PRAKSA
D. Stamenković, M. Đurđanović, D. Mitić
ZAVARIVANJE POSTUPKOM “FSW” *
“FSW” WELDING PROCESS
Stručni rad / Professional paper
UDK / UDC: 621.791.14
Rad primljen / Paper received:
April 2006.
Ključne reči: “FSW”, parametri zavarivanja, karakteristike
spoja, primena, faze procesa.
Izvod
Zavarivanje trenjem sa mešanjem (“FSW”) je specifičan
postupak frikcionog zavarivanja koji se koristi za
spajanje limova. Pronalazak ovog postupka omogućio je
zavarivanje trenjem limova većih debljina, od različitih
materijala, u svim mogućim međusobnim položajima i u
svim oblicima zavarenog spoja. Generisanje toplote kod
“FSW” je analogno običnom zavarivanju trenjem.
Zavarivanje pločastih elemenata, međutim, ovde je
rešeno tako što se potrebna toplota ne oslobađa
trenjem direktno između kontaktnih površina zavarivanih
delova, već se to čini posredno, pomoću specijalnog
alata. Takav pristup obezbeđuje korišćenje toplote koja
se oslobađa trenjem ne samo u zavarivanju već i u
drugim vidovima obrade metala. “FSW” ima izuzetne
karakteristike: rad je jednostavan i lako može da se
automatizuje, energetski je ubedljivo najefikasniji,
ekološki je apsolutno čist, zavareni spojevi imaju vrlo
visok kvalitet, itd. Izuzetno dobre odlike “FSW” i
intenzivna eksperimentalna istraživanja dovela su do
vrlo dinamičnog širenja industrijske primene ove
tehnologije. Ona se koristi u brodogradnji, u avio
industriji, u proizvodnji železničkih vozila, automobilskoj
industriji, u građevinarstvu, itd. Teorijska istraživanja
procesa “FSW” dosta su retka. Ova konstatacija se
posebno odnosi na problem generisanja toplote u celini.
U tom smislu, u radu je izložena podela ciklusa
zavarivanja na dve faze što može da olakša rešavanje
tog zadatka.
*Izlagano na Međunarodnoj konferenciji "Zavarivanje 2006",
Zlatibor, maj 2006
UVOD
Pored konvencionalnog, još ukupno 13 varijanti
zavarivanja trenjem, u manjoj ili većoj meri, imaju
komercijalnu primenu. Za limove se do sada koristilo
jedino frikciono zavarivanje rotacionim diskom, i to za
preklopne spojeve vrlo tankih delova od materijala
slabijih mehaničkih svojstava. Tek pronalazak Friction
ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66
PRACTICE
Adresa autora / Author's address:
Dr Dušan S. Stamenković, vanr. prof. Mašinski fakultet
Niš, dusan@masfak.ni.ac.yu
Dr Miroslav B. Đurđanović, red. prof. Mašinski fakultet Niš,
djurdjan@junis.ni.ac.yu
Dragan J. Mitić, dipl.maš.inž. Nivar Niš,
matijako@eunet.yu
Keywords: “FSW”, welding parameters, joint
characteristics, application, process phases.
Abstract
Friction stir welding (“FSW”) is specific friction
welding process that is used for joining plates.
Discovery of this process was enable friction welding
of thick plates from different materials and possibility
of welding in each position and different forms of
joint. Heat generating in “FSW” is analogous to
ordinary friction welding. But in this case, welding of
plate elements isn’t realized by generated heat in
friction caused by direct contact between surfaces of
welding parts, than indirect by mean special tool.
This approach ensures the use of heat that is
released by friction not only in welding processes
but in many various metal machining ways. “FSW”
has special characteristics: practice is simple and
can be fluent automatic, it is very efficient in
energetic aspect, it is absolutely clean in ecologic
aspect, welding joints possess high quality, etc.
Special good features of “FSW” and intensive
experimental investigations produce very dynamic
expansion of its industrial application. It is used in
shipbuilding, airplane industry, railway vehicle
production, auto industry, civil engineering, etc.
Theoretical researches of “FSW” process are very
rarely. This notice is separately referred to problem
of generating heat in general. According that, the
divide of welding process on two phases is exposed
in this paper and it can make ease the solving this
task.
Stir Welding (“FSW”) postupka omogućio je zavarivanje
trenjem limova većih debljina, od različitih materijala i to
u svim mogućim međusobnim položajima. Ovim
postupkom najpre su formirani pravolinijski spojevi, ali
ubrzo i krivolinijski, uključujući i kružne, varijantom
orbitalnog “FSW”. Primena ove tehnologije zavarivanja
je vrlo široka i dinamična. Ona se danas koristi u
brodogradnji, u avio industriji, u proizvodnji železničkih
vozila, automobilskoj industriji. Praktično svuda gde se
59
PRAKSA
vrši zavarivanje pločastih ili profilisanih elemenata
velikih dužina, ona je iz upotrebe istisnula tradicionalne
postupke zavarivanja.
Kao i svi postupci zavarivanja trenjem, i “FSW” ima
izuzetne karakteristike: rad je jednostavan i lako može
da se automatizuje, energetski je ubedljivo najefikasniji,
ekološki je apsolutno čist, zavareni spojevi imaju vrlo
visok kvalitet, itd. U stvari, pojava “FSW” je samo
doprinela da ovaj vid zavarivanja u čvrstoj fazi vrlo brzo
dobije daleko širu primenu nego što je imao do sada. O
tome svedoči veliki broj radova iz ove oblasti [1-10],
kao i veći broj konferencija održanih sa ovom
tematikom [11 ].
Fizička suština generisanja toplote i kod “FSW” je ista
kao i kod običnog zavarivanja trenjem. Zavarivanje
pločastih elemenata, međutim, ovde je rečeno tako što
se potrebna toplota ne oslobađa trenjem direktno
između kontaktnih površina zavarivanih delova, već se
to čini posredno, pomoću specijalnog alata. Takav
pristup obezbeđuje korišćenje toplote koja se oslobađa
trenjem i u drugim vidovima obrade metala [ 12,13 ].
PRACTICE
pri čemu se usled trenja generiše toplota, materijal
limova se zagreva do blizu tačke topljenja i postaje
plastičan. Zahvaljujući zavojnici, takav materijal se
kreće okolo rukavca i na taj način se meša. U momentu
kada čelo alata (6) dodirne gornje površine limova, vrh
rukavca se nalazi u blizini postolja, kretanje alata
naniže se prekida i počinje horizontalno translatorno
kretanje postolja.
U daljem toku rada, rukavac praktično ''klizi’’ između
limova (1) i (2) u smeru zavarivanja, nov materijal se
zagreva, postaje plastičan i neprekidno se meša. Za to
vreme iza čela alata se stvara brazda glatkog
zagrejanog materijala koji se hladi i očvršćava, a
između limova se formira monolitan spoj. Pri tome, čelo
alata (6) oblikuje ravnu površinu šava sa gornje strane
limova, a sa donje strane to isto čini postolje.
Zavarivanje se završava jednostavno prekidanjem
rotacionog i translatornog kretanja. Umesto postolja,
translatorno kretanje može da vrši samo alat, ili i
postolje i alat istovremeno.

PRINCIP RADA “FSW” I ELEMENTI ALATA

“FSW”, u slobodnom prevodu zavarivanje trenjem
mešanjem, je relativno novog datuma. Postupak je
patentiran 1991. godine od strane TWI u V.Britaniji, ali
veoma brzo, već 1994, dobio je komercijalnu primenu.
Ostvarivanje zavarenog spoja se realizuje na sledeći
način [2,12,14]: limovi (1) i (2) su sučeono pritisnuti i
čvrsto fiksirani za postolje (3) koje može horizontalno
translatorno da se kreće, slika 1. Za generisanje toplote
služi specijalni alat cilindričnog oblika, koji se sastoji od
tela (4) većeg prečnika i rukavca (5) manjeg prečnika,
na kome je narezan krupan levi navoj. Prelaz između
tela (4) i rukavca alata (5) je udubljena prstenasta
površina, tzv. čelo alata (6).
Slika 2: Izgled alata za “FSW” [2]
Figure 2: The FSW pin tool’s geometric design [2]
Alat, slika 2, se izrađuje od materijala visokih
mehaničkih i termičkih svojstava, otpornih na habanje.
U te svrhe se koriste različiti materijali, ali najviše
legure na bazi molibdena i volframa. Radne površine
alata (rukavca i čela) su termički obrađene tako da
imaju visoku površinsku tvrdoću, čak do 95 HRC. Osim
toga, cilju povećanja efikasnosti rada i poboljšanja
mešanja zagrejanog materijala, spoljašnja površina
rukavca se, po pravilu, radi u obliku leve zavojnice,
mada može da bude i glatka. Sada je konstrukcija alata
takva da dozvoljava promenu samo njegovog rukavca,
dok drugi delovi ostaju isti. Pored toga, u praksi se
Slika 1: Princip “FSW” [1] koriste i rukavci kod kojih se dužina može da menja u
1 i 2 - limovi; 3 - postolje; 4 - telo alata; 5 - rukavac; 6 - čelo
alata; 7 - linija dodira limova
toku rada. Prva istraživanja su vršena na glodalicama
te je i konstrukcija mašina za “FSW” u osnovi slična
Figure 1: A schematic illustration of friction stir welding [1]
glodalicama. Danas se mašine za “FSW” rade ili kao
1, 2 – Plates; 3 – Basis; 4 – Tool body; 5 – Sleeve; 6 – Tool poluautomati ili su visoko automatizovane, tako da se
shoulder; 7 – Plates contact line ceo ciklus zavarivanja kontroliše i njime upravlja preko
Alat je pozicioniran iznad postolja tako da je njegova računara. U fabrikama za izradu limova one se
podužna osa normalna na liniju dodira limova (7). U postavljaju u liniji sa presama tako da se odmah
tom položaju on dobija rotaciono i translatorno kretanje dobijaju monolitne ploče velike širine. Slično
naniže, rukavac (5) prodire istovremeno kroz oba lima
ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66
60
PRAKSA PRACTICE
konvencionalnom frikcionom zavarivanju, na istoj smanjuje, dostiže minimum na završetku faze
osnovi i u ovom slučaju su razvijene različite varijante. prodiranja i ostaje konstantna do kraja zavarivanja.
To su orbitalno, inercijalno i tačkasto “FSW”. Međutim, za razliku od običnog zavarivanja trenjem,
Mogućnost formiranja tačkastih spojeva postupkom veličina aksijalne sile je ovde mnogo manja jer, zbog
Friction Stir Spot Welding (FSSW), privlači posebno načina generisanja toplote, ona ne zavisi od površine
veliku pažnju zbog širokog polja primene, naročito u zavarivanih delova. Ona zavisi od svojstava materijala
auto industriji [15]. zavarivanih delova i geometrijskih karakteristika
rukavca i čela alata i kreće se do 200 kN.
TEHNOLOŠKI PARAMETRI PROCESA
Broj obrtaja
Fizička suština generisanja toplote i formiranja spoja
kod “FSW” su potpuno isti kao kod običnog zavarivanja Broj obrtaja alata je tokom rada konstantan i kreće se u
trenjem te su i osnovni parametri procesa slični; to su: širokim granicama - od 100 do 1500 o/min. Broj obrtaja
aksijalna sila, broj obrtaja i translatorna brzina alata. kod “FSW” definiše veličinu periferne brzine rukavca i
Oni najviše zavise od termofizičkih svojstava materijala čela alata koja, kao i kod običnog frikcionog
i debljine limova, a njihove optimalne vrednosti se, za zavarivanja, ima važnu ulogu u procesu generisanja
sada, određuju isključivo eksperimentalno. U skladu sa toplote. Međutim, vrednost periferne brzine, u ovom
parametrima procesa, određuju se i odgovarajući slučaju, zavisi u najvećoj meri samo od svojstava
geometrijski parametri pojedinih elemenata alata materijala limova koji se zavaruju. U tom pogledu, za
(prečnik rukavca i čela alata). procenu njene vrednosti može da posluži analogija sa
zavarivanjem istih materijala konvencionalnim
Aksijalna sila postupkom.
Aksijalna sila kod “FSW” je u stvari sila kojom alat U tabeli 1. su dati podaci za neke materijale o broju
deluje na materijal limova. Ona je najveća u početnom obrtaja - n i translatornoj brzini alata - v.
periodu prodiranja rukavca kroz limove, a zatim se
Tabela 1: Broj obrtaja i translatorna brzina zavarivanja
“FSW” postupkom za neke materijale
Table 1: Values of RPM and translatory welding velocity
for some materials

Legura n (o/min) v (cm/s)

6061 Al 225 0.466.

5083 Al 180 0.191

7075 Al 250 0.127

6082 Al 230 0.466

1010 steel 280 0.127

Ti-6Al-4 V 300 0.169

Tabela 2: Utrošena snaga i ulazna toplota kod “FSW”, TIG i MIG postupka
Table 2: Welding energy and heat input for FSV, TIG and MIG welding

“FSW” TIG MIG

Legura
P (W) Q (kJ/cm) P (W) Q (kJ/cm) P (W) Q (kJ/cm)

6061 Al 3265 6.59 3850 6.05 5200 6.10

5083 Al 2030 9.57 3850 6.05 5200 6.10

7075 Al 2105 14.36 3850 6.05 5200 6.10

6082 Al 3382 6.53 3850 6.05 5200 6.10

1010 čelik 2710 12.80 - - 10120 6.38

Ti-6 Al-4 2200 8.31 - - 9300 9.38

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66

61
PRAKSA PRACTICE

Translatorna brzina “FSW” u odnosu na druge postupke, jeste što pri

Translatorna brzina je istovremeno i brzina zavarivanja
i ona zavisi od mehaničkih svojstava i debljine
materijala limova. Na primer kod običnog Al debljine 2
mm iznosi 2 m/min, ali kod visoko kvalitetnih legura,
brzina zavarivanja je 12,7 cm/min. I ova brzina je
konstantna i najčešće se određuje iz odnosa v/ωR, gde
je v – translatorna brzina, R - poluprečnik rukavca i ω-
njegova ugaona brzina. Taj odnos se obično kreće od
0,01 do 0,02. Na primer, pri zavarivanju limova debljine
6,4 mm od Al 6061-T6 (USA standard) najbolji rezultati
su dobijeni za odnos 0,015. Alat je imao rukavac
radijusa 3,25 mm, rotirao je sa 400 o/min, a
translatorna brzina lima je bila 120 mm/min.
Sa energetskog aspekta, “FSW” je izuzetno
ekonomičan postupak. U tom pogledu sa njim mogu da
se porede jedino drugi postupci zavarivanje trenjem.
Postupci zavarivanja topljenjem koji se najviše danas
koriste u industriji, naročito za zavarivanje Al i njegovih
legura, kao što su MIG i TIG, imaju veći utrošak
energije. Pri tome je količina toplote unešene u
materijal istog reda veličine, što potvrđuje efikasnost
“FSW” postupka. Ova činjenica je potvrđena i
eksperimentalno, a u tabeli 2. dati su dobijeni rezultati.
KARAKTERISTIKE I PRIMENA “FSW”
Pošto je generisanje toplote i formiranje spoja, po
svojoj fizičkoj suštini, potpuno analogno običnom
zavarivanju trenjem, sve karakteristike koje ono ima -
postoje i kod “FSW”. Zavareni spoj, dakle, ima
sitnozrnastu homogenu strukturu u kojoj nema
kontaminanata niti makro i mikro defekata bilo koje
vrste, mehanička svojstva su ista ili bolja nego kod
osnovnog materijala, unutrašnji naponi su zanemarljivo
mali pa nema distorzije limova, i td. Velika prednost
zavarivanju limova od Al i njegovih legura nema pojave
poroznosti, a to je inače karakteristično za ove
materijale.
“FSW” postupkom mogu se spajati limovi i pločasti
delovi praktično u svim položajima, slika 3, u
dijapazonu debljina od 0,8 do 75 mm od Al legura i do
25 mm od legura Ti i čelika. Zavarivanje može da se
izvodi sa jednim ili sa više alata istovremeno, sa jedne
ili sa obe strane limova, tako da se u jednom prolazu
dobija veći broj spojeva. Pomoću “FSW” mogu da se
realizuju ne samo ravni pravolinijski, već i krivolinijski
spojevi različite konfiguracije i u različitim položajima,
uključujući i tzv. nad glavom. U tom pogledu, praktično
nema velikih ograničenja.
Pored toga, razvoj tačkastog “FSW” omogućava još
širu njegovu primenu, čak i u uslovima montaže
specifičnih delova. Dužina spoja može da bude
ograničena jedino veličinom postolja i za sada se kreće
do oko 20 metara. Pored visokih mehaničkih svojstava,
zavareni spoj ima glatku površinu i dodatna mehanička
obrada u velikom broju slučajeva nije potrebna.
Istovremeno, kod “FSW” - uopšte nema gubitka
materijala, što je važna karakteristika i nije slučaj kod
mnogih drugih postupaka zavarivanja. Sa tog aspekta
je “FSW” izuzetno ekonomičan. “FSW” je najpre
testiran na Al kao materijalu koji se u savremenoj
industriji veoma mnogo koristi ali kod koga se
tradicionalnim postupcima teško dobijaju kvalitetni
spojevi zbog izražene pojave poroznosti šava i
distorzije delova. Obe pojave su veoma štetne,
zahtevaju skupu dodatnu obradu kojom ne mogu
potpuno da se otklone, a posebno su izražene kod
limova.

Slika 3: Neke od kombinacija spojeva dobijenih “FSW”

a) sučeoni spoj; b) kombinovani sučeoni i preklopni spoj; c) jednostruki preklopni spoj;
d) višestruki preklopni spoj; e) T spoj tri elementa; f) T spoj dva elementa;
g) ugaoni-sučeoni spoj; h) ugaoni spoj [15]
Figure 3: Joint configurations suited to FSW
a) Square butt; b) Combined butt and lap; c) Single lap;
d) Multiple lap; e) Three pieces T butt; f) Two pieces T butt;
g) Edge-square butt; h) Edge butt [15]

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66

62
PRAKSA PRACTICE

Slika 4: Distorzije limova zavarenih elektro lučno i “FSW” [10]

Figure 4: Distortion of plates jointed by arc welding and FSW method [10]

a) b)
Slika 5: Primena “FSW” u proizvodnji železničkih vozila,
pod voza SHINKASEN (a) stranica vagona (b) [13]
Figure 5: FSW application in rail vehicle production,
Floor of SHINKASEN train (a) Coach side (b) [13]

Ispitivanja i industrijska praksa su pokazali da se tradicionalnih postupaka, za njihovo spajanje se sada

pomoću “FSW” pri zavarivanju Al javlja zanemarljivo
mala poroznost, a distorzija gotovo ne postoji, kako se
vidi na slici 4 [11]. Zbog toga se ovaj postupak sada
koristi za zavarivanje limova gotovo od svih
komercijalnih, ali i od velikog broja specijalnih legura Al.
Primena “FSW” u industriji počela je najpre u fabrici
„SAPA“ u Švedskoj i to za izradu jednostavnih platformi
od Al kod brodskih uređaja za zamrzavanje ribe.
Kasnije je upravo u toj fabrici razvijena čitava serija
automatizovanih mašina za “FSW”. Brodogradnja je
prvi sektor u kome je “FSW” dobio punu potvrdu svojih
mogućnosti. U ovoj industrijskoj grani “FSW” se koristi
u izgradnji palube, stranica, podova, pregrada, itd.
zaključno sa platformama za sletanje helikoptera na
brodovima.
Poslednjih godina “FSW” se intenzivno koristi u
proizvodnji železničkih vagona, vagona cisterni,
putničkih vagona, kontejnera, itd. Pri izradi vozova
najnovije generacije (vozova za velike brzine), slika 5,
noseće konstrukcije, stranice, krovovi, podovi i mnogi
drugi elementi se izrađuju od legura Al i umesto
koristi isključivo “FSW” postupak.
Vrlo visoka pouzdanost zavarenih spojeva i ostale
izuzetno dobre karakteristike “FSW” posebno su došle
do izražaja u izradi različitih odgovornih delova letilica.
O tome govori podatak da se spojevi spoljašnjih
rezervoara za gorivo kod Spejs Šatla od nedavno rade
isključivo “FSW” postupkom.
Pored ostalog, time se omogućilo da se ovi rezervoari
sada rade od specijalnih legura Al-Li 2195 (standard
SAD), čime se njihova masa smanjila za više od 3 tone.
U avio industriji preko 40.000 zakovanih spojeva već je
zamenjeno spojevima izvedenim “FSW” postupkom, sa
tendencijom daljeg povećanja. Takođe i u mnogim
drugim slučajevima kada mora da se primeni neka od
tehnologija spajanja, a u pitanju su visoko odgovorni
spojevi, sada se u ovoj industrijskoj grani koristi “FSW”.
Zahvaljujući ovoj tehnologiji, vreme izrade rezervoara
za gorivo kod Delta programa u fabrikama Boeing je
skraćeno od 23 na 6 dana, a ukupni troškovi su
smanjeni za 60%.

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66

63
PRAKSA PRACTICE

Slika 6: Zavarivanje stranica aviona [10]

Figure 6: Welding of airplane side [10]

Slika 7: Primena kod zavarivanja ulaznih vrata transportnog aviona [10]

Figure 7: Application in welding of cargo airplane entrance [10]

Primeri primene “FSW” u proizvodnji aviona dati su na PREDNOSTI I OGRANIČENJA “FSW”

slikama 6 i 7.
Jednako dobri rezultati dobijeni su i pri spajanju limova
od Cu, Zn, Mg i njihovih legura, zatim kod mnogih vrsta
čeličnih limova ali i kod kombinacija različitih metala,
kao što je Ti i čelik, kao i kod pojedinih kompozitnih
materijala na bazi metalne matrice.
Aluminijum, bakar, ugljenični i nisko legirani čelici i
mnogi drugi metali zavaruju se “FSW” postupkom u
normalnim spoljašnjim uslovima. Ali kod zavarivanja
čelika sa velikim sadržajem legirajućih elemenata,
preporučuje upotreba nekog od zaštitnih gasova u cilju
sprečavanja štetnog uticaja spoljašnje atmosfere.
Limovi od nisko ugljeničnog čelika i čelika sa 12%
hroma debljine 3-12 mm, mogu se uspešno zavarivati
samo sa jedne strane. Limove debljine veće od 25 mm
treba zavarivati dvostrano.
POSTUPKA
“FSW” spada u grupu postupaka zavarivanja u čvrstoj
fazi koji, kao što je poznato, imaju izrazito dobre
karakteristike, posebno frikciono zavarivanje. Tu
spadaju: mogućnost potpune automatizacije procesa,
dobijanje homogene sitnozrnaste strukture spoja sa
visokim mehaničkim i drugim svojstvima, mogućnost
zavarivanja raznorodnih materijala, dodatni materijal
nije potreban, itd.
Pored navedenih, “FSW” poseduje odlike koje drugi
postupci nemaju, a to su: formiranje zavarenog spoja
bez pojave poroznosti sa zanemarljivo malim
unutrašnjim naponima i distorzijom, zatim dobijanje
spojeva koji su otporni na koroziju i pojavu krtog loma,
ali sve to kod materijala kod kojih do sada to nije bilo
moguće, ili je bilo izuzetno teško i skupo ostvariti.

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66

64
PRAKSA
Zbog toga je u ekonomskom pogledu “FSW” ubedljivo
najefikasniji, a ekološki je apsolutno čist postupak
zavarivanja.
“FSW” nema mnogo negativnih karakteristika. Do sada
je uočeno da se kao izvesna teškoća u realizaciji, može
smatrati to što površine koje se zavaruju moraju
potpuno da se priljube jedna uz drugu, a limovi u tom
položaju da se dobro učvrste. U te svrhe se koriste
specijalni sistemi za pritezanje. Osim toga, na mestu
ulaza alata u materijal na početku, i na mestu njegovog
izlaza po završetku zavarivanja, nastaje otvor. On se
otklanja najčešće odsecanjem dela materijala, što
predstavlja izvestan gubitak materijala.
Ozbiljnije teškoće u primeni “FSW” stvaraju dva
problema tribološke prirode. Prvi se sastoji u tome što
istovremeno delovanje toplote, mehaničkih otpornih sila
i sile trenja izaziva pojačano habanje rukavca alata i/ili
njegovo deformisanje. Samim tim njegove dimenzije se
menjaju, a to utiče na normalan rad. Zbog toga je
neophodna povremena kontrola geometrije alata, a
posle uočene promene njegovih radnih parametara, i
zamena.
Na primer, pri zavarivanju limova od aluminijuma serije
6000 u SAD, jedan rukavac alata može da se koristi za
za formiranje do 1000 metara šava; posle toga se
zamenjuje.
Drugi problem tribološkog karaktera jeste pojava
prelaženja materijala sa jednog na drugo telo frikcionog
para, u ovom slučaju sa limova na alat. Taj materijal se
vezuje za frikcione površine, nagomilava se i tako
remeti gemetriju i funkcionalnost alata. Ova pojava je
naročito izražena na povišenoj temperaturi. Pri tome
zagrejani materijal limova prelazi, slepljuje se i
nagomilava kako na površinu rukavca tako i na čelo
alata. Naravno, ona je štetna i ne može potpuno da se
otkloni, ali može da se minimizira izborom
odgovarajućeg materijala za izradu alata.
FAZE PROCESA ZAVARIVANJA
Iz opisa realizacije zavarivanja “FSW” postupkom,
izloženog u tački 2, uočava se da je, sa fizičkog
aspekta, ceo ciklus zavarivanja moguće podeliti na dva
karakteristična perioda, na dve faze, kako je prikazano
na slici 8.
Prva faza počinje od dodira vrha rukavca alata sa
limovima i traje do kontakta čela alata sa gornjim
površinama limova, tj. do prekida aksijalnog kretanja.
Taj period se može definisati fazom prodiranja ili
utiskivanja.
Ova faza se karakteriše konstantnim intenzitetom
generisanja toplote trenjem. Količina oslobođene
toplote je najmanja na početku, a maksimalna na kraju
faze prodiranja. Toplota se oslobađa trenjem između
cele površine rukavca alata i limova, a na kraju se u taj
proces uključuje i prstenasta površina čela alata. Već u
ovoj fazi počinje slepljivanje materijala limova na
frikcione površine alata i njegovo nagomilavanje.
ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66
PRACTICE
Slika 8: Faze procesa zavarivanja “FSW” postupkom
I, II, III - prva faza; IV - druga faza [4]
Figure 8: Phases of FSW process
I, II, III – First phase; IV – Second phase [4]
Početak translatornog kretanja alata duž kontakta
limova označava početak drugog intervala koji se
završava prekidom zavarivanja. Taj period se može
definisati kao faza formiranja spoja, i on se karakteriše
različitim i specifičnim generisanjem toplote od strane
radnih površina alata. Toplota se najintenzivnije
generiše na frontalnom delu frikcione površine rukavca,
jer ona dolazi u dodir sa nezagrejanim materijalom na
koji rukavac nailazi u smeru svog translatornog
kretanja. Na ostalim delovima površine rukavca, kao i
na površini čela alata, intenzitet generisanja je mnogo
manji. Razlog tome jeste što se te površine nalaze u
kontaktu sa ranije već zagrejanim i plastičnim
materijalom, a u tom slučaju generisanje toplote ima
samoregulišući karakter. To znači da se toplota
oslobađa samo u količini dovoljnoj da se temperatura
zavarivanih delova održava na 100 do 200oC ispod
tačke topljenja slabijeg materijala u spoju.
Izložena podela ciklusa zavarivanja na dve
karakteristične faze omogućava lakšu analizu procesa
generisanja toplote, zatim proračun toplotne raspodele i
temperaturnog polja, problema habanja i
nagomilavanja materijala na frikcionim površinama
alata, itd. Samim tim takav pristup omogućava lakše
rešavanje uočenih nedostataka kod “FSW”.
ZAKLJUČAK
Izuzetno dobre odlike “FSW” uticale su da je ovaj
postupak zavarivanja ubrzo posle pronalaska dobio vrlo
veliku primenu u različitim granama industrije.
Mnogobrojna intenzivna eksperimentalna istraživanja
dovela su do vrlo dinamičnog širenja polja primene ove
tehnologije. Teorijska istraživanja, međutim, dosta su
retka. Ova konstatacija se posebno odnosi na problem
generisanja toplote u celini: u tom smislu izložena
podela ciklusa zavarivanja na dve faze može da olakša
rešavanje tog zadatka. Pored toga, treba imati u vidu
da princip indirektnog generisanja toplote trenjem koji
postoji kod “FSW”, osim u zavarivanju, može da ima
primenu i u drugim oblastima obrade metala.
65
PRAKSA PRACTICE
LITERATURA

[1] NASSA Technology Transfer Programs – Research and Patents,

www.techtran.msfc.gov/patents/(54).html
[2] NASA/TM—1999–209876, Friction Stir Welding for Aluminum
Metal Matrix Composites (MMC’s), (MSFC Center Director’s
Discretionary Fund Final Report, Project No. 98–09), J.A. Lee,
R.W. Carter, and J. Ding
[3] J.A.Lee, R.W.Carter, and J.Ding: Friction Stir Welding for
Aluminium Metal Matrix Composites (MMC’s), NASA, MSFC,
Alabama,USA December1999.
[4] Jason B. Elliot: Friction Stir Welding, www.enrgku.edu
[5] P. Prevey, D. Hornbach, P. Mason, M. Mahoney: Inproving
Corrosion Fatigue Perfor-mance of AA 2219 Friction Stir Welding
Low Plasticity Brunshing, International Sur-face Engineering
Conference, Oct. 7-10, 2002, Columbus, OH
[6] www.surfaceenhancement.com
[7] T.J.Lienert, W.L.Stellwag, Jr. and L.R.Lehman: Comparison of
Heat Inputs: Friction Stir Welding vs. Arc Welding,
www.awsorgexpopaper.pdf
[8] W.M.Thomas, P.L.Threadgill, and E.D.Nicholas: Feasibility of
friction stir welding steel, Sience and Technology of Welding and
Joining, 1999, Vol. 4, No 6, pp. 365-372
[9] T.J.Lienert, W.L.Stellwag, JR.,B.B.Grimmett, and R.W.Warke:
Friction Stir Welding Studies on Mild Steel, Welding Journal,
January 2003.
[10] C.Dalle Donne, E.Lima, J.Wegener, A.Pyzalla, T.Buslaps:
Investigation on Residual Stresses in Friction Stir Welds, 3rd
International Syposium on Friction Stir Welding, Kobe, Japan, 27
and 28 September 2001, TWI (UK)
[11] Dr Miroslav B. Đurđanović: Perspektiva primene toplote
generisane trenjem u obradi metala, Tehnika 6/2003, Mašinstvo
52 (2003) 6, st. 1- 7
[12] M.Đurđanović: Istraživanje procesa oblikovanja krajeva cevnih
profila trenjem, doktorska disertacija, Niš, 1990.
[13] N.Miljković, M.Đurđanović, D.Stamenković: Primena “FSW”
postupka u železničkoj industriji, Železnice, Vol. 61, No 1-2,
januar-februar 2005, st. 28-35
[14] Zhili Feng, Metals and Ceramic Division Oak Ridge National
Laboratory, USA: Friction Stir Welding And Processing – an
overview, University of Michigan Ann Arbor, 15. April 2005
[15] Zhili Feng, Metals and Ceramic Division Oak Ridge National
Laboratory, USA: "Friction Stir Welding and Processing" - an
overview, University of Michigan Ann Arbor, 15. April 2005

U skladu sa članom 25. Statuta Društva za unapređivanje zavarivanja u Srbiji, sazivam redovnu

53. GODIŠNJU SKUPŠTINU DUZS

u četvrtak, 08.juna 2006. godine u 15.00 časova
u srednjem amfiteatru Tehnološko-metalurškog fakulteta u Beogradu, Karnegijeva br. 4

-Od 15.00 do 15.30 h - Prijem i registrovanje učesnika; uplata članarine za tekuću godinu, upis
novih članova, pretplata na časopis Zavarivanje i zavarene konstrukcije.

-Od 15.30 h: Zasedanje Skupštine

Dnevni red:
1. Otvaranje zasedanja Skupštine; izbor radnih tela,
2. Izveštaj o radu DUZS i DUZS-CertPers za period 2005 - 2006. godine.
Podnosilac izveštaja: predsednik DUZS dr Vencislav Grabulov,
3. Izveštaj o finansijskom poslovanju u 2005. godini.
Podnosilac izveštaja: predsednik Nadzornog odbora dr Zoran Odanović,
4. Diskusija po podnetim izveštajima i usvajanje izveštaja,
5. Izbor novih članova Upravnog odbora DUZS,
6. Predlog plana rada za 2006 – 2007. godinu; diskusija i usvajanje.

-Od 17.00 h: Koktel

Predsednik Društva
Dr Vencislav Grabulov, dipl.ing.

ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (2/2006), str. 59-66

66