PoloZnl Surucn NA NEBEsKoJ sFERI

Solarn kolektori ie prikupiti vi5e energije Sundevog zralenga ukoliko ih pravilno

orijent emo' zato je neophodno poznavati putanje Sunca na nebeskoj sferi.
Po Sunca na nebu zavisi, kako od doba dana, tako i od doba godine. primjera
radi, poznata cinjenica je da Sundev disk vidimo na ve6im visinama ljeti nego
zimi, Sto je prikazano na slici 3.1. pozicija na kojoj vidimo Sunce na
nebu
rezul je superpozicije kretanja zemlje oko Sunca (revoluoije) i kretanja zemlje
oko je ose (rotacije). Geometrijska slika navedenih kretanja nije jednost avna,
ali
Je i u potpunosti predvidljiva. U nastavku pop/avrja govoriiemo o
m idkim relacijama kojima se opisuju medusobni poJloZaj zemlje i Sunca,
pozicija Sundevog diska na nebeskoj sferi iz perspektive posmatrada sa
Zemlj

Poloiaj kada se posmatra sa Zemlje

Zeljkovic Obnovfivi izvori energije; Solarna energetika

43
 Poglavlje 3 r Poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

3.1 Oznaiavanje pozicija na Zemlji

PoloZaj Sunca veoma zavisi od lokacije na zemlj.i na kojoj se posmatrad
. U ovom odjeljku 6emo zato kratko da se osvrnemo na sistem geografskih
inata uobidajenih za oznadavanje lokacij a na zenlji. Bilo koja tadka na
skoj kugli moze biti jednoznadno odredena korisdenjem dvije nezavisne
prakti6no proistekle iz sfernog koordinatnog sirstem4 koje se nazivaju
duZina (eng. longitude) i geografska 1irina (enp;. tatitude).
Geografsku duZinu odretluju meridijani, prema ilustraciji prikazanoj na slici
leridijani su linije koje spajaju sjeverni i juzni pol. S ,obzirom na to da zemlja
kugla, nego elipsoid spljoiten na polovima, meridijani u geometrij-
pogledu predstavljaju polovine elipse. Svi meridijanii imaju identidnu duZinu
20.003,9 km, tako da su meilusobno ravnopravni i bilo koji od njih bi se
uzeti kao nulti. od 1884. godine griniiki merielijan, koji prolazi kroz
icu u Londonu, usvojen je na medunarodnonr nivou kao referentni
ijan. Geografska duZina neke tadke na Zemlji se defini5e kao ugao izrnedu
ijana koji prolazi kroz posmatranu tadku i referentnog; (nultog) meridljana. za
ije na meridijanima od 0" do 180" koje se nalaze istodno od Grinida kazemo
da ju istodnu geografsku duzinu, odnosno da pripadajrn istodnoj hemisferi. Za
obili lavanje istodne geografske duZine koristimo slovo 13, od engleske r\jeEi za
istok (east)- Analogno, za lokacije na meridijanima od 0" do 1g0o zapadno od
gin g referentnog meridijana smatramo da imaju zapaclnu geografsku duZinu i
da aju zapadnoj hemisferi. Na osnovu engleske rijedi za zapad {west),
geografska duzina se oznadava slovom w. primjera radi, Banja Luka se
na meridijanu koji je pozicioniran l7,l9l0 stepenLi istodno od Grinida i,
tome, ovaj grad nosi oznaku geografske duZine 17,ItrIO" E.
Slidno kao Sto geografsku duZinu odrectuju meridijani, kod defurisanja
fske Sirine koristimo paralele. U skladu sa ilustracijom prikazanom na slici
le su kruznice koje leLe na presjeku Zemljine lopte i ravni koje su
lne na Zemljinu osu rotacije, Srednja kruZnica, koja je najve6a, naziva se
i uzima se kao referentna (nulta) paralela. obi:m ekvatora iznosi oko
40. km. Pomjeranjem prema sjeveru ili jugu od ekvatora, paralere postaju sve
Sjeverni i juzni pol su najmanje paralele, kruZnice koje praktidno postaju
Geografska Sirina neke tadke na zemlji se definise kao ugaono rastojanje
paralele na kojoj se posmatrana tadka nalazi i referentne paralele
(ekv ra)' za lokacije na paralelama od 0o do 90o, koje' se nalaze sjeverno od
a, kaZemo da imaju sjevernu geografsku sirinu, odnosno da pripadaju
i hemisferi. Za oblljeLavanje sjeverne geografske siLrine koristimo slovo N,
prvo slovo engleske rijedj za sjever (north). Na isti nadin, za lokacije na
 3.1 OznaEavanje pozicija na Zemlji 45

ama od 0o do 90o juZno od ekvatora, smatramo da imaju juZnu geografsku

i da pripadaju juZnoj hemisferi. prema engleskoj rijedi za jug (south), itfina
geo fska Sirina se oznadava slovom S. opet ilustracije radi, recimo da se grad
Bani Laka nalazi na paraleli koja je pozicionirana 44,77|22 stepeni sjeverno od
ek r, prema tome, nosi oznaku geografske lirine 44.,7722o N. u tabeli 3.1
date geografske duZine i Sirine za jo5 nekoliko ve6ih grad,cva u okruZenju.

3.1
fske koordinate gradova u okruienju

Grad Geografska Sirina Geografska duZina

Banja Luka 44,77220 N 17,19100 E
Beograd 44,79660 N 20,4499'E
Ljubljana 46,0569. N 14,5059. E
Nis 43,3209. N 21,8959. E
Novi Sad 45,2671. N 19,8335. E
Osijek 45,5550. N 18,69550 E
Podgorica 42,4304" N 19,2594 8
Sarajevo 43,8563. N 18,4131. E
Skoplje 41,99730 N 2I,42,900 E
Split 43,50910 N 16,44102o E
Tluzla 44,53750 N 18,6735. E
Zagreb 45,8i50. N l5,9g lg' E

rodimenzionalni sistem geografskih koordinata, uz dvLinu i sirinu, dopuni-

la bi v is ina (eng. e I ev at i on), koj a praktidno predstavlj
a nadmorsku visi-
nu ratrane tadke na zemlji. Geografskoj visini se ipak posve6uje daleko manja
paini s obzirom na to da je njen uticaj na odredivanje pozic,ije Sunca na nebeskoj
sferi ti.
 Poglavlje 3 r Poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

1{}0'
Meridijani 150'
140". 140"
130"
t20"
1 1L0"
1-00'
90'
80"
70' 70"
60"
50'

i10'
s
Grin (nulti) meridijan Zapadna hemisfera i lstoina hemisfera
srl 3.2
duZina

60"
50"
Sjeverna
40"
hemisfera
30"
20"
10"

0"

E <-j-> i so"7o'
(nulta pa lela)
's ;
Paralele 90"

STIKA
Geogra stnna

3.2 ljina eliptiEna putanja oko Sunca

ja kruZi oko Sunca sa periodom revolucije od priblizno 365,25 data.
Puta4ja kojoj se zemlja kre6e (Zemljna orbita) nije sawsenog kruZnog oblika,
3.2 t Zemljina eliptiEna putanja oko Sunca 47

nego r eliptidna (slika 3.4). Ekscentricitet te elipse ipak je veoma mali i iznosi
svegz J,0I67. Kao posljedica eliptidnosti, udaljenost Zemlje od Sunca varira od
147,1 lo 152,1miliona kilometar4 Sto u relativnom odnosu predstavlja oko j,3Yo.
Tadk na orbiti u kojoj je Zemlja najbliZe Suncu zovemo perihel. Perihel se u
prosj u de5ava 3. januara, mada tadan trenutak pojave rminimalnog rastojanja
Zeml do Sunca varira od godine do godine i moLe da se.javi par dana ranije ili
kasni . Kao suprotnost perihelu, defini5e se i afel, tadka rna eliptidnoj putanji u
kojoj > Zemlja na najvedem rastojanju od Sunca. Za datum pojave afela uzimamo
4.iu ali takode imamo u vidu promjenljivost tog termina od nekoliko dana
napri. d ili nazad Aritmetidka sredina minimalne i maksimalne udaljenosti
odre( ie prosjednu udaljenost Zemlje od Sunca. Ona iznosi 149,6 miliona
kilon

udali,

d =r4e,6.ro'{r + 0,0r67sin r:11},1t-1

l#r- (3. I

U na, lenoj formuli sa nje oznaden redni broj dana u godirni, a argument sinusne
je in{zen u stepenima. Bududi da 6e i u nastavku rerlni broj dana desto biti
>

r u formulama, u tabeli3.2 date su vrijednosti rednih brojeva zakarakte-

ristidr datume u godini.

trl
Redn
,tA 3.2
rojevi karakteristidnih dana u godini

Datum Redni broj (z) Datum Redni broj (z)

1. januar I 1.jul r82
3. januar J 4. jul r85
l. februar JZ L avgust 2r3
l. mart 60 1. septembar 244
2l.mart 80 21. septembar 264
1. april 91 l. oktobar 274
1. maj 121 L novembar 30s
1. jun 152 1. decembar 335
27. jun 172 21. decembar 355
 Poglavlje 3r Poloiaj Srunca na nebeskoj sferi

P rolje6na ravnod nevnica

21. marta

Zemljina orbita

-- -- --Ll-?Ant!, -bn - --
4. jula 3. januarra

Ljet dugodnevnica -- 2irrt. kratkodnevnica

Juna 21. decembra

Jesenja ravnodnevnica
21. septembra

3.4
Zemlji putanja oko Sunca

ida na sjevernoj hemisferi zemlje za vrijeme n.jmanjeg rastojanja do

Sunca zrma, a za vrijeme najve6eg rastojanja ljeto, zaldjudujemo da ekscen-
trici orbite nije presudan za pojavu godisnjih doba na zernlji. Godisnja doba su
no posljedica nagiba Zemljine ose rotacije u odnosu na ravan putanje oko
sto se takotle moZe vidjeti na slici 3.4. Trenufiro, nag;ib ose rotaclje zemlje
nosl ,45o' Smjer nagiba i velidina ugla ostaje ista bez obzra na poziciiu na
orbiti, toga su jedan od polova i njemu odgovaraju6a hemisfera okrenuti ka
Suncu tokom jedne polovine godine, a od Sunca tokom druge polovine. Kao
javljaju se godi5nja doba. Na sjevernoj hemisferi, na primjer, ljeto podinje
dok se najuZnoj desava Sest mjeseci kasnije. Na p,e[stku ljeta se javlja i
dan u godini - ljetna dugodnevnica, a na podetku zime najkra6i - zimska
. Na slici 3.4 su podaci o dugodnevnici i kratkodnevnici prikazani
onako ko se desavaju na sjevernoj hemisferi, s obzirom nar to da na njoj Zivimo.
j hemisferi, logidno, ljetnja dugodnevnica se pojavljuje 21. decembra, a
\u: kratkodnevnica 2 1. juna.
se posmatra na vremenskom horizontu koji je mnogo duzi od ljudskog
nagiba zemljine ose rotacije nije konstantan, nego se periodidno miie-
Sto se javljaju kod ugla nagiba ose, periodidne promjene se desavaju i u
ekscentriciteta zemljine orbite i stepena zemljinog valovitog oscilovanja
oko s prosjednog nagnutog poloZaja (tnr. precesije). ove pojave je podetkom
vijeka proudavao i matematidki opisao poznLati srpski astronom,
Milutin Milankovi6, pa su po njemu svjetski poznate kao Milankovi1eve
Ekscentridnost Zemljine orbite se mijenja u opsregu od 0 do 5yo, sa
3.3 GeocentriEna reprezentacija poloiaja Zemlje i Sunc:r 49

per od oko 100.000 godina. Nagib ose Zemljine rotaoije se mijenja u opsegu
od 21 do 24,5 stepeni, sa periodom od oko 41.000 godina. Promjene u precesiji
ju se sa periodom od oko 23.000 godina. Iako bismLo rekli da su navedene
ije spore i relativno blage, njihov uticaj na klimatske promjene je veoma
. Razlika se ne javlja u ukupnoj energiji koja dospijeva na Zemlju, nego u
nacl njene raspodjele na pojedine oblasti naZemlji. Milankovi6eve oscilacije uz-
rokuj da se jade ili slabije manifestuju razllke izmedu ljeta i zime, te predstavljaju
jedan glavnih argumenata za potvrdivanje teorije ledenih doba.

3.3 Geocentriina reprezentacija poloiaja Zemlje i Sunca

3.4, iako realistidno opisuje stvamost, nije jedrrostavna za analizirarle
prob i izvoclenje matematidkih relacija. Zadatak <!e biti lak5e rje5iv ako
umJ heliocenhidnog sistema upotrijebimo alternativnu reprezentaciju, tradicio-
nalni jev geocentridni sistem, po kojem se u centru svijeta nalazi Zemlja, a
da se Sunce i sva ostala nebeska tijela kre6u oko nje. Odgovaraju6a ilustracija je
na slici 3.5. Metlusobni poloZaj ZemIje i Sunca osta6e identidan kao kod
heli ntridnog sistema, ako zamislimo da je Zemljna osra rotacije nepomidna i
vert lno orijentisana, da se Zemlja okre6e tako da pun obrtaj napravi za jedan
dan, da se Sunce pomjera u prostoru na nadin da se oduvaju medusobni uglovi.

Zemlja Sunce

N
Pozicija 21. juna

Pozicija pod
proizvoljnim uglom 6
23,45"
5"
Pozicija 21. marta
)r
i 21. seotembra

Pozicija 21. decenrbra

3.5
tivni pogled po kojem Zemlja miruje a Sunce rotira oko nje
 Poglavlje 3 r poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

Sas 3.4 se vidi da 21. juna, za wljeme ljetne dugodnevnice, Sundevi

zraci padaj L okomito na paralelu pozicioniranu na 23,45" sje.verne geografske
Sirine. S irom na njen specifiEan znalaj, navedena paralelaje u geografiji dobila
posebno i sjeverni povratnik. rztograzloga, takode i kod alterrnativnog pogle-
'-
da na slici.5, Sunce je potrebno pozicionirati tako da zraci pada.iu, pod uglom od
23,45" u u na Zemljin ekvator. Druga krajnost se dogada 1ll. decembra, za
kratkodnevnice. Sundevi nacitada okomito padajur na juZni powat-
nikiua irrnom pogledu poloZaj Sunca u odnosu na zemrjnr:kvator treba biti
postavljen uglom od -23,45" .Izmedu dvije krajno sti, nalaze sr: ravnodnevnice.
koje se ju na podetku prolje6a 2l . marta i na podetku jeseni 12
I . septembra. U
Sundevi naci padajt okomito na ekvator, te je ugao pod kojim
Sunce na slici 3.5 jednak 0".
Ugao anedu ekvatorske ravni i prave koja prorazikroz centre
Sunca i zem-
lje nazivam ugao deklinacije sunca i oznadavamo sa d. odigledno, tokom jedne
godine, d osciluje izmedu -23,45" i +23,45". prilidno iednostavna. a dosta
precizna rksimacija promjene ugla deklinaciie u zavisnosti od dana godini
u n,
dataje form lom koja sadrZi samo iedan sinusni dlan:

d :23,45,n1ffit"-ul (3.2)

je i preciznije izradunavanje ugla d, tako da se uv;azi vile dlanova

Four reda. Jedan od pristupa predstavlja Spencer-ovaformula, po kojoj se
ugao deklin

d : 0,006918 - 0,39912 cos(f)+ 0,070257 sin (f)

- 0,006758 cos(Zf)+ 0,000907 sin (Zr) (3.3)
- 0,002697 cos(ff) + 0,00148 sn (:f)
gdje promjenljiva I oznadava ugcto dana takode iztahen t radijanima,
koji se na dana u godini n, odreduje pomo6u sljedeie formule:

(3.4)

Kolika je ika u rezultatima dobijenim Spencel-ovom formulom, u odnosu na

rezultate daj e j ednostavna s inusna aproksima c\ja, moLe se vi_dj
eti na slici 3.6.
 ntriEna reprezentacija poloiaja Zemlje i Sunca 51

----- 5iinusna formula

Sipencer-ova formula

.!
u
C
5
15
@
:=
\i
(J
.!
.=
tz
o
!t
o
t!
b,0
f

JJA
Dan u godini

sLl 3.6
Prom ugla deklinacije Sunca tokom godine

bi nagib Zemljine ose bio 0o, na svakoj tadki na Zemlji i bilo kojeg
datu u godini, obdanica i no6 bi trajalejednako, po 12 dasova' U realnosti, ova
obdanice i no6i, javlja se jedino kada je ugao dekliLnacije jednak 0" . Zbog
toga ti trenuci koji se desavaju dva puta godisnje, 21. natta i 21. septembra, i
nMl u rqvnodnevnice.IJ svim ostalim sludajevima, duZina dana zavisi od geo-
Sirine na kojoj se nalazimo i od aktuelne wijednost ugla solarne deklinacije
d. Na imjer, na sjevernoj hemisferi, kako odmidu dani od 21. marta ka 21' junu i
kako ugao deklinacije Sunca pove6ava od 0' ka maksimalnih23,45"' obdanice
bivaj sve duZe a no6i sve kra6e, rto iztai:enije Sto je geografska Sirina posmatrane
lokac e ve6a. Za odredene pozicije dija je geografska Sirina ve6a od granidne
se dak da obdanica traje puna 24 Easa, a da no6i ni nLema. Ilustracija je data
na i 3.7. Pretpostavimo da je datum 21. jun, sto znadi da je ugao deklinacije
S 23,45". Zracipadaju okomito na sjeverni povratnik, aL tangencijalno na para-
lelu k ,1a se nalazi na geografskoj Sirini od 66,55o (dobijeno kao 90"-23,45"), Bez
na rotaciju zemlje, odnosno doba dana, tadke na Pr)vr5ini Zemlje koje su
loc 1I sjeverno od paralele na geografskoj Sirini 66,55", nieprekidno su osundane
iolbr ica vlada 24 d,asa. Analogno, tadke koje se nalazejuZnije od paralele na
66, 5 juZne geografske Sirine, permanentno su u mraku i no6 traje 24 dasa.Iz
na\ razloga, granidna paralela koja se nalazi na 66,55" sjeverne geografske
 5Z Poglavlje 3 r Poloiaj Surnca na nebeskoj sleri

srrlne tna je sjeverni polarnik, a ona suprotna koja se nillazi na 66,55o juine
Sirine nazvana je juZni polarnik.

;t u kojoj obdanica
traje 24 dasa
Sundevi zraci

pol arnik
55"

Sjeve povratnik
5'

Ljetna dugodnevnica
JuZni ovratnik- 2L juna
-2 ,45"

Oblast u kojoj noi

^rnif/
,55' traje 24 Easa

3.7
Obja nje kljudnih Zemljinih paralela

3.4 vrijeme

3.4.1 ija solarnog vremena

solarnog wemena bazira se na prividnom pomjeranju Sunca izpe,r_
spektive rada sa zemlje.Ilustrac[ia pikazanana slici 3.i3 posluZi6e nam
k,d
defrni r pojmova znadajnih za razamijevanje solarnog
vren'ena. pretpostavi6e-
mo da je ipotetidki posmatrad lociran na sjevernoj geografskoj sirini od 40',
a radi
lak5eg IcenJa sveukupne situacije, za dat.tm posmatranja uz:e6emo
prolje6nu ili
jesenju vnodnevnicu,jerje tada ugao deklinacije
sunca djednak nuli i sundevi
zracl iu okomito na ekvator.
referentni trenutak u solarnom vremenu predsta'rlja solarno podne.
Solarno ne nastupa kada je meridijan na kojem se nalazi posmatrad okrenut
prema S ncu. Prema ilustraciji datoj na slici 3.ga, solarno podrre se desava
kada se

hemis
Protican
Znajudi
da njena
 vrijeme 53

ljavamo da 6e lokacija posmatrada u tadku B do6i 6 dasova nakon solarnog

a, odnosno u 18 dasova po solarnom vremenu, kacla se Zemlja obme za
i ugao od 90'. S obzirom na tangencijalan pad sundevih zraka, posmatrad u
tadki vidi zalazak Sunca, tako Sto Sundev disk nestaje tadno zapadno od njega.
Nared ih 12 dasova po solarnom vremenu, sto odgovara obrtanju zemlje od 180o,
na i lokaciji vlada no6. Tadkom c na slici 3.8o obiljeZena je pozicija
kada pono6, polovina no6i, koja se desava :u24 dasa po solarnom vremenu.
T D na slici 3.8d predstavlja poziciju posmatrada kada on vidi izlazak Sunca u
6 a po solarnom wemenu narednog dana.IJz pomo6 ilusfuacije zakljudujemo
da, u utku izlaska Sunc4 zracinaposmatrada u tadki D dolaze tadno sa nJegove
strane.

SunEevi zraci

90',= 6xl-5"

a. Solarno podne (12h) b.ZalazakSunca (18h)

Sundevi zraci

180"= L2x15" 270"= 18xL5"

c. Ponoi (24h) d, lzlilzak Sunca (6h)

3,8
Veza larnog vremena i ugla rotacije Zemlje

Opisan je specijalan, geometrijski najjednostavniji sludaj, koji vaZi salno za

dane nodnevnice, dakle 21. mart i 21. septembar. Tokom ostalih dana u godini
ugao deklinacije Sunca se razlikuje od nule, dime se slila usloZnjava. Javlja se
 Poglavlje 3 r Poloiaj Siunca na nebeskoj sferi

i efekat da su tokom prolje6a i ljeta obdanice duZe od no6i, a tokom jeseni

obrnuto. Solarno podne ostaje sredina obdanice i za sve ostale dane, ali se
pod kojim posmatrad vidi izlazak lli zalazak sunca rnijenjaju svakodnevno.
poloiaja Sunca u zavisnosti od solarnog vremena za posmahada koji se
nal na 40o sjeverne geografske Sirine prikazana je rra slici 3.9. Detaljniji
mate Ltidki aparat za odredivanje precizne pozicije Sunca lbile izloLen u nastavku

N N

+ +
Talazak
Sunca

->E W<-
lzlaza k
'g Sunca

Podne

a. Decembar b, Jun

3.9
Sunca u zavisnosti od solarnog vremena

3.4.2 Satni ugao

6emo da defini5emo isatni ugao, promjenl-iivu koja 6e nam biti

n€oph u nastavku. Satni ugao ima onoliko stepeni
kolikr trebazemlji da rotira
da bi nce bilo tadno iznad lokalnog meridijana na kojenn se nalazrposmatrail
Poziv 6i se opet na di4jenicu da ugaona brzina Zemljine rotacije iznosi l5o na
das, izmeclu satnog lugla a i solarnog wemena moZenno prkazati sljedo6om
formu

,=rs[;] r*bl (3.5)

gdjej sa Ta"o oznadeno vrljeme preostalo do solarnog podneva. primjera radi, u l0

po solarnom vremenu, satri ugao iznosi 30", jer do podneva treba da
3.4 Solarno vrijeme 55

u dva dasa, sa rotacijom od po 15' na das. Poslije podne satni ugao postaje
ne van. U 15 dasova, na primjer, satni ugao iznosi -45'. Vrijednosti satnog ugla
moze da odredimo i za pozicije posmatrada prlkazane na slici 3.8. U tadki A,
i daje nastupilo solarno podne, satni ugao iznosi 0". IJ tadki zalaska Sunca B
i ugao ima vrijednost -90o, a u tadki izlaska D +90o. l(onadno, u tadki C koja
ara pono6i, satni ugao iznosi +180".

Veza solarnog i standardnog lokalnog vremen.l

Solarno vrijeme ne koincidira sa lokalnim standardnirn vremenom kojeg odi-

na svojim dasovnicima. Standardno vrijeme po deliniciji uniformno tede i
svaki dan ima jednaku duZinu trajanja od 24 dasa. Dan po solarnom vremenu u
prosJ takocle traje 24 dasa, ali postoje solarni dani kojii su duZi i dani kcrji su
k.:ra6i te srednje wijednosti. Razlika koja se javlja izmedu solarnog i lokalnog
v zavisi od dva fenomena, kojaje neophodno detaljnije objasniti.
Prvi fenomen je kombinovana posljedica Zemljine' eliptidne putanje: oko
S i kosog poloLaja njene ose rotacije. Nepravilna geometrija uzrokuje da se
a duZ orbite ne kre6e konstantnom brzinom, nego da se ubrzava i usporava
godine u zavisnosti od udaljenosti od Sunca. Premie drugom Kepler-ovom
qZemljina kugla se kre6e brZe u okolini tadke perihela, a sporije u okolini
afel Usput dolazi i do blage promjene ugaone brzine rotacije Zemlje. Kao rezultat
ima da periodi izmedu dva solarna podneva, tj. solarni dani, razlidito traju u
i od dana u godini. Ekstremi se deSavaju upravo na dane perihela i afela
kada arni dani traju 7,9 sekundi kra6e (3. januara) odnosno 7,9 sekundi duize (4.
jula) odnosu na prosjednu duZinu od'24 Easa. Odstupanje, na prvi pogled izgleda
malo, ali dolazi do njegovog nagomilavanla iz dana u daLn. Kumulativna gre5ka
nasta usljed ekscentriciteta Zemljine orbite osciluje sa periodom jedne godine
tako se maksimalno prednjadenje solarnog vremena od 7,66 minuta javlja
aprila, a maksimalno ka5njenje u identidnom iznosu podetkom oktobra.
araju6i dijagram prikazanje kratkim crticama na slir:i 3.10. Nagib Zenijine
ose ije takocle utide da se trajanje solarnih dana mijenja tokom godine. Ovaj
efe bi se javljao dak i kada bi orbita bila savr5eno kruZnog oblika. Iako bi
brzina kretanja Zemlje po putanji tada bila uniformna, projekcija tog
ja na ekvatorski prsten ipak ne bi bila. S obzirom na to da solarno vrijeme
posmatraju6i uglove u odnosu na ekvator, pojavljrnju se razlike u trajanju
ih dana tokom godine u zavisnosti od medusobnog ugla izmedu ekvatorske
ravni i ravni Zemljine orbite. Pozitivni ekstremi se javljaju tokom dugodnevnice i
krat nevnice, kada periodi od jednog do drugog solamog podneva traju 20,3
seku i duZe od24 dasa. Negativni ekstremi se de5avaju tc,kom prolje6ne i jesenje
 Poglavlje 3 r poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

nice kada solarni dani fraju 20,3 sekundi kra6e

od od,ekivanog prosjeka.
Kao at sabiranja odstupanja od dana do dana, javrja se kumulativna
raztika
izmedu larnog i lokalnog wemena, koja osciluje sa maksimarrrom
vrijednos6u od
9,83 mi rta, sa periodom od pola godine. Odgovaraju6i
dijagram prikazan je
dugim crt ma na slici 3.10.

15
c
'E
g 10
(!
0J
J
o
L

_90
o
J
6_q
o
E
E -10
Efekat r
-15 T------T Efekat ;:a r<osenosu ose
vremena
-20
FM IJASO -Jednadina
Dan u godini

suKA 3.
Jednaiina

korekciia koja nastaje uvaZavanjem oba efekta u riteraturi se naziva

jednaiina remena (eng. equation of time). Grafidki
prkaz orre velidine dat je
punom lin om na slici 3.10, a njena wijednost moZe
se procijeniti pomo6u
sljedeieg inaza:

6 = !, 87sin 28 - 7,53 cos B - l, 5 sin B, (3.6)

[min]
gdjeje B promjenljiva koja se na osnovu dana u godini n ralunaovako:

n=ffi@-8r),["]. (3.7)
3.4 r Solarno vrijeme 57

ifenomen kojeg je potrebno uvaZiti jeste geograllska duLina posmatrane

lokac e odnosno ugaona razhkau poredenju sa centralnim rneridijanom vremenske
zone. ovo ilustrujemo, posmatra6emo London, glavni grad Velike Britanije, kao
refere u tadku s obzirom na njegovu poziciju na grinidk,om nultom meridijanu,
Kada smo ignorisali efekte koji se tidu eliptidnosti Zemlj ine orbite i zako5enosti
ose n rotacije, u trenutku kada dasovnici pokaZu 12 daLsova nastupa i solamo
pod jer je Sunce ta1no izrrad nultog meridijana. Grad Livr:rpul se takode nalaziu
Velik i Britaniji, zapadno od Londona, lociran na meridijanu 3o W. U Liverpulu
je, lo idno, na dasovnicima isto 12 dasova, ali nije solarno podne, jer Sunce, nije
iznad odgovarajudeg meridijana. Solarno podne 6e da naLstupi kada se Zemlja,
i se od zapada ka istoku, okrene zaugao od 3 stepena. Kako brzina rolacije
IZNOS 15o/h, odnosno potrebno je 4 minuta za pomjeranje od 1o, solarno podne u
Li lu de5ava se 12 minuta nakon solarnog podneva u Londonu. Prema ovoj
it |ji, razlika solarnog i lokalnog vremena u Liverpulu iznosi 12 minuta. Ako
bi dalje posmatrali Grac, grad u Austriji koji se nakrr;i pribliZno na 15o E,
zaklj ili bismo da solarno podne nastupa 1 das ranije nego u Londonu. Da podne
ne bi bilo u 11 dasova po lokalnom vremenu, uvedene su dasovne (vremenske)
zone. Austriju i Centralnu Evropu lokalno vrijeme je korigovano *1 h, u odnosu
na ropsko, kome pripada London. Zahvaljuju(,i tome, u Gracu takode
podne nastupa u 12 h po lokalnom vremenu i ne postoji razlika iznedu
g i lokalnog vremena. Prema ovom Sablonu, Zeml-ia je podijeljena na 24
casov zone (360o:24xl5o), a raspored ovih zona u evropskim drLavama
p11 n je na slici 3.1l.Zone su organizovane sa ciljem cla se u njihovoj sredini
pribli nalazi meridijan lokalnog vremena (broj djeljirr sa 15o), ali naravno
gran iz,rnedu zona ne predstavljaju meridijani nego linije razgranidenja iznedu
pojed nih drZava. Zbog postojanja vremenskih zona, razlika izmedu solamog i
vremena raduna se na osnovu ugla izmedu lokalnog meridijana i
ana lokalnos vremena.
Uvai,avajluli sve navedene pojave, formira se izraz pomo6u kojeg se raduna
vrijeme SZu funkciji lokalnog vremena LT'.

sr: Lr*"ro[T] tn,- -A,) (3.8)

gdje l77a meridijan lokalnog vremena i /.Tlokalna geogafska duZina, pri demu
SE ,,*" koristi zazapadnu hemisferu, aznak,,-" za istodnu.
Kada je na snazi ljetno radunanje vremena (koje kod nas traje od zadnjeg
vll u martu do zadnjeg vikenda u oktobru), za odredivanje solarnog vrernena
po je od lokalnog vremena oduzeti jo5 dodatnih 60 minuta.
 Poglavlje 3 r Poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

3.11
vremenskih zona u Evropi

solarnog i lokalnog vremena

liko dasova po lokalnom vremenu 3. aprila nastupa solarno podne u gradu

Luka? Banja Luka je pozicionirana na 17,18" Ii i pripada srednjo-
koj dasovnoj zoni CET (+1h u odnosu na grinidko rrijeme). Uporediti to
utkom solarnog podneva u Beogradu, koji se nalarzi praktidno na istoj
i, ali je lociran istodnije sa geografskom duZinom or120,45" E.
Solarno vrijeme

tabele 3.2 odreclujemo koji je redni broj dana u godini za datum 3.

il. U tabeli nalazimo da je 1. april 91. dan u godini, pa na osnovu loga
judujemo daza3. april, koji je dva dana kasnije, vrij,odi n= 93.
om radunamo vrijednost pomo6ne promjenljive B:

n =369 (r-8r) = ?69.p3-81)/ = r r,868',

364." 364\
im i korekciju jednadine vremena E:
,U = 9,87sin 28 -7,53cos-B -1,5sin B

= 9,87 sin (2 '1 1,868' ) - z, s: (1 1,868'

) - t, s ritr (l 1,868" ) .

"or
= -3,7 min.
da je Banja Luka u srednjoevropskoj dasovnoj zoni (+1h), njen
ridijan lokalnog vremena je 15" E. Na kraju treba uvaLiti da je u aprihr na
i ljetno radunanje vremena, pa na sve treba dodati jo5 60 minuta. Na
formule (3.8) dobija se da solarno podne u Banjoj Luci 3' aprila
pa po lokalnom vremenu u

LT =sr ++'(ttr, -Ar)-E+6omin

= 12 : 00 + +. (ts -17,18) + 3,7min+ 60min
= 12:00 + 54,98min =12:55h.
radunanja trenutka solarnog podneva u Beogradu, korekcija u pogledu
ine vremena je ista, a potrebno je jedino uvrstiti razlldittt geografsku
Iz formule (3.8) se dobija da solarno podne u Beogradu 3. allrila
u
LT =ST +4.(1tr, -Ar)-E+60min
=12 : oo+ +' (ts - 20,45) + 3,7 min+60min
= 12 : 00 + 4 l. 9 min = 12 : 42h.

to da se nalaze na istoj geografskoj Sirini, solarno vrijeme u

na
joj Luci i Beogradu tede istim ritmom, ali zahvaljujudi istodnijem poloZa-
u Beogradu se momenti solarnog podneva (a takode i druge pojave u ciklu-
solarnog dana kao Sto su izlasci i zalasci Sunca) de5avaju 13 minuta ranije
u Banjoj Luci. r
 50 poglavlje 3 r poloiaj Srrnca na nebeskoj sferi

3.5 koji odreduju poziciju Sunca

3.5.1 Elevacioni ugao Sunca u solarno podne

prethodnom odjeljku smo vidjeli da solarno
podrre predstavlja sredinu
sol trlnujt je
Sunce pozicionirano tadn. iznad meridijana na
kojem to;t posmatral. Za99"
fana,
lokacije posmatrada koje se nalazesjeverno od sjevernog
disk
se tokom solarnog podneva uvijek naraziradno
strani. ll":jliu:"
o se odnosi na svu Evropu, pa samim tim
na juznoj
i na nai region.
posmatradi koji
su loc mi jufrro od juZnog powatnika, sunce u solarno podne
vide uviiek na
strani' U tropskom pojasu, koji je smjelten iznetlu
dva povratnika, sunce
tokom arnog podneva moze biti nekada na sjevemoj
a nekada na juZnoj strani,
ito za isi od doba godine. Logidno, anarize u ovoi knjizri,
biie fokusirane na
ewops i po kojem se sunce u solamo podne nalrazi uvijek juZno
.sludaj, od

nimljivo je odrediti visinu, odnosno ugao erevacie

Sunce
fN,pod kojim vidimo
trenutku solarnog podneva. prema ilustracly'i ru .tit" g.tz, j"
to prilidno
zadatak.

cije Sunca u solarno podne

elevaciie je ugao izmedu Sunca i horizontalne rarrni

na kojoj stoji
Kori5ienjem ugla geografske Sirine L i ugla dteklinacije
S*"u a,
i desnu skicu na slici 3.12, dolazimo do relaciie:

fu =90"-L+6 (3.e)
3.5 r lglovi koji odreduju poziciju Sunca 61

a slici je takode prikazan i zenit, prava koja vodi u nebo vertikalno iznad
ada. Ugao izmedu Sunca izenita iznosi 90'-P*.

PRII NJER 3.2

Mal simalni i minimalni ugao elevacije Sunca u solarno podne

Odr :ditil najve6i i najmanji ugao elevacije pod kojim se 'u solarno podne vidi
Sun :e u mjestu lociranom na geografskoj Sirini 40' N.
Rjei enje
Mal simalni ugao elevacije u solarno podne Sunce postiZr: tokom ljetne dug;o-
dne ,nice kada i ugao deklinacije ima najve6u vrijednost c>d 23,45" . Vrijednost
mal simalnog ugla iznosi 90o - 40o + 23,45" :73,5".
Mir imalni ugao elevacije se javlja tokom zimske kratkodnevnice pri
najr ranjem uglu deklinacije od -23,45", a njegova vrijednost iznosi
900 - 40' - 23,45o :26,5". t

PRI NJER 3.3

Uga r nagiba fotonaponskog panela

Fot ,naponski panel je instalisan u mjestu Baraii u Ilosni i Hercegovini

(ge, grafska Strrna 44,32o N) i azimutalno je orijentisan prema jugu. Pod kojim
ugl, m treba da bude nagnut, da bi se optimalan poloZ4j ostvario u solarno
pod re 1. maja?

Rje enje
Na )snovu tabele 3.2 odreclujemo da je 1. maj 127. dan u godini. Na osnovu
tog rodatka radunamo ugao deklinacije Sunca:
fara 1 f-.1, ,l
'
d.=23,45'hl 3(r-81)',ll=
L36s' #(rzr -81)lI =74,e"
23,45sn|
L36s
.

Ko: i56enjem formule (3.9) odredujemo elevacioni ugilo Sunca u solarno

poc ne:

9y =90" -L+6 =90" -M,32"-114,9" =60,58o'

op' imalni ugao nagiba fotonaponskog panela Doptie onaj koji objezbjecluje da
Sur 6evizraci padaju normalno na njegovu povr5inu. To jr:, dakle, komplemtln-
tan i ugao luglapy:
Zoo,:90" - FN = 90o -60,58o =29,42" ' t
 Poglavlje 3r Poloi,aj Sunca na nebeskojsferi

Nagib panela

Pozicija Sunca u proizvoljno doba dana

Ukoliko Zelimo da opi5emo poloLaj Sunca u bilo l:oje doba dana potrebno je
koristimo dvije ugaone velidine, kao Sto je prikazano na slici 3.13. Ugao eleva-
6emo da ozradimo slovom p, tako da pomenuta vri-jednost pykoja se javlja u
podne predstavlja specijalan sluEaj. Druga ugaona velidina, ugao azimuta,
obiljeZena sa /5. Stvar je konvencije Sto je ugao /5 definisan tako da ima
itivne wijednosti prije podne, kada je Sunce na jugoistoku (ili sjeveroistoku), a

r
ivne vrijednosti poslije podne kada je Sunce na julgozapadu (ili sjeverozapa-
Tadno u solarno podne ugao azimuta postaje jednak nuli.

3.13
icija Sunca odredena uglovima elevacije (9) i azimuta (0s)

Uglovi elevacije i azimuta zavise od geografske S.irine lokacije koju posma-

dana u godini i doba dana. MatematlEki inazi ko,ii ih opisuju uobidajeno se
teraturi prikazuju u formi sinusa tih uglova na sljede6i nadin:

sn B : cos Zcos dcos ar+sin Zsirr d (3.10)

3.5 r i kojiodreduju poziciju Sunca 63

(3.11)

U im jednadinama vrijeme nije ukljudeno direktno, nego je uvaZeno

promjenljive koju zovemo satni ugao ar. U odjeljku o solarnom vremenu
defini i smo da je satni ugao ona vrijednost ugla koliko tre:ba Zemlji da rotira da
bis bilo tadno iznad meridijana lokalnog posmatrada.
uglove f i ds odredili bismo t{ze6i arkus sinus izraza na desnim
relacija (3.10) i (3.11). Primjetimo da je domen funkcije arkus stnus
a da je kodomen [-90o, +90']. S obzirom na to da ugao elevacije moZe biti
no 90o, kada je Sunce u zenitu, njegovo odretlivanje je jednoznadno.
kacija se javlja kod odretlivanja ugla azimuta, budu6i da njegove apsolutne
i tokom prolje6a i ljeta mogu biti ve6e od 90o. Primjera radi, ako
da je sin $s:0,966, postavlja se pitanje da li je ugao /5 jednak 75" ili
er su prema identitetu sinx : sin(i80'-x) oba rje5enja mogu6a. Iz tog
izveden je izraz za testiranje u obliku

tzn6
cosa)>-
tan
(3.r2)
L

je navedena nejednakost talnauzima se rje5enje l/,;l < 90", a ukoliko nije

i ugao senalazi u oblasti ldsl > 90'.

PRI
od je pozicije Sunca na nebu

iti uglove elevacije i azimtfia Sunca za datum 8. m.art u trenutku 2 tasa

solarnog podneva u Novom Sadu, gradu koji je locjiran na 45,267" N.

mart, koji je 67. dan u godini radunamo ugao deklinacije Sunca:

6,= 23,45"[#t, - rr)] : z:,45.ft'[#Gz - u! = -5,6o .

iu formule (3.5) odredujemo satni ugao koji se javlja 2 Easa nak.on

sol

, = rr[;] (-zr'): -30.

Izi ine (3.10) dobijamo:
 Poglavlje 3 r Poloiai Sunca na nebeskoi sferi

f@(-3 0. ) + sin (+s,267 ",1 sin (-s, 0' )

da ugao elevacije iznosi P =32j" '

ine (3.11) dobijamo:

cos(-s,o:)sin(-ro')
rJ.-
,^
cos(32,5")
= -0,59 .

Moeud rje5enja za ugao 4s su:

: -36,16' , dakle 36,16" od juga nazapadnu ili
stranu'

:180o-(-ro,te") :216,16o, 5to je 143,84" od juga na zapadnu

stranu.
(3'12)'
Koje rj ;je je ispravno odredi6emo na osnovtl testa datog ibrmulom
potrebne vrijednosti:

ar =cos(-3oo) = 0,86,6 1
y =
ta:\ J," ,f
tan(-s,0")
## - =-010)7
tan145,267")

i kako

: -36'16" ' t
ujemo da azimutalni ugao poloZaja Sunca iznosi Qs

3.5.3 izlaska i zalaska Sunca

je Sunce vidljivo za posmatra-
P natrajudi sliku 3.13 lako zakljudujemo da
da jeelevacioniugaoBveliodnule.Granidnisludajkarlajepjednakonul|i
ukoli
odgovara ,nucimaizlaskaizalaskaSunca.satniugaozavrijelneizlaskaizalaska
po a"uvtzavaju6i uslov
Sunca mo odrediti tako Sto jednadinu (3'10) rije5imo
da je B: :

+ sin Isin 6 (3.13)

sinp = sin(0') = 0 = cos'Lcos dcos ar

izdega

sin -tsin d (3.14)

cos 11, = --------:-: - -tanLtanS
cos rcos a

na izlazp,k
jednadina ima dva rje5enja po 60' Jedno rje5enje se odnosi
(arrs), a so na zalazak Sunca (a,las) :
 3.5 Uglovi koji odreduju poziciju Sunca 55

ars - arccos (-tanLtanS) (3. 1 s)

@zs -- arccos (-tan Z tan d) (3.16)

ju6i da zemlja rotira ugaonom brzinom od l5o/h, na osnovu vriiedno-

g ugla mozemo da dobijemo vremena izlaska i zalaska Sunca. inaLena t
vremenu:

T" =12'00-Fft (3.17)

Tzs = 12, gg - --9ZS- = l2 : 00 * =9L- (3. l 8)

[15" / hl [15. / h.l

rajanje obdanice, odnosno vrijeme od izlaska do :zalaska Sunca odredili

bismo mo6u formule:

2r,,
Trajanjeobdanice = (3.1e)
[rs'I rr]

zvedeni izrazi za vremena izlaska i zalaska Sunca vriiiede za idealnu situaci-

ju je horizont ravan i ne postoje brda i planine koje zaklanjaju Sundev disk.
Ukoli bi horizont u smjeru izlaska ili zalaska Sunca bio na ve6oj nadmorskoj
vlslnr tadke posmatrad,4 izlazak bi se desio kasnije, a zalazakranije u poreclenju
sa vrll nostima koje daju izvedene fonnule. Vrijedi i suprotro, da posmatrad na
vll planini, ukoliko je linija horizonta niZa od njegove nadmorske visine,
izl vidi ranije a zalazak kasnije od vrijednosti dobijenih formulama. Formule
SU smatraju6i da je Sunce tadkasto tijelo skoncentrisano u svom cenrru, te
da jegovi zraci prostiru iskljudivo pravolinijski. U realrrosti dolazi do pqiave
svjetlosti pri prolasku k'roz zemljinu atmosferu, tako da Sunce vidimo
duLe Sto bi to bilo da atmosfera ne postoji. Efekat refral<cije pomjera vremena
izlas, i zalaska Sunca za po nekoliko minuta. Drugi efekat u realnosti se odnosi
na poJ da svjetlost vidimo dim Sundeva gornja ivica prede liniju horizonta.
i efekti su razlog zasto meteoroloske sluzbe prikazuju malo drugadija
vre izlaska i zalaska Sunca nego Sto bismo ih izraduLnali pomo6u formula
(3.r7) i (3.18). Za potrebe solarne energetike, ipak, ove razrike su praltidno
 Poglavlje 3 r Poloi:aj Sunca na nebeskoj sferi

PRIMJER 3.5
Vremena izlaska izalaska Sunca

Za grad Novi Sad (geografska Skina 45,267o N) o,Crediti vremena iz:laska i

zalaska Sunca, odnosno trajanje obdanice za datum 8 mart.

RjeSenje
Iz primjera 3.4 preuzelemo da 8. marta ugao deklinacije Sunca iznosi -5,6".
Kori5ienjem formule (3.15) dobijamo da je satni ugao izlaska Sunca
alls = urccos (- tan t tan a) =, *..or [- hn (45,2c;7 ") tan ( -s, e" ) f = 84,32"
Na osnovu formula (3.17) i (3.18) odredujemo vi:emena izlaska i zalaska
Sunca:

7,, = 12 t oo - l!:1,? = 12 : 00 - 5, 62h = 6 : 23h (po solarnom wemenu)

15" lh
Tr, = 72, oo . l!:1,? = I 2 : 00 + 5,62h = 17 : 3lh (po solarnom vrernenu)
15"/h
odnosno duZinu trajanja obdanice

Trajanje obdanice :,??t:, = T^, -To = 2' 5,62).h =ll,24h= I 1 : 14h . r

150/h

Dijagramski prikaz promjene pozicije Sunrca

Pokazana je tvrdnja sa podetka poglavlja da se do pozicije Sunca dolazi

i56enjem ne ba5 jednostavnih matematidklh inaz4 ali da su Sundeve putanje,
a se posmatraju sa iste lokacije naZemlji, svake godine identidne i u potpunosti
vidljive. Za prakltidnu upotrebu zato 1e zgodno konstruisati dijagram putanje
grafikon prikazan u dvije dimenzije, sa kojeg tri se mogla oditati pozicija
nca u bilo kom trenutku tokom godine. Ideja je da se na apscisi prikaZe azimu-
i, a na ordinati elevacioni ugao pozicije Sunca. B.ao Sto se moZe vidjeti iz
ina (3.17) i (3.18), ovi uglovi predstavljaju funkciju od geografske Sirine Z,
ugla at i ugla deklinacije d. Budu6i da je nemogr6e sve promjenljive prika-
najednom dijagramu, zarazlllite geografske Sirine ortaju se posebni dijagrami,
se promjena satnog ugla i ugla deklinacije uvaiava crtanjem familija krivih na
imenzionalnim dijagramima. Radi lak5e praktidne upotrebe, satni ugao se
je u solarno vrijeme, a ugao deklinacije u datuLm. Primjer takvog dijagra-
putanje Sunca za geografsku Sirinu 45oN prikazarr je na slici 3.14. Kako je
 3.6 Dijagramski prikaz promjene pozicije Sunca
67

pribliZno prosjednoj geografskoj jirini biv5e Jugc,slavije,

putanje Sunca
re na ovom dijagramu mogu se, uz tolerisanje
marih odstupanja, koristiti
za sve gradove u naSem okruZenju, Dijagrami putanja
Sunca za druge
e Sirine dati su u prilogu knjige. Na svim dijagramima
krive konsanmog
ugla inacije, koje odgovaraju karakteristidnim datumirrra, prikazane
su punim
linija Krive konstantnog satnog ugla, koje odgovaraju daslvima
po solarnom
, oznadene su isprekidanim liniiama.

o
(J
a!
o
o
o
|!
@
f

80" 150" r20" 90" 60' 30" 0" _30" _60. .90" -120" -150" _1.80"
Ugao azimuta

3.14
putanje Sunca (geografska iirina 45"N)

neke
27. m
Tokom

zalazak
dnevni

vamo 2
dnevni
68 Poglavlje 3 r Poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

zime ljeta pove6ava se ugao elevacije Sunca. Najvedi uglovi elevacije u tolcu
dana iZu se tokom solarnog podneva, kada je azimutalni ulgao orijentisan tadno
prema gu. Najve6a Sundeva elevacija 21. decembra iznosi oko 21o, a2l. juna
oko 68o Sunce za lokacije na geografskoj Sirini 45o nikad ne dostiZe tadku zenita.

3.5.1 ke koje potiEu od susjednih objekata

izbora lokacije na kojoj ie biti montirani sola.rni paneli, vaZno je
zadovol iti jedan od najbitnijih kriterijuma, da paneli ne budu postavljeni u sjenku
koju okolni objekti. Brz uvid u uticaj okolnih objekata mLoZemo ste6i tako $to
ih proj jemo na dijagram putanje Sunca. Na primjeru pikrzanom na slici 3"15,
brdo ie se nalazi istodno od mjesta na kojem su instalirani solarni paneli
superpo irano je na dijagram pozicija Sunca na nebeskcrj sferi. Uz pomo6
zakljudujemo da 6e, zbog sjenke koju pravi brdo, paneli biti osundani
ljeti tek 8 dasova ujutro, dok 6e podetkom zime Sundevinaci na njih padati tek
poslije 0 dasova. Odigledno je da na ovakvoj lokaciji ne moZemo iskoristiti ptmi
potencij I Sundevog zra&nj4 te bismo trebali da potraZimo povoljnije mjesto za

80"

70"

50"
o
o --^
g
0J
o
.!
40'
oo
f
30"

20"

60' 30" 0" -30" -60" -90' -120" -150" -180"

Ugao azimuta

3.15
siluete brda na dijagram putanje Sunca
 3.6 I Dijagramski prikaz promjene pozicije Sunca 69

jeklovanje prepreka na dijagram putanje

sunca nroguie je sa solidnom
prec iu uraditi pomo.u jednostavne aparature koju di'e ko-iur,
ugromjer i
visak. kica koja opisuje navedeni posfupak
prezentovana jer na slici 3.16. posmat_
rad se kre6e prema Zeljenom uglu azimuta kojeg
verifikuje kompasom. pod tim
azTm lnim uglom posmatra objekat koji mu predstavlja p."p.lku
za dolitzak
h zraka' Na slici 3-16 prepreku predstavlja obrLrja )grada. posmatrad
rotira lmjer tako da pokazuje na vrh prepreke, a visak
or ori-guruua referencu
za lni pravac' ugao koji pokazuje nit viska na ugromjeru je
u stvari i ugao
elevac e pod kojim se sa mjesta posmatranja
vidi wh p.,:preke. Tadka koja je
a uglom azimttta i uglom erevacije unosi se u
dijagram putanje Sunca kao
ja najvi5e tadke siluete prepreke za konkretni
azimut. posmatrac sa
odrede rm rezolucijom testira i ostale azimutalne
uglove i crta profil prepreka duZ
cijelog od -180'do +180o.

Prepreka

.....---/',ll
i,;,,J
,,r
. (E

t
3.1,6
Mjeren elevacionog ugla prepreke pomoiu uglom;era ra vistom-

icemo da projekciie silueta zgrada i drugih prepreka pravougaonog

presjeka, neie biti u obliku geometrijski pravilnog p.uuouluonika,
nego
6e do6i do odredenog izoblicenja pri mapiranju na diiagrani putanje
Sunca. Da
bismo i ustrovali ovu tvrdnju zamislimo da imamo zadatak da instaliramo
solarni
panel nisku zgradu, a da se u neposrednoj blizini narazi zgradakojaje
primjetno
vi5a od je. Pogledi na razmatrane zgrade iz razrid,itihprrrplktiuu
slici
* i.iluruni nu
3.1 , a svi uglovi od interesa su oznadeni. Radi jednostavnosti ovdje je
uzefto
da se od obje zgrade pruZaju u pravcu sjever-jug. Kada se posmatrad
okrene
tako da inija njegovog pogleda bude normarna na prednji zid ir,gride,vrh
zgrade se
vidi pod najvedim moguiim uglom, koji je na slici 3.r7 oznaden
sa d. Koris6enjem
osnovne ometrije, zakljuduje se da vrijedi:
 Poglavlie 3 r Poloiajsunca na nebeskoisferi

h (3.20)
tana =7

liko se posmatrad okrene lijevo ili desno, mijenjajudi time azimutalni ugao
je definitivno manji od
eda, vrfrzgrade 6e da vidi pld drugafijim uglom, kcji
da gleda
a. Primjera radi, neka se korisnik okene desno za u$ao {p' tako
zgrade 6e se vidjeti
r ivicu igrade.U skladu sa ilustracijom sa slike 3.l7d,vrh
elevacionim uglom a2. Navedeni ugao odredujemo na osnovu sljede6e

h (3.2r)
tzrrdn" = -- tfund 'COSV/ D
d lcosyD

a. Pogled sa strane- b. Pogled odozgo

Jug

c. Kosa projekcija d. Detaljni Prikaz uglova

suKA 3.17
uglova kod projektovanja siluete prepreke
 prikaz promjene pozicije Sunca 7t

iu6i daje tangens monotono rastu6a funkcija ada je vrijednost funkcije

kosin manja od jedinice za sye uglove razlilite od nule, zakljudujemo da je ugao
A"p ii od ugla a. ovom procedurom je pokazano kako pravougaona prepreka
nece I ati pravougaonu siluetu na dijagramu putanje Sun{:a, nego 6e se gornja
ivica vougaonika preslikati u krivu liniju dija se najvisa tadka javlja pod onim
azim diji je pravac normalan na ravan pravougaone preprreke.

PRI
pravouBaone prepreke

prikazane na slici 3.17 vrijede sljede6i podaci: d:50m, h:30m,

45" i ryp:2\o. Potrebno je odrediti projekciju sihrete ve6e zgrade na
drja putanje Sunca za lokaciju koja se nalazina geografskoj Sirini 45oN.

Naj i ugao pod kojim 6e se vidjeti gornja ivica visoke zgrade izrosi:

a : ar.oan(4) : ur"on[l) 30.96.

(50/ =
.
\d )
pod kojim se vidi gornja ivica na desnom boku z65rade se odrecruje iz

tanao =tana'cosa//D =tan30,96" 'cos20o > dD ==29,4o .

Ana se odreduje i elevacioni ugao pod kojim se rridi gornja ivica na

tana, : tand . cosv/ L = tan30,96". cos 45o r = 23" .

d
=
uglove izmetlu prikazanih krajnosti odredili bismo interpolacijom sa
prih jivom rezolucijom. Silueta visoke zgrade ucrtana je na dijagramu
' Na osnovu prikazanog dijagrama moZemo da zakljudimo da visa zgrada
ne smeta podevSi od kraja februara sve do kraja oktobra. Tokom
og dijela godine, sjendenje se dogada i to u prosjeku od 9 dasova ujutro
dol
 Poglavlje 3 r Poloiaj Sunca na nebeskoj sferi

a predstavljeni nadin moguie je do6i do okvirnog zekljudka da li je neka

pogodna rli ne za instalaciju solarnih kolektora. Prerliznija analiza bi bila
koriS6enjem detaljnih matematidkih modela sa uvaZa'vanjem tadnih dimen-
zrJa I icija prepreka. Pomo6 predstavljaju softverski paketi za3D modelovanje
koji i iu mogu6nost odredivanja sjenke tako Sto se prethod:no unesu svi potrebni
i o lokaciji, datumu i dobu dana. Primjer vizuelizaclje sjenke nadinjene u
SketchUp prikazan je na slici 3.18.

sjenke pomo6u 3D simulacionog softvera

 prikaz promjene pozicije Sunca

odjeljku o spredavanju sjendenja solarnih kolektora vainoje razmotriti i

prob njihovog medusobnog tlicaia, budu6i da bi u sludaju loseg rasporeda
pravil sjenku jedni drugima. Uobidajena praksa je da se lkolektori postavljaju u
VTSC i to tako da su okrenuti ka jugu, kao Sto je ilustrrovano na slici 3.19. u
solarnog podneva, kada Sundevi naci dolaze sa juZne strane, sjenka od
pane prvog reda pada paralelno prema panelu iz drugog reda. Ukoliko
izmedu redova oznadeno sa b nije dovoljno veliko, doilo bi do
og sjendenja, U poglavlju koje govori o fotonaponskim delijama, bi6e
deta lje pokazano da osjendavanje dak i male povrsine .lotonaponskog modula
dovr do neproporcionalno ve6eg gubitka u proizvodnji energije. Zbog toga ie
rastoj je b neophodno odabrati tako da sjenka koja potide od vrha panela izpwog
reda pada Eak ni na dno panela iz drugog reda. Pozraju6i da ugao elevacije
Sunci u solarno podne iznosi py, koji se raduna koris6errjem formule (3.9), za
duZine a nagnfie u odnosu na tlo pod uglom 2, ds!,ijamo da je minimalno
poffe rastojanje izmedu redova:

/ tti-\
b:ol"o">* tan I
(3.22)
\ ltn )

Ugao elevacije Sunca u solarno podne By mijenja se i:z dana u dan. Najmanju
ima tokom zimske kratkodnevnice, a najve6u tokom ljetne dugodnev-
nice. ljduZa sjenka se javlja kada
je ugao By najmanji, pa prema njemu treba
birati rebno rastojanje izmeclu redova b. zavisno od geo;Eafske Sirine, proradun
moze dati neprihvatljivo velike vrijednosti ovog rastojanja,, Sto moZe biti neracio-
ukoliko je povrsina predvidena za montaLt panela ogranidena ili skupa' U
udaju je neophodno odabrati kompromisno rje5enje, da se ipak toleri5e odre-
deno jendenje tokom zimskih mjeseci. Izralunata vrijednost za rastojanje b vrijedi
samo za specijalni sludaj trenutka solarnog podneva. Minirnalno potrebno rastoja-
redova za ostale sludajeve, kadaje Sundev disk pozicioniran pod proiz-
azimutalnim uglom /5 i elevacionim uglom p, prrlcijenili bismo pomo6u
relacije:

, -( ^^- , Sh xcos
b<=alcOS2-+ --;:l/" ) (3.23)
- \. IAnp )

Debljina panela je zanemarena u formulama budu6i da je mala u odnosu na

lje a i b. Kada se radi o korisienju solarno-termidltih kolektora za grtjanje
 Ppglavlje 3 r Poloiaj Sunca na nebesftoj sf(ri

treba obratiti paZnju da li postoji dodatna oprema.koja predstavlja prepre$u

Sundevih naka.

usobno sjen6enje solarnih kolektora