Βυζαντινά Σύμμεικτα

Τομ. 11, 1997

Η Θήβα κέντρο εμπορίου και επικοινωνιών το 12ο

αιώνα

ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ Μαρία
http://dx.doi.org/10.12681/byzsym.826

Copyright © 2014

To cite this article:

ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ, Μ. (1997). Η Θήβα κέντρο εμπορίου και επικοινωνιών το 12ο αιώνα. Βυζαντινά Σύμμεικτα, 11,
97-112. doi:http://dx.doi.org/10.12681/byzsym.826

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

Η ΘΗΒΑ
ΚΕΝΤΡΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΤΟΝ 12θ ΑΙΩΝΑ

Ή περιοχή της Βοιωτίας παρουσίασε τόν 1 Ιο καί τό 12ο αΙώνα σημα­

ντική οίκονομική ανάπτυξη, ή οποία εκδηλώθηκε τόσο με την έντονη οίκοδο-
μική δραστηριότητα, όσο καί με την αύξηση τής νομισματικής κυκλοφορίας1.
Ήδη από τό 10ο αιώνα ή Θήβα2 ήταν τό σημαντικότερο διοικητικό καί
οίκονομικό κέντρο στην περιοχή τής ανατολικής Στερεάς Ελλάδας 3 .
Βρισκόταν στή διασταύρωση δρόμων πού συνέδεαν την ανατολική μέ τή
δυτική Στερεά Ελλάδα, όπως καί τή νότια μέ τήν κεντρική Ελλάδα —στή
συνέχεια θά αναφερθώ διεξοδικά σέ αυτούς— ενώ είχε συχνή επικοινωνία μέ
τήν Κόρινθο, τή γειτονική Χαλκίδα αλλά καί τή Σπάρτη, μέ τήν οποία συν­
δεόταν διαμέσου της Κορίνθου.
Ή Θήβα αναφέρεται σέ μιά σειρά βενετικών έγγραφων του 1 Ιου καί του
12ου αιώνα. Τό παλαιότερο σωζόμενο είναι τοϋ Μαΐου 1072 καί αναφέρεται

1. Α. DUNN, Historical and Archaeological Indicators of Economic Change in

Middle Byzantine Boeotia and their Problems, 'Επετηρίς τής 'Εταιρείας Βοιωτικών
Μελετών, τ. 2/2 (Β'Διεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Μελετών, Λειβαδιά 1992), Αθήνα
1995,763-766.
2. Γιά τή Θήβα, βλ. Α. HARVEY, Economic Expansion in the Byzantine Empire
900-1200, Καίμπριτζ 1989, 218-219· R.-J. LILIE, Handel und Politik zwischen Byzanz
und den italienischen Kommunen Venedig, Pisa und Genua in der Epoche der
Komnenen und der Angeloi (1081-1204), Άμστερνταμ 1984, 210-213- Α. Γ. Κ.
ΣΑΒΒΊΔΗΣ, Ή βυζαντινή Θήβα 996/7-1204 μ.Χ., Ίοτορικογεωγραφικά 2,1987-88, 33-
52.
3. Βλ. σχετικά Ν. OIKONOMIDES, The First Century of the Monastery of Hosios
Loukas, DOP 46,1992,253, δπου έχουν συγκεντρωθεί δλες ol σχετικές πληροφορίες
από τό Βίο τοϋ οσίου Λουκά τοΰ Στειριώτη. Ή είκόνα τήν δποία σχηματίζουμε από
τό Βίο είναι αυτή μιας ευημερούσας πόλης μέ διαρθρωμένη κοινωνία.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 98 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

σέ μιά colleganza4 ή οποία δημιουργείται ανάμεσα σέ δύο Βενετούς με σκοπό

Ινα εμπορικό ταξίδι (taxegium) από τή Βενετία στή Θήβα5. Δεδομένου δτι τό
έγγραφο μας είναι εξοφλητική απόδειξη μέ τήν οποία ô commendator βεβαι­
ώνει ότι ô tractator τοϋ κατέβαλε μετά τήν επιστροφή του από τό ταξίδι όλα
τά οφειλόμενα, συνάγεται ότι τό terminus ante quem γιά τήν colleganza καί
τό ταξίδι ήταν ό Μάιος 1072. "Αρα τό ταξίδι πραγματοποιήθηκε πιθανότα­
τα στό διάστημα ανάμεσα στό δεύτερο μισό του 1071 καί τους πρώτους μήνες
τοϋ 1072. "Ενα δεύτερο έγγραφο τό όποιο χρονολογείται τό 1073 αναφέρεται
καί αυτό σέ μιά colleganza γιά ένα εμπορικό ταξίδι από τή Βενετία στή
Θήβα6. Είναι λοιπόν προφανές δτι ot Βενετοί συνήθιζαν νά επισκέπτονται
τήν πόλη τουλάχιστον μία δεκαετία πρίν ό 'Αλέξιος Α ' τους παραχωρήσει τά
γνωστά προνόμια τό 10827, δπως συνέβαινε άλλωστε καί μέ άλλες πόλεις

4. Ή colleganza αποτελεί μιά μορφή εμπορικές εταιρείας, στην οποία τό Ινα

άπό τά δύο συμβαλλόμενα μέρη (commendator) συνεισφέρει χρήματα καί τό &λλο
χρήματα καί εργασία ή μόνο εργασία (tractator). Σέ αυτήν τήν περίπτωση τό κεφάλαιο
πού συνεισφέρει δ tractator είναι συνήθως τό ήμισυ αύτοΰ πού συνεισφέρει ô
commendator. Τά κέρδη μοιράζονται σύμφωνα μέ τόν τύπο της colleganza, ανάλογα
δηλαδή άν δ tractator έχει συνεισφέρει καί δ Ιδιος κάποιο κεφάλαιο. Σέ περίπτωση
κατά τήν οποία ό commendator είναι δ μοναδικός χρηματοδότης, βαρύνεται αποκλει­
στικά από ενδεχόμενη ζημία, ένω θεωρείται δτι ή ζημία τοϋ έτερου των συμβαλλομέ­
νων συνίσταται στή ματαιοπονία του. Σέ περίπτωση δμως κατά τήν οποία καί ô
tractator Εχει συνεισφέρει κάποιο κεφάλαιο, ή ζημία βαρύνει καί αυτόν σέ αναλογία
1:3 (J. PRYER, The Origins of the Commenda Contract, Speculum 52/1, 1977, 6-7). Σέ
αυτό τό σημείο πρέπει νά διευκρινιστεί δτι colleganza είναι δ δρος ό όποιος χρησι­
μοποιείται στή βενετική νομοθεσία γιά νά δηλώσει τήν commenda (PRYER, Origins, 10
καί σημ. 12). Ή colleganza διαφέρει από τή χρεοκοινωνία στην οποία κέρδη καί ζημίες
μοιράζονται σέ δλα τά συμβαλλόμενα μέρη, ανάλογα μέ τό ποσοστό της αρχικής
συνεισφοράς τοϋ καθενός· βλ. σχετικά Ecloga. Das Gesetzbuch Leons III. und
Konstantinos V., εκδ. L. BURGMANN, Φρανκφούρτη 1983,10.4.
5. R. MOROZZO DELLA ROCCA-А. LOMBARDO, Documenti del commercio
veneziano dei secoli XI-XIII, τ. 1, Τορίνο 1940, αρ. 12.
6. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, αρ. 13.
7. Γιά τό κείμενο τοϋ χρυσοβούλλου (F. DÖLGER, Regesten der Kaiserurkunden
des oströmischen Reiches, τ. 2, Μόναχο 2η εκδ. 1995 [βελτιωμένη καί έπηυξημένη άπό
τόν Ρ. WIRTH], αρ. 1081), βλ. Μ. POZZA - G. RAVEGNANI (εκδ.), Ι trattati con Bizanzio.
992-1198, Pacta veneta, αρ. 4, Βενετία 1993, αρ. 2, σ. 35-45. Τά βασικά σημεία τοϋ
έλληνικοϋ κειμένου παραδίδονται καί από τήν ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ ('Αλεξιάς, εκδ. Β.
2
LEIB, τ. 2, Παρίσι 1967,54-55). Γιά τή χρονολογία τοϋ χρυσοβούλλου, έκτος από τή

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 Η ΘΗΒΑ TON 12ο ΑΙΩΝΑ 99

στίς οποίες μαρτυρεΐται ή παρουσία Βενετών έμπορων πρίν από αυτό τό

8 9
Ιτος: τή Σπάρτη καί τό Δυρράχιο .
Ή παραχώρηση τών προνομίων άνοιξε νέες προοπτικές γιά τό βενετι­
κό εμπόριο. Ή αλλαγή αυτή αντικατοπτρίζεται στά βενετικά έγγραφα, τά
όποια αυξάνονται καί μαρτυρούν τήν ενεργό ανάμιξη τών Βενετών στό
εσωτερικό εμπόριο τής βυζαντινής αυτοκρατορίας10. Μέσα στή νέα κατά­
σταση πού διαμορφώθηκε, τά ταξίδια τών Βενετών έμπορων στή Θήβα πολ­
λαπλασιάστηκαν, ένώ, ορισμένοι από αυτούς τουλάχιστον, διατηρούσαν
μονίμους αντιπροσώπους στην πόλη, ot όποιοι αγόραζαν καί πουλούσαν
προϊόντα γιά λογαριασμό τους - ένδειξη τής σημασίας πού είχε ή Θήβα γιά
τίς δραστηριότητες τους 11 .
Τό πρώτο από τά διασωθέντα βενετικά έγγραφα τοϋ 12ου αΙώνα πού
αναφέρεται στή Θήβα έχει συνταχτεί στην Κωνσταντινούπολη τό 1155 καί
έχει ως θέμα του ένα δάνειο μέ διάρκεια ενός έτους τό όποιο συνομολογήθη­
κε ανάμεσα σέ δύο Βενετούς μέ σκοπό ένα εμπορικό ταξίδι διά ξηράς άπό
τήν Κωνσταντινούπολη στή Θήβα καί στην Κόρινθο καί επιστροφή πάλι διά
ξηράς στην Κωνσταντινούπολη: quos (perperos) apud te retìnere debebas
usque ad unum annum, quos tecum portare debebas per terram de hinc
(Κωνσταντινούπολη) in Stives et in Corìntho et de Ulis partibus redire debuisti

συνήθως δεκτή 1082, έχουν προταθεί, χωρίς δμως πειστικά επιχειρήματα, τό 1084 (βλ.
Μ. Ε. MARTIN, The chrysobull of Alexius I Comnenus to the Venetians and the Early
Venetian Quarter in Constantinople, BS139,1978,19-22. To 1084 προτείνει γιά δια­
φορετικούς λόγους καί ό Ε. FRANCES, Alexis Coirmene et les privilèges octroyés à
Venise, BS129, 1968, 17-23) καί τό 1092 (A. TUILIER, La date exacte du chrysobulle
d'Alexis I e r Coirmene en faveur des Vénitiens et son contexte historique, RSBN n.s. 4,
1967,28-38).
8. Βίος Νίκωνος Μετανοείτε (BHG 1366), έκδ. D. SULLIVAN, Brookline Mass.
1987, § 74,250.
9. ANNA KOMNHNH, 'Αλέξιος, τ. 2,6.
10. 'Ορισμένοι Βενετοί ήταν απλώς περαστικοί από τήν αυτοκρατορία, ένώ
άλλοι είχαν εγκατασταθεί ώς μόνιμοι κάτοικοι καί ήταν Ιδιοκτήτες ακινήτων
(Chiyssa MALTEZOU, Les Italiens propriétaires «terrarum et casarum» à Byzance, BF
22,1996,177-191). Γιά τό σταδιακό έλεγχο τοϋ έσωτερικοΰ εμπορίου τοϋ Βυζαντίου
από τους 'Ιταλούς έμπορους, βλ. P. MAGDALINO, The Empire of Manuel I Komnenos,
Καίμπριτζ 1993,144-145.
11. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, αρ. 166 (έγγραφο τό οποίο
χρονολογείται τό Μάϊο 1165).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 100 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

2
per terram in Constantinopolfl . Συνεπώς ô δανειολήπτης σύμφωνα μέ τους
δρους τοΰ δανείου θά ταξίδευε από τήν Κωνσταντινούπολη μέχρι τή
θεσσαλονίκη διά της Εγνατίας καί στή συνέχεια θά κατευθυνόταν στή Θήβα
καί τήν Κόρινθο. Τό ταξίδι λοιπόν θά πραγματοποιούνταν διά ξηράς. Δέν
γνωρίζουμε γιά ποιους λόγους ή Θεσσαλονίκη δέ συμπεριελήφθη στίς πόλεις
στίς όποΧες θά εμπορευόταν ό έμπορος τοϋ έγγραφου, άφοϋ υποχρεωτικά θά
διερχόταν από έκεΧ. Όποιοι δμως καί άν ήταν αυτοί, τέσσερα χρόνια αργό­
τερα, τό 1159, συνομολογήθηκε στή Θήβα δάνειο γιά ένα εμπορικό ταξίδι διά
ξηράς: per terram per totem catodica et Poliponissum13 et de Stives usque
Saloniki14. Ό γεωγραφικός χώρος στά πλαίσια τοϋ οποίου ό δανειοδότης
επέτρεπε στό δανειολήπτη νά χρησιμοποιήσει τό δάνειο ήταν ή Πελο­
πόννησος, ή ανατολική Στερεά Ελλάδα, ή Θεσσαλία καί ή δυτική
Μακεδονία15. Ή αναφορά στή Θήβα ως ένα από τά δύο σημεία τά όποια
ορίζουν τήν περιοχή είναι μιά ένδειξη γιά τή σημασία της. Ή Ιδια διαδρομή,
μέ μικρές παραλλαγές, μαρτυρεΐται καί σέ μιά σειρά άλλων εγγράφουν. Τόν
Αύγουστο τοϋ 1159 γίνεται λόγος γιά ένα ταξίδι de Stives usque Saloniki. Τόν
'Οκτώβριο τοϋ 1170 δημιουργείται στή Θήβα μιά colleganza γιά Ινα ταξίδι
διά μέσου τών Κατωτικών μέχρι τή Θεσσαλονίκη, μετάβαση στην Κόρινθο

12. MoROZzo DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 110.

13. Σέ σφραγίδες τοϋ 8ου, 9ου καί 10ου αΙωνα απαντά δ τύπος Πολοπόννησος
καί Πολυπόννηοος. Ι NESBÎTT-N. OIKONOMIDES (εκδ.), Catalogue of Byzantine Seals at
Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 2, Washington D. C. 1994, άρ. 22.
14 καί 22. 31.
14. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 137; πρβλ. αρ. 239
('Ιανουάριος 1171): debeo ire negociari (άπό τή Θήβα) per totam Catodica et
Peliponiso per terram laborare.
15. Γιά τή σημασία τοϋ δρου catodica δ οποίος αποτελεί μεταγραφή τοϋ έλληνι-
κοΰ δρου κατωτικά, βλ. J. KÖDER - F. HILD, ЯеУ/as und Thessalia, TIB 1, Βιέννη 1976,
39. Ό δρος αρχικά δήλωνε τό γεωγραφικό χώρο πού καλύπτεται από τά νησιά τοϋ
νοτίου Αίγαίου, τήν Πελοπόννησο, τή Σικελία καί τήν κάτω Ιταλία καί κατέληξε νά
δηλώνει μόνο τό θέμα Ελλάδος. Γιά τή διοικητική διαίρεση τής Πελοποννήσου, της
Στερεάς Ελλάδας καί τής Θεσσαλίας στή περίοδο ανάμεσα στον 9ο καί τό 12ο αΙώνα,
βλ. KODER-HILD, Hellas, 61-62,66-67. Πάντως, τό 12ο αΙώνα τό θέμα Ελλάδος περιε­
λάμβανε καί τή Θεσσαλία, έκτος από τό βορειοδυτικό τμήμα της τό οποίο προσαρτή­
θηκε στό θέμα Σερβίων (KODER-HILD, Hellas, 66-67). Βλ. καί Μ. ΚΟΡΔΟΣΗΣ, Τό δνομα
τής Πελοποννήσου κατά τή μέση βυζαντινή περίοδο, Πρακτικά Γ ' διεθνοΰς συνεδρί­
ου πελοποννησιακών σπουδών (Καλαμάτα 1985), Πελοποννησιακά. Παράρτημα

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 Η ΘΗΒΑ TON 12ο ΑΙΩΝΑ 101

16
καί στή συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη, πιθανώς διά θαλάσσης . Τό
πρώτο τμήμα τοϋ ταξιδιού πάντως θά πραγματοποιούνταν διαμέσου τοϋ
χερσαίου δρόμου ό όποΧος συνέδεε τή νότιο καί τήν κεντρική Ελλάδα μέ τή
Θεσσαλονίκη. "Αλλο έγγραφο τοϋ Ιουλίου 1195 αναφέρεται σέ εμπορικό
ταξίδι διά θαλάσσης από τή Βενετία στην Κόρινθο καί μετάβαση στή Θήβα
καί άλλες περιοχές τών Κατωτικών καί τής Πελοποννήσου, διά ξηράς ή διά
θαλάσσης17. Ό π ω ς συνάγεται από άλλο έγγραφο, τό όποΧο συντάχθηκε στή
Θήβα τό 1170, ή Κωνσταντινούπολη ήταν ô προορισμός ενός άλλου εμπορι­
κού ταξιδιού, μέ τή διαφορά δτι σέ αυτήν τήν περίπτωση ô tractator είχε τήν
18
ευχέρεια νά επιλέξει νά ταξιδέψει είτε διά ξηράς είτε διά θαλάσσης .
Αυτό τό όποΧο είναι ενδιαφέρον είναι ή ύπαρξη ενός χερσαίου δρόμου
ό όποΧος συνέδεε τήν Κόρινθο μέ τή Θήβα καί τή Θεσσαλονίκη καί ό όποΧος
φαίνεται δτι απέκτησε μεγάλη σημασία τό 12ο αΙώνα. Ή απόσταση ανάμεσα
στή Θήβα καί τήν Κόρινθο μπορούσε νά καλυφθεΧ σέ μιά μόνο νύχτα, άν ô
ταξιδιώτης ταξίδευε μέ πολύ γοργό ρυθμό19. Ό δρόμος αυτός ξεκινούσε από
τήν Κόρινθο, διερχόταν άπό τά Μέγαρα καί στό πέρασμα τών Ελευθερών,
ανάμεσα στον Κιθαιρώνα καί τήν Πάστρα, συναντούσε τό δρόμο ô όποΧος
ερχόταν από τήν 'Αθήνα γιά νά φτάσει στή Θήβα. Μετά τή Θήβα, κατευθυνό­
ταν προς τά βορειοδυτικά ακολουθώντας τήν κοιλάδα τοϋ Κηφισσοϋ
περνούσε ανάμεσα στά δρη τής Βοιωτίας καί τής Φωκίδας 20 , διέσχιζε τό
δρος Όθρυ, έφτανε στό Ζητούνι (Λαμία) καί στή συνέχεια στά Φάρσαλα.

13/1,1987-1988,211-212, δ όποιος εκφράζει τήν άποψη δτι ό δρος κατωτιχά κάλυπτε

τόσο τήν Πελοπόννησο, δσο καί περιοχές τής κεντρικής Ελλάδας. Ol KODER-HILD,
Hellas, 39, πιστεύουν εύλογα δτι τόν 12ο αΙώνα τά Κατωτικά μέρη ταυτίζονταν μόνο
μέ τό θέμα Ελλάδος καί δτι δεν επεκτείνονταν στην Πελοπόννησο. Άλλωστε τό
έγγραφο μας κάνει σαφή τή διάκριση ανάμεσα στά Κατωτικά καί τήν Πελοπόννησο.
16. MoRozzo DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 235.
17. MoRozzo DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 426.
18. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 234 ("Οκτώβριος 1170).
19. Ό Βίος Νίκωνος Μετανοείτε, § 28,102 θεωρεί εξαιρετική, άλλα δχι αδύνα­
τη, τήν επίδοση αυτή ενός Λάκωνος, δ οποίος πιθανώς ταξίδευε άπό τή Θήβα μέ τελι­
κό προορισμό τή Σπάρτη. Τό γεγονός άλλωστε δτι τό ταξίδι πραγματοποιείται απνευ­
στί καί μάλιστα κατά τή διάρκεια τΐίς νύκτας είναι μιά απόδειξη τοϋ επείγοντος χαρα­
κτήρα του. Αντίθετα, τό γεγονός δτι ό δσιος Νίκων δ όποΧος φέρεται νά πραγματο­
ποίησε τό Ιδιο ταξίδι μέ τά πόδια, καί μάλιστα σέ συντομότερο χρόνο, θεωρείται άπό
τό συντάκτη τοϋ Βίου ως θαϋμα.
20. KODER-HILD, Hellas, 95-96.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 102 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

Μετά τά Φάρσαλα, ό επόμενος σημαντικός σταθμός ήταν ή Λάρισα, πόλη-

κλειδί τών δρόμων πού διέσχιζαν τήν κεντρική Ελλάδα 2 1 . Μετά τή Λάρισα ό
δρόμος έστριβε βορειοανατολικά, περνούσε από τήν κοιλάδα τών Τεμπών22,
προχωρούσε παραλιακά, διερχόταν από τόν Πλαταμώνα καί κατέληγε στή
Θεσσαλονίκη. Αυτός ήταν ό κύριος δρόμος, ή δημοσία οδός23, υπήρχαν δμως
καί άλλοι δευτερεύοντες δρόμοι, οί όποΧοι μετά τή Λάρισα παρέκαμπταν τήν
κοιλάδα τών Τεμπών καί συναντούσαν τόν κύριο δρόμο κοντά στον
Πλαταμώνα 24 . Ή θέση τοϋ Πλαταμώνος πάνω σέ αυτόν τόν άξονα επικοι­
νωνίας συνετέλεσε πιθανώς στην ανάδειξη του σέ σημαντικό αγκυροβόλιο
της περιοχής στά μέσα τοΰ 12ου αΙώνα 25 , δταν καί ό δρόμος απέκτησε μεγά­
λη σημασία γιά τό εμπόριο τοϋ κεντροελλαδικοΰ χώρου. Ό 'Αλέξιος
Γ ' Άγγελος ανανεώνοντας παλαιότερα προνόμια τών Βενετών τους παρα­
χώρησε μέ τό χρυσόβουλλο τοϋ 1198 τό δικαίωμα νά εμπορεύονται ατελώς
στην έπίσκεψιν τοΰ Πλαταμώνος, έμμεση ένδειξη γιά τήν οικονομική σημα­
σία τοΰ τόπου 2 6 . Οί έμποροι πού ταξίδευαν μέ προορισμό είτε τή
Θεσσαλονίκη είτε τά κέντρα τής νότιας Ελλάδας δπως τή Θήβα καί τήν
Κόρινθο αποτελούσαν δυνάμει αγοραστές γιά τά προϊόντα τής στενής
πεδιάδας τοΰ Πλαταμώνος.

21. KODER-HILD,Hellas, 93. Γιά τή Λάρισα, βλ. KODER-HILD, Hellas, 198· πρβλ.
HARVEY, Expansion, 221-222.
22. Ή δίοδος των Τεμπών αποτελούσε καί αποτελεί μέχρι σήμερα τό κύριο
πέρασμα άπό τή Θεσσαλία προς τή Μακεδονία (Άννα ΑΒΡΑΜΕΑ, Ή βυζαντινή
Θεσσαλία μέχρι τοϋ 1204. Συμβολή είς τήν ίστοριχήν γεωγραφίαν, 'Αθήνα 1974, 74-
78).
23. ΑΒΡΑΜΕΑ, Θεσσαλία, 75-76.
24. KODER-HILD, Hellas, 91.
25. La géographie d'Edrisi, μετάφραση καί σχόλια P.-A. JAUBERT, τ. 2, Παρίσι
1840 (ανατύπωση Άμστερνταμ 1975), 294· πρβλ. KODER-HILD, Hellas, 104. Τό
Στόμιο, λίγο νοτιότερα άπό τίς εκβολές τοϋ Πηνειοϋ (6. π., 204, 264), θά μπορούσε
ενδεχομένως νά έχει αυτόν τό ρόλο άφοΰ βρισκόταν πάνω σέ μιά δευτερεύουσα οδό,
ή οποία συνέδεε τόν Πλαταμώνα μέ τά παράλια τής Θεσσαλίας (ΑΒΡΑΜΕΑ, Θεσσαλία,
80-81). Κάτι τέτοιο δμως δέ φαίνεται πολύ πιθανό, διότι άφ'ένός τό Στόμιο δε βρι­
σκόταν πάνω στον κύριο δρόμο πού συνέδεε τήν κεντρική με τή βόρειο Ελλάδα, δπως
συνέβαινε μέ τόν Πλαταμώνα καί άφ* έτερου δεν υπάρχει καμιά σχετική μαρτυρία
στίς πηγές της ύπό μελέτη περιόδου.
26. POZZA-RAVEGNANI, άρ. 2,131· πρβλ. Δ. ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ, Μελέται περί τής διοι­
κητικής διαιρέσεως καί τής επαρχιακής διοικήσεως έν τψ βυζαντινφ κράτει, ΕΕΒΣ
18, 1948,50-51.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 Η ΘΗΒΑ TON 12ο ΑΙΩΝΑ 103

Ή σημασία τοΰ δρόμου, ô οποίος εξυπηρετούσε ταυτόχρονα καί στρα­

τιωτικές ανάγκες, γίνεται αντιληπτή άν αναλογιστούμε δτι ήταν ή κύρια
αρτηρία ή οποία συνέδεε τήν κεντρική καί νότιο Ελλάδα μέ τήν πρωτεύου­
σα 2 7 . Ό δρόμος μαρτυρεΐται ήδη από τό 10ο αίώνα, ή δε σημασία του ήταν
μεγάλη αφού επέτρεπε στους ερχόμενους από τήν Ιταλία μέ προορισμό τήν
Κωνσταντινούπολη νά αποφεύγουν τό τμήμα έκεΧνο τής Εγνατίας τό όποιο
συνέδεε τή Θεσσαλονίκη μέ τό Δυρράχιο καί τό όποιο δέν ήταν πάντοτε
ασφαλές, λόγω πολεμικών επιχειρήσεων οί όποΧες διεξάγονταν στην περιο­
χή. 'Αντί νά αποβιβαστούν στό Δυρράχιο ot ταξιδιώτες είχαν τή δυνατότητα
νά αποβιβαστούν σέ κάποιο λιμάνι τής δυτικής Ελλάδας, κατά προτίμηση τή
Ναύπακτο — α π ' όπου Ινας δρόμος οδηγούσε στην κοιλάδα τοϋ Σπερχειού 28
καί στή συνέχεια στή Λάρισα— ή στην Κόρινθο καί από έκεΧ έπαιρναν τό
29
δρόμο τόν όποΧο περιγράψαμε. Οί σχετικές μνεΧες στά αγιολογικά κείμενα
ενισχύονται καί άπό τήν αναφορά σέ ταξιδιώτες οί όποιοι πηγαίνοντας στή
Θεσσαλονίκη μέ προέλευση τήν Ιταλία περνούσαν από τήν κοιλάδα τών
Τεμπών30. Όμως καί αυτός ό δρόμος δέν ήταν πάντοτε ασφαλής εξαιτίας
τών βουλγαρικών επιδρομών καί τών στρατιωτικών επιχειρήσεων οί όποΧες
διεξάγονταν στην κεντρική Ελλάδα γιά μεγάλα χρονικά διαστήματα τοΰ
10ου αίώνα 31 . Στίς αρχές τοΰ αίώνα οί περιοχές βορείως της Στερεάς βρί­
σκονταν πιθανώς υπό βουλγαρικό έλεγχο32. Ό δεύτερος βυζανηνοβουλγαρι-
κός πόλεμος στά τέλη τοϋ 10ου αίώνα έπληξε τίς ελλαδικές περιοχές από τίς

27. Πρβλ. J. FERLUGA, Tebe bizantina quale centro economico nel XII secolo,
Rivista di bizantinistica 1/4, 1992 (ανατύπωση J. FERLUGA, Untersuchungen zur
byzantinischen Provinzverwaltung, Άμστερνταμ 1992,605-615), 24.
28. P. SousTAL-J. KÖDER, Nikopolis und Kephallenia, TIB 3, Βιέννη 1981, 90·
Koder-Hild, Hellas, 98
29. Vita di sant'Elia il giovane (BHG580), Ικδ. G. ROSSI-TAIBBI, Παλέρμο 1962,
§67-69,106-110.
30. Miracula sancii Demetrìi, AASSOct IV (1780), στ. 192-193.
31. Ή κυριότερη πηγή γιά τίς βουλγαρικές επιδρομές στην ηπειρωτική Ελλάδα
στίς αρχές τοΰ 10ου αίώνα είναι δ Βίος τοΰ οσίου Λουκά τοΰ Στειριώτη· βλ. Θεώνη
ΜΠΑΖΑΙΟΥ-BARABAS, Σημείωμα γιά τήν επιδρομή τοΰ τσάρου Συμεών κατά τής
κυρίως Ελλάδας (αρχές 10ου αίώνα), Σύμμεικτα 8,1989, 383-387. Στή διάρκεια τοΰ
δεύτερου βυζαντινοβουλγαρικοϋ πολέμου στό τελευταίο τέταρτο τοϋ αίώνα οί
Βούλγαροι είχαν διεισδύσει επανειλημμένα στην κεντρική Ελλάδα.
32. Βίος Λουκά Στειριώτη (BHG 994), εκδ., μετ., σχολ. Δ. ΣΟΦΙΑΝΌΣ, 'Αθήνα
1989, § 15,164. Από τό σχετικό χωρίο προκύπτει δτι γύρω στό 910 (γιά τή χρονολο-

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 104 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

οποίες διερχόταν ό δρόμος. Ό Σαμουήλ σέ επιδρομή του εναντίον τοϋ ελλα­

δικού χώρου κατέλαβε τή Λάρισα καί έξανδραπόδισε τους κατοίκους της 33 .
Τό 997 ό Νικηφόρος Ουρανός, ακολουθώντας τόν Ιδιο δρόμο έφτασε στό
Σπερχειό ποταμό δπου κατέφερε βαρειά ήττα στους στρατοπεδευμένους έκεΧ
Βουλγάρους. Ό δρόμος τόν όποιο ακολούθησε ό βυζαντινός στρατός ήταν
αυτός πού περιγράψαμε παραπάνω: Λάρισα-πεδιάδα τών Φαρσάλων-
Σπερχειός 34 . Μετά τό γεγονός αυτό δε μαρτυρεΧται πλέον βουλγαρική διείσ­
δυση στην Ελλάδα, επομένως μπορούμε νά υποθέσουμε δτι άπό τίς αρχές
του 1 Ιου αίώνα ό δρόμος μπορούσε νά χρησιμοποιηθεί μέ ασφάλεια. Ό π ω ς
δείχνουν τά βενετικά έγγραφα, στην εποχή τήν οποία μελετοΰμε ό δρόμος
αυτός διεδραμάτιζε καίριο ρόλο στην οικονομική ζωή τής αυτοκρατορίας
εξασφαλίζοντας τή σύνδεση τών κυριότερων οικονομικών κέντρων τής
Βαλκανικής μεταξύ τους αλλά καί μέ τήν πρωτεύουσα.
Ή ύπαρξη ενός εμπορικού δικτύου ανάμεσα στή Θήβα καί στή
Θεσσαλονίκη τό 12ο αίώνα μαρτυρεΧται καί από άλλες πηγές τής εποχής. Ό
διάλογος Τιμαρίων τοΰ Ψευδολουκιανοΰ παρέχει πολύτιμες πληροφορίες
γιά τό πανηγύρι, τό όποΧο γινόταν στή Θεσσαλονίκη μέ τήν ευκαιρία τής
γιορτής τοΰ αγίου Δημητρίου καί τό όποΧο άποτελοϋσε μεγάλο εμπορικό
γεγονός γιά τήν πόλη. Ήταν αφορμή νά συγκεντρωθεΧ πλήθος εμπόρων,
βυζαντινών καί ξένων, οί όποιοι έφθαναν στην πόλη είτε διά ξηράς είτε διά
θαλάσσης καί έφερναν προς πώληση διάφορα εμπορεύματα, μεταξύ τών
οποίων σημαντική θέση κατεΧχαν υφάσματα καί νήματα μέ προέλευση τή
35
Βοιωτία καί τήν Πελοπόννησο . Ή πληροφορία αύτη αποτελεί σημαντική
μαρτυρία γιά τό εσωτερικό εμπόριο τής αυτοκρατορίας καί ειδικότερα γιά

γία, βλ. Βίος Λουκά Στειριώτη, 43-44) οί δίοδοι οί όποιες οδηγούσαν άπό τή Στερεά
στή Θεσσαλία ελέγχονταν αυστηρά γιά νά παρεμποδίζεται ή διαφυγή δούλων, κάτι τό
δποϊο μας επιτρέπει νά κάνουμε τήν υπόθεση δτι οί περιοχές βορείως τής Στερεάς
ελέγχονταν άπό ξένη στρατιωτική δύναμη (μάλλον βουλγαρική).
33. ΙΩΆΝΝΗΣ ΣΚΥΛΙΤΖΗΣ, Σύνοψις Ιστοριών, έκδ. J. THURN, CFHB 5, Βερολίνο-
Νέα Υόρκη 1973, 330.
34. ΣΚΥΛΙΤΖΗΣ, 341-342· πρβλ. ΑΒΡΑΜΕΑ, Θεσσαλία, 131.
35. R. ROMANO, Pseudo-Luciano, Timarione (ε1σαγωγή, έκδοση, μετάφραση, σχο­
λιασμός, γλωσσάριο), Byzantina et Neohellenica Neapolitana 2, Νεάπολη 1974,54-55,
στ. 148-150: ύστερον κατιών έκ τής άκρωρείας έθεασάμην παντοιον είδος, δσα èv
ύφάσμασι καί νήμασιν ανδρών τε καί γυναικών καί όσα έκ Βοιωτίας καί
Πελοποννήσου.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

Η ΘΗΒΑ TON 12ο ΑΙΩΝΑ 105

τίς οίκονομικές σχέσεις μεταξύ τών αστικών κέντρων τοΰ έλλαδικοΰ χώρου,
ένώ παράλληλα επιβεβαιώνει τήν είκόνα πού μας δίνουν τά βενετικά έγγρα­
φα γιά ύπαρξη εμπορικού δικτύου ανάμεσα στή Θήβα, τήν Κόρινθο καί τή
Θεσσαλονίκη.
Ή αναφορά σέ υφάσματα καί νήματα μέ προέλευση τή Βοιωτία έρχεται
νά προστεθεΧ σέ μιά σειρά άλλων μαρτυριών συγχρόνων πηγών σχετικά μέ
τήν παραγωγή μεταξωτών στή Θήβα τό 12ο αίώνα 36 . Ά ν καί πολύ γνωστές
τίς παρουσιάζουμε σύντομα. Ή πρώτη αναφέρεται στην αρπαγή από τους
Νορμανδούς τό 1147, κατά τή διάρκεια τής επιδρομής τους εναντίον τής
Θήβας, υφαντουργών μεταξωτών υφασμάτων, ανδρών καί γυναικών, καί στή
μεταφορά τους στή Σικελία37. 'Ορισμένες δυτικές πηγές αναφέρουν δτι οί
ΘηβαΧοι υφαντουργοί πού μεταφέρθηκαν βιαίως στή Σικελία, μαζί μέ άλλους
ομοτέχνους τους άπό τήν 'Αθήνα καί τήν Κόρινθο, έκαναν γνωστή στό νησί
τή μεταξοβιοτεχνία38. Σύμφωνα μέ τή δεύτερη μαρτυρία, μέ τή συνθήκη
είρήνης πού συνήφθη ανάμεσα στό Βυζάντιο καί στον εμίρη τής Άγκυρας
γύρω στό 1195, τό Βυζάντιο παραχώρησε στον τελευταίο σαράντα μεταξωτά
υφάσματα από τή Θήβα39, έμμεση απόδειξη γιά τά υψηλής ποιότητας μετα­
ξωτά τής Θήβας τά οποία τροφοδοτούσαν τήν ίδια εποχή τήν αγορά τής πρω­
τεύουσας40.
Ή παραγωγή μεταξωτών υφασμάτων είχε ως συνέπεια τή δημιουργία
στή Θήβα μιας ευκατάστατης τάξης βιοτεχνών, ό πλούτος τής οποίας προερ-

36. Δέν είναι σκόπιμο νά επεκταθούμε σέ ζητήματα σχετικά μέ τήν προέλευση

τής μετάξης, στά όποια αναφέρεται διεξοδικά δ D. JACOBY, Silk in Western Byzantium
before the Fourth Crusade, BZ84-85,1991-1992,454,461462,475-476,480.
37. ΝΙΚΉΤΑΣ ΧΩΝΙΑΤΗΣ, έκδ. J.-A. VAN DIETEN, CFHB 11/1, Βερολίνο-Νέα
Υόρκη 1975, 74 στ. 45-49 και 98 στ. 4-6.
38. Βλ. τή σχετική μαρτυρία τοΰ Otto von Freising σέ U. MONNERET DE VILLARD,
La tessitura palermitana sotto i Normani e i suoi rapporti con l'arte bizantina,
Miscellanea Giovanni Mercati, τ. 3 (ST 123), Βατικανό 1946, 473474. Στηριζόμενος
στην Χδια πηγή δ U. Monneret de Villard (σ. 464-474) υποστηρίζει δτι ή παραγωγή
πολυτελών υφασμάτων άρχισε στή Σικελία μόνο μετά τήν κατάληψη της άπό τους
Νορμανδούς καί πιό συγκεκριμένα μετά τήν επιδρομή τοΰ 1147.
39. ΝΙΚΉΤΑΣ ΧΩΝΙΑΤΗΣ, 461 στ. 35-36· πρβλ. DÖLGER, Regesten, άρ. 1632a[l634].
40. Ό Μιχαήλ Χωνιάτης μνημονεύει σέ επιστολή του τήν παραγωγή στή Θήβα
μεταξωτών υφασμάτων καί τήν πώληση τους τήν πρωτεύουσα (Μιχαήλ 'Ακομινάτου
τοϋΧωνιάτου, Τά σωζόμενα, έκδ. Σπ. ΛΑΜΠΡΌΣ, τ. 2, Αθήνα 1880,83 στ. 18-19).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 106 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

χόταν άπό τήν ενασχόληση μέ τό εμπόριο τών μεταξωτών. "Αν καί είναι πολύ
λογικό ή τοπική αριστοκρατία νά έβρισκε στή σηροτροφία καί τή μεταξουρ-
γία έναν τρόπο νά επενδύσει μέρος τουλάχιστον από τά διαθέσιμα κεφάλαια
41
της , τό πιθανότερο είναι δτι υπήρχαν παράλληλα καί άλλοι ΘηβαΧοι μέ
αξιόλογη οίκονομική επιφάνεια, οί όποΧοι εΐχαν επενδύσει σέ αυτόν τόν
τομέα. Ό Νικήτας Χωνιάτης αναφερόμενος στή νορμανδική επιδρομή κάνει
Ιδιαίτερη μνεία στους χειρώνακτες τους οποίους οί Νορμανδοί πίεσαν νά
τους παραδώσουν τά χρήματα τους 42 . Νομίζω δτι ό δρος χειρώναξ, ό όποΧος
δηλώνει γενικά τόν ασχολούμενο μέ μιά χειρωνακτική εργασία, χρησιμο-
ποιεΧται στην προκειμένη περίπτωση γιά νά δηλώσει τους ασχολούμενους μέ
τήν παραγωγή καί τήν εμπορευματοποίηση τών μεταξωτών. "Αλλωστε, άπό
αυτούς οί Νορμανδοί μποροΰσαν νά αναμένουν δτι θά αποσπάσουν τά μεγα­
λύτερα χρηματικά ποσά.
'Από τόν 1 Ιο αίώνα καί έξης αναπτύσσεται στό Βυζάντιο μιά νοοτρο­
πία ή οποία διακρίνει τό εμπόριο, τό όποΧο συνεπάγεται καί χειρωνακτική
απασχόληση, άπό τό καθαρά μεταπρατικό εμπόριο, θεωρώντας ανώτερο τό
δεύτερο43. Ή διάκριση αυτή εμφανίζεται στην Πείρα τον Ευσταθίου τοΰ
Ρωμαίου 44 , ή όποια κάνει λόγο γιά σωματεία, τά μέλη τών οποίων κατα­
σκεύαζαν τά προϊόντα τά δποΧα πωλούσαν καί σέ συστήματα, τά μέλη τών
οποίων ασχολούνταν αποκλειστικά μέ τό μεταπρατικό εμπόριο. Είναι μάλι­
στα ενδεικτικό δτι ό δικαστής αντιμετώπιζε μέ τόν Ιδιο τρόπο αυτούς οί
όποΧοι εξασκούσαν μιά τέχνη, χωρίς άμεση ανάμιξη στό εμπόριο (δπως τους
βαφεΧς) καί αυτούς οί όποΧοι ασχολούνταν παράλληλα μέ τήν παραγωγή καί
τό εμπόριο (δπως τους σκυτοτόμους). Μέ άλλα λόγια, κριτήριο του γιά τήν

41. JACOBY, Silk, 476,478-479.

42. ΝΙΚΉΤΑΣ ΧΩΝΙΆΤΗΣ, 74 στ. 35.
43. Γιά τήν υποτίμηση τής χειρωνακτικές σέ σχέση μέ τή μή χειρωνακτική εργα­
σία, βλ. P. MAGDALINO, Byzantine Snobbery, στό Μ. ANGOLO (εκδ.), Byzantine
Aristocracy. XI-ХШ Centuries, British Archeologica! Reports, άρ. 221, 'Οξφόρδη
1984,67.
44. JGR 4, σ. 213. Ό Ευστάθιος Ρωμαίος υπήρξε δρουγγάρως τής βίγλας γύρω
στά 1030. Ή Πείρα είναι συμπιληματικό έργο τό οποίο συνετέθη στά τέλη τής δεκαε­
τίας τοΰ 1030 ή στην αρχή τής δεκαετίας τοϋ 1040 (Ν. OIKONOMIDES, The "Peira" of
Eustathios Romaios: an Abortive Attempt to Innovate in Byzantine Law, FM 7,1986,
173-175).

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

Η ΘΗΒΑ TON 12ο ΑΙΩΝΑ 107

κατάταξη τών επαγγελμάτων δέν ήταν ή άσκηση ή μή μιας εμπορικής δρα­

στηριότητας, αλλά ή άσκηση μιας χειρωνακτικής δραστηριότητας. Σύμφωνα
λοιπόν μέ αυτήν τή νοοτροπία οί παραγωγοί μεταξωτών υφασμάτων
θεωρούνταν χειρώνακτες. Οί χειρώνακτες άντιπαρατίθενται στό κείμενο μέ
τους δυνατούς καί λαμπρούς το γένος καί σεμνούς τήν ήλικίαν καί περιφα­
νείς κατ' άξίωσιν, δηλαδή τους Ισχυρούς, οί όποΧοι είχαν αριστοκρατική
καταγωγή, ήταν σεβάσμιοι στην ηλικία καί έφεραν κάποιο αξίωμα. Όσον
άφορα στους εργάτες οί όποΧοι απασχολούνταν στή βιοτεχνία παραγωγής
μεταξωτών, αυτοί προέρχονταν άπό τά χαμηλά κοινωνικά στρώματα45. Ή
αναφορά τοϋ Χωνιάτη σέ γυναίκες τής αριστοκρατίας οί όποΧες κατεΧχαν τήν
τέχνη τής ύφανσης μεταξωτών θά πρέπει μάλλον νά θεωρηθεΧ κοινός
τόπος 4 6 .
Δυστυχώς τά έγγραφα δέ μας παρέχουν πληροφορίες γιά τά εμπορεύ­
ματα τά όποΧα διακινούσαν οί Βενετοί από καί προς τή Θήβα. Ή μή αναφο­
ρά σέ συγκεκριμένα εμπορεύματα δημιουργεΧ τήν εντύπωση δτι, σέ αυτήν
τουλάχιστον τήν περίοδο, τά δύο συμβαλλόμενα μέρη μιας colleganza δέν
ενδιαφέρονταν αποκλειστικά γιά τό εμπόριο συγκεκριμένων προϊόντων,
αλλά διακινούσαν οποιοδήποτε εμπόρευμα παρουσίαζε οικονομικό ενδιαφέ­
ρον. Υπάρχουν δμως έμμεσες μαρτυρίες δτι τά μεταξωτά κατείχαν σημαντι­
κή θέση ανάμεσα στά εμπορεύματα τά όποΧα διακινούνταν από τή Θήβα.
Έτσι, μετά τήν εκδίωξη τών Βενετών άπό τή βυζαντινή επικράτεια καί τή
δήμευση τών περιουσιών τους τό 117147, ό απεσταλμένος τής Γένουας στην
αυλή τοϋ Μανουήλ Α έλαβε εντολή νά προσπαθήσει μεταξύ άλλων νά
εξασφαλίσει γιά τους Γενουάτες τό δικαίωμα νά κάνουν εμπόριο ελεύθερα σέ
δλη τήν αυτοκρατορία καί νά εμπορεύονται μεταξωτά τής Θήβας, προνόμιο
τοΰ οποίου άπέλαυαν οί Βενετοί μέχρι τό 117148. Ή μαρτυρία έχει βαρύτητα
γιά δύο λόγους: άφ' ενός διότι δείχνει δτι οί Βενετοί ασχολούνταν μέ τό

45. ΝΙΚΉΤΑΣ ΧΩΝΙΆΤΗΣ, 98 στ. 4-8.

46. ΝΙΚΉΤΑΣ ΧΩΝΙΆΤΗΣ, 74 στ. 45-49· βλ. σχολιασμό τοϋ χωρίου σέ JACOBY, Silk,
468.
47. ΝΙΚΉΤΑΣ ΧΩΝΙΆΤΗΣ, 171-172 στ. 60-64.
48. C. IMPERIALE DI SANT' ANGELO (Ικδ.), Coffice diplomatico della repubblica di
Genova dal 953 al 1163, τ. 2 (1164-1190), Ρώμη 1938, 115: liberam et omnimodam
habeant facultatem mercandı et utendi libere per omniam terram et omnes partes
imperii et etiam exercendi negocìatìonem pannorum sete apud Stivam sicut Veneti soliti

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

108 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

εμπόριο μεταξωτών τής θνβας, άφ* έτερου διότι φαίνεται δτι τό εμπόριο
αυτό δέν ήταν ανοιχτό σέ όλους τους ξένους, αλλά υπήρχαν ορισμένοι σοβα­
ροί περιορισμοί. 'Από τό κείμενο συνάγουμε δτι οί Γενουάτες δέν ήταν μέν
αποκλεισμένοι μέχρι τότε από τήν αγορά τής Θήβας, αλλά δτι δέν είχαν τό
δικαίωμα νά αγοράσουν τά μεταξωτά της. Τό Ιδιο Ισχυε πιθανώς καί γιά τήν
Πίζα, τήν άλλη Ιταλική δημοκρατία ή οποία είχε προνόμια στό Βυζάντιο τό
12ο αίώνα 4 9 . Ή γενουατική προσπάθεια μάλλον απέτυχε, άφοϋ δέν υπάρ­
χουν ενδείξεις δτι οί υπήκοοι τής Γένουας καί τής Πίζας άνεμίχθησαν στό
εμπόριο τής Θήβας στά επόμενα χρόνια. "Αλλωστε λίγα χρόνια αργότερα οί
Βενετοί επέστρεψαν στή βυζαντινή αυτοκρατορία καί στράφηκαν καί πάλι
στή Θήβα 5 0 καί δέν είναι πολύ πιθανό δτι ανέχθηκαν τόν ανταγωνισμό τών
δύο πόλεων σέ έναν τόσο προσοδοφόρο τομέα 5 1 . Είναι πιθανόν οί περιορι­
σμοί αυτοί νά οφείλονταν στην επιθυμία τοΰ βυζαντινού κράτους νά ελέγξει
τήν εμπορευματοποίηση τών μεταξωτών δεδομένου ά φ ' ενός δτι στή Θήβα
παράγονταν καί μεταξωτά προορισμένα γιά αυτοκρατορική χρήση καί ά φ '
έτερου δτι ή παραγωγή βρισκόταν αποκλειστικά στά χέρια Ιδιωτών 5 2 .
Έπανερχόμεθα στό ζήτημα τοΰ δρόμου τόν ΟποΧο περιγράψαμε παρα­
πάνω. Ή σημασία του γιά τήν οικονομική ζωή τής κεντρικής Ε λ λ ά δ α ς καί
Ιδιαίτερα τής Θήβας είναι προφανής έφ'δσον επέτρεπε τή διοχέτευση τής
παραγωγής τών μεταξωτών τής Θήβας αλλά καί τής Κορίνθου 5 3 στή
Θεσσαλονίκη καί έν συνεχεία στην Κωνσταντινούπολη, αλλά καί στή δυτι-

erant πρβλ. LILIE, Handel, 211-212· JACOBY, Silk, 466-467, 491. Γιά τό ρόλο τών
'Ιταλών έμπορων στή διακίνηση τών μεταξωτών έκτος βυζαντινής επικράτειας, βλ.
JACOBY, Silk, 464 καί σημ. 63,491.
49. Ή Πίζα απέκτησε γιά πρώτη φορά προνόμια στό Βυζάντιο τό 1111 καί ή
Γένουα τό 1155. Βλ. σχετικά, LILIE, Handel, 69-76 καί 84-87.
50. MoRozzo DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 273 άπό τό όποιο προ­
κύπτει δτι οί Βενετοί είχαν επιστρέψει στή Θήβα τουλάχιστον από τό 1175.
51. Αντίθετη είναι ή γνώμη τοϋ LILIE, Handel, 212, δ όποιος βασιζόμενος στό
γεγονός δτι τό γενουατικό αίτημα δέν επαναλήφθηκε υποστηρίζει δτι ανάμεσα στό
1171/2 καί 1174/1175 ή Γένουα απέκτησε πρόσβαση στο εμπόριο μεταξωτών τής
Θήβας. Προσθέτει μάλιστα τό επιχείρημα δτι ή αναχώρηση τών Βενετών θά είχε δημι­
ουργήσει προβλήματα στή διάθεση τοΰ πολύτιμου αύτοΰ είδους, μέ αποτέλεσμα οί
Βυζαντινοί νά εξαναγκαστούν κατά κάποιον τρόπο σέ αυτήν τήν παραχώρηση.
52. JACOBY, Silk, 490-491.
53. Γιά τήν παραγωγή μεταξωτών στην Κόρινθο, βλ. JACOBY, Silk, 465^66.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

Η ΘΗΒΑ TON 12ο ΑΙΩΝΑ 109

κή Ευρώπη. Τά έγγραφα μαρτυρούν γιά colleganze μέ σκοπό εμπορικά ταξί­

δια άπό τή Θήβα στή Βενετία διαμέσου Δυρραχίου: quos... totos peıperos....
de suprasciipta Stive portare debeam in Diradilo per terra et da Durachio per
mare debeam ire in Venecia*4. Τό ενδιαφέρον στοιχεΧο είναι δτι γιά τά ταξί­
δια ανάμεσα στή Θήβα καί τήν Κωνσταντινούπολη προτιμάτο ό χερσαίος
άπό τό θαλάσσιο δρόμο, δ ν καί τά εμπορεύματα άπό τή Θήβα μπορούσαν
εύκολα νά φτάσουν στή Χαλκίδα καί νά φορτωθούν σέ πλοΧα τά όποια θά τά
μετέφεραν σέ λιμάνια τής 'Ιταλίας, τής ανατολικής Μεσογείου ή καί στην
ίδια τήν Κωνσταντινούπολη 5 5 . Φυσικά δέν αποκλειόταν ή χρησιμοποίηση
τής θαλασσίας όδοϋ. Έτσι, μιά colleganza ή οποία δημιουργήθηκε στή Θήβα
τό 1170 γιά ένα εμπορικό ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη άφηνε στον
tractator τήν ευχέρεια νά επιλέξει νά ταξιδέψει είτε διά ξηράς, είτε διά
θαλάσσης 5 6 . Μαθαίνουμε λόγου χάρη δτι στή Βενετία είχε συσταθεί μιά
compagnia μέ τους έξης δρους: ô ένας άπό τους δύο συμβαλλομένους θά
παρέμενε στην Κωνσταντινούπολη καί δ άλλος στή Θήβα, ένώ θά έστελναν ò
ένας στον άλλο διά τής χερσαίας όδοϋ «τό έχειν» τους, είτε μέ τόν δρο habere
δηλώνονται εμπορεύματα είτε, πράγμα λιγότερο πιθανό, κάποιο χρηματικό
κεφάλαιο. Στή συνέχεια οί δύο συμβαλλόμενοι συμφωνούσαν νά προωθή­
σουν διά ξηράς αυτό τό «έχειν», οπουδήποτε τους φαινόταν καλό 5 7 .
Ταυτόχρονα, καί σέ άλλο έγγραφο τό όποΧο εξετάστηκε παραπάνω αναφέρε­
ται ή χερσαία οδός από τήν Κωνσταντινούπολη στή Θήβα 5 8 .

54. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 353 (Φεβρουάριος

1185).
55. KODER-HILD, Hellas, 96-97. J. KÖDER, Negroponte. Untersuchungen zur
Topographie und Siedlungsgeschichte der Insel Euboia der Zeit der Venezianer-
herrschaft, Βιέννη 1973,40-41. Γιά τό ρόλο τής Χαλκίδας ώς κυρίου λιμανιού πρό­
σβασης στή Θήβα, βλ. HARVEY, Expansion, 219-220.
56. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, αρ. 234: debeo per mare aut
per terram ire in Constantinopoli.
57. MOROZZO DELLA ROCCA-LOMBARDO, Documenti, άρ. 308: ego vero permanere
debebam in Constantinopoli et tu in Stives et debebam tibi mittere et remitiere ìstud
habere de Constantinopolis in Stives per terram et per ipsos culfos et passaios et tu
similiter michi de Stives in Constantinopoli, potestatem quoque habere debebamus de
isto habere dare et mandare per terram ubicumque nobis bonum visum fuisset.
58. Βλ. πιό πάνω σελ. 99-100.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 110 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

Συμπερασματικά μποροΰμε νά ποϋμε δτι τό εμπόριο τό όποΧο διεξαγό­

ταν στά πλαίσια τοΰ κεντροελλαδικοΰ χώρου, από τή Θήβα μέχρι τή
θεσσαλονίκη, διακινούνταν διαμέσου τής χερσαίας οδού, κάτι πού σημαίνει
δτι τά εμπορεύματα δέν προορίζονταν αποκλειστικά γιά τίς αγορές τής
Κορίνθου, τής Θήβας καί τής θεσσαλονίκης άλλα δτι υπήρχαν πιθανοί
αγοραστές καί σέ άλλες πόλεις οί οποίες βρίσκονταν πάνω στό δρόμο ή
κοντά σέ αυτόν. 'Αναφερθήκαμε πιό πάνω στην περίπτωση τοΰ Πλαταμώνος.
Ενδεχομένως καί άλλες πόλεις πού συγκέντρωναν ξένους έμπορους νά
προσείλκυαν Βενετούς οί όποΧοι εμπορεύονταν μεταξωτά άπό τή Θήβα.
Αυτό φαίνεται ακόμα πιό εύλογο, άν αναλογισθούμε δτι, δπως είδαμε παρα­
πάνω, οί άλλοι ξένοι έμποροι ήταν αποκλεισμένοι κατά πάσα πιθανότητα
από τήν αγορά τής Θήβας. "Ισως προσπαθούσαν νά αντιμετωπίσουν αυτό τό
μειονέκτημα προμηθευόμενοι εμμέσως τά μεταξωτά σέ άλλες αγορές. Ό
'Αλμυρός τους προσέφερε ενδεχομένως αυτήν τή δυνατότητα. Ή πόλη βρί­
σκεται κοντά στό χερσαΧο δρόμο ό όποΧος συνέδεε τή Θήβα μέ τή
θεσσαλονίκη 59 καί επιπλέον ήταν έντονη ή παρουσία Γενουατών καί
Πισατών 60 . "Αλλωστε ή Ιδια ή διατύπωση τών έγγραφων καθιστά σαφές δτι
ή Θήβα καί ή θεσσαλονίκη δέν ήταν τά μόνα κέντρα τά όποια προσείλκυαν
τους Βενετούς έμπορους οί όποΧοι ακολουθούσαν τό δρόμο πού αναφέραμε
παραπάνω. Ή έκφραση: pertotam catodica et Poliponnisum et de Stives usque
Saloniki συνηγορεΧ υπέρ τής άποψης δτι δλη ή περιοχή αποτελούσε πεδίο
επιχειρηματικής δράσης. Ό χερσαίος δρόμος προτιμάτο επίσης στην περί­
πτωση κατά τήν οποία τό εμπορικό ταξίδι είχε προορισμό τήν ίδια τήν πρω­
τεύουσα, ή ξεκινούσε από αυτήν, όταν ό έμπορος ήθελε νά έκμεταλλευτεΧ τίς
δυνατότητες τίς όποΧες προσέφεραν οί διάφορες αγορές τοϋ ελλαδικού
χώρου, ή άν επιθυμούσε νά μήν αντιμετωπίσει τους κινδύνους ενός θαλασ­
σίου ταξιδιού. Μποροΰσε δμως νά χρησιμοποιηθεΧ εξίσου καί ô θαλάσσιος
δρόμος.
Ή αποκατάσταση τής βυζαντινής κυριαρχίας στή νότια Βαλκανική είχε
σάν αποτέλεσμα τήν επαναχρησιμοποίηση τοϋ κύριου δρόμου ό όποΧος συνέ­
δεε τήν κεντρική καί νότιο Ελλάδα μέ τό βορειοελλαδικό χώρο καί τήν

59. KODER-HILD, Hellas, 94.

60. ΑΒΡΑΜΕΑ, Θεσσαλία, 166-172· LILIE, Handel, 187-190' HARVEY, Expansion,
222.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

Η ΘΗΒΑ ΤΟΝ 12ο ΑΙΩΝΑ ΠΙ

Κωνσταντινούπολη. Ή ανάπτυξη σημαντικών αστικών κέντρων στην περιο­

χή καί ή νέα κατάσταση πού διαμορφώθηκε μέ τήν παρουσία τών ξένων
έμπορων οδήγησε στην αύξηση τής σημασίας του καί συνετέλεσε στην
αναβάθμιση τής Θήβας σέ νευραλγικό κέντρο εμπορίου τοϋ ελλαδικού
χώρου.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

 112 ΜΑΡΙΑ ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΥ

MARIA GEROLYMATOY, Thèbes, centre de commerce et de communications

au 12e s.

Thèbes était une des étapes les plus importantes sur l'axe terrestre
transversal qui assurait la communication entre le Péloponnèse et la Grèce
centrale et septentrionale. Cet axe qui passait par Corinthe, Thèbes, Zètouni,
Larissa et aboutissait à Thessalonique où il faisait jonction avec la Via Egnatia,
a acquis une grande importance à partir du Xle siècle, lorsque le danger bulgare
fut écarté du sud des Balkans. Il était souvent préféré à la voie maritime pour
les déplacements des marchands entre Corinthe, Thèbes, Thessalonique et
parfois même Constantinople. Conséquence de la revalorisation de la route
terrestre fut le développement de nouveaux centres de commerce et d'échelles
maritimes à des endroits où l'axe se rapprochait du littoral.
La floraison de l'artisanat de soie à Thèbes a entraîné le développement
dans cette ville d'une classe aisée d'artisans, différenciée nettement de
l'aristocratie locale. Les Vénitiens étant les seuls marchands Italiens qui aient
pu obtenir la permission impériale de faire commerce à Thèbes, il est possible
que les nouveaux centres de commerce n'aient pas seulement répondu à
l'impératif de trouver de nouveaux marchés d'approvisionnement ou de
nouveaux débouchés commerciaux; ils ont sans doute permis aux autres
marchands étrangers, auxquels l'accès au marché de soieries de Thèbes était
interdit, de contrecarrer l'interdiction et de se procurer par les Vénitiens des
tissus de soie dans les autres marchés de l'espace géographique de la Grèce
centrale où ils pouvaient se rendre sans difficultés et où ils entretenaient même
des quartiers. C'était probablement le cas d'Halmyros, à l'entrée du golfe
Pagasètikos.

http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 11/10/2019 17:43:48 |

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)