek
nakon 1375. godine i izmirenja srpske i carigradske crkve, što je malo verovatno.

 Arhitektura

- Crkva je jednobrodna građevina sa tri traveja i prvobitnom zidanom oltarskom

pregradom.

 Živopis
 Naos

- U naosu su danas iz zone stojećih figura delimično sačuvane samo figure Svetog Nikole i
ktitora na severnom zidu.
- U gornjoj zoni ostali su fragmenti Tajne večere i Pranja nogu na jugu, Uspenja na
zapadnom zidu i Penjanja na krst na severnom zidu.

 Oltarski prostor

- U oltaru donju zonu čine figure iz Poklonjenja Agnecu. Od gornje zone su sačuvane scene
Vizija Sv.Petra Aleksandrijskog, Neverovanje Tomino, Blagovesti odvojeno prikazani
arhanđeo Gavrilo i Bogorodica.

 Stil

- Na osnovu fragmenata može se zaključiti da je reč o dvojici majstora, jedan je radio scene
iz Poklonjenja, a drugi scene iz Stradanja i ostatak oltara. Obojica imaju poprilično
zaobljenu formu figura, a razlikuju se u svetlosnim akcentima.

28. CRKVA SVETOG NIKOLE U VELIKOJ HOČI

- Nalazi se na groblju iznad Velike Hoče, Kosovo i Metohija.

- Pretpostavlja se da su ktitori hrama bili roditelji Gradislava Sušenice, i da je sagrađen u
drugoj četvrtini 14. veka, svakako do 1345. godine. U opštoj hilandarskoj povelji koju je
 izdao car Dušan, 1348. godine, ova crkva se navodi kao metoh, što znači da je crkva
morala biti izgrađena i potencijalno živopisana do tad. U povelji se ne navodi ime ktitora.
- Zna se da je za vreme kralja Dušana, dakle pre 1346. godine, u crkvi sahranjena
monahinja Marta, majka čelnika Gradislava Sušenice, i ostali su fragmenti sa njene
nadgrobne ploče. Živopisanje je obavljeno verovatno u vreme kada je ona umrla, a
poručilac je verovatno bio njen sin.

 Arhitektura

- Jednobrodna građevina sa pripratom, koju je nekad od ostatka građevine odvajao pun zid.
Na istoku oltarska apsida je trostrana, a unutra polukružna. Ima dvoslivni krov. Portal se
nalazi na južnoj strani.

 Živopis

- Prvobitno slikarstvo je otkriveno samo na zapadnom zidu i tu su scene Rukopoloženje

Svetog Nikole za episkopa, Sveti Sava i Sveti Simeon se klanjaju ikoni Bogorodice sa
Hristom, Sveti Nikola služi. Ispod ovih scena su fragmenti nimbova stojećih figura.

 Stil

- Ove oštećene freske su delo jednog majstora koji koristi izuzetno debelu liniju i zagasit
kolorit. Likovi postojećih figura su izduženi.

29. BOGORODIČINA CRKVA U SELU VAGANEŠ

- Blizu Kosovske Kamenice, mesto Vaganeš kod Novog Brda.

- Sačuvana su dva kamena natpisa ktitorska natpisa i jedan molitveni ktitorski natpis, koji
svedoče o tome da je naos crkve izgrađen 1354./1355. godine, a da je čitav hram
živopisan oko 1360. godine, nakon dogradnje priprate.
- Reč je o zajedničkoj zadužbini članova jedne srpske vlasteoske porodice. Portreti glavnog
ktitora Dabiživa i još sedam članova te porodice, među kojima i dvoje počivših monaha,
naslikani su u trećoj zoni živopisa u narteksu.
- Dakle glavni ktitor je bio Dušanov velmoža Dabiživ, koji za sebe ističe da je „unuk
Drobnjakov“, njemu su pomogla dva brana, Hran i Bogoje, otac Kaluger i majka Višnja.
O tome svedoči natpis iznad ulaza u naos iz priprate. Ispod tog natpisa je druga ploča koja
govori o živopisanju, i daje još nešto podataka o porodici. Taj natpis navodi jedino
Dabiživa kao ktitora živopisa, što potvrđuje i fresko natpis na zapadnom zidu naosa.

 Arhitektura
- Jednobrodna crkva, sa pripratom koja je po ostacima bila znatno viša od ostatka
građevine, ili je imala kulu. Ima trodelni oltarski prostor.

 Živopis

- Oštećen, ostali fragmenti.

- Na istočnom zidu priprate u višoj zoni je fragment odrasle ženske figure sa figurama dece,
oni su naslikani iznad zone stojećih figura i niza poprsja u medaljonima. Verovatno je reč
o portretu neke mlade vlastelinke. Pored njih postoje samo fragmenti, na osnovu kojih se
zaključuje da je tu bila naslikana figura muškarca. Dakle, neki slobodan zaključak je da je
reč o vlasteoskoj porodici. Niz predstava njihovih srodnika se verovatno nastavljao i dalje
u istoj zoni, budući da su na zapadnom delu južnog zida sačuvane predstave tri odrasle
osobe pored Svetog Đorđa koji ubija aždaju, monah, kaluđerica i jedna mlada ženska
osoba. Vojvodić kaže da oni na istočnom zidu nisu Dabiživ i njegova porodica, već neke
druge osobe. Identiteti ostalih osoba prikazanih ovde se mogu učitavati na osnovu
ktitorskih natpisa, ali opet ni to nije sigurno. Prikaz Svetog Đorđa ovde opravdan je
činjenicom da je to glavna slava plemena Drobnjak u staroj Hercegovini, a Dabiživ ističe
da je „unuk Drobnjakov“.
- U svodu priprate je bio Bogorodičin ciklus, od kog su ostali fragmenti scena Blagovesti
Ani i Blagovesti Joakimu i Susret Joakima i Ane.
- U naosu je ostalo sasvim malo živopisa. U zapadnom uglu južnog zida je fragment scene
Hrist pred Anom i Kajafom.
- U apsidi se danas može videti samo deo postolja na kom je bila Bogorodica i gornji deo
jednog arhijereja iz Poklonjenja.

30. CRKVA SVETOG JOVANA PRETEČE U CRKOLEZU

- Nalazi se na Kosovu i Metohiji.

- Crkvu je verovatno podigao „rab Božiji Jovan, a zovom mirskim imenom Radoslav
čelnik“, inače sahranjen u crkvi, verovatno do 1355. godine.
- Gotovo pola veka kasnije 1400. godine, po povelji monahinje Jevgenije (kneginje Milice)
i njene dece kneza Stefana i Vuka, ovaj hram prilažu manastiru Sv. Pantelejmona na
Svetoj Gori vojvoda Novak i Vidoslava.

 Arhitektura

- Jednobrodna građevina sa pripratom na zapadu i spolja poligonalnom, a iznutra

polukružnom oltarskom apsidom.

 Živopis
- Ispod sloja iz 17. veka, čiji je ktitor bio patrijarh Maksim I Skopljanac, a koji je izveo
zograf Radul, pronađen je i sloj iz 14.veka.

31. IKONE SA IKONOSTASA DEČANA

- Dečanska kamena oltarska pregrada bila je deo opšte graditeljske zamisli crkvenog
unutrašnjeg ukrasa, izvedena je izmeđz 1327. i 1335. godine. Njena laka, prozračna i na
geometriji zasnovana konstrukcija sastoji se od profilisanog postolja, četiri parapetne
ploče postavljene oko središnjeg prolaza i između njih, šest stubića sa isto toliko koloneta
na čije kapitele naleže arhitravna greda. Dečanska oltarska pregrada nije bila izvedena sa
namerom da se u njene interkolumnije postave ikone, jer ni na kolonetama ni na gornjim
ivicama parapeta nema žlebova u koje su one mogle da budu umetnute, niti je bio
predviđen neki drugi način vezivanja ikone za kolonete. Prostor između koloneta je bio
prvobitno zastiran zavesama, da bi tek kasnije tu bile postavljene ikone. Ključni razlog za
tu promenu u Dečanima, bio je prenos moštiju Stefana Dečanskog 1343. godine pred
oltarski prostor.
- Postavljanje kivota sa moštima Dečanskog, ispred oltarske pregrade je samo po sebi
čudno, a još čudnije je to što kad su već preneli mošti, zašto su ih stavili na severnu, a ne
na južnu stranu, kako je bilo uobičajenije za grobno mesto. Pretpostavka je da je to
uslovilo postavljanje ikona. Dakle, kivot se ne nalazi ispod Hrista na jugu, već su
Dečanskom potrebni zastupnici koji bi ga njemu posredno odveli.
- U dve srednje interkolumnije postavljene su ikone Bogorodice Eleuse i Hrista
Pantokratora, do Hrista je postavljen Jovan Preteča, a do Bogorodice je postavljena ikona
Svetog Nikole. Postavljanjem kombinacije Hrist, Bogorodica, Jovan Preteča dobila se
struktura raščlanjenog Deizisa. Pre Dečana, ikona Jovana Preteče nikada nije postavljana
na samu oltarsku pregradu, kao ni ikona Svetog Nikole.
- Ovakav izgled ikonostas je zadržao od 1343.godine do 16. veka.

32. IKONE IZ LJUBIŽDE KOD PRIZRENA

- Poreklom je iz Prizrena i datuje se u sredinu 14. veka.

- Na jednoj strani ikone su Blagovesti, a na drugoj predstava Susret Joakima i Ane. Za obe
kompozicije, slikane na beloj pozadini, karakteristična je razrađena slikana arhitektura sa
velumima.
- Pretpostavlja se da je ova mala dvostrana ikona prvobitno imala mesto među ikonama na
horosu Dušanovih Svetih arhanđela kod Prizrena, a pripisuje se jednom od slikara koji su
živopisali crkvu. Predstavnik je nežnog i vedrog stila, sa ljupkim figurama izduženih
proporcija i razuđenom slikanom arhitekturom. Lica nemaju klasične oblike i proporcije,
dok je pokret istaknut naprednom toku vizantijskog slikarstva oko sredine 14. veka, sa
naglašenim pokretom, volumenom i patosom.
 33. IKONA IZ PRIZRENA

- Pripada klasicističkom toku paleološkog stila. Ovo je dobro izvedena ikona i moguće je
da je krasila crkvu Svetih Arhanđela kod Prizrena. Prikazane su Blagovesti.

34. IKONA BOGORODICE ODIGITRIJE, Rajkova crkva Svetog Nikole, Prizren

- Ikona je pronađena u crkvi Svetog Nikole Rajkovog .

- Bogorodičina ikona koju još nazivaju Odigitrijom ili Perivleptom iz Prizrena. Radojčić je
određuje kao Perivleptu i datuje je u kasni 13. ili rani 14. vek, a nakon čišćenja i
restauracije Đurić je određuje kao Odigitriju i on je datuje u sredinu 14. veka. Đurić je
dao pretpostavku da je ikona nastala u nekoj od lokalnih prizrenskih slikarskih radionica, i
prema njegovom mišljenju stilski su slične slikarstvu crkve Svetog Spasa i crkve Svetog
Nikole u Prizrenu.
- Vojvodić izbegava da je tipologizuje, jer nema dovoljno karakteristika ni za Perivleptu ni
za Odigitriju. On kaže da je ikona zapravo iz druge polovine 16. veka i da je delo navodne
lokalne radionice.

35. IKONA BOGORODICE PELAGONIJSKE

- Litijska ikona poreklom iz Prizrena, koja se datuje u sredinu ili treću četvrtinu 14. veka.
Sa druge strane se nalazila kompozicija Krštenja koja je znatno uništena. Na to da je
ikona bila litijska, osim dvostranosti, ukazuje i žleb sa donje strane ikone.
- Prizrenska ikona Bogorodice Pelagonijske svrstava se među najstarije sačuvane replike
ikone-prototipa, koja se nalazila u nekoj od srednjovekovnih crkvaca grada Bitolja. Odraz
je širenja kulta Pelagonijske Bogomajke na sever, u Metohiju. Pripada ikonografskom
tipu Bogorodice Umiljenija, podtipu „Vzigranije mladenca“.
- Nimb je nekada krasio srebrni okov, a uklonjen je prilikom konzervacije zajedno a
naknadno doslikanim slojem.

36. IKONA BOGORODICE PSIHOSOSTRIJE

- Ikona Bogorodice Psihosostrije(Spasiteljke) iz crkve Bogorodice Perivlepte na Ohridu,

datuje se u sredinu 14. veka. Ktitor je valjda bio ohridski arhiepiskop Nikola, što se zna na
osnovu okova na kome je portret arhiepiskopa Nikole.
- U 19. veku je ikonu preslikao Dičo zograf, sve sem lica.

37. IKONA HRISTA

- Ikona Hrista Pantokratora iz crkve Bogorodice Perivlepte na Ohridu, datuje se u sredinu

14. veka
- Ima srebrni okov dekorisan floralnim motivima, i pločicama na kojima su izvedeni likovi
svetitelja i scene iz života Bogorodice i Hrista.
- Na donjem delu postoji apliciran natpis gde se navodi ktitor sevastokrator kir Isak Duka-
Kersak, komandant konjice cara Dušana.

38. IKONA BOGORODICE SA HRISTOM, isto Psihosostrija

- Ikona Bogorodice Psihosostrije iz crkve Bogorodice Perivlepte na Ohridu, datuje se u

početak 14. veka.
- Pored figura Bogorodice i Hrista, oko njihovih glava su prikazani dopojasni mali likovi
arhanđela Mihaila i Gavrila. Ikona ima srebrni okov.

39. IKONA BOGORODICE PERIVLEPTE

- Litijska dvostrana ikona iz crkve Bogorodice Perivlepte na Ohridu, koja se datuje u

početak 14. veka
- Na jednoj strani je Bogorodica Perivlepta, a na drugoj Vavedenje. Ima srebrni okov, ispod
kog je prazna površina, što govori da je od početka bilo planirano da ikona ima okov.

40. IKONA BOGORODICE SA HRISTOM

- Ikona iz crkve Bogorodice Perivlepte na Ohridu, koja se datuje u sredinu 14. veka.
- Ikonu odlikuje stilska neobičnost, tendencije ka realizmu i svežina kolorita. Bogorodica je
prikazana kao mlada žena. Ikona ima srebrni okov uglavnom dekorisan floralnim
motivima, dok se u Bogorodičinom oreolu nalaze simboli jevanđelista.

41. IKONA BOGORODICE TROJERUČICE HILANDARSKE

- Sredina 14. veka.

- Navodno potiče iz 7. veka, kada je bila u vlasništvu Jovana Damaskina. Kasnije je
navodno bila u vlasništvu Sv. Save Osvećenog, da bi je uzeo naš Sv. Sava, potom je
odneo u Hilandar, da bi za vreme cara Dušana bila preneta u Studenicu. Kasnije je ponovo
vraćena u Hilandar. Okovi su izrađeni u 19.veku.

42. PARENEZIS JEFREMA SIRINA, SANU 60

- Jedan od najstarijih srpskoslovenskih prepisa Parenesisa, zbornika asketsko-moralnog

karaktera, sadrži 197 listova i rađen je na pergamentu.
- Nepoznati pisar je koristio ujednačeno ustavno pismo raškog pravopisa, ispisano
dvostubalno ( osnovni tekst crnim mastilom, počeci tekstualnih celina crkvenim
mastilom). Povez u koži iz kasnijeg perioda sadrži geometrijske motive, spreda
upotpunjene rozetama.
- Unutar rukopisa postoje tri zapisa; istorijski najznačajniji je delom oštećen zapis koji
pripoveda o nastanku Parenesisa SANU 60: Ove svete i božije knjige, dušekorisna pouka
svetog podobnog oca našeg Jefrema, započeše se po nalogu hristoljubivog i Bogom
izabranog i smernog crnorisca, prvog igumana dečanskog Arsenija. Počeše se u leto
6845. indikta 10, kruga Sunca 2, meseca juna u 2. dan). Mesto nastanka prepisa
Parenesisa nije naznačeno, ali, s obzirom na to da je rukopis nastao po nalogu prvog
dečanskog igumana, zasigurno je pripadao prvobitnoj biblioteci manastira Dečani.
Dečanski arhimandrit Serafim Ristić poklonio je 1860. godine Parenesis Jefrema Sirina
Društvu srpske slovesnosti ( današnjoj SANU). Četiri lista ove rukopisne knjige nalaze se
u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt Peterburgu (Гильф. 77).
- Bogata ornamentika Parenesisa obuhvata dve zastavice i veći broj inicijala.
Najinteresantniji su arhaični teratološki inicijali načinjeni od prepleta kombinovanog sa
životinjskim glavama iz kojih izviru grančice i polupalmete.
- Frontipis na listu 2 g shematizovani je prikaz crkvene građevine simboličnog karaktera.
Motivom upletenih prstenova, karakterističnim za balkanske slovenske rukopise,
formirana je geometrizovana arhitektonska predstava završena trima kulama sa
krovovima stilizovanim različitim vidovima šahovskog polja. Široka prepletna mreža
sadrži prstenove crvene boje i boje pergamenta, koji se smenjuju pravilnim ritmom.
Smeštanjem dvostubačnog teksta unutar celostranične arhitektonske zastavice ostvareno
je potpuno jedinstvo minijature i teksta. Zastavicu je verovatno izradio Georgije
Anagnost, što se zaključuje na osnovu istovremenog frontispisa u posnom triodu iz
Mihanovićeve zbirke ( Zagreb, HAZU III b 18) potpisanog Anagnostovim imenom.
Apstraktna arhitektonska zastavica svedena na ornament susreće se i u nekim drugim
srpskim rukopisnim spomenicima iz prve polovine 14. veka.

43. ROMANOVO ČETVOROJEVANĐELJE I MINEJ

- Romanovo četvorojevanđelje ili Hilandar br. 9

- Pisano je na pergamentu, pisao ga je monah Roman, verovatno u Hilandaru 1337. godine,
„povelenije i popečenijem igumana kir Arsenija“. Na verso listu 336 je zapis u
slobodnom prevodu ruka grešnog inoka Romana napisa ovo u dane veličanstvenog i
prvog cara Srba, gospodina Stefana godine sad pretpostavljam 1337.
- Roman je verovatno i crtao dekorativne zastavice sa prepletenim krugovima i inicijale sa
prepletima.
- Godine 1360. po nalogu igumana Doroteja unete su minijature jevanđelista, o čemu
svedoči drugi natpis.
- U rukopisu preovlađuju zastavice s prepletenim krugovima i pletenicama i inicijali
kaligrafski vešto izvedeni perom. Roman Hromi, za koga postoji pretpostavka da je bio
brat Vuka Brankovića, pisao je veći broj rukopisa. Od njega su u Hilandaru ostale tri
ukrašene knjige: izborno jevanđelje br. 9, psaltir br. 79 i minej za mesec mart br. 160.
Njegov je i tzv. Romanov tipik iz 1331. godine(Vuk 49), danas u Berlinu, u kome je
 ostavio među mnogim zapisima o tadašnjim prilikama u zemlji i Hilandaru i svoje ime
„grešni Roman hromi“. Roman je svakako bio jedan od najboljih pisara 14. veka.

44. ČETVOROJEVANĐELJE SERSKOG MITROPOLITA JAKOVA

- London, Britanski muzej.

- Pisano je na pergamentu.
- Postoji dugačak zapis u kom se pominju serski mitropolit Jakov, car Dušanm carica
Jelenam mladi Uroš, pisar rasoder Kalist i godine 1354.
- Na verso listu 229 je celostranični portret mitropolita Jakova koji daje knjigu na dar
Hristu, naslikanom u gornjem desnom uglu. U gornjem levom uglu je veliki kružni
medaljon u kome je ispisan tekst molitve Jakova, na osnovu čega možemo da utvrdimo
identitet prikazane osobe.
- Svojom raskošnom zlatnom i bojenom iluminacijom ovo četvorojevanđelje spada u
najlepše i najreprezentativnije srpske rukopise. Dugačak zapis s imenima vladara,
mitropolita darodavca, pisara, grada, crkve u kojoj je pisan i godinom nastanka, redak je
po mnoštvu podataka.
- Portret mitropolita Jakova je prvi portret visokog sveštenog lica ne samo u srpskoj
minijaturi, već i u vizantijskoj.
- Zaglavlja sa karakterističnim vrežama, cvetovima i pticama tipična su za ukras
vizantijskih rukopisa 14. veka i kasnije. U taj opšti vizantijski koncept zaglavlja ušao je
srpski jezik i kaligrafski izvedena zlatna slova i ligature unutar zlatnih zaglavlja.

45. CRKVA SVETOG NIKOLE BOLNIČKOG NA OHRIDU

- Sveti Nikola kod Donje Porte u bolničkoj mahali u Ohridu. Nalazi se iza starog gradskog
zida.
- Izgrađena je i živopisana 1313. godine.Crkva je jednobrodna, mala, a dograđen joj je
veliki ophodni brod sa južne strane. Prvi put se pominje u jednom dokumentu kao metoh
crkve Bogorodice Perivlepte.
- Kasnije, za vreme Dušana bila je pridvorna crkva arhiepiskopa Nikole verovatno, koji je
prvi ktitor iz Srbije nakon osvajanja od Vizantije, a čiji je portret izrađen iznad južnih
vrata na spoljašnjoj strani zida. Živopis se datuje u 1345/46. godinu, kada Dušan već
vlada Ohridom.
- Staro jezgro predstavlja jednobrodna, poluobličasto zasvedena crkva sa trostranom
apsidom na istočnoj i sa originalnom zvonarom na zapadnoj strani. Ulazna vrata nalaze se
na zapadu i na jugu.
- Na južnom zidu fasade nalazi se freska koja nije vidljiva spolja zbog izgrađenog trema.
Freska sadrži veliki broj likova: arhiepiskop Nikola, kralj Dušan, kraljica Jelena, Hrist,
Uroš, Sveti Sava srpski, Simeon Nemanja. Prva figura u nizu je arhiepiskop Nikola koji je
okrenut prema ikoni Sv. Nikole koja se nalazi pored njega. Titula arhiepiskopa stoji pored
 njega, a ta titula se nije koristila u Ohridu. On ima sakos, omfor i peribrakion. Sa druge
strane ikone nalaze se Dušan i Jelena, a iznad njih je Hrist Emanuilo, u segmentu neba,
koji ih blagosilja. Dušan je predstavljen frontalno, ima divitision, loros preko leve ruke i
krunu. U desnoj ruci drži krst, a u levoj svitak. Pored njega su navedene zemlje kojima je
vladao. Ovaj njegov portret podseća na onaj u Lesnovu, ali je lesnovski više idealizovan,
dok je ovaj realniji. Jelena drži žezlo u levoj ruci. Njen lik je verno predstavljen i ona stoji
na purpurnom jastuku, kao i njen sin. Za Dušanom i Jelenom ide Uroš na purpurnom
jastuku. On je iste visine kao i majka, ali se smatra da je imao oko 10 godina kada je
živopis nastao. On drži krst i akakiju ili svitak u ruci. Pored Uroša su sv. Sava srpski i
Simeon Nemanja. Sv. Sava ima sakos, a u ruci drži jevanđelje. Na zapadu, levo od
arhiepiskopa Nikole, stoji još jedna figura. Ova figura se odnosi na sv. Trifuna koji u
Vizantiji nije zauzimao posebno mesto, ali je u Kotoru bio veoma značajan. Predstavljen
je i u dečanskom kalendaru – Smrt sv. Trifuna – i u manastiru Gradac, naslikan je blizu
ktitora.
- Mnogi su se složili da ova freska izražava politički stav srpske i ohridske crkve,
Dušanovim osvajanjem ohridska crkva bila je primorana da prizna srpsku.

46. CRVKA SVETE SOFIJE OHRID

To je trobrodna bazilika koja leži na bazilici iz vremena Ćirila i Metodija.

Paraklis sv. Jovana Krstitelja
Najmoćniji Dušanov vlastelin, Jovan Oliver, u dogovoru sa tadašnjim arhiepiskopom Nikolom, u
Sv. Sofiji u Ohridu posvećuje paraklis sv. Jovanu Krstitelju, njegovom zaštitiniku.
 Živopis
U višim zonama nalaze se pojedine scene iz ciklusa Velikih praznika, a u nižim zonama je ciklus
Jovana Preteče. Ciklus patrona prati njegov život od rođenja do smrti i polaganja u grob.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se ispod ciklusa patrona. Predstavljen je Jovan Oliver u društvu
arhiepiskopa Nikole, žene (Ana?) Mare i sinova Damjana i Ratka, a tu je i lik Jovana Preteče kao
kefaloforosa.
Postoji i scena Pričešće Marije Egipatske, a na dovratniku severnog ulaza, u okviru predstave
Časnog krsta pomenut je slikar Konstantin i njegov sin Jovan. To je slikar osrednjih mogućnosti,
ali zanatski je solidan i kreće se u toku sa slikarstvom tog vremena.
Gligorijeva galerija
Gligorije je bio arhiepiskop za vreme Andronika II i poznat je kao veliki donator ukrasivši mnoge
crkve. Ohrid je prvenstveno bio Vizantijski sve do Dušanovih osvajanja.
 Živopis
U galeriji postoje značajni ciklusi kao što su Strašni sud, Kanon na ishod duše i ciklus o Josifu.
Strašni sud nalazi se na severnoj strani. Prikazan je Hrist na prestolu okružen sa sedam anđela i
dva serafima sa strane. On poziva vernike jednom rukom, dok drugom odbija grešnike. Sa
njegovih strana predstavljeni su Bogorodica i Jovan Krstitelj u Deizisnom činu sa arhanđelima
Mihailom i Gavrilom. Ispod Hristovih nogu teče ognjena reka koja ide ka istočnom zidu galerije
gde, u gornjoj zoni, šest apostola sedi na klupi i drži knjige. Iznad njih se vide dopojasne figure
anđela koji drže sfere. Na zapadnom zidu nisu sačuvane figure drugih apostola. Tu bi trebao da se
završava ciklus, to je Strašni sud sa predstavom raja, još se vide kule nebeskog Jerusalima.
Na pilastima severnog zida, ispod Strašnog suda, predstavljeni su Jovan Krstitelj na zapadnom i
Bogorodica na istočnom. Bogorodica je okrenuta ka Hristu koji sedi i blagosilja, a nalazi se na
istočnoj strani u niši.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na istočnom zidu iznad arhivolte portala. Predstavljen je Hrist
na prestolu okružen dvojicom anđela. Sa desne strane stoji episkop u tročetvrtinskom stavu i ima
ulogu prevodioca. Sa leve strane je nepozanti svetitelj, pored njega su dve figure iz loze
Nemanjića, ali ne ktitori, možda sv. Sava i Simeon. Kliment Ohridski stoji desno od Hrista dok je
sveti Stefan levo.
Kanon na ishod duše nalazi se na južnoj strani, ispod trifore, vrlo retko slikan. Postoji još u
paraklisu Sv. Đorđa u Hilandaru i sa njim deli veliku sličnost, nastao je po Andriji Kritskom.
Ciklus je podeljen u dva reda sa po pet scena. Prvo je prikazan monah na odru, a potom iznad
njega Bogorodica, pa arhanđeli Gavrilo i Mihailo. Zatim zveri izjedaju dušu umrlog, pa borba
anđela i đavola za dušu. Smrtnik je okrenut prema anđelu, preplašen usled merenja duše, obraća
se anđelu. Zatim anđeli i đavoli vuku dušu smrtnika, potom je na zapadnom zidu nastavak. Tu
stoji ikona Bogorodice, a đavo kreće sa palicom ka smrtniku. Pojavljuje se i figura Hada, duša
između dve vatre, svetitelji su okrenuti umrlom. Na kraju Bogorodica i svetac izvlače smrtnika iz
Ada.
Ciklus o Josifu počinje na istočnom zidu, iznad niše, i kreće se u dve zone bez ograničavanja
scena. Prvo ide Josifov san, iznad njega su sunce i mesec, a ispod Josif priča san ocu. Pored braća
hvataju Josifa, onda slede scene u pustinji gde braća bacaju Josifa u jamu, potom braća kolju jare
da natope košulju krvlju. Zatim braća predaju Josifa, pa slabo očuvano vađenje iz jame.
Predpostavlja se da se dalje slikala Jakovljeva žalost za Josifom. Potom faraonov san,
postavljanje Josifa za vladara i na južnom zidu, ispod trifore, braća odlaze u Egipat. Smrt
Josifova je poslednja scena i ona se nalazi na pilastru. Stefan Nemanja se poistovećuje sa Josifom
zbog njegovog sukoba sa braćom i dinastijom koja osniva novi Izrael.
Pojedinačne figure se, takođe, nalaze u galeriji. Postojalo je oko 20 figura, ali je očuvano 15 na
kapitelima i sl. kao npr. sveti lekari Kozma i Damjan.
 Stil
Slikarstvo se pripisuje grčkim majstorima iz Vizantije i slikaru Jovanu.
Primetne su blage linije i svež, nežan stil.
Slikarstvo na spratu narteksa
Nalazi se nad Gligorijevom galerijom. Slikarstvo je nastalo u prvoj polovini 14. veka i njegov
ktitor je arhiepiskop Nikola.
U slepoj kaloti nalazi se ilustracija Kanona Jovana Damaskina na Uspenje Bogorodice, slično je i
u Bogorodici Ljeviškoj. Na sredini je Damaskin okrenut grupi devojaka proročica. Marija jedina
ima nimb, a okolo su muzilarke. U gornjem delu, u segmentu neba, vide se Boogorodičine noge.
Tu je njen grob, a okolo su apostoli.
U svodnom delu su predstavljeni Vaseljenski sabori, sa leve i desne strane kalote. Prva tri sabora
su na južnoj polovini, dok su ostali na severnoj. Pored toga na južnom delu je Vizija sv. Petra
Aleksandrijskog koja se vezuje za prvi Vaseljenski sabor. Drugi sabor je jedini prikazan
drugačije – u polukrugu oko cara, zbog nedostatka mesta, što je raniji način prikazivanja.
Na severnom zidu naspram Vizije sv. Petra nalazi se pokajanje Davidovo, ispod ktitorske
kompozicije, kao personifikacija mudrosti, a tu arhanđel Mihailo drži mač na kome je potpisan
slikar Jovan Torijanos
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na istočnom zidu. Predstavljena je scena Deizisa, pored je
arhijerej, pa arhiepiskop Nikola, pa sv. Nikola i Kliment Ohridski.
Na južnom zidu u najnižoj zoni su likovi monaha, a zona sokla (istočni zid, ispod ktitorske) je
urađena je u vidu rombova i krugova.
 Stil
Vidi se školovanost i oslanjanje na klasicističke tendencije ranog 14. veka, rasvetljen kolorit,
isticanje lepote koje nije prisutno u ciklusu paraklisa.

47. LESNOVO

- Crkva arhanđela Mihaila, kod sela Lesnovo u Makedoniji. Podigao ju je prvo vojvoda,
potom i despot Jovan Oliver.
- Crkva je podignuta u periodu između 1340. i 1341. godine, a živopisana 1346./1347.
godine. Priprata je sagrađena nakon 1347. godine, nakon što je Lesnovo postalo sedište
episkopije, a živopisana je 1349. godine.
- O izgradnji crkve svedoče dva kamena natpisa, na južnom zidu iznad poratala, kao i na
zapadnom zidu, a koji u stvari čine celinu lesnovske povelje. Suštinski tu piše da je hram
posvećen velikom vojvodi višnjih sila arhistrategu Mihailu, građen i završen za u dane
Stefana kralja, trudom podanika i sluge Božijeg Jovana velikog vojvode Olivera, njegove
žene Ana Marije i sina Krajka, i onda piše koja je godina 1340. i suštinski posle nabraja
šta je sve dato kao metoh.
- Živopis se datuje pouzdano, zbog toga što je Jovan Oliver tek kasnije poneo titulu
sevastokratora, na šta upućuje i natpis u jednom od medaljona ispod ktitorske
kompozicije. Pritom je u medaljonu kola lesnovskog manastira izlivena ktitorova titula.
- O ovom hramu, izgradnji, darovanju i živopisanju saznajemo i od zapisa Stanislava
Gramatika.

 Arhitektura

- Ovo je građevina tipa razvijenog upisanog krsta sa jednom kupolom nad ukrsnicom.
Priprata iz kasnijeg perioda takođe ima kupolu(slepu kalotu?). Na zapadu i jugu nalaze se
portali. Izgrađena je na temeljima stare bazilike iz doba lokalnog pustinjaka Gavrila
Lesnovskog, koju je upravo on podigao, a u kojoj je bio i njegov grob. Postoje tragovi
 arkosolijuma u severozapadnom delu naosa, za koji postoje pretpostavke ili da je grob
Jovana Olivera ili Gavrila Lesnovskog ili episkop zletovske episkopije Jovan.
 Živopis
 Oltarski prostor
- U donjoj zoni glavne apside se nalazi Poklonjenje Agnecu, iznad je scena Hrist blagosilja
hleb i vino, iznad kog je Pričešće apostola. U polukaloti je Bogorodica Šira od Nebesa
označena kao Nerukotvorena sa Hristom u medaljonu između dva arhanđela. U svodu
oltarskog prostora se nalazi Vaznesenje.
- U đakonikonu se u niši nalazi predstava Hrista Velikog arhijereja. U gornjim zonama su
Mironosice na grobu.
 Naos
- Na severnom zidu naosa u potkupolnom prostoru nalazi se ktitorska kompozicija. Tu su
prikazani Jovan Oliver, koji u levoj ruci drži model hrama, i pored njega je prikazan
arhanđel Mihailo u ratničkom ornatu sa mačem u ruci. Jovan Oliver je u bogatoj odeći, a
pored njega se nalazi i natpis, u kome se suštinski navodi kako je Jovan Oliver
napredovao u službi sve do položaja sevastokratora.
- Sveti Gavrilo Lesnovski je prikazan u zoni stajaćih figura na južnom zidu iznad
dekorativnog luka od fresko-maltera. Njegovo uspenje je prikazano na severnom luku u
zoni stajaćih figura na severnom zidu, takođe pod dekorativnim lukom od fresko-maltera.
- Iznad zone stajaćih figura u naosu je prikazan ciklus svetih arhanđela. Na južnom zidu su
iz tog ciklusa prikazane scene Arhanđel Mihailo zaustavlja saracensku flotu, Arhanđel
Mihailo isceljuje sedmoricu leproznih i Čudo o krivokletniku, dok se na zapadnoj strani
nalaze scene Arhanđel Mihailo isceljuje monaha Mihaila , Uspenje Bogorodice i
Arhanđeo Mihailo zaustavlja Valaama.
- U istoj zoni sa ciklusom svetih arhanđela su prikazani jevanđelisti.
- U zoni iznad ciklusa svetih arhanđela sačuvan je ciklus čuda i parabola, a u istoj zoni na
stupcima su prikazane starozavetne ličnosti.
- U zoni iznad nalazi se ciklus stradanja.
- U najvišim zona i svodovima naosa su prikazani Veliki praznici.
 Kupola naosa
- U kaloti kupole je prikazan Hrist Pantokrator, oko Njega je Nebeska liturgija. U donjoj
zoni tambura su prikazani proroci. U prstenu su 40 sevastijskih mučenika. U pandantifima
kupole naosa su prikazani jevanđelisti.
 Stil
- Lesnovski živopis je delo četvorice majstora. Jedan je radio u kupoli i gornje zone
stubaca. Drugi je radio pandantife i svodove. Treći gornje zone zidova. Četvrti donje zone
i stupce, ovaj majstor je najbolji i on se potpisao na traci ispod noge Svetog Đorđa, ali mu
se ime nije sačuvalo.
 Živopis priprate
- Kada je 1347. godine Lesnovo postalo centar nove zletovske arhiepiskopije, bilo je
potrebno podići pripratu, bez koje se nije mogao zamisliti crkveni centar. Pripratu je
 sagradio i živopis naručio 1349. godine ktitor Jovan Oliver, ali sada kao despot sa svojim
članovima porodice. Iznad prvobitnog kamenog natpisa na iznad zapadnog portala
postavljen je novi natpis na grčkom.
- Na severnom zidu priprate se nalaze vladarska i ktitorska kompozicija. U gornjem delu je
vladarska u kojoj su prikazani car Dušan, carica Jelena i mali Uroš, iznad kojih je u
segmentu neba prikazan Hrist koji ih kruniše. U donjoj zoni je ktitorska kompozicija u
kojoj su prikazani despot Jovan Oliver i njegova porodica, i delovi natpisa oko njih.
- U priprati postoji zona stajaćih figura, gde je između ostalih prikazan Hrist Strašni sudija
na zapadnoj strani jugoistočnog pilastra. U zoni iznad stajaćih figura nalazi se arhanđeo
Mihailo na konju, u luneti iznad zapadnog ulaza, sveti Jovan Damaskin, psalmi. U
srednjoj zoni je Nedremano oko, vizija Jezekilja, neke starozavetne scene.