FilFucks

REALIZAM
PREDAVANJA doc. dr Aleksandra Ugrenović

Marija Đokić
leta gospodnjeg 2019.
 OSNOVNE KATEGORIJE REALIZMA

POJAM REALIZMA

1. ESTETIČKA KATEGORIJA
- pripada humanistici uopšte
- definiše Aristotel, Platon
- mimezis = podražavanje stvarnosti i svega što pripada stvarnosti
- kasnije, u srednjevekovlju: pojam univerzalije = prip. nadstvarnosti, izlazi izvan granica
empirijske stvarnosti

2. ISTORIJSKA KATEGORIJA
- def. E. Auerbah
- r. kao kateg. koja se provlači od najranijih književnosti (Homera)
- pokretljiva, fleksibilna kateg. koja je primenljiva na celokupnu knj. (Biblije – knj. XIX
v.)
- ne vezuje za pisce, epohu

3. KNJIŽEVNOTEORIJSKA KATEGORIJA
- r. kao stilska formacija, stilsku školu
- kao fazu u istoriji književnosti

GRANICE REALIZMA

Kao književnoistorijske kategorije su fleksibilne, u zavisnosti o kojim nacionalnim knj.

govorimo.
Ali, u nekim opštim crtama, u EVROP. KNJ. stilska epoha realizma: 20ih XIX v.
KOD NAS: sa izvesnim „zakašnjenjem“ za evrop. knj. => u punom cvatu: 60ih (počinje),
70ih (prvi, pravi realist. pisci) XIX v. Zbog zakašanjenja => ubrzan ton: ono što u evrop. knj.
nekoliko decenija, kod nas – sabijeno na nešto jače od 10-ak god.
DEZINTEGRACIJA REALIZMA – 1890. raslojavanje, upliv modernističkih tendencija.

1
 Neki stariji proučavaoci književnosti – naš realizam su protezali do Prvog svetskog rata.
Tako da je ustaljeno da se o piscima kao što su B. Stanković, rani Andrić smatraju realistima.
Danas ta kategorizacija nije prihvaćena.
R. se završava sa POČETKOM XX VEKA 1900. Ali neki pisci kao Sremac, Matavulj,
Domanović – žive do prvih decenija XX v. (1907/8/10.) => svojim delom zalaze u ½ prve decenije
XX v.
ƩƩ Najtačnija periodizacija: 1860, 1870 – 1900.

MIMEZIS

Kao teorijski pojam je problematičan, bio i ostao do danas. Diferencijacija u 2 tabora zbog
2 nasleđa:
1) ARISTOTELOVSKO NASLEĐE
- mimezis = podražavanje stvarnosti sa pozitivnim konotacijama. Kao neš što je
poželjno. Treba imati u vidu razliku između knj. rodova: Aristotel ne govori o prozi već
o drami
2) ARISTOTELOVSKO NASLEĐE
- mimezis = kopiranje, sa izrazito negativnim konotacijama
- u X glavi Države: m = negativno svojstvo umetnosti. Pritom misli na podražavnje u
svim umetnostima (književnosti, muzici, slikarstvu...)

U NAŠOJ TEORIJI:
Svi pisci, bez izuzetka, priklanjaju se aristotelovskoj struji (posebno vidi kod programskih
realista: (Svetozar Marković, Pera Todorović). Za njih: kopiranje = najpoželjniji način pisanja.
Zato se kao sinonim u našoj poetici realizma koristi pojam DAGEROTIPIJA = doslovno kopiranje
stvarnosti; aktuelno, poželjno u I-im fazama
Tako da razgovor o nepoželjnom, platonovskoj koncepciji mimezisa NE opstaje kada
govorimo, ne samo o srpskoj poetici realizma već i o evropskoj književnosti. O tome dobro svedoče
programski tekstovi koji postoje u evropskom realizmu: Stendal (r. kao ogledalo stvarnosti),
Balzak. Međutim, to nije baš tako: takvo doslovno, dagerotispko kopiranje stvarnosti ne opstaje.
Razlog tome je neophodnost razlikovanja NAUČNE ≠ UMETNIČKE ISTINE.
NAUČNA ISTINA, za koju se zalažu predstavnici programskog realizma Svetozara
Markovića je doslovna transkripcija stvarnosti u naučnom delu. Da bi umetničko delo bilo

2
umetničko, a ne naučno, ne može da se govori o naučnoj istini, već se mora uvesti pojam umetničke
istine.
UMETNIČKA ISTINA se javlja kao predstava kod visokih realista (Lazarević, Matavulj,
Sremac). Ona predstavlja slobodnu interpretaciju stvarnosti. Dakle, može uključivati i fantastiku
i sve ono što je nemimetično, nerealistično.

STIL REALISTIČKE PROZE

Odn. se na to po kojim stilskim pravilima realisti treba da pišu.

Auerbah smatra da realistička proza, poput Homerove, Balzakove, mora biti ozbiljna. Da
ona ne podleže stilskim formama humorističke, satirične, fantastične proze. Što znači:
1) na stilskom planu: realizam ne toleriše figurativni način pripovedanja (korišćenje
tropa u svakom smislu reči)
2) na retoričkom planu: da r. ne može da operiše humostičkim, fantastičnim,
alegorijskim formama.

U SRPSKOM REALIZMU ovo ne opstaje jer je naša realistička proza dobrim delom
humoristička, alegorična, satirična (Domanović, Nušić, Sremac).

OBJEKTIVNOST (imposabilite)

Koristi Flober kako bi predstavio svoju poetiku: apsolutno objektivno pripovedanje bez
učešća autorskog pripovedača.
KOD NAS se retko može naći.

Razlog je ogroman pritisak, teret FOLKLORNE (USMENE) TRADICIJE, koju je

romantizam ostavio kao nasleđe realizmu. Naš realizam se, kao I u evrop. knj. javlja kao opozicija
romantizmu. Ali sa tom razlikom da je naša folklorna tradicija toliko ukorenjena u našoj
književnosti I našoj tradiciji, da ni u realizmu, a kasnije ni u moderni, naši piscci nisu mogli da se
oslobode tog ogromnog balasta usmene tradicije. Iz tog razloga imamo fazu FOLKLORNOG
REALIZMA. Kao nasleđe, recidiv usm. tradic. u našem realizmu se javlja SKAZ, koji
podrazumeva prisustvo SUBJEKTIVNOG KAZIVANJA (1. l.).
Dok u evrop. knj. subjektivni pripovedač gotovo nestaje jer je on pripada romatičarskoj
eposi, a realizam, u otporu prema romantizmu, prvo što je odbacio jeste autorski, subjektivni glas.

3
 POGLED NA SVET

Ono u čemu je prvo bio otpor realizma prema romantizmu jeste hegelijanski idealizam i
zamenjuje ga (VULGARNI) MATERIJALIZAM.
Idealizam – ideali otadžbine, idealne drage…
Materijalizam kao pogled na svet podrazumeva spuštanje u empirijsku stvarnost I sve
prethodnopomenuto, što je u romantizmu bilo na visokom idealističkom pijedestalu, transponuje se
na teme prostitucije, kupovine brakova, trgovine ljudima. R. se interesuje za socijalne probleme.
Balzak je u fazi programskog realizma govorio da književnost mora da rešava socijalne
problem.
Roman Černiševskog Šta da se radi = u naslovu osnovno interesovanje realista: odgovor na
pitanje kako da se reše socijalni problem.

PROBLEM SAŽIMANJA stvarnosti u proznu vrstu

Postupci pomoću kojih se ovo rešava:

1) TIPIZACIJA I INDIVIDUALIZACIJA

TIPIZACIJA: Podrazumeva da se u delu prikazuje tipska stvarnost. Nešto što je

fundamentalno, elementarno, zajedničko i poznato svima. Tipska stvarnost porodice, porodičnog
vaspitanja, školstva, porodične zadruge, braka, odnos između muškarca i žene, politike,
svakodnevnice.

INDIVIDUALIZACIJA: da se iz tipske stvarnosti izvoji jedinka, pojedinac, koji se profiliše,

individualizuje. (Večiti mladoženja – prikazivanje srpske pravoslavne porodice u katoličkoj
Austrougarskoj sredinom XIX veka).

Individua ne sme da se izdvaja iz kolektiva. Ukoliko se to desi – neminovan je tragičan

završetak.

Osim tipizacije I individualizacije, kao funkcionalna sredstva pripovedanja u realizmu, javljaju

se DESKRIPCIJA I ANALIZA. Međutim, kod nas nije baš tako. Deskripcija svakako stoji, ali
analiza ne baš zatošto ona kao funkc. postupak realizma podrazumeva razvijenu motivaciju
(psihološku, socijalnu…)

4
 Naši realisti nisu bili vični učenjima psihološke i socijalne analize (osim Lazarevića). Čak I za
visoke realiste – analiza nije bila nešto što je prijemčivo.
SOCIJALNA ANALIZA
vs. Balzak, Tolstoj, Zola – čitava studija socijalne stvarnosti.
kod nas – visoki realisti (Lazarević, Matavulj) ne zalaze u soc. studiju stv-i
soc. analiza u romanima Ignjatovića, ali nije studija soc. stv, iako postoji panorama stv-i,
doticanje soc. problema, ali ga ne interesuje njihovo rešavanje
PSIHOLOŠKA ANALIZA
Postoji kod naših realista, kao i kod evrop. Posebno Lazarević, Ranković...

ALI: Kod nas se ROMAN nije ukorenio u toj meri kao u evrop. knj. Primarni prozni žanr naše
realist. knj. je PRIPOVETKA i NOVELA. Kao podtipovi javljaju se crtice, slike...
Naši pisci romana: Ignjatović, Sremac, Ranković, Veselinović, Matavulj.
Razlog: nasleđe usmene tradicije – a ona ne poznaje roman.
Dakle, šta je uticalo na STILSKO I ŽANROVSKO OBLILKOVANJE NAŠEG REALIZMA:
 USMENA TRADICIJA = oblikovala ne samo stilski, već i žanrovski sistem našeg
realizma. I to je razlog zašto su naši romani anegdotski koncipirani (postoji anegdotsko
jezgro iz kog izrasta roman).
Jedini naš pisac koji na tragu evrop. tradicije romana = Svetolik Ranković
vs. ostali = oslanjali na II-e tradicije: Ignjatović – na španski barokni roman, Dositeja, a ne na
evrop. realiste.
 uticaj izbora KNJIŽEVNE PARADIGME KOJA SE PODRAŽAVA

 GOVORNI IDIOM
Forsiranje folklorizama, žargona...stilema koje pripadaju usmenom govoru, a ne pisanoj formi.

FANTASTIKA

Kod nas – neobično prisutna, od I faza, FOLKLORNOG REALIZMA (Glišić, Grčić

Milenko) do DEZINTEGRACIJE REALIZMA (Lazar Komarčić).
Realistička motivacija fantastike – antropološki motivisisana, logičko opravdanje za nju
(vs. u ROMANTIZMU: iracionalni,numinozni tip fantastike).

5
NARATOR

Profiliše se kategorija naratora, naratera, autorskog JA. On je u r. uvek podređen

pripovednom svetu (vs. ROMANTIZAM – nadređen prip. svetu).

Osn. cilj je stvaranje iluzije referentnosti = iluzija mogućeg, verovatnog, prefiks „kao da“. Nikada
ne postoji izjednačavanje umetnosti, teksta ≠ stvarnosti.
Ona se postiže:
1) stilsko-retorički plan: skaz, govorni idiom
2) korišćenje autorskog JA koje je podređeno prip. svetu – prip. iz naroda, prip. kao posmatrač,
svedok, ili pripada fikcionalnom svetu tj. HOMODIJEGETIČKI PRIPOVEDAČ – u 1. licu, ne
izlazi iz okvira fikcionalnog sveta vs. heterodijegetički pripovedač – sveznajući pripovedač u 3.
licu, načelo objektivnosti.
3) PSEUDODOKUMENTARNOST – literarna konvencija, recimo, pisama,
pseudodokumenata, koji se interpoliraju u sam txt kao dokaz verodostojnosti (u Švabici, Pismima
Ljubomira Nenadovića ...)

Postupci za sažimanje teksta:

1. individualizacija i tipizacija
2. motivacija
3. kompozicija
4. hronotop

2) MOTIVACIJA
Antropološka, pripada humanom svetu, logična. Razlikujemo: biološku, psihološku, etičku
motivaciju. Kao posebna vrsta motivacije javlja se nulta (lažna) motivacija.

3) HRONOTOP
Kada se prostor i vreme prelama kroz spoljašnja dešavanja. U evrop. knj. se prelama kroz
junaka (unutr. monolog). Spolj. dešavanja su razl. avanture kroz koje junak prolazi a tokom kojih
se odvija promena u psihologiji, karakteru junaka.
a) HRONOTOP PUTA
b) HRONOTOP PRIČANJA – folklorni realisti (Glišić, Ljubiša)

6
4) KOMPOZICIJA
U r. se često zasniva na postupku paralelizma, tj. kontrapunktiranja, binarnih opozicija.
(Ignjatović radnja kao na 2 šine)

5) FOKALIZACIJA (TAČKA GLEDIŠTA)

Kada se pripoveda u 3. licu, dominira pripovedna instanca => nulta fokalizacija
Kada je radnja doživljena iz perspektive junaka => PERSPEKTIVIZACIJA
PRIPOVEDANJA. Dakle, prenosi se sa pripovedača u 3. licu na junaka.

ISTORIJSKO-TIPOLOŠKA PODELA REALIZMA NA FAZE

U našim starijim teorijama književnosti (Skerlić): prelomna godina obrta prema

EMPIRIJSKOM POGLEDU NA SVET 1848. I tad se javlja problem tipološke periodizacije r-a.
Javlja se problem jer tih 50-ih godina XIX v. stvaraju naši romantičari: Radičević, Karadžić,
umro Njegoš; uveliko stvaraju Zmaj, Jakšić, Kostić. Dolazi do promene svesti, doživljaja sveta
usled tehnološke revolucije.
U to vreme pojavljuje se manifestni txt Jakova Ignjatovića Pogled na knjižestvo (1857),
istovremeno kad i Bodlerovo Cveće zla. Dakle, u to vreme, na evropskom planu, preklapaju se
simbolizam + realizam + romantizam, te je teško izvesti periodizaciju.
Kod nas, zbor rac. pogleda na svet, dolazi do prisvajanja SOCIJALNE TEMATIKE (Zmaj
piše rodoljubivu poeziju, Jakšić satirične pripovetke...)
Na samim počecima r-a prisutno DOSITEJEVO NASLEĐE, što je neobično (proza J.
Ignjatovića). Dakle, dolazi do preplitanja ROMANTIZAM + PROSVETITELJSTVO +
REALIZAM + FOLKLORNA TRADICIJA.

RASLOJAVANJE ROMANTIZMA = predfaza.

PROTOREALIZAM je I faza našeg realizma.
DEZINTEGRACIJA REALIZMA – uplivom modernističkih tendencija, = završna faza.

RASLOJAVANJE ROMANTIZMA se vezuje za Jakšića, koji se nekim svojim delima

svrstava kao realista; za pojedina dela Jakova Ignjatovića svojim tragičarski, romantičarskim
romanima.

7
 UTICAJI STRANIH TRADICIJA (KOMPARATIVNI ASPEKT)

Aktuelan za male, nacionalne književnosti, kao što je naša.

1. RUSKI PISCI male forme: Gogolj, Turgenjev, Čehov kod Matavulja, Ilije Vukićevića. Tek
kasnije, sa Svetolikom Rankovićem – interesovanje za Tolstoja, Dostojevskog.
2. FRANCUSKI PISCI male forme: Mopasan. Balzakova Ljudska komedija ~ 7 romana
Ignjatovića Srpska ljudska komedija. Vrlo malo Flober, Stendal.
3. NEMAČKA KNJ. manje prisutni, kod Lazarevića, Kajzer.
4. ITALIJANSKI kod Ljubiše, Matavulja – orijentisani na renesansnu tradiciju, Bokača.
Sremac – Stendal, Servantes.

Premošćavanje JAZA ROMANTIZAM – REALIZAM javlja se, kao most između dve
opozitne pojave, ROMANTIKA (ne romantizam!) i koristi se kao pojam koji se vezuje za
RASLOJAVANJE ROMANTIZMA.
Manji žanrovi kod naših realista u tom prelaznom periodu: putopisna pripovetka, baladična
pripovetka, đačka pripovetka.
Prelazni period od 10-ak godina u kom se javljaju ostaci __ u kom se javlja: poučno-didaktično
pripovedanje (Ignjatović), patrijarh, skaz se ne javlja sa folklornim realizmom, već pripada periodu
romantike (več kod Jakšića Jedna noć, Šapčanina koji protoreal.)

8
 PROTOREALIZAM

60-ih godina XIX veka

1860. I deo Milana Narandžića
1863. II deo Milana Narandžića + istovremeno: Kostić (Maksim Crnojević), Jakšić...
Jakov Ignjatović, Šapčanin, Kosta Trifković...
Nasleđe starijih poetika
Kod Ignjatovića: elem. predromantičarske poetike:
 španskog baroknog romana + prosvetiteljstva + sentimentalizma
 prosvetiteljski didaktizam Milovana Vidakovića

BAROKIZACIJA Ignjatovićeve proze

 Tiče se samo onih Ignjatovićevih romana koji prip. poetici realizma.

siže romana Večiti mladoženja (I deo) i Milan Narandžić (u celosti) = recidiv baroknog
AVANTURISTIČKOG ROMANA (~ Don Kihot)
 u realizmu: avanturistički tip sižea nije podržavan (izuzet: Dostojevski – publicistički (članci
iz crne hronike), bulevarski tip romana )
 prenos sa spoljašnjeg na unutrašnji plan (u samom junaku) => minimalizovana
spoljašnja projekcija radnje
 ona postoji, ali kao panorama, pr. Tolstojevi romani: istorijska radnja u pozadini,
rat, ali to ne vidimo (Rat i mir)
 zbog baroknog sloja => PSIHOLOŠKU KARAKTERIZACIJU JUNAKA
 svoju ekspanziju tek od Lazarevića (faze visokog realizma)
 čak i nakon Lazarevića, psihol. karakt. jun, koja je apriorni postupak poetike
realizma, ostaje prilično zatamnjena u našem realizmu
 podražavnje avanturističkog sižea => APRIORNA KARAKTERIZACIJA JUNAKA
 podraz. da se portret junaka (pre svega - unutrašnji) – daje na samom početku
txt-a => junak je „završen“
 pr: Večiti mladoženja – zaplet i rasplet u samom naslovu (zašto čitati roman?)
 nije samo nasleđe starijih poetika (baroka) već i folklorne tradicije
o takođe postoji i kod naših FOLKLORNIH REALISTA: Glišić,
Veselinović
 suština da se tokom epizoda koje se dalje nižu ilustruju, dalje razvijaju
apriorne karakt. jun. date na početku (Bakonja Fra-Brne)

9
  barokna PRIVIDNOST SVETA (Šekspir, Servantes, Kalderon): život = san, privid ->
najsnažnija barokna metafora
 Ignjatović ne zalazi dubokou problematiku, nije problemski pisac, ne interesuje ga rešavanje
socijalnih, psiholoških, drugih problema.
 JUNACI = nose MASKE. Min. U zavisnosti od toga u kojoj životnoj situaciji (u kući, na
poslu, ulici...) se nađu, oni menjaju te maske.
 život kao pozorište = model Ignjatovićevih romana
 VREME ne teče po pravilima verovatnosti i nužnosti, tj. po pravilima svakodnevnice
 podložno je elipsama – prazninama, skokovima
 ritam pripovedanja je takav da podražava prolaznost (tela, duha, materijalnog)

TERMINOLOGIJA
 rani realizam, sirovi realizam, bidermajerski realizam, protorealizam

Sa protorealizmom u naš realizam takođe ulaze humoristična, satirična i fantastična proza (koja,
po Auerbahu nije svojstvena realističkom stilu)

Pogled na knjižestvo (1857) Jakov Ignjatović:

Dva tipa romana koji će predodrediti romaneskno pripovedanje kod nas:
1) humoristički roman
2) društveni roman

TIP PROBISVETA, obešenjaka – elem. PIKARA iz španske knj.

 kasnije varirati: lik lude, naivne budale...
 karnevalski tip junaka, f-ja razobličavanje društvenog licemerja
 pr- Milan Narandžić, posle Ignajtovića: Bakonja fra Brne

zadržavanje tipičnih romantičarskih IDEALA OTADŽBINE, IDEALNE DRAGE

 lomljenje ideala, porušeni ideali (poslednji roman Svetolika Rankovića Porušeni ideali,
sa kojim se okončava naš realizam) = vel. tema real-a
 postoji jun. koji reprezent romantičarskih ideala (?) i jun. koji reprezent vulgarnog
realizma (Milan Narandžić)

10
POJEDNOSTAVLJENA MOTIVACIJA

Kod J.I. srećemo socijalnu, biološku motivaciju, ostale u začelju, potisnute, jer je bio pod
uticajem nerealističkih pisaca. Jedino u Večitom mladoženji – tragovi psihološke motivacije.

Kad je zastupljena apriorna karakterizacija => psihološka motivacija (Glišić, Ljubiša,

Veselinović). Nema prostora niti razloga za nju ili bilo kakvu složeniju motivaciju.

FATALISTIČKI DOŽIVLJAJ SVETA

Da junake predodređuje igra sudbine. Tj. da junaka određuje nešto što je fatalističko,
iracionalno, neobjašnjivo.

vs. Osnovni model realistič. junaka = nezamišljenost. Da bi junak bio dobro morfološki
oblikovan = mora postoji slobodna volja, tj. da jun. nije predeterminisan, da nije određen
sudbinom. Zato motivacija tako složena jer je na čitaocu da odgonetne šta junaka nagoni da dela
tako kako dela. (izuzetak: kad postoji biološka motivacija, tj. nasleđena krivica, pr. prip. Starija
guska Svetolika Rankovića koji anticipira MODERNIJE tokove koji dolaze).

Kasnije, kada se javi da junaci delaju vođeni sudbinom = naznaka DEZINTEGRACIJE

REALIZMA i početka MODERNE.

PROGRAMSKI REALIZAM

Kada govorimo o fazama realizma – treba biti oprezan jer postoji vremenska demarkacija.
Dakle, govorimo odokativno.
Počinje sa člancima Svetozara Markovića Pevanje i mišljenje (1868),
Realnost u poeziji (1870).
Andre Nikolić – književni kritičar.
Pera Todorović Uništenje estetike, indikativnog naslova za programski realizam.

MANIFESTNI TEKSTOVI koji su uveli program srpskog realizma. Ali taj program koji
uvode Svetozar Marković i pre njega Jakov Ignjatović nije program kojeg se drže svi realisti. To su
ideje koje su obeležile početne faze realizma. Pisci kao što su Lazarević, Matavulj, Sremac, Ilija
Vukićević, Svetolik Ranković, Radoje Domanović su autori koji su u svojim prvim fazama pisanja
bili nastavljači ideja Svetozara Markovića i PROGRAMSKIH REALISTA, ili se kod njih oseća
faza PROTOREALIZMA ili FOLKLORNOG REALIZMA.

11
 Govoreći o program. real. govorimo o PROPAGIRANJU određene IDEOLOGIJE, tj. o
inkodiranju političke ideologije (tada aktuelnog - socijalizma) U POETIKU.
Ovo je Markoviću bio primarni motiv da se upusti u književne rasprave, iako on, kao ni Pera
Todorović nisu bili književnici, tj. pisci.

IDEJA „NOVOG ČOVEKA“

= socijalista, utopista.
KONTRADIKTORNOST SVETOZARA MARKOVIĆA
Zalagao se za progresističke ideje, tj. socijalnu utopiju kao i za patrijarhalnu utopiju
(Srbija na istoku) - (istorijska inverzija, do progresa u društvu – vraćanjem patrijarhalnom druš.
uređenju => tako svhaćeno vraćanje u prošlost predstavlja progres)
U prip. Laze Lazarevića Školska ikona, Glišićeva Glava šećera – sporedni junaci, likovi
učitelja = satirični odraz Markovićevih ideja „novog čoveka“.

Pevanje i mišljenje, Svetozar Marković

Jednostavno sažima program programskih realista. Označava protivrečnost između

romantičarske vs. realističke ideologije.
Pevanje = označ. romantičarsku poeziju; = pevanje o rom, izmišljenim stvarima, podrugljiv
odnos prema poeziji srpskih romantičara uopšte. Mišljenje = racionalno razmišljanje o stvarnosti,
logično, naučno razmišlj, ekvivalent realističkoj ideologiji.

Uništenje estetike, Pera Todorović

U svojim člancima izdvaja neke srpske pesnike, ali ih izdvaja po liniji rodoljubive poezije
(Njegoš, Jakšić, Zmaj). Jedino nju smatra vrednom jer jedan deo programa = bila nacionalna
propaganda. Od savremenih autora izdvaja Jakova Ignjatovića i njegove socijalne romane, jer
romani sa moralističkom tendencijom tuda rešavaju određeni društveni problem (pitanje
Černiševskog „šta da se radi?“).
Za programske realiste važni ruski autori na koje se ugledali: Černiševski, Pisarev...
Naslovna sintagma = odnos programskih realista : književnom delu.
[FORMA = način oblikovanja tematsko-motivskog kompleksa: kompozicija, stil, retorika,
morfologija junaka, morfologija dela, žanr;
SADRŽINA = tematsko-motivski sklop dela: tematika i motivi]

12
 U programskom realizmu se pišu dela u kojima se čitaocu u lice bacaju tendenciozne,
socijalističke ideje. Književnost u f-ji politike = TENDENCIOZNA KNJIŽEVNOST. Kada je
sadržina na I mestu => f-ja dela je da se prenesu glavne ideje od estetskog značaja. Dela prog. real.
– da utiču na moralno vaspitanje čitaoca => UTILITARNA F-JA DELA podraz. da se delo piše
sa tendencioznom namerom da se čitalac dogmatizuje i tu se završava f-ja knj. dela.
 delo više nema ESTETSKI ZNAČAJ.

Program. real. iza sebe nije ostavio nikakva dela vredna pomena. Dnevnik jednog
dobrovoljca Pere Todorovića ≠ program. real, iako u njemu postoji izvesna tendencioznost:
propagiranje antimilitarizma. Značaj = tragovi kod kasnijih realista. Uglavnom je to jedna vrsta
satirično-humorističnog otklona od ideja program. real kod Sremca Pop ćira i pop Spira,
Lazarević Školska ikona, Glišić Glava šećera.

FOLKLORNI REALIZAM

70-e god. XIX v. tj. 1874 – 1880.

Iako zvanično počinje krajem 60-ih sa romanom Čudan svet Jakova Ignjatovića
Flklr. real. nije značajan kao faza realizma odnekoliko godina već zato što je ostavio duboke
korene u celom realizmu. Od samog početka f.real. – pripovedanja „NA NARODNU“ (Vuk
Vrčević) do samog kraja osećaju se uticaji folklorne tradicije kod naših realista – završava se
DEZINTEGRACIJOM FOLKLORNE TRADICIJE U KNJ: procesi DEEPIZACIJE i
DEHEROIZACIJE.

UVOĐENJE SEOSKE TEMATIKE

Uvođenje teme sela, seoske, patrijarhalne zadruge, seoskog života, seoskih običaja,
porodice..
Kratkog dahak, pojavila se i nestala. Dela u kojima se javlja: Čudan svet Jakova Ignjatovića,
Prva brazda Glišića, Na bunaru Laze Lazarevića, pripovetke Janka Veselinovića

EKSPANZIJA GOGOLJEVIH PREVODA

I Turgenjeva, ali primarno Gogolja. Prevodio ga Glišić, kao i Tolstoja.
Interesovanje za selo ali onaj asppekt koji se tiče folklornog nasleđa: predanja, verovanja,
običaja.

13
SKAZ, IDIOLEKTI kao stilsko-retorička maska folklorne proze

TERMINOLOGIJA: SEOSKI, ANEGDOTSKI, FOLKLORNI REALIZAM.

MODEL SVETA
Kontradiktornost: interesovanje za savremeni život vs. tendencija zaustavljanja vremena i
vraćanja u vreme prošlih ideala: patrijarhalne zadruge.
 klackanje između dva semiotička sistema: realistička, vulgarna (mat.) svakodnevnica vs.
patrijarhalna prošlost.
Budućnost kao vreme gotovo i ne postoji. Retko se tematizuje.

Semiotički sistem civilizacija, kultura vs. patrijarhalno selo je razlog zašto je naš
realizam bio uskraćen za POETIKU NATURALIZMA. On ne postoji kao zasebna poetika (sem u
fr. knj.) i vrlo često idu zajedno naturalizma + simbolizam + realizam. Jedna od knj. idiologema
naturalizma je interesovanje za civilizaciju, grad, velegrad, metropolu. Interesuje ga sve ono što
pripada savremenom velegradskom životu.
pr. kod Matavulja kad se opisuje moralni, društveni mrak grada = domen naturalizma.
Folklorni realizam nastoji da potisne napredak civilizacijskog sveta kod nas. Posebno se
oseća kod Sremca, kasnije i kod Bore Stankovića. Pisci imaju jednu vrstu nostalgičnog odnosa
prema turskom dobu.

U početku flklr. real. se javlja pevanje „NA NARODNU“ – stilizacija narodne proze. Ne
predstavlja estetski uglednu prozu.
Vuk Vrčević, Šapčanin, Grčić Milenko.

Uvela jedno načelo flklr. real. a to je izjednačavanje ŽIVOTA = TEKSTA, što se postiže:
1. SKAZ (iluzija usmenosti)
2. KOLOKVIJALIZMI
3. GOVORNI ŽANROVI
Da bi se ovo postiglo – potreban novi model autora – USMENI AUTOR, KAZIVALAC
 u 1. licu
 svedok, učesnik, posmatrač => što je protivno realističkom diskursu,
objektivnog prip.
 pripoveda NARATERIMA (slušaocima)
 i NARATOR i NARATER = prip. istom kultur. ambijentu - seoskoj zadruzi
 Glišićeva proza, Petrijin venac (učesnik, iz naroda, svoj doživljaj...)

14
 Govoreći o dva semiotička sistema – o sukobu, alii stapanju patrijarhalnog vs.
građanskog modela sveta.
S tim u vezi i preobražaj folklornog, mitskog, patrijarhalnog doživljaja sveta, tj. 3
TRETMANA DEMONSKOG U POETICI REALIZMA:
1. flkl. real: FOLKLORNI, MITSKI DOŽIVLJAJ SVETA
 folklorno-patrijarhalno sujeverje; Glišić, vampiri
2. rane faze real: demonske sile flkl. tradic. u => demonsko UNUTAR DRUŠTVENOG
SISTEMA; SILE PODZEMLJA
 merkantilistički tretman čoveka i sveta: birokratija, administracija, zelenašenje, trgovina
 Glava šećera, Glišić
3. kasnije faze: DEMONSKO U PSIHOLOGIJI JUNAKA
 Svetolik Ranković, Dostojevski

Ono što odlikuje prve faze flkl. real:

UPROĆENA SIŽEJNO-FABULARNA STRUKTURA TXT-A

 misli se na pojednostavljenu kompoziciju, koja primarno anegdotska

ŽANR
 anegdota = preovlađuje
 ali asimiluju se i drugi žanrovi – poslovice, zagnetke, govorni žanrovi...
 od tipič. realistič. žanrova:
 pripovetka – poseb. se u flkl. real. formira seoska pripovetka
Glišić, Veselinović
 roman – Seljanka, Veselinović
 drama – Dva cvancika, Glišić

NASLEĐE FLKL. REAL, dela koja su se oblikovala pod njeg. uticajem:

Bakonja fra Brne, Matavulj

oskudeva DESKRIPTIVNO-ANALITIČKI PRISTUP SVETU

 jer pripada domenu pisane reči, a ne usmene reči

15
MODEL SVETA
 prisutan u traktatima Svetozara Markovića
 Glišić – oblikuje se pod uticajem socijalističkih ideja
o ideal patrijarhalne zadruge, otpor prema civilizacijskom napretku,
industrijalizaciji, kapitalizaciji,
o u postupcima satire, podsmeha, komičnih tipova
o uprkos tendenc. za idiličnim oblikovanjem pozadine radnje – ona se
razara, uplivom tema i motiva merkantilizma
(vs. kod Veselinovića – postoji ta idealizacija sveta, zato on i pripada
poetskom realizmu, mnogo više nego flkl. real.)

FOLKLORNI HRONOTOP
 podtip hronotopa, uvodi Bahtin u studiji o Rableu
 radnja se vezuje za folklorno markirano mesto (vodenica, most) i
folklorno markirano vreme (noć, ponoć, svitanje, zora)

a) HRONOTOP TRGA
 podtip flkl. hronotopa
 Ljubiša, Kanjoš Macedonović
 nije striktno flkl. hronotop, ali se kod nas kao takav javlja
 znači da se radnja smešta na trg, razlog tome je stvaranje javne scene, javnog mnjenja
 na jednoj prostornoj tački, u jednom vremenskom trenutku – sakupe se sav sižejni,
pripovedni, narativni intenzitet
 specifičan za predrealističke žanrove jer on podrazumeva eksterijerizaciju radnje
=> samim tim – isključuje interijarizaciju radnje, time i psihologizaciju junaka

SHEMATSKI TIP JUNAKA

 psihologizacija junaka (visoki real.)
 crno-bela etička karakterizacija junaka (dobri - zli)
 Glišić – rusoistički tip seljaka, kao što je Radan Radanović
 etička monovalentnost flkl. proze = odraz dvojakog semantičkog sistema (zelenaši vs.
seljaci)

16
FOKUS PRIPOVEDANJA - U RADNJI
 fokus u junaku (visoki real.)
Janko Veselinović
 je specifična pojava
 sa prozom koja je bila u to vreme anahrona i zasnivala se na stilizaciji narodnih
verovanja (flkl. real.)
 a prip. i zenitu realizma (visoki real.)
 odudara od proze njeg. savremenika jer primarno nedostaje psihološka deskripcija

SKAZ, prip. u 1.l., usmeni diskurs

GOVORNI ŽANROVI
 Bahtin
 = mikrožanrovi koji inkorporirani u tkivo makrožanrova (romani, prip.)
 = žanrovi svakodnevne komunikacije (uzrečice, poštapalice, psovke, pozdravi...)
 jezička karakterizacija junaka – kako se gov. idiom koristi u portretisanju junaka

DIJALOŠKO I SCENIČNO PRIPOVEDANJE

 = osn. strukturni postupak
 Ljubiša – cela prozna celina = obrazuje oko dijaloga/ jedne, jedinstvene scene

uglavnom struktura JEDNOEPIZODIČNA PROZA sa novelističkom tendencijom

U kasnijim fazama realiz. ovo insistiranje na dijalogičnosti – ostaviće traga kod Matavulja, Sremca
koji podražavaju postupke flkl. real, posebno – oblikovanje priče oko dijaloga
 POETIKA GLASOVA
 recidiv flkl. real.
 posebna morfološka jedinica
 događaj se čitaocu = predočava iz više perspektiva, tj. fokalizacija (tuča popova u
Pop Ćiri i pop Spiri – saznajemo kroz glasove različitih likova, a ne neposredno,
fokalizacija razl. jun-a => mozaik perspektiva)

 tendencija. ka RELATIVIZACIJI OBJEKTIVNE ISTINE

 dezintegrac. real, početak moderne
 napuštanje objektivističke slike sveta
 nemoguće doći do jene istine, jer svet = relativizacija više tuđih pogleda

17
FANTASTIKA
 uključena u naš mitsko-arhaični doživljaj sveta
 postoji još u XVIII v.
 kod nas nije mogla da se ukoreni zbog jakog flkl, mitskog sloja
 od flkl. fantastike – do psihološ. fantastike

POETSKI REALIZAM

Kao teorijski model realizma – odstupa od prethodnih faza, dogmatiskih stavova, prevashodno jer:
KNJIŽEVNI TXT ≠ KOPIJA, dagerotipski otisak STVARNOSTI
TXT = ULEPŠANA, POBOLJŠANA VERZIJA STVARNOSTI
 da unese u stv. ono što stv-i nedostaje - ideali dobrog i lepog koji nedostaju stv-ii
 Aristotelov pojam mimeze i prelazi na Platonov prostor mimeze: estetsko = etičko

STILSKA SREDSTVA
 Koristi se sred-ma koje real. inače ne preferira, tj. odbacuje ih, kao što su:
POETIZACIJA, LIRIZACIJA SVETA
 upotrebom SENTAMENTALISTIČKIH KLIŠEA (Vidaković)
 tend. ka artificijalnoj slika sveta, ulepšana nameštena, retorizovana
 extremna.suprotnost NATURALIZMU, otpor prema prostoru ružnom

POETIZACIJA I ESTETIZACIJA STVARNOSTI

 da se ujedini poezija i stv. (vs. flkl. real: )
 stv.kroz optiku lirske proze: lirski, baladični model sveta (prip. Luda Velirka??)
 nadgradnja slike sveta stilskim sredstvima

Pop Ćira i Pop Spira

 sentimentalist.opis enterijera i exterijera – nije parodiran, = melanholič-nostalgič.žali
za prošlošću
 parodija sentimentalist – u junacima, poseb. ženskim; parod. se trag sentimental. preth.
epohe

18
Trag starijih tehnika pripovedanja:
Laza Lazarević
Prvi put s ocem na jutrenje
 na kraju: idilična slika porodičnog života + panteistički doživljaj sveta (jedinstv. čov +
prirod. + Bog)
 ≠ poetski real, = visoki real, ali – ideal patrijarh. zadruge, i panteist. koji ≠ specif. realist.
Na bunaru
 poetizovana slika patr. porodice

SIŽEJNA STRUKTURA
 otklanja se se konfliktna situacija (bilo unutrašnji, bilo spoljašnji; u junacima ili između
junaka) i potiskuje poetizovanom vizijom stv-i (porodice, patrijarh. sred, odn. muškarca
i žene)
 ili preobražava => u opštu katarzu (junaka, čitaoca, svih)
 roman Seljanka J.Veselinovića – baladično, idilični obred venčanja, apsolut. savršeno,
idealiz. slika sveta; prava slika stv-i = zamenj. etnografskim opisima exterijera, odela...

Sremac
 elem. poet. real: u scenama flkl. derta, sevdaha, melanholije junaka
 humor

KRAJNJI OBLIK POETSKOG REALIZMA

 TRIVIJALIZACIJA – prelaz u prostor kiča, klišea, suvišnog
 PATETIZACIJA pripovedanja – intenzivna emocionalizacija pripovedanja, koja je
potpuno strana realističkom pismu

SVRHA TXT-ova:
 program. real. – teže ispravljanju stv-i, tendencioznosti, koji polit-soc. temat
 poet. real. – izaziv. katarzičkih efekata kod čitaoca, bez uplitanja u rešavanje socijalnih
problema, pitanja...

19
 VISOKI REALIZAM
 zenit srp. real. po estet. značaju i vredn-i
 80, 90-e god. XIX v.
 Lazarević, Matavulj, Sremac

EKSPANZIJA DESKRIPTIVNO-ANALITIČKOG POSTUPKA

 PSIHOLOŠKE MOTIVACIJE (do tada – soc, etič)

ASIMILACIJA ELEMENATA PRETHODNIH FAZA REALIZMA

 Lazarević – poet + program.
 Sremac – flkl + poet
 Matavulj – flkl.
 Ova asicimilacija se javlja na samom početku pisanja – pod uticajem prethodnika
(Glišić, Veselinović)
 Vremenom => otpor prema svojim počet. fazama, nevešti počeci
 Matavulj – Beogradske pripovetke vs. Crnogorske pripovetke
 Sremac – pripovetke vs. romani
 Lazarević – Vetar vs. Na bunaru
 Upliv različ. stil. rešenja pod uticajem evropskih pisaca

UMETNIČKA AUTONOMIJA
 Odsustvo bilo kakvog utilitarizma, tendencioznosti, moralizma

NATURALISTIČKE TENDENCIJE
 U uvođenju problema zla, ali ne soc. zla (zelenašenje, nova) psihologiju zla (poreklo
zla)
 Matavulj – Đukan skakavac, Ilija Vukićević – Miško ubojica
 U opisu fiziologije ljud. tela - mat. u stv-i koje prip. estetici ružnog

REGIONALIZAM
 Prostor radnje se regionalno proširuje.
 Matavulj – crnogorski krajevi
 Glišić – šumadijski krajevi
 Lazarević – urbani, beogradski krajevi;

20
 lokalizacija negde i ne postoji; kamerna scena (sobe, bolnice...)
JEZIČKA KARAKTERIZACIJA JUNAKA
 odg. gov. stilu sred-e
 omoguć se diferenciranje gov. naratora (standardni, normirani knj. gov.)
vs. gov. junaka (sociolekti, idiolekti ili drugi gov. idiomi)

ŽANROVSKI SISTEM
 Postaju značajne drama, poezija (Kosta Trifković, V. Ilić)
 pripovetka, roman

PRIPOVEDAČ
 Paralelno sa subjektizovanim pripovedanjem u 1.l. iz ranijih faza (Lazarević)
 DEPERSONALIZOVANI pripovedač u 3.l.
 oslobađa se subjektivističke perspektive sveta
 heterodijegetički prip – ne meša se u prip, „duh priče“
 AUKTORIJALNI pripovedač
 sveznajući 3.l. koji nije apsolutno depersonalizovan + komentar (kojim
povremeno prekida junaka I radnju)
 Jakov Ignjatović
 METANARATOR
 signalizira prozu dezintegrac. real.
 pripipovedanje o pripovedanju, načelima poetike…
 Sremac

EKONOMIČNOST PRIPOVEDANJA
 lapidarnost na račun psihodeskripcije, tj. kao kratka forma kakva je – ne ostavlja
prostora za psihologizaciju jun.
 manipuliše se motivacijama
 novelističko prip.
 (Matavulj; Čehov, Mopasan)
 < kraća od pripovetke; siže = gradi oko zapleta
 vs. zaplet = u junaku
o oprečne novelist. tend, pomiriti ih: sjedinjenjem zaplet unutar samog
jun, u njeg. psihologiji

21
PSIHOSTILISTIKA
 zamenjuje psihodeskripciju
 tropi kao retorički postupak, stilski postupak
 Lazarević – metonimija; Sve će to narod pozlatitii – lik Blagoja kazandžije
 enterijer (kafane) kao postupak za psihologizaciju junaka
 = anticipacija: rat, invalid...
 Matavulj – metafora
 deskripcija deskriptivnu f-ju, = f-ju psihologizacije junaka
 promene u prirodi ~ promene u junaku, bilo da je poređenje kontrastno, bilo da je
analogno
 enterijer, eksterijer
 opis puta
 ≠ f-ju u karakt. jun-a
 = putovanje od tačke A do tačke B (Milan Narandžić, Jakov Ignjatović)

DEZINTEGRACIJA REALIZMA

 = začetak moderne
 kraj real: početak XX v. ili Prvi svetski rat -> ne može se striktno odrediti
 1900 – 1908/09 – Nečiste krvi (1910)
 termin Dragiše Živkovića Dezintegracija realizma (+ pisali još Palavestra, Vučković)
 autori dezintegrac. real. ne samo Domanović, Ranković, I. Vučićević (počeli u
ranijim fazama, pr. sa seoskim pripovetkama, ali kapitalna dela = dezintegrac. r.)
+ modernizacija real. proze:
(MODERNA - pravac ≠ MODERNIZAM – skup postupaka)
 Vojislav Ilić
o 2 faze poezije: a) deskriptivna – realistička (visoki real.)
b) simbolistička – parnaso-simbolistička (moderna)
 Matavulj – Beogradske pripovetke
o 1901-1908 – simbolizacija proze, arhetipski junaci;
pravila realistič. diskursa

22
  J. Grčić Milenko
o flkl, proto real, elem. dezintegrac. real

 Sremac
o narativna instanca metapripovedača
o sveznajući proopovedač
TERMINI
 fin de siecle
 simbolizam
 dekadencija
 impresionizam – više za fr. knj.

 neoromantizam (R. Vučković)

 obnavlja romantičarske teme, motive, postupke,
pre svega - subjektivizacija pripovedanja
 ekspanzija lirske proze (Bunjin – real + simbol + mod.
Stanković do Prvog sv. rata – u romanima ubrajan u real)
lirsko, subjektivno + empirijsko, realistično
 NEDEFINISANOST REALIZMA KRAJ XIX I POČ. XX VEKA

LIRIZACIJA PROZE
 Sremac – romani (Zona Zamfirova, Ivkova slava)
 pripovetke (Ibiš-aga)
 lirski humor + mot. derta, sevdaha, tugovanja
 vs. kod ostalih pisaca – Ø

TEMATSKI PLAN
Interesovanje za nove teme:
 PSEUDONAUČNI PRAVCI
 spiritizam, ezoterija
 pozitivistički (empirijski) model sveta
 SUMNJA, SKEPTICIZAM
 odn. se na velike, metapriče čovečanstva (Niče – sumnja u postojanje boga)
 širi se na sve sfere ljud. života – duhovnog, materijalnog, metafizičkog
 dogmatsko-ideološko mišljenje

23
FANTASTIKA
 zastupljena prvih – poslednjih faza, ali se njena priroda razlikuje
1. folklorna fantastika – flkl. real
 svoje logično, racionalno opravdanje u patrijarhalnoj semiotici
 zasn. se na narodnim verovanjima, demonološkim predanjima
 pretp. se da čitalac zaista veruje u demonska bića
 opravdanje u ljud. sujeverju, primitivizmu ljud. uma
2. psihološka fantastika – visoki real.
 Jedan razoren um, Komarčić
 f. snova
 svoje rac, logič, antropol. opravdanje u poremećenim stanjima svesti
(halucinacije, somnibulična viđenja);
 viđenja izazvana razl. patološkim stanjima svesti/ psihe/ patol. stanjima tela
3. alegorijska fantastika – dezintegrac. real.
 Domanović – satirična proza
 Ilija Vukićević, Priča o selu Vračima i Simi Stupici
 oblikuje se tropima, metaforama
 alegorizacija proze – preneseno, simboličko značenje

Auerbah – za to da realist. prip. ne sme da bude tropično

vs. nije prihvaćeno u našem real.

POSTREALIZAM
 vrsta terminološ. konsenzsa – da se kaže da neš prip i realizmu i moderni (Domanović,
Vukićević) -> realistič. proza sa modernist. tendenc.
 tropizacijom proze – sadržaj txt-a = lišen psihološkog sadržaja
 DENOMINALIZACIJA JUNAKA
 obelež. brojevima/ opisnim atributima („onaj iz mase“)
 likovi = figure
 moguća simbolizacija proze (Kafka)

RETORIČKA STVARNOST
= signal modernizacije proze
vs. mimetička stvarnost
 stv. txt-a oblikuje – prema literar. klišeima, prototipovim

24
INTERTEKSTUALNOST
 implicitno citiranje, txt u txt-u (Don Kihot, Tristram Šendi, Roman bez romana)
 Matavulj, Na mostu
 Lazarević Vetar – explicit. citiranje Vertera, parodija

PARODIJA
 ≠ svojstvo mimetič. stv, već = retorič. stv.

METAPRIPOVEDAČ
J.G.Milenko, Matavulj

ƩƩ RAZGRADNJA/ NADOGRADNJA REALIZMA

TRANSFORMACIJA REALISTIČKE MOTIVACIJE

= antropološka motivacija, rac. objašnj: soc/ psiho/ relig/ etička...
uvek – humanističko (antropološko) opravdanje postupka junaka: vaspitanje,
druš.okruženje, nasleđe, porodica, psihološka devijacija, fiziologija...
vs.
NULTA MOTIVACIJA
 real. je ne prihvata
 expanzija u postmod.
 knj. apsurda (Kami, Sartr, Beket, Jonesko, Harms)
 da se postupci jun. ≠ logič. objašnj, već ≠ nikakvo objašnjenje
 hermeneutički zatvorena proza, teško pronicljiva proza
 Miško Ubojica Ilija Vukićević, Đukan Skakavac Matavulj

SIMBOLIZACIJA
smerovi:
1) psihološka simbolika
Vetar Lazarević = prvi txt sa elem. dezintegrac. real
2) politička simbolika
Domanović
3) metafizička simbolika - u načelu, r. je zaobilazi
Priča o selu Vračima...

25
NATURALISTIČKE TENDENCIJE
aspekti:
1) biološka motivacija
oko patologije jun-a koja je nasleđena
2) fiziologija
a. raspadanje u bolesti, smrti
b. erotska tematika (patološka seksualnost)
drugi aspekti koji se dovodi u vezu sa natural:
3) tema zla
a. iz pozicije metafizike – Đukan Skakavac, Miško Ubojica
b. iz pozicije naturalizma – zlo = relig, natural. opravdanje, u materiji, fiz. svetu

MOTIVACIJA
1. nulta
2. numinozna
 = rom. mot.
 pojave u svetu vez. za čov-a:
 PREDESTINACIJA (FATUM)
 IRAC. PRIR. ČOV. (DOMEN PODSVESNOG)
 Kjerkegor – o irac, podsves, nagon. slojevima ljud. psihe (Frojd – tek kasnije)
 Vetar, Lazarević – kad jun. nmž sam objasniti svoju poziciju, za njim –
pripovedač – drži njeg. persp. ali i ni on ne može objasniti junak. pozic.
prip. = nemoćan da da rac. objašnj. jun. (san ostaje san)
vs. + ~ psihološka mot.
 kad bi sveznajući prip. u rac. pozic. dao objašnj. psihologije
o jun. posred. unutr. monol/ doživlj. gov = predočava tako
da ga čitalac razume

RAZGRADNJA REALIST. KLIŠEA/ JUNAKA

 metapripovedanje (Sremac) – txt-na priroda txt-a; stvarnosna, mimetička priroda txt-a
STILISTIČKI POSTUPCI (stilizacijsko preoblikovanje txt-a: parodija, groteska; tropi, mimeza)
≠ STILSKI POSTUPCI (alegorija, metafora)
 PARODIJA
 GROTESKA javlja zajedno sa karikaturom

26
ŽANROVI
 arabeska
 crtice, slike – još u predreal; podžanrovska grupa, na granici priče + feljtona + rukopisa
 nekad - literarni, nekad – paraliterarni žanrovi
 ANTIUTOPIJA
 Priča o selu Vračima – antiutopistička bajka, tj. ANTIBAJKA
 NAUČNA FANTASTIKA
 Posle milion godina, Dragutin Ilić
 U XXI veku, Ranković

TIP JUNAKA
 MARGINALNI likovi = fokus interesovanja pisaca
 „nišči“ (Stanković)
 na druš. marginama, real. ih marginalizovaojer su psihološki neprohodni za
čitaoca (nulta, numinozna motivac.)
 individualisti
 (rom: izdvajanje iz kolektiva tako što – u sukob sa njim: bajronistički jun)
 real: individualiz. jun. ≠ u rom. smislu
o Leo Bersani Strah od želje: jun. ima neutaživu želju: sve čini da potisne
svoje želje (ugl. erotske), sankcioniše se/ posredno prikazuje
 želja za ličnom afirmacijom ˃ kolektivne afirmacije
 extremna lična afirmacija => DEMONSKI TIP JUN.
o lič. snaga vs. druš. konvencija
o Đukan Skakavac, Miško Ubojica, Severi ruskavac
=> problem neobjašnjivosti u svakom smislu

27
 MORFOLOGIJA JUNAKA
= na koji se način junak oblikuje
TERMINI:
 JUNAK - najčešće
 LIK – u starijim teorijama knj.
 AKTER – txt-centrično tumačenje proze
 pr. Morfologija bajke, V. Prop – jun. bajke = svodi na f-ju, txt. jed-u
 LIČNOST ≠ junak
 ontološka razlika! čitalac ≠ junak, fikcija ≠ knj.
 zanemarivanje ontološke razlike
o psihoanalitičko tumačenje junaka
 jun. kao psihološki entitet, a ne kao umetnička konstrukcija
(u knj. delu sve = um. konstrukc, pa i junak, uprkos tendenc. ka
ubedljivosti)
 visokomimetski – u klasic, rom: Rasinove tragedije, individualisti
 niskomimetski junaci – u real: pripadaju mat. stv, isti kao mi

PODELA JUNAKA
1) po ONTOLOŠKOJ RAZLICI
2) NISKOMIMETSKI/ VISOKOMIMETSKI ŽANROVI
Nortrop Fraj Anatomija kritike
 proširuje Aristotelovu definiciju (≠ obuhvatio prozu) diferencijacije junaka – na PROZU
uopšte
 NISKOMIMETSKI u real. uopšte
 ali komediografski već – PROSEČNI po moralnim/ etičkim/ duhovnim
kvalitetima
 jun. koji iznad društva = sankcionisani, druš. ga žrtvuje
(Ana Karenjina = strada od druš. kazne, zbog preljube, javno svoj privatni ž,
svoju autentičnost; Pilipenda Matavulj, zbog zavisti sredine)

MIMETIČKI UGOVOR
 prećutni konsenzus čitaoca – knj. dela, da knj. delo ≈ „kao realnost“
 Fraj: real = prošireno poređenje (TROP)
 „Koliko je to nalik onome što ja znam?“

28
  traži sličnost sa onim što čita
ČITALAC ≈ JUNAK (ODLIKE MIMETIČNOSTI REALIST. JUNAKA)

1) MIMIKRIČNOST
 strah od želje (Bersani): erotske/ profesionalne/ etičke/ lične
 da svoj ličnu, privatnu autentičnost potisne zarad uklapanja u socium, tzv. pozitivna
zajednica;
 mimikrija, konformizam

 junaci Stendala, Balzaka

vs.
 jun. Dostojevskog – izuzetak, težnja ka visokomimet.
 naša knj: Đukan Skakavac, Đurica Dranović, Stari Ruskavac

 izopštenik iz društva = znak dezintegrac. real., začetak moderne

 numinozna, nulta motivacija (real.) – 1. lice; jun. ne pripoveda, već se o njemu saznaje
iz percepcije 3. l, pripovedača => čitalac ne može dopre do junaka
vs.
 moderna (Uskoković, Sekulić, Crnjanski) – subjektivizovani, ispovedni iskaz u vidu
sololikvija => čitalac – prodre u psihol. profil junaka

2) ISTORIČNOST (Velek)
 odn. na RASA – SREDINA – MOMENAT (I. Ten)

HRONOTOPIČNOST (Bahtin)
 real. jun. = uronjen u PROSTOR i VREME kome pripada  determinisan njima
 determinisan socijalno (porodicom, vaspitanjem, obrazovanjem, brakom), političkim,
ekonomskim prilikama
 kroz PROMENE U VREMENU I PROSTORU  PROMENE U JUNAKU

 roman – najpogodniji za i. i h.
vs.
 priča, pripovetka, novela, crtica, anegdota

29
  = kraći žanrovi gde se ne prati razvoj jun-a u P-V.  modifikacije hronotopa
 vremenski hronotop se zamenjuje PROSTORNIM HRONOTOPOM
 u njima – vreme = sadašnje, ponekad retrospekcija
 preobražaj u junaku = „preko noći“, u trenutku (Prvi put s ocem na jutrenje)
 prilagođ. P-V. zato je fokus na regionalnosti, prostoru
 zbog žanra – inverzije u hronotopu - P. u metonimijske svrhe (vs. evrop. real. –
u dekorativne svrhe) – podređen psihologizaciji junaka, potiskuje vremensku
dimenziju

3) PORTRET
 SPOLJAŠNJA FIZIONOMIJA junaka (fiz. opis) vs. evrop.knj. – može da odsustvuje
 PREDISTORIJA junaka

 prilagođ. se usmenoj tradiciji, pod čijim je uticajem bio naš realizam

 komediografska nominalizacija < anegdotska tradicija (flkl.)
< commedia dell’arte
o prema fizičkim i psihičkim osobinama  zato je najčešće karikaturalna
(Gican i Gicanka, Svilankosić, Mačić, Predić - Ignjatović)
o određen jednom karakternom crtom  uprošćena karkt, psihol. dubina
(Radan Radanović - Glišić)

 REDUDANTNA NOMINALIZACIJA (suvišna)

 imenovanje junaka u skladu sa njihovom niskomimetičnošću – kako bi čitalac
mogao da se sa njime poistoveti
 imena zajednička vantxt. stv.
 ontološka razlika čitalac – junak

 ONOMASTIČKA PROZIRNOST
 ime junaka = dovoljan signal karakterizacije junaka
 visoki real. ime = druš. status
 Zona Zamfirova (deo Hadži Zamfirovog posedstva),
Ivo Jerković Bakonja (rođeno ime + ime koje mu narod nadenuo)

30
 DENOMINALIZACIJA
 = krajnost, vlastito ime
 po brojevima, atribucija (Domanović, I. Vukićević)
 junaci gube svoj psihološki sadržaj = simbol, ideja, ljudi
 saučesnički odnos prema junaku (saosećanje, simpatija, divljenje)
o čitalac ≠ real. junak

 DESKRIPCIJA

 KOMENTAR PRIPOVEDAČA
 auktorijalni pripovedač - komentariše, vrednuje jun. i njeg. postupke
 J. Ignjatović, Lazarević (Švabica, Prvi put s ocem...)
 nije se još oslobodio usmenih formi iako je objektivni prip.
 didaktičnost

 ATRIBUTI JUNAKA
 upotrebljeni metonimijski, da predoči psihol. stanje junaka, isto kao i f-ja P-a
 pr. odeća junaka = semiotički potencijal, znak
 Lazarević – odeća, sat...na poč. i na kraju prip, Sremac

 JEZIČKA KARAKTERIZACIJA
 ide ruku pod ruku sa regionalizmom
 dijalekati (Sremac)
 ako pisac nije regionalista (Lazarević, Ignjatović) – razl. jez. idiomi:
kolokvijalizmi, varvarizmi, kalkovi, pozajmljenice (mešanje mađ + srp.)
 jer se uvek pravi diferencijacija jezika:
normativni književni govor pripovedača vs. stilizovani govor junaka

 paralingvistika
o gest, mimika, ćutanje junaka
o kada treba progovoriti o temama o kojima realizam ćuti: pr. erotske teme
o one se kod nas ilil u potp. sankcionišu ili se koriste paralingv. znaci –
elipse („ ...“), gest, mimika, fizionomija lica
o Sremac (Zona), Veselinović

31
EKSPANZIVNA DESKRIPCIJA
 kada pisac želi da opiše istorijski kontekst
 opasnost od opisa elemeneta BEZNAČAJNE STVARNOSTI
 opisi toliko minuciozni da postaju iritantni
 R. Bart Zadovoljstvo u tekstu – preskakanje u txt-u – tmeze (dijalozi, opisi), d abi
štoprestigao do mesta zadovoljstva – intrige, raspleta...
 kod nas – retko (izuzetak Ignjatović)
 dovoljno da se neš označi/ imenuje iz stv-i da bi dobilo značaj (Flober – note juste)
 predočavanje smisla
vs.
 kasnije, u modernistič. knj. – za predočavanje besmisla
(fr. novi talas romana, 50-ih, Rob Grijer – ceo roman = opis beznačajne stvarnosti =>
dočaravanje praznine, efemernosti stv-I;
Jonesko, Beket, Kami – apsurd svakodn-e)

 tmeze kod Ignjatovića

 vremenske ellipse
 barokna prolaznost, efemernost, besmisao ljud. odnosa, licemerje, pozorište u
kome jun. učestv.
 portret Sofronija Kirića

 NARATIVNA AFABULACIJA
 fabula, naracija se ukida na kratko, zaustavlja se – zarad inkorporiranja
deskripcije
 popisivanje stv-i radi karaktzc. jun-a
 Kir Geras, Večiti mladoženja, Zona Zamfirova, Bakonja fra-Brne

 OPISI PRIRODE
 u f-ji karaktzc. jun-a

 OPISI PROSTORA

1) AVANTURISTIČKI PROSTOR
o P. ≠ hronotopičan (Ljubiša, ignjatović); hronotopičan p. ne učestv. u
karakt. jun-a

32
 o < avanturistič, pikarskog romana
o samo gde se jun. trenutno nalazi (tačka A – tačke B)

2) SIŽEJNI PROSTOR
o radnja = uslovljena prostorom
o folklorno markirano mesto
o (Glišić, Ljubiša)

3) METONIMIJSKI PROSTOR

4) TIPIČNOST
 TIPIČNI jun. – reprezent neke sredine (učitelji, popovi, zelenaši, preljubnice)
vs.
 TIPSKI junak, TIP – njeg. poreklo < prethodne, knj-lit. tradicije
 invarijantni tipovi (arhetipovi: Faust, Hamlet, Don Kihot, Don Žuan)
o imaju univerzalno značenje, samo varira u razl. nac. knj.

 RETORIČKI KOD
 kao podražavanje/ parodija knj. jun-a, lit. klišea koji već postoji
 Pera Kirić ~ Don Kihot, Pilipenda ~ Jov, Ošklopac i Bila ~ Faust,
K.M. po II put među Srbima ~ parod. M.K-a, Vetar ~ parod. Jadi mladog Vertera
vs.
 MIMETIČKI KOD
 = tipični jun.

DEZINTEGRACIJA KNJIŽEVNOG JUNAKA = kraj, dezintegrac. real.

 razobličava se kao txt-na jedinica

 METAPRIP. (Sremac)
 mimetička forma
 = retorička forma
 čitalac ≠ junak
 txt-na priroda jun-atxt-a
 txt ≠ stvarnost
= konstrukcija, simulakrum stv-i

33
Elementarno razdvajanje: onoga ko PIŠE – ko PRIPOVEDA
Greška u mešanju: AUTOR + PRIPOVEDAČ (≈ lir. subj. + pesnik u okvirima lir. poezije).
 Razlog tome je što realistič. pripovedač teži UBEDLJIVOSTI, OBJEKTIVNOSTI koja se
gradi na njegovom prividnom odsustvu
 OMNIPERSPEKTIVA SVEZNAJUĆEG PRIPOVEDAČA
 pitanje s kraja XIX v, poč. moderne: Koliko je realistički pripovedač objektivan?
 Savršeno SVEZNAJUĆA perspektiva pripovedača, sa NULTOM perspektivom,
krajem realizma = dezintegrisana (napadnuta, već sa Džojsovom prozom)

ƩƩ Sa uplivom SUBJEKTIVIZOVANOG PRIPOVEDANJA U 1. LICU (moderna) se

narušava objektivnost realističkog diskursa

ALI:

Sveznajući pripovedač u 3. licu - nikada nije u potpunosti napušten, nije prevaziđen. Uslovno
realistička proza u moderni vraća se lit. konvencijama realizma, kao što su sveznajući pripovedač
(Man, Andrić), ali označava kraj jedne stilske epohe, kao što je realizam.

Treba praviti razliku:

vantxt-ni AUTOR ≠ txt-ni PRIPOVEDAČ ≠ USMENI PRIPOVEDAČ (PERFORMATOR,
vantxt)
Realistički pripovedač = isključivo txt-na kategorija

50-ih XIXv.
Kako se formira realistički tip pripovedača?

Prvo se formira u prozi Milorada Popovića Šapčanina, koji pripada protorealistima

(prethodi Jakovu Ignjatoviću).
Uvodi se nov tip pripovedača – KAZIVALAC.
 prip. priče koje ne moraju biti realistične
 stvara se okvir u okviru realistič. txt-a
 verodostojno prip. FANTASTIČNE priče
 bitno da postoji pouzdana prip. instanca da bi čitalac stekao utisak verodostojnosti
=> prip. da odaje utisak POVERLJIVOSTI i POUZDANOSTI (mimetički dogovor)

34
  kasnije će ovaj tip prip. preuzeti Glišić jer piscu dozvoljava udvojenu motivaciju:
REALISTIČKA + FANTASTIČNA (FLKL-na) MOTIVAC.
 Kazivalac = najčešće iz naroda ili odaje utisak verodostojnog svedoka pripoveda
fantastični sadržaj i on se prihvata kao realistički.

 Kasnije – FANTASTIČNA MOTIVACIJA, ukida se.

Potreba da se stvore okolnosti pripovedanja koje će ostaviti utisak verodostojnosti. Samim tim se u
našu poetiku real. uvodi:

HRONOTOP PRIČANJA
 postojanje usmenog kazivaoca koji  slušaocima prenosi: izvesnu priču
Sadržaj te priče ne mora biti realistički verodostojan, prip. empirijskoj stvarnosti
(pripovetke Jovana Grčića Milenka)
 uvođenjem kazivaoca iz naroda  formira se okvir priče,
a ovaj se smešta u svakodnevne okolnosti,
čime se stvara prijatna, familijarna atmosfera poverljivosti slušalac – kazivalac,
a samim tim čitaoca – pripovedača.
 KAZIVALAC
 SLUŠALAC
 SKAZ – neophodni elem. prip. instance u prvim fazama real.
 ka iluzija usmenosti koristi se često da se njime prenose laži
o pr. hvalisavi vojnik kod Matavulja, Ljubiše – koji posred. skaza, usm.
kazivanja prenosi lažne sadržaje. A slušaoci uprkos tome pristaju na čin
slušanja, na mimetički ugovor.

Motivacija za pripovedanje u realizmu = zato što se NEŠTO DESILO (zaista / izmišljotina)

(vs. prosvetitelj: didaktičnost ili romantiz: empatički razlozi).
(vs. kod Ignjatovića – prep. se ostatak prosvetitelj. prip – didaktični momenat prip.)

SADAŠNJI TRENUTAK
Retrospektivno vraćanje u vreme = vrlo retko. Čak iako se radnja desila decenijama / vekovima pre
čina pripovedanja.
notoran pr. prip. Kanjoš Macedonović, Ljubiša

35
  radnja smešta u 15. v. i cela radnja teče u tom vrem. okviru, da bi se pred sam kraj prip.
– pripovedač = ogradio od vremena radnje poslovicom koja txt smešta u sadašnji
trenutak.
 Kod Ljubiše – karakt. što se različitim aforističkim iskazima univerzalizuje iskustvo koje
pripada istoriji.

pr. Večiti mladoženja, Ignjatović

 radnja koja se vezuje za junake – 1813.
 ali se pripovedanje smešta 65 godina nakon tog trenutka – 1878, god. objavljivanja
romana.
 Već na samom poč romana, pripovedač se vremenski ograđuje, ne želeći da zalazi u
prostor epske retrospekcije, već se sužava celokupna radnja na sadašnji trenutak.
 celokupnu istoriju porodice Kirić pratimo od trenutka kada počinje prip, od 1878.

PREZENTOCENTRIČNI PRIPOVEDAČ
 Smešten u sadašnje vreme, iz kojega i pripoveda.

 Ako postoje projekcije u prošlost / budućnost – one su veoma retke.

pr. kod Lazarevića – fig. analepse i prolepse, kojima se kratkotrajno skače u prošli / sadašnji
trenutak.
Prospekcija kao naratološka figura otvara pukotina u sadašnjem vrem. prip, kako bi se čitaocu dalo
uvid u ono što će tek doći  podrazumeva anticipaciju.

 novela i pripovetka – ne dozvoljavaju vremenske skokove u prošlost

 Čak i kada sepripoveda o prošlosti – prip. se u okviru vremenskih pukotina: kroz san se
pripoveda budućnost.
  Otvara se prošlost za prošlo / buduće, ali prip. pripovedača teče u sadašnjem trenutku
 prip. Povareta Sime Matavulja

 SKAZ – dominantan i fleksibilan, podrazumeva prip. u sadašnjem vremenu.

 Čak i u velikim. romanesknim formama, pr. Ignjatovićevi romani – javlja se SKAZ
uprkos tome što roman ≠ najidealniji žanr za skaz, koji prip. kratkim prip. formama.
 skaz = na obodu, marginama romana

36
  javlja se OKVIRNI (uvedeni) PRIPOVEDAČ koji je
prezentocentrični
 koji tek prenosi reč na Milana Narandžića = PRIP. U 1. LICU
o koji prip. o prošlim događajima, ali u sadašnjem trenutku
o skaz, sadašnji trenutak
o NARATER – slušalac, kome se Milan N. obraća apelativnim
komentarima.

RASLOJAVANJE ASPEKATA PRIPOVEDAČA KOD PRIPOVEDANJA U 1. LICU:

1. LIRSKO JA = DOŽIVLJAJNO JA
2. EPSKO JA
3. NARATIVNO JA = PRIPOVEDNO JA

 pr. Prvi put s ocem na jutrenje Lazarević

1. DOŽIVLJAJNO JA – dečak Miša, fokalizovan pripovedač
2. EPSKO JA – odrastao Miša, slušaocima kazuje, prip uokvirena skazom, dramska situacija
usmenog prip-nja, zahteva pris. apelativnih komentara i naratera
3. NARATIVNO JA – u epilogu prip i gdegod postoji utisak sveznanja, prolepse i analepse,
prip-ač > znanje od fokalizatora, vodi računa o samom narativu, pripovedanju, txt-noj građi

Pokušaj spajanja 2 vremenske dimenzije: SADAŠNJOSTI + PROŠLOSTI

 Ljubiša, Kanjoš Macedonović, i ostale pripovetke – priča se svodi na sadašnje prip,

zaokruženo poslovicom / sentencioznim iskazom
 Grčić Milenko – najradikalnija iluzija poklapanja vreme pripovedanja = vreme dešavanja
 oni se nikada ne mogu poklapati (jer bi to značilo da simultano dešavanje
stvarnosti i književnog txt-a), ali ovde – iluzija toga
 pr. scena kad puca žica na gitari jednog od svirača,
gasi se sveća u krčmi i u tim trenucima – prip-ač da mora da zaustavi prip. jer
se niš ne vidi
 iluzija da čitalac pris. događaju tog trenutka kada se txt piše

37
DRAMSKA KONCEPCIJA VREMENA
= usmerenost na sadašnjost (vs. epska - prošlost)
= scenično vreme: neophodan mu sad. tren.
 aktuelan skaz, govorni žanrovi
Suština pripovedača DA OSMISLI SVET
 Da prikaže svet i uvede smisao u haotičan poredak stvari
 pripovedač = superioran > pripovedni svet
 monološka priroda pripovedača

MONOLOGIZOVANI SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ

 Postoji određena ideologija, pogled na svet, model sveta, koji prip. prezentuje
 njime obuhvata celokupnu radnju, junake  osmišljava ih
 Prip-ač = u svevlasti pripovednog sveta

Predstavljanje određ. MODELA SVETA

 = uokviren pripovedačevom monološkom ideologijom
 pripovedač = autoritativan, čitalac – najčešće mora da se usaglasi sa pripovedačem jer nema
drugog izbora

Drugi tip pripovedača, s kraja realizma:

IDEOLOGIZOVANI PRIPOVEDAČ

Realistički pripovedač potiče < iz prosvetiteljske, didaktičke tradicije  racionalističko,

objektivno objašnjenje sveta = moguće
< dalekoj, kantovskoj tradiciji – logički, racionalni um koji pruža opravdanje svemu
 Negativna strana sveznajućeg, omnipotentnog pripovedača:
 često nameće pogrešne predstave o svetu, stereotipna viđenja čitaocu, što je teško
prepoznati u aktuelnom trenutku, u kome se roman piše
o pr: stereotipi o modi, čitalačkim ukusima, zagovaranje političkih
ideologija, o ženama, Jevrejima
 moć da zavede čitaoca, mnoštvo perspektiva,
već – jedan dogmatski ugao (pr. religiozna dogma posred. svezn.
prip.)
 kritički otklon od knj. dela
 real. stvara privid pripovedanje = istina

38
 (Flober – svestan zavodljivosti realist. prip. i laži u mimezi)

Dostojevski uvodi DIJALOGIZOVANU PRIPOVEDAČKU INSTANCU (Bahtin)

 Sveznajući prip. koji čitaocu – mnoštvo mogućih perspektiva za tumačenje
 Prip-ač nijednom junaku ne daje za pravo, autoritativan, dogmatičan,
već – pokazuje pluralnost sveta (ceo svet se podriva)
 vs. u real. ≠ pojmljivo, već = jedna naučna, sientistička istina koja ne dozvoljava prigovor,
dijalog
 Kod nas: neš slično, ali u jednostavnijoj formi
 U dezintegr. real: proza S. Sremca, Matavulja, Lazarevića
 Vetar, Lazarević
 nagovešt. raslojavanje pripovedača
 prip. u 1. licu, nema moć da objasni šta mu se dešava
 realistički sveznajući sveprisutni pripovedač
 raslojavanje unutrašnje svesti
 Sremac
 metatekst – sam po sebi = raslojeno prip, realistično prip. = moderno prip.
+
 parodija – stilizacijski postupak koji podraz. višeglasje, prisus. 2 txt-a:
= pretxt, koji se parodira + txt koji je parodija

Udvajanje DIJEGETIČKIH NIVOA:

1˚ prip. u 1, 3. licu
2˚ METAPRIPOVEDANJE
a) txt-na – vantxt-na stvarnost, da podriva txt. stv, txt = fikcija
b) dekonstrukcija prip. postupaka – iz kojih knj. postupaka = delo izgrađeno
na paratxt-im rubovima romana = granica txt – vantxt. stv (naslov, fusnote)
3˚ MEŠANJE PRIPOVEDAČKIH INSTANCI
 = nameran, hotimičan čin
 SVEZNAJUĆI + AUKTORIJALNI + KAZIVALAC + METATEKSTUALNI
PRIPOVEDAČ (sporadično)
 Bakonja fra-Brne, Matavulj (kraj real  potreba za modernizacijom
pripovedanja

39
HRONOTOP PRIČANJA
 Flkl-no markirano mesto (most, krčma) / vreme (noć, zora)
 Podrazumeva:
KOLEKTIVNI JUNAK
 Na jednom prostoru – veći br. slušaoca (naratera), kolektivno okupljanje (svadbe,
mobe, kosidbe), a 1 narator koji prip. doživljaj
 Prvi put s ocem na jutrenje, Lazarević (I redakcija)
 uvodni okvir – narator, hronotop pričanja
vs.
 Prvi put s ocem na jutrenje, Lazarević (II redakcija)
 Ø, ostavio samo okvirnog pripovedača  REDUKOVANI SKAZ
 hronotop pričanja, ali ILUZIJA USMENOSTI (pripovedač, slušaoci)
 Milan Narandžić, Ignjatović
 UMETNIČKI SKAZ – komunikativna (okvirna) situacija

HRONOTOP PISANJA (SKRIPTIBILNI)

 U našem real: vezuje se za metatekstualnog (II dijegetički nivo) pripovedača (ne može vez. za
sveznajućeg prip.)
 Matavulj – pripovetke, crtice: pisac = gl. jun: junak njemu dolazi, saopštava svoj doživljaj i
ovaj to zapisuje
 dvostruko pripovedanje događaja: sam junak
to zapisao pisac
 pr. Bakonja u Beogradu
Gl. jun = Matavulj (faktualna ličn.), koji gov. sa Bakonjom (fiktivna ličn.)
nusprodukt skript. hronotopa = txt koji mi čitamo
 tek u dezintegraciji realizma

SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ
 vrlo redak, balast usmene tradicije
 podraz. apsolutnu, bespogovornu objektivnost pripovedanja,
(svi sudovi pripovedača emotivni/racionalni/kritički)
 „duh priče“ T. Man
 suviše distanciran od pripovednog sveta  junak koji komentariše (auktorijalan), moralizator
 gl. f-ja = opisivanje, pripada dijegezi i mimezi

40
AUKTORIJALNI PRIPOVEDAČ
 dijegeza, mimeza prekidaju se komentarima
(a)mogu biti kratki/ lapidarni/ nevidljivi/ nenametljivi za čitaoca;
b) izraziti neralistički/ emoc. obojen/ afektivni – uobič. za naše pripovedače)

 kod naših realista – tip komentara:

1) PROSVETITELJSKO-DIDAKTIČNI
 poseb. u Ignjatovićevim romanima (=studije karaktera, ljudi kao kolektiv, iz koga se
uopštava iskustvo, kao u nauci korišć.experimental.. grupa) – čitavi pasusi, odvojeni od txt-
a, u kome, u dositejevskom duhu – univerzalije o svemu (ljud. prirodi,
vaspitanju, školama, politici, zanatima)
 da se univerzalizuje iskustvo koje se pripoveda
 da se čitalac poduči
 nije mogao da uklopi neprimetno kom. u txt. (neveština protoreal. ), osetni kom,
napadni, već prekida se priopvedanje (dijegeza, mimeza) i ubacuje se kom
 txt. se segmentizuje na način koji nije normiran za realist. diskurs

2) APELATIVNI
 najčešći kod nas
 ukaz. na postojanje iluzije usmenosti, tj. da postoji određ komunikativna
situacija između naratora i naratera
 apelativni kom = komenatri obraćanja, to su kom kad pripovedač u 1. l, za koji
se vezuje skaz obraća ili a) spoljašnjim naraterima (mi, čitaoci)
b)unutrašnjim naraterima (junaci txt-lni/ vantxt-lni)
 poreklo iz dositejevske prosvetiteljske tradicije

3) INFORMATIVNI
 najređi
 prip. se u dijalektu, ilinečemu što je uža struka, a što bi čitaocu moglo biti
nerazumljivo
o pr. „(objašnjenje dijalekatske reči)“ na normativnom knj. jez.
o ( ) = parenteze
 vidi se pris. sveznajućeg prip.

41
  Ignjatović – ceo pasus nepoznatom fenomenu, Glišić – fusnote, u prip.
objašnj.etnografizam

Kod Ignjatovića situacija koja ≠ karakt. za visoke realiste; = karakt. za dezintegraciju realizma, kad
kod Ignjatovića pojavljuje – nije reč o dezintegrac. real.
UDVAJANJE PRIPOVEDAČKE POZICIJE
DIJALOGIZOVANOST PRIPOVEDAČKOG GLASA
 ironički prizvuk u glasu pripovedača – kada sveznajući pripovedač podriva perspektivu
junaka (pripovedač sabotira junaka)
da razotkrije teatralnost čitavog ljudskog sveta („ljud. mravinjaka“)
znak čitaocu: da se raskrinka lažnost emocije koju junaci ispoljavaju, emocije =
odglumljene

Kod Glišića ironija kad želi da razobliči glupost, sujeverje naroda

 Roga – početak = pr. skaza, gov. žanrova, ironij. podrivanja fantastike
 U anegdotskim pripovetkama fantastika – ironija se koristi da podriva fantastičnu
motivaciju
 Ironija = u f-ji realističke motivacije
 Posle 90 godina ≠ humoristička, ali pojavljuje ironija kao prip. otklon od fantastike
(poč & kraj)  fantastička pripovetka (zato romantizam)

Načini da sveznajući pripovedač bude uverljiviji  ograničiti njegovo sveznanje putem

naratoloških postupaka:
DOŽIVLJENI GOVOR
 podrazumeva fokalizaciju
 razradila moderna
 Flober: da bi prevazišao jaz 3. l (sveznajući prip.) – 1. l. (persp. junaka)
 simbioza perspektiva: KO PRIPOVEDA? (pripovedač) + KO GLEDA? (junak)
(Nečista krv)
 nije grafički izdvojeno kao unutr. monolog
 Lazarević, Matavulj, Ranković
 unutr. monolog – u 1. l; razdvaja 3. l. vs. 1. l.
vs.
 doživljeni govor – objedinjuje 3. l. + 1. l.; pripovedač je pripovedač, ali gleda očima
junaka

42
FOKALIZACIJA
 ne podrazumeva doživljeni govor
 perspektivizacija pripovedanja = uvođenje junakove perspektive u pripovedanje
 junakova perspektiva ≠ pripovedačeva perspektiva
 kad je pripovedač fingira „neznanje“(„nemoćan je“) da predoči šta se dešava u
junakovoj unutrašnjosti
 prelaz sa NULTOG PRIPOVEDANJA => na PERSPEKTIVNO PRIPOVEDANJE
 unutrašnji monolog = perpspektivno pripovedanje; prip. persp. junaka,
persp. pripovedača

 pr: Prvi put s ocem na jutrenje – odrasli Miša – prepušta persp. dečaku Miši (kroz
ključaonicu gleda oca)
Bakonja fra Brne – infantilna, dečija perspektiva; naivna, ograničena persp. dečaka

43
 JAKOV IGNJATOVIĆ

 Elem. protoreal. skaza, gov. žanrova, ironij. podrivanja fantastike

 Poč. da piše mnogo pre real, u sr.vek. knj.
 7 real. rom. – potcenjeni od str. Skerlića: stil, kompozicija, ideologija, konzervativizam,
neodrživ u to vreme; Konzervativizam politički i društveni
 Sukob 2 kulturna modela => tragizam
 Sukob 2 generacije: očevi vs. deca
 Optuživan da je mađaron – marginalizovan zbog političkogopredeljenja
 Sebe: kao romantičara, realistu
 Pogled na knjižestvo – manifestno zalaganje za novu knj. produkciju u srp. knj.
 On pravi razliku, ali danas svi = 1 socijalno humoristički:
 socijalni, društveni roman
 humorist. rom.

JEZIK
 na austro-ugar. teritoriji – srpski nije maternji jezik  gram/ stil/ sintax. greška
 pozajmljenice (mađarizmi, germanizmi) – kao maternji jezik

STIL
 Skerlić: telegrafski stil – ubrzano nizanje lapidarnih, eliptičnih rečenica; ne u celosti za
roman, već – delovi
 kada je potrebno elidirati vreme – prolaznost u velikim vremenskim odsecima se
ne pripoveda
 poč. 12. poglavlja u Večitom mladoženji
 kada objektivni pripovedač želi liku da uputi subjektivni komentar – utisak
osude – koristi telegraf. stil
o pr. imenovanje junaka = znak emot. odn. prip: junak
gospodar Sofra – blagonaklonost
vs. Sofronije Kirić – sa rezervom, odbojnošću, prekorom, zahlađenje

44
  ritam pripovedanja
 TELEGRAFSKI, UBRZANO
o preseče vrem. odsek, svede račune
o melanholija, rezignacija iz vrsnog poznavanja ljudskih karaktera,
o obilje junaka, lapidarno prip, „ljudski mravinjak“ (Skerlić), naša ljud.
komedija (Balzak)
 RAZUĐENO, EKSPANZIVNO

BIDERMAJERSKI PESIMIZAM
 opisivanje nakazne ljudske prirode

BAROKNI POGLED NA SVET

 čovek = maska, ljud. priroda = lažna, duboko iskvarena
 plemeniti junaci, moralne čistote, čak i kad postoje, vremenom – iskvare se (Vasa
Rešpekt)
romantičarske prirode = degenerisane od str. druš. sistema

STIL
 UBRZANO PRIPOVEDANJE – ne želeći da zalazi u mračnu stranu ljud. prirode
 motivacija, razvoj junaka
 udubljivanje u druš. problematiku
 karakt. jun-a se svodi na: fizionomija jun. + kom. prip-ča
 = u vezi sa prolaznošću svega ljudskog

 RAZUĐENO PRIPOVEDANJE
samo na trivijalnim apsektima ljud. svakodnevice
 kod čitaoca – oseć. dosade,
 na smisaono važnim mestima – prepričavanje

 OBRNUT RITAM PRIPOVEDANJA – predočava da

nije vredno prip. o takvom ljud svetu koji više nije
ljudski

45
Dragiša Živković: BIDERMAJERSKI REALIZAM (≈ Sterija)
Dvojno značenje bidermajer kod Ignjatovića, po Živkoviću:

a) BIDERMAJERSKI STIL
 karakt. za nem. knj. ½ XIX v. – zabavna lit, niskog um. dometa (pod čijem uticajem I.)
 klišetirana, načelno – sentimentalna proza, trivijalna knj.
 vs. Deretić: da Ignjatović nije trivijalan,
već – ELEM. BIDERMAJERSKE KNJ, ali BIDERMAJERSKI STIL (naša knj. ga
nema)

b) KULTUROLOŠKI MODEL
 nekritičko preuzimanje, imitiranje drugih kult. modela (mali narodi – kult. tekovine
većih naroda)
 naša kult = imitirala tekovine nem. kulture => preuzima nem. termin „bidermajer“
strano našem nac. identitetu
 nasilno spajanje 2 nekompatibilne kulture

 na a) + b) se zasniva roman Večiti mladoženja

HUMORISTIČKI PISAC
 iako ima tragičku orijentaciju
 SOCIJALNI ROMAN + elem. HUMORISTIČKOG ROMAN = Ignjatovićevi romani
 iluzija trivijalnosti
 tragičnu, ozbiljnu tematiku prikrivao humorističkim tonalitetom
 SUBNIVO njeg. romana
 u prisus. GROTESKE (komič. + tragič.)
= signal da ispod prividno komičkih slojeva
postoji tragički prizvuk

GROTESKA u Večitom mladoženji

 mot. mrtvačke svadbe
 lik mrtve neveste = romantičarski mot, realistički mot.
 gotska proza – popular. u engl, nem. knj.
 u razg Jucine majke sa Šamikom Kirić – do opredmećenja devojke (Juce)

46
 majka je tretira kao mrtvu (grot.), smrt Juce = grobljanska tematika, morbidnost

KOMPOZICIJA Ignjatovićevih romana

 problematična, kao i jezik
 Deretić: stihijski brzina, konfuzija
 Večiti mladoženja – izdvaja se kao najbolji mu roman, najsređeniji, sistemski sređena
kompozicija
 vs. drugi romani: komp = labava, rasuta, „aljkavo“ prip. (Deretić, Skerlić)

MORFOLOGIJI JUNAKA
 I. = protorealista => pripovedačka neveština
 psihološka motivacija odustna
 druš. rom.
 spoljašnja karakteristika junaka = pripadaju glasu pripovedača (predočava psih. jun-a):
a) deskripcija
b) komentari
 ≈ Balzaku blizak, ≠ Balzak – razvijenija psihologija (unutr. monolozi...)
a) SOCIJALNA motivacija = primarna
b) BIOLOŠKA motivacija

Junaci dati apriornom karakterizacijom – rudimentarni tip karakt, dominantan u predrealističkoj

fazi (romantič, sentimental.)
 podrazumeva da je karakter jun-a = zacrtan, dat na početku prip/rom.
 junak = oformljen kao TIP (≠ ličnost (osim Šamike Kirića i Milana Narandžića) – oni se
menjaju, razvijaju; ~ junaci Tolstojevskog)
 deskripcija + komentari
 analitičkii pristup junacima = nedostaje razvojni put jun-a, unutrašnja transformacija,
unutar kojeg čitalac može da prati promene
 = primarno komediografska (tipovi su komični, jer = 1 model i ne menjaju se,
robovanje klišeima, navikama, stereotipima = komično)

47
NASLOV
 u naslovu = prividno data karakterizacija
 = rasplet?
 komentar na kraju (metatxt.) = odg. na naslov => hermeneutički krug
 iluzija
 komplikovanje junaka
a) DESKRIPCIJA
b) KOMENTARI PRIPOVEDAČA
 za sobom povlači OBJEKTIVNOG, SVEZNAJUĆEG pripovedača
 zapravo AUKTORIJALNI pripovedač
o dijegezu ⸺> prekida komentarima
 = subjektivizovani! – problematični s pozicije mimetizmajer:
objektivni pripovedač ne može biti subjektivan, mora biti
dosledno objektivan;
 = kompleksan postupak jer je nevidiljiv običnom, neizvežbanom
oku čitaoca, lako se previdi jer je komentar najčešće skriven
Večiti mladoženja Milan Narandžić

 komentari nisu parcijalizovani (ne prekida  1. l. => objektivni pripovedač

se prip. da bi se ubacio kom.)
 čitalac ne uočava komentar
 katalogizacija imovine Sofronija Kirića

 lako uočiti razliku:
1) okvirni pripovedač
2) uvedeni pripovedač (3.l.)
3) pripovedač u 1.l.
 komentari = izdvojeni u pasus
 a) otvoreno subjektivan,
emocionalizovan odn: junacima
b) didaktično podučavanje naratera
nečemu, pouka (nema veze sa radnjom)
=> usporava čitanje

 katalogizacija ljudi – klasifikuju ih ljud.

priroda, profesija...

KOMENTARI auktorijalnog pripovedača kod Ignjatovića:

 podrijvaju pripovedni svet
 poentiranje pripovedanja; odgonetanje smisla
 šta relevantno vs. šta irelevantno => gde usmeriti pripovedni fokus

48
F-JA KOMENTARA kod Ignjatovića:
1) SUBJEKTIVNI odnos : junacima
2) IRONIJA
3) PROSVETITELJSKO-DIDAKTIČNI aspekt
4) PSIHOLOGIZACIJA junaka
 = eksplitina motivacija – sam pripovedač = tumač junaka (tipa Dostojevskog)
vs.
 implicitna – unutr. monolog, doživlj. gov, deskripc. (u visokom realizmu)
PROBLEMATIČNI ASPEKTI KOMENTARA
 Zašto Sofronije preferira jednog sina?
 Zašto ostaje neoženjen?
 DVOGLASNI, POLIFONIJSKI PRIPOVEDAČ
epizoda sa Luizom Proček
odn. Sofronije: Šamika, Pera: Šamika
 pritajeni emotivni ton
 smrt Juce Kirić = skrivena osuda Sofronija Krića, u telegrafskom stilu
 nikad eksplicitni stav pripovedača, već – smisao u stilskim oblicima – finese koje I.
ciljano => da bi izbegao otvoren stav: pripovednom svetu
 prećutan razlog degeneracije porodice Kirić
 biološka motivacija = kao mamac, pojednostavljeno tumačenje,
 iz persp. kemp & queer teorija: Šamika Kirić = rođen kao problematičan
muškarac

VEČITI MLADOŽENJA/ MILAN NARANDŽIĆ

1) SOCIJALNI roman
 najglavnija odrednica svih 7 Ignjatovićevih romana
 prate društvena kretanja u jednoj sredini (ekonomska, politička, porodična, vaspitna)
 u fr, rus. knj – pišu knjige sa namerom da „reše“ soc. probleme vs. kod Ignjatovića to
nije slučaj
 Ignjatović – da prikaže panoramu društvenih slojeva
2) VASPITNI roman
 podtip socijalnog romana,posebno izdvojeno u XIX, XX v.
 zahteva prisustvo hronotopa – kao knj. kategorija = izrastao iz vaspitnog romana

49
  junaci u unutr. i spolj. evoluciji: detinj – odrasli
 faze inicijacije: odvajanje od porodice, školovanje, ženidba, potomci
 (roman o umetniiku – podtip, u eu. knj, kod nas ne)
3) roman HRONIKA
 najpoznatiji Očevi i deca, pripovedač prati razvoj plemićke porodice, razlozi
degeneracije, raščlanjenje motivacija
 zahteva obimnije pripovedanje vs. kod Ignjatovića to nije slučaj (sažeto na 200 strana,
ne prati generacije porodica kao npr. Budenbrokovi od Mana)

4) roman LIKA
 = u fokusu pripovedanja, siže romana = oblikuje oko junaka
=> vidi se iz naslova – ime, atribucija, opis
 / biografski roman
5) roman RADNJE
 zasn. se na određ. događaju (pr. Zločin i kazna – oko central. događaja)
 nije Ignjatovićev prioritet: radnja nije u fokusu pripovedača, nije pokretač pripovedanja
6) roman PROSTORA
 po kompozicionoj podeli je avanturistički roman
 može se reći daje i pikarski roman (zasn. se na prostornoj organizaciji radnje)

7) Vidakovića preuzima elemente AVANTURISTIČKOG LJUBAVNOG romana

=> preuzima SIŽE: radnja zasniva na 2 aspekta, recidivi: - putovanje
- ljubavni zaplet
Elementi SOCIJALNOG ROMANA u Večitom mladoženji:
 porodično okruženje junaka (poč. rom.)
 neophodno uzeti u obzir za profil junaka
 sredina: a) školska, crkve, manastira
b) porodična
c) profesionalna
Na Šamikin razvojni put – isključivo uticala porodica, jer nema opširnijih drugih podataka, o
školovanju...
I deo romana – o porodici – jer šta izaziva propadanje porodice/ Sofronija Kirića/ Šamike Kirić

50
(Pavić)
a) PSIHOANALITIČKI – Šamikina neodlučnost, patogeno stanje
 biološko poreklogl. jun. = uzrok propadanja porodice
 tragični vrhunac
 uzroci propadanja = isključivi
(Deretić)
b) DEGENERIČAN JUNAK – rađa se sa određ. predispozicijom, koja ga čini manje muškarcem
 biološka degeneracija – feminizirani muškarac

(Lj. Jeremić)
c) rom. sa TRAGIČNIM ISHODOM – nije isključiv, podstiče na razl. tumačenja, ali:
 ograđuje se i zauzima drugačiju, kulturološku poziciju:
 razlog propadanja porodice nije privatan, biološki, u samom junaku,
već se tiče društveno-kultrunih promena:
 sudar 2 suprot. kult. modela: pravosl vs katol
 kult. nasleđe: patr. vs mod, zap. EU
 GUBITAK NACIONALNOG IDENTITETA
 AKULTURACIJA
 manja kultura (srpska) nasilno prima kult. obrasce veće
kulture (nemačka); tragična sudbina Srba u Austriji
 dolazi do tragične degeneracije matične kulture
 degeneracija = kulturna, civilizacijska, nacionalna
 ep. sa Luizom Poček – po svaku cenu Šamika da se oženi,
spreman na sve, izuzev promene vere
 pomodarstvo, okretanje stranoj kulturi:
roditelji mu uvek gledali devojke iz strane sredine, a ne domaće,
seoske

 KLJUČ DEGENERACIJE nije u Šamiki, već u Sofroniju Kiriću

 mnogo ambivalentniji tip junaka
pr. stekao svoje imanje kao ratni profiter,
poč. romana – u Napoleonovo vreme
moralna strana junaka = diskutabilna
 komentar auktorijalnog pripovedača
a) tepa mu

51
 b) punim imenom
 Ignjatović nema osuđujući odnos : junaku, bar ne eksplicitno,
već – ironijskim komentarima

Pripovedne vrednosne intervencije:

 pr. opis portreta Sofronija Kirića
 da bi pripovedač skrenuo pažnju na njegovu grotesknu prirodu (gornji vs. donji
deo tela, da izgleda kao ciganski vojvoda) ugledna, porodična glava
 postepeno se problematizuje karakter Sofronija Kirića
 problematičan odnos : - ženama (roba koja se kupuje), - braku (kao miraz)
 = kulturološka činjenica srpske balkanske patrijarhalne sredine
≠ Ignjatovićev lični stav

 Sofka Kirić – pristaje da se uda zbog novca?

 novac kao princip na kome Sofronijeva deca vaspitana,
 Sofronija - u mekušca, pod uticajem ženskih prohteva, koji pod uticajem strane
kulture
 Sofka – unosi elem. tekovine nemačke kulture u porodicu, pravi od Šamike ono
što jeste
ƩƩ NOVAC
RAZMAŽENO MUŠKO DETE (tretirano kao žensko, feminina priroda)
Ni nagoveštaja da Šamika oma degenerativne gene
 biološko nasleđe

Sofka – Šamika
 pod uticajem majke – Š. detinjstvo proveo u okruženju žena
 MAJKA KAO SOC. FAKTOR koji preoblikuje njegovo ponašanje
odnos Sofronije – Šamika – Pera
 PERA - kao sin koji se odvratio od oca; buntovan, otpor prema porodič.
autoritetu
 različit odnos roditelja prema dvojici sinova
 u potpunom nemaru Sofronije : Peri; pitanje ženidbe se ne postavlja za Peru

52
Odnos prema NOVCU
 za Šamiku: putovanje u Veneciju, čizme, nije uskraživano
vs
 Pera: sve mu bilo uskraćeno
 novac = prividno gl. razlog za odnos otac – sin
 razlog zašto propada u poslovnim poduhvatima

Odnos prema BRAKU

 skoro sve kćeri = otpor : braku
 na nj. kao na trgovinu => + NOVAC
 Sofronije – postavio brak iz interesa

Otpor svih mladih članova porodice : Sofroniju (< razlog BRAK, NOVAC)
I deo romana = posvećen Sofroniju
 DRUŠTVENI RAZLOZI DEGENERACIJE plemićke porodice = na starijima
Sofka – otpor prema ženskom modelu koji majka postavila (udaja zbog novca)

 SUKOB GENERACIJA RODITELJI – DECA (soc. poremećaji u starijoj generaciji)

ƩƩ
1) BIOLOŠKA motivacija
 porodič. nasleđe, psihoanalit.
2) SOCIJALNA motivacija
 društveno, porodica
3) PSIHOLOŠKA motivacija
 najmanje vidi; protorealisti – nevešti
 nagoveštaji, kod Šamike
 dolazi sa spoljnje strane
 mogućnost javljanja aseksualne prirode ≠ biološki poremećaj;
≠ interesovanja za erotsku ljubav, već samo za agape

Sam kraj: u kom. auktorijalnog pripovedača: „Nije postigao“

 ponašanje Šamike nije skandalozno; daje do znanja čitaocu da isključi osušujuči odnos :
junaku,

53
  i da usvoji saosećajni odnos
 ukida sve moralne osude koje mogu doći iz prea čitaoca-kritičara romana
Ceo roman zasniva se na dubokoj DISHARMONIJI, principu KONTRASTA
 = smisaoni princip, okidač za radnju
 pr. portret Sofka,
Šamika – Pera
stari – mladi
nemačko – srpsko
katoličko – pravoslavno

PIKARSKI ELEMENTI
Jedna epizoda u Večitom mladoženji koja iskače iz celog romana

HUMOR
 jer roman HUMORISTIČNI ali postoje HUMORISTIČKI ELEMENTI (vs. Milan
Narandžić – pikarski roman)
 stil. sred: groteska, karikatura
 glas prip-ča: ironični komentari
o raslojavanje glasa prip-ča – ozbiljan
− ironijski ton pripovedanja
o zbog moralne diskutbilnosti junaka

 ep. o Čamdžu i Krečaru – humoristično rasterećivanje tragične tematike

 u razlozima degeneracije, ≠ što je umro neoženjen
 tragično = sudbina srpskog naciona u stranoj sredini, koja je postepeno nestajala

a) HUMORISTIČKI PASAŽI
b) čitanje HRONOTOPA PUTA
a. razdaljina koju prelaze protagonisti A ⸺ B i na kojoj se odvija radnja
b. životni put (metaforičko, denotativno značenje)
 najbolje vidi u Milanu Narandžiću – kao pikaro = uvek na putu

HRONOTOP
1. JUNAK => da se u prost-vrem. dimenz. prikažu PROMENE JUNAKA
2. PROSTOR (psihološke, profesionalne, društvene)

54
 3. VREME => Bahtin: izvodi ga iz romana vaspitanja

Kod nas: deformacija ovog Bahtinovog termina (isključivo vezan za roman)

smešta se u novele/ priče/ anegdote
 fokusiranost na 1 prost-vrem. tačku
HRONOTOP KRIZE (PRAGA)
– kada se dešava transformacija u junaku – dešava se u trenutku
 pr. romani Dostojevskog

ISTORIJSKO VREME I POSTOR = recidiv starih, baroknih, pikarskih romana

ISTORIJSKA TOPIKA = svedena na FIKTIVNU TOPIKU
 geograf. m. = skrati abrevijacijom -> skraćenice za topiku (1 slovo...)
 tendencija da se prostor i vreme apstrahuju => APSTRAKTNO VREME
 ≠ karakt. za real.
 = tend. starih evropskih romana
 ako ne apstraktno, a ono – TRANSISTORIJSKO VREME
 nekonkretizovano vreme => zatvoren za
 apstraktan prostor nedvosmislena tumačenja

HRONOTOP PUTA
 životni put Šamike Kirića

razlog = VREME = gl. jun. I-ih romana

 svi junaci = propadaju fizički
 na poč. rom-a VS. na kraju rom-a
 PROPADANJE TELA,
ali i LJUDSKOG DUHA i IMETKA
Ostavilo traga kod Crnjanskog: opses. interes za prolaznost, korozivni procesi u čovečanstvu

ƩƩ melanholija, rezignacija, propadanje svih proizvoda ljudskog duha

= RAZLOZI UDALJAVANJA Ignjatovića od ISTORIJSKOG PROSTORA I VREMENA

REALISTIČKI HRONOTOP + HRONOTOP PROSTORA

(roman vaspitanja, socijalni, psihološki) (avanturistički, pikarski roman)

55
 FOLKLORNI REALIZAM
seosko ≠ folklorno
seos. prip: Glišić, Veselinović
seos. roman: Ignjatović Čudan svet
SEOSKA TEMATIKA (Prva brazda, Glava šećera) – koje se vezuju za seosko podneblje i seoski
mentalitet; možemo je imati u okviru bilo koje faze realizma, ali ona ≠ nužno folklorni realizam
(Školska ikona, Na bunaru – seosko podneblje, ali ≠ flkl. real. prip)
Dve kategorije kada govorimo o flkl. real:
1. STIL
2. ŽANR
Nagoveštaji flkl. elem-a; tzv. eksplicitni flkl. znaci: kada autor piše u maniru NA NARODNU (Vuk
Vrčević)
 autor daje eksplicitno do znanja čitaocu da je njeg. proza
= imitacija flkl. modela, imitacija epskog pripovedanja

Još jedan ekspliitno flkl. signal: tendenc. autora (bez obzira da li su realisti ili nisu realisti) da
MISTIFIKUJE AUTORSTVO
 pr. Ljubišina proza (po uzoru na Vuka Karadžića, Vuka Vrčevića)
 prip.Grčića Milenka
 u izvornoj, narod. tradiciji nema autora, samo kazivalac, usmeni medijum koji prenosi
txt.
(autorska proza = nastaje kad se autor nameće kao tvorac teksta, imenom i prezimenom)
 autor preuzima masku usmenog kazivaoca
 pr. Pričanja Vuka Dojčevića – Vuk Dojčević, pripovedač, pred. kao usmeni kazivalac u
duhu Bokačovih novela, što je,naravno, mistifikacija, jer njegova pričanja prenosi
Ljubiša
 podrazumeva zatamnjivanje autorskog glasa
 tendenc. da se zatamni LIČNA PERSPEKTIVA AUTORA↓
i da se prividno zameni KOLEKTIVNIM GLASOM↑
 u postupcima DEHEROIZACIJE/ DEEPOIZACIJE narod. knj-i

1) ILUSTRATIVNA (IMITATIVNA) citatnost

– klasičan primer citiranja preteksta; doslovno citiranje flkl. predloška
− u prozi Veselinovića, Glišića, Ljubiše
− citiranje stila/ žanra/ sintakse/ stilematično citiranje flkl. predloška

56
2) ILUMINATIVNA citatnost
– predložak podvrgnut humorističnoj/ parodičnoj stilizaciji
− do izražaja DEHEROIZACIJE/ DEEPIZACIJE pripovednog sveta
 cilj: degradiranje vredn-i koje postoje u flkl. predlošku
pr. kad u txt-u postoji bilo koji oblik teksta u tekstu
(METATEKST, INTERTEKST)
− autor na sebe preuzima masku kazivaoca
− preuzima postupke iz narod. tradicije

I) CITIRANJE FLKL. STILA

1. ASOCIJATIVNO pripovedanje najčešće ulazi

KOLOKVIJALNO (IDIOMATSKO) pripovedanje u domen SKAZA

2. SKAZ
 najčešći primer citiranja flkl. stila kod nas, ali ne i jedini
 pred. iluziju usmenost; t. iz ruske knj.
 karakt. za kratku prozu: anegdotu, pripovetku, kraću priču,
retko za novelu, ne i za roman; usm. modus
 Gogolj = primarno osmislio; Gogoljev manir – posred. Glišića = kod nas
 cilj: stvaranje iluzije verodostojnosti
 uključivanje FANTASTIČKIH FABULA

FUNKCIJE:
a) da bi se dala REALISTIČKA MOTIVACIJA FANTASTICI (opravdanje za fantastiku

u real. prip)

pr. racionalno objašnjenje iracionalnih pojava

(Posle devedeset godina, Glava šećera)
b) stvaranje FAMILIJARNIH ODNOSA KAZIVAOCA – SLUŠAOCA
PRIPOVEDAČA – ČITAOCA
(Roga)
 iluzija poništavanja pisanog diskursa
 osećaj da sluša kazivanje

57
 USLOVI ZA SKAZ:
1. narator = kazivalac, 1. lice – preuzima kazivanje na sebe; sveznajući pripovedač
(„Ovako je pričao Janko“ Vetar)
udvajanje pripovedača:
I rč-ca – u 3. licu – OKVIRNO PRIPOVEDANJE
II – pripovedač na koga se prenosi reč, u 1. licu – UVEDENI PRIPOVEDAČ
(„Bilo mu je vele 9 godina: „ ___“ Prvi put s ocem na jutrenje, REDUKOVANI

Milan Naranadžić) SKAZ

2. narater
3. komunikativna situacija

I) FOLKLORNI SKAZ
a) narator u 1. licu, na sebe masku kazivaoca
b) narateri (slušaoci) 1. EKSPLICITNI – spoljašnji slušaoci, MI, čitaoci, masku slušalaca
(pristaju na mimetički ugovor  u tom glumljenju – iluzija usmenosti)
2.IMPLICITNI – unutrašnji, junaci koji slušaju pripovedanje
(pr. Šantavog Torbara)
 U gostionici kod Polu-zvezede – imamo oba
c) komunikativna situacija – hronotop pričanja
 flkl. markirano mesto i vreme (vodenice, kafane, poljane (mesta okupljanja naroda);
noć, veče, zora, prirod. ciklusi, mitološko merenje vremena, datiranje, Bakonja fra Brne)

II) REDUKOVANI SKAZ

 hronotop pričanja  naratori
 komunikativna situacija  narateri
 težnja ka glumačkoj improvizaciji
 apelativnim komentarima se obraća slušaocima
(U gostionici kod Polu-zvezede)
 Da li narateri imaju glas?
 spoljašnji narateri – ne! Milan Narandžić,
L. Lazarević – isto ne, ali ih narator explicit. oslovljava „čitaoci“
Roga, Posle devedeset godina – u okvirnom delu – nagoveštaj skaza
 unutrašnji narateri (junaci) – reaguju, komunikac. prip. – slušaocu

58
skaz NE PRIPADA JUNAKU, već PRIPOVEDAČU; junak ≠ pripovedač, iako on okupljenima
prepričava neku priču
pr. Glava šećera – sveznajući pripovedač, skaz, dijaloška scena u kafani nije skaz!!!

a) FAMILIJARNA f-ja skaza

 postiže se stilsko-retorički: korišćenjem kolokvijalizama/ dijalektizama/ razl. jezič. idioma/
vulgarizama/ govornih žanrova (uzrečice, psovke)

b) GLUMAČKA f-ja skaza

 cilj: glumljenje govora, priče
 lingvistički i paralingvistički znaci: intonacija, boja glasa/ stileme/ igre rečima/ kalamburi
=> kada želi da oblikuje pripovedača koji je IMPROVIZATOR
 iluzija ASOCIJATIVNOSTI/ IMPROVIZACIJE/ SPONTANOSTI u govoru, koji naizgled
stihijski, haotičan, nesređen, spontan

II) CITIRANJE FLKL. ŽANRA

Uvek povezan sa stilom; uslovljeni su.
JEDNOSTAVNI OBLICI
 lako inkorporiraju u real. ton
1. POSLOVICA
 sentenca, aforizam, gnoma koja predstavlja uobličenje narodne mudrosti
 narod iz kolekt. iskustva => univerzalni zaključak, odn. na sva vremena i sve ljude
 kolektivno, narodno iskustvo = apstrahuje u sentencu, kako bi se lakše prenosilo
 može biti vezana za mentalitet podneblja kojem pripada autor
(one koje pripadaju CG-skom mentalitetu ≠ mogu primeniti na dinarske krajeve u Srbiji)
 2 situac. upotrebe:
1) kad se pripovetka rezimira/ poentira u poslovici, iskustvo junaka = univerzalizuje
pr. Kanjoš Macedonović „Kako su vršili, tako su i obršili“ (misleći se na CG-ce)
2) menjanje posl. u f. tradic: poč. da se pripisuje pojedinačnom iskustvu
(iskus. se prip. pojedinačnim junacima, a ne pripovedaču)
junaci u dijalozima razmenjuju poslovične izraze, ali oni
 ne primaju kategorički, već – polemički
 kolekt. iskustvo zbijeno u poslovici se problematizuje iz pozicije pojedinca
 razgradnja kolekt. modela mišljenja, tj. javnog mnjenja na kome zasnovano
predano znanje

59
  razgradnja žanra, u pitanje dovodi ? narodna mudrost ?
SIGNAL REALISTIČKE POETIKE
 Kanjoš Macedonović
 Pop Andrović novi Obilić – narod. iskustvo opravdava osvetu
 racionalno, logičko polemisanje sa kolekt. tradicijom
 RAZGRADNJA MITSKE SLIKE SVETA
 HUMORISTIČKI EFEKAT – razvijanje poslovica u priču
 iz naslova (poslovičnog iskaza, koji je apstraktan) razvija fabulu
 FABULARIZUJE POSLOVICU u šaljivu priču/ anegdotu
 Glava šećera = FABULARIZUJE METAFORU, koja je lajtmotiv

2. ANEGDOTA
Različiti načini inkorporiranja u tekst:
a) jezgro šaljive priče = može biti anegdota
b) jezgro romana = može biti anegdota (romani Stevana Sremca),
razvijanje anegdote, ili akumuliranje događaja oko anegdote
c) korišć. anegdotskih zapleta – pr. tipski jun (seljaci, popovi, žene, zelenaši)
 anegdota = mora imati humorističku žaoku VS. šaljiva priča – ne
 u šaljivoj priči humoristički je siže, zaplet, radnja
 u anegdoti – ne mora nuužno humoristički biti samo siže, radnja...
 može se oblikovati isključivo iz govornikove, retoričke veštine komičkog
pripovedanja događaja
komičko pripovedanje nekomičkog događaja
 komički zaplet
 komičko pripovedanje
Kod Glišića – obično kombinacija ova dva: komički zaplet, tipski junaci i skaz

3. PREDANJE
 kod nas se najviše koriste flkl. zalihe demonološkog predanja
Glišić, Grčić Milenko U gostionici kod Polu-zvezde
 ne prenosi se doslovno, već - razl. elem: junaci = likovi vampiri, crnog deteta, fantastičnih
bića i pojava
 3 od 4 priče Šantavog Torbara = poreklom iz demonološkog predanja
 Marko Kraljević po drugi put među Srbima - parodija narodnog predanja

60
 Predanje se inkorporira: skazom i ironijom
 otklon/ distanca pripovedača prema fantastici predanja
Posle devedeset godina – sam okvir pripovetke (prolog i epilog) – pripadaju glasu
pripovedača koji zauzima ironijski odnos : narodnom sujeverju
 signal čitaocima da ono što će čitati ne predstavlja mimetičku verodostojnost, događaj iz
stvarnosti, već – prenosi narodne praznoverice i sujeverje, fantastična bića
 bez ovog ironijskog okvira pripovetka ne bi bila realistična
 na ovaj način fantastika = tretira kao halucinacija junaka, sujeverje
priče Šantavog Torbara - narateri znaju da priča = izmišljotina, ali uprkos tome ≠ mogu da
mu odole, da ga ne slušaju jer laž koja oblikuje fantastiku = zabavna
 cilj da zabave, a ne da obmanu karaktere

4. BAJKA
 najproblematičnija za real, jer – isključivo fantastični žanr,
 kako ga inkorporirati u real. prozu?
 mora da se razgradi u potpunosti
a) samo poneke bajkovne elemente
b) potpuno parodira, dezintegriše bajku
Posle devedeset godina
 žanrovsko flkl. nasleđe: bajka + epska pesma  2 sižea: gonjenje vampira + ljub. priča
 (bajkovni siže: Strahinja – da savlada prepreku da bi došao do voljene devojke
ubistvo vampira (demonološko predanje) => happy end
 preplitanje BAJKOVNOG + DEMONOLOŠKOG SIŽEA
 flkl. signal: ime Strahinja, iz narodne epike
Kanjoš Macedonović
 bajkovni elem: na kraju mu se nudi blago, princeza => odbija i 1 i II
FOLKLORNO EPSKO ROMANTIČARSKO REALISTIČKO
nuđenje i odbijanje trofeja želja da iznesepriča o realist. okolinosti u kojima se
svojoj slavi smešta i epsko i romantičarsko
i u kojima se oni i razgrađuju;
povratak Kanjoša M. u Crnu
Goru...da se roba oslobodi carine...

Priča o selu Vračima i Simi Stupici, Ilija Vukićević – anti-bajka, anti-utopija, ne samo na potpunoj
parodizaciji bajke i svih njenih elemenata, već i na dehumanizaciji bajke
1894. – Matavulj preveo evropske, umetničke bajke

61
5. EPSKA PESMA
 inkroporiranje u real prip: Ljubiša, rani Matavulj
 žanr za sebe

6. LIRSKA PESMA
 lako se inkorporira u tkivo teksta
 romani Stevana Sremca, u cilju da se da psihologizacija junaka, lir. biografija, zasn. na razl.
fazama inicijacije jun-a,
 flkl. elem. na stilskom planu: u korišćenju flkl. stilema (opšta mesta iz flkl. tradicije)
poređenja < iz narod. tradicije u cilju karakterizacije jun-a
u pripovetkama Stevana Sremca i Janka Veselinovića

UKRŠTANJE EPSKOG + NEEPSKOG modela sveta

tip junaka
ambijent
stil
rekviziti epske tradicije
Problemi:
1. MIMETIČKI NEMIMETIČKI
2. NISKOMIMETIČKI VISOKOMIMETIČKI
pr. bajka,
epska pesma
 idealizovan svet (= nemimetič.)
 junak = heroj
 simpatetički odn.
(saživljavanje, identifikovanje)
 admirativni odn. čitalaca
(divljenje)
real. prozu ep. poez.

ovo u

62
 3. VREME

EPSKO VREME REALISTIČNA PROZA

 završeno, zatvoreno - nezavršeno (nedorečenosti, nerešenosti),

 apsolutno neproblematično (Bahtin)
 etička problematika
 crno-beli svet, ravnoteža
EPSKI SVET
 ep. prošlost, retrospekcija
- otvoreno, problematizovano
- Lazarević, Matavulj, Sremac
REALIST. VREME
= sred. za oblikovanje jun-a  sva težnja na
dram. sadašnjosti (pr. dijalog)

problem = kako premostiti?

4. JUNAK
EPSKI REALISTIČNI

 završen, psihologizacija, spolj. izgled,  nedovršen, zahteva psihologizaciju,

 predvidljivo ponašanje – horizont očekivanja karakterizaciju
čitaoca  < iz persp. 3. lica – pripovedač
komunikac. kod (mimetički ugovor): fixna persp, koja po svojoj volji oblikuje jun.
slušalac – kazivač o tome kakav 1.lica – ispovedni ton
horiz. očekivanja treba biti  promene, razvoj u prost. i vremenu (hronotop)
 jun. dat po obrascu, modelu, ne menja se
(vs. ambijent)
 usmeni kazivalac – da se pridržava prošl. usm.
tradicije, kolekt. očekivanja

U našem flkl. real. rez. ovakvog ukrštanja nekompatibilnih modela sveta može rezultirati sl.
rešenjima:
 KOMIČNA STILIZACIJA
 parodija, travestija. burleska
komična stilizacija – je skup postupaka u koje spada parodija/ travestija/ burleska
parodija – jeste stilizacija, ali ne mora uvek biti komična;
− podrazumeva postojanje PRETEKSTA (vs. travestija, burleska);
−podraz. postupak INTERTEKSTUALNOSTI – postojanje 2 teksta, gde se najčešće
komično stilizuje pretekst
 U KORIST REALIST. TXT-a
 dezintegracija epskog modela  DEHEROIZACIJA/ DEEPIZACIJA u korist
realističkog pripovedanja

63
(rani) Matavulj
Ljubiša (pripovetke)
Kanjoš Macedonović
 elementi parodije (parodiranje)
 ima pretekst, ali teško utvrditi koji tačno jer se javljaju samo elementi parodiranja, ne i
explicitna parodija
- pesma Bolani Dojčin = pretxt. jeste reč

- legenda o Davidu i Golijatu o PARODIRANJU

- epizoda iz Gorskog vijenca o putovanju vojvode Draška u Mletke PARODIJA

- ovo je u Vijencu komična epizoda, u kojoj se razobličava primitivizam CG-ca,

ali i licemerje, haotična administracija Mletačke republika, sudar Istoka i Zapada
 KOMIČKI EFEKAT
- Ljubiša – omaž, reminiscencije na Njegoša, ali ne i parodija
(postupci intertextualnosti, koji nisu nužno komičnog potencijala)

Krađa i prekrađa zvona

 kolektivni junak – po svojoj prirodi = često srećeu epskoj prozi => flkl. obrazac (realstička
proza)
 mot. krađe;
tj. epski mot. časnog, herojskog pohoda u boj, koji se tokom prip. preobražava u krađu
(komič. tonalitet)
KARNEVALSKA RELATIVIZACIJA SVETA (versus mundi)
(RENESANSNA RELATIVIZACIJA 1-OG VREDNOSNOG SISTEMA, EPSKOG MODELA (polaska u pohod))

Prodaja patrijare Brkića

 karnevalizacija (u knj-i nemože biti reči o blasfemiji): predmet prodaje = patrijarh
 RENESANSNO RELATIVIZOVAN RELIGIJSKI DOŽIVLJAJ SVETA

Kanjoš Macedonović
 TRAVESTIJA – blizak ep. pripovedačima (Put Alije Đerzeleza Andrić, M. Bulatović)
- heroj = travestira fizičkim izgledom (ukrštanjem nekompatibilnih elemenata)
≈ Bakonja fra Brne u liku fratara
uzima se junak koji moralno = iznad svog kolektiva (etički, intelektualno),
ali fizički – degradiran; ismevanje K.M. zbog niskog rasta

TRAVESTIJA – VISOKO = spušta na nisko BURLESKA – nisko = podiže na VISOKO

64
 KONTRASTI – spoljašnji, zasn. na spolj. izgledu, mimici, gestikulaciji, govoru ljud. tela...
iako unutr. karakterizacija (psihologizacija) junaka, sam lik = AMBIVALENTAN
: u svojoj unutrašnjosti
: u odn. na svoj kolektiv
- ambivalencija, na kojoj se gradi cela prip. uspost. se između:
Paštrovića – Mletaka  KOMIČAN EFEKAT
Kanjoša – Mletaka DEEPIZACIJA
Kanjoša – Paštrovića
 lik Kanjoša = kompleksniji jun. no ostali, jer – nije samo heroj, ratničke veštine, već i druge
osobine koje epski heroji nemaju: lukavost, temperament, trgovačku umešnost, inteligenciju,
snalažljivost (što pr. vojvoda Draško nema)
što mu sve pomaže da se snađe sa Mlecima,  UNUTRAŠNJA SLOJEVITOST
ali i uprkos tome – ne snalazi se JUNAKA
 u duhu CG-ske tradicije – inteligencija junaka se ospoljava putem anegdotskih obrta
ANEGDOTSKI, NOVELISTIČKI OBRT = KOMIČAN
 iako ovo = pripovetka, u sebi ima ugrađenu tradiciju ratničko-patrijarhalne anegdota,
koja je izvorno CG-ski žanr (pripada CG-skoj tradiciji isto kao i pripovest)
 PRIPOVEST ≠ PRIPOVETKA
 kod nas – nije poreklom iz rus. knj. već iz CG knj; kao žanr, kasnije će se izgubiti u
real. prozi jer se zasniva na istorijskoj dimenziji, tj. hronikalnom pripovedanju
 ima hroničarski siže, koji obrađuje određenu istorijsku perspektivu
- kasnije – preraste u roman hroniku, vs. kod Ljubiše = samostalno javlja
 ratničko-patrijarhalna anegdota + pripovest = osnova za razvijanje realističke pripovetke
zadržava: novelistički obrt, igre rečima
 važnost HRONIČARSKOG SIŽEA!
 nije važan istorijski događaj po sebi (kao pr. kod Andrića, Njegoša)
 kod Ljubiše važna vremenska amplituda: da u jednom malom žanru (kao što je
pripovetka ili pripovest) spoji: HRONIKALNO + PUNKTUALNO vreme
ISTORIJSKO, PROŠLO V. v. novele, SAD. TREN.
teče u vrem. aplitudama vrem. amplituda, sve = zbijeno
Kanjoš Macedonović, kao istorijska ličnost, ali v. pripovedanja Ljubišino v. je XVIII v.
smešta u XV v, (znamo jer se na kraju prip. navodi istor. pod: oslobađanje sloven. naroda plaćanja carigradskih dažbina)

XV – XVIII v. XVIII v.
ISPRIPOVEDANO vreme vreme PRIPOVEDANJA
3 veka = vrem. amplituda punktualno vreme,
sveznajući pripovedač

65
Ovo je primer kako Ljubiša pokušava da uzglobi epsko vreme prošlosti
i realističko vreme sadašnjosti

 FOKALIZACIJA
 narativne persp. ne postoje u epskoj usmenoj tradiciji ( mimikrija odsustva autora)
 ne može da se manerviše vremenskim perspektivama
 vremenska perspektiva, analepsa, retrospekcija, fokalizacija
 real. proza – uvek postoji autorski glas pripovedača  uvode se vremenske dimenzije
 FOKALIZACIJA
= perspektivno pripovedanje, kada postoji prip. u 3. licu, u 1. licu
< iz pozicije ograničenog vidokruga junaka
!!! ne vezuje se za pripovedača u 3. licu;
vezuje se ili za junaka ili za homodijegetičkog pripovedača
HETERODIJEGETIČKI HOMODIJEGETIČKI AUKTORIJALNI
pripovedač pripovedač pripovedač

 3. lice istovremeno:  na granici, međupozicija

 sveznajući
 zauzima nultu persp.
(ne meša se u prip.)
 odsus. autora
 Flober, Stendal,
Dostojevski
 Matavulj Beogradske
pripovetke (hladan,
distanciran)
pripovedač u 3. licu homodijeg – heterodijeg.
‖ učesnik (posmatrač) u  sveznajući prip.
radnji u 1. licu  komentator
 može biti svedok (stoji sa  svedok, učesnik u radnji
strane i posmatra),
 može biti i junak
 zapravo = fokalizator
(onaj ugao iz kog vodi
pripovedanje)
 pristrasan je
 Glišić, Lazarević

Kanjoš Macedonović = fokalizator

Uvođenjem fokalizacije  relativizuje, revalorizuje se epski model sveta.(dovodi se u pitanje etika
i etos CG-skog sveta). Svi ovi postupci prikazuju priklanjanje realističkoj poetici.
pr. odlazak u boj iz perspektive:
 sveznajućeg pripovedača – neutralan, ali ipak pripada CG-skom kolektivu  tretira se kao
herojski čin (≈ kao u epskoj pesmi: jun. se priprema, oprema kad treba da ode u boj)
 Paštrovića
 Kanjoša Macedonovića – za njega = samoubistvo (realističko prekodiranje)
 Mletaka

66
Udvajanje verzija priče, poetika glasova: ne postoji objektivna perspektiva, već samo neki odjeci,
čitalac dobija samo persp. jun-a u vidu glasina
ovde: 1 događaj = više verzija  KARNEVALSKA RELATIVIZACIJA SVETA

pr. Matavulj Učini kao Strahinjić

epski motiv realist. okolnosti
„podvig“ oproštenja grehova – dezintegriše se  dimenziju samoubistva
hiperbolisani opisi odeće, tela, oružija nivo trivijalnog, svakodnevnog,
plemeniti predmet trivijalni predmet svakodn-ce, taksativna nominalizacija sveta

PERSPEKTIVE:
„pogibija“ junaka tj. odlazak Kanjoša u Mletke:
 Paštrović – relativizacija herojskog čina (smrt) „Ako pogineš – mi ćemo te slavno oplakati“
 Kanjoš – tretira kao samoubistvo, ali sa podsmehom svojoj ludosti
Zadržani stereotipi iz epske tradicije: imagološka slika Latina = stare varalice
vs.
Razgrađuje se imagologija Crnogoraca (epska tradicija: uvek heroji)
vs. Kanjoš – razobličava CG-sko čojstvo i junaštvo
Udvajanje perspektiva na KRAJU PRIP-e = ambivalentan:
1. potencijalni BAJKOVNI kraj, EPSKI kraj
 nude mu se trofeji: princeza, blago, mač
 izneverava se, jer on niš od ovoga ne uzima, već K.M. samo traži oslobođenje
Slovena od dažbina
2. potencijalni ROMANTIČARSKI kraj
 da se o njemu govori kao o heroju, očekuje slavan glas o sebi

3. REALISTIČKI kraj
 jedini verodostojan: o dažbinama: obećanje Mletaka da će osloboditi Slovene od njih
4. pripovedač – epilog: POSLOVICOM
 „Kako su vršili – tako su i obršili“
 = primer PUNKTUALNOG VREMENA, ELIPSE!
 postupak deziluzijacije i rom. i epskog heroja, ostaje gola stvarnost: od političkih
pregovora ne ostaje ništa

67
HRONIČARSKI SIŽE
 podraz. određ. ISTORIJSKU DIMENZIJU
 pripisivanje predestinacije, fatuma u istor. događ.
 događaj u istoriji = predvidljiv  ⁐istorija Niče: repetitivnost istorije
EPSKA TRADICIJA: junak = predvodi istoriju, podređen < epskom sižeu
 pratimo fragmente junaka, i radnje, predst. nam se samo ono što najuzvišenije, herojsko,
uzorno
PRODOR REALIZMA: junak = skrhan istorjiom, nadređen > sižeu
 mi pratimo MEĐUSIŽEJNI SCENARIO: intimni svet junaka, sporedni junaci,
familijarizacija junaka
EPSKI plan REALISTIČKI plan
herojske bitke međusižejni plan,
trivijalna svakodnevica – naslovnog junaka i sporednih junaka

≠ EPSKI JUNACI ali

real. jun. = oblikuju PO MODELU EPSKIH JUNAKA!
epski model heroja i izdajnika:
izomorfni junak – svi oblikovani po istom modelu: „kao, poput Obilića“ ali ≠ Obilić
odstupanje od epskog junaka, izneveravanje epskog obrasca
REALISTIČKI
efekat verodostojnosti
sva mesta odstupanja
 od VISOKOMIMETSKOG na NISKOMIMETSKO (realist.)

JEZIK
CG-ska proza: retorske zalihe epskog govora (stereotipna leksika, stilema) = parodiraju
pr. poslovični iskazi u dijalogu dobijaju svoje parodično značenje
 komični efekat K.M. - Paštrović

JUNAK
epski junak (ratnik)– deherojizacije u novi model junaka: hvalisavi vojnik
≠ vuče korene iz antič. tradic.(Plauta), = iz ratnič. patr. anegdote
Petar Džadžić: homo balcanicus, homo heroicus
Kanjoš Macedonović Ljubiša
Đukan Skakavac Matavulj
Priča o selu Vračima i Simi Stupici (lik Nenada Ubojice) I. Vukićević

68
epski obrazac u novi kontekst čistog laganja
mitski junaci, nezamislivi bojevi čitalac = naviknut na to;
MITOPEJSKA TRADICIJA ne postavlja se pitanje da li to laž ili istina?
KOMUNIKACIJSKI KOD
Đukan Skakavac, Priča o selu Vračima i Simi Stupici
Kad se čitalac nađe u drugačijem semiotičkom kontekstu, REALISTIČKOM KODU:
Razobličava se crnogorski mit, nedodirljivost patrijarhalnog sveta laž – za real. pripovedača, ali i za
jun-e
promena istorijske dimenzije

JOVAN GRČIĆ MILENKO

PROTOREALISTA
1869. pripovetke
primarno – romantičarski pesnik
na granici ROMANTIZAM - REALIZAM, pesnički subjektivizam
+ elementi DEZINTEGRACIJE REALIZMA – ostali neprimećeni kod publike
razlog odsustva recepcije
U gostionici kod polu-zvezde na imendan Šantavog Torbara
 ~ Hofman, Gogolj (delom rom. poetika);
 zbog poigravanja fantastičkim diskursom
skazom
 ostala nedovršena
 I deo – 1 hronotop, 1 kompleks junaka i motiva povezuje ih junak:
 II deo – Sremska ruža – II kompleks junaka i motiva naslovni pripovedač (Joca, Milenko)

MODERNIJE PRIPOVEDANJE – u naratološkim postupcima

 recepcija nije znala da prepozna

 poigravanje dijegetičkim nivoima, vremenskim planovima (kasnije – kod Prusta)

PROTOREALISTIČKI
 konvencija romantičarske fantastične priče: gogoljevski lik đavola

69
  J.G.M. – pratio nem, rus. knj.
 u 1 od priča Šantavog Torbara – pominje se Petar Brzi (iz Gogoljevih Nevskih priča)
intertxt-na reminiscencija

Način prevazilaženja romantičarske fantastike – uvođenjem FOLKLORNE FANTASTIKE

u ROMANTIZMU - fantastici – nije potrebno nikakvo opravdanje, postoji za sebe,
nije alegorija,nema realist. opravdanje, realist. motivaciju
vs. u promeni stilske formacije:
u REALIZMU – mora imati opravdanje!
Uvođenje ANTROPOLOŠKE (REALISTIČKE) MOTIVACIJE u fantastiku
LIK ŠANTAVOG TORBARA
 ≠ imenuje se kao đavo, fantastično biće, ali:
 nije imenovan; njeg. opis, doživljaji, fizionomija
 konvencije rom. opisa đavola (≈ Gogolj: zelene oči, crvena kosa,šepa)
 atributi = ostaju neodređeni (možda radi ovde, a možda i ne radi; možda ima srce, a možda i nema)
 oni = na liniji relativnog/ mogućeg/ nekonkretizovanog
Šantavi Torbar = 2* UVEDENI PRIPOVEDAČ
On pripoveda o 4 priče
Uvodi ga pesnik JOCA = 1* PRIPOVEDAČ
Te 4 priče – iluzija folklorne fantastike – susreti sa đavolom, svetim Petrom
‖ imaju realističko opravdanje
ili se ispostavlja da je onirička fantastika, da je san, izmišljotina, ali
Šantavi Torbar ne krije da je to IZMIŠLJOTINA !!!  do znanja i čitaocima i naraterima da ono
što slušaju = izmišljotina
(vs. učesnici hronotopa pričanja kod Glišića veruju, postoji sujeverje kod njih, uverenost u postojanje demonskih bića)
Pripoveda 4 priče koje su VEĆ POZNATE – slušaoci ih već čuli, i to nekoliko puta, ali uprkos tome
raže od Šantavog Torbara da ih prip. opet
ANTROPOLOŠKO OPRAVDANJE FANTASTIKE = ZABAVA
 pripovedač pripoveda ne bi li animirao, provocirao slušaoce, a ne da ih uveri u postojanje
nekih demonskih sila
 odmah se uvodi otklon od romantičarske fantastike (postojanja fant. bića)
Mistifikacija oko lika Šantavog Torbara – ne bi li se unutrašnji i spoljašnji narateri – uverili u
doživljaj priče,lakše uveli u nju; a ne da nas uvede u stanje jeze, užasa (Po)

70
PESNIK MILENKO (JOCA) = GLAVNI PRIPOVEDAČ
 predstavljen kao intelektualac, izrazito obrazovan  ne može verovati u narod. sujeverje
 kako se ubedi, tj. uvede takav pričalac u priču? – MISTIFIKACIJOM
 kao pesnik – sklon PESNIČKOJ IMAGINACIJI  osnov za razumevanje čitave prip,
i naratološku analizu
NARATOLOŠKA ANALIZA
MIMEZA = radnja; scenično, dijalozi, bez posred. prip-ča, čista radnja nikad ne idu 1 bez II
DIJEGEZA = pripovedanje o radnji u proznom txt-u

3 DIJEGETIČKA NIVOA:
1. pesnik Joca – METAPRIPOVEDANJE u 1. licu
 na samom uvodu pripovetke, ali i sporadično gde se obraća ČITAOCIMA
 reč o TEKSTU (u pisanom diskursu)
 IMPLICITNA POETIKA PISCA (šta je pesničko stvaranje)
 I deo – uvodni deo
 II deo – Sremska ruža – putovanje kočijama
 TROPIZACIJA, METAFORIZACIJA empir. sveta
 nije svojstveno realizmu
 SUBJEKTIVIZACIJA PRIP-a: lirski upliv u – narativno pripovedanje
2. pesnik Joca - JA PRIPOVEDANJE U 1. licu
 od tren-a kad se uvede lik poštara  prestaje metapripovedanje
 u usmenom diskursu, posredstvom SKAZA
 narateri = SLUŠAOCI – kojima upućene referentne, upućivačke reči, DEIKSE
 isto Jocaudvajanje FOKALIZACIJE
 vremenski nivo: danas, juče
 apelativni komentari: „čućete“, „videćete“
 deskripc. junaka, naratera ambijenta (sahrane), prostora (krčme)
 najveći deo I i II dela pripada u 2. nivo
3. lik Šantavog Torbara
 njegove PRIČE

1. METAFIKCIJA
 pripoveda se o postupcima pripovedanja
 razotkrivanje naratoloških postupaka – kako fikcija nastaje, kako nastaje fabuliranje

71
  I deo – uvodi pripovedanje
 II deo – putovanje kočijama
 za implicitnu poetiku bitno:
a) EVOKACIJA
b) RETROSPEKCIJA uvodi se nakon opisa i pojave poštara kad metapripovedanje
c) INTROSPEKCIJA
prošlo vreme
d) ASOCIJATIVNO MIŠLJENJE
= primarni za fikciju – „primitivna“, „izmišljena iskrenost“ (efekat iskrenosti, iskrenost)
na postojeću stvarnost + nadovezuje izmišljeno = literar. fikcija (nadogradnja, dopisivanje stv-i)

pr. INTROSPEKCIJE – kad pesnik Joca razg. sam sa sobom (unutr.monolog, jer za njega mora prip. u 3. l.)
tumači svojemisli, razmišlja naglas
pr. EVOKACIJA – poč. prip: udvajanje vrem. planova – prip. sadašnjost - METANIVO
(opis spoljnog sveta, kraj prozora)
− prip. prošlost
opet INTROSPEKCIJA – zamišlja šta poštar (koji se približava pripovedaču, koji stoji na prozoru)
nosi u torbi i opisuje se to (NADOGRADNJA STV-I),
a prekida se pripovedanje
− kraj prozora – vidna, čujna percepcija = zamagljena
 subjektivizacije percepcije: u ličnomdoživljaju stv-i empirijska stv.
se preobražava
− u Sremskoj ruži – putovanje kočijama, kad vidi umesto 2 panja 2 čoveka sa krvavim
rukama i oružijem, misli da su to razbojnici koji čekaju da siđe sa kočija i da ga
opljačkaju
FIKCIJA = NADOGRADNJA, preobražavanje STV-I)
razobličava se postupak introspekcije u prozi
pr. EVOKACIJE – iz pripovednog sadašnjeg vremena u pripovedno prošlo vreme
− seća se prošlog događaja u krčmi (priče Šantavog Torbara)
CELA PRIPOVETKA (izuzev uvodnog dela) osn. varka u prip

= pripada PRIPOVEDNOJ PROŠLOSTI i EVOKACIJI !!! poigravanje

iako je ispripovedana u sadašnjem vremenu!!!(umesto preteritnog vremena pripoved. vrem-a

= koristi sadašnje vreme)

[ priče Šantavog Torbara, 2* dijegetički nivo]

 iluzija: da vreme pripovedanja = ispripovedano vreme

72
 VREME PRIPOVEDANJA ISPRIPOVEDANO VREME

 pripada mu PRIPOVEDAČ  pripadaju mu JUNACI,

na vrem. distanci od mimeze, vreme radnje
od radnje  u krčmi, NARATERI
(neverni Toma, krčmarica, Cigani)
 prip. u sadašnjosti zbog SKAZA (kroz lik Joce i
Šantavog Torbara)
 HRONOTOP PRIČANJA
 APELATIVNI KOMENTARI
 DEIKSE

 = iluzija sadašnjosti jer pripada EVOKACIJI – sećanje nekog događaja iz prošlosti, ne

dešava se sada
[pripovedanje u isto ‖ vreme kad i radnja u Don Kihotu]
 Joca ‖ obraća – ČITAOCIMA („videćete“ „pročitaćete šta će se desiti kasnije“)
− JUNACIMA (komentar o junacima: kad trgovci pročitaju ovo što pišem
neće im se dopasti)
 EKSTERNI NARATERI (mi) = u istu poziciju sa ‖ UNUTRAŠNJIM NARATERIMA
(junacima)
efekat SIMULTANOSTI pripovedanja ‖ radnje, realno nemoguće
 kad pukne žica na gitari
 ugasi se sveća u krčmi pripovedanje
iluzija da se 2 dijegetička nivoa dešavaju istovremenosti
 iluzija verodostojnosti
 iluzija simultanosti KNJIŽEVNOST ‖ ŽIVOT
 nepostojanje razlike FIKCIJA ≈ FAKCIJA
 = primarni cilj realizma: da se knj. dešava istovremeno sa životom, efekat nadogradnje
stv-i, simultanost knj. i života
(ideja nadopunjavanja stv-i kroz književnost = romantičarska ideja)
romantičarsko: TROPIZACIJA pr. zvonjava zvona sa crkve ≈ jauci deteta
realistično: simultanost pripovedanja i pisanja, hronotop pričanja, skaz, metanivo

3. PRIČE ŠANTAVOG TORBARA

 čista fikcija, koja ne pretenduje na realizam
 nudi „dokaze“ (gogoljevski pripovedač) da uveri da fantastika postoji: izgubio šubaru, lulu
 provokacija, animacija naratera, slušalaca
 sklon mistifikacijama, poigrava se sa kateg, zamagljivanje razlike između:

73
 dobra – zla, istine – laži
 maska đavola, đavo
 geteovski: Faust – Mefisto
Joca – Torbar

MILOVAN GLIŠIĆ
Do ukrštanja:
FLKL. REAL. + elem. PROGRAMSKOG REAL. + elem. POETSKOG REAL.

elem. PROGRAMSKOG REALIZMA

 propaganda Svetozara Markovića
 zalaganje za tip novog čoveka 1) SOCIJALNA
 druš. ravnopravnoost MOTIVACIJA
ostv. soc. ideologije
 razdvajanje druš. slojeva na –zelenaše, kapitalisti, industrijalci (=zli) 2) ETIČKA
-seljaci, ratari, ugroženi, siromašne (=dobri) MOTIVACIJA
 moralno, etičko podvojavanje dobro – zlo
 realistično pripovedanje = na rudimentarnom nivou
 SEOSKA PRIPOVETKA
 socijalističke ideje o novom čoveku (socijalisti)
(i kod Lazarevića, koji, ipak ima ironijski otklon prema soc. idejama, dok ih Glišić otvoreno prihvata)
 SATIRIČNI SLOJ
 usmeren na kapitalističke slojeve (zelenaši, popovi, pseudointelektualci)
 alegorija
 = otvorena satira! (Glava šećera – na poč. razg Radana Radanovića i učitelja = satirički
udar na ondašnji pseudointelektualizam)

elem. POETSKOG REALIZMA

 najređe prisutan
 Prva brazda
o apologija matrijarhata
o prevazilazi objektivno pripovedanje i zalazi u idealizaciju
o tematiz. porodična zadruga (povlašćen, idealizovani svet porodice = svetinja),

74
 o markovićevski odnos apologije porodič. zadr. – podrazumevano povlaščen sloj,
nedodirljiv, o tome se ne pripoveda
o ETIČKA MOTIVACIJA izrazito prisutna

FOLKLORNI REALIZAM
 pripovetke podložne kritičkom čitanju

Podela Glišićevih pripovedaka:

1. KOMIČNE PRIPOVETKE, ANEGDOTE - Šilo za ognjilo, Roga
2. PRIP. SA OZBILJNOM TEMATIKOM - Posle devedeset godina, Glava šećera
(anegdotski zaplet ili komika)

1. KOMIČNE PRIPOVETKE, ANEGDOTE

 Skerlić: poreklo < renes. knj. (stari fr. žanr fablio)
 ali Glišić nije bio eruditni pisac! nije čitao svetsku književnost!
 preuzimanje gotovog obrasca žanra (koji = okamenjen, formiran u jednoj poetici)
ali se kasnije stilizuje sa stilskim obrascima razl. epoha

 ANEGDOTA kod nas – FLKL-no poreklo (Glišić)

− RENES-no poreklo (Bokačo – Matavulj Bakonja fra Brne)
 tip humora – iznenadni obrt
 tip zapleta – podvala, zavera, igra, bezazlena šala
 kompozicija – kratka: - jednoepizodičnost izbor pripovedača = ograničen
 sceničnost naratološke igre
 dijalogičnost
2 tipa pripovedača kod Glišića:
 3. lice, sveznajući prip.
 1. lice, skaz

Posle devedeset godina

 90% sveznajući pripovedač, heterodijegetički pripovedač, van dijegeze
 OKVIR (prolog i epilog) – komentari (apsolut. objekt.)auktorijalni pripovedač
IRONIJSKI OTKLON od FANTASTIČNE FABULE ! (sa rezervom, humorom)
(bez ovog okvira bi bila romantičarska pripovetka, kao u Gogolja ili Hofmana)

75
Glava šećera, Prva brazda
 sveznajući pripovedač (otklon od fantastike)
ne pojavljuje, već – daje slike

početak Roge
 skaz u 1. licu = najfrekventniji kod Glišića
(ispovedni monolog (Lazarević) već stoji sa strane, posmatra i prenosi šta se dešava)
HOMODIJEGETIČKI PRIPOVEDAČ, pripada dijegezi, ali ≠ LIK
/DRAMATIZOVANI PRIPOVEDAČ/ - idealan za skaz
 apelativni komentari
 kolokvijalni, razgovorni stil
 regionalni kraj (Šumadija, Valjevo), ali regionalizama ne primećuje se,
oštra dijalekatska odstupanja

FOLKLORNO OPRAVDANJE FANTASTIKE

1) IRONIJSKI OTKLON
Posle devedeset godina
 pozivanje na primitivni um čoveka, na praznovericu i pagansku svest
2) PSIHOLOŠKA MOTIVACIJA
Glava šećera
 psihol. mot: halucinacije, snoviđenja, psihič. poremećena stanja (opijati, dušev.
poremeć)
 dozvoljava sve vidove fantastike
 = argumentacija svojstvena VISOKOM REALIZMU
 crno dete
 flkl. mot – fantastično biće
 realist. mot – priviđenje (< poremećaj Radanove svesti)
 višeepizodična kompozicija  ANEGDOTA
 kompoziciono se sklapa postupkom METAFORE
 NASLOV = METAFORA
1. ep.  razvijeni motiv: glava šećera
2. u kafani od ruke do ruke
3. na mostu = metafora
4. na slavi povezuje sve epizode
5. ubistvo Đuke

76
SPOLJAŠNJA FOKALIZACIJA
– konflikti = između junaka (≠ u junacima), u spolj. sredini
GOVORNI ŽANROVI
– prisutni zbog sceničnosti, dijalogičnosti
 svakodn. kom. ≠ lit. kom. (pozdravi, psovke, tračevi, zdravice)

HRONOTOP PRIČANJA
– tipično flkl-ni (kod Ignjatovića – hronotop pričanja, ali folklorni)
a. flkl. markirano mesto (kafana, vodenica, most, put)
b. flkl. markirano vreme (ponoć, noć, veče, zora)
c. narator (profilisani, ne može svako: iskusniji, stariji ljudi sa bogatim životnim iskustvom, svoje
flkl-no znanje prenose naraterima)
d. narateri (obraćanje spoljašnjim (čitaocima) i unutrašnjim (slušaocima) )

Kad Glišić izlazi iz domena usmenog modusa i zalazi u PISANI MODUS

 intervencije pripovedača u tekstu – KOMENTARIMA (Roga - fusnote)
 da se skrene pažnja s toga da je tekst = tekst, a ne usm. varijac. neke priče
 prisus. etnografizama – pojmovi iz etnograf. tradicije, koji se nalaze u ttxt-u,
explicitno objašnjeni / neobjašnjeni (pr. u fusnoti: šta je roga)
 promena recepcije: narateri ≠ iz kruga Glišićevih savremenika,
nama, široj publici

Posle devedeset godina

 odrednica iz Vukovog Rječnika: o vampiru Misibradi
 Glišić skupljao poslovice, zagonetke (jednostavne žanrove u govorne žanrove)

DIJALOG SKAZ

između junaka prip. pripovedaču (narator)

mimeza dijaloš. forma narator: narateri
narateri – interni (junaci)
−eksterni (mi)
dijegeza

77
 LAZA LAZAREVIĆ
osnov moderne proze
80-e XIX (do Laze Lazarevića) – svi pisci = u prelaznim fazama
REALIZAM kao stil. pravac = prip. PISANOM MODUSU
vs. opterećenost USMENIM MODUSOM (razlog zaostanka za evrop. real.)
sa Lazarevićem ova opterećenost usmenim modusom prestaje
domen VISOKOG REALIZMA
poznavalac evropske tradicije (nem: Gete, rus: Turgenjev, Gogolj)
lekar po vokaciji, a ne pisac  postupci: - psihologizacije
 doživljenog govora
 unutrašnjeg monologa

 nema kod prethodnika

 anticipator postupaka/ ideja/ tema
kompleksan stil
recepcija: oduševljenje kritike vs. Matoš
publike Kašanin
Skerlić – prebacivao L.L. za moralni dogmatizam i
konzervativizam;

L.L. – za očuvanje patr. sistem. vredn-i

− žaljenje za gubitkom idealiz. patr. zajed-e
− napor da se održi neš što propada  tragič. rasplet

LIK MAJKE = glorifikovan, patr. moral. ideal

SUBJEKTIVIZOVANO PRIPOVEDANJE (real.) (ne misli se na prip. u 1. l, lirizaciju prip.)

 TROPIZACIJA PRIPOVEDANJA
 RETORIČKA STV. (vs. mimetička, empirijska stv koja = predmet mimeze, svakodn.)
= svojstvena moderni – stv. se predočava stil. fig-ma, a ne podražavanjem
 METAFORA u real. prip = pr. subjektivizacije, odstupa se od ideala dagerotipije
jun. u psihol. prelomnim stanjima, verbalizacija psihol. stanja = otežana
L.L. koristi  metafora, kontrast, jer prip. = u 1.l. (nema sveznajućeg prip.)
 Vetar – „pakovanje misli“ „šetalica sata koja se laktovima probija kroz dim“
 opis bolničke sobe – modernist. diskurs: reči se zamenjuju metaforama,
elipsama
 emoc. patos (≈ romantičar. ironija) – patos koji se razara ironijom:
pr. Miša kad priča o Ani, a potom sledi autoironijski postupak

78
STIL LAZE LAZAREVIĆA !
1. KONTRAST – sve: kompozicija, karakt. jun-a
2. METAFORA – kad jun. nmg artikulišu svoje unutr. stanje
3. METONIMIJA – Sve će to narod pozlatiti – unutr. stanje jun-a,
naslov = ironija, metonimija  piščev, prip-čev odn : kjflakj;
II epilog = metatxt,psihol...
4. SIMBOL – lajtmotivi: vetar, oči, mod. kjalj
5. IRONIJA – naslov = ironija

Prvi put s ocem na jutrenje

REDUKOVANI SKAZ
 „usmeno“ prenošenje priče
 komunikaciona situacija (hronotop pričanja)
 narator - udvajanje narativnog Ja, 1. lice – doživljajno JA
- pripovedno JA
 narateri tend. ka usmenosti
 „nemi“ – nedramatizovani, ne oglaš. se, ali – apelativni komentari (2.l.mn. „čućete“)

F-JA REDUKOVANOG SKAZA:

a) ostatak redukovanog skaza - u apelativnim komentarima, tj. prisustvu naratera
b) stvaranje dramske napetosti ↑ - čitaocu skreće pažnja da do nekih kulminacija u radnji tek treba da dođe
c) anticipacija predstojeće radnje

PROLOG = izbačen
UVOD: „Bilo mi je, vele, devet godina: „ _______“
naznači prip-ča u 3. l.
OKVIRNI (UVEDENI) PRIPOVEDAČ U 3. L.
prenosi reč Miši (≈ Švabici)
povlašćen
CELA PRIPOVETKA = u 1. L. – MONOLOŠKI ISKAZ reduk. skaz
= usmena priča odraslog Miše naznaka usmenosti!

grafički početak monologa

- ≠ unutrašnji monolog
- = monološka ispovedna forma

79
2 FOKALIZACIJE (NARATIVNE PERSPEKTIVE):
NARATIVNO JA – prip. sadašnj. (odrasli Miša) vremenski distancirane
DOŽIVLJAJNO JA – narat. prošl. (dečak Miša, 9 god.) iskustvena razlika

PERSPEKTIVNA FOKALIZACIJA (1. lice)

- sklon auktorijalnim komentarima
- radnja < iz persp. jun-a  ograničavanje saznanja  mi, kao čitaoci = uskraćeni za sveznanje
- unutrašnji monolog
ODSTUPANJE OD FOKALIZACIJE
- prip-ač = više info. no što bi mogao unati kao dete
opis oca u kockarskoj sobi, kroz ključaonicu – emot. stanje oca
dečak viri ispod jorgana – majku i oca – emot. stanje majke
PARALEPSA – doživljajno JA = prenosi info koje ≠ može znati,
≠ može da zapazi/ percipira/ razume

ANALEPSA (RETROSPEKCIJA)
PROLEPSA (ANTICIPACIJA)
- narat. da saopšti događ. koji sledi
- ≠ mora biti explicitna
- 2 oblika: 1) EKSPLICITNI KOMENTAR
− „videćete“, „čudićete se“
− morfološka jedinica
– domin. u I-im f.real, kasnije ređe
2) LAJTMOTIVI (simbolist.)
– kako bi se anticip. kraj radnje
− da se uzdigne sa DENOTATIVNOG na
- dagerotipsko, faktografsko
- sintagma: linearni nivo poč – kraj txt-a (poenta, smisao)

− KONOTATIVNI NIVO
- vertikalno čitanje, mi ga otkrivamo
- izdizanje na analogijski, simbolički nivo
- paradigma: LAJTMOTIVI, INTERTEXT, PODTEXT, METAFORE
Implicite
lajtmotiv
PARADIGMA
KONOTATIVNI

DENOTATIVNI

SINTAGMA

Explicite
motiv

80
MOTIV – osn. jed. txt-a; є sintagmat. planu
LAJTMOTIV – rasuti u txt-u, ≠ direkt. povezani, simbolist. smisao txt-a; є paradigmat. planu
Prvi put s ocem na jutrenje
- srebrnjak, Mitrov pištolj,
- menjanje opisa Mitrovih očiju – lepota, raskoš patr. glave porodice; gradativno –
tamncije, mračnije, siromašnija odeća, kockarska soba = kulminacija, nepostojeći
pogled
KONTRAST
- početak vs. kraj
- = stilistički, retorički postupak!
- za psihologiju junaka: sa sintaksičkog na semantički nivo txt-a
- jer: sveznajući prip.  teška karakterizacija u 1. l: čovek sam sebe ≠ može analizirati,
posebno u kriznim situacijama  sposobnost artikulacije
 emotivni paroksizam
 interes za krizna stanja junaka, prelomni trenutak
 Kako verbalno artikulisati paroksizam?
a) TROPI (kontrast, metafore, v. prethodno)
b) izbor ŽANRA
a. NOVELA – ren. žanr; ≠ prisutna toliko u ranijem real. pre L.L.(≠imali ren knj.)
− morala doći iz II izvora: uticaji stranih knj-i (rus, nem. knj.)
(novela + roman = primarni žanr)
Živković: Lazarevićevu prozu = pripojio NOVELISTIČKOJ PROZI (PRIPOVEDNA PROZA)
PRIPOVETKA NOVELA

- EKSTENZIVNA (graniči sa romanom) - LAPIDARNA FORMA

- opsežna deskripcija - OBRT
- DRAMSKA PROŠLOST - POENTA
- OPSEŽNA KARAKTERIZACIJA i = tačka spajanja sveta = lajtmotiv
PSIHOLOGIZACIJA (srebrnjak,pištolj)
geneza junaka u vrem. i prostoru estetska motivacija: zašto pisac uvodi neki
motiv u txt (Čehov: „pištolj mora da opali“)
- in medias res (iznenadan poč. i kraj)
- simbol = karakt. za novelu
- SADAŠNJE VREME
mogu i vrem. iskoraci, ali dram. napetost
= kroz obrt  radnja mora u sad. vreme
- JEDINSTVO VREMENA i PROSTORA
DRAMSKA SADAŠNJOST
DRAM. NAPETOST↑
- geneza junaka LAJTMOTIVSKI i STILISTIČKI
POSTUPCI kao II nač. za psihologizac. jun.

81
pr. opis Mitra u kockarskoj sobi
- oči „kao durbini sa polupanim staklom“  METAFORIZACIJA
- razbacani tanjiri, pepeljare, ostali predmeti u sobi METONIMIJA
a) predmet = u metonimijsku vezu sa ljud. psihom: um. opisa unutr-i jun-a  opis. se
predmet
b) glagoli = u metonimijskoj f-ji da bi se opisao Mitar
 METONIMIJSKI POSTUPCI U F-JI PSIHOLOGIZACIJE

KARAKTERIZACIJA MAJKE vs. KARAKTERIZACIJA OCA

- monovalentna, 1-dimenziona - polivalentan, konfliktan doživljaj njega
- ETIČKA, RELIGIOZNA MOTIVACIJA
a) majčin lik = neproblematičan
b) ≈ svetac
 predmet rane kritike: patr. pristrasnost liku majke, žena kod L.L. nema
 model majke – svetla figura, moralno neprikosnovena

AUTOKARAKTERIZACIJA
- u glasu narat-og JA: odrasli Miša, u sećanju, evokaciji, retrospekciji
- glas odraslog Miše koji komentariše oca = menja se  menja se doživljaj oca
-sebe posmatra u retrospekciji; = neproblematičan, nostalgija, melanholija
- melanholična distanca: žaljenje za vremenom koje proščo = osećaj tokom čitavog txt-a

DOŽIVLJAJ OCA iz fokalizacije - odraslog čoveka otkud takva promena u Mitru?

- deteta - samo da = sklon proroku ??????
- nepoznavanje M-ve unutrašnjosti
utisak da se uklapa u model kockara = privid, iz persp. deteta
RAZLOG ZA UDVAJANJE PERSPEKTIVA: čovek nije 1-odimenzionalan
- 2x početak složenost
- 2 epiloga ljudske
- 3 fokalizacije psihe
ODRASLI MIŠA – da nam dâ pravu sliku svoga oca;
- pokušaj da se preoblikuje lik oca;
- retrospektivno objašnjenje Mitrovog lika
- „majka mi je pričala da on nije bio takav“
VIRTUELNI NARATIV (POTENCIJALNI SIŽE)
delovi u txt-u koji kriju potenc, neispripovedanu priču

motivisan preobražaj junaka!

82
2 EPILOGA
I) odlazak porodice u crkvu
II) konstantu o Peri Zelembaću – tuca kamen
 tendencija: pobeda dobra?  ETIČKA MOTIVACIJA (dobro vs. zlo)

ELEMENTI POETSKOG REALIZMA

- u poslednjoj sceni, odlaska u crkvu
- kao apsolutno dobro, uzvišeno, sentimentalizovano, patos porodične scene

Sve će to narod pozlatiti

TEMATSKI odudara
- ne dotiče se porodičnog života
- srpsko-turski rat 1886-1887.
a) 2/2 XIX v. – u srp. prozi – ratna tematika kao da ne postoji  istor. rom.
RATNA PROZA
ANTIMILITARISTIČKI TXT. (pacifistička ideologija)
METAPRIPOVEDAČ (poslednja rečenica) – prilog o ratnim invalidima

NARATIVNA MASKA – SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ

− DOŽIVLJENI GOVOR
 jedini postup. psihologizacije (mnogo pre S. Rankovića)
 razmišlj. Tanasija šta Čerkezi rade u K..???
 ≠ grafički odvojen od dijegeze 1. lice + 3. lice

BLAGOJE KAZANDŽIJA
- sveznajući pripovedač
- spolj. izgled: nervoza, nemir, grub čovek sa sela SUKOB NA
vs. INTRAPERSONALNOM
- unutr.izgled: plave oči (osn. mot. za psihologizaciju jun.) INTERPERSONALNOM planu

TANASIJE JELAČIĆ
- spolj. izgled: vojno lice, stav, disciplinarno držanje; mot sablje
vs.
- unutr. izgled: prilično aljkav, ponašanje geaka (seljaka)

INVERZNO
DETALJ = prip. domenu PSIHODESKRIPCIJE
graditivno kontrastiranje putem dijaloga

83
osn. postupci: - SCENIČNO NIZANJE DOGAĐAJA
- PSIHODESKRIPCIJA

odn: RATNIM INVALIDIMA – Blagoje

- Tanasije – dužnost smrti
-
KONTRASTNE SUDBINE JUNAKA – Tanasije – porodica mu se vraća; gradi
- Blagoje – sin mu se vraća kao invalid

graditivni nivo nizanja kontrasta do klimaksa

KONTRAST – u psihodeskripciju, zaoštrava se u epilogu
METONIMIJA – opis enterijera – za psihol. stanje Blagoja
UNUTRAŠNJI MONOLOG za Tanasijevu psihologizaciju; o sudbini žene/ deteta/ porodič. kući/
DOŽIVLJENI GOVOR Čerkezima/ Turcima

PROSPEKCIJA – za anticipaciju predmeta

POČETAK
1) METONIMIJA
2) in medias res
„I sumrak već poče padati, a lađe još nema“
prolog, epilog vs. II pripovetke
čitaocima – do znanja da joj neš prethodi; određeni kontekst (= izbačen, ne poznajemo predpriču)
saznajemo kroz txt, na nivou sugestije
pomoću: METONIMIJE i ASOCIJAT. PRIPOVEDANJA
pretp. se da Blagoje prepričava ?????
u stanju neznanja, iščekivanja, da ne zna šta mu se a njim dogodilo
ali ovo ≠ tako – Blagoje zna šta se desilo njeg. sinu, ali odbija da se suoči sa stv-ću
psihološki mehanizam odbrane od nesreće koja ga čeka
opisom ENTERIJERA
- kafanska stolica bez noge METAFORA
METONIMIJA – kao da se fotografiše;
B-va percepcija (baca je od sebe),
≠ samo pripovedačeva
- na čaršavu crvena mrlja (trzne se)
igra PODSVESTI – da B. zna da mu je sin ozbiljno ranjen uznemirenost junaka

ASOCIJATIVNO PRIPOVEDANJE
- isključivo u karakt. lika Blagoja: nervozu, nemir, potrebu da se stalno govori (vs. Tanasije - ćuti)
(mehanizam straha ili iščekuje nešto loše)
- pr. nepovezani opisi jahanja konja; = buncanje, u snu ili na javi?
san, snoviđenje, halucinacije

84
 - potreban perceptivni okidač – zvuci, pokreti iz spoljašnje sredine, kako bi jun. započeo
bujicu reči
- alogična nepovezanost međutemama????

LAJTMOTIV
- makar 2 puta ponavlja u txt-u; na samom poč: sunce
- svojstven lirskom pripovedanju (≈ B. Stanković)
a) za modernu: - za simbolizaciju
-psihologizaciju (bez deskripcije)
-subjektivizacija prip.
kod L.L: SUBJEKTIVIZOVANA SLIKA SVETA:
1. PRIP. U 1. licu
2. RETORIČKI STIL. POSTUPCI
3. FOKALIZACIJA
4. LAJTMOTIVI
 odstupa od kanona realističkog pisma jer mimetički odn. : stv-i
 modernije tendencije

opis zalaska sunca

- simbolist. konotaciju (realist. mimeza)
- poč: sunce već zašlo, zraci se izdižu ka nebu ≈ ruka čoveka koji prosi
- kraj: simbolist. značenje dobijana kraju prip-e, kada retrospektivno čitamo txt: Blagojev sin
na kraju zaista prosi

KONTRAST
1. KOMPOZICIJA
2. MORFOLOGIJA JUNAKA
3. STILISTIČKI ASPEKT
a. sentimentalistički, patetetični sloj – u kriznim trenucima
-emot. patos, primarno kod Blagoja
b. humorističan tonalitet – poništavanje patetičnog zanosa ironijom/ komič. opaskama
u Blagojevim monolozima/ dijalozima: komb. bolni patos + komič. opaska
u stavu iščekivanja: opis grbavog konja = neočekivano komičan (+ mimika, gestikulacija)
HUMOR = emot. rasterećenje, pražnjenje (≈ smeh na sahranama, plač na rođenju deteta)
događaj vs. emoc. reakcija u rezonanci ???

85
KRAJ – L.L. = sklon dvostrukim epilozima
I) kontrastna sudbina 2 junaka: vraća porodicu vs. vraća sina bogalja
II) metatextualni – izlazak iz narativne sadašnjosti u empirijsku sadašnjosti:
obraćanje autora, metapripovedača: „Ovo je moj prilog, a vi ako hoćete - udelite“
1. SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ
2. METAPRIPOVEDAČ
3. AUTOR

IRONIJA
- u naslovu javlja, otkriva se tek pri retrospektivnom čitanju
 dopunjavaju se KRAJ + POČETAK pripovetke
- nema je u samom tkivu txt-a!
KOMENTAR PRIPOVEDAČA/ AUTORA
Blagoje sinu: „Ma, sve će to narod pozlatiti“
I put – narod = daruje zlato
II put – gubi značenje  ljudi na sve oguglaju pa i na ??? ovalce??
 KOMENTAR O LJUDSKOJ PRIRODI
o u njemu = ironija, naslov = ironija
o ironijska rezignacija, melanholija (≠ podsmeh)

ANTICIPACIJA
- razg. Blagoja i Tanasija o nekom bogalju ispred crkve
utisak da je reč o drami apsurda
≈ razgovor gluvih (kod Nušića)  rasterećenje humorom, za nas iz spolj. sveta
(„onog bez noge“, „onog sa štapom“)
IZBEGAVANJE IMENOVANJA STVARNOSTI od str. Blagoja
 moderan postupak vs. osn. premise real. pisma

Švabica
objavljena posthumno
naznake autobiografskog pisma
ŽANR
EPISTOLARNA FORMA
- 13 pisama, ali nije cela u pismima
- PROLOŠKI DEO ≠ u formi epistole; = čist prozni txt.
elem. PUTNIČKEPRIPOVETKE
- spec. za sentimentaliziam

86
  po svojoj genezi nije realistična, = SENTIMENTALIČNA
 stilističko osciliranje: sent-rom vs. real. (Švabica, Verter)
 u celini = jeste realistična: PROLOG = daje realist. kontext

mot. PRONAĐENOG RUKOPISA

= lit. koncencija
- čitaocu do znanja kao otklon : onome što sledi
a) interni čitalac = čitalac u txt-u prilaziti sa distancom i preporučljivo
b) externi čitalac = mi ironijskim otklonom
IRONIJA u AUTOIRONIJU
- OKVIRNI PRIPOVEDAČ
- i njegov prijatelj (= „redaktor“) – da trampi rukopise za album Pompeja
a) mot. Pompeje – razrušen grad, fragment
b) lav, moljac – izgrizeni rukopis
PARALELIZAM u neku ruku, doslovan:
 krnjavi rukopis ~ krnjavi grad Pompeja
 arheološ. fragm. grada (lav) ~ fragm. rukopisa (moljci)
(~ Roman bez romana – moljci izgrizli rukopis baš na mestu gde bi trebalo erotski opis)

FRAGMENTARNA FORMA
- kad u pitanju erotski opis
- ali ≠ NEDOVRŠEN TXT
- = ILUZIJA NEDOVRŠENOSTI
LAKUME u txt-u
- gde treba da se predoči PSIHOL. STANJE JUNAKA
(= prećutkuje se)
- na narotološkom planu = ELIPSA
a. skrivaju erotske momente
b. na svim mestima gde Miša treba da saopšti svoj odnos sa Anom
a) EMOCIJA se prepušta elipsi ELIDIRANO PRIPOVEDANJE
MOT. POMPEJE
= motivisanje praznina u txt-u koje će uslediti ESTETSKA MOTIVACIJA
- f-ja OKVIRA
- otklon : narativu (ljubanoj priči koja sledi)
forma „kutija u kutiji“ – kada se priča udvaja: 2 pripovedača u 1. licu

f-ja UVEDENOG PRIPOVEDAČA = IRONIJSKI OTKLON

stav okvirnog pripovedača : ljub. priči = sugestija kako čitalac treba da čita priču
≈ isti odn : vlastitoj ljub. priči ima i Miša

izuzetak = 13. PISMO (poslednje) – odskače po tonalitetu, temi

87
Između pisama - ne uspostavlja direktna, neposredna veza
Nedostaje ADRESAT (onaj koji odg, nekom pobratimu)
 u f-ji FRAGMENTARNOSTI
 POETIKA ĆUTANJA, PREĆUTKIVANJA
- grafič. znak na poč/kraju = niz tačkica
- čak i u opisima – reči se prekidaju
- = najhermetičniji način kako predočiti psihološko stanje junaka
 SUBJEKTIVISTIČKI elem. i MODERNOST Lazarevićeve proze
- ćutanje = ide donekle, prekida se u 13. PISMU
a) ne pripada hermetičnosti/ ironiji/ elidiranju, vs. ostalih 12 pisama
b) u pravom smislu = REALISTIČAN KRAJ
 sve prećutkivano u preth. 12 pisama se razjašnjava

 ROMANT. SENTIMENTALNOST, patos, ironij. otklon od erot. želje

 AUTOIRONIJA jer prip-ač u 1. licu, prema sop. rom. duhu
navodno dijaloška forma
+ adresat
= MONOLOŠKA, ISPOVEDNA FORMA DNEVNIKA
LIK POBRATIMA – alter-ego
- ali ukida se njeg. glas
- podvajanje ličnosti u sebi
INTERIORIZACIJA DRUŠTVA – glas majke/ oca/ porodice/ prijatelja; = unutrašnji roditelj
= GLAS PATRIJARHALNE ZAJEDNICE = super-ego; vs. EROTSKA ŽELJA = ego
- moralna čistota i dogmatičnost, puritanizam
- da ne mešanja vera, nacija (Srbin - Nemica) – zatvorene zajednice XIX v. u unutrašnjosti
- stereotipi, predrasude, druš. konsenzusi patr. zajed-e
NASLOV
a) Švabica = pogrbni naziv za Nemicu;
b) ≠ Mišin glas, = glas njeg. majke/ sestre/ pobratima (u Valjevo – protiv njeg. ljub : Nemici)

MOT. NEDOZVOLJENE LJUBAVI

- nije uverljiv jer se neš desilo u psihologiji Miše
- „zabrana majke i sestre“ = zamena teza  Miša ovime neš prikriva
ali + PSIHOLOŠKU DUBINU
- sestra nosi sliku umrle Ane – Miša kaže: „Vrati mi je“

88
 Verter
Ironija i autoironija – kod OKVIRNOG PRIPOVEDAČA
gogoljevski postupak (ironija i autoironija)
stalni otklon od SENTIMENTALIZMA i PATOSA
IRONIJSKI OTKLON OD PREDTEKSTA
- gl. jun. Janko = implicitni čitalac Geteovog romana
- naslov = reminiscencija na biograf. činjenicu iz Geteovog života: susret Getea i Šarlote
(ljubavnice) u Vajmaru  Geteu inspiracija za pisanje Jadi mladog Vertera
- ljub. trougavo: Albert, Lota, Verter = aktualizuje se u primeru: Janko, Mladen, Marija
- Geteov Jadi mladog Vertera = hipotekst, predložak koji se parodira
a) pripada sentimentalizmu (epistole, ispovedni ton, emocije, patetika)

AUTOIRONIJA kod Švabice – kada Miša šalje pobratimu pisma o Ani, podsmeva se tom svom
ljubavnom zanosu. Svoju ljub. priču poredi sa nemačkim romanima
 način da se uspostavi OTKLON PREMA LJUBAVNOM ZANOSU

postupak distanciranja od ljubavi kod Miše:

AUTOIRONIJA kod Miše – postupka specifičan za LIK INTELEKTUALCA
OŽIVLJAVANJE LITERATURE – knj. junaci podražavaju jedni druge, u Verteru –
posredstvom PARODIJE

SAN
- kao postupak ONEOBIČAVANJA STVARNOSTI
- uvodi se kao virtuelna priča, postojanje PREDPRIČE – kod L.L. postoje začeci nerealizovanih
sižea
 POTENCIJALNI NARATIVI
- Sve će to narod pozlatiti – kroz Blagojevo pismo i suprak
- Prvi put s ocem na jutrenje – kad se prip. o Mitru kao o drukčijem čoveku

ELIPSE
- to su zapravo prećutkivanja: erotskog pisma (13. pismo)
unutrašnjeg konflikta u junaku

METONIMIJA
- 13. pismo – obesmišljavanje njegovih lekarskih elemenata (koriste ih deca)

89
 - pojavljuje se explicitno psihološko stanje Mišino
- Miša gubi svoju f-ju ukao brat/ sin/ lekar  gubi svoj identitet

Švabica
- konflikt između individualne želje vs. patrijarhalne zajednice

Verter i Vetar
- potreba da se uspostavi distanca od romantizma (potiskivanje emocija)

Verter
- ispoljavanje emotivnog zanosa – travestija
- Janko se pred. kao neko ko je kopija Vertera (Gete)

Vetar
 najbolja naša pripovetka (nedorečena)
 lik intelektualca
 alter ego – Joca
 izostavljena PREDPRIČA
 nagoveštava se postojanje predpriče: „Ovako je pričao Janko...“
 OKVIRNI PRIPOVEDAČ
 ISPOVEDNI MONOLOG – Janko se vraća,
daje se profil junaka: konfilkt između patr. morala vs. zapadnog obrazovanja
 SOCIJALNA MOTIVACIJA – kroz nekoliko majčinih rečenica
 biblijski motiv o anđelu
 majka – ima božanski autoritet nad sinom
 porodični trokut – jer se uvod predpriča o prijateljstvu čiča Đorđa i Jankovog oca. Janko se
seća odnosa između njih
priča važna jer se prećutno uvodi zbog ljubavnog odnosa između njegove majke i Đorđa
Đorđe – kao zamena za oca
 zatamnjen lik Đorđeve kćeri
 sve međuljudske relacije – ostaju nedokučive
 motiv bolesti – vezuje se za Đorđa
 lik Joce – alter ego; kao vrsta konkurenta
 motiv sna – ONIRIČNA FANTASTIKA i NUMINOZNA MOTIVACIJA

90
 NUMINOZNA MOTIVACIJA
- domin. u romantizmu i neoromantizmu (kraj XIX v.)
- sve ono što je suprotvnost antropološkoj motivaciji (biološka/ etička/ psihološka/ socijalna),
tj. racionalnom objašnjenju
- uključuje se kada junak uradi nešto za šta ne postoji racionalno objašnjenje u txt-u
- upliv iracionalnog momenta
- signal prekida realističkog modusa

lajtmotivi OČIJU, VETRA, BELINE

- pojavljuju se nekoliko puta u txt-u
- motivi se podižu na simbolički plan

motiv BELINE
pojavljuje se konstantno od sredine do kraja
1) EMPIRIJSKO značenje
– gde se opisuju beli zidovi, čaršafi, soba, lice Đorđeve kćeri, bolest Đorđevih očiju
(„navlačenje belog na oko“)
2) ONTOLOŠKO značenje
– da bi se opisalo egzistencijalno stanje junaka
3) SIMBOLIČKO značenje
– praznina kao doživljaj egzistencije, ispražnjenost smisla; jedinka gubi smisao postojanja,
simbolistička proza; u liku Janka belina se koristi da bi se nagovestila mogućnost
ispražnjenosti
Postupak pripovedanja – u samom txt-u postoje beline. (U Švabici su grafički osetne, na kraju teksta
i praznina u samome Miši)
U prip. Vetar – nema elipsi, lakuma, postoje beline. Na svim onim mestima gde Janko gubi
sposobnost govora (pr. njegov san) i uopće – sva mesta u txt-u koja su nerazjašnjena. Trenutak kada
pripovedanje pređe u tišinu. Tišina kao nemogućnost artikulacije: nemoć junaka da razume sebe
 krah realizma  nastanak moderne

SAN
- kao postupak ASOCIJATIVNOSTI, ukidanje logičko-kauzalnih veza
- kao pojava predstavlja odraz stvarnosti
- u samom txt-u dolazi do semantičkog prekida između sna i stvarnosti

91
- SEMANTIČKI PREKID: odnos Janka – majke, neimenovane devojke – Janka, Janka – Đorđa,
na kraju pripovetke – tačkice i tišina
- san se ne uklapa u razumevanje txt-a

TRI TAČKE
- kada Janko odlazi u bolnicu, gleda bolesnike, on ne može da razume sebe  odatle praznina
- ispripovedana u 1. licu, da je ispripovedana u 3. licu ne bi postojala ova zavrzlama

motiv SLEPILA
≈ isto što i motiv BELINE
- poenta što nije slep Đorđe, već – Janko
- Jankovo slepilo: slepilo čoveka koji ne razume šta se događa, zaslepljenost majčinim moralom,
vaspitanjem, slepa poslušnosti; slepilo kada je reč o odn: ženama (ne postoji ljubavni odnos)
- problem što ne vidimo uzrok slepila i osećaja praznine

motiv OČIJU
- koriste se za predočavanje karaktera ili psihologije junaka
- lik neimenovane devojke – oči koje ga vuku na dno, njen pogled ga je zakovao za zemlju,
pogled koji dolazi iz mraka i beo je
- lik Đorđa – pogled koji dolazi odozgo, potpuno izbezumljen, prazan
 u oba slučaja – pogled dolazi van ove stvarnosti, neobjašnjivi su
 stvarnost – koja je iracionalna, nedodirljiva, neobjašnjiva, ljudska psihologija je sve ovo;
puno kontradiktornosti, sukob tamnog vs. belog, jasnog vs. nejasnog

METAFORA
- elementarni postupak u f-ji PSIHODESKRIPCIJE
a) opis scene u sobi (na kraju), napetost, ne samo da se kod Janka javlja slepilo, već i
gubitak vazduha, duva vetar i diže se prašina i zamagljuje njegov pogled
b) zagušljiva, zadimljena soba – dim, vetar – postaje opipljivo
- metafore za Jankovo slepilo: dim, vetar, prašina, slepilo, belina
a) Jankove misli se gomilaju ≈ kao što se stvari „guraju u kofer, ali više nema mesta“-
metafora pakovanja misli
- ostvarena metafora koja se koristi kada je potrebno apstrahovati materijalno, pretvoriti
metaforu u sliku
 u onim trenucima kada se Janko nalazi u trenucima tišine,

92
NEMOGUĆNOSTI ARTIKULACIJE MISLI I OSEĆANJA

93
 SIMO MATAVULJ

- VISOKI, RAZVIJENI REALIZAM

- multioregionalan pisac (~ Sremac): SRBIJA, CRNA GORA, DALMACIJA (prema geogrf.
regijama se i deli njeg. proza)
- ITALIJANSKA PROZA – uticala na Bakonju fra Brne i CRNOGORSKU PROZU

Bakonja fra Brne

- 1888. i 1892. (SKZ) – nju čitamo danas, II redakcija Bakonje

- utisak DEHEROIZACIJE, kraj XIX veka
- model sveta – italijanska, renesansna, KARNEVALSKA proza
- krablezijanski roman (Krnjević)
- ovde nema savremenog ruskog/ francuskog romana XIX v. ima ga u BEOGRADSKOJ PROZI
- ima „nekoliko Matavulja“ (Kašanin) – različite poetike; protivurečnost, ambivalentnost;
načela njeg. poetike = dijalog, dijalektika

mot. ISPOVEDNIKA, VEL. GREŠNIKA = PARODIRA SE

PARODIA SACRA – parod. crkv. religije, obreda i liturg. txt-va (zdravica, Bakonjina pesma
zahvalnica, poređenje man. oltara sa kuhonjom)

ANEGDOTSKI tip jezika i junaka

etička karakterizacija junaka = izvrće se ruglu
politička / religijska / psihološka / ideološka intencionalnost  isključena mogućnost satire
SMEH– je ovde zdrav, pripodan, ljudski, renesansni; neobremenjen nekakvom ozlojeđenošću i
cinizmom
mimetičnost i psihološka uverljivost ≠ cilj romana

Pošljednji vitezovi – kombo. travestije (snižavanje visokog↓) + burleske (veličanje niskog↑)

KRAJ – neuobičajen; da li je nedovršen roman?; ima nekakav završetak fabule, ali ostaje utisak
nedorečenosti;
ponavlja se nova priča („ljudi kažu da sam loš čovek, a dobar fratar“)
 prolegomena u klasičan, realistički roman

94
JEZIČKA KARAKTERIZACIJA JUNAKA
Matavulj se kao dečak neposredno susreo sa fratarskim životom, ali nema dogmatizma (kao kod
L.L.), ne osuđuje

Sve postupke KARNEVALIZACIJE ROMANA objedinjuje MIRENJE SUPROTNOSTI

težnja za TELESNOM TRANSGRESIJOM, da telo preraste sebe

IZOMORFIZAM – f-je dvojništva, junaci su dvojnici jedni drugima, dubleri;

- ne postoji 1, 2 para junaka, već su svi junaci Bakonjini dubleri, tu su da budu njegova
ogledala, pokazuju mu njegov budući put
- blagonaklona privrženost, pokušaj približavanja i imitiranja svog dvojnika (komediograf.
tradic.)
- najviše Bukar to (Bakonja sanja kako će biti junak - vitez)
prototipu
Oblikovanje junaka prema literarnom tipu (ovde – tip nadrilekara)
mot. nadrilekara – leči šalama, smehom (pjevalica); lekar-varalica ~ nasredin hodža u narod. knj-i
tip p.—tskog popa (ren. novele); kaluđer – vitez
tip umišljenog bolesnika (fra Brne, naćfar)

NOVELISTIČKI ROMAN (J. Deretić) – tačno, prema kompoziciji romana;

- izvodi odrednicu, ulančavanja novela, ali ovde nije reč o ciklusu novela
- epizode (ne novele) = labave su kompozicije, nekauzalne veze, princip asocijativnosti postoji
- fablio (fr. žanr), švank (nemački)

ANEGDOTSKA KOMPOZICIJA – pored novelističke; ceo roman izrasta iz anegdote

Hteo da napiše pripovetku (Kako je pjevalica izlečio fra Brnu) samo, a onda iz nje sve „naraslo“ (i
epizoda o pohari manastira)

Matavulj = apolitičan, amoralan, adogmatičan

RELATIVIZAM kao pogled na svet – ne pripada pozitivizmu rigidnog XIX v, fiksiranost,

nepromenljivost

95
Žanrovski pripada parametrima XIX vek, realističkog romana, iako i tu istupa,
jer je ŽANROVSKI HIBRID
1. ROMAN LIKA
- epizode OBJEDINJUJE JUNAK
2. ROMAN PROSTORA
- pikarski roman
3. ROMAN RADNJE
- lik Bakonje često je SPOREDAN, epizodan, nije on objedinjujući faktor za
kompoziciju
4. elementi ROMANA HRONIKE
5. parodija SOCIJALNOG ROMANA

- Svi (osim Bukara, Pjevalice, Bakonje) = pripadnici su sveta izokrenutih vrednosti

- siže: narušavanje staleških, hijerarhijskih razlika
- odnos kralja i lude, luda = naivan, a zapravo vrlo lucidan i domišljat, licemerje koje razotkriva,
pravi se budalom (pokazano u epizodi sa Bukarom)
- Bakonja = inverzija svog strrica Naćfara
- letopis, hronika – o pravilima, ne ekscesi,
a u KARNEVALSKOJ KULTURI – nema pravila, sve je eksces, parodira se ideja o
predestinaciji i nepromenljivosti sveta

PARODIJSKA STILIZACIJA
karnevalska obrtanja – primarno DRUŠTVENI ROMAN – kako relacije sa socijalnom
sredinom oblikuju mladog čoveka;
ovde, iako podnaslov deluje kao deo ROMANA OBRAZOVANJA – sve se izneverava, ne
vidimo ni postrig, ni đakovanje; zapravo – sve vidimo, osim obrazovanja. On gubi sve prerogative,
pretvara se u model fratra (umesto da se obrazuje, sve nasuprot)
nije PIKARSKI ROMAN, ali Bakonja ima neke odlike pikara: junak-medijator, slobodan
luta, povezuje suprotnosti (katol + pravosl, život + smrt, telesno + asketsko), nefiksiran je za išta
POVEZIVANJE SUPROTNOSTI – čitav roman se na tome zasniva; junak ovde narušava i miri
barijere među ljudima
Kako se junak razvija kao ličnost – razlikuje se njegov unutrašnji život i spoljašnje manifestacije
 okidač za radnju, a u karnevalskom svetu – svi imaju apsolutnu slobodu, razotkriva se i
razobličava licemerje – nema razlike između unutrašnjeg života i spoljašnje manifestacije (telesne
želje fratara pr.)

96
Svi junaci u romanu = TIPOVI, LIČNOSTI (koje tragaju za smislom)
JUNAK TIP – pripada komediografskoj knj. (commedia dell’arte), predrealist. tradic;
junak se oblikuje prema obrascu, pa tako i Bakonja na kraju upada u obrazac, uprkos srčanosti

nema PSIHOLOGIZACIJE, svi junaci – unapred zadati, na početku, nominalizacija

 KOMEDIOGRAFSKA, APRIORNA KARAKTERIZACIJA
prema 1 domin. osobini, telesnoj / psihološkoj
svi imaju nadimke i mnogima ne znamo prava imena; sporednim junacima znamo jer ne
pripadaju karnevalskom svetu

FIZIOLOGIJA JUNAKA u hedonizmu tela– GROTESKNI REALIZAM, groteska i karikatura;

Bukar, pjevalica

NARATOLOŠKI POSTUPCI: svi su izvedeni nedosledno:

SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ, AUKTORIJALNI PRIPOVEDAČ, SKAZ,
METAPRIPOVEDANJE, FOKALIZACIJA
-Bakonja u manastiru, informaciona persp. oneobičena, za stv-nje
komič. efekta, kako vidi manastir / svece / freske;
-ne negativna blasfemija, već 1 vitalizam života i njeg. grandiozna
proslava

97
 SIMO MATAVULJ
- kratka proza –
Poetika Bakonje fra Brna ≠ poetika ostale proze
KOMIKA – pogodan termin za satiričare (Domanović)
− podstaknuta odnosom animoziteta, ozlojeđenosti
HUMOR – tolerantan, blagonaklon, pomirljiv odnos prema svetu i ljudskim manama;
− potreba za osuđivanjem ljudskih mana (Crnogorske pripovetke)
− Bakonja Matavulj, Sremac, Nušić

CRNOGORSKE PRIPOVETKE
- humoristični postupci na osnovu METATEXTUALNOSTI – u f-ji IRONIJE (Novi svijet u
starom Rozopeku)
a) paralelizmi, komič. nadimci, mehanizacija ljudi

BEOGRADSKA, DALMATINSKA PROZA

- rablezijanski, vitalistički način života
- humor
- rutina, ustaljena svakodnevica
- menja se žanr i tip pripovedanja
- novelistički obrt, = pripovetke
- PROVINCIJSKI HRONOTOP < iz realističkog romana (Bahtin „O romanu“)
vs.
- HRONOTOP PRAGA (KRIZE)
a) krizni momenti kod Dostojevskog, kod nas – Svetolik Ranković, nema ga kod Matavulj.
b) podraz. sve ono što nije svet malograđanskog, provincijskog, rutina
c) svaki oblik excesnog ponašanja

Bodulica (CRNOGORSKE PRIPOVETKE)

- novi tip junaka: HVALISAVOG VOJNIKA
 modifikacija kod Matavulja: u homo heroicus - homo balcanicus (P. Džadžić)
 poreklom – junak nije vezan za prostor i vreme (romantičarski duh) – ovo nije slučaj
j kod Matavulja
 po svom ethosu – HAZARDER (kod Matavulja)
 menja MASKE, ali društveno licemerje, već – uživanje u konstantnim promenama
 došljak, lutalica (ali rom. lutalica) – nalik na pikarski roman

98
- junak DOŠLJAK
2 modela junaka: HVALISAVI VOJNIK + LAŽOV
LAŽ
- ne podleže moralnoj osudi (Niče), nije osmišljen iz moralne iskvarenosti, interes, korist
- da animira, provocira, zabavi čitaoca (lik Šantavog Torbara)
- ispod toga – potreba za prikrivanjem identiteta (~ hazarder (kockar bez prihoda))
- Niče „S druge strane dobra i zla“ – umetnost i potreba za igrom (polagivanje)
kod Matavulja takvi likovi: Đukan Skakavac, Ilija Bulin (Pošljednji vitezovi), Duka od Meduna
(Bilješke jednog pisca), Radule (Bodulica) = varijacije Bakonje
+ laž = FIKCIJA – sloboda laganja o svemu i svačemu

DEMONOLOGIJA JUNAKA
- izdvaja se Đukan Skakavac – ROMANTIČARSKA DEMONOLOGIJA (< neorom, ≠ < real.)
- nasledili ga Mustafa Madžar, Alija Đerzelez
TIPOLOGIJA ZLA
- metafizičko, ontološko zlo
- u real: materijalno, interesno zlo
- ≠ zlo iz interesa za sticanjem mat. bogatstva
- poreklo zla = ARHAIČNO, IRACIONALNO, duboko iskonsko

reč ŽVR
≠ logičkog, pojmovnog, semantičkog smisla;
Đ. uzrečica za sve (i dobro i zlo i tugu i radost i život i veselje i sve) polisemična – označava sve i
ne označava ništa
NEPRISTUPAČNA MOTIVACIJA
 JUNAK NE PRIPADA VIŠE REALIZMU, NI MODERNI
(Ilija Bulin u Pošljednji vitezovi) – ne mogu se ukalupiti ni u jedan model
ANTROPOLOŠKA MOTIVACIJA, = NUMINOZNA MOTIVACIJA
a) vezuje se za FOLKLORNO NASLEĐE
 iluzija usmenosti (skaz)
 tekovine flkl. žanrova
 anegdota: anegdot. kompozicija, anegdot. humor – Bakonja i pripovetke iz
bokeljskog života
 demonološko predanje: junaci – zduhaći, vedogonje, veštice
 ali ne zalazi u prostor folklorne fantastike, sujeverje naroda...

99
≈ MODERNOJ PROZI
- preobličavanje folklorno-mitoloških bića u DEMONSKA BIĆA (Majstor i Margarita)
- PSIHOLOGIZACIJA DEMONSKIH BIĆA
I) NULTA MOTIVACIJA
- ~ TEATAR APSURDA: ljudsko ponašanje ≠ nikakvo objašnjenje (Stranac)
logično-kauzalne veze, nalazi se u domenu vremenskog diskontinuiteta
- ljudsko ponašanje = izmešteno iz vremena, odsustvo logič-kauzal. veze u ljud.
postupcima (danas učini dobro delo vs. sutra - ubistvo) nastanak apsurda
 junak menja svoje ponašanje, postupke; odsustvo smisla
 nema lit. prethodnika
- FLZF. EGZISTENCIJE (preteča apsurda, protoegzistencija (Kjerkegor))
a) nema direkt. uticaja, već – duh vremena -> egzist. doživljaj sveta (straha,
nemira, užasa, besmisla) koji nagovešt. apsurd
b) smrt = jedini dostojan protivnik Đukanu Skakavcu, kao neš nenadvladivo
(junak joj se protivi)
II) LAŽNA MOTIVACIJA
- na početku – junak = pred. kao 1 lik, na kraju ispostavi sasvim suprotno
- kod nas nema
- estetska igra

Matavulj = primarno NOVELISTA

D. Živković: Lazarević, Matavulj – NOVELISTI -> zbog majstorstva pripovedanja

NOVELA PRIČA PRIPOVETKA

- LAPIDARNI tip pripovedanja

≠ dugog, epskog daha
- Povareta, Pilipenda, BEOGRADSKE PRIPOVETKE
- uskraćeni za analitički postupak: psihodeskripcija,
motivacija = skrivena:
kako religijski motiv objasniti udruženim sa
psihološkim motivom?
- traže se intertextualne veze: 1 od apostola Filip u
Pilip, Knjiga o Jovu, Mojsijevi tekstovi, ali u
tekstu toga nema: dogovor Bog – đavo o kušanju
Jova

100
Povareta
- na tradiciji baladične pripovetke (rom-real.)
- majka – kao faktor koji dovodi do OBRTA – promene u radnji
- UNIVOKALNI KRAJ – jedno tumačenje epiloga (L.Lazarević)
- EKVIVOKALNI KRAJ – txt. dozvoljava 2, < razl. tumačenja:
a) majka – izmišlja sam  laž
b) epifanija
OTVOREN KRAJ (~ Čehov) = specif. za Matavulja

RADOJE DOMANOVIĆ

- Snažan uticaj Janka Veselinovića i Laze Lazarevića

- Počinje kao pripovedač seoske pripovetke (nije samo satiričar)
- Najveći procvat 1898 – 1903. krajem XIX, poč. XX veka
- Inspirisan dinastijom Obrenovića (majski prevrat 1903.  lit. uspeh R.D. ↓)
- pisanje po AUTOMATIZMU, AUTOPLAGIJAT
- Menja prip. postupak: pao u INVEKTIVU (otvorene uvrede)
- prevazilazi lit. pismo PARALITERATURA (prostor političke agitacije)
- FANTASTIČNO-ALEGORIČKI obrazac u koji smešta SATIRU je ono što je čini izuzetnm
- ozlojeđenost, malicioznost pisca
- negativne emocije 2 kraka: a) rom. zaokret: prerasla u mržnju, bes (Jakšić)
b)ozlojeđenost, ogorčenost – PREZIR (Domanović) = doživljaj
sveta koji obeležio našu satiru
- SATIRA PRE: Zmaj, Sterija
- SATIRA POSLE 1903: zapada u feljtonističku prozu, paraliteraturu; kod Domanovića čak se iz
invektive prelazi u OTVORENE PSOVKE
 očevidan literarni pad

3 faze stvaralaštva, mi radimo II fazu (Stradija, Mrtvo more, Danga, Voća, Raz. 1 obič. srp. vola)
TEME:
SRPSKI MENTALITET
- nije isključivo politička satira, već primarno usmerena na karakterologiju Srba; neki od
aspekata:
1) Vladeta Jerotić: rajinski mentalitet (~ J. Cvijić u Karakterologiji)
o mentalitet ropskog naroda: robovanje jačem, pokoravanje moćnijem

101
 o pokornost, poniznost, servilnost
o politički / kultrološki / civilizacijski jačem
2) malograđanština, palanački mentalitet
o pomodarstvo – nasilno, neprirodno primanje obrazaca stranih kultura
o poluintelektualizam, polupismenost, učmalost sredine
o ograničena svest i život u ograničenom krugu ideja
o život u okviru isključivo patrijarhalnih normi života i ponašanja
o konzervativizam kao način života (Mrtvo more)

Domaća satira nije strogo vezana za politički kontekst (kao takva – ne bi imala literarnu vrednost);
aktuelna i danas
UNIVERZALNOST POLITIČKE PROZE = pokazatelj njene vrednosti
- pomoću razl. postupaka (B. Popović o ovome):
o OBJEKTIVNOST
 najveća vrednost D-ve proze
 danas: ne obuhvata satiru
 značenje danas: izbegava otvorene napade, invektive
 IRONIJA se može koristiti za:
b) humoristički efekat (ne kod R.D.)
c) POSTIZANJE OBJEKTIVNOSTI
- postupci u f-ji objektivnosti (a ne humorističkog efekta):
fantastika, persiflaža, eufemizam, alegorija, groteska, karikatura, ironija
- humor
- ako komika  tragikomika
- Tomas Man o objektivnoj ironiji: „objektivni duh ironije“: ironični duh, ali zadržava
ironijsku distancu prema svetu koji opisuje
o pripovedač je onaj koji ima veći stepen znanja, uvida intelektualizma u odnosu na
pripovedni svet o kojem pripoveda
- ~ Breht: u epskom pozorištu

REALISTIČKA PROZA: čitalac teži poistovećivanju sa pripovednim svetom

(niskomimetska proza)
vs.
SATIRIČNA PROZA: čitalac da ih posmatra sa distancom

102
 Domanović Sterija

- didaktizam i tendencioznost - ironijska distanca jer

- poziv na distancu - postoji didaktičnost
- realizam: da u komedijama – čitalac uđe u
taj svet da bi ga podučio

Politički život = nešto što uvlači ljude; Srbi = strast prema politici
 patos, kolektivna histerija; distanca, intelektualizam
pitanja: - slobodne volje, vođstva, kolektivne histerije
- birokratija (oblici vlasti)
- kolektivni junak (narod)
Danga, Stradija – ironija lebdi od početka do kraja, svepristuna jer se nalazi u glasu pripovedača:
prip. u 1. licu

OČUĐENA PERSPEKTIVE
(Danga, Stradija, Razmišljanja jednog običnog srpskog vola)
- persp. stranca, putnika, došljaka koji dolazi u novu sredinu
- u tom efektu sukoba suprotnosti  ironija
- kontradikcija u mislima između očuđene persp. prip-ča vs stanovnika strane, izmišljene
zemlje (~Guliverova putovanja)

Pitanje da li je čitao Svifta, Voltera, Gogolja? – nije bio poeta doctus

TIPOLOŠKA ANALOGIJA – poklapanja između pisaca koji nisu morali da dođu u kontakt
vs.
INTERTEKSTUALNOST – podrazumeva da postoji kontakt između pisaca
Domanović – nema osnova za intertxt. čitanje; bliskost pisaca u stilu, pripovedanju...

PRIPOVEDAČ – DOŠLJAK (Kandid, Guliverova putovanja)

- infantilna perspektiva  omogućava ironiju

1) IMAGINARNA PUTOVANJA
- putovanja u strane, imaginarne zemlje = standardni postupak satire (~ bajkovni element)
2) ONIRIČKA FANTASTIKA
- u snovima

Razmišljanja jednog običnog srpskog vola

- efekat basne – životinje govore o onome što ne smeju ljudi da govore

103
  efekat distance, izbegava se cenzura; oneobičena perspektiva

Stradija
- pronađeni rukopis o putovanju u imaginarnu zemlju
= pripovedni okvir
- dislokacija pisma iz prostora i vremena = prepoznat. postupak za DISTOPIJU – negat.
posledice utopije

Danga
- pripovedni okvir

UTOPIJA
- Tomas Mor Utopija (XVI v)
- zemlja koja ne postoji; božanska, idealna zemlja; bezbrižni život koji treba da dođe u
budućnosti
- Domanović – pokazuje POSLEDICE UTOPISTIČKOG REALIZMA
−ideja ISTORIJSKE INVERZIJE: budućnosti = prošlost koja treba da se vrati;
povratak arhajskog, priželjkivanje vraćanja u zlatnu prošlost (Dušanovo carstvo, Jugoslavija)

Marko Kraljević po drugi put među Srbima – prikaz posledica ovoga  DISTOPIJA

Vođa – budućnost Srba ako se vrati „zlatna prošlost“; = negativan predznak

vs.
Domanović = bio pristalica PATRIJARHALNOG KODEKSA
vs. vremenom – svesniji, pad Obrenovića  Domanovićevi patr. ideali ↓

SLOJEVI SATIRE:
1. ARHETIPSKI
- zalaženje u flkl-mitol. obrasce narod. knj; atavistički, arhajski
- prevazilazi nacionalne okvire (junake, ideje) – biblijskim, flkl-mitol.
- BIBLIJSKA arhetipika - Vođa
- FOLKLORNO-MITOLOŠKA arhetipika – Marko Kraljević po drugi put među Srbima

2. POLITIČKI
- najprikriveniji: Vođa – lik Nikole Pašića

104
3. RELIGIOZNI
Vođa
- Druga knjiga Mojsijeva – I put topos putovanja u izabranu zemlju
- lik Mojsija
- antimesijanizam
o nije religijski, politički vođa; opasnost po masu zbog slepila (Jevanđelje po Mateju –
metafora o slepima koje vode slepi  završiće u jami)
 ARHETIPSKI MOTIV (svojstvo svih, Jung: < kolekt. nesvesnog)
- najuniverzalniji txt – nadnacionalno čitanje i razumevanje
- ugrađivanje religijskog u txt.

pripada DEZINTEGRACIJI REALIZMA

„PREDOSEĆANJE EPOHE“ krajem XIX v.

(dekadencija, fin de siecle – moral, kult, intelekt; nihilizam u flzf: Niče, Šopenhauer; kraj evrop.
flzf; poricanje svih vrednosti)
= simbolika (mot. vođe, slepi narod)
≠ simbolist. proza
reakcije: 1) nihilizam
2)apsurd
Vođa
- kraj pripovetke
- dijalog: „Gde ćemo sad?“ – ništa, praznina = osn. ideja nihilizma; odsustvo smisla = apsurd
- egzistencijalizam: a)nihilizam – ništa
b)apsurd – bez odgovora (Miško Ubojica, Priča o selu Vračima i S.S)
- odgovor: a) ništa, ništavilo
b)bez odgovora
Danga
- pejzaž: pustoš, mrak, vejavica da bi se predočilo duhovno stanje

PRIPOVEDAČKI POSTUPCI kod Domanovićevog ETOSA SMEHA:

1. KOMIČNO PREUVELIČAVANJE – hiperbola, karikatura, groteska
2. KOMIČNA INVERZIJA – ironija, eufemizam, aluzija, alegorija, persiflaža, paradoks,
apsurd, sarkazam, parodija
metonimijki, sinegdotički postupci:

105
 a) KARIKATURA – preuveličavanje detalja: iz ljudske fiziologije/ ponašanja
−elementarno likovni postupak
b) HIPERBOLA – preuveličavanje celine do nenormalnih dimenzija

c) GROTESKA
1) RENESANSNA, KARNEVALSKA GROT. (Bahtin)
 vitalizam, telo, slavljenje života; Bakonja fra Brne
2) ROMANTIČARSKA GROT. (Kajzer)
 mračna, kamena, opskurna groteska
- nije stilski postupak
- = pripovedni postupak
- spajanje suprotnosti (smešno + ozbiljno, komično + tragično)
- inverzija u mod. svetu (versus mundi ≠ pozit. pred.): zamene između dobra i zla (gubi se
granica, zamena mesta), iako ne operiše na planu morala

KAFKIJANSKA PROZA
- nije imitacija Kafke i njeg. postupaka
- model sveta koji zasnovan na inverziji: normalno, zdravo, moralno u aksciološkom smislu u 
nakazno, poremećeno, suludo  JEZA = efekat groteske, kod rom. grot.
- ~ Saramago Slepilo = kolekt. slepilo

Danga, Stradija
- groteska < realizovana metafora
- metaf. slepila, udariti žig na čelo (kao nekoga ko je rob; neko = prip. nekome), jahati nekoga
(malograđanština, iskorišćavanje)  KLKL. GOV.
- razvija u ALEGORIJSKU SLIKU = razvijena metafora; oovde – u narativ, priču
- PRENESENO ZNAČENJE dobija – BUKVALNO ZNAČENJE
o u istoj ravni i čitaju se istovremeno, u odn. ekvivalencije
= Domanovićeva OBJEKTIVNOST (po B. Popoviću)
BUKVALIZACIJA METAFORE  GROTESKA
o kontextalni postupak; 2 pola menjaju mesta: konotativni – denotativni

Vođa
- razvijanje BIBLIJSKE METAFORE – kao bukvalno značenje, ali groteska, ironija
- iskače iz ostalih postupaka, i po tematici iskače iz ostalih pripovedaka

106
Marko Kraljević po drugi put među Srbima – karikatura, hiperbola, groteska, parodija
- karikatura u karikat. okoline M.K-a
- M.K. ~ u narod. knj.
- FLKL. JUN. u REALIST. KNTXT.  karikaturalan (preuveličano telo, brkovi, perčin);
hiperbola u karikaturu
- M.K : potomci mu (kržljavi, neuki)
 POREĐENJE PO SUPROTNOSTI (versus mundi)
ali jeza, strah već – komična intornacija
jer VREMENSKA DISLOKACIJA: XIV i XIX v. u vezu;
dovođenje u vezu suprotnih epoha (sr. v. i savremene, realistične epohe)
- LITERARNI KLIŠEI: prološki i epiloški deo
o razg. M.K. sa Bogom ≈ stari postup. razg. đavola i Boga (Gete)
= OKVIR
 f-ja: sa namerom da se pokaže srodnost Srba u pripoveci ≈ Srba čitalaca
 a ne da stvori distancu, otklon, politički angaž.
 PARODIJA nije političko sred.
- lit. pretext
- u korišć. lit. junaka: M. K. ≠ kao istor. ličn.
= kao lit. prototip (izgleda kao u narod. poez.)
SATIRA – usm. na društveni kontekst, političko sredstvo
PARODIJA – literarni kontekst, političko sredstvo
 DEEPIZACIJA i DEHEROIZACIJA – razgradnja epskih obrazaca (Kanjoš Macedonović)
 DEZINTEGRACIJA REALIZMA
Ipak travestiranje, unižavanje etički, vrednosno uzvišene ličnosti

D. Ivanić: POSTREALIZAM, termin samo za R.D.

 nije više REALIZAM, a nije još MODERNA
 svakako podrazumeva DEZINTEGRACIJU REALIZMA
 podrazumeva specifične pripovedne postupke:
o PSIHOLOŠKA ISPRAŽNJENOST JUNAKA
 psih, karakt, indiv-zacija, najčešće – kolektivni junak
 ako se i izdvaja – rezoner: glas razuma (starac, deca) – vide iluziju, da vlast od
naroda pravi budale
 predočava se odsustvom imena => homološka, zvučna igra: denominalizacija
 svođenje na -> figure, sheme, junake ideja

107
 o ŽANR
 izlazi se iz realističkih mimetičkih žanrova
 DEMIMETIZOVANA KNJ: alegorije, fantastične priče, antiutopije, distopije
 prip. postupci se ne zasnivaju na podražavanju stvarnosti već se
smeštaju u nemimetički, neverodostojni, imaginarni prostor
- sam termin zvuči u apokaliptičkom duhu
- I naučno-fantastična drama u svetskoj književnosti Dragutina Ilića Posle milion godina
- Svetolik Ranković U dvadesetprvom veku – o budućnosti čovečanstva
(-> bavi se buduć (vs real: sad.))

108
 STEVAN SREMAC

- period malo PRE DEZINTEGRACIJE REALIZMA

- njegova poetika najvećim svojim delom pripada VISOKOM REALIZMU
o eruditni pisac; istoričar (zbog intertxt. veza) + pisac
ali postupci pripadaju koji anticipiraju moderniju knj:
- DEZINTEGRACIJI REALIZMA: metatextualni pripovedač – pretenduje na razaranje
. realističkog pisma
- Tristram Šendi – nekohezivna kompozicija, metatxtlnost -> mnogo pre mod. prip.
- Don Kihot - -‖- razaranje txt-a

NEKOHEZIVNA KOMPOZICIJA
- asocijativno ulančavanje digresija, epizoda (~ Bakonja fra Brne)

J. Deretić: PRAVILNOST TRODELNE KOMPOZICIJE:

ANEGDOTA + LJUBAVNA PRIČA (ili dve) + DIGRESIJE (epizode)
odnose prevagu
prerastaju anegdotski zametak iz kojeg potekle

Pop Ćira i pop Spira

- I roman, 1894, 1896.
- anegdota o svađi popova = gubi se pod obiljem epizoda  labava, nekohezivna komp.
P.Popović: zašto se ništa ne dešava? (~ Tristram Šendi) – radnja stoji u mestu jer se rasipa u obilju
epizoda, digresija

Zona Zamfirova
- poslednji roman, 1907.(umire 1908)
- kompoziciono najbolji roman jer su članovi ove jednačine ujednačeni:
- anegdota o lažnoj otmici + 2 spojene ljubavne priče + digresije koje svedene na min.
povezane

Goran Maksimović (o humoru): osnovna KOMEDIOGRAFSKA KOMPOZICIJA: ABA (~ Nušić)

A – normalna linija života: malograđanština, porodični, svakodnevni život
B – narušavanje tog normalnog toka: dolazak učitelja Pere, slava  kriza, ravnoteža
B – vraćanje ravnoteže

109
Pop Ćira i pop Spira, Ivkova slava
- ne vraća se sve baš u normalnu liniju života, zbog prisustva MELANHOLIJE (učitelj Pera,
kalča) zbog koje je onesposobljen blagonakloni humor
lirski humor, lirska rezignacija – I put kod S. S; kasnije – kod B. Stankovića
 LIRIZACIJA PRIPOVEDANJA
S.S. = preteča B.S: Mića Boter, kalča  Mitke iz Koštane (Mane ide kod Koštane);
vezuje ih južnosrbijanski kraj

D. Živković: uticaj GOGOLJEVOG HUMORA iz Mrtvih duša

- Pop Ćira i pop Spira u ep. gde se opisuje duvarski sat – ANTROPOMORFIZACIJE i
REIFIKACIJE
- uplitanje ŽIVOTINJA u SIŽE
- poigravanje HRONOTOPOM – mešanje god. doba (vremena)  radi ILUZIJE
SPONTANOSTI: Ivkova slava – lovačke priče

elementi POETSKOG REALIZMA

- Mića Boter, divanjenje Hadži Zanfira, žal za mlados, kalča
- POETIZACIJA PROSTORA i VREMENA
- DESKRIPCIJA ambijenta, senzibiliteta

elementi FOLKLORNOG REALIZMA

- KONZERVATIVIZAM – ne samo politički, otpor prema kapitalist. industriji;
JUG = poslednji se oslobodio od Turaka  otpor prema modernom (vs. mod. sever = prihv.
tekovine zapad. civilizac.)

5 romana, od kojih 3 humoristička

pripovetka Ubiš aga – u duhu Gazda Mladena B. Stankovića, prip. Kir Geras, ... starina

REGIONALNI PISAC (pored S. Matavulja)

- prilagođavanje pripovednih postupaka – sredini  menjao sredine iz južne u severnu
- upijao jezik / senzibilitet / ambijent

PERCEPCIJA DETALJA – njeg. najveći dar, „pisac sa beležnicom“, humoristički potencijal

SIŽE = slabost; sam za sebe govorio; nije imao imaginaciju za fabulu, siže, priču, zaplet

110
Najbolji za razvijanje oko zapleta: anegdota = potiče iz stv-i; nije produkt imaginacije (anegdota o
svađi popova, o <zoni Zamfirovoj = najčešće prototipska anegdota)

KOMPOZICIJA
- P. Popović, Skerlić kao manu: digresivno pripovedanje = narušava čitalački tempo, gubi se
nit pripovedanja, čitalačka pažnja
vs.
- Deretić, Živković kao prednost: postupak metatextualnosti (~ Stern, Servantes)

METATEXTUALNOST
- PARATEKST = vantextualni delovi: naslov, podnaslov, fusnote; glas metapripovedača u
njima
- AUKTORIJALNI PRIPOVEDAČ
- SVEZNAJUĆI PRIPOVEDAČ
- prekidanje metatxt. kom. u samome txt-u, iako retko
- Da se razori ILUZIJA PRIPOVEDANJA („junak nije oblikovan po pravilima poetike“)
- tematizuje se akt pripovedanja (autotematizacija, pripovedanje o svom pripovedanju)
- Pop Ćira i pop Spira – najviše vidi

ASOCIJATIVNA KOMPOZICIJA
- kao čin metapripovedanja (~ Tristram Šendi)
- da pokaže iluziju pripovedanja
- gubi se ontološka razlika između stvarnosti i teksta

ANEGDOTSKA KOMPOZICIJA
- uticaj flkl. tradicije
- od anegdote narasta do romana

ŽANR
- da li su romani? – sam svoje txt-ve nazivao pripovetkama
- u početku – jesu bile pripovetke/ anegdote  sa procesom pisanja – narastale veće i veće

ASOCIJATIVNI TIP PRIPOVEDANJA

- (Stern, Servantes, Matavulj)
- sve razuđenije pripovedanje uplivom asocijacija  defokusirano, difuzno pripovedanje

111
 - u istom trenutku o različitim pojavama
- ili kod prip. u 1. l. / auktorijalni prip. jer podraz. komentare
- pisac = svedok, ali učesnik

FOLKLORNI REALIZAM
- FOLKLORNA KOMPOZICIJA
- KLIŠEI
o klišetirana rečenica, može da zasmeta savremenom čitaocu, za atribuiranje junaka
(stereotipična atribucija iz narod. knj.)  neoriginalnost
o HUMOR ga izbavlja iz ovoga
 spasava od patetike (~ L. Lazarević)
 satira
 Sremčev etos smeha
o vojvođansko selo – subjektivni, poetski prika???
 POETSKI REALIZAM, ali i ovde KLIŠETIRANOST iz FLKL. REAL.
- LIRSKE PESME
o u karakterima junaka (~ Ignjatović: malograđanska sredina, niži društveni slojevi,
trivijalizacija svakodnevice; melanholija, humor)

o već postojeće: bećarci (Vojvodina), južnosrbijanske pesme

o u f-ji PSIHODESKRIPCIJE
o Zona Zamfirova – erot. mot – ljub. pesme  odsustvo unutrašnje perspektive
 SPOLJAŠNJA PERSPEKTIVA JUNAKA:
odsus. psiholog. probl. jun-a, soc. probl. sred-e
o analitički prip. jer su u pitanju humoristički romani

POETIKA GLASINA
- 1 isti događaj ≠ iz jedne, objektivne perspektive: ima nekoliko verzija / varijacija
< pluralna perspektiva junaka  ISKRIVLJENA SLIKA
- koja verzija priče = tačna? (zamena zuba u Pop Ćira i pop Spira)
- varijativnost pripovedanja realizuje kroz: frau Gabrijelu, tetka Deku

112
SATIRIČNI ROMANI
Vukadin, Junaci na selu

Vukadin
- usmeren na određeni tip junaka: karijerista, arivista, palanački čovek do društvenog statusa
- iz konzervativizma S.S-a – novi model čoveka,junaka, koji ruši sve barijere kako bi dobio
ono što želi (~ Nušić)
- beskrupuloznost junaka, problematičnost prošlosti
- dinarski mentalitet (zapadna Srbija) – gorštački tip (na sve divlje načine čovek da stekne
što želi)
- kraj romana: burleska – jaše magarca u cirkusu = obezbeđuje mu mesto u državnoj službi
- prip. postupci – ROMAN LIKA (BIOGRAFSKI ROMAN) vs. ostali romani: ROMAN
LIKA

pripovetka Kir Geras

- ??? roman-pripovetka ???

Sremčev ETOS SMEHA

- koristi se za humorističke pisce i odnosi se na senzibilitet, duh pripovedanja
o izneverena očekivanja
o hiperbola
o komična laž (Bergson O smehu) – izvanmoralna laž; laž koja isključivo da zabavi
auditorijum (negativne, moralne konotacije)
o pr. Kalčino pripovedanje lovačkih priča

ASOCIJATIVNO PRIPOVEDANJE
Ivkova slava
- priča kako prijatelji leče jedan drugog
- grudva snega – zasn. na postupku akumulacije
- elem. POETSKOG REALIZMA
o poglavlje Paterica – kad se ugledni gradonačelnik do – groteske
o materijalno-telesno: prežderavanje, slavljenje slave

113
KOMIČKI POSTUPCI

1. VERBALNA komika

a. značajno jer je REGIONALNI PISAC  stvaranje komike = primarno

predočava senzibilitet jednog vremena
o Melanija – popadije; tuđice, kolokvijalizmi, kalkovi
b. POREĐENJEM – zasn. na percepciji pisca, oneobič. ??? acoc
−primarno se koristi u karakteru junaka
 antropomorfizacija – poređenje čovek ~ životinja
 reifikacija – ljudske osobine pripis. – predmetima i obrnuto
Pop Ćira i pop Spira – duvarski sat; guske, mačori, živina
Kir Geras – cincarski / srpski mačak
c. ALOGIČNA KOMIKA – Kako su se posvađali Ivan Ivanovič i Ivan Nikiforovič – svađa
iz alogičnih razloga
d. GOVORNI ŽANROVI
 psovke, kletve, žargon
e. ANTROPONIMI
 imena, nadimci likova (pop Kese, Tane Dokolica)
 karakt ??? komična sfera
 priprema komičnu radnju
f. STIL
 ironija, eufemizam, persiflaža, ???
 rečeno vs. mišljeno
g. u GOVORU AUKTORIJALNOG PRIPOVEDAČA
 Pop Ćira i pop Spira – otvara sa... ???

2.SITUACIONA komika

a. PONAVLJANJE
 frau Gabrijela; ??? beskraj: ponavljanje  refleks
b. KOMIČNI OBRT
 zamena ličnost i ??? zabluda u ličnosti
c. INTERFERENCIJA SERIJA
 efekat neočekivano; Ivkova reakcija na stanje u kući nakon dolaska pre???

114
3.komika KARAKTERA

a. obrazovanje KOMIČNIH TIPOVA (ličnosti)

 Ivkova slava – lik lakrdijaša (kalča), zanesenjak (Svetislav), aktivŽ??. pomagač
hvalisavi junak, homo heroicus – homo balcanicus

b. PARALELIZMI
 tip kompozicije na paralelizmu po:
 sličnosti: popadije
 suprotnosti: popovi
 junaci Ivkove slave, ljub. priče ???
TAUTOLOGIJA
 i fabula i karakter junaka
 Mića Bokter – lakrdijaš tužnog lika, Arkadije – dosetljivac

115
 SVETOLIK RANKOVIĆ

- preokrenuo orijentaciju srpskog realizma ka MODERNI (V. Milićević, Uskoković, Stanković)

- Gorski car – I psihološki roman u našoj književnosti!
- kasniji romani = nastavci poetičkih obrazaca ovde zadatih

- tip junaka USAMLJLENIKA, OBESKORENJENI, TUĐINAC

- mot. PORUŠENIH IDEALA (patr, lič, romantiz) = temat. okosnica njeg. romana

KOMPOZICIJA – hronološko pripovedanje koje prati sudbine junaka

ŽANR
o roman LIKA
 jer ga interesuje isključivo sudbina jednog junaka

o PSIHOLOŠKI roman
 sa hibridnom motivacijom (naznake za eventual. kriminalistički, socijalni roman)
1. psihološka motivacija - primarna
2. socijalna motivacija – rudimentarna forma real-a; flkl. real, poet. real
3. etička motivacija
4. elementi biološke motivacije
5. numinozna motivacija – novina!
 neorom. tip prip; u naznakama kod L.Lazarevića i u prip. Ilije Vukićevića
 podrazumeva zalaženje u sfere IRACIONALNOG, alogičnog, jasno –
nejasno
 lik Đurice u Gorskom caru – ni junak ni pripovedač ne mogu artikulisati
PSIHOLOŠKI KONFLIKT
 dozvoljava da PRIPOVEDANJE ostane NEDOVRŠENO (real. prip.)
 pr. unutr. monolozima Đurice Draković: u njemu nešsto „ono“ – što ga
naginje na zlo (~ Đukan Skakavac „žvr“)

problem ONTOLOGIJE ZLA

- zaobilažena u našem realizmu, kao i tema erotike
- teme koje u svojstvu rom-a
- kod nas zbog: STIGMATIZACIJE PATRIJARHALNIM KODEKSOM
 vrsta autocenzure (transgresivne i ekscesivne strane ljudske prirode)

116
tema ZLA
- šta čoveka navodi na zlo?

I roman ANTIJUNAKA (Deretić, Ljubiša)

- reakcija na već postojeće junake, imitacija ledi Magbet?
- NISU AUTOHTONI JUNACI: Gorski car ~ Zločin i kazna;
Seoska učiteljica ~ Gospođa Bovari
Obrazovao se u kijevskoj duhovnoj akademiji  ruski pisci (Tolstojevski) = oblikovali njegovu
prozu
Gorski car – mot. ZLA + mot. NADČOVEKA (Dostojevski)
Đurica – težnja za izdvojenom sudbinom – superiorniji, iznad malograđanske, seoske sredine

SLABOSTI KNJIŽEVNE FORME

1. NEVEŠTOST PRIPOVEDANJA
o ne pripoveda, već – IZVEŠTAVA
o ceo zaplet = već u II poglavlju: odgonetka mreža organiz. kriminala koju ima čiča
Grujo
2. PRIPOVEDAČ (NARATIVNA MASKA)
o SVEZNAJUĆI, AUKTORIJALNI koji umesto da pripoveda, on kroz komentare –
izveštava, objašnjava junaka / radnju  narušava zaplet
3. DESKRIPCIJA
o SUBJEKTIVISTIČKA, IMPRESIONISTIČKA
o pr. na prošlo patr. vreme
4. PESIMISTIČKA INTONACIJA
o u junacima i radnji

5. KOMPOZICIJA
o IMPLICITNA KARAKTEROLOGIJA JUNAKA – SPOREDNIM JUNACIMA
o ~ Tolstoj; dobro rešenje, ali ne i originalno
o Gorski car: odnos Stanke – Đurice: Stanka = narušava patr. kodexe ponašanja
 karakteriše Đuricu; sama Stanka ne podleže individualizac/ karakt.
članovi kriminalne grupe = komentarišu / anticipiraju sudbinu Đurice

117
PATRIJARHALNI IDEALIZAM
- narušava objektivnost pripovedača
- psihološki/psihologizacija?? kontrast – kao načelo koje oblikuje junake i zaplet
- dezintegracija flkl. nasleđa
o žele očuvanje patr. utopije
o nezadrživo odumiranje patr. ideala
vs.
o ostatak flkl. mitol. obrasca življenja – mot. HAJDUČIJE – iz narod. poezije
ovde – DEHEROIZOVANI OREOL
menjaju se SOC. MOTIVI HAJDUCI – u KRIMINALCE

Gorski car
- DOKUMENTARNU OSNOVU – na zapisima Pere Todorovića sa suđenja hajducima
krajem XIX veka.
- BIOGRAFIJA PISCA
o piščevog oca ubili hajduci
o ROMANTIČARSKI MOT; razvija se nezavisno od ovoga

PESIMIZAM – podstaknut porodičnom tragedijom, svojom bolešću (umro od tuberkuloze)

− ne zna se koliko je ovo utemeljeno
− ≠ u druš. sž???

LIČNI, ROMANTIČARSKI IDEAL (~ Stendal, Flober) – koje druš. okolnosti ubijaju

NOVINE U PRIPOVEDNIM POSTUPCIMA

1. UNUTRAŠNJI MONOLOG 2. DOŽIVLJENI GOVOR
- isforsirao ih do max.
- romani UNUTRAŠNJE PERSPEKTIVIZACIJE
- osn. postupci PSIHOLOGIZACIJE
- razlika u FOKALIZACIJI (PRIPOVEDAČU)
Pripovedač = JUNAK u 1. licu Pripovedač = PRIPOVEDAČ u 3. licu
Grafičko razdvajanje (navodnici) Grafičko razdvajanje
– glas pripovedača + glas junaka = pretapaju se

3. IMLICITNA KARAKTERIZACIJA SPORADIČNIM JUNACIMA

118
lik ŽENE = novina u karakterizaciji
- do tad – stereotipično
- ovde – problematizacija: Seoska učiteljica, Stari vruskavac
- upliv ROMANTIČARSKE TRADICIJE – žena = demonsko biće; elem. DEMONIZACIJE

SIMBOLIZACIJA PROZE – poetika nagoveštaja, sugestije:

Stari vruskavac – zaleđe u flkl-mitol. diživljaja sveta, ali se problematizuje simb.proze, ne prisvaja
se nekritički
Stari dobrotvor
- odbacuju se etički, visokomimetički slojevi, a usvajaju demonski mot

- PSIHOLOŠKO PRIP.
- SIMBOLIČKO PRIP. (mod. tend.)

- preplet motivacija, ali tako da ostanu nedorečeni (Gorski car, Stari vruskavac)
- PSIHOLOŠKA / SOCIOLOŠKA / ETIČKA / NUMINOZNA / BIOLOŠKA – u mrežu
 PROBLEM ZLA – ostaje otvoren (vs. Zola – rac. objašnj, soc. zlo, empirij, mat zlo)
kraj XIX veka zlo – religijsku / metafizičkku problematiku  nerazrađene u našem real.

Bogomoljac
- TEODICEJA – tema zla + tema Boga
- izvedena u duhu ruske, realističke, religijske proze
lik Đurice – RELIGIJSKA MOTIVACIJA – iz proze Tolstojevskog Otac Evgej???
- da li pravednik postoji?
- ako on postoji – postoji li situacija koja ga navodi na zlo?
- do ekstrema pravednik + čini svirepo ubistvo – bez objašnjenja, motivac = nedorečena
-  NUMINOZNA MOTIVACIJA

Gorski car
- extenzivnije razvijen jer je ROMAN + UNUTR. PERSP. JUNAKA
- zbog unutrašnjeg konflikta u samom junaku: od krstonoše do streljanja

Đurica – iz siromašne, problematične porodice  SOCIJALNA MOTIVACIJA – vaspitanje i

mat. stanje – na zlo navodi mladog čoveka
vs. sposoban da radom zaradi novac

119
 - u sebi osećao superiornu moralnu silu (fiz. izgled: viši, dostojanstveniji)
vs. patr, malograđ. sred. (sredina u kojoj svi = moralno problematični)
 ~ Raskoljnikov
zato se pridružuje kriminalnoj družini
- BIOLOŠKA MOTIVACIJA: sin lopova  izopštavanje iz sredine (izuzev seoskog popa)
o nosilac RELIGIJSKE i ETIČKE MOTIVACIJE - da osvetli drugu stranu Đurice,
u detinj. kad ga vodili u crkvu, „dobro ♥“
- KONFLIKT u Đurici: očuvana etički pozitivna strana vs. etički negativna strana
- Nemogućnost razrešenja unutrašnjeg konflikta

Seoska učiteljica
lik Ljubice
- dvopolnost: spoznaja o dobrom, pravednom putu vs. nemogućnost da se tog puta drži
- idealizuje muškarce – svemoćan, jak; usled nedostatnosti – dovode ženu do propasti

ROMANTIZIRANA BIOGRAFIJA JUNAKA – Đurica u persp. Stanke (izdala ga policiji): hajduk

iz narod. poezije (divovi – fizički, etički)

Stari vruskavac
- žena = odvodi muškarca u propast; femme fatale
- flkl. verovanje u veštice

MODERNIZACIJA (PSIHOLOGIZACIJA JUNAKA)

OBRAZAC ZA MODERNI ROMAN (jer: realist, psihol. roman)

120
 VOJISLAV ILIĆ
etape u stvaralaštvu:
I) REALISTIČKA POEZIJA
- oksimoron: objektivna + subjektivna persp. sveta
II) SIMBOLISTIČKO-PARNASOVSKA faza
- moderna: Dučić, Šantić – vojislavizam

Kleon i njegovo učenik - programska, prelaz na II fazu

Dragiša Živković: tipologija: V. Ilić u dezintegraciju realizma svojom II-om fazom

I FAZA
- deskriptivna poezija
- objekt. nač. jer prisvajao tekovine svojih prethodnika: KLASICIZAM (Mušicki, Sterija)
1. Ilićev HEKSAMETAR (dugi stih) vs. romantičarska versifikacija (kratki stih flkl.
nasleđa)
o = modifikovani, klasicistčki heksametar (16 slogova) vs. kod Ilića – 12-18 slogova
2. prisvajanje TEMATSKO-MOTIVSKOG kompleksa
o antički motivi (klasicisstička poetika u temelju) (Ovidije),
mitološke pojave, reminiscencije na rimske vojskovođe

uticaj RUSKE POEZIJE (Puškin)

Da li je pod uticajem:
a) FRANCUSKE poezije – pojava parnasa
b) RUSKE poezije – Puškin
 moguće i jedno i drugo
osnov za intertextualno čitanje

DESKRIPTIVNA POEZIJA
DESUBJEKTIVIZACIJA – isključivanje lilrskog subjekta ili on na marginama txt-a
(Sivo, sumorno nebo, U poznu jesen)
- iz pogleda posmatrača, ali se ne meša subjekt. perspektivom

DESKRIPTIVNU + SIMBOLISTIČKU poeziju objedinjenom čini:

TONALITET – melanholija, rezignacija, nostalgija (DESKRIPTIVNA poezija)
u  nemir, strah, očaj (SIMBOLISTIČKA poezija)

121
SIMBOSLISTIČKA POEZIJA
- LIRSKI GLAS = prisutan (Zapušteni istočnik)
- atmosfera užasa (Kad se ugasi sunce, Himna vekova)
 apokaliptički prizvuk, nagoveštaj smrti
- POETIKA NAGOVEŠTAJA – rečito ćutanje, zvuk, slika; nemogućnost verbalne
artikulacije duhovnog stanja (egzist. nemir – predosećanje smrti)

ZVUK predočen:
1. METRIKOM
2. PODRAŽAVANJEM ZVUKOVA

ZVUČNE STILSKE FIGURE: onomatopeja, alegorije, asonance, anafore,

paranomazije,polisindet (Ovidije)
ZVUČNE SLIKE: opis zvuka (U poznu jesen) (gavran grakće)
SINKOPA: = gutanje slogova (žrtvov’o) (U poznu jesen, Elegija na razv. kule severove (grad u
Rumuniji))

ŽANR ELEGIJE – reminiscencije na Put po dolnjim predelima Dunava Sterija

 invokacija na početku
 III stih – prikriveni citat na Sterijinu pesmu

DESKRIPTIVNA POEZIJA
stilske figure: sintaksički paralelizam, tautologije (ponavljanje reč, delova, sintagmi;
cilj je utisak monotonosti) (Sivo, sumorno nebo)
opkoračenje – utic. klasic.
+
dugi stih – heterosilabički heksametar  stvaranje utiska naracije
 efekat prozne rečenice

Lj. Simović Duplo dno: deskriptivna poezija = ipak simbolistička, ali ne u smislu pravca, već da i u
njoj postoje simboli.
- ambijentalni opisi = simbolist. prizvuk
- HERMETIČNOST = postiže polisemijom simbola (Himna vekova, Zapušteni istočnik
(kržljava kruška – smrt / neš II), Napušteno sunce)

122