UNIVERZITET U SARAJEVU

Dr ЈОУ AN VUKOVIC

ISTORIJA
SRPSKOHRV А TSKOG JEZIKA
1 dio
UVOD 1 FONETIKA

~1J.A!I,'-t fftXл-2у.Ј Cb!1:t"} eцU]./" JfLнrt!/1 ~ «A'~ r;-._,••,zy

LАlо/1~ilfl2л ..и.:«..џ

lv:fe.rщ-.е.ч/4.2~ ц. ~q.~

6i!, 13.1<fflM-1- !8tl5: ~~L<-V

BEOGRAD. 1974.
 UNIVERZITETSKI UDZH~Nl(,;l

Aktom Filozofskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. broj 01-349 od 15. 11 1973.

godine stampano kзо univerzitetski ud:tbenik

Na osnovu akta Republickog sekretarijata za kulturu SR Srbije. broj 413-34/73-02 od

23. 1 1973. godine ovaj ud:tbenik osloboden је poreza па promet

Za izdavaca Dragoslav Jokovic. urednik аотаanа Nikolic. tehniCki urednik Mihailo

Јопс. korektor Naila НеЫЬ

Tira:t 3000 primeraka

Stampa: IzdavaCka ustanova ••Naucno delo". Уukз Кaraq:tiea 5. Beograd
 SADRZAJ
Strana
Umjesto predgovora VП
Literatura IX
Skracenice ХII

UVOD . . 1
FONETIКA 5
Р r v i d i о - VОКЛLIZАМ . 11
Osnovni pog1ed па fonetsko-fono10ski sistem 11
Porijek1o i razvoj praslovenskih voka1a 14
PREGLED EVOLUC!JE STARIН VOКALA I VOКALSKIН GRUPA 22
1. POLUGLASNICI 22
Porijek10 22
Izgovorne vrijednosti 27
Slabi i jaki po10zaj 30
Pos1jedice gubljenja po1ug1asa 38
Н. "ЈАТ" (1;) 51
Porijek10 . 51
Izgovorne vrijednosti . . 53
}08 о glasovnim vrijednostima 58
Srpskohrvatslи zamjene 64
Preg1ed savremenih ijekavskih zamjena 66
111. ,,}ЕЮ" (ъј) 91
IV. NOSNI VOКALI 94
V. VOКALNO r i 1 98
VI. METATEZA GLASOVNIH KOMBINACI}A от, 01, ет, еl 103
VП. PROM}ENA 1 u о ................. . 107
VIII. PRIJEVOr VOКALA . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
IX. ASIMILACIJA, DISIMILACIJA 1 SА2IМЛNЈЕ VOКALA 113
Х. POKRETNI VOКALI 115
XI. AKCENAT ......... . 117
Kvantitet, jacina i ton . . . . . . 117
Akcenatska cjelina i mjesto akcenta 118
Razvojna perspektiva . . . . . . . 119
Ba1tijskos10venski period 121
Pras10venski stariji period . 125
Period pras10venske metatonije 126
Period pojava u najkasnijem pras10venskom razvitku 131
Srpskohrvatski razvitak akcenatskog sistema 132
IV

D r u g i d i о: KONSONANTI . . . . . 139
1. оре! POGLED NA STARIJE ЕРОНЕ 139
п. PALATALIZACIJE 143
Prva pa1atalizacija . . . . . . . . . . 143
Druga pa1atalizacija . . . . . . . . . 147
Treca pa1atalizacija .......... . 154
Palatalizacije u sukcesivnom hronoloskom redu 158
IП. JOTOVANJA 161
Stara (praslovenska) jotovanja 161
Nova (srpskohrvatska) jotovanja 175
Podnovljeno jotovanje 175
Novo jotovanje 176
Novije jotovanje 177
Najnovije jotovanje 179
IV. SUGLASNIK h 185
U praslovenskom jeziku . . . . . . . . 185
U posebnom iivotu srpskohrvatskog jezika 189
У. SUGLASNIK v 193
VI. SUGLASNIK f ...... . 197
vп. GLAS ј ...... . 198
УIII. JEDNACENJA SUGLASNIКA 206
IX. DISIMILACIJE SUGLASNIКA 214
Х. METATEZA SUGLASNIКA 216
XI. NARODNA ETIMOLOGIJA 218
хп. REDUKCIJA SUGLA,SNIКA 219
ХIП. "UMETANJE" SUGLASNIKA 223
XIV. UDVOJENI SUGLASNICI 225
Svojoj SUprUZl

KSENIJI
 UMJESTO PREDGOVORA

Ova knjiga је proizisla iz visegodisnje odrzavanih kurseva iz istorije sh-jezika

i dijalektologije, predavanih па Filozofskom fakultetи и Sarajevu; namijenjenaje
и prvome redu kao prirucnik stиdentima koji studiraju пав maternji jezik, а onda
i sire strucnim i naucnim radnicima koji se zanimaju problemima domaceg jezika
i slavistickih disciplina. Svrha mi је bila пе samo da jezicki razvitak dam и istorij-
skim presjecima - nego da и pojavama obuhvatim i savremeno stanje и knjiZevnom
jeziku, kako se jezicke promjene odrazavaju и odnosu dijahronija i sinhronija и
standardnom jezickom (ovdje glasovnom) obliku.
Za citav obuhvat istorije srpskohrvatskog (= hrvatskosrpskog) jezika za-
misljeno је da naredne sveske obuhvate morfologiju и tri dijela: 1) deklinacija
јmenјса, 2) zamjeniCka i pridjevsko-zamjenicka deklinacija i 3) k о п ј и g а с i ј а;
kao zavrsna (и citavoj cjelini 5-ta) knjiga Ыlа Ы о juZnoslovenskoj jezickoj zajednici
(prvi dio) i pregled srpskohrvatskih dijalekata (drugi dio). U ovoj su knjizi date
osnove za proucavanje istorije i savremenog stanja и akcentи - и poglavljima iz
morfologije Ысе obradivane akcenatske kategorije и razvitku i и normativnom stanju,
koliko se gdje i sta и tom smislu moze odrediti.
Citalac се lako primijetiti dva osnovna obiljezja и sastavljanju ove sveske:
а) metod sire zasnovane analize и teznji da Ы se doslo do sto sigurnijih zakljucaka
(ko god se poduhvati ovakvog posla, nalazi se и situaciji i da pogrijesi, da previdi
ponesto od potrebnih ти podataka vec datih и lingvistickoj literatиri i slicno);
Ь) teZnju da se pojave и razvitku sto adekvatnije i vizuelno predoce и shemama i
tabelama. U krajnjoj liniji, i jedno i drugo ima i pedagosku svrhu da kod citaoca
sto vise angaZuje lingvisticku misao и procjenjivanju postignutih, postizanih i јoS
nepostizanih rezиltata и proucavanju date lingvisticke materije.
Mnogostrиko dugujem zahvalnosti svojim saradnicima (najviSe svojim bivsim
studentima) koji su mi davali podsticaja i ukazivali povjerenje da svoje napore
па ovom sektoru nastavnog posla ostvarim и ovom obliku, - da, па koncu, koliko
sam и mogucnosti da to ucinim, odgovorim i svojoj obavezi nastavnika па ovom
predmetи. U toku najintenzivnijeg rada па uoblicavanju knjige, od neocjenjive ko-
risti su mi bili razgovori sa kolegom i dugogodisnjim prijateljem Radosavom Bosko-
vicem, sa kojim sam, и kraCim i duzim susretima, imao ргШkе da pretresam svoje
ovdje tretirane probleme (njegov posao па uporednoj gramatici i тој па istoriji
domaceg jezika isli su и nekoj vrsti sinhronizacije). - Posebnu zahvalnost dugujem
svojoj supruzi (пјој је ova knjiga i posvecena), koja se је brinula oko pripremnih
tekstova i neumorno bdila nad njima, - i, najzad, od velike koristi mi је bila saradnja
Dragana Vujicica, viSeg strucnog saradnika и Akademiji паиkа i umjetnosti BiH,
VIII

koji је (sa опоm ljubavlju koju је jos od studentskih dana pokazivao prema ovom
predmetu) u svakoj prilici Ыо gotov da mi ukaze роmос oko uredivanja teksta,
reprodukovanja shema, konsultovanja literature i slicno.
Dиzno priznanje odajem i svom izdavaeu "Naucnoj knjizi", za nekoristolju-
bivu susretljivost da objavi knjigu, nimalo laku za stamparsku tehniku.
Sarajevo, 20. ХII 1971.
Ј. Vukovic
 LITERATURA

в е с А.: Akcenatske studije (ASt), Beograd 1914; Dijalekti istoCne i јuinе Srbije (DlstjS),
1i
Beograd 1905; Dijalekti srpskohrvatskog jezika, StEnckl 1; Galilki dijalekat (GD), Beograd
1935; lz novјје akcentuacije, NJ ns IП; Kajkavski dijalekat, StEnckl 11; Najmlada (treca)
palatalizacija zadnjenepeanih suglasnika k, g, ћ, JF П; Osnovi istorije srpskohrvatskog jezika
1 - Fonetika i ажеnае (OlShj РАж), Beograd 1968; О praslovenskom jeziku, SI 1, 1;
Srpskohrvatske glasovne grupe -јЕ-, -ја- i praslovenske -kti, -gti i ћеј, JF 11; Trubetzkoj N.,
Essai sur chronologie... (prikaz u JF 111); Zambtki ро lakavskim govoram (Zam), St. Peter-
sburg 1910;
В е r п s t е i п S. В.: Ocerk sravnitel'noj grammatiki slovjanskihjazykov (OSrGrSlj), Moskva
1961;
В о s k о v i {; R.: О РПТodј, razvitkи i zamenicima glasa h и govorima Стnе Gore, JF XI; О
nетm slucajevima gubljenja sonanata па kraju теСј, PrilKnjJIF ХХХII; Osnovi uротеаne
gramatike slovenskihjezika 1 (OUpGrSlj), Beograd 1969; Razvitak sufiksa ujuinoslovenskoj
jezilkoj zajednici, JF ХУ;
в r о с h о.: Slavische Phonetik (SlPh), Heidelberg 1911;
В r о z о v i (; D.: Djalekatska slika hrvatskosrpskog jezickog роатuсја, Rasprave Instituta za
jezik 1 (Rsplnstj), Zagreb; Slovjanskie standardnyejazyki i sravnitel'nyj metod, VJz 1967,
No 1; О jezickoj РОТodјсј i о standardnim оЫјсјmа njezinih llanova, Radovi FF Z 1964;
В r u g m а п п К.: Kurze vergleichende Grammatik ает indogermanischen Sprachen (KVgIGr),
Berlin und Leipzig 1922;
В u d i m i r М.: атсј i Pelasti, Beograd 1950;
Dordic Р.: S1ovo 1, JF XI;
F r а е п k е 1 Е.: Die baltischen Sprachen (ВltSPТ), Heidelberg 1950;
F о r t u п а t о v F. Тћ.: Kritile.~kij razborfJ solinenija G. К. Uljanova, Znal!enija glagol'nyh
оsnоvъ vъ litоvskо-slаvјanskоmъ jazyke, Sankt-peterburg 1895, SbRISlj Zuт B,tonungs-
lehre ает lituslavischen Spтache, ЈЛrсћ IV ј
G r i с k а t 1.: јоl о trecoj palatalizaciji, JF XIXj
Н а mm Ј.: Staroslovenska gramatika (StslGr) , Zagreb 1958;
Н i r t Н.: lndogermaпische
Grammatik (IgGr) 11, У, Heide1berg 1921, 1929;
Н о r а Ј е k к.: Uvod ао studia slovdnskych jazиkU (UStSlj), Praha 1962;
11' i п s k i ј Т. 1.: Къ эtimоlоgiјu imeni chrfJvatъ "horvat", JF 111;
1 v i {; Р.: Dijalektologija srpskohrvatskog jezika 1 (DShj 1), Beograd 1956; Die serbokroatische
Dialekte 1, Hague 1958; Dva pravca razvoja konsonantizma и srpskohrvatskom jezikи,
GFF NS 11; јеаna doskora nepoznata gruра ltokavskih govora: Govori s nezamenjenim
јаеom, GFF NS 1;
1 v § i {; S t ј.: Akcenat и ктаmаисј 19njata Alojzija Brlica, Rad 194; Akcenat и gramatici Matije
Reljkoviea, Rad 194; DanaInji posavski govor, Rad 196; Prilog za slavonski akcenat, Rad 187;
Ј а k о Ь s о п R. : Essais ае linguistique generale (EssLG), Paris 1963 ј

К о п е s k i В 1.: lstorija па makedonskiot jazik (lstMj), Skopje 1965;

К u 1 ј Ь а k i п S t ј.: Akcenatska рјеаnја, JF lIј Paleografska i jezilka ispitivanja о Miroslav-

ljevu jevaпdelju, Sr. Karlovci 1925 ј Staroslovenska gramatika (StslGr), Beograd 1935;
х

к r i z i {;
Н r.: Genitiv plurala јтеnјса zenskog тоаа па -а sa grирот suglasnika па маји ОЈnovе,
Radovi FF S III (1965);
К u r t е п э d е В.: lгЬтаnје trиay Н (lгЬrTT), Moskva 1960;
L е h r - S р Ј а w i п s k i Т.: Studie i skice, Wyb6r pism (StSk W), Warszawa 1957 (Kilka
uwag о nos6wkach praslowianskich, - О dubletach slowianskich z q i u; О tzw. przestawce
plyпnuch w ј~гуlшсћ slowianskich);
L е k о v Ј.: Kratka sravnitelпa i tipoloIkagramatika па slovenskite ezici (SrGrS1Ez), Sofija 1969;
М а 1 е с k i М. : Ј01 о razvitku е > а u srpskohrvatskom jeziku, JF ХЈ;
М а r t i п е t А. : Есоnотје des changements phonetiques, Bern 1965 ;
М е i 11 е t А.: Slave соттun (SlC), РаПз 1934;
М i k k о 1 а N.: Urs1avische Grammatik (UrslGr) Ј, Heidelberg 1913;
N а h t i g а 1 R. : Slovanski jeziki (Sl]) , Ljubljana 1952;
N i k о 1 i {; В.: Odnos daпaInjeg trIiCkog govora ртета Vukovom jeziku, JF ХХУЈ; О govoru
Srema, JF ХХ;
N о v а k о v i {; S t.: С i " u makedonskim dija1ektima GlAN;
О t r ~ Ь s k i Ј.: Slowianskie Јоrmасје па а 11 е i па -у II -а, PrLingw Ј. В. с. (1921);
Р е с о А.: Mjesto daпaInjeg centra1nohercegovackog сovота теаи ostalim ћетсесovасЫт сovотјта,
JF ХХУ;
Pravopis hrvatskosrpskog jezika (Pravopis), Zagreb 1961;
R (а d о ј 1: i (;) D. S р.: BosanCica, EncklJ Ј;
R а m о v s F r.: Die Geschichte аеЈ vokalischen I јт Slovenischen, PrLingw Ј. В. С; Ниеorilna
gramatika slovenskega jezika 11 (HistGrSl]), Ljubljana 1924; Kratka zgodoviпa slovenskega
jezika (ZgSl]), Lјublјапа 1936; Slovenische Studien, ЈArch ХХХVПЈ; Zbrano аеlо 1 (ZЬrD) ,
Ljubljana 1971;
R е s е t а r М.: Der Itokavische Dialekt (~tD), Wien 1906; Die serbokroatische Вееоnung ает
siidwestlichen Мundатеen (Betonung), Wien 1900;
R о z w а d о w s k i Ј. : Historiczna Jonetyka czyli glosownia, GrJP1;
z
R u i 1: k а Ј. : Soucesny stav Јриovnе slovencine, Radovi XLУ, 14;
S аu s s u r е F. d е: Ассеntиaиоn lituanienne, Anzeiger fiir indogermanischen Sprach- und
Altertumskunde УЈ, Strasburg 1896; (Sosir) OpIta lingvistika (OL), Beograd 1968; Re-
сueil аи риЫјсаејons scieпtiJiques, Heidelberg 1922;
S с h u с h а r d t Н.: Der Lautwandel - flber аје Lautgesetze, Schuchardt - Brevier (SchBr) ,
НаПе 1928;
S е 1 i s 1: е v А. М.: Staroslovjanskij jazyk 1, Moskva 1951;
S k о k Р.: О ЬисаТЈkoт jeziku u svjetlosti balkanistike, JF ХП, О 'slovenskoj palatalizaciji Ја
romanistiCkog gledista, JF VПЈ;
S m а i 1 о v i {; Ј s т.: Тприе mjeri, jedanput лјесј, Odjek (Sarajevo) 1971, br. ЈХ;
S t е v а п о v i {; М.: Neki akcenatski аиЫееј, NJ ns ЈП;
S t i е Ь е r Z d z'.: Zaris gramatyki porownawczej j~zyk6w slowianskich 1 (ZGrPrsSl), Warszawa
1968;
S i m u п d i {; М.: Govor lmotske krajine i Bekije (u izdanju Лkadетјје паuka i wnjetnosui
BiН); Sarajevo 1972;
Т r u Ь е t z k о ј N.: Essai Јит lа chronologie ае сетеајns Јаје! аи slave сотmun, RESl Н (Ве­
li{;ev prikaz u JF ЈП);
V i d о е v s k i В.: Dialekпata ајЈетеncјјасјја па makedonskiot jazik, Pristapni predavanja...
па novitel:lenovi па Мak. akademija па naukite i umetnostite, Skopje 1970;
V о п d r а k W.: Vergleichende Grammatik ает slavischen Sprachen 1 (Vergl. ОтаиЈт.), Gбt­
tingen 1924;
V u k о v i (; Ј.: Akceпat govora Pive i Drobnjaka (AkcPDr), Srpski dijalektoloiki zbornik Х
(SDZb), Beograd; Glasovno-morЈоlоIkе i morJoloIko-sеmantiсkе evo1ucije dviju praslovenskih
тјјеВ, GlZM ХХУЈ (1972); аovот Pive i Drobnjaka (GPDr), JF ХУН; аотјеи ји сотее;
и ijekavskom патесји, NJ П (1935); Les a1ternances vocaliques clanf> I1 clenf> ее l'ancienne
ртononcјаиon аи son е ааns [еЈ dialectes serbo-croates, PrFiI, tome ХХVПЈ, cz. 2; KreIevsko-
-lepenicki сovor, (zbornik) Lepenica; О Ышп сovоrnoс јепlш, PSКryJ П, 2(1951); Pravo-
 ХI

pisna pravila za pisanje ijekavskih glasovnih oblika (РтРт), Sarajevo 1953; Refleksi тedu­
jezickih i тedudijalekatskih dodira и bosanskoheTcegovackiт g1asovniт ртотеnaта, Radovi
ХХ (7);
V а i 1 1 а п t А.: GTaттaire сотратее des langues slaves 1 (ататт. сотр.), Paris 1950;
W i ј k v а п N.: Du deplacement de l'accent еп serbo-croate, RESl I, 1-2; Le gTuppes ьт,
от, ьт, 01 еn slave соттun, JF XVIII; Z povodu тetatoniji slowianskiej i baitickiej, PrLingw
Ј. В. С. (1921); ZUT Betonung Јет Verba тit staтbildeпden i, ЈАгсЬ ХХХУII;
Z и Ь а t у Ј.: Predlozki vo, So, ko, PrLingw Ј. В. С.

Zbornici и izdanjima starih tekstova, stari i novi (Mik1osic, Medo рuсјс, Lj. Stojanovic,
Marko Vego (tomovi nadgrobnih natpisa sa bosanskohercegovackog terena и izdanju GIZM) itd,
- с i r i 1 i с k i tekstovi: Surmin, и novije vrijeme Stefanic i dr. - g 1 а g о 1 ј s k i tekstovi:
kolekcija izdanja Stari pisci hrvatski и izd. Јлzи - latinicki tekstovi, - itd., itd.
 SKRACENICE

upotrebljene literature: ёasорisi, zborпici, Tjeёnjcj

GFF NS - Godisnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu;

GIAN - Glas srpske kra1evske Akademije nauka;
GIZM - Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu (Etnol0gija);
GтJPl - Веппј Т., Lo§ Ј., Nitsch К., Rozwadowski Ј.: Gramatika j~zyka polskiego,
Кrak6w 1922;
Enckl] - Encik10pedija Jugoslavije (Zagreb);
JArch - Archiv fiir slavische Philologie Gagicev Archiv}, Wien;
ЈР - JuZnoslovenski filolog (Beograd);
Lepenica - Lepenica, Posebna izdanja Naucnog drustva ШИ, knj. ПI (zbornik radova
u kompleksnom ispitivanju), Sarajevo 1963;
NJ; NJ ns - NaS jezik; Nas jezik - nova serija, Beograd;
PтilKnjJF - Prilozi za knjizevnost, jezik, istoriju i folk1or, Beograd;
PтLingwJ.B.K
- - Prace lingvistyczne omianowane Јanowi Baudouinowi Courteney
(Кrak6w 1931);
PSKnjJ - Pitanja savremenog knjizevnog jezika, Sarajevo;
PтFil - Prace filologiczne (Warszawa);
Rad - Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti GЛZU, - Odjel istorij-
sko-filoloSki) ;
Radovi - Radovi Naucnog drustva (Odeljenje istorijsko-filоlоSkо), kasnije Akademije
паша i umjetnosti Bosne i Иеrсеgоviпе, Odjeljenje drustvenih nauka (Sarajevo);
Radovi рр S - Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu;
Radovi рр Z - Radovi Filozofskog fakulteta u Zadru;
RsplnstJ - Rasprave Instituta za jezik, Zagreb;
RESl - Revue des etudes slaves, Paris;
REtmWtb - М. Vasmer: Russhisce etimologische Worterbuch (Иеidеlbеrg);
RjJAZU - Rjecnik hrvatskoga i1i srpskoga jezika - u izdanju Jugoslavenske akademije
znanosti i umjetnosti (Zagreb);
RSl - Rocznik slawistyczny (Кrak6w);
SbRJSl - Sbornik otdЋlenija russkogo jazyka i slovesnosti, Sanktpetersburg;
Sl - Slavija, Praha;
StEnckl - Encik10pedija srpsko-hrvаtskо-slоvепаCka, priredio Stanoje Stanojevic;
VJz - Voprosy jazykoznanija, Мозkvа;
Skracenice druge vrste, опе kojima је potrebnije оЬјaSnјепје, date su u tekstu.
Sarajevo, 20. ХII 1971.
 UVOD

U krugu uzih i sirih jezickih porodica, nas srpskohrvatski jezik vodi porijeklo
od indoevropskog jezickog korijena, od i п d о е v r о р s k о g р r а ј е z i k а.
U danasnju njegovu strukturu ugradene su osobine: а) ponesene iz је. prajezika,
Ь) razvijene и uzoj zajednici baltijskoslovenskoj, с) osobine razvijene и posebno
izdvojenom zivotu р r а s 1 о v е п s k о g jezika, d) osobine dobijene poslije
slovenskih seoba i razvijane и novim stanistima па Balkanskom poluostrvu, е) oso-
bine stecene u posebno izdvojenom zivotu srpskohrvatske dijalekatske zajednice,
i, па koncu, osobine dobijene u kontaktima (narodne i pisane rijeci) sa nesloven-
skim jezicima, koje mozemo diferencirati: 1) па kontakte unutarnje: etnicka mije-
sanja i simbioze, i 2) spoljne: periferijski dodiri i jezicka mijesanja i и raznolikim
politickim pri1ikama uticaji stranih jezika i kultura - и periodima podvlascenoga
politickoga zivota; и posebnom vidu treba imati па umu novije doba, и kome su se
ocitovali kulturni i ekonomski dodiri sa civilizovanim evropskim narodima.

IZVORI ZA PROUCAVANJE JEZICKOG RAZVlTKA

Uporedivanjem jezickih crta sa zivim indoevropskim jezicima, osobitO иро­

redivanjem pisanih tekstova koji su se и pojedinim jezicima pojavi1i i razvijali и
starijim ероЬаmа (staroindijski, grcki, latinski, staroslovenski i sl.), stvori1e su se
mogucnosti da se и izvjesnoj (dobroj) mjeri и toku prosloga stoljeca rekonstruise
prajezicki indoevropski sistem. Uporedna gramatika (indoevropska, а onda posebno
slovenska i drugih indoevropskih jezickih grupa), osobito razvijena и vremenu
tzv. mlildogramaticke lingvisticke skole, dala је neocjenjive rezultate za dosadasnja
upoznavanja jezickih struktura u razvitku kroz ероЬе i za sva dalja istrazivanja u
oblastima istorije jezika. Sto је prirodno i pretpostaviti и tadanjim pri1ikama, mlado-
gramaticka skola је svoja istorijskojezicka ispitivanja orijentisala па materijale
pisanih tekstova, starih i novih; istican је i znacaj dijalektologije, etimologije i
drugihistorijskojezickh ispitivanja.
Za savremenija istorijskojezicka i opce1ingvisticka istrazivanja od posebnog
znacaja su organizovani, nacionalni i medunacionalni, poslovi oko izrade dijalekto-
loskih atlasa (kod nas nacionalni atlasi za tri jugoslovenska jezika, i zajednicki mедu­
narodni rad па "opsteslovenskom lingvistickom atlasu"). U tom smislu se и novije
vrijeme otvaraju dobre perspektive za organizovanje poslova oko sakupljanja i
proucavanja grade iz toponomastike, terminologija - stocarsko-ratarske, geografske
(apelativi), rodovske itd., za poslove oko dijalekatskih rjecnika (i raznovrsnih istra-
zivanj а и oblasti leksicke geografije). U svemu ovome imamo starija nasljeda,
manje-vise, individualnog rada, а sadasnje mogucnosti u formiranju lingvistiCkih
2

naucnih kadrova, и tehnickim sredstvima (magnetofoni, laboratorije i sl.), и savre-

menijoj primjeni lingvistickih metoda - treba da osvjezavaju i istoriju jezika,
da se umnogome vrse provjeravanja ranije dobijenih naucnih rezultata, и osnovi
da se prosiruju i produbljuju saznanja о razvitku jezika.
Gradu za poseban razvitak nasega jezika pruzaju nam: а) stari pisani tekstovi,
Ь) dijalekti, arhaicniji i noviji u razvoju, с) toponomasticka i razna terminoloska
grada.
а) Kad је rijec о starim tekstovima, za razvitak nasega jezika prije nasih
spomenika (12. v.) dragocjene podatke (za fonetiku) dobijamo od stranih pisaca
koji su ро koju nasu rijec (vlastita imena i termine) unosili и svoj domaCi izraz.
Nase stare tekstove mozemo, uglavnom, podijeliti и tri kategorije: 1) crkveni
obredni tekstovi и obliku nase redakcije staroslovenskog jezika (jevandelja i drugi
obredni spisi), 2) svjetovni tekstovi religioznog karaktera, pisani od crkvenoobrazo-
vanih ljudi (biografije, apokrifi, hagiografije i sl.), З) svjetovni tekstovi administra-
tivnog, administrativno-poslovnog, i posebnog licnog karaktera (cakavski gradski
statuti и zapadnim nasim krajevima, povelje i pisma, nadgrobni natpisi, zapisi
raznih vrsta i sl.).
1 pored svojeg veceg robovanja tradiciji, crkveni tekstovi osobito и fonetici
daju dobar materijal da se mogu pratiti promjene narodnog jezika i priblizno utvr-
divati njihovi datumi. Druga od ovdje pomenutih kategorija pisanog jezika, sa
mnogobrojnijim odstupanjima od tradicije, pruza и tom smislu daleko vise ро­
dataka. Koliko god su administrativn(spisi:'u odnosu prema narodnom jeziku
raznoliki, oni predstavljaju najizvorniju gradu da uocavamo nastanak novih ројауа
и razvitku jezika. U stvari, cakavski gradski statuti od 1з. vijeka predocavaju пат
и pravom smislu narodni jezik svoga kraja. Prve bosanske povelje, pocevsi od
Kulinove, pisane su и g о t о V о с i s t о m narodnom jeziku. Medutim, raske
povelje su pisane od crkveno obrazovanih ljudi i stoga је и njima uvijek mnogo
vise pisane crkvene tradicije. Uopce uzevsi, и spisima ove vrste, i kad ima и njima
manje ili vise crkvenoga nanosa, narodne jezicke osobine treba traziti и onom dijelu
teksta и kojemu se konkretno govori о samoj temi spisa, gdje pisar nije podlozan
uticaju sablona (pocetak i kraj su obicno sablonski). Nadgrobni natpisi i jedan dio
zapisa predstavljaju najautenticniji zivi jezik svoga vremena i svoga kraja. Samo је
steta sto је njihov izraz sazet i eliptican, osim toga obicno i sabloniziran, ра је
tamo manje jezicke grade.
Izvjesni tekstovi ovako svjetovnoga karaktera mogu se ро njihovu nastanku
10cirati, аН se cesto ne mogu utvrditi porijekl0 pisara koji su ih pisali, njihovo pis-
meno vaspitavanje kroz koje su prolazili, tradicionalna nasljeda i maniri kancelarija
feudalnih vladara i vlastele и kojima se razvijala pismenost svoje vrste (npr., ikavska
tradicija bosanskih vladara i vlastele ne znaci da је teritorija па kojoj је odredeni
tekst pisan Ыlа ikavska; to vazi i za povelje i za nadgrobne natpise: ima ikavski
pisanih natpisa па teritoriji za koju mozemo sigurno utvrditi da nikad nije Ыlа
ikavska, а to znaci da је sastavljac teksta Ыо ikavac). Zatim, treba uzeti и obzir
i podesavanje jezika prema licnostima kojima se pise i sredinama и koje se tekst
заlје (Dubrovcani su, npr., saobracajuci sa bosanskom, raskom, zetskom i sl. feu-
dalnom vlastelom,~dosta prilagodavali svoj izraz prema ovim sredinama).
Bogatiju istorijskojezicku gradu nalazimo od pojave knjizevnih tekstova па
narodnom jeziku, od 15. vijeka uglavnom. Kad је rijec о pokrajinskim knjizevnostima,
treba voditi racuna о njihovim medujezickim uticajima (npr., dubrovaCka knјј­
zevnost је vrsila snazan uticaj па ostale bliZe regionalne knjizevnosti).
 Ь) Dijalekti, u svakoj prilici uzeto, predstavljaju neiscrpno bogat jezicki
materijal za analizu procesa u razvitku jednog jezickog dijasistema. Nase prilike
su u tom smislu izuzetno povoljne. Istorijske prilike su uslovljavale raznolika шi­
graciona strujanja, tako da se је па razne пасinе vrsilo etnicko prestruktuiranje
stanovnistva. Osim svega, bosanskohercegovacki teritorij је u tom smislu kompleksno
izukrstan mijesanjem govornih osobina raznolikoga porijekla; ukoliko је u tom
pogledu kompleksniji i tezi za otkrivanje starijih pojava ро porijeklu, utoliko је za
spremnijeg istraZivaca dragocjeniji. Pri svemu tome treba imati па ити: da su
periferijski govori, sa svojim arhaicnostima (nasi cakavski govori, npr)., od izu-
zetne vaznosti za istorijska proucavanja nasega jezika.
с) Medu najstarije nase pisane spomenike spadaju tzv. Briiinski odlomci (slo-
venacka teritorija, ogledaju se osobine starije kajkavsko-cakavsko-stokavske za-
jednice), BaScanska ploca па Krku, pisana glagoljicom (kraj 11. vijeka), Miroslavl.jevo
jevandel.je, pisano u tadanjem Нити za kneza Miroslava (izmedu 1168-1196.
godine), Kulinova povelja, pismo bosanskog Ьапа Киliпа ирисепо Dubrovackoj
. Republici (oko 1200-te godine), povodom uslova za dubrovacku trgovinu u Bosni
(tekst pisan па latinskom ра preveden па па!; jezik).
d) Za leksicku gradu u istorijskom razvitku od znacaja su stari rjecnici pisani
па teritoriji hrvatskoj od 16. do 18. vijeka. U tom smislu veliki znacaj ima Rjecnik
hrvatskoga ili srpskoga jezika u izdanju Jugoslavenske akademije znanosti i umjet-
nosti u Zagrebu (kao prvi urednik [tri prva toma uredio] posao росео Dura Da-
nicic, dalje uredivali Pero Budmani, duzi niz tomova - Тото Maretic, od poslije
drugog svjetskog rata raden u ubrzanijem tempu [i sa izvjesnim suzavanjem grade],
rjecnik se nalazi u zavrsnoj fazi izdavanja. Za nas ovdje razmatrani predmet od
posebnog znacaja се biti Etimologijski rjecnik hrvatskoga јјј srpskoga jezika od Petra
Skoka (rjecnik zavrsio prije desetak godina иоСј svoje smrti, prvi tom [od А do Ј]
pojavio se ovih dana).
Naslijedena od staroslovenske, nasa stara pismenost razvijala se је od pocetka
u obliku dvaju pisama: glagoljice u zapadnijim krajevima i Cirilice u istocnijim.
Jos od vremena Cirila i Metodija glagoljsko pismo је ukorijenjeno u nasim istar-
skim krajevima, odakle се se kasnije siriti crkvena sluzba па narodnom jeziku.
U teskoj borbi sa visokim klerom hrvatska glagoljica је cas suzavala cas prosirivala
teritoriju svoje pismenosti da Ы se па koncu odrzala i do novijega vremena па
uskom prostoru svoga teritorijalnog izvorista. U odnosu prema staroslovenskoj
hrvatska glagoljica је imala uglasta slova (uglasta glagoljica); istocniji teritorijalni
domen јој је dostizao do u zapadne bosanske krajeve (odrzavana u bihackoj zoni
do novijega vremena). Prema staroslovenskoj Cirilici koja је vladala nasom istocnijom
teritorijom (od stvaranja prve srpske drzave) razvio se је u Bosni poseban vid Сј­
rilickog pisma, takozvana bosanska Cirilica ili Ь о s а п с i с а. Pisana u zonama
u kojima su se suceljavale i teritorijalno poklapale Cirilica (kojom se је nekad pisalo
i па dalmatinskim obalama i јо!; dalje) i glagoljica, bosanska Cirilica је u izvjesnoj
mjeri razvijala se i pod uticajem hrvatske glagoljice. 1 - Otkad se snaznije росеlа
па zapadu razvijati umjetnicka knjizevnost па narodnom jeziku, pisana latinicom,
latinica sve vise postaje hrvatsko pismo. Опа се kasnije postepeno u zonama kato-
lickog zivlja potiskivati i staru bosancicu u Bosni, tako da је ova ostala kao domace
pismo muslimanskih istaknutijih porodica, sacuvano ponegdje i do novijega vremena.

1 Vidi u JEncl: D. Sp. R.: Bosanlica.

 Uporedo за konstituisanjem nove osnove naseg knjiZevnog jezika, dva рiзта
koja su, па koncu, ovladala nasim jeziekim teritorijama, istocnom i zapadnom, Ысе
reformisana u naporednim i saglasnim akcijama i1irskog pokreta u Hrvatskoj i
Vukove reforme u Srbiji.
Od tridesetih godina prosloga stoljeca udareni su temelji za jedinstvo naseg
knjiZevnog jezika (Ljudevid Gaj i Vuk KaradZic glavni inspiratori knjiZevnojezicke
reforme); od tada do danas, iduci ispresijecanim i krivudavim putovima, nas knji-
zevni jezik, jedinstven u osnovi, razvijao se је u periodima razlicitih politickih pri-
1ika, u razlieitim konstelacijama medunacionalnih odnosa ј е d п е па5е jeziCke
zajednice. U ovim momentima nauCno зе moze utvrditi: а) zajedniekim narodnim
jezikom (jezieki d i ј а s i s t е т) sluze зе eetiri nase nacije; Ь) u sistemu knji-
zevnog (standardnog) jezika ogledaju зе dvije naslijedene, pravopisnofonetski i
morfoloski izdiferencirane, tradicije jezickog standarda, h r v а t s k а i s r р s k а,
koje su, u duhu savremene lingvistieke terminologije, odskora dobile naziv v а -
r i ј а п t е.
U kompleksu dijalekata i govornih zona (dijasistem kao сјеliпа) па jednoj
strani dijalekatska zajednica i, па drugoj, knjiZevnojezieka ostaju uvijek u odnosima
uzajamnih uticaja: knjizevni jezik redovno prima sokove i svoja osvjeZenja iz dijale-
katskih sredina (eak ponekad i iz onih periferijskih) а, obratno, u Ziv narodni jezik
ulazi sve viSe (ukoliko se brze razvija civi1izacija opceg drustvenog zivota, sve viSe)
novih jeziekih elemenata svojstvenih knjiZevnom jeziku.
Prema svemu ovome, u sirim razmjerama posmatrano: i normativno kodifi-
kovan standard jezika i ono sto u raznovrsnim рiзаnim tekstovima standardnoj
normi ne odgovara ulazi u siri krug izvora za proueavanje istorije jezika. U principu
uzeto, sinhroniju u stanju jednog jeziekog sistema potrebno је posmatrati kao
vremenski presjek jednog d i п а т i е п о g (uvijek dinamicnog) stanja. А u
posebnom vidu dinamienost se ogleda u meduuticajima narodnog па knjiZevni
i knjizevnog па narodni jezik.
Iz citave istorijske perspektive, па ovaj i1i onaj паеш uslovljeno, proistiee
i kodifikovani jezicki standard, njegove norme i izmjene u normativnom stanju
(za koje izmjene uvijek postoje ovim i1i onim uzrokovane tendencije) mogu se pra-
vilno tumaciti samo ako зе dublje shvati istorijski tok einjenica u razvitku ;ezika.
Proueavanje odnosa s t а t i k а : d i п а т i k а u sinhroniji jezickoj uvijek се
pripomoCi laksem osvjetljavanju staticnog i dinamicnog u kojoj bilo fazi jezickog
razvitka (istorijska statika i dinamika), i kad posmatramo razvoj jeziekog sistema
u cjelini i kad зе bavimo tumaeenjem pojedinih pojava odjelito u razvoju. (U tom
smislu uporedi bogatstvo ideja u knjizi А. Martinet: ЕсСћРћ.)
Iz svega ovdje prethodno izlozenog Ысе јазniје i to: sto зат u ovoj knjizi
(i daljim koje се slijediti) obuhvatio ne samo istorijski razvitak srpskohrvatskog
jezika nego i savremeno stanje u standardnom jeziku.
 FONEТIKA

1.
Glasovni sistem jednoga jezika moze biti s 1 о z е п i ј i ili ј е d п о s t а у -
п i ј i. Vokala moze biti manji ili veCi broj, vokalizam moze biti и obliku odredenog
broja monofton§kih glasovnih vrijednosti, Ш se mogu jedni prema drugima оро­
nirati skupovi monoftonga i diftonga. Suglasnicki stroj moz& biti jednostavniji
ili sl0zeniji: а) bez trostruke opozicije: е k s р 1 о z i v п i ~ s t r и ј п i ~ а f r i -
k а t i, bez opozicije а s р i r о v а п i ~ п е а s р i r о v а п i suglasnici i sl.,
- ili sa dvjema ili sa svim trima ovakvim opozicijama, - zatim, Ь) sa тапјот
mogucno§cu suglasnickih kombinacija u susjedstvu (i do situacije: s а m о jedan
suglasnik + vokal) ili sa jacim nagomilavanjem suglasnickih jedinica и jednom
zamahu izgovora. Na toj osnovi se и dana§nje vrijeme vr§e tipoloska odredivanja
glasovnih struktura и jezicima, pri сети se dogada: а) da medusobno srodni jezici
mogu и tom pogledu biti mnogo raznorodniji nego glasovne strukture ро srodstvu
medusobno udaljenijih jezika (tako је, аН пе uvijek и saglasnosti jedno s drugim,
i sa morfolo§kim strukturama). Kad se §ire uporeduju i fonetske i morfoloske oso-
Ыпе, iz svega toga proizilaze za uporedne gramatike znacajni momenti: а) da se
jezici grupisu g е п е t i с k i, . ро srodstvu uze ili sire zajednice, ј е z i с k е
р о r о d i с е; Ь) da se па drugi nacin jezici grupisu ро svojstvu njihovih struktura
- ј е z i с k i t i р () v i. Ako se и kojoj mjeri jezicki tipovi formiraju и medu-
sobnim kontaktima (simbioze raznorodnih skupina и kojima se vrse i simbioze
jezickih svojstava), onda se и tome ogleda i jedna vrsta jezickog srodstva и njima:
srodstva и smislu g е п е t i с k i h и k r s t а п ј а, i и jeziku kao i и drustvu.
Na drugoj strani se javljaju тапје ili vise slicne jezicke strukture medu jezicima
i geneticki i prostomo sasvim udaljenim medusobno. U takvom slucaju se moze
raeunati sa t i р о 1 о s k i k о п s t i t и i s а п i m jezickim sistemima. U svim
tim genetickim i tipolo§kim klasifikacijama jezickih sistema ostaju, razumije se,
meduprostori za prelazne stupnjeve, da se осјепјије и kojoj mjeri i ро kojoj kolicini
i kakvoci jezickih osobina jedan jezik moze biti blizi ovoj ili опој skupini jezika,
ovom ili опот tipu jezika. 2

2.
U jeziku se, to znamo, uvijek i konstantno vrse jezicke promjene (i glasovne
i morfolo§ke, i leksicke i leksicko semanticke). U skupu promjena koje se izvde,
recimo, и toku zivota dviju ljudskih generacija, ogledaju se vidnije izmjene(nekad
• Uporedi,jol odranije, о geneti&oj i tipoloikoj k1asifikaciji jezika Ј. А. Воduэп de Куrtеnэ
(Ј.А. Bodouin de Kourteney): IzbrTr 11, str. 110--111 i dr., u novije vrijeme se ova teorijskaimisao
naliroko razraduje (kod паs prof. D. Brozovic: О jezilkoj ротodјсј i о standardnim oыcjma nJezinih
lJa1ЮfJQ. Radovi рр Z; Slovjanskie standQrdпye jaz:yki i SТQvnitel'nij metod. VJz 1967. No 1.
6

i nisu velike) jezicke strukture, - u' stvari vrsi зе m о d i f i k а с i ј а naslije-

dene strukture. Ove modifikacije, postepeno vrsene od generacije do generacije,
nailaze па izvjesne р r е 1 о m п е etape, kada зе u sistemu jezika izvrse takve
izmjene da ga u odnosu prema prethodnom periodu vidno, izuzetno vidno, m а r -
k i r а ј u. Тiт i takvim izmjenama u jednoj dijalekatskoj zajednici obiljezavaju зе
i razgranicavaju р е r i о d i i jezicke е р о h е. U svakom periodu svoga razvoja
jedan jezicki sistem п е ј е d п а k о mijenja svoje fonetske i morfoloske osobine,
- u kojoj oblasti svojih osobina moze biti izuzetno konzervativan (npr. padezni
sistem od 7 padeza u praslovenskom jeziku odrzan, pored znatno izmijenjenih
fonetskih osobina, i tome slicno), а u drugima, posebno, pojedinim da bude mnogo
progresivniji. Sa promjenama vokalizma nece uvijek paralelno ici i promjene konso-
nantizma itd.
D v а osnovna principa vladaju u mijenjanju jezika u pojedinostima а onda
i u cjelini, sto зе osobito па fonetskim promjenama jasnije ogleda:
а) Za svaku posebnu promjenu, ako је ona spontano nastala i spontano зе
(bez kakvih spoljnih poremecaja) ustalila, postoje р о с е t п i momenti t е п -
d е п с i ј е k а m i ј е п ј а п ј u, - vremenski се зе tendencija ispoljavati
do potpuno ostvarene promjene (tendencija: kvantitativno
nagomilavanje raz1ika, potpuno ostvarena promjena: k v а 1 i t а t i v п i s k ok);
nijednu glasovnu promjenu ne mozemo drugaCije zаmisliti. З
Ь) U fonetskim promjenama (osim kakvih izuzetnijih) tendencije djeluju па
jednom sire dgranicenom prostoru, па kome зе modifikacije izmjene па svakoj tacki
datoga prostora ne vrse istim tempom; potpune promjene зе ostvaruju па izvjesnim
с v о r п i m tackama; te tacke postaju z а r i s t а, odakle ona uticu da зе posto-
јесе tendencije brze ostvaruju i па Citavom prostranstvu па kojemu su djelovale. 4
Ako su tendencije za kakvu fonetsku promjenu ili za skup fonetskih promjena dje-
lovale u kojoj sredisnjoj oblasti jezickog dijasistema, onda postoji vise uslova da se
data (ili date) jezicka pojava u novom obliku prosiruje dalje, dok, ponekad, ne
obuhvati i citavo jezicko prostranstvo. U drugom slucaju, periferijske i zone dalje
od centralnih manje imaju uslova da svoje dobijene promjene rasprostiru па siri
ј ezicki teritorij. .

з.

Kad sve ovo јтато па umu, mis1im da lakse mozemo shvatiti ројат g 1 а -
s о v п оg z а k о п а, kako ga је ustanovila mladogramaticka skola. U osnovi

3 Uporedi kod Кurtеnэа о tendencijama zasnovanim па artikulaciono-fiziolo§.koj (fonetskoj)

strani jezika (ukljucujuci i druge, spoljne, faktore) i о ostvarenjima tendencija kao psihofonetskoj
(fonoloskoj) strani, - ор. cit. str. 207, - potpuna se promjena odredene foneme (taj kvalitativni
skok) doiivljava па psiholoskom planu odredenog kolektiva.
4 Као ilustrativan primjer mozemo navesti ројауе koje se ogledaju па terenu srednjobo-
sanskih i sjeverobosanskih govora: vlada ореа tendencija zatvaranja dugih уоkзlа а, 6, ё: u govo-
rima za koje је to osobito karakteristicno sva tri оуа duga vokala kreeu se prema vokalima visega
reda: д, 6, ё; uporedujuCi govorne prostore, u 2eljeznom Polju - nedaleko od 2ерса - naisao
sam па slueaj potpunog diftongiziranja оујћ triju уоkзlа: а > Оа, о >UO, ё > !е: јОз (ја), duбјdёm
(dodem), zlёn (zena, gen. рl.) i зl.
Da nije uticaja skole i kulture (ј rnijesanja sa stanovnistvom drugoga porijekla), razum1jivo
је da Ызто па citavom оуоте sirem prostranstvu dobili izrnijenjen vokalski sistem: sa diftonzima
mjesto оујћ dugih vokala, kako se to ispoljilo u оуот pomenutom i u kom drugom ovamosnjem
mjestu.
 7

uzeto, tacno је: da se (1) и odredeno vrijeme, (2) па odredenom prostoru jezika
~koji moze biti i citava jezicka teritorija) izvrsena glasovna promjena ocituje Ь е z
1z и z е t k а, sve do momenta od kada se pokaze da dati promijenjeni glas moze
opet se naci и poziciji и kojoj је kojim drugim zamijenjen (ili и poziciji iz koje је
Ыо iscezao); а uspostavlja se najobicnije putem analogija. Као izuzetno ilustra-
tivan primjer mozemo uzeti nasu promjenu 1 па kraju sloga и о, izvrsenu и сеп­
tralnim nasim govorima (dakle, prostorno ogranicena promjena) и toku 14. stoljeca,
а и smislu glasovnog zakona promjena је nedugo bila па snazi (mozda, i перипа
dva vijeka) - vremensko ogranicenje.
Medutim, postoje i drugi momenti koje moramo imati па ити kad је rijec
о Ь е z i z и z е t п о s t i glasovnog zakona (mladogramaticari to nisu imali
па ити, zbog toga su Ьili i kritikovani и dobroj mjeri). Uvjeta za koegzistiranje
naporedo promijenjenog i nepromijenjenog starijega glasovnog oblika и rijeci
moze biti vise. Ovdje Ы se mogla navesti samo dva-tri:
а) и uslovima drustvene zajednice uvijek moze (i to cesto biva) biti razlika
и izgovoru glasovnog oblika koji је podlegao promjeni; gro ljudi koji nije и saobra-
сајпоm kontaktu sa jezickim teritorijama koje su и datom slucaju zadrzale starije
stanje ispoljava kao stabilizovanu svoju glasovnu promjenu, аН grupe ljudi sa iste
teritorije, ako su cesce и dodiru sa arhaicnom teritorijom i ako centri te arhaicne
teritorije inace шivаји veci drustveni prestiz, mogu zadrzati starije stanje izgovora,
mogu uspostavljati stari izgovor tako da se mijesa sa novim - i slicno;
Ь) и mijesanju stanovnistva sa raznih teritorija (migracione prilike, zenidbene
i udadbene prilike и porodicama i slicno) izvrsena glasovna promjena moze biti
remecena па taj nacin da isti ljudi, i medu starincima i medu dosljacima, mogu imati
dvojak izgovor и nizu rijeci и kojima је па datom terenu promjena izvrsena; pri
svemu tome, opet da kazemo, treba imati па иmи meduodnos pisane i narodne
rijeci: imitativne sklonosti nepismenih ljudi da podrazavaju izgovor pisane rijeCi,
- i, па koncu, jos samo da паротепето
с) и emotivnom izgovoru (posebne ekspresivne rijeci, posebne emotivne
situacije - i slicno) inace "zakonito" izvrsena promjena пе mora uvijek biti ostva-
rivana, to пат najljepse mogu pokazati akcenatske pojave: и istocnohercegovackom
govornom tipu vlada zakon prenosenja silaznih akcenata sa nepocetnog sloga, -
medutim, и pojedinim rijecima koje su оЫспо izuzetno ekspresivne postoje iz-
govori sa neprenesenim akcentom: taman, kakav si - i tome slicno; и govorima
и kojima su и odredenim pozicijama izgubljene neakcentovane duzine (kosovsko-
-resavska oblast i dr.) и malo ekspresivnijem izrazu опе се se javiti najcesce па
pravome mjestu. Uopce receno, sa malo vise paznje ako danas proucavamo zivu
narodnu rijec, osvjedoCicemo se о relativnoj (и stvari, ogranicenoj) bezizuzetnoj
vrijednosti glasovnih zakona. Ти i takvu bezizuzetnost, и duhu mladogramaticar-
skom objasnjavanu, danas treba svesti па pravu mjeru. 5

• Кзkо se ne moze usko shvatiti zakonitost glasovnih promjena, Cita1ac moze naCi veoma
instruktivnih ideja u poglavlju Der Lautwandel - UЬет die Lautgezetze u knjizi Schuchardt-
-Brevier, НаНе 1928, str. 58-108; па Schuchardtove ideje В. de Кurtеnэ nadovezuje svoje kon-
серсјје о glasovnim promjenama i glasovnim zakonima u studiji "Foneticeskie zakony" (ruski
prevod), IzbrTr II, str. 189-208; uporedi i К. Horlilek: ЙStSlj, str. 19-22; о prirodi fonetskih
i fonoloAkih procesa uporedi kod De Saussura: CGL, str. 169-197 i uporedi jos R. Jakobson:
EssLG, str. 173-174 i dr.
8

4.

Za metod rada па proucavanju fonetskih struktura и istoriji jezika, kako ја

mislim, potrebno је imati и vidu:
а) kako је egzistirao i kako se је mijenjao svaki posebni glas и citavom fo-
netskom sistemu, pri tome, ше uzeto, vokal и vokalskom, а konsonant и konso-
nantskom sistemu (opci zakon fonoloskog funkcionisanja pojedinih fonetskih је­
dinica i njihovih funkcionalno uze povezanih skupina и jeziku);
Ь) sa koliko god vise sigurnosti se to moze uciniti, nuzno је и sirim potezima
i d е п t i fi k о v а t i r а z d о Ь 1 ј а и razvitku jezika kao sistemske cjeline
i и njima medusobno povezane р r о с е s е koji su se, uzrokovani па ovaj ili
опај nacin, razvijali и odredenom razdoblju; fonetski i fonoloski procesi и tom
smislu mogu sluziti i kao osnovna polaziSta za promatranje promjena и citavoj
fonetsko-morfoloskoj strukturi jezika.
Ма koju pojavu и glasovnim promjenama и toku jezickog razvitka da imamo
pred sobom, treba imati па ити dva osnovna s t i m и 1 и s а koji и razvitku
fonetskih struktura, medu sobom ргоtivгјесш, vrse svoju ulogu i svoju jezicku
funkciju:
а) а r t i k и 1 а с i о п о f i z i о 1 о s k i stimulus, koji ostvaruje svoju
teznju ka brzem i lakSem izgovoru, и procesima se vrse а d а р t а с i ј е jednoga
glasa prema drugim и susjedstvu, mnogobrojne redukcije, vokalske i konsonantske
- univerzalna jezicka pojava: tendencija ka i z g о v о r п о m и р r о s с а -
vanju;
Ь) buduci da jezicka tendencija artikulacionofizioloske prirode (fizicka pri-
roda zvuka) п а r и s а v а odnose izmedu fonetskih, па jednoj, i morfoloskih
struktura, па drugoj strani, promjenama cisto fonetskog karaktera s и р r о t -
s t а v 1 ј а ј и se stimulusi psiholosko-morfoloske prirode: promijenjen ili iz-
izgubljen glas se vremenom ponovo uspostavlja па prvobitnom mjestu, i па taj
naCin se cesto stariji glasovni oblici djelimicno restaurisu, pri сети se narusavaju
rezultati dobijeni и smislu ostvarivanja glasovnih zakona. Potrepno је da prode
odredeno vrijeme рипе vri;ednosti glasovnog zakona, ра da prirodan razvitak jezika
opet dopusti drukcije st~iПје и medusobnim dodirima glasova i glasovnih skupina.
U stvari, tendencije ka uproscavanju izgovora cesto narusavaju h а r m о п i ј и
и sistemu jezika i, obratno, t е п d е п с i ј е da se uspostavi koji stariji odnos
izgovora и sistemu morfoloskih jedinica, uspostavljaju tu narusenu harmoniju.
Na taj nacin, kao koцtrastivne opozicije и jezickim stimulusima djeluju: a)cisto
fonetski dobijene promjene (npr. val > vao) i Ь) radi morfolosko-fonetske har-
monije analogijsko uspostavljanje starog glasovnog oblika (val- vala). Prema tome,
dva suprotno usmjerena faktora и jeziku uvijek su па snazi kao орса ј е z i с k а
и п i v е r z а 1 i ј а: а) s р о п t а п о dobijena glasovna promjena i Ь) f о п е t-
s k о - m о r f о 1 о s k а а п а 1 о g i ј а. 8

• о djejstvovanju i funkciji ana10gije uporedi kod pomenutih autora Schuchardta, De

Saussura, Соurtenэ(у)а, Jakobsona i dr.; posebno о znaaaju ekonomije jezika па fonetskom planu
gledanog bogatu razradu ideja citalac се паБ u knjizi А. Martinet: ЕсСћРћ.
za posebne sluaajeve је tesko uvijek naci pravo rjesenjе : sta Ы u izvjesnim posebnim slu-
сајеута 11I.oglo doci ро razlici na planu razvoja уоkзlа, sta u kom sluaaju pripada analogijskom
uopcavanju i, па koncu, sta proizilazi iz dvojne upotrebe starijeg i novijeg glasov~g pblika.
 9

u prvom od ovih ovako suprotstavljenih fonetskih procesa djeluje i ostvaruje

se z а k о п ј е z i с k е е k о п о m i ј е, а и drugom, пјетu suprotstavljenom,
kako rekosmo, zakon jezicke h а r m о п i ј е; dodajmo jos k tome da se teZnje
ka jezickoj harmoniji ostvaruju па planu s е m а п t i с k о - m о r f о 1 о s k о т,
nasuprot Cisto objektivnog ostvarivanja promjena па ogranicenom planu lingvis-
tickog zvuka.
 PRVI DIO

VOKALIZAM

Ј. OSNOVNI POGLED NA FONETSKO-FONOLE~KJ SJSTEM

Od indoevropskog паsЩеdепi vokalizam, racunajuci sa razdobljem uze

baltijskoslovenske jezicke zajednice, mozemo zamisliti u vidu: а) prostih indoev-
ropskih р е t vokala i Ь) niza diftonskih kombinacija vokala + neslogovno и
(1') ili i (i) (diftonzi reda и ili reda ј: еј, ај i sl. = еЈ, аЈ i sl.). 1 baltijski i slovenski
jezici pokazuju da iz starije zajednice nisu saeuvali u izvomom glasovnom obliku
indoevropske .fva-vokale (01' 02 i sl., - uporedi litavsko dukte, praslovensko *dъkti
od ie. *dhughоtёr i sl.).
Kad se uzme u obzir da su i vokali i diftonzi mogli biti kratki ili dugi (а i ii itd.,
ај i ај itd), onda vokalski sistem moze biti predocen u vidu opozicionih odnosa:

v
{, i и,и

v
1. е, ё 11, јј ;1;:
u
а,а

Ш:
ёј, ,ёЈ( Dj, • DЈ(
2. еј • ~M јј1 ' јј!!.
Qi. дЈ(
61 . (ји
Napomena:
Diftonzi ро зуојој prirodi mogu biti р о t Р u п ј, kad su sastavljeni od elemenata
dvaju glasova сјјј је zvuk r а v п о р r а v п о izrazen (ai), ш п е р о t Р u п ј, kao sto је
to Ыо i slucaj за ovim indoevropskim nasljedem, kad )ё jedan od elemenata, na1azel:i se
u postpozitivnom (ai) ili prepozitivnim Оа) polozaju, ро izgovoru slabiji (prepozitivan polozaj
slabijega elementa, npr., јтато u francuskom jeziku: о; - pisano = џа - citano: тој = тџа.
Napomma 2: Zanemarujem, i ovdje i da1je, pretpostavku da зто па praslovenskom terenu
irna1i па kraju rijeci promjenu indoevropskog т > n.
 12

Moze se pretpostaviti da је ша dijalekatska zajednica ba1tijskoslovenska.

ili ј08 и zajednici sa gerrnanskom kasnije, pomjerala odnose и Ь о ј i vokala, da su
se и tom smislu razlikovali dugi i kratki, ро porijeklu istovetne Ьоје, kao 8to su
to pokazale kasnije vokalske promjene и litavskom i praslovenskom jeziku, svakom
па svoj nacin (vidi nize и promjenama dugih i kratkih vokala).
Pored pomenutih diftonskih kombinacija moze se, тоЫа, govoriti о difton-
skim kombinacijama sa likvidnim sonantom (r ili 1) и drugom dijelo; паве pret-
postavke и tom smislu mogu biti тапје ili vise sigurne, tako da nikad и potpunosti
пе znamo kad su i и kojoj fazi razvitka ova dva sonanta funkcionisala kao nosioci
sloga и cistom svom izgovoru, а kad su to Ыli neka vrsta diftonga sa ispred sebe
izdvojenim vokalskim elementom (vidi i niZе).
Kad posebno izdvojimo praslovensku ероћи и vokalskom sistemu и razvoju,
onda, и пајзirim potezima receno, mozemo govoriti о р r v о m i d r и g от
periodu; и prvom od ova dva perioda su se morale zacinjati i и јаоој ili slabijoj mjeri
ispoljavati tendencije и р r о s с а v а п ј а, koje се se и drugom periodu naci
do и potpunosti ostvarene:
а) ј е d а п od tih procesa jeste mijenjanje паsЩеdепе vokalske Ьоје (vidi
пае);

Ь) d r и g i је skracivanje dugih diftonga i njihovo izjednacavanje sa krat-

kim (аЈ > ај > ој, ёј > ei i slicno, sve ovo izvrзепо, vjerovatno, и prvom periodu);
с) t r е с i proces se ogleda и pretvaranju kratkih vokala i i и и poluglase
ь i ъ, i па taj nacin и dobijanju vokalskog sistema prostih vokala od tri reda: dugi,
kratki i polukratki (зtо znaci jednu od markantnijih inovacija и praslovenskom
izgovoru);
d) с е t v r t i proces је sadrzan и posebnom pozicionom mijenjanju роје­
diniћ vokala па kraju rijeci и zatvorenom slogu (-os > us > ъs > ъ, -от> ... ъ,
-ons > ат > цs > а > у, -ёr > ir > ј: *gordons> *gordans > *gordцs >
*gorda > *gordy; *matёr > *matir > таН, - i slicno, - zatvorenija vokalska
Ьоја па kraju rijeci и zatvorenom sI0gu);

е) р е t а izmjena Ы se sastojala а) и diftongiziranju i daljem ирrозсаvапји

glasovnih kombinacija vokala + п, т, r ili 1 (т, ет, er, еl; оп, от, or ,01) + t > ~!
« ent, emt), ert, elt, "t « ont), ort, olt (е = та koji suglasnik; tu treba uraeunati
i po~gla's'e (ь1 ъ)раrаlеlпо puni'O; v~alima (е i о); Ь) zatim, kombinacije er, el,
or, 01 razvijaju se и dii1jem procesu dediftongiziranja (vidi posebno о ovim grup8'm8').
'-" '-"
f) з е s t i proces (za koji, kao i za prethodni, mozemo sigurnije pretpostaviti
da pripada kasnijim etapama praslovenskog razvitka) ostvario је monoftongiziranje
diftonga, tako da se diftonzi reda и pretvaraju и и, а diftonzi reda i - и i (Ш ој
и posebnim pozici;ama и 1);

g) ako pretpostavimo da smo и kompleksu svih ovih vokalskih promjena

и kasnijem vremenu praslovenskog razvitka dobili dva п о v а diftonga: у i 1
(vidi niZе) sa prepozitivnim slabijim elementom i i 11, onda Ы to Ыо s е d m i
ostvareni proces vokalskih praslovenskih promjena;
ћ) dodajmo јоз, kao о s m и tacku и rеdоsЩеdи ovih procesa, i to (о сети
се зе govoriti и odjeljcima о istoriji akcenatskog sistema)epohu praslovenske m е -
t а t о п i ј е i пјеп znacaj za promjenu vokalskog sistema и praslovenskom i и
daljem razvitku slovenskih јеша;
 13

. i) i па koncu da kazemo, kao d е v е t о, и citavom ovom kompleksu шiје­

njanja vokalske strukture па praslovenskom tlu ро svojim posljedieama i za vokalizaт
od velikoga је znacaja gubljenje suglasnika па kraju sloga i tim dobijanje орсе gla-
sovne strukture о t v о r е п о g sloga.
Za зати strukturu praslovenskog vokalizma od neznatnijega је znacaja vo-
kalska asimilacija nepalatalnih samoglasnika prema prethodnim palatalnim suglas-
пјсiша (mQzоmь > mQzemь i зl.), pojava, svakako, kasnijega praslovenskoga
vremena. 7
U ovoj perspektivi procesa treba zapaziti i medusobne povezanosti:
а) skraCivanje dugih diftonga ј, kasnije, орсе diftonsko monoftongiziranje
iSlo је и jednoj liniji k о п t i п и i t е t а и smislu izgovorne е k о п о m i ј е
(сети odgovaraju svi procesi glasovnog uproscavanja);
Ь) па prvi pogled suprotni procesi monoftongiranje diftonskih kombinacija
i diftongiziranje kombinacija vokal + sonant ispred suglasnika - predstavljaju
и stvari istu tendenciju: glasovno sazimanje, сјте зе jednako ostvarujeeko9omija
izgovora;
с) izvjesnu mjeru suprotnosti ovim pojavama stvarno predstavlja formiranje
novih dviju diftonskih kombinacija и vidu у i е, ako pretpostavimo (vidi niZe)
da im tako тоuто zamisliti praslovensku izgovomu vrijednost;
d) Citav ova; skup vokalskih promjena rezult.irao је da зе praslovenski vo-
ka1izam konstituiSe и oblicima kako јЬ mozemo predoCiti:

r .--____...---,ёЈ
r - ii т:
У
6 6
i,i'.!~
" D,q""
. . - т'
"i
ii

Razшniје se, u ovako aproksimativnom poredenju horizontalnih i vertikalnih оро­

zicija vokalskih mogla Ы se uociti struktura1na osnova u fonoloskim meduodnosima. Р r v о
§to treba primijetiti jeste: ёјпј mi se da јmат razloga pretpostaviti da nazalni vokali ро
Ьојј nisu bili opozicije па istoj liniji srednjeg izgovora, Ьзr kako se је (vidi nize) to OOto-
уalо u пјihоviпi kasnijim zamjenama; d r u g о: твпје iIi vise u pravoj linijiili u izvjesnoj·
mjeri u cik-cak liniji па vertika1noj osi dugi vokali srednjeg horizontalnog reday,! (diftonzi)
i а (monoftong), vjerovatno је da su stajali u ovakvom izgovornom poredenju; t r е с е:
za poluglasnike је najvjerovatnije da su se опј, u skracivanju od i i и, i pomjerili ne§to prema
srednjem horizonta1nom i srednjem vertikalnom izgovoru (njihove kasnije zзmјепе kзо
8to BU staroslovenska, makedonska i ruska пе moraju tome sluiiti kao protivdokaz: u pro-
cesu izrazitijeg diferenciranja horizontalna pomjeranja mogla su iCi i retrogradno).
Za posljednju etapu praslovenskog jezika zapocet је jos ;edan fonetski proces
koji се biti od velikog znacaja za mijenjanje glasovne strukture (ј vokalske i konso-
nantske) kasnije и svim slovenskim jezicima, - а to је зlаЫјепје poluglasnika и
otvorenom slogu, pocevsi od kraja rijeci. Тјm se zaCinje diferenciranje poluglasnika
па s 1 а Ь i i ј а k i polozaj; u slabom polozaju poluglasi се isceznuti и svim
slovenskim jezicima, а kao posljedica pozicionog јасапја Ысе и уеСјпј sIovenskih
jezika i dijalekata njihova zamjena и vidu рипјЬ vokala.
, Podatke о ovdje izloienim evolucij8ma glasovnih· jedinica Cita1ac се naCi u osnovnim
upcxednim graшaиkaпla, uporedi Вrugmann, Vondr~, Вolkovic, Вemstein itd.
14

u smislu svega ovdje recenog, mozemo konstatovati kako su и prvom periodu

posebnog svoga zivota slovenske jezicke zajednice nas1ijedile proste vokale. а, й,
ј, о i ё (monoftonge); ё i У (vjerovatno diftonge), ~ i ё (nazalne monoftonge) i er,
еl, or, 01 (likvidne diftonge). Poziciono nazalni vokali i likvidni diftonzi Ыli su
~zЗiii zii predsuglasnicko mjesto unutar rijeci i, posebno, и dugim slogovima za
kraj rijeci. Svim dugim i kratkim dodajemo 7> i ь.

IL PORljEKLO I RAZVOj POjEDINIH PRASLOVENSKIH VOKALA

Pet danasnjih srpskohrvatskih (Cistih) vokala, koliko ih egzistira и knjiZevnom

jeziku, vodi porijeklo i1i direktno od indoevropskog vokala istovetne Ьоје, ili od
koga drugoga voka1a ili vokalske kombinacije. Da Ы se citav razvoj vokalskog sistema
mogao jasnije i adekvatnije predociti, potrebno је imati и vidu razvojne epohe:
а) baltijskoslovensku i и пјој indoevropsko nasljede i Ь) praslovensku, koju rasclaniti
па nekoliko perioda. Svaki od posebno uzetih perioda, koliko smo и stanju da ih
rekonstruisemo, imao је svoj posebni mehanizam koji је па poseban паСјп fиnkcioni­
sao и citavom sistemu glasovnih meduodnosa. Na toj osnovi mоиmо sebi predociti
opozicione fonoloske odnose а) и artikulacionim pozicijama ро mjestu izgovora
- horizontalna i vertikalna projekcija, iz cega proistice i priroda Ьоје vokala; Ь) и
kvantitativnim relacijama: konstelacija sistema и vidu dugih, kratkih i polukratkih
vokala, pri сети za nasa proucavanja posebno mjesto zauzimaju diftonske kombi-
nacije diftonzi reda -и i reda i - jedna kategorija i diftonzi reda r i reda 1 (druga
kategorija), zatim novonastale diftonSke vrijednosti: "jat" i (eventualno) "jeri".
Ovdje se, prvo и analizi karakteristicnih primjera, ра onda shematski, predo-
cavaju razvojne linije posebno za svaki danasnji vokal и jeziku:

1. Vokal а (а, а)

1) а / = ii i d / potice od indoevropskoga а, и vidu dugog kvantiteta;

to se lako moze utvrditi stoga sto su poneki indoevropski jezici i и kratkom i и
dugom а sacuvali naslijedeni kvalitet: latinski jezik i staroindijski, npr.; litavski
jezik је sacuvao Ьоји d а ii promijenio и 6, - grcki је, osim и izvjesnim pozicijama,
promijenio ii и ё (pisano '1)), dok је а kratko sacuvao nepromijenjeno; praslovenski
је kao i latinski sacuvao а, dok је d izjednacio sa о.

Uporedimo primjere:
stsl. mati (mati), lat. miiter, stind. miitii, gr. ~p (izgovor miitёг), lit. motl,
ир. i njemacki Mutter;
stsl. bratrъ, lat. frater; lit. brotlrelis (deminutiv), gotski bropar (ир. njemacki
Bruder);
stsl. kаlъ, lat. kiiligo, gr. Х'l)лi~ (kёlis - fleka, mrlja), stind. kiilas, crn,
- itd. itd.
2) Sa naslijedenim а dugim (а) па praslovenskom tlu se је izjednacilo od
indoevropskog naslijedeno б. Primjeri:
stsl. dъvа, gr. 81)(') (izg. dii6), lat. dиб (grcki i latinski cuvaju i о dugo i о
kratko), stind. duvii (а < 6);
stsl. darъ, gr. 8(;)dov; lat. d6num; dati, lit. du'ti; stsl. zъnati, lit. zin6ti,
lat. cognosko, - itd., itd. .
 2а) Ako se је па koji nacin i па praslovenskom terenu duljio vokal о, onda
smo, prirodno је, mjesto njega dobijali dugo а:
roditi : *rбdiаti > roditi : *radiati (sh. radati); bodQ : *ЬБЈsъ (aorist asig-
matski) > bodQ : *Ьаdsъ > ... Ьаsъ (stsl.).
3) Trece porijekl0 а dugoga па praslovenskom terenu jeste od ё iza palatalnih
8ugla8nika: а) ё > е, Ь) с'ё > с'а. Primjeri:
bezati < *begёti (ир. litavski begti - begu); trcati - trcim (upor. vidjeti
- vidim i sl.); cas (sh.), саsъ (stsl.) < *kёsоs; car - carati (sh.), carъ (stsl.),
lit. kereti - keriu - itd.
4) Na juznoslovenskom i, osim izuzetnih slucajeva и pozicijama, па juznom
terenu zapadnoslovenske jezicke zajednice vokal а (dugo ili kratko) dobili smo
i putem likvida metateze:
grad (sh.), grаdъ (stsl.) < *gоrdъ (prasl.); krava (sh. i stsl.) < *korva (prsl.),
- uporedi ceski hrad (grad), krdva - i slicno;
5) Na nasem, srpskohrvatskom, terenu porijekl0 danasnjeg а (koje inace
od najstarijih vremena posebnog razvitka nasega moze biti i kratko i dugo) moze
biti dvojako: а) od poluglasa и veCini dijalekatskog prostora i и knjizevnom jeziku:
dan < dьпь, san < sъпъ- i sl. - Ь) и dijalekatskim zonama а dobijeno sazimanjem
ао ро porijeklu od starijega al: dosa, zava mjesto dosao, zaova i slicno; osim toga
и pojedinim slucajevima а smo dobijali i putem vokalske asimilacije i saZimanja:
pojas > *poas > *paas > pas - i sl.; - i с) па cakavskom terenu vokal а imamo
dobijen i od ~ iza palatalnih suglasnika: zaja < z~d'a, cakat(i) < c~kati i sl.

2. Vokal о (О, јј)

1) Praslovenska su porijekla: а) neposredno od о indoevropskog, а]) od е

и diftongu еЈ! ispred vokala; Ь) od ie. а.
Uporedi:
а) lat. ovis, gr. бћt; (= ovis), lit. ауiз, stin. avis(h) (а < о и оЬа оуа jezika);
osam (stsl. оsьmь), lat. okto, gr. охт6> , lit. asztuni;
gost (stsl. gоstь), lat. hostis;
oko, lat. okulus, lit. akis (а < о);
dom (stsl. dоmъ), lat. domus, gr. 86!L0~ sl.;
Ь) поуъ « *ne!los), synove « *suneJ!es);
с) more, lat. mare, lit. mare8, got8ki mari;
so(/) - soli (stsl. sоlь), lat. заl- salis;
dobar (stsl. dobrъ), lat. faber;
и rijecima stranoga pori;ekla: Solin < Sal<>na (а > о, <> > у > i), Ротес
(и Istri) < Parentia, - i 81.
2) Na srpskohrvatskom terenu:
а) od 1 па kraju sloga: dоsы1 > dosao, тolioca < mоlilса;
Ь) dugo о od оо: so (sol) < s.oo < sol, i dijalekatski od ао: dоЈб < dosao, i sl.

з. Vokal е (е, В)

1) N е р о 8 r е d п о prasloven8ko porijekl0 mије od ie. е kratkog, d r и g о

је od о iza palatalnih suglasnika,
 16

- uporedi:
а) Ьетет (stsl. berQ), lat. fero, gr. cЬ~p(,) ;
deset (stsl. dеs~tь), lit. deszimtis, lat. deeem, gr. 3~X4;
nвbo, gr. v~cpo" lit. debesls, stind nabhas (а < е), - i вl.;
Ь) noiвm sh. < поiеmь < *поюmь;
prsl. vьsь - vьsа ':""'vьsв (sh. sav - sva - sve);
оtcвmь (> sh. оеет) < *оtьеоmь < *оtьkоmь, - i вl.
2) Na srpskohrvatskom tlu:
а) od ~: cedo < c~o, desвt < dеs~ь, - i вl.;
Ь) od i(ekavsko narjecje i poziciono и ijekavskom); Ьеl0, lеро (ЬЈјеl0, lеЈјеро)
i вl.; ijekav.predati < pridati i вl.

4. Vokal u (й, й)

1) Najneposrednije (praslovensko) porijeklo ovoga vokala је od diftonSkog

reda -и,
uporedi:
gr. ot~o, ; вynи < (gen. sg. '< *випеи"-ев, saiimanje zavdnih
suћъ, lit. вайвав,
sI0g0va); 'kиpovati <*koypoyati, - isl.
2) Srpskohrvatska ви porijekla: а) od Q (10 vijek), Ь) od Vb, vъ (> vь) и ot-
vorenom slogu (10-11. vijek), с) od 1 vokaInoga (1~15. vijek):
а) mQiь > mui, rQka - rQkQ > ruka - rиku;
Ь) vьdоvа > udova, vъ nеть > vь nеть > u пјет(и);
е) vlkъ, slza > vuk, suza, i slimo (vidi kod 1 vokalnoga razlicita porijekla).

5. Vokal i (1, ј)

1) Praslovenska ви porijekla: а) od i, Ь) od ei, с) od oi и posebnim pozicijama

па kraju rijeci, d) od јns, ёт и krajnjem zatvorenom solgu (eventualno i unutarnjim
zatvorenim slogovima?); - uporedi:
а) Zivъ, lit. gjvas, lat. vivus, i вl.;
Ь) пma, lit. zёmh, gr. хетџ.ot, i вl.;
е) *gordoi > ... gradi, i вl.;
d) gostins > gosti (асе. рl.), - *mаtёr > mati,
2) Srpskohrvatska ви porijekla: а) od У (12. vijek), Ь) od е - ikavska narjecja
i poziciono и ijekavskom narjecju, - uporedi:
а) sin < вупь < вупъ, kriti < kryti, kisnuti < kysnQti, i sl.;
Ь) dite (ikavski), dlj'ete (ijekavski), dвte(ekavski), ali: noviji < novlji и sva
tri narjecja, osirn arhaicnijih ekavskih govora.

PORIJEKLO DANA~NJIH NA~IH РЕТ (ODNOSNO ~ЕSТ) VOKALA

(shematski predstavljeno)
Као §to вто mogli vidjeti, и svakom nasem vokalu danaSnjeg knjaevnog jezika
kriju ае ро dva-tri ili viSe starih vokala ili vokalskih kombinaeija~ U jednom dija-
мопот presjeku razvoja slika se moie predoCiti i па ovaj пасш:
 17

-а

or>rajisl. ОГ а f/D'
, le
(О, 6>6) 6 \ш

~~ .. "'"
й; а

(а Irrolko ; а dUgo)

р r i m ј е r i: (1) mati < prsl. mati, ie. *mаtёr (ир. lat. mаеет); (2) radati <
< rod-ia-ti (duljenje korijenskog а); (3) kricati < *krikёti > kricati се > а аа
palatalnog suglasnika); (4) ralo < *ordlo, grdd < *gordos > *gоrdъ (от + t > та +
+ t, - metateza sa duljenjem, juznoslovenska i juzno-zapadnoslovenska osobina)j
(5) dan < dbnb (stsl.), san < sъnъ (stsl.) (proces: а) ь, ъ > ь - izjednacavanje
dvaju poluglasnika: osobina zapadnojuznoslovenska, Ь) и 14. vijeku zamjena polu-
glasa и vokal а: osobina centralnih stokavskih govora).

Napomena za skrac;fJanje: ie. = indoevropski; stsl. = staroslovenski; prsI. = praslo-

venski; jzsl. = juznoslovenski; 'ё = е dugo ји palatala; ОТ + t = kombinacija ОТ, ol ispred su-
glasnika, t = та koji suglasnik; up. = uporedi. '
Pojave pod (1), (2) i (3) ореа osobina slovenskih jezika (praslovenski procesi); - pod (4)
osobina ju:inoslovenske jezi&e zajednice i ju:ine grupe starih zapadnoslovenskih dijalekata (dз­
na§nji jezici ёеЗkј i slova&i); - pod (5) osobina srpskohrvatskog jezika, izuzetak I!ine periferijske
govome zone (vidi ni:ie).

о
=
e(V»D(V) о

(по. Irro}u 11011/) l-,..v.

~
0.0
(!lltroIIrO, 9 tlиgo)

р r i m ј е r i: (1) ovca < prsl. оуьса (stsl. ovbca) < *ovika (ир. lat. ovis).
oko, selo itd.j (12) net20s > nоvъ; (2) more < mor'e (ир. Jat. mare); - soH
- ир. lat. sales (pl.); (3) orao - orla; mоli1ас - molioca < mоli1ьсь ----: mоli1ьса >
> mоШас - mоНоса (1 > о и zatvorenom slogu).
18

(е=е ie.j'e<'Oprsl.J

'о

.роћа pnf. (7), (2)

(!. krtllko, ! dugo)

Р rim r i: (1) ЬетеЈь < * bheresi (ie.), ир. lat. Јето (= berem); jesam <
ј е
< *esmi (је.), ир. lit. esmi, lat. sum (= jesam) - esse (= biti); nеЬо - ир. gr. v~q)Q~
- itd.; (2) nozem < noz'omb, осеmь < *otbkomb > *otLc'om (treca palatali-
zacija) > otcem (asimilacija tvrdih vokala: о, у, ъ > е, i, ь - prema prethodnim
palatalnim suglasnicima), kasnija praslovenska pojava; (3) meso < m~so (prsl.),
cedo < c~do (prsl.: ир. stsl. MAlCO, m~so) - srpskohrvatska орса zamjena
nosnog е (10. vijek), - izuzimajuCi kajkavske zone i cakavske iza palatalnih su-
glasnika (vidi nize); (4) ek. vera (ijek. vjera) < vera (prsl.) < *vera (ie.), ир. lat.
verus (= istinit) (od 13. v. procesi zamjena glasa НБ] - vidi пае).
Skтагеniсе: ek. = ekavski, ijek. = ijekavski, gr. = grCki, sh = srpskohrvatski, poz. = ро­
ziciono, stind. = staroindijski, 1. pl. = lice pluraJa.

=
i

...
t I t
(1 .Г<l'.О, ј dugo )

Р r i m ј е r i: (1) ziv < (prsl.) zivъ < (ie) *guivos, ир. lit. gyvas, lat. vivus;
stind. jivds (= dZivas); (2) zima < *g' ћејmа (ie)., ир. gr. XE'i:!L(X (bura), lit. zёma,
(3) Ьетј (imperativ, 2. 1. sg.) - berete (stsl. 2. 1. рl., - odnos sredina [е] i kraj rijeci
[ј ili ё] - pozicioni ili analogijski uslovi, - vidi nize); (4) kosti (nominativ pl.) <
< *kostei-es (poziciono morfoloski uslovi, ир. stsl. gostije - muski i kosti - zenski
rod); (5) sin < sуnъ (prsl., ир. stsl. C"'IH"') < *sunus, - ир. lat. sUnus, stind. suniIs,
lit. sйnUs - itd.; (6) ijekavski i ikavski noviji < noveji (prsl.), pecijah < ресејаћъ
(ир. stsl. пщok4"9 pored ПЕЧ44""').
 19

eu, ои
(u< eu, ~ + t_< еи, ёи; )
би, ои;ои, au+t)

щ ј".'. (и< 9)

/\21
(!:! kro/ko i!:! dl/go )

р r i m ј е r i: (1) suh < suhъ < *sоuhъ<*sоusоs «prsl.) < *sausos (ie.),
- up. lit. sausas, gr. CXOOt; ; (2) ruka < rQka (prsl.), - up. stsl. 9"'К4, lit. rankii,
р. r~ka; - sudija < sQdii (stsl. С"'Д"" ) i sl.; (3) udovica < vbdovica (up.lat. vidua,
пјеm. Witwe i dr.); (prijedlog) u (s lokativom i akuzativom) < Vb < VO; Vb > u
(ili va), - u uopceno; (4) vuk < vlkь (prsl.) < *vilkos (ie.) > vы1ъъ > vlkъ (u
prsl. epohama), - up. lit. vilkas; - dug < *dlgъ < *dъlgъ (prsl.), - up. r.
dolgij, u sh. dijalektima: dlg, dlьg, itd. (sh. ы1' ъl + t > ы1 + t, - lь, lъ + t >
> lь + t > 1 + Е, - vidi nize).

Napoтena: р. = poljski; r. = ruski.

r
==
(6r<ir, 'Ьг< иг> &)

I{, ! I
(!.. v.ka/no, kra/k. i dug.)

р rim ј е r i: (1) vrh < vrho < vьrhъ (prsl.) < *virsos (ie.), up. r. verh;
(2) grlo < *gъrdl0 (prsl.), up. r. Korlo.
20

Praslovenski sistem vokala kasniJe ероће

(u per8pektivi na8tanka i razvoja)

]. а } :( .;:: mati, lat. mater, < *matёг;

dагъ, lat. donum, gr. 30poov, i 81.;
blzati (Ht. blgti) < *Ьёgёti, i 81.

'оО suhъ, Ht. sausas;

2.Й
}
.~ kupovati < *kypoyvati;
mQzu (dat. sg.) < mQzev + ај (u-osnove, 8afiman;e
.;::
оо
zavr~nih slogova).

... 3. у ('II.t) "

/й 1, Ћ
'6
sупъ, Ht si1nus, lat. si1nU5;

"-ons Ј .§. *gordy < *gordons, i sl.

zima, Ht. :i:ёmа, gr. Xe:!fLQ( < *zeima, i 81.;

4. I <~j, 'у
еј

}! zivъ, lit. gyva8, lat. ViV1l8 < *gyIV08, i 81.;

у/сј (п. рl.) < *vjkoi; dшi (dat. 8g.) < *dU80i.;
(up. zene), (poziciono);

~т, an + cons. '5 rQka, lit. гankЗ;

5. 9 (8.)" от, оп" " } 8QprQgъ < *k'umprongos, i 81.;
""ът, ъn" " :~ rekQtb (3. 1. рl.) < *rek-n-ti > *rek'll.ntb.

6. ~(.... ) "
/ет, en + COn8.

"ЪП1., Ln" "

]1 .;:: p,tL, lit. penkis, i 81.;

;ed~tb (3. 1. рl.) < * jed-Q-ti > *jedLntL, 51.

'ё: blfati (*Ьёgёti), lit. b~gti, i 81.;

}
:( Ьг~gъ, njem. Вerg; pl~va < *pelva, i 51.

Ј
ovьca, lat. OVi5, lit. avis (а < о) i sl.;
8. о
more, lat. таге, i 81.

Ј
berQ, lat. fero, gr. 'РЕРОО <* ЬЬего, i 51.;
9."/ ~
nozemb < *nozomb (instr. 8g.), i sl.
" 'о

]0. ъ "
/й
-01, -от, -оп
" (па kraju)
] :1 .;:: sъпъ (*supn05), gr. XU7tVO~; dъvа (РГ51., dva зЬ.),
lat. duo, gr. 3UOO; sупъ (prsl.), 1at. sunus ,Ht. sunus
- itd.
gordb, nom. i асс. sg.) < *gordos, *gorduт.

1]
.ъ "
/'.
"(па
.
-Јт, -Јп
kraju) }1 '': dьnь, lat. die8; vbdova, lat. vidua, lit. vidava, i
mQzL < *mQh., i s].;
g08tb (всс. 8g.) < *g08tim, i 81.
вј.;
 21

сп

~)-
"il, l
ьr, ъl + cons. / ir, ur 'С
u
*S'ЬП1Ъrtь <*smirti8;
12. '-' '-' <
0-3
сп
~,~ .... ul
Ј
:~
р.
skъrЬь
vыkъ <
*skиrЫa;
*vi1kos, lit. vllkas, ... i 81.
...
~
glava < *golva;

}+_.
01 lа

-
tj
"ж1
0-3
or
1З· cl
'-'
er
rii
li!
rё }
'С
u
'ё
'С
krava < *korva;
pli!va < *pelvaj
Ьregъ < *Ьеrgъ - i аl.·
~
р.

....
N (jufnosloven.)
 PRВGLBD BVOLUCIJB SТАRIИ VOKALA, VОКАLSКIИ GRUPA

1
р О LU GL А SNl С l (poluvobU)

Kategorija praslovenskih polukratkih vokala ь i ъ, kao sto smo vidjeIi, vodi

porijeklo u osnovi od indoevropskih р u п i h kratkih vokala i i й; njihov razvitak
па praslovenskom tlu stvorio је razIiku izgovora u tzv. s 1 а Ь о m i ј а k о m
polozaju (otvoren i zatvoren sIog, u izvjesnim polozajima razIika i u zavisnosti od
ёlkcenta - i sl., vidi niZe); ova razlika је uslovila proces redukcije do potpunog
gubljenja poluvokala u sIabom polozaju (osobina svojstvena svim slovenskim је­
zicima), а, па drugoj strani, jacanje poluglasa u jakom polozaju u veCini sIovenskih
jezika i dijalekata dovelo је do njihove zamjene punim vokalima; posljedica gub-
Ijenja poluvokaIa mijenjala је strukturu sIoga: od kasnijeg stanja u praslovenskom
jeziku sa uvijek otvorenim sIogom u gIasovnoj strukturi rijeci (kao posljedica gub-
Ijenja suglasnika па kraju sIoga) dobiIi smo opet rijeci i sa zatvorenim i sa otvorenim
sIogovima [uporedi: *gordos (је.) > *gоrdъ (prsI.) > grаdъ (jZsI.) > grad (sh.),
dьnьsь (prsI.) > dnьs (postprsI.) > danas (sh.), sa prvim а analogijski dobijenim,
- dnes' (ruski) - i tome sIiCno].
Pregled ovog citavog razvitka moze se sagledati ро fazama i posljedicama koje
su proisticale iz posebnih momenata u njihovu razvitku: а) р о r i ј е k 1 о nji-
hovo, Ь) i z g о v о r п е v r i ј е d п о s t ј; njihovo i z ј е d а с а v а п ј е u
zapadno juznoslovenskim dijalektima, с) u s 1 о v i s 1 а Ь о g i ј а k о g ро­
Io~aja i njihove zamjene, d) р о s 1 ј е d i с е g u Ь 1 ј е п ј а njihova u sh. jeziku.

PORI,JВКLA

1) Osim posebnih slucajeva porijekIo tvrdog poluglasa (ъ) od indoevropskog

й i mekog (ъ) od - ie. (, moze se ustanoviti mnostvom primjera.u drugim indoev-
ropskim jezicima, gdje su stari indoevropski vokaIi и i i zadrzaIi i do danas svoju
prirodu (Ьоји) izgovora.
2) Ostala porijekIa praslovenskih poluglasa mogu se odrediti u posebnim
procesima pozicione prirode:
а) ъ је nastajao od -os iIi -om па krajurijeci(-os iIi -от > us iIi uт > ъ);

Ь) poluglasnik је, prirodno, mogao nastati i od diftonga putem redukcije

prvoga dijela;
с) meki poluglas је nastajao (sporadicno) u posebnim pozicijama od е (krat-
kog) putem asimiIacije prema susjednim paIataInim sug1asnicima.
 23

'Ь (tvrdi poluglas)

1. Ртјтаrno porijeklo:
а) u k о r i ј е п u r i ј е с i: primjeri koji potvrduju njegovo p08tojanje
njegov na8tanak.
вtзl. dova (8h. dva), lat. dиб, gr. 8uCl>, ie. *dиб;
8tsl. bodeti (БЬДЋТИ), 1it. budeti, jaci 8шрапј buditi od *bouditi (*bhoudh-);
8tsl. krЪVbno (= krvav), 1it. kruvinas, lat. cruentus;
8tsl.: lъgаti (lagati), starovisokonjemacki lukki (lazljiv), lugi, (laz), upor. da-
nusnje пјет. Luge (laz);
stsl. тъhъ (mahovina), lit. тива; (рl., рЩевап па kiselu mlijeku), lat. muscus;
вtзl. plъtb (pиt - puti, Ьоја koze), leton8ki pluta (тево);
stsl. blъhа (бльха), 8h. buha, 1it. blusa;
stsl. rъdъ (rъdrъ, rьdrъ, - crven), lat. ruber, stind. rudhivds (ie. *rudh-)
- up. lit. raiida8, glag. ruditi (vidi Vondrak: Vergl. Gramm., str. 504, А. МеШеt:
SIC, str. 36), - up. sh. ruda.
8tsl. rozb (raz), lit. rugys;
stsl. sъhnQti (sh. [u]sahnuti); uporedi jaci stupanj 08nove suhb;
stsl. sono (sh. san) od *8ирпов (ie), gr. б7tVо~ (izgovor hupnos, up. stind.
suptas (uspavan), ie. *sup-;
Ь) и pozajmljenim rijecima:
stsl. istъba (истъба), sh. izba, starovisokonjemacki stuba (up. danas пјет.
die Stube);
вtзl. kont;zb (sh. knez) od germ. kuning- - itd.;
с) и nastavcima i zavrsnim slogovima:
stsl. vetoho (ветъхь), lit. vetuszas, lat. vetus (8tar), 8h. dijal. vetah, vegd, ved,
stsl. syno (сынъ), 8h. sin, lit. sйnиs, stind. sunus(h), lat. siinus;
st81. lbgoko, sladoko, - sh. lak, sladak (upor. lit. saldits (sladak/), QZЪКЪ (uzak)
вНспо;
8t81. davыa (particip aktivni prosli od dati u genitivu), lit. diivU-8јО (prema
du'ti = dati) itd.;
lokativi plurala 8vih osnova је8и:
stsl. gradlho, r9clho, selёho, kostbho, kamenbho i sl. - starolitavski -su: ran-
kasu, danas -se: rankase i вl.; supin uvijek па -Съ « tu):
8tsl. gonatъ, hodito, borato i вl.

2. Sekundarna porijekla
1) ъ < os, om > иn, ит па kraju rijeci:
8t81. grado (пот. sing.) < *gordus < *gordos; стааъ (akuzativ sing.) < *gor-
dum < *gordom i 81.;
syno (пот. sg.) < sUпus; syno (st81. асс. 8ing.) < *sunu-m;
prvo Нсе рl. prezenta -тъ < -mos: (do)vedemo < *(do)vedemos > -mus)
(up.lat. -mus: laudamus - i 81.) - uporedi i ru8ki - oblik па т; u srp8kohrvatskom
i slovenackom -то; (up. i oblike drukcijega porijekla u raznim slov. jezicima);
prvo Нсе sing. u aoristu asigmatskom: vеdъ (8t81.) < *vedo-m i вl.);
2) ъ < т, п (> ът ili ьт, u zavisnosti od pozicija, vidi niZe kod nosnih
vokala);
 24

- trece liсе pl. u prezentu, zavrsetak -ть « -тј), stsl. -тъ, - konsonantske
osnove: *plet-p-ti > *pletьntb > pletQtь (analogijski tvrdi poluglas u stsl.).
Vidljivije ве to pokazuje u prijedlozima fI1I i sa, koji 8уоје forme izvode od уџ i sџ: (uporedi
u 1atinskom, litavskom i mnogim Щugiт jezicima јn i stsl. (Ја; 1atinsko сит < "'1' i stsl. sъ (sq)
od istoga 'јеl "'1'):
а) v је razvijalo ispred sebe vokalski elemenat (v > in u izvjesnim jezicima);
u prsl. је taj vokalski elemenat торо Ыи (vidi gore) ъ ili ь « й ili ђ, u zavisn08ti od do-
dira prijedloga sa palatalnim ili nepalatalnim glasom u prethodnoj rijeci;
zatim је uop~ glasovni oblik u vidu Ъn; ispred tvrdoga polug1asa razvilo ве је protetiCno
v (vъn);
glasovna kombinacija vъn је mog1a, u zavisnosti od polozaja ispred pocetka padeia uz
koji је stajao prijedlog, dati izgovor (Ја iIi *vq « vъn u zatvorenom sI0gu);
па koncu је mogl0 Ыи uop~o va, а da se izgubi alternaclja *vq (kao Ito ае је to desilo
Шniје, na srpskohrvatskom terenu, ва istim prijedlogom: od dvaju оЫщ и [< v + ъ u otvore-
пот slogu] i va od v + ъ [u zatvorenom slogu] putem uopeavanja dobili smo jedini knjizevni
oblik и);
Ь) (је.) rt'l' је moglo па pras1ovenskom tlu dati *5ът (је. * > 5):
u zavisnosti od pozicije glasovne ispred padeza dobi1i smo alternacije sz i !{1, i u dija1ektima
se to dvojstvo i do danas odrialo: prijedlog s (ј sa) i su (od S{1, - uporedi kod Njegoia: Vidi vraga
Ји sedam binjilah - i sIiCno); u prefiksima se, razlicito rasporedeni, nalaze i jedan i drugi glasovni
ob1ik: sastaviti, sazvati, sadriati, sloiiti, spasti i sl., - suzbiti, sukobiti se (uporedi i varijantne
ob1ike sawemen i suvremen i izvedene rijeci, danas vidne diferencija1ne oznake srpske i hrvatske
varijante).
Napoтene:
*
а) u procesima duljenja nastaju odnosi & > У (й > й > у):
u tvorbi iterativnih g1ago1a: dozъvati (реП.) - dOzyDati (impf.) i sl.;
odredeni vid pridjeva: dobrъ - dоЬryjь (stsl. добръiи /1 добръи, takozvano redukovano
у = poludugo .. jeri", - vidi nize). (То isto se је deilaval0 i sa i > ъ: sts1. dragъ - draiii /1 draZьi
- i sl.);
u 8pajanju rijeCi: (ЈЪ in{' > 8t81. въiпк. (moida dijalekatski, up. Vondr4k: Veтgl. Gramm. 8П. 169);
u st81. spomenicima јо! takode: убьк.тъiu iIi убьк.тъiu (= ubzj{1ta ј, ubiju р);
i sa zamijenjenim & u о: възнеск.тон pored възнсск.тъ И, pozrehomoi 11 noзpехомъ И;
Ь) iza palatalnog suglasnika ъ > ь (vidi i gore): uporedi grada - mqiz i 81. (ј na taj nacin
se zavrieci пот. i akuzativa sing. i genitiv plurala od -јо- osnova izjednaeavaju ва zavr§ecima od
-ј- osnova (тqzь 11 gostb, kostz, i 81.); па taj пасјп i od starog *dtugon (up. gr. 'auYov, lat. јисum),
јшат, nastaje prsl. јсо (јшam): *jugod > јасо > јъсо > јсо (stsl.);
с) ne moze se primijetiti da је kad tvrdi polug1as ро postanju od vokala о: alternacija ь
i о u rijecima svode 8е ili па slogovne asimi1acije: bъrati (od bьrati - prevojni stupanj ь - е,
uporedi Ьеrе§ь) iIi па prevojni Odn08 и - ги: zzvati - ВOV{1;
kod zavrietaka imeniCkih osnova stari prevojni stupanj se ogleda u odnosu и - ги: *8unиs
> sупъ) """"' (dativ) *8Un8{4-i « -ај) > аynovi - i sl.

2. ь (шеа роlакlаз)

1. Ртјmaтпо porijeklo
1) и korijenu пјеСј:
ь< 1:
stsl. cbto (upitna zamjenica сь +
partikula to) od (ie.) *k\1id / > *kid > *lid>
> сь, - procesi: а) ie. kfJ > k, Ь) ki > с; - prva palata1izacija, с) d па паји
sloga ~cezava - zakon otvorenog sloga,. d) uz zamjenicu se priljepljuje partikula
(za stariju evoluciju uporedi lat. kvid, sta);
 25

stsl. mьglа (мь!'ла), sh. magla, lit. migIa, gr. ОfL(ХЛ1ј (o-тЉlё);
stsl. рьkъZъ (sh. pakao), lit. pikis (nevolja), lat. рјх; gr. 7t(aaIX.;
stsl. vьdovа (sh. udova, udovica), lat. vidua, upor. njem. Witwe, stind. vid-
havii (*t}idhet}a);
stsl. vьsь (selo), stind. v{s, ie. *t}ik'is;
stsl. sь (ovaj) < *k'is (ie.), - uporedi dьnьsь < dьnь Sb (danas) = ovaj dan
i sl., - *synоt'ь (sinQc) < *sy noktis (ovu пос) - i sl.
stsl. pьsati - pisQ (pisati - pisem - slabiji i jaci stupanj: i --- ј), od iste
osnove i stsl. pьstro (saren, - pьsati је u prsl. znacilo slikati, sarati; prema pьstro
imamo i izvedenu imenicu pastrmka < pьstr-);
stsl. dьnь (ie. korijen di-), lat. dies (dan), prilog пundjпum (nikad), lit. dёпа;

stsl. Zьреti (lijepiti), рriZЬn9ti (> sh. prilnuti > prionщi) < *prilьрп9ti,
- ир. lit. limpu-lipti, lipniIs (ljepljiv), stind. limpati (maze), gr. л(7tо~ (ljepljiv);

2) и nastavcima:
а) deklinacija -i-osnove:
stsl. gоstь, kоstь i sl. (ie. *ghostis, *kostis), lat. hostis (neprijatelj, stranac),
akuzativ gоstь, kоstь < *gostim, *kostim; instr. sg. maskulinum gоstьmь, grаdomь,
tn{Jzеть i sl. < *gosti-mi, *gordo-mi, mQze-mi) i sl.;

Ь) и konjugaciji:
prezent atematskih glagola: jesmb 1 < *es-mi (ie.) , - *jesmi > jesmb (prsl.
- ј proteticno); trece liсе singulara i plurala: prsl. jestb - jesQtb (staroruski jestb
- јешсь i sl.) od ie. *es-ti - *es-!Z-ti (uporedi stind~ bhara-ti - bharanti (bere
- beru);
с) и sufiksima: .
pridjevski sufiks -ьnъ: stsl. nebesbno (nebesbnyj ь - nebesni); stsl. desbno
- desnyjb (sh. desni), ир. lit. deszinl (desna ruka) i sl.; stsl. sгьdьсе (sh. srce), lit.
szirdis - itd., itd.; sufiks- ьsko: stsl. celovecьsko - celovecьskyjb; stsl. glag.
imenice: znamenbje (znamenije), zitbje (zitije) i sl.; dio osnove se integrira sa su-
fiksalnim dijelom, kao u primjerima: stsl. ovьса < *ovi-ka, ир. lat. ovis, lit. avis
(ovca), stind avikd.

2. Sekundarna porijekla
1) ь <
е u kombinaciji eie u oblicima promjenljivih rijeci: пот. рl. gоstьје
(stsl.гостьје ili гостије), людьје ili людије (uporedi danasnje dijalekatsko ljudi,
suda (sudija), analogijom prema sude (pl.) od SQdьје 1/ sQdtj'e; proces: *gosteies
(i-osnova па јасет, diftonskom stupnju [! --- еј] +
es Iprsl. pluralski nastavak
u norilinativuj) > gоstьiе (redukovan izgovor vokala е: е > ь, i jacanje zatvorenije
Ьоје, u asimilaciji prema zatvorenom sonantskom glasu - otud moguCnost dvojakog
djelovanja па sluh: gostbje i gostije;l druga moguCnost u razvitku -еје Ыlа је da se
citava kombinacija sa:иne u izgovor -ј, - kod imenica zenskog roda istih starih
osnova: *kosteies > kosti; ta razlika se najljepse ogleda kod broja tri: stsl. trьiе
11 trije - т. rod., стј z. rod.;
1 Мislim da је najopravdanije ovim glasovnim oblicima dati ovakva tuma6тја.
26

2) i < е и posebnim slucajevima asimilacije neakcentovanog srednjeg vokala

prema susjednom palatalnom ili polupalatalnom konsonantu:
stsl. imperativ: тьсј - тьсеСе prema infinitivu Tefti, zbzi - zbzete - prema
zelti (uporedi nesi - nesete - prema nesti); proces: *peko-ai > *pekoi > *peki >
> рес'ј (druga palatalizacija) > рьсј (asimilacija е prema susjednom suglasniku,
i, kasnije, depalatalizacija suglasnika dobijenih iz druge palatalizacije);
danasnji srpskohrvatski odnos peci - peci - ресеm - n.astao је (vjero-
vatno) putem analogije: imperativ prema prezentu i drugim oblicima;
zasto је ova glasovna asimi1acija nastala saтo u imperativu, а ne i u drugim oblicima (pel!es ь,
*pet'i i sl.), gdje је polozaj vokala prema sljedecem palatalnom suglasniku Ыо slil!an, da se
objasniti razlikom u akcenatskim i drugim glasovnim pri1ikama: kao sto danas srpskohrvatski
pokazuje (akc. ресј - pecite, zezi - zezite < peci - pecite, zezi - zezite), osnovno е је u јт­
perativu Ыlо uvijek п е а k с е п t о v а п о; medutim, u prezentu i infinitivu prosti glagoli
su јта1ј neakcentovano е: реl!i!sь (danasnje stokavsko реl!ёs), а slozeni е pod akcentom: izъргleIь
(danamje stok. isреl!ёз); u infinitivu su postoja1i isti odnosi (up. ресј i ispeCi); prema tome, то­
zemo pretpostaviti: da su i prezent i infinitiv mogli doiivljavati slil!nu promjenu е > ь kod prostih
glagola, а1ј da su slozeni glagoli, putem ana10gije opet, vrl0 rano - јо! па praslovenskom terenu,
uspostavlja1i starije stanje; dodajmo јоз da је prezent u 1. licu sg. .i 3. licu рl. јтао osnovno k (pekQ,
реkQtь), ра је kod ovoga oblika i to moglo djelovati; poseban slul!aj imperfekta (ре~ааhъ i ресёаhъ)
moze зе objasniti funkcionalno opozitivnim odnosom prema aoristu: ресааћъ ,..., pekohl> (zajednil!ka
funkcija - dozivljenost radnje u ргозlоsti); da su palata1ni suglasnici mogli djelovati па evoluciju
е > ь u neakcentovanom polozaju, mogao Ы upucivati па to i slovenal!ki g1asovni oblik !итје
(l!etiri) od, svakako, I!ьtiге (uporedi srpskohrvatski akcenat I!etiri < ~etiri); &to u зћ. od toga nema
tragova, da зе objasniti analogijom prema srodnim rijel!ima за е pod akcentom: I!i!tvoro, I!i!tvrt -
i 81.; i komparativ tipa drаzь!а (genitiv i dalje padezi) ја tumal!im pojavom slil!noga karaktera:
*dorze-sja > *dorze!a > *dоrzь!а > drаzь!а (najprirodnije sto se moze zamisliti u procesu:
izmedu dva izrazito pa1atalna sugla8nika neakcentovano е suzavanjem izgovora prelazi u zatvoreni
polug1as ь (- vidi kod Belica i dr. sasvim drukёiја tumal!enja, ovo се !Hre biti obja!lnjeno u tvorbi
komparativa) ;
(za evoluciju g1a80vnih oblika u broju I!etiri / < I!etyre/ vidi drukl!ije tumal!enje kod Воз­
koviea);1
za ovu pojavu se moze navesti jos jedan vrlo ilustrativan primjer:
prema glagolu јеј / < *itti < *idti / particip perfekta aktivnog glasio је u 8tsl. j!ьdъ -
j!ьdь!a i da1je - pored i!еdъ- i!еdь!а i dalje; uporedi osnove kod hod - i !ed - prema hoditi;
odatle роlпесј, danasnji radni pridjev ј!ао - i!la mozemo protumal!iti kontaminacijom dviju
osnova id- /od *id-ti/ i !ed- /od ћodјЩ: *id-Iеd-lъ > *isьdlъ > i!ыl'6 > i!blb > isы
=јЈао.
3) Ь < 'Р, !l (vidi Vondrak, str. 141):
јm{Ј [imam] - јmесј < јьm{Ј - јьmес; (ј proteticno) < *ьm{Ј - *bmeti <
'l'mQ - *'l'meti - itd. (vidi kod nosnih vokala).
4) Pominjali smo dobijanje ь od ъ putem asimilacije prema prethodnom раlа­
talnom suglasniku, i па toj osnovi zasnovano diferenciranje padeznih zavrsetaka
izmedu starih -о i -јо osnova и deklinaciji: stsl. konb (*kоnъ, uporedi gгаdъ), mQzb,
krajb - sl.; sa tom pojavom сеmо se stalno sretati и morfoloskim kategorijama.
5) Ispred ь (ranijeg i') па pocetku rijeci razvijalo se u prsl. р r о t е t i с п о
ј Ш (vidi gore malo vise): јm{Ј (prez.) - jt;ti (inf.) < *јьm{Ј - *јьnt; « *јьmСј) <
< *ьm{Ј - *ьmсј; uporedi vьz-ьm{Ј - *vbz-bnti > vbzbm{J - vbzt;ti > uzmem
I Da зе slovena&o stirje « ёеtуге) moze tumaёiti i drugal!ije: (ь od је. зvа-vоkаlа mogl0
se је dijalekatski drukl!ije reflektovati), uporedi kod Возkоviеа (OuGrSl], str. 35); za formiranje
komparativa u zavisnim padezima tipa dгаzь!а najprirodnije objailnjenje mozemo naCi: *dorg!osia>
> *dorzesa > *dогzьsа - asimilaciono suiavanje kratkog vokala е izmedu dva pa1atalna sug1asnika
- kad vec znaтo da је u mnogo blaiim uvjetima (рес'ј > рьс'ј) takvog asimi1acionog djejstva
Ыl0 (uporedi drugal!ije predpostavke za ovu glasovnu evoluciju kod ВеНеа, Kuljbakina (up. Gr
Stsl. Str. 95) i dr.).
 27

- uzeti (sh.) - u slozenom glagolu nije Ыlо uslova za proteticno ј; stsl. ёсlа <
< *jbgla < bgla (sh. igla, ир. r. igla, р. igla, ukrajinski holka, luzickosrpski gla,
ceski jehla, dijal. јаЫа). .
6) Nov poluglas (тею) dobijen је па srpskohrvatskom terenu kao posljedica
gubljenja poluglasa (tvrdog ili mekog) па kraju rijeci iza sonanta: dobrъ, (sh.) do-
Ьть > dob~ > dobbr > dobar (vidi nasire о tome nize).

Porijeklo poluglasa и shematskom pregledu

....
-g
о
>CI)
е
~'
" .
с:

>
...... "v
()оо 10 'о ао

"'1 о v.
CL

-з-
е
е-
v
::..-
о..,

.~.2'
::I(e
.
'С: с
f'
о

"v·~
0*01
":S~v
.~

~'"
" )::11
:::IIC:
v..
.У. о оо '::1 ~
~ о-

о V
~
'v01""~ ·V '"
'"...,. "V...
oQ. ::1
с: ~ .у
~,V .- V С:_

..• • у
::..
,,01
0--
О
.01 ........ "1 О
"1
)'t .. ~
оо
о
о-

.§
...::.,.
е
~C:

~
о
ос..
{;~
О =
&1 " с:
"'>"
оо '"
......
.....
~

"
~.
-о

\t~
и

,. ~

..
е

Ш Ш
IZGOVORNE VRIJEDNQSTI POLUGLASA

1.
Izgovori starih poluglasa mogu se aproksimativno odredivati: а) ъ је mogl0
nastati pomjeranjem naprijed, ро istoj vertikalnoj liniji, od zadnjonepcanog й,
otprilike do u zadnju zonu srednjeg horizontalnog izgovora; pretpostavlja se da је
u tom pomjeranju poluvokal mogao izgubiti svoj prvobitni lаЫјаlпi karakter (Von-
drak). Medutim, pitanje је koliko је оп u suzavanju izgovora mogao izgubiti od
svoga labijalnoga karaktera. Biee da је to moglo iCi samo do izvjesne mjere. Тита­
ceei proces treee palatalizacije, ВеНе је pretpostavljao da је labijalni karakter tvrdog
poluglasnika u nominativu sg. sprecavao promjenu velara ро treeoj palatalizaciji,
а da је опа u tom padezu mogla doCi iz zavisnih padeza: ·otbko - ·otbka > ·otbko
- otьca > otЬCb (analogijski) - otьca (vidi nize u tumacenju treee palatalizacije).
Iтао је razloga da to pretpostavi, iako se moze dodati i опо sto оп nije primijetio:
da је i dativno u imalo jos vise uslova da sprecava promjenu k u с (= е), ра da se
па taj nacin, sasvim prirodno, objasni danasnji odnos liko : lёсе.
Koliko је tvrdi poluglas Ыо pomjeren od zadnje do u zadnji dio srednje zone,
toliko је i meki mogao biti pomjeren od prednje do u prednji dio srednje artiku-
lacione zone. То pokazuju indirektno dva momenta:
28

а) и procesima duljenja (do polukratkog kvantiteta) ь se osje~alo kao vrsta i

(ир. dvojako pisanje: gostbje i gostije- i sl.);
Ь) srpskohrvatsko-slovenacko izjednacavanje dvaju poluglasnika, i svodenje
па jednu glasovnu vrijednost, pokazuje njihovu zajednicku osobinu, koja је, osim
kvantiteta, mogla biti njihov srednji horizontalni izgovorni polozaj. Diferencijalno
obiljezje moglo је biti sadrzano и zaokruzavanju (ъ) i nezaokruzavanju (ь) usana,
§to znaci: 1) па cvrsCim osnovama zadrzan opozicioni odnos (11 ,....., r > ъ ,....., ь),
2) sto su zamjene isle пае vertikalno (е i о, ili do а и sh.), to odrazava ро pri-
lici pos i pocetnu tendenciju kretan;a ka nize vertikalno.

2.
Pomenuli smo da је izjednacavanje dvaju poluglasa (ь, ъ > ь) stara zapadno-
juznoslogenska osobina, razvijena jos и uzoj zajednici dijalekatskoj iz koje се se
kasnije razviti, па jednoj, slovenacki jezik, i, па drugoj strani, srpskohrvatski dija-
lekti cakavski, kajkavski i stokavski. То је, и stvari, jedna od markantnijih crta
koje su dwe vidno obiljezje ovoj staroj uzoj dijalekatskoj zajednici (i kasnijim је­
zicima srpskohrvatskom i slovenackom, takode).
(U taj red spadaju jos srpskohrvatsko-slovenacke osobine: а) -mo, licni gla-
golski nastavak и 1. liси plurala, Ь) nedostatak licnog nastavka и З. licu singulara
i plurala и prezentu [Ьет.е - Ьетu, ир. stsl. ,beretъ - ЬеrQtъ -'-' i sl.]}.
Izjednacen poluglas moze se konstatovati od prvih nasih pisanih spomenika
(BriZinski odlomci, Bascanska рl0са, Miroslavljevo jevandelje, Kulinova povelja
i sl.). C':injenica da је pretezno kao jedan znak za оЬа ranija poluglasa upotrebljavan
ь (ob1ik mekog poluglasa) mogla Ы upuCivati па to da је evolucija poluglasa isla
prema prednjem izgovoru. (Маl0 koji је stari tekst, kao sto је to slucaj sa ;ednim od
na;stari;ih Ciri1ickih - nadgrobnim natpisom kneza Grda и 'Hercegovini, sa znakom
za tvrdi poluglas [ъ]. Potvrda tome da se је izgovor ujednacenog poluglasa, polazeCi
sa sjeverozapada prema istoku, kretao prema prednjem vi§e nego prema zadnjem
izgovoru, pokazu;e se и:
а) slovenacko; i srpskohrvatskoj kajkavskoj zamjeni и vidu vokala е (macek <
< mаеъk; - uporedi i stih: Ја senjal sem vecerno пеЬо ... - sanjao sam vecernje
пеЬо) i sl.
Ь) и cinjenici sto se пм poluglas и stranim tekstovima (latinskom i grckom),
kad se ko;a nasa ri;ec (kao sto su vlastita liспа imena i toponimi) piSe· ili znakom
i i1i е: Obrovizo i1i Obrovezo (= ОЬrоvьсь), Budic i1i Budec (= Виdьсь),
setenic; sitnic, setinic (= sьtьпikъ > sbtnikb > satnik, 10. i 11. vijek; ир. kod Веliса:
OIShJ 1, str. 82.). Iz tih cinjenica зе moze izvesti zakljucak da је izgovoma vrijed-
nost Ыlа Ьа (vidi i gore). То Ы bila, otpriIike, опа izgovorna vrijednost koju паIа­
zimo i danаз и zetskim i vasojevickim govorima, за razlikom sto su ovi periferijski
;uZni govori mogli malo vi§e evoluirati prema boji vokala е. Upravo nas stari сеп­
tralni stokavski izgovor mogao је Ыи ро boji nclto izmedu danMnjeg zetskog(bli(e)
zatvorenije Ьоје) i timockog (Ьа otvorenije Ьо;е i vertikalno niZeg izgovora). Ја
ovako bil;ezim ove razlike mjesto uobicajenog nacina и dijalektoloskoj literaturi,
zato sto mi зе cini da је preciznije: zajednicka је озоЫпа dana§njeg i timoCkog
i zetskog izgovora и izvjesnoj dozi Ьоја а, а stvarna је razlika и nizem polozaju
(timocki) i visem (zetski), сети mogu odgovarati i nijanse pomjeranja unazad
 29

(рreша а) i unaprijed (prema е); jos treha imati u vidu i razlike u vezi sa susjednim
8ug1asnicima: veza sa labijalnim suglasnicima svakako се uzrokovati zatvoreniju,
а sa izvjesnim suglasnicima druge vrste otvoreniju Ьојu izgovora.

Za jednu izgovornu bazu u vidu Ьоје mekog poluglasa Сјпј тј se da јта vise асguтепзtа
da se pretpostavi nego (vidi kod Belica i BoSkovlca) da su se teritorija\ne razlike i prvobitno ие­
tale raz1iCito: jedne- u pravcu ъ а druge u pravcu ь.

3.
Kako god Ыl0 da se pretpostavi izgovorna vrijednost и starijoj fazi poluglasa
(Ь аili ь а (е), moze se utvrditi za najveCi dio stokavske teritorije kretanje prema nizem
i zadnjem polofuju, sto се, konacno u 14. stoljecu dovesti do zamjene punim vokaIom
а. Da је па zapadnoj periferiji Ыlа izrazitija razlika ро boji poluglasa izmedu kratkog
i (novonastaIog) dugog kvantiteta, pokazuju mjestimicni cakavski govori, kao sto
је to slucaj sa odnosom pes iIi drugdje pos аН pas - gen. pl. (stok. pas - pasii).
Sheme razvitka

10-/4. у.

Ih=6iil<~

10. vij.k

е,е а. ёz Ь ii Ipofuglos u
нојој vrij,dnOSff)
'Ј, v. -;;;;;;;-;
dugi

lи - dana~nje vrijednosti

}::>
9 - 10 v;j.k

1. s(ovena~kf
Ь> 6 (klUl:O;~ dugo)

2. srpskohrvatski Ъ а)Й ы~ <ЈЬ

Ikrofko ifi dU(JoJ (po/ukrolkiJ

З. makedonski

2. о) lokovski i <on/rafn; llokovski

2. Ы z',sko- vosoj,vllk;
2. <Ј limolko·julnorno,ovskl (~odl rofuM /1
iZlJz.,nlm pos.bnos/lmo и mЈ .. nlт
lokoysltim 90УО"МIl).

- Sheme pokazuju: а) zajedni&i рсосез praslovenski: suzavanje raspona ро mjestu iz-

govora i tendencijuka smanjivan;u opozitivnog odnosa; Ь) u posebnom razvitku ;ezika: 1) nastavlja
зе sшаvanје сазропа - do potpunog iz;ednaatvanja i gubljenja karaktera fonoloSkih opozicija
(sh. venika\no spustanje izgovora, slov. ротјесanје naprijed (slike /1/ i /2/); 2) siren;e raspona i
jatanje opozitivnog fonoloskog odnosa - ruski i dr. slika /3/ (ilovenacke posebnosti ь < а
ovdje пе шiшвm u obzir).
30

Globalno uzeto, jugoslovenski dana~nji jezici daju sliku evolucije starih

poluglasa u jakcm pol0zaju: 1) S!O'I)enatki: Ь,Ъ > ь > с СШ razne varijacije zatvo-
renijeg е [do diftonga еј i1i kombinacije еј), i1i otvorenije /1]; 2) srpskohrvatski:
ь, ъ > ь >
а) е (еј) kajkavski,
Ь) cakavski а (Ш е ili о kratko i dugo а sa mjestimicno izuzetnim pozicionim
razlikama),
с) ~tokavski: а kratko i dugo па velikom prostranstvu, i u knjizevnom jeziku,
d) ьй -prizrensko-timocki govori (sa zadrzanim poluglasnickim lwantitetom),
е)
zetsko-vasojevicki: ьВ kratko i dugo (poluglasnicka Ьоја а dobijena kvanti-
tativno puna vokalska vrijednost);
3) makedonski: ъ > о (son <
sъпъ, boCva <
Ьъсьvа [sh. san, baeva], so SЪ, <
prijedlog i sl.), - ь > е, den <
dьnь, pes <
pLSL, tenok <
tьпъkъ [sh. tanak,
dan, pas], lenen < lьпьпъ (sh. lanen) i sl.); ovdje ne vodimo racuna о ~arolikosti
makedonske slike и ovom pogledu.

Makedonski jezik, и dana8njem svome nasledu ima, uglavnom uzeto, cetiri kate-
gorije jezickih elemenata ~to ih је ugradio u svoju strukturu:
а) паsЩеdепе stare makedonske, koje se ogledaju istorijski u staroslovenskom
knjizevnom jeziku,
Ь) bugarske crte (nanesene и istorijskom razvitku),
с) srpske osobine (isto tako nanesene и poznatim istorijskim razdobljima),
d) balkanske crte neslovenskog porijekla (od kojih su neke posebno make-
donske, druge zajednicke sa bugarskim, trece zajednicke sa srpskim prizrensko-
-juznomoravskim dija1ektima, ili, па koncu, neke zajednicke i sa jednim i sa drugim
kao r~irenijim ba1kanskim osobinama (о tome Ысе rijeci и posebnom odjeljku
istorije sh-jezika, od koje је ovo prva knjiga).

SLЛВI I JAКI POLo2AJ I GUBLJENJE U SLABOM POLo2AJu

Najstariji tekstovi (kao 8to је to vec i receno) pokazuju da је јО8 и doba Ciri1a
i Metodija i jedan i drugi poluvokal izgovaran i па kraju rijeei i па kraju sloga иорСе.
Medutim, kasniji tekstovi staroslovenski, pisani u toku 10. i 11. vijeka, pokazuju
uzgredno ispU8tanje poluglasa и otvorenom slogu; prepisivaCi, znaci, nisu ga imali
и takvoj poziciji svoga izgovora, ра su ga, nesvjesno, izostavljali, iako su ga inace
ро tradiciji pisali. Tako u tim tekstovima nalazimo росеАсе primjere kao: что, псати,
в себе i sl. Gubljenje poluglasa и kasnojoj fazi staroslovenskog jezika (makedonska
dija1ekatska zona) pokazuje se i indirektno tim 8to se poluglas и jakom polozaju
(kad је usljed gubljenja jednog poluglasa drugi poluglas u prethodnom slogu do~ao
и polozaj zatvorenog sloga) zamjenjuje punim vokalom, па starosl. terenu ъ > о,
ь > е: народось, СВAlТОИ «народъ сь и СВAlТЪ јь), день (дьнь) i sl.
Kad је poluglas и otvorenom slogu росео slabiti, ј08 и kasnijoj fazi praslo-
venskog razvitka, onda је, prirodno, moglo lakse dolaziti do slogovnih asimilacija:
 31

da tvrdi poluglas ispred sloga sa mekim vokalom prelazi u meki, - u stsl. tekstovima:
ВЬНЋ (од ВЪНЋ), БЬДЋТИ od БЪДЋТИ) i sl.
i obrnuto:
бърати, въдова, тыlЗ; u nekim spomenicima to је dosljednije u susjedstvu
labijalnih suglasnika, а u nekim to dobija opCiji karakter.
Praslovenski proces slabljenja poluglasa, kako је prirodno pretpostaviti,
pocinje od kraja rijeci u otvorenom slogu (dLnL > dbnb , SonO > sъnЪ i sl.). Slabljenje
poluglasa u ovakvom polozaju uzrokoval0 је јасапје prethodnog vokalskog izgovora
ako se u prethodnom slogu nalazio poluglas (neka vrsta kvantitativne rekompen-
zacije u vokalskom sastavu jedne rijeci: dLnL > dьп Ь - odnos jacine i kvantiteta
u izgovoru dva ista poluglasa). Prirodno је pretpostaviti da је ovaj proces росео
rtt/: prol.1 prs/.2
.----т---т---,
v
lis.ki i и , 'ь

:гюnјi

Jiski

.pr.dnji .
sгюnji

,.d h.riz.n
zodnji

(о(nј

'(01. ruoki i dr.

v b 'ь"
.. е
/
о

....6 Ц
е/ 1". . . . 0

ol.v.nalki mak.d.nsk,
(noslj.lf. ;Z о( 0(. )

?J
Dijakronije mogu biti predstav/j('ne i ovako:

V i1

6 'ь

ah. knjil.vni slov.nolki ,uoki,' 11.

32

od poluglasnika neakcentovanog (db"nb аН konblt ), а da се tek kasnije se pro~iriti,

ali saтo do izvj.:snih granica, proces gubIjenja i па akcentovani poluglas (dъпь '"
,.... kопь" mijenja se и db"nL '" kопь, zanemarimo zasad pravu staru prirodu pre-
nesenog akcenta). Na taj nacin su jaki i sIabi polozaj poluglasa medusobno uslov-
ljeni. Prilicni poremecaji koji su и ovakvom procesu nastajaIi и glasovnom sistemu
uslovljava1i su razIicita ukrstanja fonetski prirodnih promjena i ana1ogijskog us-
postavljanja starih slogovnih odnosa, - npr. и glasovnom obliku dbnЬSb fonetski
proces, iduci pravim putem, dovodio Ы do danaSnjeg izgovora dnas: krajnji iz-
gubljeni poluglas uslovljava jaku poziciju za prethodni poluglas и zatvorenom slogu,
а poeetni se polug1as gubi zato sto је ostao и otvorenom slogu. Medutim, toga
kod nas пеmато ni od najstarijih nasih pisanih spomenika, nego је, јoS rano, pod
иьсајem dbn и osnovnom slogu uspostavljen prvobitno izgubljeni poluglas dbnЬS
(и ruskom jeziku se to nije desilo, nego imaтo dnes' - prema den'). Usljed toga
sto su па slican nacin nastaja1a mnogostruka ukrstanja fonetski zakonitih i anа10-
gijskih promjena, danas је, posebno za пав jezik, teZe preciznije odrediti slabi i jaki
polozaj staroga poluglasa. Kad se dalje pode od primarnog usl0va: otvoren slog
и vilesloZnoj rijeei, onda se nailazi cesto па izuzetne slucajeve koje va1ja objasniti.
Uzimajuci и obzir razlicite mogucnosti kako sta mozemo objaSnjavati, ја bih pret-
postavio ЕУ; uslova za odredivanje jakog polozaja, od kojih su dosad (koliko mi је
poznato) uzimana и obzir saтo dva.

1.
Р r i m а r п i uslov za jaki polozaj (kao sto је vec receno) Ыо је novonastali
zatvoren slog u visesloznoj rijeci i, razumije se, polozaj pod akcentom и jedno-
sloznoj rijeci:
tbmbnica > tamnica (slogovi еam-nј-са) , tьmьпъ - tLmLna > tLmbnL -
tьmLna> *tman - tamna > taman - tamna (analogijsko ujednacavanje);
dLnL > dLn > dan; sъпъ > sbnb > sbn > san (sh.); otLcL > оЕьс > otac (ир.
ОЕьса > otca > оса; орьпьkъ > opLnLka (sh., od орьпъkъ - орьпъka) > *opnLk
- орьnkа (sto Ы da10 opnak - opanka), аН ana10gijskim putem dobijaтo harmo-
niauji odnos opanak - opanka;
dLne (gen. i lok. od dbnb) > dne (о Durdevu dne i sl.), a1i pod иьсајеm dan
dobija se gen. dana (od Durdeva dana, pored arhaicnijeg od Durdeva dne) - itd., itd

2.
D r и g i је uslov: da poluglas bude pod akcentom u prvom slogu dvoslozne
rijeei (ne racunajuci izgubljeni slog sa poluglasom):
iь"пeSь > iiШeS (vidi niie), 1ъ"ieSЪ < 1ъ"iеs > 1iikв i sl.
U procesima gubljenja poluglasa, и raznim graтatickim kategorijaтa ri-
jeei i и grupaтa srodnih rijeci nastajale su razne vrste ujednacavanja padeza, raz-
liCito kod g1ago1a i njihovih oblika, i tako daIje. Posebno se pojave ogledaju kod
dvos1oznih imenica z. roda па -а kod kojih је po1ug1as Ыо и osnovnom slogu, а vari-
јаЫlan akcenat u padezima (akcenatski tip vodi1 - vMu). Као tipicni, tu se jav1jaju
d v а slucaja:
1) da se naporedo razviju dva glasovna oblika i ostanu sa diferencija1nom
upotrebom, Ш
 33

2) da jedan od dvaju, pravilno razvijenih, oblika iscezne za raeun drugoga,

а da tragove starijega stanja nalazimo u dijalektima i uzim govomim zonama.
Zaprvi slucaj је karakteristicna rijec Еата - sa starim odnosom akcenta
tbma (пот.) ,...." tb"mQ (akuz.). Glasovna evolucija је morala ici: tbma - tb"mQ >
> tma - tamu, i odatle uopcavanjem i jednog i drugog oblika > tma - Ети
(sto danas egzistira u govorima kao izolovana i indeklinabilna rijec u posebnom,
priloskom znacenju: bilo је tamo tma [= mnogo] svijeta) - i tama - tamu, u
izvornomznacenju (Тата pala, пе vidiS nikoga). Da Ы pobijedio drugi od ovih
dvaju glasovnih oblika, morale su ucestvovati i pridjevske rijeci: cьтьnъ - Еьтьnа >
> tmbn - tbmna (nastajalo је duljenjc. poluglasa ispred sonanta iza koga је iscezao
drugi poluglas; tim se lako moze danas objasniti dugi uzlazni akcenat imenice
сата). Na koncu,mozemo reci: od dvaju akcenatskih oblika prvo је pobijedio
akuzativni, ра је zatim danasnji nominativni primljen od pridjeva.
Ovoj glasovnoj kategoriji, па poseban паСјп, pripada i evolucija imenice
stbklo: stari akcenatski oblici: stbklo (slabi polozaj poluglasa), stb"kla (plural, -
jaki polozaj ;uporedi u ruskom stek116,...." stёklа) > *stklo - stb"kla> tsbklo
(metateza st > ts/ [ili јов vjerovatnije: *ос stkla > *0 ckla i dalje, vidi nize] i, па­
poredo, stbklo - stb" kla. Odavde iduci, nastaju dvije mogucnosti: ili da u upotrebi
ostane samo jedan glasovni oblik: cklo (ts > с) - ckla ili staklo - stakla (akc.
staklO - stakla, sto znaci: akcenatski oblik singulal'ski а glasovni oblik pluralski)
ili da u istoj govomoj zoni ostanu оЬа oblika i cklo i staklo. U evoluciji (stbklo >
> tSbklo) > cklo mehanicki samo mozemo pretpostaviti ovakav razvoj (prirodnije
Ы Ыl0 da dobijemo sklo), а u stvari smo morali imati izgovor: od stkla > ОЕ stkla >
> о ckla, а odatle: cklo - od ckla). Od ta dva oblika danas jedan egzistira u knji-
zevnom jeziku а drugi kao provincijalni, mjestimicno u govorima. (U kontaminaciji
glasovnih odnosa staklo i ckl0 prirodno је mogl0 nastati i caklo, cakliti se, cakle
ти se oci i sl.).

Poseban slucaj је sa imenicom daska: dъskli - dъ"skQ > dbska - db"sku

(sh. period) > dЬskа - db"sku > 1) *tska (jednacenje ро zvuCnosti) - *tsku
(izjednacavanje u korist nominativa) i 2) dbska - dbsku (izjednacavanje u korist
akuzativnog oblika) > 1) cka - cku (izjednacavanje u korist nominativa) i 2) daska
- dllsku i dllska - dllsku (izjednacavanje u korist akuzativnog oblika); akcenatski
oblici i jedan i drugi (danaSnje daska, u zapadnijim novostokavskim govorima, -
nominativni akcenat, а daska akuzativni). Ova dva glasovna oblika rasporeduju se
teritorijalno: u jezickim sirina11la teritorije i и knjizevnom jeziku preovladuje daska,
u uzim govornim zonama (Trnovo i okolina, nedaleko od Sarajeva) cka је dio rala
па koji se navlaci raonik. Na trecoj strani, u govorima, s t а r i deminutivni oblik
doJtica « *dъskicа) razvija se и: dьJtica > *d1tica > *tSt:ica > stica (disimilatorna
redukcija) i, gubeCi znacenje deminucije, ovaj glasovni oblik istiskuje osnovnu rijee,
и njenim osnovnim obHcima daska i cka. Na taj nacin dobijamo situaciju: а) daska
- орЩа narodna i iskljucivo knjizevna rijec; Ь) stica - iskljuciva narodna rijee
па ogranicenim podrucjima, cka narodna rijec па јов ogranicenijim podrucjima,
аН и posebno ogranicenom znacenju iz ratarske terminologije (izvjesni bosanski
krajevi). Uz to dolazi pozajm1jena (turcizam") rijec tahta. 3

• Akcenatskim prilikama jakoga polozaja u dvosloznim riјеёima (kad је prvi slog Ыо pod
akcentom) paznju је posvetio ВеНе; druga tuтаёепја idu ёеstо sporednim putem da Ы se objasni1e
pojave Ьо taтa, ашlю i sl. Као 8to сето dalje vidjeti nize, glagolski оblјсј prostih i slozenih glagola
. u prezentu i'ЭC1lјu пат puniju svjetlost za objasnjavanje ovih pojava.
34

N а р о m е п а: U evoluciji g1asovnih оЫш kao stьk10 > tзьk10 i dьska > см иеЬа
vidjeti simultane procese: 1) iAёezavanje poluglasa и postepenom redukovanju, i 2) jednal!enje
ро zvul!nosti јоl dok је poluglas m.inimalno izgovaran, јег ne mozemo pretpostaviti jednostavan
izgovor иМо i 81.

з.

тr е с о ј kategoriji jakog polozaja, kako ја pretpostavljam, pripadaju ро­

зеЬпо izuzetni slucajevi kada пат za do izvjesne mjere slicne evolucije glasovne
nisu dovoljne зато akcenatske prilike da ih u potpunosti objasnimo. Ovdje mozemo
poci od najtipicnijih primjera kao зtо зо lav - lava (staro lbvb - lbva) i maсја
- maglu (staro тьсја - mb"glu). 1 ovi primjeri зо dosad objaSnjavani ротоео
analogijskog ujednacavanja: lbv -lva > ... lav -lva > lav -lava (а u zavis-
nim padezima iz nominativa);
U prilog ovakvog tumacenja iзli Ы i slucajevi u slovenskim jezicima koji
pokazuju ovdje pretpostavljeni stupanj prije konacnog glasovnog ujednaeavanja:
ruski lev - l'va, тсја, poljski lew - lwa, mgla (uporedi viSe). Medutim, dva su
momenta koji паз mogu uputiti da пе prihvatimo ovaj pretpostavljeni paralelizam
u razvitku ovih pojava:
а) Тiроlозkа razlika izmedu ruskog i poljskog jezika, па jednoj, i srpsko-
hrvatskog (i оорсе juznoslovenskih jezika), па drugoj strani, sastoji зе u tome da
ovi prvi trpe nagomilavanje suglasnickih grupa koje зо daleko od toga da зе mogu
i zamisliti u artikulacionom sklopu jedne rijeei u srpskohrvatskom jeziku,
ј u z п о s- 1 о v е п s k i ј е z i с i s о, k о 1 i k о s u g о d m о g 1 i,
uproscavali k о п s о п а п t s k u s t r u k t u r u r i ј е с i.
Ь) Tipoloska razlika izmedu juznoslovenskih jezika, па jednoj, i ruske i poljske
grupe, па drugoj strani, jeste i u tome sto је u ovim prvim, u velikoj mjeri, јоз
odavno iscezla palatalna umekSanost suglasnika, posebno и dodiru за prednjonep-
canim vokalima, dok зи ovi drugi jezici и tom pogledu zadrzali, uglavnom, tipoloski
izrazitu, озоЫпи umekSanosti i sklonost ka suglasnickim asimilacijama prema
sljedeCim vokalima. Iz toga је proisticalo i to: da зи srpskohrvatski tvrdi sonanti
(l, Т, т, п) розеЬпо nosili sa sobom mnogo vise vokalskog izgovora (mnogo su vise
bili, i ostali uglavnom, vokalizovani nego sto је to slucaj sa umeksanim ruskim i
poljskim sonantima l i Т). КО, npr., slusa rusko, а narocito poljsko - mgla ili lva,
(lwa), osjetice lako kako зе sonantski izgovori utkivaju jedan и drugi (lva), ili kako se
u njihov izgovor lako utkiva eksplozivni suglasnik izmedu njih (тсја), sto је пазет
covjeku veoma tesko reprodukovati. ImajuCi и vidu i druge momente (vidi malo
пае), stoga ја mislim: da па nasem tlu nije nikad ni dolazilo do kakvog izgovora
kakav Ы Ыо lva ili тсја. Drugim rijeeima da kazem: ј а k i р о 1 о z а ј р о 1 u -
g 1 а s п i k а, van obicnih slucajeva kad је rijec о otvorenom slogu i о akcenatskim
prilikama, Ыо је:
i onda kad suglasnicke kombinacije izmedu ko-
jih је poluglas stajao nisu bile podesne da formiraju
р о с е t а k r i ј е с i i 1 i s 1 о g а.

Posebni momenti ovdje dolaze и obzir и slozenim гјјесјта kad se uzmu и razmatranje
odnosi glasovne [оrше i konstrukcije rijeci i njene semantiCke fizionomije. U primjeru, recimo,
izaslati « izъ -slati), gdje је poluglas и viSesloznoj гјјеСј Ыо bez akcenta, moze se ргоштаСји
kao komblnacija: od dvaju prefiksalnih form.i jednog prefiksa (iz, iza), koje su stvorene prirodnim
putem tonetskim (и zavisnosti od polozaja и kakvom se poluglas nalazio), s 1 и с а ј п о је za
jednu glagolsku osnovu jezik vezao jedan izgovor (iza-), iako ти niita ne Ы smetalo da је mjesto
 зs

пјер ostao опај drugi koji је viiie odgovarao ёisto fonetskom razvoju: islati (шо i raslati - mjesto
razaslaи), Ьо iito to јmamо u mnostvu slueajeva kao sto su izivjeti, raslojavati ( < raz-slojavati)
i sl. Zato nije neopravdano pretpostaviti da su u izvjesnim slucajevima kad је Ыl0 u pitanju ЬоСе
li ili песе iiiёeznuti poluglas - odluciva1i semantiCki momenti (Пi bolje reCi: semanticko glasovni):
izь-sыltii (sh.) > izьslati > izaslati (zato §to је procesom slabljenja prvo obuhvacen poluglas
da1je od росеtП, iito је cinilo da prethodni ostaje i јаса, а пе da slabi kao i svaki drugi kad је u
otvorenom slogu); а, uz to, posebna potreba za Cuvanjem prefiksalne morfeme (semantiCki то­
menat) mogla је potpomoci da se оуј glasovni oblici razviju samo опзkо kako su se razvili. Nikako
пе Ы disharmonira1o (niti Ы za uho bilo пеоЫспо) da smo dobili izgovor rastrijeti « raz-stri!ti <
< razьstri!ti [sh.]), Ьо sto јтamо rasukati (od razsukati), аН se је razvio jedini glasovni oblik
razastrijeti. Na taj nacin, jedino - ја mislim, mozemo protumaciti i izgovore Ьо iito su odaslati
(оdь-sы1ti,' d analogijski iz ranijega ое) < оt-sы1ti),' samrijeti od sьтri!ti (sh.). U оуот posljed-
njem slueaju, to sto nismo dobili Ьо sto bismo najprirodnije осеюуаН smrijeti « sh. sьтri!ti),
mozemo protumaciti djelovanjem dvaju momenata: а) preno!ienje prefiksa1nog glasovnog sastava
iz оЬНЬ u kojima је poluglas Ыо pod akcentom sь"тrо (od sьтrы1< sъmrlъ) i Ь) prefiks је glagolu
davao karakter јзkе ekspresivnosti, ра је poluglas u njemu mogao biti izrazitije izgovaran. Оуај
drugi momenat Ы mogao biti od уесе vaznosti. Zanimljivo је јов ponaiianje prefiksa iz u glagolu
izatkati (iztьkati < izъ-tъkati); sasvim Ы prirodno, za izgovor norma1no, Ыl0 da se izgovorni
oblik sveo па istkati. Medutim, iskljuciv glasovni oblik izatkati najprirodnije је protumaёiti ten-
denciJom da prefiksa1na morfema zadrzi svoj cistiji glasovni oblik (uzmimo u obzir da је semantika
оуе vrste glagola sa prefiksom iz: u р о t Р u п о s t i i z v r s i t i r а d п ј u uvijek sa izvjesnim
prizvukom ekspresivnosti. Na зНспјт osnovama mozemo protumaCiti i izvjesna dvojstva: iz-
кnaеј : izagnati i sl. U tom smislu је poseban slueaj за danas diferencija1nim znaeenjem dvaju
glasovnih оblјЬ istoga prefiksa raz u dvojstvu glagola raspeti i razapeti. Оуај primjer ја пе Ыћ
mogao drukcije protumaciti nego da smo јта1ј (u doba iiicezavanja poluglasa) izgovore jedan neu-
tralniji (razbp,ti) а jedan ekspresivniji rаzьр,ti « razъ-р~i); glasovna i semantiCka diferencijacija
evoluirala је u smislu dobijanja dviju posebnih glagolskih rijeci, kakve ih danas јmamо.
Citava оуа ana1iza diferencija1nih ројауа vezanih za prefikse iz i raz, opravdava pretpostavku:
d а ј е ј а k i р о I о z а ј р о 1 u g 1 а s а u о t v о r е п о т s 1 о g u, озјт akce-
natskih, mogao biti uzrokovan i р о s е Ь п i т g 1 а s о v п о - т о r f о 1 о ii k i т i т о r -
foloAko-sеmапtiсkim prilikama.

4.
р о s е Ь а п је slucaj da se objasni evolucija и glasovnim altemacijama
kakve su se razvi1e od stare imenice lъziса (stari deminutiv od dvoslozne imenice
loza - ozica, kasika). Danasnji glasovni oblici razlicito teritorijalno rasporedeni,
glase: а) laiica (vidi kod Vuka i akcenat Hizica, sto znaci starije lъzicа < *lъziса),
Ь) uШса (rijec se nalazi i и prozi Mihajla Lalica), с) оШса i d) Шјса (и zapadnijim
krajevima, i danas leksicka odlika hrvatske varijante; vidi glasovne oblike i kod
Веliса, ор. cit., str. 80). Svi ovi oblici imali зи svoje розеЬпе uslove glasovne da
se ovako razviju: розеЬпа glasovna konstelacija и kojoj se је пзSао poluglas (neak-
centovan, - vidi Vukov akcenat) u otvorenom slogu. Medutim, s а m о ј е d а п
glasovni oblik pokazuje: da зто i и trosloznoj rijeci dobili rezultat jakoga poluglas-
nickog polozaja. Kako ga treba protumaciti, i kako treba protumaciti sve cetiri
ove glasovne alternacij е ?
1) Р r v о, oblik lаШса dopusta dva tumacenja: i1i da је и starijoj fazi naseg
jezika (и njegovu розеЬпот razvitku) јоз egzistirala rijec lъzа (sh. lbza), и dvosloz-
пот obliku, i da је akcenat Ыо па prvom slogu: lъ"Zа. Na taj nacin, odnos lъzа : lъ­
zica vodio Ы do laza : Њјса, ра Ы зе izjednacavanjem mogao uspostaviti noviji
odnos (analogan starom) laza : lаШса. U daljem toku vremena deminutivni oblik,
gubeci znacenje deminucije, mogao је istisnuti osnovnu imenicu i ostati зат. -
Druga pretpostavka Ыlа Ы, kako ја mislim, mnogo vjerovatnija: NaS naziv za jelo
паsЩеdеп је saтo u ovom drugom, prvobitno deminutivnom, obliku. Sonantsko 1,
kзо sto зат i gore pretpostavio, Ыl0 је и јасет stanju vokalizacije, tako da је роlи-
glasna vrijednost u slogu, i neakcentovanom, mogla ostajati ~rsca (lb~ica). КотЫ­
nacija li па pocetku rijeCi morala је biti izbjegnuta. Опа је па raznim terenima
raz1icito izbjegavana. Prije svega, poluglas је mogao jacati i ponovo razvijati svoju
рипи poluglasnicku vrijednost, i па raeun prethodnog sonanta i tako smo па sasvim
prirodan nacin preko lbzica mog1i dobiti oblik lazica.
2) D r u g о, па drugim terenima od izgovora, kako sam ga ovdje gore
mogao pretpostaviti, lbzica potpun dodir kombinacije 1 i z uk10njen је pojavom
metateze: lbzica > Шјса (preko zblica), oblik sasvim prikladan za izgovor.
З) т r е с i proces, па treeim terenima, isao је u suprotnom pravcu: od
lbzica iscezavanje poluglasa jos јасе је mogl0 vokalizovati sonant, tako da poluglas
i iscezne а da se zadrzi slogovna vrijednost pocetka rijeci: l ЬШса > lzica (slogovno z=
= l-zi-ca; tako nesto se је moralo desavati i sa 1 па kraju sloga pos1ije gubljenja
poluglasa: dаlъ > dal b > dal > dao - i sl.). Kad је dobijeno vokalno 1,
koje је samo za sebe sacinjaval0 slog, onda је опо, prema tipicnim osobinama nase
glasovne strukture и jeziku, mogl0 dobiti рuпи vokalizaciju: ili и vidu о, kao sto
се se to desiti i u drugim slucajevima sa ovim sonantom kad је iza njega otpao роlи­
glas, ili u vidu и, posto se је i ovo 1 vokalno mogl0 izjednaciti sa starim 1 voka1nim,
i sa onim koje је nastal0 poslije iscezavanja poluglasnika iaz njega. Tako su se stvo-
rili jednaki, ili gotovo jednaki, uslovi da se, kako gdje, dobije Щ ozica ili иШса.
Rijec stranoga porijekla ka!ika ucinila је da se osim zapadnije teritorije nase uopci
bas опа kao termin и domaCinstvu, а da ob1ici lаШса i ozica ostanu kao provin-
cijalne. U istocnoj Hercegovini imamo slucaj da ka!ika slиzi kao termin sprave
za јеl0, а rijec оШсјса sluzi kao naziv za dio covjecijeg tijela: иlеgnисе sa prednje
strane iznad desnoga kuka (zaboljel0 ga па оШсјсј - i sl.).'"

Vizuelno glasovnu evoluciju starog ob1ika lozica mozemo predociti u s1ici:

19zica

11lјса
/111'.
~ - <!!..lica
~llica
...!.. ulјса

Kad znamo nase specifi~nosti и ponaSanjima sonanata uzrokovanim gubljenjem poluglasa

u jeziku i u dija1ektima, onda nam se i za tumocenje ј а k о g polozaja otvaraju malo Ље perspek-
tive. Voka1izacija sonan:lta rezultira1a је, па velikom prostranstvu istoenijem i jugoisto~nijem,
promjenom () и и, 1 па паји sloga и о, r i 1 и r i 1 vokalno (а odatle 1 voka1no > и). Kad sve ove
pojave imamo и vidu, zanimljivo је osvrnuti se па zajedni~ke momente и 1 poCetnom и jedinom
primjeru lъiica i tI poCetnom, gdje је Си ovom drugom slu~aju) bilo и jeziku mnostvo primjera
da вс glasovnim putem dobijeno и i tla (и zatvorenom slogu) konfrontira;u i da urode plodom raz-
liatih analogija. Prije svega, radi blizeg uporedivanja, treba skrenuti paZnju па glasovne evolucije
u oblicima stare zaшјеniсе tlЬSb - tlьsa - tlьse. 1 ovdje је bila pri1ika da se ostvare razne то-
8UCnosti:

• о glasovnoj evoluciji Вtзrе rije~i lъпса naSire ваш govorio и studiji koja se nalazi и Аtaшрј
u Glasniku Zemaljskog тшеја u Sarajevu (knј. ХХУI, 1971): Glasovno-morfololke i morfololko-
-mпantilм lfJolucije dtleju praslovenskih reli (тzna. - lъiica).
 37
1) da se, para1elno onome Ito smo јтаН и forrniranju оЬНkз ilica, dobijc metatcza: lfJa
- S'lJB (а da se puna zaтjena poluglasa ostvari и dijalekatskom оЬНш т. roda vas);
. 2) da ае (bez metateze) ti vokalizovano promijeni и voka1 и, za Ito јтато ро koji primjcr
и starun tekstovima (ша = sva), а od eega ne na1azimo tragove и zivom jeziku; ovdjc је adckvatan
paralelizaт sa naitim gore pominjanim oblikom uiica;

3) da v pocetno, и nedostatku јасе vokalizacije, па krajnjoj zapadnoj teritoriji ilceznc:

Јвса, Јemи i sl. и Cakavskim govorima.
1 ovo је jedan od dokaza: koliko је kontakt: sonant јасе sonantne vrijednosti + strujni
suglasnik Ыо izuzetno nezgodan da se izgovor novonasta1ih glasovnih ob1ika skladno uharmonizira
и fonetsku strukturu jezika. Niiita drugo ni ovdje, и procesu isCezavanja poluglasa, ne mozemo
pretpostaviti nego situaciju: (vbs) -vbsa, odakle: 1) metateza: sva, i1i 2) dal;i proces slabljenja
poluglasa i јаСа voka1izacija sonanta; 3) da1ji proces slabljenja p;)lugla~a аН bez jacanja vokalizacij е
sonanta i na koncu gubljenje sonanta: Ја, Јвса.

6.
Da u ovom smislu fiksiramo glasovne evolucije, mogu nam pomoci i drugi
primjeri u kojima se ogledaju kontakti v + s t r u ј п i suglasnik, i da nam se
па taj nacin pokaze nesto sto је od narocite vaZnosti za citav problem koji ovdje
rastresamo. Orii primjeri u kojima је trebal0 ostvarivati neposredan dodir v + su-
glasnicka kombinacija sa s t r u ј п i m suglasnikom u najvise slucajeva (kad
imamo citav nas jezicki prostor pred sobom) reflektuje se sa punom zamjenom роlи­
glasa. Samo kad podemo od primjera kao sto је vaskrs « vъzъkrьsъ), mozemo
konstatovati: 1) da se ide od izgovora vьskrs (ili u nasem ovdje smislu tumaceno
vbskrs), 2) da smo ipak па najvecem prostranstvu nase teritorije dobili р u п u
z а m ј е п u poluglasa u vidu vaskrs (а da је samo zapadna teritorija dala alter-
naciju uskrs). Ako se neko osloni па paralelizam starog crkvenoslovenskog i naSeg
srpskohrvatskog refleksa glasovnih Ьоја u odnosu vaskrsenje i vaskresenje, vaz-
nesenje (voskresenije, voznesenije), onda сето se pitati: otkud i u ruskoslovenskoj
redakciji zamjena poluglasa punim vokalom. Logicno iduci, opet ne mozemo nikud
dospjeti nego do zakljucka: da је u ovakvim slucajevima k о п s t е 1 а с i ј а
s u g 1 а s п i с k i h g r u р а,' а ne priroda sloga, ne ni akcenatska situacija,
uzrokovala р u п u z а m ј е п u р о 1 u g 1 а s а.
Da se sigurnije orijentiSemo, ovdje пат moze posluziti grada iz Vukova RjeCnika, - re-
levantne su пат taтo ove rijeci i njihovi glasovni оЬНсј: vaskrs, vasktsenije i vaskrsenje, vdskrsnuti,
vaskrsnuo i (&to је veoma interesantno) "vaslava (ро juz. kr.) ona molitva 8to se cita kad se ustajc
и slavu [podvlacim ја, - Ј. У.Ј, i и kojoj se cesto govori: "va slavu i cast toga i toga svetoga; Тзkо
тј slave i vaslavB moga krsnog imena!). Kad vaslavu росе da govori -", zatim: vazaт ,,(и Hrv.
ј Dalm. najvile и krsc.) vide vaskrsenije", vazmend ,,(и Hrv.)", vazmenac ,,(и Hrv.) svijetli ро­
nedjelnik", vazmeni (" ... uskrsnji") i sl. Uporedimo li saglasnost ove poluglasnicke zaтjene и
raznim krajevima, iz svega ovoga materijala izdvojimo li rijec vdslava, - i sad kad sve to upore-
dimo sa prefiksalnim slozenicama glagola, gde јтато samo uz - (vъz-): шрlјuskivаti se, шргаviti,
шргеgпuti, шргеzаti, (imenica) шрегak; uzletjeti, uznijeti, uzcupati - i sl., onda пат se рПIiа
pri1ika: da jasno razgranicimo i dvije i z g о v о r п е s i t и а с i ј е и pona§anju staroga pre-
fiksa sa VlIZlI-:
а) р r v и, и kojoj је оп, usljed fonetske evolucije uzrokovane Ьа§ gubljenjem poluglasa,
izgubio svoju semantiCku vrijednost u sastavu slozenice (gdje је ona, и stvari, mogla davati аато
blijede~reflekse te asocijativne veze, ili је ta veza mogla biti sasvim izgubljena, kзо Ito је, sigumo,
to Ьi10 и rijeci vaslava), i
Ь) d r и g-u, и kojoj је prefiks и punoj mjeri о d r а z а v а о svoju znacenjsku snagu.
U prvom slucaju' su djelova1i s а т о (i1i najviiic) f о п е t s k i т о т е п t ј, а и drugom,
gdje su, putem analogijskog ujednaCavanja, prijedlog иz- (vbzb- < vъzъ) i prefiks ш- (vbzr).
dozivje1i svoja g1asovna ujednaCavanja. Лkо штето situaciju vlIzmahnuti < ... vъzъmahnиц:
lqц) oStvarivanje slogovne raspodjele v-,:юra- « vъzmahnиЦ > uzтahnиtl), па jednoj аиani. i
38

па drugoj, vьskrsnQti > ... 'lIьskrsnuti (sa boljom

mogucnosCu izvjesnog zadrzavanja granice sloga:
'lIьs-krsnuti), onda се пат тосј biti jasnija ovadiferencijacija. U svakom slucaju osnovu uslova
za sve, ovako razgranicljive, izgovorne kategorije пеЬа traiiti u prvonastaloj fonetskoj situaciji:
u s t v а r а п ј u razlicitih suglasnickih, upravo - sonantsko-suglasnickih, grupa, pored
onoga sto је nauka dosad јтаlа u vidu: а k с е п а t s k u s i t u а с i ј u i r а z g r а п i -
с а v а п ј е р о 1 о z а ј а па otvoren i zatvoren slog.

7.
Poluglas и jednosloznoj rijeci, ako је ona bila akcentovana, imao је evrst
polozaj i и otvorenom slogu. АН zbog toga sto su sa takvom pozicijom poluglasa
bile samo takve jednoslozne rijeci (to su и stvari zamjenice) koje su и govornom
jeziku bile cas akcentovane, cas bez akcenta, to је njegova sudbina i tu bila varija-
bilna. 1 svaka od takvih rijeei imala је svoj posebni razvitak uslovljavan i gubljenjem
poluglasa i drugim momentima и odnosu opozicija prema srodnim rijecima i nji-
hovim semantickim vrijednostima. Zamjenica upitna со и konkurenciji sa naglase-
nijom varijantom сыо odnijela је pobjedu па onom na8em jezickom podrucju
koje nazivamo cakavski dijalekat. Rijec је kao upitna uvijek naglasena, аН је gubila
naglasak и slucajevima kad nije sama fungirala kao akcenatska cjelina Ш, kad nije
imala upitni karakter (uporedi и stokavskom slucaj eve kao: sta to radi§ - i: sta
radis, sta si mi kupio? i: znam sta (Ш naglaseno: sta) ти padii па раmёt - i sl.
Otud је razumljivo cakavsko naglaseno са i zac
(zasto) - itd. Jednoslozna demon-
strativna zamjenica to (sh. tb) morala је dobiti obHk ta, kako i danas glasi и izvjes-
nim cakavskim govorima. Na stokavskom terenu, јоз za vrlo starih dana,zamjenice
i njihovi padezni obHci patile su od hipertrofije partikula (i danas osobina и govo-
rima dinarskih krajeva). Jedna od takvih partikula bila је i i (zamjenickog porijekla).
Dodavana је i nominativnim i zavisnim padeznim obHcima zamjenica. Tako smo
od starih oblika to, ovo, Оnо (> tb, oVb, оnь) dobili tьi, оvь-i, оnь-i > tьј, оvьј,
оnьј > taj, ovaj, оnај. U izvjesnim govorima hercegovackoga tipa imamo odnos
glasovni ta, tб, ta, sto znaci da su akcenatski kvantiteti и muskom i srednjem rodu
(ta, tб) mogli doci ili preko oblika tbj, toj (ovakvi oblici se sretaju cesto и starim
tekstovima; skraCivanje i iza vokala rekompeziral0 је kvantitet и duljenju prethodnog
vokala), - ili analogijom prema zenskom rodu ta. (Dijalekatska glasovna alternacija
zamjenica ovi, оn; (= ovaj,onaj) и izvjesnim govorima hercegovackog tipa i drugdje
df)bijena је prema upitnoj zamjenici koji,' koji covjek '" ovaj covjek > koji covjek
/ / ovi covjek.

POSLJEDICB GUBL,JВNJA POLUGLASA

Као sto је vec i napomenuto, iscezavanje poluglasa и slabom polozaju imalo

је mnogostruke, medusobno povezane, posljedice, koje se mogu kategorisati kao:
а) fonetske i Ь) morfoloske.

1. Otvoren slog
Od najprimamijeg tipoloskog znacaja za sve slovenske jezike posljedica gub-
ljenja slaboga poluglasa sadrzana је и· tome sto је па taj nacin uspostavljen tip
zatvorenog sloga, nasuprot kasnijoj fazi praslovenskog jezika, za koju је zakon
otvorenog sloga Ыо izuzetno karakteristicna tipoloSka oznaka1 sto ga је diferencirala
 39

od fonetske strukture drugih indoevropskih jezika. U ovoj osobini, kao izvomoj za

mnostvo kasni;ih procesa, raznorazni novi kontakti izmedu dva;u suglasnika, iz-
medu suglasnickih grupa, izlozenost mogucnostima nagomilavan;a suglasnickih
kombinaci;a - stvarali su podesna tla za nova struktuiran;a ri;eci, i oblika и prom-
jenl;ivim ri;ecima. Svaka od slovenskih ;ezickih grupa, svaki ;ezik posebno i svaki
njegov di;alekat па koncu, nalaz io;e svo;e putove i nacine da usaglasi rezultate dobi-
jene и novim glasovnim prom;enama,
da mnoge po;ave destruktuirane ponovo rekon-
s t r и i r а, d а о d п о v о п а s t а 1 е d i s h а r m о п i; е g 1 а s о v п е
stvori novi, harmonicni;i glasovni poredak.

2. Sekиndarni poluglas
1. Ako se ;е poluglas и slabom poloza;u nalazio iza sonanta, оп ;е, и procesu
iscezavan;a, и ;асет stepenu vokalizovao svo; prethodni sonant:
_. аоьтъ, toplo (dоЬrь, tорlь - sh.) > *dоЬr Ь , *tорlЬ > dоЬЬr, tорыl > dobrьr,
tоры1' i sl. (ovako, otprilike, mozemo zamis1iti proces) > аоьат, сора! i sl.;6
glagolski ob1ik jesmb ... > jesbm > jesam.
Na ova; nacin su se ро glasovno; strukturi zavrsetka iz;ednacili prid;evi
ko;i su iza ошоvе ima1i sufiks sa pocetnim poluglasom staroga postan;a i oni ko;i
toga nisu ima1i, nego ;е sufiks pocin;ao sonantom: bolestbno, tbnoko i sl. (па ;ednoj)
i тоа-тъ, top-lo (па drugo; strani) > bolestbn, tbnbk, - тоаьт, сорь! > bolestan,
tanak, modar, сора! - i sl.
2. U ovakvom procesu se ;avl;a poluglas i и onim sluca;evima gd;e;e posto;ao
sufiksalni zavrsetak ri;eci sa dva suglasnika od ko;ih ni;edan ni;e Ыо sonant (za-
vrsetak racunamo poslije gubl;en;a kra;n;eg poluglasnika). Neposrednih fonetskih
uslova za to ni;e Ыl0, аН su posto;a1i psiholoski uslovi: па ta; nacin ;е uklonjena
pojava i и onom malom broju prim;era da dva suglasnika, osim st, zd, st, id, -
(vidi dol;e), mogu sta;ati па kra;u rijeci. Tako је, recimo, и imenici glasko > glaskb
(morfemski elementi glas-kb), analogijskim uspostavljanjem poluglasa: glasbk,
doslo do izjednacavanja starih sufiksalnih morfema - bkb, i -kb, ра smo dobi1i
strukturalno identican odnos osnovnog i sufiksalnog di;ela imenica kao sto su
privjesak « pri-ves-bko) i glasak. Tako је i и stari ob1ik imenica mozgo, drozgo
pod uticajem primjera tipa glasbk infiltriran poluglas (mоzъg, drоzьg) ра su, iduci
dalje и analogijskom procesu, rijeci izmijenile i suglasnicki zavrsetak, da dobijemo
danasn;i glasovni oblik mozak, drozak (glasbk - glaska '-' тozbg - mozga > glasbk
- glaska // mozbk - mozga). Na taj nacin nastaje i anomalija da imenicka osnova
и zavisnim padezima zadrzava svoj izvorni krajnji suglasnik а и nominativu ga
mijenja: mozga - mozak, drozga - drozak (и govorima postoji i dalje ujedna-
cavanje: mozak - moska).
Poluglasnik koji је па ove nacine nastajao, nazivamo sekundarпi, pri сети se,
kao sto vidimo, moze diferencirati:
а) и Jonetskoт ртосesu dobijeni i Ь) analogijski:
(а) аоььт, jesbm, i (ь) glasbk, mozbk.

• о samom procesu za dobijanje sekundarnog poluglasa moie ве razШ!itо pretpostavljati.

- ја mislim da је ovo najprirodniji put da зе evolucija objasni. Sk1onosti nekih uporednih gra-
matiwa da зе i ovdje trde geminate: dobrь > dоЬrь (зћ.) > dobrr > dobьr - pokazuju пе­
stvaran, zaobi1azan. put u tuma~njima.
40

u ovako naoko sitnim pojavama ogleda se jedan od vrlo krupnih rezultata

dobijenih и mijenjanju fonetske strukture jezika:
gubljenjem poluglasa sistem jezika је uspostavio mogucnost zatvorenog sloga,
ali је krajnji slog и тјјеСј mосао biti zatvoren ili samo jednim suglasnikom ili
suglasnickom kombinacijom st, !t, zd i id.
Tek и kasnijem vremenu, putem pisanih tekstova, и rijecima koje nisu pro-
1azile kroz filtar narodnog jezika, mogli smo dobiti i glasovne strukture, kakve
danas sporadicno imamo, sa raznolikim kombinacijama od dva suglasnika па kraju
rijeCi: takt, kontakt, disk, obelisk - i sl.
Zavrsne suglasnicke kombinacije sa - st, st, zd, id javljale su se samo kod
imenica i pridjeva и muskom rodu: prst, krst, prist, daid, evtst, pust - и nominativu
sg., i kod imenica sva tri roda и starom genitivu plurala: mest, zvezd, nevest i sl.
(kod imenica т. roda, zato sto su Ыlе jednoslozne, takav zavrsetak је izbjegavan
ротоси duzeg oblika па - ov/ev, tako i kod ponekih imenica z. roda ротоси
nastavaka - i ili јјu: zvezdi i sl. Stvaranjem novog genitiva plurala и centralnim
govomim zonama (14. v.) uklonjen је takav zavrsetak и ovom padeznom obliku,
а mnoge nase govorne zone, pocevsi od cakavskih, dvosuglasnicki zavrsetak, i
onakav kakav је preostao и nom. singulara, uk10nile su redukcijom krajnjeg suglas-
пжа t: pтs, daZ, ртј!, cvrs i sl. (mjesto prst, daZd, ртј!Е i sl.).

3. Nepostojano а

Роl0Zзј otvorenog i zatvorenog sloga и kome se је poluglas ili gubio ili za-
drzavao stvorio је glasovnu situaciju: da se unutar jedne rijeci, ako је опа promjen-
ljiva, isti poluglas и jednom пјепот obliku zadrzi а da se и drugom (i drugim) gubi.
Tako је ovaj poluvokal, odnosno kasnija njegova zamjena, dobio kara.kter п е р 0-
s t О ј а п о s t i. U nasem jeziku smo, prema tome, dobili п е р о s t О ј а п о
а и centralnim govorima i и knjizevnom jeziku (ргета пјети nepostojano kajkavskp
е, zetsko nepostojano ь д , punovoka1sko, i timocko Ьа poluglasno):
konac - konca, dobar - dobra, jesam - jesmo i tome slicno.
Sve ono sto mozemo nazvati nepostojanim а mozemo klasifikovati: а) prema
kategorijama rijeci (nepostojano а и oblicima promjene) i Ь) posebna.pripadnost
prijed10zima i slozenim prefiksalnim rijecima. Za jednu i drugu od ovih dviju
kategorija vrijede posebno razliciti principi, pored sve osnovne uslovne slicnosti.

Posebnosti nepostojanog -а- kod imenica se ogledaju: 1) u пот. sg. muskog

roda (imenice i pridjevi) i 2) u genitivu plura1a (imenice svih rodova).

1
1.
Kod imenica muskoga roda bez sadasnjeg nastavka и nominativu singulara,
analogno i kod pridjeva neodredenoga vida, а се se javiti и nominativu singulara,
i u akuzativu ako ти је jednak (ako nije izjednacen sa genitivom), kad se suglasnicki
zavrsetak osnove zavrsava па dva suglasnika (osnova se raspoznaje и genitivu: sta-
тас - staтca) ako su imenice domacega porijek1a i ako ta dva sиglцsnikа nisu -
st, zd, lt, id:
 41

konac - konca, palac - palca, skakavac - skakavca, tetak - tetka, izdatak

- izdatka, puteljak - pute{jka, pijesak - pijeska, praJak - praJka, stisak
- stiska, ЬиЬаnј - ЬиЬnја, tutanj - tutnja, valjak - valjka, okrajak - okrajka,
drzak - drska, momak - momka, lисас - lисса, dabar - dabra, Skadar
Skadra, borak - borka, borac - borca, stalak - stalka - itd.

2.
Ako је nepostojano а nastalo izmedu t i с (eksplozivni + afrikat, ciji је prvi
sastavni dio elemenat glasa с), onda se zavrsetak osnove uproscava redukcijom prvog
suglasnika, tako da se stvarna osnova moze rekonstruisati uporedivanjem nomima-
tivnoga i genitivnoga zavrsetka:
осас - оса (od otbca), kotac - koca, prostac - pros-ca, Krstac -
Krsca i sl.
Zavrsetak osnove је od dva suglasnika mogao biti sveden па јоз jedan drugi
nacin: kad је prvi od dvaju suglasnika Ыо sonant 1, onda se је оп роsЩе ispadanja
poluglasa nasao па kraju sloga i ро fonetskom pravilu: da је, и svoje vrijeme, svako 1
и takvom polozaju тосаl0 biti promijenjeno и о, - vokalizovan је, i tako se је па
kraju osnove sad nasao samo jedan suglasnik:
spasilac - spasioca, тоlilас - тоНоса, kolac - koca (preko kooca),
kocilac - kocioca, vladalac - vladaoca - i slicno.
АН и mnostvu primjera, ako nisu imenice koje oznacavaju vrsioca radnje,
иsроstзvlјепо је prvobitno 1 па istom mjestu, ра smo opet dobili zavrsetak osnove
sa kombinacijom dvaju suglasnika od kojih је prvi 1:
nevaljalac - nevaljalca, strelac - strelca i sl.
Ovakav odnos nominativa па -laci zavisnih padeza osobina је knjizevnog
jezika, ро gramatickiril pravilima kako su zasnovana od Vukova vremena. Medutim,
и govornom jeziku, cak i inteHgencije, preovladuje analogijsko ujednacavanje и
korist zavisnih padeza: тоliос - тоliоса, sasvim suprotno ranijoj analogiji tipa
nevaljalac - nevaljalca (od nevaljaoca).
Pozicija glasa 1 koje је promijenjeno и о mogla је biti па apsolutnom kraju
osnove, i tako smo dobili јоз jedan poseban tip svodenja dvosuglasnickog zavrsetka
па kraju osnove, аН sada и nominativu: kotao - kotla, иЬао - иЫа i sl. (od kotl-,
ubl- i sl.).
Опо sto vrijedi za imenice, ogleda se i и pridjevskim oblicima neodredenoga
vida (sa sirim rasponom suglasnickih kombinacija koje se mogu naci па kraju osnove):
sitan - sitna, bijesan - Ыјеsnа, иmаn - иmnа, ратесаn - рщnеtnа,
straJan - stra.sna, budan - budna, pohlepan - pohlepna, mokar - mokra,
modar - modra, nizak - niska, nosak - noska, bridak - britka, divan
divna, зираlј - suplja, оЬаl - оЫа, topal - topla, - i sl.
Sa irilenicama па -st i sl. mogu se uporediti pridjevi:
cvrst, gust, prost, bjelkast - i sl.
Sa osnovom па 1 + suglasnik pridjevi su neusaglaseni: и pridjevu smion
imamo sasvim izmijenjenu osnovu, dok па drugoj strani и glasovnom obliku stalan
- stalna imamo paralelizam sa imenickim oblicima tipa nevaljalac. Tako irilamo:
pohvalan - posvalna, brutalan - brutalna, pecalan - pecalna - i sl.
42

3.

Ovom starom, domacem, pravilu su se podvrgava1e i strane imenice sa dvo-

sug1asnickim zavrsetkom osnove, sve do novi;ega vremena, kada ;е и rasireni;o;
cirku1aci;i ku1turnog saobraca;a nasta;ao ;ako po;acan priliv stranih ri;eci и na&
kn;izevni ;ezik. Od tada ;е inte1igenci;a unosila dobar dio tipova dvosug1asnickog
zavrsetka и imeniCkoj osnovi. Лkо su и stari;e vri;eme primane tude imenice sa
dva sug1asnika па kra;u osnove (onakve kako ;и ;е transformira10 domace ;ezicko
os;ecan;e), onda ;е, и duhu domace glasovno-morfo10ske strukture, strana ri;ee
transformirana sa и k а 1 е m 1; е п i m neposto;anim а, ili ;е zanemarivan ;edan
od dva;u sug1asnika. V1astite imenice, npr. A1eksandar - A1eksandra, РеЕат -
Реста, Кјрат - КipTa, Корат - Корта i sl., па taj nacin su dobi1e nше nepostojano
а; crkveni tелnin patri;arh и narodnom izgovoru ;е dobio ob1ik patrijar (ili ра­
trijara), samo su pisani tekstovi crkvenos10venskog ;ezickog tipa mog1i zadrzati
kombinaci;u rh (za nas ;ezik do skori;eg vremena sasvim neobicnu). Od novi;eg
vremena је kombinacija rh па kra;u ri;eci sasvim obicna: egzarh, monarh. Danicic
је I.l svo;e vri;eme pokusavao da sve strane ri;eci (uko1iko su и to vri;eme i dopustane)
podvede pod domace izgovorne kalupe (cak i takve primjere kao sto su, kako је
оп htio: patrijarah, Damasak, obelisak i sl.). Medutim, razum1;ivo ;е, takav jezicki
purizam Ыо је neodrziv, i tako su kombinaci;e rh, sk, kn;iZevnog pori;ek1asa istoka,
posta1e sasvim uobica;ene, i isk1;uCive и upotrebi: obelisk, disk, kao sto se и naucno;
termino10gi;i ne moze ni pomis1iti da se izgovara i pise drukci;e nego iks (obrnuta
kombinacija).
Ovakve rijeci su Ы1е svojina tankog sloja obrazovanih 1judi. Medutim, ri;eCi
koje su kao poza;m1;ene cirku1ira1e и siroko; upotrebi, pro1azeCi kroz filtar narodnog
izgovora (и zapadnim krajevima ро pravilu i и pisanom jeziku inte1igenci;e), prila-
godavane su domacim pravilima izgovora i dobija1e neposto;ano а izmedu dva,
та ko;a osim st, zd, st, id, suglasnika:
konat - konta, роnас - роntа, tanac - tanca, benat - benta, - banak, Ьankа,
fakat - fakta.
Nasuprot tome, izgovor inte1igencije, ko;a se ;е и svoje vrijeme skolovala па
stranim ;ezicima, ucinio;e mnoge poremecaje и tom pog1edu, dopusta;uci i mnoge
neusag1a&enosti, izv;esna ko1eban;a i sl. U stvari, danasn;e stanje tih, tako da ih
nazovemo, intelektualnih imenica (les mots savants) mozemo k1asifikovati па ovaj
nacin:
а) dvosug1asnicki zavrseci osnove ko;i obavezno prima;u neposto;ano а па
kra;u rijeci; takav ;е slucaj sa kombinaci;ama:
dr, ст, рт, Ьт: kvadar, filtar, spektar, рарат, oktobar i sl.;
Ь) dvosug1asnicki zavrseci ko;i ne prima;u (osim kakvog eventua1nog izu-
zetka) nepostojano а;
rh, sk (pomenu1i smo), kl: - bicikl (obicnije danas nego biciklo), spektak/,
debakl, i sl.;
с) zavrseci koji mogu аН ne mora;u (kako и ko;oj semantickoj kategoriji
rijeci) biti prilagodeni nasim obHcima sa nepostojanim а:
kt : takt, kontakt, prospekt (uvijek), аН subjekt ili subjekat, perfekt ili per-
fekat i sl.;
- ре: recept (i Vuk;e и svoje vri;em.e pisao tako), koncept (zаstаrјеЩе kon-
cepat);
 43

- nс: student, docent, asistent, suplent, producent, koncipijent, maturant

reflektant i sl., аН akcenat ili akcent, procenat ili procent.
Kad ovu sHku odnosa imamo pred sobom, mozemo konstatovati cinjenice:
а) u ove pomenute kombinacije infiltrira se nepostQjano а najobicnije u
slucajevima kad su imenice (kao termini) relativno starijega porijekla (to је karak-
teristicno za koleblj ivost gramatickih termina); imenice kao filtar, kvadar i sl.
mozemo protumaciti kao zvucno naslanjanje па starije pozajmice, kao: skiptar,
- i sl.;
Ь)u dosta slucajeva razHke se reflektuju па relacijama srpske i hrvatske va-
тјјаntе:akcenat је, uglavnom, osobina srpska, akcent - hrvatska, - subjekat,
perfekat i sl. prema subjekt, perfekt takode se varijantski odnose;
с) ranije su i imenice kao student, docent i sl. mogle imati nepostojano а
(studenat, docenat), аН је to iscezl0 (zanimljivo је da је to Ыlа osobina hrvatska
i1i vise hrvatska nego srpska, obrnuto slucaju akcenat i akcent i sl.);
d) jasno se odraZavaju tendencije koje Ы mogle konacno dovesti da se пе­
postojano а u svim ovakvim rijecima arhaizira, i do toga Ы prirodno dolazi1o uko-
Hko se пе Ы svjesno radi10 da se pojacavaju diferencijalna obiljezja izmedu dviju
varijanata. Nije пеоЫспо da se i u beogradskoj stampi procitaju obHci kao procent,
ili u gramatickoj Hteraturi па srpskoj strani perfekt i sl.
Posebni slucajevi drokcijih kombinacija kao, npr., demijurg(-rg) пе daju
povoda da se govori о mogucnostima kakvih alternacija. U svakoj slucaju, kombina-
cije sa рт, Ьт, ст, dr ostaju postojane sa nepostojanih ·а (fi1tar, kvadar - i sl.).
Zanimljivo је: ovu nasu perspektivu, kakvu је mozemo, provjereno, fiksirati
u knjizevnojezickoj praksi, uporediti sa onim sto је za ВеНса, prema stanju njegova
vremena, Ыl0 uobicajenije kao knjizevnojezicka praksa: Za slucaj zavrsetka so-
nant + "praskavi"suglasnik(studenti sl.) оп kaze: " ... аН је i tu usl0 prema drugim
slucajevima u nominativ jednine -а-, te se govori i studenat, koncerat i sl.". Dalje:
"Samo kada su dva praskava suglasnika i1i praskavi i sonant, onda se razvija пе­
postojano а: fakat, akat, Ресат, Кјрат i sl." (SShJ OlA, str. 110). Као sto smo vidjeli,
danas se пе Ы mogl0 govoriti о glasovnim oblicima studenat, iako је оЫспо koncerat,
sasvim је zastareo oblik akat iako postoji naporednost fakt i fakat.
ОрСј sHku imenickih zavrsetaka sa nepostojanim а ili bez njega па kraju sa
osnovom па dva (Ш vise) suglasnika u stranim rijecima mogH bismo predstaviti
u ovoj shemi:
dva sonant + eksplozivni i1i sonant + eksplozivni +
eksplozivna eksplozivni sonant + sonant strujni strujni i obratno
-а- ili f2I f2I i1i (rjede) -а- f2I (samo) f2I (samo) f2I (saтo)

asfalt (samo)
fakat student (samo) bicikl, spektakl, patrijarh boks, mops,
ili fakt koncert, ak- debakl, ansambl, egzarh, koks, iks,
аН samo сеnt, аН i psalm (zastarjel0 топатћ, sufiks, prefiks,
akt; recept, koncerat, ak- psalam), re- senf, kodeks i sl.,
kocept, - сеnас, - i sl. kord, standard, i sl. obelisk, disk,
i sl. skalp, i sl. saft, - i sl.
44

II

Posebno se kategorije ponaSaju (medusobno se razlikuju) u dobijanju ili пе­

dobijanju nepostojanoga -а- и genitivu plurala, gdje su, prije nego sto је nastao
danaSnjizavrsetak -а, glasovni uslovi bili isti kao i пот. sing. imenica muskoga
roda: konac (ьс) пот. sg. i gen. рl. - jednako - i sl. Ovdje razliciti uslovi vladaju
prema kategori;aтa roda: muskog, sredn;eg i zenskog. Kad se izuzme mnostvo
imenica т. roda koje su и pluralu, ili saтo и genitivu plurala, dobile produzenje
osnove zavrsetkom ov/ev: ЬиЬаnј - ЬиЬnјј // bubnjevi - (аН samo) bubnjeva i 81.,
onda ista pravi1a vliZe za imenice muskoga i 8rednjega roda, а posebne slucajeve
treba izdvojiti kod imenica zenskoga roda па -а.

1.
1) Domace imenice т. i sr. roda ponasaju se и gen. рl. kao i и пот. sg.:
momak - momci - mimaka, kolac - koci - kolaca, skakavac - skakavci
- skakavaca - i sl.;
sedlo - sedla - sedala, теЬто - rebra - теЬата, sukno - sukna - sukana,
pokucstvo - pokucstva - pokucstava - i 81.
2) Imenice stranoga porijekla 8е strogo razgranicavaju па: а) опе koje isk1ju-
civo dobijaju nepostojano -а- bez obzira da li ga ima i1i пета и пот. singulara;
Ь) опе koje и genitivu рl. imaju nepostojano а а пеmаји ga и nominativu singulara,
с) опе koje ga jednako imaju и оЬа ova padeza i d) опе koje ga jednako петаји и
оЬа padeZa.

а) akcenata, koncerata, 8tudenata, imperfekata, akata, recepata i sl.,

to znaci sve јmenјсе sa zavrsetkom па sonant ili eksplozivni + eksplozivni;
Ь) psalm - psalama, patrijarh - patrijaraha, arhitekt - arhitekata i sl.;
с) spektar - spektata, kvadar - kvadara itd.;
d) bicikl - bicikla, spektakl - spektakla, ansambl - ansaтbla, mops -
mopsa i sl. (sa ovom posljednjom grupom idu i imenice ~rednjega roda).

2.
Imenicez. roda и ovom smislu posmatrane mozemo razvrstati и kategorije:
а) sa bezizuzetnim nepostojanim -а- и ovom padezu:
puska - pusaka, kruska - krusaka, pjesma - pjesama, daska - dasaka,
kriSka - krizaka, karta - karata, marka - maraka, varta - vatara - i sl.
Ь) sa nastavkom i и gen. рl. i (naravno) bez nepostojanog а:
svadba - svadbi, udadba - udadbi, motka - motki, glazba - glazbi, tuZba
- tuzbi, prosidba ---:" prosidbi, ugodba - ugodbi, gatka - gatki - i sl.
(rijetko koja od ovih imenica, i slicnih koje se 'ovako ponasaju, moze, osim
dijalektizaтa, zvucati dobro sa nepostojanih -а-);

с) dobar broj se javlja и dubletnim oblicima: па i bez nepostojanog -а-,

ili па -а sa nepostojanim -а-:
 45

svjedodzbi i sjedodzaba, uredbi i uredaba, kosidbi i kosidaba, majki i majaka,

vojski i vojsaka i sl.; obicniji su oblici sa -ј i bez nepostojanog -а-;
d) nije sasvim mala grupa danas ni onih imenica koje mogu imati naporednu
upotrebu и ovom padeZu: ili -а ili -ј kao padezni nastavak, аН i -а bez neposto-
janog -а-:
kanta : kanti i kanta, тоЉа : molbi i molM, ЬоуЬа : ЬОУЫ i ЬОУМ, sum",a :
: sumnji i sumnja, gradnja : gradnji i gradnja, potraznja : potraZnji i potra-
Znја - i sl.
Као §to se moze vidjeti, imenice prve grupe su razlicite ро kombinaciji dvaju
suglasnika па kraju osnove; zajednicka im је osobina и tome: §to su konkretnoga
znacenja и upotrebi;
imenice druge grupe su vecinom,zato sto su oznaka apstraktnih pojmova,
rjede и
mnozini (karakteristicno је §to ovamo ide vecina imenica sa sufiksom - Ьа);
kolebljivost imenica trece grupe dii se razumjeti iz odnosa prethodnih dviju
grupa;
za posljednju od ovih grupa karakteristicno је: da im је od dvaju suglasnika
па kraju osnove ј е d а п о d s о п а п а t а, svejedno па prvom ili па drugom
mјезtu (paZljivije ako oslusnemo izgovor, primijeticemo izvjestan stepen vokali-
васјје sonanta kad је па prvom mjestu ili јаеи pauzu izmedu njega i prethodnog
suglasnika зkо је па drugom mjestu - и slucaju kad se ovaj genitiv zаvгзаvа па -а;
- sad пат moze biti razumljivije зtо se је od novijega vremena pokazala i
ova tendencija: izuzetno formiranje genitiva па -а i bez nepostojanog а-.
Valja primijetiti: а) da је и Vukovu jeziku vi§e Ыl0 primjera sa gen. рl. па i
od опЉ koji se danas tako песе naCi и knjizevnom jeziku. Ima govornih zona gdje
se genitivi па -ј пе сији danas. Danicic је, и svom stilu rada, tezio da ove genitive
ujednacava и korist nepostojanoga -а-; kod njega su mnogi takvi genitivi koji se
пе javljaju danas и pisanom tekstu. 6

3.
Za imenice sviju rodova и gen. plurala vrijedi pravilo: da grupe st, ва, Jt
id ostaju bez nepostojanog -а-:
prsta, kriista, тjёsca, zvijezda, gnijezda, рБStа, пиыа. Kad је rijec о imenicama
zenskog i srednjeg roda, mozemo dodati јоз i .М i zd: g6Sca - g6Sca, groide -
grozda (iako rijetka mnozina), а kod imenica srednjeg roda javlja se јо§ i kombina-
cija sa sj i Iј: -
ravnovjesje, oraIje - ravnovjesja, orasja i sl.

В.

Na svoj poseban nacin se nepostojano -а- ропа!а:

1) glasovnim oblicima prijedloga, а 2) па drugi nacin и prefiksima, 3) uz to se тo~
и
govoriti jos о vrsti nepostojanog -а- unutar glagolskih osnova.
• о genitivu plurala imenica zenskog roda sa neposto;anim а ili bez n;ega uporedi Нrvoje
u Radovima FF u Sara;evu, kn;. 111: Geniti'IJ plurala jтenjce ienskog roda па -а sa grupom
КriZi{:
suglamika па kraju тјјеВ.
46

1.
Prije svega, gubljenje poluglasa nјје jednako uslovljaval0 nepostojanost пје­
gove supstitucije u vidu а kod raznih prijedloga, gdje se ovaj glas javlja па kraju
prijedloga а unutar akcenatske сјеliпе (preda тnбт, sa тnбт i sl.). Za razliku od
slucajeva sa imenicama, u ovim kategorijama se javlja ovajnepostojani polozaj
vokala:
а) Glasovnim putem јеuslovljen u primjerima:
sa тпот I < sъ тъпоть 1, preda тпот, nada тпот, poda тпот,
gdje је nepostojanost uzrokovana polozajem zatvorenog sl0ga: роdъ тъпоть >
> роdь тьпоть > poda тnбт - роdатnбт izgovor, uporedi: pod еоЬот -
izgovoreno роtОЬбт), s еоЬот i sl.); kod prijedloga nad i pod i sl. nepostojanost -а­
se i javlja samo u slucajevima sa instrumentalom zamjenica prvoga Нса sg. (poda
тnoт i slicno).

Ь) Prijedlog s I sa, pored ovako па fonetski naCin dobijenog nepostojanog

-а-, ima redovno analogijski nastal0 а ispred imenica i pridjeva ako pocinju struj-
nim suglasnikom: sa strane, sa sljive, sa stokom, sa Sljunkom, sa strogim pitanjima,
sa hvaljenim uspjehom, sa Jreneticnim aplauzom, - itd.;
u stvari, па taj nacin se izbjegava saZimanje strujnih suglasnika: sъ stokom > s
stokom > stokom, ... s Sljivom > s sljivom > sljivom (prijedlog kao takav Ы se
izgubio).
Van ovoga sto moze posluziti kao gramaticko pravil0, za glasovne oblike
prijedloga s - sa vlada sloboda izbora: s dobrim uspjehom = sa dobrim uspje-
Ьот, s covjekom = sa covjekom, s najveCim zadovoljstvom = sa najvecim zado-
voljstvom, s osobitim postovanjem = sa osobitim postovanjem - i sl. Interesantno
је primijetiti: da ispred rijeci koja pocinje vokalom u praksi cesce dolazi sa nego s,
sto se, s Cisto glasovne strane pojave kad posmatramo, пе Ы ocekivalo. То Ы, u
stvari, znaCilo: da u svim takvim slucajevima preovladuje zakon glasovne harmonije
u formiranju sintaksickih сјеНпа. Stoga su ostali bezuspjesni izvjesni stariji poku-
saji gramaticara da se za ovakve slucajeve odrede kakva posebna pravila. 7

2.
U preJiksima nepostojano а se ukrsta па onim pozicijama stare zamjene polu-
glasa gdje se опа reflektuje kao postojana. Djelimicno nepostojano, vise postojano,
а mjesto poluglasa javlja se u prefiksima iz, raz i s, i rjede ustaljeno -а u prefiksima
od i pod. Ova tri prefiksa sa strujnim suglasnikom vokal -а zadrzavaju najvise ispred
strujnog suglasnika па pocetku osnove glagolske:
izasuti, izaslati, izazeti, izamljeti, razasuti, razastrijeti, razaslati, razastrti;
sasuti, sazeti, sazimati, samljeti, sasusiti, sasipati se, sazvakati, sasiti.
Ovakvu, analogijsku, zamjenu izazvala је potl"eJa da зе izbjegne saZimanje dvaju
istovetnih suglasnika (izsuti > issuti > isuti). АН, pored svega toga, dobili smo
iSemti, i takve glasovne oblike ko:l dcugih gla}ola: isusiti, izivjeti, razaliti se i зl.
•о glasovnom formiranju ovih prijedloga uporedi Ј. Zubaty: PFedlozky vь, зъ, kъ, Pr
Lingw - - 1921, str. 178-190. Pretpostavku Zubatoga о izvornom obliku prijedloga
Ј. В. с.
vъ « on) teSko mozemo dovesti u vezu за glasovnim oblikom јп u indoevropskim jezicima, -
uporedi staropruski гn, lit. i - Уазтег: REtmW, str. 161.
 47

U prethodnim prim;erima neposto;anost ovoga а ogleda se ponegdje и dvojstvu:

razasuti i rasuti. Posebne raznolikosti se ogledaju и slucajevima kada ovakvi pre-
fiksi dodu ispred drugih suglasnika i suglasnickih grupa i kad su и pitanju prefiksi
od i pod. Zanimljivo је: da ispred afrikata prefiksi iz- i raz- nemaju izgovora sa -а:
iIcupati, ra.fcupati, rascijepiti, rascvjetati se, dok prefiks sa ide sa analogijskom
zamjenom poluglasa: sacuvati, saciniti, - аН i bez toga: scijediti se. Interesantan
primjer imaтo и dubletnim oblicima izabrati (vise stabilizovano) .-.Ј izbrati (go-
tovo sasvim zastarjelo); takav је odnos i и: izagnati i izgnati. Iako је polozaj otvo-
renog sloga, zaтjena poluglasa је imala ulogu da ocuva glasovnu autonomiju pre-
[јЬа kao morfoloskog leksickog elementa. Medutim, taj momenat nije igrao ulogu
kod glagola iz-ziveti > izivjeti « i~ziveti), iako се drukCije iCi izazeti, ра dalje.
Primjeri sa prefiksom od pokazace пат nesto drukCiju sliku: odbraniti, odvesti,
odsvirati i velika veCina takvih glagola, - аН odabrati, odazvati se, odapeti. Svakako,
ovdje сето imati posla sa Cisto fonetskim pojavama, па jednoj, i analogijskim,
па drugoj strani (odabrati prema odatkati itd.). Dva prijedloga paralelne glasovne
strиkture nad i pod nekad idu paralelno, nekad se sa ovakvim analogijskim -а- razi-
laze: nadzidati, podzidati, nadmetati se, podmetati, аН podastrij eti - bez parale-
lizma sa prefiksom nad/a/-. U svemu, dakle, ovdje, ukoliko dolazi do sporadicne
zamjene poluglasa, ona је, osim таliЬ izиzetaka, stabilizovana. Izuzetno se posebno
ponasa prefiks s-/sa-, sto proistice iz prijedloske situacije ovoga morfoloskog ele-
menta: dubletni оЬНсј slomiti i salomiti ponasaju se па planu opozicije neutralnog
i ekspresivnog (и stvari: poetskog) glasovnog oblika. Primjere tipa sacuvati protu-
тасјсето па bazi jakog polozaja (v. gore), аН па cisto analogijskoj osnovi је sapli-
tati, и potpunom raskoraku sa splesti.
Sve и svemu kad uzmemo, и dosta malom procentu nam se javlja а mjesto
poluglasa и prefiksima, а jos и manjem se је ono konstituisalo (dubletno) kao nе­
postojano а.
Poseban slucaj izvjesne nepostojanosti predstavljaju glasovni оЬНсј sa pre-
[шот s/sa i osnovom glagola јеј (staro iti): saei / / siei. Prvi od dvaju oblika (koji
su naporedni i и knjizevnom jeziku) odgovara normalnom fonetskom razvitku:
sъ + iti (> Sb+ iti) > sbiti > sbjti > sajti > saei (progresivno ј otovanj е), а
drugi је analogijski: s + јеј kao gotova glasovna forma [i sama analogijski stvorena].

3.
Pored obicnog slucaja и glagolskim oblicima nepostojanog -а-, pod normalnim
uslovima dobijenog, jesam (uporedi jesmo): језть > jesm > jesbm > jesam (se-
kundarni poluglas i njegova zamjena), prema сети i odnos sam - smo (enklitike),
о izvjesnoj, posebnoj, vrsti nepostojanog -а- moze se govoriti i unutar glagolskih
osnova:
1. Stari glagol sblati -sbl-je-sb, poslije gubljenja poluglasa, sveo se је па
glasovne oblike sПlti - *sal'es (poluglas и otvorenom slogu, аН pod akcentom и
dvosloznom glasovnom obliku). Medutim, и slozenom glagolu akcenatska situacija
је bila druga i drugi uvjeti za egzistenciju poluglasa: posblati > роslаti-роsь­
l'el > posl'el >poSljes. Na taj nacin razlicito su se ponasali prost i slozen glagol:
slati - *sal'es i poslati - posl'es, poslije cega је nastajalo ujednacavanje: slati,
poslati - saljes i posaljes (analogijsko s и prostom prezentu), а odatle је sasvim
prirodno moglo nastati danasnje dvojstvo: slati - saljes i ЩеЈ (dijalekatsko), ро­
slati, posaljel i роЩеЈ (manje neobicno i и knjizevnom jeziku). Na istoj osnovi gla-
48

sovnih i akcenatskih pozicija dobili sпlO i danasnje dvojstvenosti kod glagola zeti
(prosti) i pozeti (slozeni): zanjes 11 znjes, pozanjes 11 poznjes (staro: zь"ПеSь ... > za-
njes, р&zьпеsь > p&znes)о
2. Kad zademo и detaljnije i suptilnije analize prefiksalnih situacija uvje-
tovanih iscezavanjem poluglasa i djejstvovanjem raznolikih analogija, onda пат se
jasnije prikazuju d v а medusobno povezana momenta da se njima posluzimo
za objaSnjavanje pojava od opCijeg znacaja za sudbinu poluglasa:
А) Kod istaknutih naucenjaka koji su зе detaljnije bavi1i pitanjem jakog i
slabog polozaja nisu uvijek газсisсепi pojmovi zatvorenog i otvorenog sloga, иорсе
uzevsi i, posebno, kad је rijec о gubljenju poluglasa па srpskohrvatskom terenu.
Prije svega, и principu је neprihtavljiv drugi dio Be1iceve konstatacije: "О .. роlи­
glasnik se Cu.va onda kad зе nalazi и zatvorenom sl0gu; zatvoren slog је оnај koji se
zavrfuje suglasnikom iza kojegaje nestalo poluglasnika ...." (OIShJ 1, str. 84 - pod-
vlacim ја). Da li се se formirati zatvoren i1i otvoren slog sa poluglasom iza koga је и
sljedecem slogu poluglas iza njega iscezao, odlucivace dva momenta:
1) priroda suglasnickih kombinacija koje se formiraju pos1ije gubljenja роlи­
glasa и drugom od dvaju prvobitno otvorenih slogova, i 2) ko1iko kad i и kom slucaiu
preovladuje semanticki momenat: da se ocuva autonomija prefiksa и glagolu kao
slozenici, van орсЉ pravila koja vladaju и unutrasnjosti rijeci.
Primjera radi da uzmemo: izabrati od izь( < izъ)bьrati moze biti cist fo-
netski proces; nije se automatski stvarala granica sloga izmedu Ь i r (to пе mozemo
nikako pretpostaviti, nego mozemo zamis1iti jedino slogovnu raspodjelu iz-bra-ti;
da dobijemo naporedno i izabrati (jaki polozaj i и otvorenom slogu), moze biti
uvjetovano i1i kolebljivoscu da se и jeziku izbjegne nagomilavanje zvucnih suglas-
niCkih elemenata izbrati, i1i analogijskim putem da је stvoren jaki polozaj (da se
evrsce uspostavi autonomija prefiksa - uporedi izaslati < izь( < ъ)sы1tii i sl.,
u10ga semantickog momenta). Primjeri kao zbor, sabor, stvoriti i satvoriti (ир.
kod Vaillanta: Gtaтm. сomр., str. 134) ирисији па primarnu kolebljivost izmedu
Cisto fonetskog procesa (zbor) пэ jednoj, i tendencije da se ocuva semanticka auto-
nomija prefiksa (sabor), па drugoj strani. Stoga је opravdano govoriti о fakulta-
tivnom jakom i slabom polozaju prvobitno slabog poluglasa, kao о problemu о kom,
јоз и izvjesnoj mjeri neodredeno, raspravlja prof. Vai11ant.

в) Iako jos nedovoljno jasno formu1isano, ВеНс је imao и vidu akcenatske

prilike и jednosloznim i dvosloznim rijecima (vidi ор. cit. str. 84.), vise nego sto
su tome posvetili paZnju drugi izvjesni паисепјасј koji su se ovom problematikom
nasire bavilio U tome smislu najjasniju s1iku sebi mozemo predociti ako podvrgnemo
analizi neprefiksalne i prefiksalne glasovne oblike glagola kao sto је таl0 vise ро­
menuti primjer заlјеm 11 sl' es (ргета slati) - posljes < роsы1' еsь (i dalja analogijska
ujednacavanja); izgovore зшјез, zanjeS i slicno пе mozemo nikako drugacije
objasniti nego р r i m а r п о ј а k i m polozajem poluglasa р о d а k с е п -
t О m и dvosloznoj strukturi izgovornog oblika. 1 odatle polazeci, jasniji се пат
biti paralelizmi kao daska i cka, taтa i tma i sl. (stara raz1ika akcenata и padeznim
oblicima).
2. U prirodi novonastale granice sloga i intonacionih odnosa и akcenatskim
cjelinama, kad se dobra lира za mikroanalize primijeni, moze se stosta mnogo
bistrije sagledati. Primjera radi, па cisto fonetskom рlапи dobijeni glasovni оЬНсј
razmnoziti (slogovno raz-mno-zi-ti), izmnaZiti jasno mogu predociti: da se poslije
 49

gubl;enja drugog od dvaju zaustopnih poluglasa prethodni poluglas nije morao

naci u zatvorenom slogu (kako Ы to izlazilo ро pomenutoj Belicevoj konstataciji)):
razъmъпо:иti (> razыnьпо~iti) nije promijenjeno u razaтno~iti zbog toga §toje,
usljed gubljenja poluglasa, u jeziku stvorena nova situacija: da u slo~enicaтa,
kao i па pocetku rijeci (тnoKo, mnoziti, ја mnim i зl.) drugi пјеп dio тo~e pocinjati
ovakvom kombinacijom dvaju sonanata (а da ih пе razdvaja granica sI0ga); zat-
voren slog nastaje tek ispred prvog od dvaju poluglasa koji su do§li pod udar is-
cezavanja. Сзk i u primjeru sa тпот « sъ mъпојQ) vi§e тo~eтo raeunati за
akcenatskom situacijom (зь" mnoQ - svodenje па dvoslo~an izgovor) neogo sa
zatvorenim slogom зьт-поџ > saт-nom).8 Na ovaj redoslijed pojava тo~eтo
nadovezati i prefiksalne primjere kao: а) izamlieti i Ь) razazeti (f / raz~njeti) -
bez naporednosti u vidu izтijeti, izeti (uporedi izivieti). Prvi зlисај тo~eтo objasniti
jedino pomoCu analiza kзkо saт ih gore vise vrsio: *izъ-melti > izьmleti > izb-
mleti (retrogradno uspostavljanje jakog polo~aja da Ы se izbjeglo перосиdnО nago-
milavanje suglasnicke grupe zтl / i за slogovnom raspodjelom izbmle-ti) > izamleti,
izamijeti.
4. а) Medu znacajnijim fonetskim posljedicaтa poluglasa, kao §to smo iz
prethodnih izlaganja mogli vidjeti, imaтo i posebno porijekl0 vokala и od vokali-
zovanog v iza koga је poluglas i§cezao: prijedlog и od Vb « vъ), ив - u§i < vblb
-vbli <vъ§ь- vъsi, - proces: vb§b - vbsi > vas - uSi > vas - vasi /1 us
- usi (dijalekatski rasporedeno, - u prvom obliku analogijski uspostavljeno va
i u kosim pade~ima, u drugim u mjesto va uneseno iz kosih padcla); kao posebno
nastala posljedica i§cezlog poluglasa jeste i и od 1 vokalnog koje vodi porijeklo od
stare kombinacije 1 + poluglas: suza < slbza i sl., - vidi taтo, uporedi gore slucaj
uШса < lb~ica < lъ~icа.
Ь) Za mijenjanje fonetske strukture iscezli poluglas је neposredno uvjetovao
i јеdnасепје ро zvucnosti (о tome posebno poglavlje u konsonantizmu).
с) Gubljenje poluglasa nije uslovilo saтo ove velike promjene u glasovnoj
strukturi, nego је, posebno и пазет jeziku, uzrokovalo velike promjene u morfo-
o§koj strukturi: u s~imanju tipova starih imenickih promjena muskoga roda
uporedi istoriju naseg padeznog sistema).

• о procesima koji su uslovljeni granicom sloga i mijenjanjett1 graniсе aloga Ыее јоl rij"i
u pog1avlju о redukcijama suglasnika, praslovenskim i kasnijim nalim.
 11

"Jat" (Ћ)

1. Porijeklo1

Ovaj stari vokal, kako se sa prilicno vjerovatnoce moze pretpostaviti, difton-

§kog izgovora, ima svoje dvojako praslovensko porijeklo:
А) Od indoevropskog dugog е:
*Ьёgоs > Ыgь (stsl. БЋiЪ), sh. beg, bijeg, *bёgeti > blzati (> bdati,
bjdati), lit. bl'gti (trcati); *dёti, *dёiati > deti, dejati (stsl. ДЋТИ, ДЋIёlТИ),
lit. dё'ti; *vёtros > vetrь (stsl. ВЋТРЪ ), sh. vetar, vjetar, - lit. vejas
(vjetar), vetra (bura); uporedi: dedъ, lit. dedl; zvеrь, sh. zvijer 11 zver,
lit. zveris;
В) Od diftonga ој (starijeg о;, ај, ај) pod posebnim uslovima: 1) redovno u
sredini rijeci, 2) а па kraju rijeci smo imali zamjenu ili sa е ili sa ј:
1) *koina > *kena > сепа (ЦЋна, -с ро drugoj palatalizaciji), lit. kdina,
lat. роепа (kazna), gr. 7tOLy1j (ројпе); *doi-iti >doj-iti - -*doi-ten(t) >det~
(odnos OOjit; - dijete, - stsl. доити - ДЋТА ) i sl.;
2) *gordoi (loc. sing.) > *gordl (stsl. граДЋ); аН *gordoi (пот. pl.) > *gordi
> gradi (гради); *v}koi (10С. sing.) > *v}ke > vlce (stsl. ВЛЬЦЋ, ВЛЪЦЋ, аН пот.
pl. *vlkoi > v}ki > *vlci (вльци, влъци), - sh. vuci;
*pekoi-s - *pekoi-te (imperativ, stari optativ, 2.1ice) > *peki > ресј (>рьсј,
stsl. пьци) - *pekete > pecete (пеЦЋте): па kraju rijeci i а u sredini e. l
Moze se pretpostaviti da se diftong -oi па kraju rijeci razlicito ропа§ао u
zavisnosti od intonacije: pod silaznom intonacijom mogao se mijenjati u -е, а pod
uzlaznom u i (бi : 6i - jacina izgovora u jednom slucaju па otvorenijem dijelu dif-
tonga, а u drugom па zatvorenijem). Тзkо se пе moze objasniti i *v!koi > *vlki >
> *vlci - silazna intonacija u slogu iza akcenta; *pekois је, vjerovatno, imalo
silaznu intonaciju (silazno akcentovan diftong): реkбis (da је akcenat Ыо па dif-
tongu, pokazuje i danas nas izgovor peci < peci). Tako se mnogi slucajevi па taj
nacin пе mogu objasniti: sizlazna intonacija u lokativu singulara *gordoi moze
biti samo sekundarnog porijekla, kao sto је sekundamog porijekla i pomjeranje
akcenta prema kraju (baltijskoslovenska pojava).

1 Uporedi Vondr4k: Vergl. Gramm 1, str. 79-84; Vaillant: Gramm. сотр. 1, str. 113-116.
BoAkovic оиет. 25-30.
52

U svakom slueaju, analogijska izjednacavanjа, i razjednacavanja, u dobro;

mjeri su izmijenila prvobitno rezultate dobijene u zamjenama diftonga -oi > 1
ili i па kraju rijeci. U akcenatskom tipu zena С < zena) u dat. sing. па prvi pogled
bismo ocekivali zeni, а ne zene : zena + ај Cprvobitno uzlazna intonacija), аН
је kontrakcija Сај < а + ај) mogla vrl0 rano promijeniti intonacione uslove za
mijenjanje Cevoluciju) diftonga, - i tako sl. (Vidi i Vondrak: Vergl. Gtamm., str
84-85).2
С) Na juznoslovenskom terenu smo е od А (е dugog) dobijali u procesu lik-
lida-metateze u glasovnim kombinacijama: ет-, 01:
а) ет + kons. > тА + kons. = те + kons.;
Ь) еl + kons. > lё + kons. = lе + kons.;
а) *bergos > *beтgь > bTegь (juznosl., stsl. БРЋГЪ), 8Ь. breg, brijeg (upor.
rus. берег, роlј. brzeg), njem. Berg;
Ь) *реlуа > *plёva = рМуа (ПЛЋва), sh. рlеУа, pljeva, - rus. пелёва - itd. 3
D) Drukcije rezultate u procesima mijenjanja ё imali smo па praslovenskom
tlu u ponekim posebnim glasovnim pozicijama:
1) Ako se ovakvo ё nalazilo iza velarnog suglasnika (k, С, ћ), onda smo mjesto
njega dobili а (ne е kao u drugim slucajevima) - sa obicnim rezultatima prve pala-
talizacije:
*Ыgёti > bezati, *krikёti > kricati (upor. Ьеgъ, krikъ, kriknQti i sl.).

2) Na zavr~etku rijeei nisu nastajali obicni uslovi za mijenjanje dugog ё,

kao ~o је i inace kraj rijeci imao posebne uslove za mijenjanje vokalskog izgovora
ako se vokal nalazio u оуот -polozaju sa konsonantima iza sebe:
k r а ј п ј е -ёт u dvjema rijecima: *macёr i *duktёr r е f 1 е k t о v а 1 о
s е k а о р r а s 1. ј:
mati, *dъkti (stsl. мати, дъmти; upor. stind. miitd (а od ё), gr. Џoot"t""YjP (miitёr
lat. miiter, lit. motl (i mote, gen. тoceтs); stind. duhitd, gr. &uyoc"t"1Jp, lit.,
duktl (gen. dukters), - sve od *dhugh~ter.4
Кзkо nam to pokazuju ove jedine dvije rijeei sa dugim е u ovom polozaju,
ро 8VOj prilici, glasovna kombinacija -ет па пајо imala је (dok su suglasnici па
kraju rijeei jo~ ЬШ u Zivotu) zatvoreniji vokalski izgovor.
З) Preko ё (е dugog) е је mogl0 nastajati па praslov. tlu i od glasovne kombi-
nacije en, kad је nazalni elemenat diftonga (Ш nazalnog vokala) u pretkonsonantskom
polozaju, usljed disimilacije prema drugom nazalnQm sonantu u rijeci, - u ро kom
slueaju iscezavao, ostavljajuci dug kvantitet vokalu е (е). Тзkо se moze protumaCiti
stari oblik pridjeva kamlnъ < *kamen-nъ; glasovni oblik glagola pomВnQti < *ро­
men-nti (naporedan i danasnji oblik pomenuti moze biti analogijski); *plnez < *pen-
ning, pozajmljenica iz germanske zajednice (starovisokonjemacki pfenning); па
tu pojavu ороеоје i glasovni oblik imenice mes~cL u poredenju sa osnovom men-
u indoevropskim jezicima: lat. mёnsis, lit. menu - i 81.6
• Da su us1iovi za raz1iku 1 i i od dftonga oi па kraju rijel!i zavisili od porijekla ovoga dif-
tonga od ај ili ој - nejednakost ol!uvana na kraju rijel!i, uporedi Meillet: SlCm, str. 47 i 153.
• Uporedi u odje1jku о likvida-metatezi.
, Vidi gore о porijeklu naleg danalnjeg i.
I Uporedi kod Vondr4ka: Vergl. Эrаmm., str. 83.
 53

4) Као dijalekatska praslovenska pojava ogleda зе u istocnoj i zapadnoj

slovenskoj zajednici е i mjesto en u gen. sing. i akuz. рl. imenica starih -ja/-ia/-os-
nova, nasuprot ~ u jtdnoslovenskoj zajednici: *теЩа-ns (асс. рl., npr.) > *те­
dions (zatvoreniji izgovor па kraju) > *mediёпs > *medi~s > *medi~ (stsl.
МЕЖДА, sh. mede, - upor. rus. i zapadnoslovenski refleks "jata" u ovom slucaju:
duse i sl.). То znaci da se па jednom velikom dijelu praslovenske teritorije u kraj-
пјет slogu е, јоз dok је postojao zatvoren slog па kraju rijeei, ispred suglasnika
denazaliziralo (kao sto se denazaliziralo, u istoj poziciji, i и dugo: *zena-ns > *zen-
-оns > *zenuns > zenu > zeny).6

5) Pod uslovima glasovnih pojava i analogijskog miјезanја u oblicima prom-

jenljivih rijeei i u srodnim rijeeima, ovaj glas је mogao па razne nacine javljati se
u alternacijama prema а od ё iza palatalnih suglasnika, па jednoj, i prema е krat-
kom па drugoj strani:
U korjenu *ed- (lat. edere) poslije dobijanja proteticnog i /*iёd-/ javljali зи se
uslovi za altemiranje е : а, роsЩе cega su nastajala glasovna ujednacavanja:
pod uticajem *iadsi (od *iёdsi [2. 1. sg. prez.] - du1jenje osnovnog е ispred
suglasnicke grupe sa s iza јоз jednog suglasnika, - upor. nesъ i nese u oblicima
sigmatskog aorista - пезъ od *nessom), i dalje iasi (drugo Нсе atematskog glagola),
dobijen је izgovor *iamъ od *iedmi (gdje nije Ыl0 glasovnih uslova za du1jenje os-
novnog vokala), i tako је stsl. паsЩеdiо vokalski ujednacenu paradigmu: hlМЪ, hlСИ,
hlСТЪ (od *ied-ti), itd. Medutim, sh. је паsЩеdiо u drugom smislu vokalski ujed-
пасепе oblike. Ekavsko dijalekatsko izem, izes (= izjedem, izјеdез) i ijekavsko
(dijalekatsko) јјет, јјеЈ, izijeт, izijeS i dalje, ра onda i ;0, izio (prema јеlа, izjela,
izela), pokazuju ref1ekse glasa е (1)), odnosno starijeg ё dugog.
Nasi knjizevni oblici jedem, jedeS ... јео (i dalje) pokazuju uopcavanje е krat-
koga sa proteticnim ј (рсета 3. 1. sing. i pl. јеdеtъ-јеd-t;-tъ, - odade se ponovo
uspostavi1o staro d u svim licima), dok se u dijalekatskim oblicima ref1ektuje е
od е kratkog bez proteticnogj, ра onda, razumije se, i bez stsl. Ьоје osnovnog vokala:
*ized-mi > izemъ, ali *ized-si > izёsi > *izesi, ра putem ujednacavanja i izеmъ,
itd.
2. Izgovorna vrijednost (staroga е)

Velike teskoce postoje da se odredi izgovorna vrijednost glasa е, prvo, u

prasl. eposi, ра onda i u рсуот razdoblju razvitka u sh. eposi.
1) Da је ovaj novi prasl. vokal Ыо diftonskog karaktera, potvrduje, па рсуоm
mjestu, mnogostrukost vrl0 razHcitih njegovih zamjena u slovenskim jezicima, i
njegova diftonska vrijednost, uglavnom, koliko god da је u nauci Ыlа sporna, tesko
је mogla biti osporena. 7 АН је tde odgovoriti па pitanja: kakav је kvantitativni

• 1 kad зе tUInaQ proces -ёт > i (matlr > mati) i kad је u pitanju pojava razlike u evoluciji
-јоns > ~ iIi е, kao i u brojnim drugim s1ueajevima, moramo voditi rafuna о razlici Ьоје voka1a u
sredini riјеёi i па kraju ispred suglasniёkih zavr!letaka. Da ае moze govoriti i о dvojakom porijeklu
prs1. imenica -ја- osnova: < -fa i -ё, Ito Ы, u krajnjoj liniji, uvjetovalo i dija1ekatsku razliku ~
i е u prsl. jeziku, па to је ukazao poljski 1ingvista Ј. Otr~bski: S/owianskie !orтacjг па -IOI/e i па
yl/q, Рг Lingw - Ј. в. С., str. 10-16.
7 Koliko god se diskutova1o о tom: diftong ili monoftong, danas se moze reci da preovladuje
miA1jenje da diftonlka vrijednost ovoga staroga voka1a ne Ы treba10 da nas dovodi u sumnju. Pitanje
staroga vokala ne Ы treba10 da nas dovodi u sumnju. Pitanje Ьоје njegova glavnog difton§kog
e1ementa predstavlja nшоgо slozeniji problem.
54

odnos Ыо njegovih diftonSkih sastojaka? i kakva је voka1ska Ьоја (Пi Ьоlје receno:
kakve Ьоје) preovladava1a и njegovu izgovoru? Na ta pitanja su davani razliciti,
i vrl0 opreeni odgovori (uporedi kod Boskovica, str. 26, 27).
Mnoge cinjenice govore и pri10g tшnасепји da је diftonSki karakter ovoga
glasa Ыо sa prvim. zatvorenijim. dijelom - sa Ьојот glasa ј, а sa drugim mnogo
otvorenijim (и odnosu па prvi), sasvim suprotna diftonska vrijednost od starog
diftonga ој, od koga је mogao voditi porijeklo. Da је to Ыо nepotpun diftong, sa
nerazvijenijim prvfm dijelom, pokazuje, uglavnom, njegovo monoftongiziranje
и slov. jezicima, osim nase ijekavske dvoslozne zamjene и dugim slogovim.a, koja
predstavlja kasniju posebnu dija1ekatsku evoluciju.
Da је njegov drugi (glavni, kad se uzme vrijednost nepotpuno razvijenog
diftonga) e1emenat, Ыо otvorenije Ьоје, ima vise cinjenica koje па to ириеији:
1. Prilikom sastavljanja prve slovenske azbuke, glagoljice, Cirilo, prem а
tadanjem izgovoru makedonskih Slovena (stsl. jezik), nije primjecivao veliku razlik~
izmedu ја i diftonske vrijednosti glasa е, ра је isti znak и glagoljici i иорсе и sta
rijim. stsl. spomenicima sluzio i zaja i za е: uporedi: ЋКО (= jako), ЋВИТИ (= javiti)'
- tako da је ovaj slovni znak upotrebljavan i и vrijednosti samoga vokala а kada је
trebalo obiljeziti palata1nost prethodnog suglasnika: kOHi> С = konja). Tek su nas-
tavljaci CirHova i Metodijeva rada kasnije unijeli razliku и nacinu obiljezavanja
ја i е: юkо (= jako), KOHIёI, а БЋжати i sl., sto danas citamo и mladim stsl. tek-
stovima. 8
2. 1 danas па bugarskom terenu i и makedonskim govorima istocnije na1aze
se izgpvori glasa е и vrijednosti а (otvoreno е, blizu glasa а), ili а sa umeksanjem
prethodnog suglasnika.
3. Nema sumnje и to da је stsl. iz stare uze jezicke zajednice naslijedio glas
е kao otvoren diftong (ја ili sl.). Na staru otvorenu Ьоји ирисији izvjesne koleb-
Ijivosti izgovora sa а ili е и ponekim rijeeima, i izvjesni neocekivani glasovni oblici:
stsl. npr. ПРЋДЋда i праДЋда Csh. samo pradeda), ТРЋва mjesto трава и Sinaj-
skom psaltiru, - i inace оЫспо и spomenicim.a, prema obicnom slovenskom trava
Cv. Vondrak: Vergl. Gramm. 1, str. 89).
4. Pojava da smo mjesto starog ё dugog, poslije promjene velara и pa1atalne
suglasnike dobija1i а (upor. *bёgёti > bezati) nametnula је pretpostavku da је
indoevropsko ё dugo па praslov. terenu imal0 otvoreniji izgovor. (А to pomalo
nagovjestava osobinu praslovenskog voka1izma sa otvorenijim dugim vokalima'
nizeg i srednjeg reda б > а, е nosno se kasnije ref1ektuje i sa otvorenijim zamjenama
- и ruskom (m~so > mјшо), а iza palata1nih suglasnika и cakavskom dijalektu
i sl. [osim izvjesnih pozicija и krajnjim zatvorenim slogovima, gdje su vladali drugi,
cesto i suprotni, usl0vi]; ili se moze govoriti о otvorenijem izgovoru vokala srednje
visokoga reda uорсе [Waillant].) Nije neosnovano pretpostaviti da је indoevropsko
е dobil0 па slovenskom tlu diftonski izgovor sa prvim zatvorenijim, а drugim otvo-
renijim dijelom ia (v. и tom smislu kod Waillant-a, Gramm. komp., 114), te Ы to и
stvari mogla biti izgovorna Ьзzа glasa е, iz koje su se kasnije mogle razviti sve
danasnje alternacije njegovih zamjena. Ovako pretpostavljena vrijednost ovoga
glasa mogla Ы nam predociti i proces mijenjanja glasovnog oblika Ьёgёti (*biagiati)

• Prenosimo u CirШаа oblik i prvobitno glagoljsko pisanje.

 55

и bezati (sa mogucnoscu prvog zatvorenog diftonskog dijela da se prema prethodnom

velarnom suglasniku ponasa kao i (ј), da ga jotuje аН bez mogucnosti da se tako
ponasa prema ostalim nepalatalnim suglasnicima). Za ovakav diftong ipak: se,
kako ро svemu izgleda, mora pretpostaviti raz1ika izmedu njega i obicnoga ја аа),
та ko1iko da Ы se mogl0 govoriti о posebnoj boji praslovenskog palatalnog 'а,
и smislu asimilacije tvrdih vokala prema prethodnim palatalnim konsonantima
(upor. gradomb .-...Ј тьсоть > тьсеmаН dша i sl., - у. kod Vai1lant-a).
5. Baltijski refleks indoevropskog ё и vidu 1itavskog zatvorenog е (upor.
lit. begti) protivi se pretpostavci о otvorenom praslovenskom е dugom, ра se najvise
па osnovu toga diftonska vrijednost i starog е shvatala и smislu zatvorenijeg iz-
govora (ei, Fortunatov i dr.). Medutim, opravdanije је dati јаси dokaznu vrijednost
suprotnim cinjenicama, za koje se, тапје ili vise s!icno, opredjeljuje уеапа pred-
stavnika slavisticke komparativne nauke о jeziku, а razHku izmedu baltijskog i
slovenskog refleksa ё protumaciti razliCitim evolucijama ovoga vokala па jednom
i па drugom terenu, Ыlо da је baltijskoslovenska zajednica i naslijedila otvoreniju
Ьоји indoevrop. е dugog (ра se baltijska grana razvila и drugom pravcu), Ыl0 da је
slovenska uza zajednica и posebnom zivotu kasnije razvila otvoreniju Ьоји ovoga
glasa.
6. Kad је rijec о vokalskoj boji starog ё i njegova refleksa и vidu е, i glasa ё
иорсе, interesantno је osvrnuti se jos i па izvjesne divergentne glasovne pojave:
а) Dok је ё, kao i svaki drugi meki vokal, iza уеlаrnЉ suglasnika djeloval0
па prethodni suglasnik и smislu procesa palatalizacije (а to је, kao sto smo таl0
vise vidjeli, mogl0 Ciniti i sa otvorenijom svojom Ьојоm drugoga svoga dijela,
ako se jos uzme и obzir i jedan poseban vid jotovanja), dotle se prema glasu l dif-
tonskog porijek1a iza suglasnika iz trece palatalizacije javlja njegova zatvorenija
opozicija и vidu vokala i: *Уlс'е (iza umeksanog afrikata с) аН *otbCi (i od oi iza jos
mekseg afrikata iz trece palatalizacije) и lokativu sing. - i s1icno. То пе mora
biti cudno: 1) ako se pretpostavi da је и jednom periodu mogla postojati raz1ika
и izgovoru izmedu "jata" starijeg, dobijenog od ё i - novijeg, dobijenog od dif-
tonga9 , - i 2) ako se zna da је izrazita mekoca suglasnika iz trece palatalizacije
mogla imati posebno јасе djejstvo da utice па palatalniji izgovor vokala koji ти
slijedi.
Ь) Lakse је dovesti и saglasnost ројауи sto se ё и starijoj kombinaciji -ёг
па kraju rijeci mogl0 reflektovati и suprotnom pravcu vokalske Ьоје, da па koncu
mjesto njega bodijemo i (mаtёг > mati, dъktёr > dъsti) kad znamo da su se уо­
kalsko-suglasnicke kombinacije cesto па poseban пасјп ponasale па kraju rijeCi,
bas и smislu dobijanja zatvorenije Ьоје. (Ро тоте misljenju, mапје је vjerovatno
tumacenje da је i mjesto ё doslo morfoloskim putem prema starim imenicama па i
dugo, uporedi Vondrak: Vergl. Gramm., str. 79, i R. Boskovic: OUpGrSljz 1968,
str. 25-26.)10
с) Za rjesavanje problema о izgovornoj vrijednosti "jata" и praslovenskoj
eposi od znacaja su jos naCini biljezenja nasih rijeci и stranim spomenicima, па
jednoj, i prenosenje nasih glasovnih oblika и strane jezike, zatim prenosenje stranog
dugog ё и nas jezik, па drugoj strani. Cest је slucaj da se nasa imena mjesta sa ovim
• Uporedi nize opravdanu pretpostavku о postojanju dviju fonetskih (ј fonemskih) је­
dinica: ё1 i ё2 •
10 Vidi gore fusnotu 6.
S6

glasom и sastavu pisu sa dvojnim vokalom otvorenije i srednje Ьоје (Prilep u Ма­
kedoniji и grckim spomenicima se piSe 1tрLЛIШ1tОС; , Prizren se pise 1tpLape:otvot itd.),
8tO, opet, ириеије па (bar najstariju balkansku) situaciju otvorenijeg izgovoraY
Petar Skok је и svojim radovima, па osnovu pozajmica iz romanskih dijalekata
и toponomastici i geografskim apelativima i па osnovi izuzetnih zamjena и domaeim
rijeeima, pretpostavljao о t v О r е п diftong. Ovdje su od znacaja: а) geografski
apelativi kao Ikrapa prema latinskom glagolu skrepare, prema сети (и slicnom
znacenju) dolazi naziv IЫр (ikavski oblik, prenesen i па druge terene),12 Latinska
rijee ретпса prenesena је и nase izgovore и vidu bтeskva i praska. Medu domaeim
rijeeima od znacaja su posebnosti zamjene и govorima kao: gnjazdo (gnijezdo),
Iljan (cljan), а па drugim mjestima clijen od *се!nъ и znacenju clan, clanak, - zatim
i rijee orаћ (огtЉъ), koja је sa zapadnijih naSih terena и ovom izgovoru mogla biti
prosirena па citav nas jezik. Staroslovensku naporednost pisanih oblika clanb i
сlеnъ (чланъ, члЋнъ) ја зат protumaCio па toj osnovi: diftonSko ia cinilo је ko-
lebljiv zvucni utisak, jaci utisak otvorenosti uslovio је i izgovor cl'an. 13
Pri svemu ovome, kako ја mislim, treba imati и vidu dvije, vrl0 vldne, ci-
njenice da ih iшато па ратеи:
а) leksicka grada и kojoj је Skok nalazio dokaznu vrijednost za svoja tuma-
cenja glasovne Ьоје staroga е gotovo bez izuzetka зе svodi па polozaj i z а s о -
п а п а t а ~ (r, 1, п) i
Ь) iz usta nasega, slovenskoga zivlja autohtoni, predslovenski, zitelji primali
su izgovor ovoga glasa, za njih neobicnog, i davali ти svoj, зеЫ svojstven, izgovor

Pojedine takve rijeci mogle зи и nasim govorima biti primane od tih stari-
паса и novom, njihovu, glasovnom obliku. Tako зат ја protumacio bosansko-
hercegovacki paralelizam: mjestimicno clijen (normalna zamjena) а mjestimicno
Щаn, cljan i sl. U svakom зlисаји, и m е k s а v а п ј е prethodnog sonanta.
(ako nije r) ириеије (јов jednom da se potvrdi): а) па z а t v о r е п i ј и Ь о ј и
prvog elementa и sastavu staroga glasa, Ь) sljedstveno tome, i па d i ft о п s k и
р r i r о d и njegovu i с) јов preciznije da зе odredi, па glasovnu kombinaciju
п е р о t Р и п о g diftonga (Ја).
Јов treba imati и vidu dvije pojave koje navode па suprotne zakljucke:
а) od vrlo starih vremena (јов и IX vijeku) stranci nase е biljeze и vidu е:
Belgradum, Belgradensis, аеа - i зl. (v. А. Belie: OIstShJ 1 [РЈ, str. 87) i
Ь) и pojavama о kojima зат ovdje vise govorio (е> а) mogli Ызто dife-
rencirati dva momenta:
1) па jednoj strani је, treba uzeti и obzir, pozicija i z а s о п а п а t а
koji su, kako izgleda, па nasim terenima duze zadrzali stariju osobinu ј а с е vo-
kalizacije (danaSnji izgovori glasa 1 и srednjoj Bosni mislim da зи ostatak toga
11 Uporedi Вl. Koneski: 1,tMJ, str. 43--45: prema tome kako su stranci slusali i biljezili
е па makedonskom terenu - od е, а, еа i а, sve skupa ito se tamo moze vidjeti upueuje na otvo-
renu boju ovoga staroga vokala, do kasnije u vijekove.
11 Uporedi Р. Skok: О bugarskom jeziku и svijetlu balkanistike, ЈР ХII (1933), о jat-u str.
95-103. Na razliku izgovora ovoga vokala i u vezi sa susjednim sug1asnicima opravdano upueuje
i Ј. Наmm (StslGr, str. 79); о susjedstvu sa posebnim sug1asnicima (u stvari sa sonantima), izmedu
ostalog, uporedi i М. Malecki: Јоl о razvitku ё > а и srpskohrvatskom jeziku, ЈР XI.
18 Vidi Ј. Vukovi~: Les aJternances fJocaliques ёlапъllёl~пъ et l'ancienne prononciation аu
son ё аans les dialectes serbo-croates, PrFil., tome XXVIII, cz. 2. str. 239-249.
 57

starijega stanja); to Ы Ыl0 dovoljno da pretpostavimo: da је iza izvjesnih sonanata

mogla biti dше zadrzavana otvorenija Ьоја и drugom dijelu staroga diftonga;
2) blaZi ref1eksi starije otvorenije Ьоје van ovoga posebnog polozaja, posebno
па srpskohrvatskom terenu, mogli su lijеро usloviti da ovaj diftong ponegdje па
strano ићо djeluje bliZe glasu е nego glasu а, tim prije sto је tu mogao posredovati
i prvi, zatvoreniji elemenat nepotpunog diftonga. Sama cinjenica sto, osim
jednoga usam1jenoga primjera (Lilica) , пе nalazimo obiljezavanje e-ta sa i,
ириеије: пе па to da pretpostavimo, kao sto је to ВеНе ucinio (vidi па
istom mjestu), tadanju пази zatvoreniju izgovornu vrijednost "је i1i ё", nego da se
је, do toga vremena i kasnije, опа mogla kretati od ја do j~ (i1i јоз dalje do је), kako
и kojoj glasovnoj poziciji i kako па kom пазеm teritorijalnom prostranstvu.

Sva ova паза razlaganja mogli bismo rezimirati и nekoliko zakljucnih pret-
postavki:
а) dvojako porijek1o e-ta и starijim fazama, mozda i diferencirano ро izgovoru,
Ыl0 је predstavljeno и vidu jedne foпеmе diftопзkоg karaktera;
Ь) diftопзkа priroda da se је ogledala и vidu: prvog п е r а z v i ј е п о g
i zatvorenij eg elementa i drugog otvorenij eg (ја i1i је);
с) takav zvucni obHk, nesumnjivo је, ponijela је iz stare jezicke zajednice
dija1ekatska grupa iz koje се se kasnije formirati staroslovenski jezik;
d) ovakav izgovor toga doba nije se и mnogo velikoj mjeri mogao razlikovati
od osta1ih skupina па juznoslovenskim teritorijama (pojave па koje smo ovdje gore
ukazali smetaju da pretpostavimo da Ы izgovor glasa е Ыо jedna od опЉ diferen-
cijalnih oznaka koja Ы vidnije dijelila tadanju istocnu i zapadnu grupu juznoslo-
venskih dijalekata);
е) i и razvitku praslovenskih perioda mogle su se iz zajednicke izgovorne
baze па raznim terenima sirokog prostranstva ocitovati raznolike tendencije и
evoluciji ovoga prvobitnog diftonga odredene Ьоје i odnosa sastavnih elemenata;
tako i najzatvorenije zamjene, и vidu vokala i, па razdaljinama kao sto је ukrajinski
jezik, па jednoj, i srpskohrvatski ikavski govori, па drugoj strani, пе govore mnogo
и prilog tome da se (kao sto se to cinilo) izvode valjani zakljucci о starijem praslo-
venskom stanju ovoga glasa (и krajnjem slucaju za istocnu grupu i, eventua1no,
za dio zapadne grupe slovenskih jezika moze se pretpostaviti јоз i и praslovenskoj
eposi kretanje ka zatvorenijem izgovoru, recimo и obliku је);
f) prema svemu ovome, najprirodnije је pretpostaviti razvoj и fazama:
1) р r а s 1 о v е п sk а: ја do је, kako gdje teritorijalno i kako и kojoj
glasovnoj poziciji;
2) ј и z п о s 1 о v е п s k а: sacuvana stara situacija do 12. stoljeea, sa
izvjesnim tendencijama daljeg razvitka da negdje, vise па zapadu nego па istoku,
preovladuje ova druga varijanta; и tom Ы se smislu, dak1e, mogl0 okarakterisati
najstarije stanje и posebnom zivotu srpskohrvatskog jezika;
З) s r р s k о h r v а t s k а е р о h а о d 12. v i ј е k а: j~ do је, odakle
su se sasvim па prirodan nacin mogle razviti sve raznolike kasnije zamjene и пазim
dija1ektima (prema tome Belieevu osnovu za srpskohrvatski jezik џ mozemo pret-
postaviti и teritorijalnim relacijama).
58

Shematski grubo da predocimo:

praslovenski juznosl. sh. do 12. v. sh. 12-13. v.

3. Јо! о glasovnim vrijednostima i mjestu, и prsl. vokalskom sistemu

1.
Као 5to se moze pretpostaviti, za odredivanje glasovne vrijednosti prsl. l
u pitanju su:
1) glasovna priroda dugoga е, od koga potice prvo konstituisanje e-ta u
svojoj novoj glasovnoj vrijednosti;
2) glasovna vrijednost novonastalog vokala: diftong ili monoftong;
3) Ыl0 jedno ili drugo, opet se samo za sebe postavlja pitanje njegove otvo-
renosti ili zatvorenosti izgovora;
4) ako је Ыо diftong, postavlja se pitanje u kakvom artikulacionom odnosu
su mog1i biti njegovi elementi, i s obzirom па boju i s obzirom па kvantitet?
U odgovoru па sva ova pitanja dobijani su i sasvim suprotni odgovori, u
analizi dokaznih cinjenica operisano је raz1icitim kombinacijama dokaza, koji su
mogli upucivati па zakljucke prihvatljive sa mапје ili vise vjerovatnoce.
1) Da је praslovensko, iz indoevropskog naslijedeno, ё Ыо vokal о t v о -
r е п i ј е Ьоје, operise se sa vise dokaza. Ј edan ој dosta uvjerljivijih је i taj da su
dugi srednji vokali (6, ~) uopce ЫН otvorenije Ьоје (uporedi 6 > а, ~ evoluira u
posebnim slovenskim jezicima i dijalektima do otvorenijih zamjena (uporedi u
ruskom ~ > ја i sl.). Drugi vazan dokaz Ы Ыо u tome: sto је е iza palatalnih su-
glasnika zamijenjeno u а. Medutim, od пе male vrijednosti su i pretpostavke:
da је, obrnuto, praslovensko ё bilo zatvorenije Ьоје (е). Na to Ы upuCivala 1itavska
vrijednost е dugog (uporedi *begeti > 1it. begti i sl.; izgovor ei). Zatim, evolucija
er kod imenica konsonantskih osnova (*mater i *dukt~r) u ј. То Ы znacilo: Ьаl­
tijskoslovenska zajednica је ovaj dugi vokal razvila u pravcu zatvorenije Ьоје,
а sve docnije razlike u zamjenama njegovim rezultirale su u posebnom zivotu
jezika i dijalekata ove prvobitne jezicke zajednice. Ро toj zamisli zamjena е dugog
iza palatalnih suglasnika (*kesos > сasъ) nastala је u procesu disimilacije (vokal
prednjeg reda iza palatalnih suglasnika pomjera svoj izgovor u zadnju artikulacionu
zonu). U ovome је sadrzana osnova nekolicine uporednih gramaticara i istoricara
jezika, posebno А. Sahmatova. 14
Ako se sa priticanjem sve novijih fakata danas podvrgnu analizi svi argumenti
koji govore za jedno ili drugo od dvaju protivurjecnih rjesenja, onda se Sahma-
tovljevoj koncepciji sve vise umanjuje vrijednost. Od osobitoga је znacaja imati
u vidu izgovornu transformaciju praslovenskog ё ili kasnijeg е u pozajmicama koje
su iz praslovenskog ili iz kasnijih slovenskih jezika kao takve prelazile u druge,

1. Uporedi kod VaiUan(t)a i u drugim uporednim gramatikaтa i studijama.

 59

neindoevropske i indoevropske, jezike. Konstatovano је (Mikkola, Petersen i dr.)

da је praslovensko е (Пi е) u finskom izgovoru transponovano u ii (vrsta otvorenog
ё). Ovoj cinjenici danas posebnu vaznost pridaje i prof. Stieber (uporedi ZGrP]St,
str. 21). Kad se ima u vidu da se ta ista pojava ponavlja i u kasnijim epohama pri-
likom prenosenja rijeci iz slovenskih jezika u neslovenske (uporedi i nize za паз
balkanski teren), - onda, kad је rijec о primarnoj boji praslovenskog dugoga е,
to moraju biti fakta koja пат sluze kao cvrsce uporiste u razjasnjavanju datoga
problema. Uvijek pri tome treba imati па pameti:
da d u g v о k а 1, ako nije artikulaciono па srednjem stupnju (srednje
stanje izgovora u varijacijama iste fonemske vrijednosti), о d р о с е t k а d о
kraja svoga izgovora moze varirati u pravcu otvo
п о s t i i 1 i z а t v о r е п о s t i, tako da izraiava djelimicnu otvorenost i
djelimicnu zatvorenost (sklonosti ka diftongizaciji), а praslovensko ё је otprilike
mogl0 biti takve prirode.
2) Isto kao i u pogledu njegove Ьоје, oprecna misljenja su postojala i u ро­
gledu m о п о ft о п s k е ili d i ft о п s k е vrijednosti glasa е kao prvoga
nasleda od ё. Fortunatov, koji је u pogledu Ьоје staroga ё stajao па istoj liniji па
kojoj se drzao Sahmatov, fiksirao је diftonsku vrijednost e-ta, u vidu је. Takvome
tumacenju pridruzivali su se i drugi (Berneker i dr.). Drugi su pretpostavljali то­
noftong, otvoren ili zatvoren (Meillet, Pedersen, Ramvos: otvoren monoftong,
otprilike ii).15 ВеНс је za praslovenski pretpostavljao dva diftonska izgovora: еа
i је u zavisnosti od polozaja u rijeci i od dijalekatskih razlika.
3) Као 8to se vidi, oprecnosti se medusobno i dodiruju. Oni koji su pret-
postavljali zatvorenu Ьоји staroga е nisu mogli opovrgnuti njegovu sklonost ka
otvorenijoj boji bar u drugom dijelu njegova izgovora, i bar u kasnijem njegovu
razvitku. Ј 08 тапје su oni koji su polazili od njegove otvorenosti, иорсе uzeto,
mogli osporavati zatvoreniju Ьојu и pocetku njegova izgovora. Drukcije se nikako
пе Ы mogla opravdati palatalizacija velarnih suglasnika ispred ё. U svakom slucaju
za ореи zatvorenost ovoga staroga dugoga vokala gubi dokaznu vrijednost ро­
zivanje па pojavu -ег > ј. ВПо da је ova kategorija imenica (таеј i dъkti) ovo i pri-
mila od starih imenica sa osnovom па i (vlki, vucica, - vidi Boskovic: OUGr,
str. 26), Ыl0 da је ovdje пај rijeei odluCivao о suprotnoj evoluciji vokala и zatvo-
renom slogu (uporedi и prethodnim izlaganjima ovdje), cinjenica је neosporna
da se prava priroda i ovoga vokala mora ocjenjivati prvenstveno prema polozaju
u unutarnjim slogovima, ili pocetnim sa konsonantskim pocetkom. Prema svemu
ovome, od koje god osnove da se pode, monoftonske ili diftonske, evolucije u smislu
otvorenosti ili zatvorenosti Ыlе su moguce и kasnijem razvitku. Najocitije је za-
misliti: z а t v о r е п i ј u Ь о ј u р r v о g а, i to slabijega, d i ј е 1 а, i о t -
V О r е п i ј и Ь о ј и и d r и g о т, glavnom, d i ј е 1 и jednoga dugoga
sloga: Ја, је i sl.). Као sto сето vidjeti, nijanse и Ьојата u smislu otvorenosti ili
zatvorenosti morale su zavisiti i od dodira sa prethodnim i sljedeCim suglasnicima
и susjedstvu. (U ovom smislu роиспо mogu posluziti zamjene е-еа и cakavskim,
sjevernim i јшпim, govorima.)
4) PolazeCi od najvjerovatnije pretpostavke da је е Ыlо diftonskog karaktera,
uzimajuci u obzir i to: da је, prethodno, i praslovensko ё Ыlо blisko diftongu (uро­
redi i и latinskom evoluciju е dugog indoevropskog do diftonga ое), trazimo odgovor

11 Uporedi kod VаШап(t)а i kod Boiikoviea.

60

па pitanje: п е р о t Р и п diftong sa prvim nerazvijenijim elementom, ili р о t-

Р и п sa ravnomjerno razvijenim svojim vokalskim komponentama (Fortunatov)?
Glavne dokazne einjenice nas ирисији da pretpostavimo ovo prvo:
а) Na taj naein se najlakse moze objasniti glasovna evolucija ира *bёgeti >
> bezati. Izgovor је lako је mogao и normalnom polozaju ostati takav (da Ы kas-
nije iзао i do ја i sl.), od eega се se prvi dio, и vidu i neslogovnog, stopiti sa ve-
larnim suglasnikom (kao najosjetljivijim za adaptaciju prema susjednom palatal-
пот vokalu, а drugi dio. sad slobodan monoftong, razvija se и оЫепо а dugO}6

Ь) Iz takvog izgovora, и kome prvi, zatvoreniji, elemenat moze uticati па

Ьоји sljedeceg elementa, da Ы se оЬа elementa и boji uharmoniziraH, moguce је
izvesti sve kasnije zamjene и slovenskim jezicima, i опе koje su duze zadrzavale
diftопзkи vrijednost, i опе koje su Cuvale odnos diftonskih elemenata и smislu
razlika и boji, i опе, пајviзе njih, koje su rezultirale и vidu monoftonga, razHeito
od е (srednje otvorenog) do i (najzatvorenijeg prednjonepeanog vokala).
Kad sve ovo imamo па ити, postavljaju se sama ро sebi јоз dva pitanja:
а) Kako objasniti izjednaeavanje izgovomih rezultata ё > е (starija faza)
i о; > е (а istovremeno и zavisnosti od pozicije i morfoloskih uslova о; > i)? Ove
pojave: е > ја (ili је), oi > ја (ili је) - jedna varijacija, ili i) kao da idu и raskorak.
Ь) U fazi kad је praslovenski jezik ispoljio svoju tendenciju da stare diftonge
uprosti i р r е t v о r i i h и m о п о f t о п g е, kako objasniti stvaranje по­
voga diftonga i kako dokazati njegovu egzistenciju и vokalskom sistemu monof-
tопзkоg karaktera?
Odgovor ЬЉ mogao dati и ovom smislu:
а) Evoluciju ој > е (= ја) mozemo zamisHti и vrlo slozenom procesu:
prvi glavni elemenat diftonga se pomjera prema drugom: oi > ei, dalje је moguce
pretpostaviti izvjestan proces metateze је, и zavisnosti i <х1 inionacionih prilika:
silazna iritonacija uevrseuje Ьоји otvorenosti, а uzlazna је muti Ьојот zatvore-
nijom. Da Ы se odrzala fonemska opozicija prema i « ei) (зtо је bilo neophodnije
и korijenskim pozicijama и rijeei), trebalo је izbjeci {zjednacavanje. 1 и tom pro-
cesu iz zatvorenijih diftonskih nijansi mogla se је iskristalisati prepozitivna kom-
ponenta novog diftonskog elementa (пезtо sto Ы Heilo па ovdje pretpostavljenu
metatezu diftonskih elemenata: ој > еј > ·е. [zatvoreniji drugi prema otvore-
nijem prvom dijelu и sadanjem ~onoftongu] >'е [monoftong preHva zatvoreniju
Ьоји па poeetni dio izgovora] > Је (izdvaja se prvi elemenat и vidu diftonske kom-
ponente а drugi elemenat novoga diftonga dobija otvoreniju Ьоји] > ја (izjedna-
eavanje sa vec postojeCim diftongom и vidu prethodno dobijenog е). Moram priz-
nati da ovakvo rezonovanje moze Heiti па vjestaeki dobijenu konstrukciju. АН,
prije svega, pitanje samo ро sebi zasluzuje ozbiljnu paznju: protivrjeenosti su oz-
biljne, treba im traZiti оЬјаЗпјепје. Drugo, evolucija ој > е morala је ici preko
mопоftопзkоg izgovora, koji se је и jednoj fazi procesa (kad vec nije bilo diftonga
reda ј) morao и opozitivnom smislu razlikovati od prethodno dobijenog e-ta I < ё).
Treee, da Ы se objasnilo postojanje diftonga sa prepozitivnim elementom ј, то-
18Imajuci u vidu prirodu velarnih suglasnika kao najpodloznijih da se palatalizuju u do-
diru sa palatalnim vokalima, u evoluciji *Ьеgёti > bezati, meni је najprirodnije pretpostaviti
proces jotovanja: *Ьёgёti > *bleg!eti > bliig!iiti (bliidz'iiti) > bliizati (prvi dio diftonga se stapa
sa prethodnim velamim suglasnikom, kao ito se је s njim stapalo i indoevropsko -1 (ј neslozno),
koje ае (mozda i kasnije) formira u praslovensko ј.
 61

ra1e su и prethodnoj fazi postojati monoftongiziranja zatvorenije Ьоје, iz kojih

се se па nekakav nacin izdvojiti п о v diftonski elemenat. Inace Ы, kako ја mi-
slim, sve pretpostavke о diftonskoj vrijednosti e-ta иорсе (koje su donosene bez
povezivanja sa momentima о kojima ovdje govorim) morale ostati па prilicno lа­
bavim nogama. А опе su ipak, kako smo mogli ovdje gore vidjeti, uvjerljive toliko
koliko se иорсе moze и ovako komplikovanim prilikama jednoga problema govo-
riti о uvjerljivosti.
Ь) Лkо је razvitak vokalskog sistema и praslovenskom jeziku rezultirao gu-
bitkom diftonSkih redova -\1 i i, nije и suprotnosti sa ostvarenim procesom da se
stvori novi red diftonga sa prepozitivnim elementima и vidu neslogovnog i i и
- i се и stvari izazvati nov proces и asimilaciji velarnih suglasnika Cdruga palata-
lizacija). Na pitanje: kako је Ьilо moguce da se и glaso~nom sistemu ostvari ј е -
d а п ј е d i п i diftong sa nerazvijenim prvim dijelom visokogvokala i da оп
egzistira bez svoga oponenta sa drugim visokim vokalom и prvom dijelu - ро­
treban је odgovor. Ovakav, neharmonican, vokalski sistem је moguce zamisliti,
ali је teze zamisliti da se и sistemu duze odrzavaju tako izdvojene i usamljene vo-
kalske jedinice. Ovaj momenat nas navodi da se ponovo postavi pitanje evolucije
fi > у. Najprirodnije је pretpostaviti da је paralelizam е > е // fi > У ostvarivan
i и paralelizmu diftonskih rezultata: е = Ја // у = vi - fonemske opozicije: visok
diftong prednjega ,...., п i z а k diftong opet prednjega reda (ро komponentama
glavnih diftonskih elemenata i ,...., а); prve diftonske komponente i ,...., \1, opozicije
па horizontalnoj ravni artikulacije, i ,...., ii - opozicije па vertikalnoj, koso postav-
ljenoj, ravni. Лkо i пе poklanjamo mnogo paznje ranijim dokazima о diftonSkoj
vrijednosti staroga "jeri-a" (dvostruki znaci и starim azbukama, diftonske vrijed-
nosti ponegdje и dijalektima i sl.), ovi momenti, da se о njima rasuduje, zasluzuju
vecu paZnju. Ranije se је postavljalo pitanje о е-ш kao usamljenom diftongu i о
uzrocima njegove monoftongizacije (Ш srpskohrvatske ijekavske evolucije do dvo-
sloznog oblika) (Р. Ivic), - medutim, dug period и egzistenciji diftonskoga i-ta
ириеије па pomis1i da se и nasim razmatranjima povezuje sudbina i jednog i drugog
od ovih praslovenskih vokala, koji su imali vremensku podudarnost и procesima
(prvog) nastajanja. Kako god bi1o, о svakom glasu koji nastaje, koji egzistira, koji se
vremenom transformise, mora se odredivati mjesto и i s р r е р 1 i t а п о m
s i s t е m и о р о z i с i ј а. Harmonija glasovnog sistema uvijek se vise zado-
voljava и vokalskom nego и konsonantskom sistemu. А moze se sa sigurnoseu
reci da vokalizam svakoga jezika tezi da и r а v п о t е z i opozicione odnose,
bliZe i dalje, и razvitku vokalskog sistema. Лkо jezik (ili dija1ekat, svejedno) ротјеп
jedan vokal da se mjesto "cistoga", srednje Ьоје и izgovoru, dobije pomucen iz-
govor Са > а, и > ii i sl.), to za sobom povlaci mijenjanje Ьоје i kod njegovih
opozicija (ograniceniji ili neograniceniji posebni -uslovi). Za citav praslovenski
jezik moze se reci da је, iz perioda и period mijenjajuci vokalski sistem, teZio i
ostvarivao artikulacionu harmoniju и funkcionisanju vokalskih jedinica и ravno-
{
mjemim parovima: [ь ,...., ъ] ,...., [о ,...., е] ,...., [е ,...., о] ,...., [i ,...., у] ,...., [а,...., у, зrti­
kulaciono dvostruk opozitivni odnos, и fonetskom smislu bliZi odnosi sa о ili sa
Q - i sl.]; van ovoga kruga и kompleksu izukrstanih meduodnosa ostali Ы dugi
voka1i е i у ako ih ne pretpostavimo па opozitivnim relacijama е,...., у и vrijed-
nosti ја ,...., 'Ј;.
Da se uputim и ovakva rezonovanja, jedan od vaznijih podstreka dala mi је
Cinjenica do koje sam doSao и dijalektoloskim istraZivanjima: и jednoj zoni dalma-
tinskih govora poznata nam је evolucija vokala а Са dugog posebno) и pravcu о:
62

а > u (baciti > b6citi i sl.), medutim, о ostaje и prirodnom izgovoru svoje Ьоје
(za razHku od mnogil1 dl"Ugil1 gOVOl"a и· kojima zatv01"enost а i б ide potpuno para-
lelno). АН (опо sto dijalektolozi dosad nisu primijetili) ni ovaj slucaj nije jedan
izolovan proces - mijenjanje samo jednoga vokala sa odredenim kvantitetom:
ё dobija umeksan izgovor, tj. kreee se и pravcu zatvorenije Ьоје meso > meso,
zenii > Zё'по - gen. рl. i sl.). Pazljiv dijalektolog stalno се nailaziti па ove pojave
ako и govor~ naide па pomjeranje dugih vokala od srednje (za njega tipicne) Ьоје;
ako пјје slucaj uslovljenosti и kontaktima sa susjednim konsonantskim kombina-
сјјата, onda nikad jedan vokal песе ostati izolovan и tendencijama da mјјепја
svoju artikulacionu prirodu. То је опо sto ы se moglo smatrati kao univerzalnija
pojava и funkcionisanju jezickog mehanizma, kako se тепј Сјпј.
Treba, dalje, da bude podvrgnuto ispitivanjima: kako su se naporedo jedan
s drugim, ponasali ovi vokali (za koje је ovdje pretpostavljeno da su funkcionirali
kao diftonski par) и posebnom zivotu pojedinih slovenskih jezika. U srpskohrvat-
skom jeziku (kao sto се se da1je vidjeti) е podIijeze procesu monoftongizacije (> i
ili е) ili razvijanju diftonskih elemenata do ravnomjernog odnosa (> је) tokom ХII
i ХIII vijeka. А to је vrijeme и kome se у izjednacuje sa i, - kako ;n'ozemo pret-
postaviti, zavrsen proces monoftongizacije; zanimljivo је i to (ako ovaj paralelizam
prihvatimo kao moguc) sto i zamjene е-са i zamjena "jeri-a" daju zatvorenije monof-
tonske vokale.

2.
U novije vrijeme istice se и паисј јо!! јеdзп vaZan problem koji је nezaobilazan
da se о пјеmи i ovdje progovori. Blizu је pameti pretpostaviti da se е diftonskoga
porijekla nije neposredno slilo sa primarnim е-сот и jednu fonemu: da је bar za
koje vrijeme postoja1a razIika i и izgovoru. То Ы znaCilo da је и jednom periodu
posIije iscezavanja starih diftonskih vrijednosti (osim sonantnih sa r i 1) postojalo
11 i 12' U tom smislu је potpuno prihvatljivo misljenje prof. Bersteina (vidi ОРТ
GrammSl], str. 196-197). Ро пјеmи е1 је Ыо otvoren (а) а е2 zatvoren (ё)vоkаl.
Као sto se vidi, оп raeuna sa monoftonskim vrijednostima. Za пзs se ovdje ро­
stavlja pitanje: da li su е1 i е2 ostali kao posebne foneme kroz citav period praslo-
venskog jezika od postanka drugog od ovih novih vokala i da li mozemo prihvatiti
Berstejnovu hipotezu: da se izjednacavanje prvobitno razlicitih dviju fonema и
slovenskim zonama razlicito vrsilo - и pravcu starijeg е-са: о t v О r е п i ј а
Ьоја, ili и pravcu kasnijega: z а t v о r е п i ј а. Do izvjesne mjere sa takvom
koncepcijom Ы se podudarala i Beliceva teza (vidi gore) ukoliko se radi о dijale-
katskoj raspodjeIi (а пе i о polozaju izmedu susjednih suglasnika). PolazeCi od ove
Bersteinove pretpostavke, prije svega da primijetimo, lakse bismo оЬјзsпШ izdvajanje
zatvorenije Ьоје kao prvog elementa и novom diftonskom izgovoru (ој > ё > је
ра da1je). АН, da bismo prihvatili Bernsteinovu pretpostavku и cjelini, Ыl0 Ы
rnnostvo prepreka da se savladaju. Prije svega, takvom shvatanju se suprotstavljaju
otvorene zamjene e-ta и ponekim zapadnoslovenskim jezicima, i опе za koje se
пе Ы mogl0 reCi da su kasnijega porijekla, i sa svim dijalekatskim podudarnostima
i nepodudarnostima. Podudarnosti izmedu ceskog i bugarskog jezika (za sto пат
i sam Bernstajn pruza dosta dragocjene grade) dovoljno ukazuju па dublju starinu
otvorenije Ьоје и izgovoru е-са, bez razlike ро porijeklu. Ako i prihvatimo moguc-
nost dviju artikulacionih Ьзzа «(! i е), опе se, ро mоm misljenju, пе mogu zasnivati
па razlikama е-сovа ро njihovu porijeklu. U svakom slucaju, tesko је izbjeci dif-
tonSki karakter formiran paralelno и оЬје vrijednosti e-ta koliko god vremena da
 63

pretpostavimo и njihovu zivotu kao posebnih fonema. SlijedeCi BernSteinovu

misao, morali bismo pretpostaviti vrlo velik artikulacioni ras{:on izmedu pretpo-
stavljenih el i е2' kao jedne otvorene i jedne zatvorene fonemske jedinice.
Osim svega, moramo uzeti и obzir i jos jedan aspekt, intonacione prirode.
Naime, jos и praslovenskoj eposi najkasnijega vremena moramo pretpostaviti
skraCivanje starih dugih vokala и slogovima dalje od pocetka, i osobito па kraju
rijeci и otvorenom slogu. Sad se postavlja pitanje: kako bismo mogli zamisliti
korelaciju odnosa kratkoga е2 (опо је egzistiralo posebno па kraju и otvorenom slogu
kao morfoloska oznaka и opoziciji prema i) i izvornog е, koje је moral0 biti uvijek
kratko (1) ,......, е)? Zar пе Ы Ыlо razloga da se и tim pozicijama (kad pretpostavimo
do najkasnijega praslovenskog vremena razliku izmedu e1 i е2 ) izjednaCi el ili е2
sa e?17
Prema svemu ovome, mnogo Cinjenica nas ирисије па to da, sa vecom si-
gurnoscu, pretpostavimo jedan nevelik period и razvitku praslovenskog vokalizma
sa artikulacionim i fonemkim razlikama izmedu el i е2 (= ј а ,...., (!ј sa prvim dijelom
otvorenijim, - vidi gore), - i и daljoj evoluciji dvaju vokala razliCitih ро роl0-
zajima (prepozitivnom i postpozitivnom) zatvorenijih i otvorenijih elemenata -
kontrastivne artikulacione opozicije, е 1 i е2 (zajednicki koeficijent otvorenost Ьоје
и osnovnom dijelu izgovora), izgovori idu и pravcu иј ednacavanj а : ја ,...., {}ј>ја ,...., j~
(mozda preko .а ,....,~, kako smo gore vidjeli, эkо pretpostavimo vrstu metateze).
Koliko god vodili racuna о mogucnostima starih teritorijalnih razlika и arti-
kulacionoj bazi onoga е koje је, kako Ыl0 i kad Ыlо, nastal0 slivanjem prethodnih
(izjednacavanjem) dviju fonema, moramo imati па ити i pozicionu prirodu njegovu:
dodir sa susjednim glasovima, koji su mogli, ili nisu, uticati da nijansiraju Ьоје
njegovih varijantnih izgovora. Dalje, koliko god Ыlо komplikovano i zamrseno
(da kazemo) pitanje praslovenskih prilika и danasnjem razrjesavanju ovoga problema,
ba1kanska situacija, i posebno srpskohrvatska, jasnija пат је. Ти се biti nesumnjivo:
da najstariju artikulacionu bazu rekonstruisemo и vidu diftonga, i to otvorenije
Ьоје. Stvar је и tome da se utvrde stariji i noviji periodi i objasne орсе tendencije
и evoluciji.
PolazeCi od fakata koji su ovdje momentano izlozeni i tumaceni, kako mislim,
potrebno се biti rezimirane zakljucke ponovo uzeti и pretres, podrobnije ukazujuCi
па detalje koji sami za sebe mogu biti od sporednije vaznosti аН, uk1juceni и raz-
vijeniji sistem dokazivanja, potkrepljuju dokaznu vrijednost onoga sto је ovdje
и sumarnijim potezima vec receno. Na taj nacin сето lakse pripremiti prelaz ka
sljedecem poglavlju: па analizu pojava vezanih sa evolucijom e-ta и posebnom zivotu
srpskohrvatskog jezika.
Ova nasa razlaganja daju пат рипо pravo da naglasimo glavnu od zak1juc-
пЉ pretpostavki:
dvojako porijekl0 e-ta и starijim fazama, mozda и raznim zonama i di-
ferencirano ро izgovoru, Ыl0 је и najkasnijoj praslovenskoj eposi predstavljeno
и vidu jedne [опете diftonskog karaktera.

17 Pretpostavimo prvobitnu ra7.liku izmedu е < ё i е < ој = !а ~ је Cdovoljno distinktivna

Ьоја glavnog diftonskog elementa i prema normalnom а i nоrшаlnот е), zajedni(,ki diftonSki
elemenat prvoga dijela i dosta slicnosti u izgovoru а i е - sve је to moglo uciniti da se izjednaci
izgovor i isCeznu fonoloske razlike; da se izjednaeavanje izvrsж u korist е < е, mogao је uticati
i izvjesni paralelizam u otvorenosti Ьоје ја Се) i ii С с<), - i za ovaj drugi stari voka' pretpostav1jamo
otvoreniju Ьоји. Uporedi i niz.e о prvobitnim razlikama е < е i е < ој Се 1 i е.).
О uslovima 01 > ё//ј uporedi Seli§cev: StslJ, str. 127 Cuvjetna veza sa kvantitetom dif-
tonga), - о zvucnoj vriiednosti vidi str. 129.
64

Razvitak [опета ё i diftonga ој Си sredini rijeci i па kraju pod posebnim uslovima

оуај drugi slucaj) MGzemJ predstBviti shematski и о\'от obiiku:

а)

ё (ё=а) > l а -е,

(starija pras10venska epoha, и kojoj kombinacija k!a i sl. > са i sl,;

u tom periodu fungiraju diftonske opozicije ia (е,) '" ai (- ai, u stvari);

Ь)

ој (- oi < ai - period skraCivanja dug ih diftonga: ai > oi, ёi > ei i зl.) > 11. (= ei) ;
(m1ada pras10venska ероћа, u kojoj se ostvaruje tendencija ka uproscavanju diftonskih kombi-
nacija sa slabijim postpozitivnim e1ementom - т о п о f t о П g i z а с i ј а);
па taj nacin зе а п t i р о п) r а ј:и opozicije 11, ,...., е. u vidu ја '" еј (sad u vrijednosti dugog
kvantiteta glavnih diftonskih e1emenata);

с)

prebacivanje slabijeg e1ementa u prepozitivan po1ozai - proces stvaranja novih diftonga за pre-
pozitivnim зlаЫјјт dije10m - opozicije tli (у) ,...., јр, (е.);
(prelazni period od т 1 а d е g ka najm1adem, u kome se ostvaruje i proces II--ge pa1ata1izacije);

d)

lа -- fG artikulaciono bliske foneme) > !а (artiku1aciono i fono1osko izjednacavanje) - ~, ,...., ~I

> е jedinstveno (najm1ada ероЬа pras10venske zajednice).

SRPSKOIIRVATSКE ZAМJENE

1. Opci pogled па evolucije

Izgovorna baza, kako smo је mogli ovdje gore pretpostaviti (ili kako је ko
od nas moze zamisliti, samo ako starom glasu е damo diftonsku vrijednost sa visoko
zatvorenim prvim elementom), па sasvim prirodan пасјп mogla је evoluirati и
tri pravca:
 65

а) u procesu m о п о f t о п g i z а с i ј е i asimilatorne snage prvog od

dvaju diftonSkih e1eтenata dobijena је zatvorenija Ьоја, da se, па koncu, formira
ikavska zamjena:
1) u zapadnijim stokavskim govorima
2) u jugoistomim cakavskim;
Ь) u istom procesu monoftongizacije, a1i u јасој snazi drugog, otvorenije~
elementa formirala se је zamjena е> е: ekavska zamjena:
1) па sirokom kompleksu istocne stokavske teritorije,
2) u sjevernom dijelu cakavskih govora i
3) па prostranstvu kajkavske teritorije;
с) sredisnja i jugozapadna stokavska teritorija се se ponasati па izuzetan
nacin u poredenju sa svim slovenskim jezicima i dijalektima: dugo е se razviJa
u pravcu р u п о g а diftonga~, а kratko е ostaje u staroj srazmjeri kvantita-
tivnog odnosa dvaju elemenata !е, takO da Ы se, па koncu, formirale ijekavsks
zamjene:
1) dvoslozna: јје od dugoga е (Је >ije) i
'-"

2) ј е d п о s 1о z п а је od kratkoga е (razdvajanje dvaju diftonskih еlе­

menata u оЬа slucaja).

Н r о п о 1 о s k i dvije prve zamjene se konstituisu ranije, prvo ikavska

ра onda ekavska (prva i druga polovina 13. vijeka, kako nam to pisani spomenicl
mogu pokazati), а kasnije (14. vijek i dalje) ijekavska. Priblizno tacno mozemo
pretpostaviti:
а) fazu:
е -
ё, е > ie, ё > е
(iduci teritorijalno'i od zapada i jugozapada prema istoku, sjeveru i sjeverozapadu);
Ь) fazu:
е > ј, ё > ije, је, ё > е
(13. i 14. v. i dalje).
Ovdje treba primijetiti:
1) Postoji teritorijalni kontinuitet u ovako divergentnim evolucijama: па
lјniјј istocna i sjeveroistocna stokavska teritorija, kajkavska i sjevernocakavska
(dalje, - i slovenacke zamjene), па jednoj, i ikavska stokavska i ikavska cakavska,
па drugoj strani.

2) Prvobitna teritorijalna konfiguracija па neposredan nacin razvijanih pro-

сезаremecena је istorijskim prilikama u procesima migracionih strujanja, и raznim
pravcima razvijanim.
3) Као sto сето vidjeti posebno пае, postoje: а) р r е 1 а z п е zone аа
netipicnim karakteristikama ove zamjene; Ь) posebne oaze i u sredistima kojega
od triju OVakO formiranih narjecja, sa za svoju siru teritoriju netipicnim refleksima
starog jata (u zavisnosti od njegova kvantiteta ili sl.), koje, opet, mogu biti dvojako
uvjetovane:
 66

а) s а s р о п t а п i т posebnostima svoga razvoja i

Ь) uvjetovane migracionim mijesanjem stanovnistva i migracionim inter-
kaIiranjem jednoga govornoga tipa и govorna prostranstva drugoga.
4) U zavisnosti od posebnih tendencija ka zatvorenijoj ili otvorenijoj Ьојј
u zamjenama, razvijaJe su se posebnosti i и dobijanju diftonskih konstitucija sa
dru~im zatvorenijiD" eJementom: ei ili еј и kajkavskim govorima i sIicno (zatvorenija
ili otvorenija e-zlШ јепа и slovenackom jeziku - i sl.).
5) U svim zaradnijim govorima nalazimo odstupanja pozicione prirode
(iz(!ovorna veza и susjedstvu suglasnika i suglasnickih grupa). U ovom smislu
posebno mjesto zauzimaju cakavski govori, koji и mijesanju ikavskih i ekavskih
glasovnih oblika daju veoma saroliko ispreplitanu sliku.
6) Re(!Ulamo razvijene procese osobito su remetila ukrstanja ikavskih i
ijekavskih i ijekavskih i ekavskih zaтjena, tako da је danas veoma tesko razluciti:
sta је и kom posebnom razvitku dolazi1o saтo od sebe, а sta је uslovljeno mije-
sanjem ikavskog i ijekavskog, ijekavskog i ekavskog stanovnistva, sta је, pored svega
toga, и koju sredinu unoseno putem pisane rijeci. Ostavljajuei za dijalektoloska
razmatranja (pregled dija1ekata) da objasnjavaтo citav splet teritorija1nih osobenosti
u pojavaтa, ovdje се пат biti glavni сЩ da ukazujemo па osnovne linije istorijskog
razvitka и zaтjenama l-ta, i па odnos dija1ekatskog kompleksa prema knjizevno-
jezickoj normi.
7) Za evoluciju ijekavskih zamjena l-ta opravdanije пат је da pretpostavimo
prelaznu fazu ё > ie s а т о za dugo jat, nego, kako је to ВеНе misIio, za citavu
njegovu glasovnu strukturu, i za kratko е. Uzgred budi receno, dugo i kratko ё
i inace пат pokazuju raznoIikosti и odnosu svojih starijih diftonskih elemenata:
odnos sijeno '" sinokos (Jablanica), па jednoj, i seno '" sjenokos (Novi Seher i dr.
- sve и Bosni)18, па drugoj strani (l > ije, 1> i; l> ё, Ј> је, sto moramo
uzeti kao autohton razvitak), а to svjedoci о posebnostima и razvitku duge i kratke
zaтjene e-ta и pogledu rasporeda i kvantiteta i Ьоја sastavnih elemenata u raz-
vitku jednoslozne i dvoslozne kasnije vrijednosti njegove.

2. Pregled savremenih ijekavskih zamjena

1) Odnos duge i kratke zamjene

S obzirom па prirodu izgovora duge zaтjene glasa е, ijekavske govore mozemo
podijeIiti u t r i kategorije:
а) dugo е promijenjeno u cistu dvosloznu zamjenu sa d v а k r а tk а sloga:
rijeka, bijelo, sijeno, bijeli, i sl.,
zamjena vukovskoga tipa, tipicna za govore istocne Hercegovine;
18 Uporedi kod Belica: Dijalekti srpsko-hrvatskog јепIю u Stanojevieevoj Enciklopediji
- lirok raspon zona u kojima se razlicito ref1ektuju zamjene dugog i kratkog jata па relacijama
opozicija: ije '" ј, ё '" је, јје '" е, i '" е i sl. Izmedu svega ostalog, razumtjiva је ројауа glasa
1 u njegovoj izvornijoj (diftonlkoj) vrijednosti - u periferijskim i govorima koji su od ranije ЬШ
izdvojeni od svoje matice (uporedi Р. [ис: Јеаna doskora nepoznata grupa ftokavskih gOfJora:
GOfJori s nezaтenjeniт jatoт, GFF NS 1 (1956), str. 147-160).
 67

Ь) dugo е и zamjeni dalo dvoslo~nu kombinaciju, a1i за drugim d и gi т

sl0g0m: е i1i е bez akcenta:
rijeka, bijela, sijёno, Ыјёli i sl.;
с) dugo е se reflektuje и ј е d п о s 1о ~ п о ј zamjeni:
rjeka, ЬјЫо, sjeno, bjeli i sl.
ОЬје ove posljednje zamjene karakteristiCne зи za gradske govore srednje i sјеvецiе
Возпе i zapadnije и Hercegovini.
Va1ja primijetiti da izmedu ovih kategorija postoje meduprelazi, koji se, opet,
mogu reflektovati и tri pravca:
1) и zavi8nosti od glasovne pozicije тo~e biti negdje jednoslo~na negdje
dvoslo~na zamjena: da bude redovno, recimo:
rjeka, bjelo, lјеро i1i l'еро, a1i brijeg, vrijeme, izb1ijediti i sl.
(uglavnom iza suglasnickih grupa);
2) и zavisnosti samo od akcenta, si1aznog i1i uzlaznog, тo~e biti raz1ika u
dvosloZnom i1i jednoslo~nom ref1eksu:
sijeno, brijeg, 8Щер i sl., аН: rjeka, Ьјеl0, lјеро i l' еро (Re~etarova karakte-
ri8tika dubrovackih zamjena e-ta);
З) danas su ceste potpune nedosljednosti: da ljudi neregularno mijesaju
izgovore, istu rijec izgovaraju cas dvoslo~no cas jednoslo~no: sijeno i sjeno (i1i
cak sijeno) i 81., cas sa dva kratka sloga (sijeno), cas sa i i dugim е (sijeno) i sl. Ko1iko
зе moze govoriti о pravim prelaznim zonama izmedu kvantitativne vrijednosti
izgovora rijeka i rijeka (kvantitet izmedu norma1ne zamjene i dubrovackoga tipa
Re~etarove zamjene), to treba jo~ da se ispita. Izvje8ne nevolje ovdje nastaju sto
ропею dija1ektolozi пе operi~u sa dovoljno sluha da ићот uhvate sve nijanse kvan-
titativnog odnosa dvaju glasovnih elemenata.
Za dana~nja па5а proucavanja ove, ~aroliko isprep1itane, materije glasovne
postavljaju se t r i osnovna 1ingvisticka zadatka:
а) р о s т а t r а п ј е р ој а v а и i 8t о r iј s k о т r аz v i t k и i
п а р 1а п и и v ј е t о v а п о s t i lingvistickim i ekstra1ingvistickim faktorima;
Ь) р о s т а t r а п ј е i о сј е п, 1V а пј е р ој аv а k v апt i -
tativnog тј erenj а па relacijama: jednoslo~na zamjena (= dug slog,
dvije more) '"""' dvoslozna zamjena 8а i kratkim i е dugim.(kvantitativna vrijednost
tri;u kratkih 81ogova, = tri more) i kvantitativna vrijednost dvaju kratkih slogova
(neprelaZenje granica dvomornog kvantiteta);
с) t r е t i r а п ј е р о ј а v а и s т i s 1 и i z g r а d i· v а п ј а ј е -
z i с k е k и 1 t и r е, utvrdivanje i kultivisanje п о r т а t i v п о g 8 t а п ј а
u pisanoj i govornoj rijeci (vaZan zadatak и kultivisanju knjaevnog jezika па ije-
kavskom podrucju).

а)

Kad је receno da se dvoslo~na zamjena sa dva kratka sloga, па jednoj strani,

i jednoslo~na i dvoslozna sa dugim е, па drugoj, reflektuju, и osnovi, пе и horizott-
talnom 8mislu geograf8ke raspodjele nego u odnosu na g r а d '"""' 8 е 1 о, onda
68

to treba neSto, samo za sebe, da znaCi.19 Ako utvrdimo, kзо sto se to 1ako moie
utvrditi: da u srednjobosanskim govorima na razda1;ini pet kilometara od grada
seosko stanovnistvo, svih triju konfesija bez razlike, izgovara Ыје10, rijeka а da је
u gradu redovno bj61o, rjeka, onda sшо sigumi da tu uzroci ne mogu biti u raz1ici
spontane 1ingvisticke diferencijacije u evoluciji stare diftonske vrijednosti naSega
1. Као sto sam, u svojim dija1ektoloSkim studijama, imao prilike da napominjem,
ovdje se radi о иисајiша sa strane. Naime, јоз od turskih vremena gradski kon-
takti sa vladajucim slojevima ljudi inojesiCkoga porijekla гетеиН Iи norma1nu
egzistenciju u izgovornim opozicijama јё '" јје: stranci, najprije Turci (vojska i
({oji broj cinovnistva), ра onda predstavnici austrougarske vladajuce klase za doba
austrougarske vladavine (uz to veliki Ьгој useljenika raznog naciona1nog роНјеkla),
slшесi se prakticno naucenim nasim jezikom, nisu mog1i reprodukovati autohtoni
hgovor u dugoj zamjeni e-ta (kao sto to i danas teako mogu ciniti naai ekavci i
ikavci kad se исе ijekavskom izgovoru). Domaci gradski ljudi visih slojeva (и tursko
vrijeme naSi mus1imanski slojevi) podlijega1i su иисаји stranaca u izgovoru zam-
Jene e-ta, kзо sto se to desava10 i u gubljenju razlika izmedu nasih mekih i ocvrs1ih
~rikata с i с i d i di. 20 U ovome se, u stvari, ogleda pojava opcijega socijalnolingvis-
tickoga karaktera: nisu, иорсе u svijetu, rijetki slucajevi da vladajuci slojevi stra-
noga porijekla uticu па mijenjanje strukturnih osobina autohtonoga jezika. Pored
toga sto nas па to ирисије odnos grad : selo, па ovu cinjenicu, da је ovako оЬја­
snimo, mogu nas upucivati јоз i ove situacije:
а) Dubrovacki izgovori jednosloznih zamjena pod uzlaznom intonacijom
11 stvari su karakteristicni za viae druStvene slojeve ("gosparske"), а izgovor obicnih
tjudi iz naroda (kao sto је to, uglavnom uzeto, i izgovor dubrovaCkog za1eda ргета
Hercegovini) onaj је kakav је karakteristiean za normirano stanje u knjiZevnom
;eziku..
Ь) Kako sam јтао prilike da konstatujem ispitujuci najzapadnije govore
staroga ijekavskog kompleksa, zamjena e-ta kakvu iшато u istocnoj Hercegovini,
u pravom smislu dvoslozna, formirana је јоз u 14. vijeku. То moramo konstatovati
jer u tim govorima ne bismo mog1i protumaciti da је igdje proces mogao јсј оо
/ednoslozne ka dvosloznoj zamjeni, зkо su, naravno, u pitanju narodni govori. 11

11 Kad su u pitanju raznolikosti dija1ekatske па relaciji grad '" selo i kad se posebno јта
аО! umu па§а situacija, onda se dijalektologu, i istoria.ru jezika jednako, namefu posebne sociololke
perspektive da ih јmа u vidu: пе samo u гjeёnj&oj gradi, grad lakiie prima i fonetske uticaje stra-
no~a jezika; pri tome се se odraziti i odnosi vladajueeg sloja ako је stran i domaceg koji је Ыо u
(:otl:injenom druiitvenom stanju; ukriitanje artikulacionih овоЬinа u sistemima jezika koji se ugrad-
.ikim sredinama prozimaju uvijek се ostaviti tragove u gradskom domaeem izgovoru. Bosanski
gradski izgovor с i di mesto с i d ni§ta nije ро porijeklu nego imitacija izgovora naiiih rijel:i u ustima
;tr;;naca, koji nisu mogli da izgovaraju na§e meke palatale (Nijemci па prvom mjestu). Izvjesne
роја\ое u fonetici l:itavog jezika mogu biti оЬја§пјenе па Ьиј artikulacionog ukriitanja dvaju ili
"јАе jezil:kih sistema. Uticaji grada па seoski izgovor mogu biti ogranil:eniji ili neogranil:eniji.
t tome sliёno.
10 Uporedi kod Pavla Iviea: Dijalektologija srpskohТfJatskog јепм, 1956, za bosanski iz-
I;\ОУОГ с i d mjesto с i di, - da1je Р. lЈЈјс: Dva gl(Jf)7I(J ртаЈЈса raZ'lJoja koпsonantizma и sтpskohТfJat­
,komjeziku, GFF NS II 1957; zatim kod тenе u raspravi: Re/leksi medujeziCkih i medиdijalekat­
,kih dodira и bosanskohercegOfJackim glasOfJnim ртоmеnamа, Radovi ХХ, 7 (1963). О raznolikim
l8mjenama dugoga i u smislu njihove slogovne vrijednosti, rasporedenim ро govomim zonama.
f.1 dijalektoloiikoj literaturi naiioj, pol:evAi od Reletara, napisano је dosta, - za hercegova&i teren.
i'unedu ostalog, uporedi i А. Ресо: Mjesto centralnohercegovaCkog ,ovота medu ostalim hercegoval-
Љim govorima. JF ХХУ (1961-1962).•
1. Uporedi Ј. Vukovic: KrelevskolepeniCki govor (Lepenica, posebna izdanja Naul:nog
.'[uЬtV8. knjiga IП 1963) i druge novije dijalektoloiike studije.
 69

Prema svemu ovome: i posebnosti и dubrovackom izgovoru i posebnostJ

u bosanskohercegovackim gradskim sredinaтa пе mogu Ыи protumacene па drugl
пасiп nego kako su ovdje gore i и novijim diјalеktоlозkim radovima оЬјаэпјепе
Istorijsko-sосiоlоSki razvitak, kad ga imaтo и vidu, sasvim prirodno пат па to
moze иШаи.
с) Јоз mozemo uzeti u obzir pogranicne тооииисаје и procesima mijeSanja
ikavskog i ijekavskog stanоvпiзtvа (zapadna Bosna i dr.) i ekavskog i ijekavskog
(izvjesna podrucja и zapadnijim i sjeverozapadnijim govorima Srbije). Ovdjo
treba izvrзiti provjeravanje Beliceve pretpostavke: da su Srbi, seleci se и zapadnije
i sjeverozapadnije krajeve, od 15. stoljeca, ponijeli јоз пеzаvrзen proces ijekavskiЬ
zaтjena.

Опо Зtо imaтo i dosad podataka ириеије nas па suprotno miзlјепје, а budut8
diјalektоlозkа ispitivanja uskoro се пат moci и tom smislu baciti риniји svjetlost.

Ь)

U svojoj diјalеktоlозkој studiji GPDr (JF XVH, 1939. god.) ukazao saт па
nesigumosti и odrewvanju kvantitativne vrijednosti и drugom slogu duge zaтjene
јаtз, i kad su и pitanju istocnohercegovacki govori, i svi govori tipicni za izgovOf
па osnovu koga је Vuk mogao utvrditi normu ijekavskog pisanja. VOkalBD zaтjeni
dugog е nije оЫспо kratko в, и rijecima drugog еtimоlозkоg porijekla: dijet:e i
selo, stvamo imaju в и kratkim slogovima (razlika izmedu istocnohercegovackog
dijete i sarajevskog gradskog izgovora dijete, recimo, lako је uocljiva kao opozicije
kratkog i dugog sloga). Otkuda је to i kako tu pojavu treba objasniti? Zamjena
dugog е је ovdje posebna glasovna (vokalsko-sonantska) konstelacija и kojoj је
kvantitativni odnos dvaju slogova р о z i с i о п о uvjetovan: в od e-ta зе ovdje
u kvantitativnom smislu ропаза isto takO kao i svako drugo в iza vokala, ili iza ј
ako је pred njim vokal: nije sasvim kratko kao kakvo drugo ё, и drugoj (medu~
suglasnickoj) poziciji, аН nije ni toliko dugo da ga i pribliZno mozemo izjednaёiti
за kakvim dugim в, и rijeeima drugog еtimоlозkоg porijekla. То najbolje i оЫёпјт
sluhom mozemo osjetiti ako uporedimo izgovore: dvo(j)enice, coeka, dvo(j)etroje
i Нјеро, ЫјЫо, па јеdnој, i ekavske izgovore belo, lеро, kako сето јћ пајоЫёпјје
izgovoriti, па drugoj strani. Razlike kvantitativne niko stvamo пе moze utvrditi
и izgovoru coeka i Ыјelо: akcentovano в и drugom slogu оЫји rijeci istoga је kvan~
iteta, аН ј е razHka, и izvj езпот stepenu, kad зе izgovori coeka i vreteno (~ е), а
rO.J

sasvim primjetna razlika се biti ako зе izgovori bela coeka (ё rO.J е). Uzmimo јо!
ргјтјег и kome зи dvije rijeci и sasvim bliskom sazvucju: kojesta i klijesta, ра се
пат ovaj odnos kvantiteta biti јоз jasniji. Nijednu od ovih dviju rijeci пе mozemo
normalno izgovoriti а da пат зе kvantitet srednjih slogova sasvim пе podudara.
kao зtо tu nepodudarnost mozemo utvrditi kad uporedimo to и ovim prethodno
uporedenim primjerima. Isto tako lako зе moze utvrditi razlika izmedu OVakO ро­
ziciono ргоdшепоg в i dugog в ako и ijekavskim govorima imaтo slucaj da зе
jedna ista rijee izgovara за zaтjenom e-ta i за obicnim dugim В. Takav slueaj зат
ја imao da uporedujem и svom rodenom govoru, gdje postoje izgovori zanovijetati
i zanovetati (kao da Ы оуај drugi Ыо ekavski izgovor). Nikad ni и emocionalnom
izgovoru nisaт mogao еии produZavanje glasa в и prvom od ovih dvaju izgovora
do te mjere da Ы зе mogao izjednaciti за normalnim izgovorom drugoga primjera.
70

Kad зе оslшkuјu i interpretiraju ovi odnosi u slogovnim kvantitetima, ako

зе pri tome ореriзе nedovoljno uvjezbanim diјalеktоlозkim uhom, опо зtо moZe
unijeti zabunu (зtо је kod naSih dijalektologa i unosilo) jeste pojava: da ovako
produzeno е (svejedno da li је od e-ta ili nije) u ekspresivnijem izrazu dobija du-
zinu obicnoga vokala. То зе сезсе moze zapaziti u rijecima koje su зате ро зеЫ
ekspresivne, а onda i kod obicnih rijeei koje u reeenici пosе akcenat sintaksicki,
i .kad зе dijalog razvija u kakvoj emotivnoj situaciji. Ne da mu ni zuba obijeliti
(= progovoriti). - Bezobrazna coeka, pobogu brate. - Sve mi zvijezde роlесеЗе
i~pred ociju. - Bjezi bogati! (u govorima gdje је akcenat ovoga imperativa bje!i
а пе bjezi). Slusajuci ovakve izgovore, а пе uocavajuci razliku izmedu п е u-
t r а 1 п о g i е k s р r е s i v п о g izgovora, dijalektolozi pogresno uopcavaju
svoje zakljucke. Ovdje зе radi о опоте зtо је svojstveno svim jezicima: da u ето­
tivnom izrazu dulje kratke slogove (i da im cak mogu mijenjati intonaciju - tran
formacija оЫспе slogovne intonacije), i to је u stvari f а k u 1 t а t i v п а into-
naciona pojava. Оslшпеmо li kod паз izgovore: bOze sacuvaj i b6ze sacuvaj (vrl0
cesto), Ысе пат to shvatljivo sasvim. Uporedimo sad: b6ze sacuvaj i bjezi bogati,
па jednoj, i bOze sacuvaj i bjezi bogati, па drugoj strani, stvar се u tom biti mnogo
jasnija. - Saтo, ovdje treba primijetiti јоз i ovo: ovakvim kvantitativnim trans-
formacijaтa su mnogo skloniji ovi slogovi за poziciono produzen6m kratkocom:
coeka, lijера > (fakultativno) coeka, Щера - i зl.
Ovdje treba napomenuti dvije, kako ја mislim, vrlo interesantne cinjenice:
а) intonaciona analiza ovih pojava, i sva zapaZanja koja зе tom prilikom mogu
11ciniti, veoma mnogo mogu korisno posluZiti za razvijanje sluha u odredivanju
intonacionih valera u njihovim suptilnijim varijacijaтa;
Ь) iz toga proizilazi vrl0 korisno osposobljavanje istraZivaca za stilisticka
p'roucavanja govorne i pisane rijeei.

с)
Sitшсiја bosanskohercegovatka koja se odraiava па razlikama gradskih i obitnih narodnih
govora (izgovorni poremeeaji u gradskim i spontane evolucije u seoskim govorima), kad је rije~
о zamjenama e-ta koliko i kad ае govori о fonetskim opozicijama с, di ,..., с, d, predstavlja jedan
od ozbiljnih problema па.е plsmenosti i иорее па§е knjiievnojeziёke kulture. Zato §to u па§ој
jeziёkoj kulturi nisu izgradene navike: da se njeguje pravilan izgovor, stoga 8to smo nedovoljno
osjetljivi prema mnogobrojnim dija1ekatskim озоЫnama koje se ispoljavaju u jeziku Akolovanih
ljpdi, kod nas se u svoj svojoj o§trini postavlja i ovo pitanje. Опо је u prvome redu - р i t а п ј е
п а s е п а s t а v п е р r а k s е. Od primarne vainosti u njoj treba da bude k u 1 t u r а g о -
v о r п е r i ј е ё ј. А kultura govorne rij~i, moiemo reci, znati:
а) kultivisanje pravilnoga izgovora;
Ь) kultivisanje, i u govoru koliko u pisanju, normativnih izraiaja u sistemu g r а m а -
t i ё k е s t r u k t u r е knjiievnoga jezika;
с) kultivisanje i z r а i а ј п о g s а d r i а ј а, sto, drugim rijetima reteno, znati:
suzbijanje praznoslovnog verba1izma u govornom i pismenom izraiavanju.
Sva tri ova svojstva, karakteristiёna za izgradenu knjiievnojeziCku kulturu (za jeziёki stan-
dard), u na§oj §kolskoj nastavi su preteino zanemarena. То је, u stvari, t r а d i с i о п а 1 п а
Ь о 1 е s t na§e §kolske nastave, §to se grubo odraiava i u пазој ореој pismenosti u masovnim
relacijama kad је posmatramo. Мlaдe generacije паiiih struёnjaka јтасе pred зоЬоm krupne za-
datke da kod omladine razvijaju bolji smisao za jeziёku kulturu, da formiraju, kako Ы se to moglo
reci, prik1adno Iiпgvistiёkо ponalanje.··

22 Ovom prilikom treba napcmenuti i to: da Ы od velikoga kulturnoga znaёaja bilo kad Ы
velika osjetljivost u tuvanju јје kavskog knjizevnog narjetja u nasoj Republici bila praeena i od-
govarajucom brigom za kulti v isanje pravilnog ijekavskog izgovora, ёеmu је u па.ој рraktiёпој
literaturi od oslobodenja do d anas posveceno dosta painje.
 71

2) Odstupanja od оЬјCnјћ zamjena (ј i е od e-ta)

U posebnim pozicijama па ijekavskom terenu imamo drukciju evoluciju
glasa е:
а) da зе и jednim pozicijama javlja i « е),

Ь) а и drugim е « е).

А) i тј е s t о "ј а t - а"

Dапазпје i mjesto е, и knjiZevnom jeziku, за izvjesnim podudarnostima i1i

nepodudarnostima за ovom ili опот govomom zonom и ijekavskim govorima,
dvojako је uzrokovano:
1) g 1 а s о v п о т р о z i с i ј о т (regularno fonetska evolucija), i1i
2) m о r f о 1 о з k о т s i t и а с i ј о т (analogijske zamjene).
Prvi зlисај, npr., imamo и izgovoru vidio < video, а drugi и obliku ovih <
< oveh - i зl.

1.
Glasovne PozlclJe и kojima је fonetskim putem dobijena zamjena е > i
mozemo odrediti и dodiru за sljedecom glasovnom vrijednoseи: е + ј> јј, е +
+ о > i о, е + +
lj (1 ') > i + lј (1'), аН и ovom posljednjem зlисаји nedoslje~
а) i <
е и r а d п о т р r i d ј е v и (т. rod) od glagolskih osnova па -е:
vidio prema vidjela, vidjeti, volio prema voljela, voljeti, - htio prema
htjeti, izmi1io - izmiljela, izmiljeti, - izblijedio - prema izblijedjeti, ро­
crnio - prema pocrnjeti itd.
Medutim, putem uzajamnih uticaja е и infinitivnoj osnovi i е > i и radnom
pridjevu, ovakvi, па fonetski nacin dobijeni, odnosi umnogome зи зе poremeti1i.
Na taj nacin, prije svega da kaZemo, i za normativno stanje и knjiZevnom jeziku
iшато izuzetke od ovakvih glasovnih oblika и radnom pridjevu:
sjeo, pored zastarjelog (i ogranicenog, uglavnom, izuzetan crnogorski пасш
рјзапја) sio (zaostalo od Vukova nacina и pisanju ijekavskih ob1ika), пео, pored
то (ovdje prema e-tu iza r); за ovim odnosom donek1e ide paralelno i dvojstvo
Ьјјеl (bez oCuvane promjene 1 и о) i Ыо (ovaj drugi oblik јоз и pravopisnim pravi-
lima, prema Vuku, аН sasvim iscezao iz upotrebe).
U govorima зе raz1icito ukгзtaји glasovni i analogijski izgovori:
а) pod uticajem infinitiva i drugih oblika, imamo i izgovore: vidjeo (i video),
voljeo,оЫје1јео - i зl., и ponekim bosanskim govorima, а narocito је rasprostra-
пјепо (gotovo svuda и Возni) htjeo;

Ь) па drugoj strani, radni pridjev и mшkоm rodu, а uz to јоз viSe glagoli

за infinitivnom osnovom па -ј- (parale1izam и prezentu: mоlјm, vidim, - рreшa
razlici тоlју, vidjeti) uticali зи da зе и infinitivnu osnovu иорсе prenese i mјeзtо e-ta:
viditi, voliti, obije1iti, zarumeniti зе i зl.
Kod izvjesnih od ovih glagola јоз b1izi uticaj su ima1i odnosi -јеј ,...., eti u
zavisnosti od znacenja pre1aznosti ili neprelaznosti glagolske radnje: оЫје1јеј = uCi-
niti bijelim ,...., obijeljeti = postati Ыје1, bi;eljeti зе = biti Ыјеl. Ova izgovorna
72

razlika је u govorima koji su pod1egli tendenciji prenosenja infinitivnog zavrsetka

-ici u kategoriju e':'glagolskih osnova prestala da bude diferencijalni znak za znal:enja
prclaznosti i neprelaznosti. Tendencija ovakvog transformisanja -јесј u јсј terito-
пјalпо је mnogo vise rasprostrta nego sto su granice ijekavskih govora: u zapadnijim
ekavskim govorima u Srbiji i Vojvodini p08toje ra&irene zone glagoIskih oblika:
viditi, ob(ij)elici (neprelazno), ростјсј - i зl. Ovdje treba primijetiti da glagol ћсјес;
stoji u ovom smi81u izdvojen за dosljedno o<:Uvanom zamjenom e-ta, ра је zato
i njegov analogijski izgovor radnoga pridjeva (т. rod) mnogo rasireniji nego sto su
izgovori kao vidjeo, оЫјеlјео i зl. (О analogijskom ujednal:avanju i razjednal:avanju
kategorija glagolskih па -гсј i јсј vidi јоз u krugu morfoloskih ujednatavanja г - ј).
Ь) Dosljedno је sprovedena i d081jedno o<:Uvana zamjena kratkog г u i ispred
sonanta ј: а) u imperfektu за starim zavrsetkom па -гјаћ i Ь) u komparativu за
starim zavrsetkom па -ејј:
ресјјаћ, t.ezijah, strizijah (pored druge stare glasovne forme pel:ah, зtП­
ЫЈ, t.dah);
stariji, noviji, sitniji, miliji, l:istiji - i 81.
U nevelikom broju slul:ajeva gdje је kratko г mogl0 doci ispred mekog зо­
nanta lj (1') - зато u porodici rijel:i glagola biljeZiti (belditi) imamo г zamijenjeno
sa ј, dok u izvedenicama: nedjelja, kudjelja (i srodnim) imamo regulamu fonetsku
zamjenu, zatim u drugim rijel:ima: djeljati, drvodjelja (ove rijel:i зе u stvari svode
па staro zajednil:ko del'- (djelati - raditi).
U ovdje opisanim polozajima (е ispred о, ispredj i ispred 1'), proces поnпalпе
zamjene је isao ј е d п о т linijom: izgovor sljedecih glasova је uzrokovao z а t -
v о r е п i ј u boju izgovora. Ispred glasa ј to је bilo i najprirodnije:
noviiiji - dva zatvorena glasovna elementa (једan diftonSki а drugi u vrijed-
nosti punoga 80nanta) sa8vim prirodno su mogli uticati da 8е zamjena l:itavog ш­
tonga formira и obliku vokala i (iii.j > iёј > ij).
Na prvi pogled to је teze objasniti za г ispred о. АН kad paZljivije razmotrimo
mo~cnosti procesa, to пат moze biti sasvim prirodno objasnjivo. Naime, izgovor
vidЈiilъ> vidliilь > vidiel > vidjel > video u posljednjem od ovih stadija imao
је djejstvo za sШаvапје prostora za izgovor glavnog јоз diftonskog шјеlа u sastavu
e-ta, prelaz 1 u о oduzimao је od prethodnog sloga dio kvantiteta (uporedi ekavsku
zamjenu pridjeva ЫјеЈ: Ыо - а Ьеlа - belo). Ovo sut.avanje prostora za izgovor
prirodno је uvjetovalo monoftonSku zatvorenu zamjenu ё-ta, nasuprot razdvajanju
diftonSkih elemenata u obil:noj zamjeni kratkog е uje. U primjeru biljeziti mogla su.
izuzetno, promjenu г u i usloviti disimilativna djejstva, razumije se, uz asmilaciono
djejstvo samoga mekoga l' ispred koga se ta promjena vrsila: od dva kratka г и dva
uzastopna sloga jedno је, putem razjednacavanja, moglo evoluirati u suprotnom.
zatvorenijem, pravcu. Tih disimilatomih pojava, inal:e, imamo vise, Ьаз и zamje-
пата kratkoga jat: па s!il:an nal:in, drugi (а пе prvi) slog se zamjenjuje sa i и izgovoru
glagola sjediti (i u knjiZevnom jeziku pored sjedjeti, а u govorima је rasprostranjeno
i опато gdje пе preovladuju pomenute transformacije -гсј u јсј). Zatim, па toj
disimilatornoj i disimilatomo-asimilatornoj osnovi mozemo ;:>rotumal:iti vrl0 ras-
prostrte bosanske izgovore (и Sarajevu redovna pojava) nede1ja, kudelja. Izgovod
nisu, kao sto Ы to па prvi pogled izgledalo, kakav ekavski import sa strane, nego
prosto rezultat procesa: nedjel'a > nedelja (disimilatoma redukcija zatvorenog
diftonskog elementa, - Ш, па koncu da kaZemo, takva disimilacija је mogla паз-
 73

tati i poslije pune zamjene kratkoga е - saje: nedjelja > nedelja. Obicni bosanski
izgovori suprotnoga glasovnog oblika nedilja, kиdЩа mogu biti i ikavska pozajmica
оЫikз, аН i ne moraju biti tim putem dobijeni:

а) ili је dosljednija zamjena kratkog е sa i ispred [', ~to Ы mogl0 biti pro~i­
reno i па izgovore diljati (= djeljati), kako se ovaj glagol сије mjestimicno i u Ьо­
sanskim ijekavskim govorima;
Ь) ili је u ukrstanju izgovora nedjelja i nedelja kontaminacijom mogl0 biti
dobijeno nedilja.

2.
u kategorijama morfoloskog ujednacavanja i i zamjene e-ta posebno mjesto
zauzima, kao ореа pojava u n~em jeziku, ujednacavanje stare t v r d е (па -Љъ
i sl.) i m е k е (па -Љъ i sl.) promjene u pluralu zamjenickih i zamjenicko-prid-
jevskih oblika, zatim u svodenju ili nesvodenju odricne forme prema glagolu jesam
па oblike nijesam i nisam.

а) U svim na~imstokavskim govorima stara razlika zamjenicke promjene

OfJehlJ, ovemlJ i naSihlJ - naSјmъ
(posljedica vokalske a!iimiIacije prema prethodnom
palatalnom vokalu) uklonjena је ujednacavanjem (ореа pojava izjednacavanja
tvrde i meke deklinacije u promjeni). АН је па raznim terenima ujednacavanje
i~lo па razlicite nacine:

1) u korist meke promjene: oveh r-.I naSih > ovih, naSЉ (bosanski ijekavski
govori - sjeverozapadnije);
2) и korist tvrde promjene: oveh naJih > ovijeh, naJijeh (hercegovacki
r-.I

i;ekavski govori pretezno, medu kojima је obican slucaj i da se naporedo upotreb-

Ijavaju i jedni i drugi glasovni oblici).
U istocnijim ekavskim govorima ujednacavanje је obicno isl0 u korist tvrde
promjene: oveh, ovem (= ovih, ovim), dok se и izvjesnim cakavskim govorima
jos cuva razlika (vidi u pregledu dijalekata). Vиk је u svom jeziku imao i oblike
,а i i oblike sa zamjenom e-ta (ovdje se radi о dugoj zamjeni). 1 dugo је taj para-
lelizam vladao u nasem knjiZevnom jeziku ijekavskog narjecja, dok u novije vrijeme
nisu preovladali i potpuno se ustalili oblici sa ј:
tih ljudi, tim ljudima, ovih sela, ovim selima, onih brda, naSih vremena,
dobrih livada i sl.
Na taj nacin su se u knjiZevnom jeziku oblici ovih zamjenica ujednacili u оЬа nar-
јесја - ijekavskom i ekavskom (и ekavskoj sumadijskoj oblasti је ujednacavanje
iЗl0 iskljucivo u korist -ih, јm itd.).

2) U dvojakom razvitku oblika nijesam (od nesmb i jos daljega *ne esmь
indoevropskoga) i nisam (kada nije ikavska zamjena) imamo posebno vrsen proces:
oblici nesmb, nesi i ne (Ш neje - bez krajnjeg nastavka, kako se је оп odrzao u
pozitivnom obliku jest) fonetskim putem su mogli dati: nijesam, nijesi, nije. Prema
treeem Нси, gdje se ovo zavrsno -је mogl0 osjeeati kao sastavni dio zamjene e-ta
(и saglasnosti sa odnosom jesam sam, puni oblik i enklitika, jest
r-.I је), lзkо јеr-.I

moglo doCi do harmonicnijeg odnosa: nisam - nisi - nјје ""' jesam - jesi - је.
То uskladivanje oblika zahvati10 је sjeverozapadnije zone i ijekavskih i ekavskih
govora (uporedi tamo nJ·sam i nesam), dok је rezultat regulamog fonetskog procesa
74

ostao da ga saeuvajo jogoistocniji govori (istocna Hercegovina, Crna Gora i Sandzak),

- odatle је ovaj izgovor potem migracija рrепозеп i о zapadnije zone, tako da se
оп ponegdje miјеза sa aotohtonim nisam i о ikavskim govorima (а s tim paralelno
ido i ovdje pominjani oblici zaтjenica i pridjeva па -јјећ, -јјеm). Za razliko od
oblika zaтjenicko-pridjevskih па -јјећ i sl., oblici nisam i nijesam zadrzani so јоз
i do danas kao dobletni о knjizevnom jeziko, аН је praksa opotrebo ovih oblika
teritorijalno razgranicila: tako da se nijesam i sl. opotrebljava gotovo isk1jocivo
u Crnoj Gori (ukoliko i tamo ne vlada naporednost).23
3) U govorima ijekavskim saтo zapadnijim, аН ne о knjizevnom jeziku,
oblika sa i mjesto e-ta imaтo u pojedinim rijecima, kao зtо su i u ijekavskim za-
padnijim govorima rasprostranjeni izgovori bizati (тј. bjezati), zvizdan (sunce
kad оресе, prema izrazima kao ореЫа zvijezda bozija) - i sl. Ikavskog porijek1a
mogu biti i рrilозki glasovni oblici ovdi (i odi), doli, gori i јоз koji medo mjesnim
рrilозkim rijecima, аН tu moze biti i dijalekatskih ujednacavanja starog imenickog
10kativa tvrde i meke promjene: normalni stari 10kativ od imenice соуа Ыо је
gore, od cega је nastao prilog сorе (о govorima i сотје). Napraтa tvrdoj promjeni
соуе stajao је oblik meke promjene zemlji. Prema tome, oblik сorе (gorje) moze
poticati od starijega stanja imenicke promjene, а сorј (ogranicenije па terenu)
od kasnijega stanja u procesu ujednacavanja mekih i tvrdih oblika. (Oblik dol;
lokativ prema dоlъ mogao је iCi istim putem - ovdje i u procesu ujednacavanja
starih -о i -и - osnova.)
4) Stare, praslovenske oznake infinitivne osnove па -е za znacenja neotralnog
glagolskog roda (о сето је i ovdje malo prije bilo rijeci) odavno so prestale о ra-
nijoj pravilnosti da funkсiопiзо: i u staroslovenskim spomenicima nalazimo, npr.,
mQdriti mjesto (Ш pored) izvornog mQdreti. АН је interesantno da su istocniji
ekavski govori sacuvali mnogo vise starijega stanja. Тато песе biti пеоЫспо da se
kaZe dozlogrdeti, dogrdeti, oglopaveti (citava kategorija glagola adjektivnoga ро­
rijek1a od pridjeva па -av: blesav, tupav i sl.). U normiranju ovih oblickih kate-
gorija treba osvojiti princip: uobicajenost opotrebe kod pisaca (u svim vrstaтa
stilova - od obicnih novinskih, naucnih do literarnih van dijaloga, raeunajuci,
razumije se, s probranijim tekstovima). Bez obzira па teritorijalne zone otkuda
pisci potieu, danas mnostvo ovih glagola, koje su pisci pravopisa i rjeCnika razlicito,
bez kakvog otvrdenog sistema, ЫН normirali, preteZno se рiзо sa i mjesto zaтjene
e-ta. Za bosanskohercegovacku teritoriju to је osobito karakteristicno. Stoga је
u Novom pravopiso (пајviзе о saglasnosti i sa tumacenjima i rjecnickim popisom
u тојој knjizi Pravopisna pravila za pisanje ijekavskih glasovnih oblika) uneseno
neSto viзе sistema о odredivanje norme u odnosima i је kod ovih glagolskih
f"OOJ

kategorija. Na osnovu utvrdene prakse, ispitane па leksickom materijalo prikup-

ljепот za nove rjecnike, taтo је, izmedu ostalog, utvrden i odnos oglopaviti og- f"OOJ

10pavjelost (imenica od istog glagola reflektoje zaтjeno e-ta, а glagol је пе cova).2&

Ako је praksa, kao sto је о ovome Ыо slocaj, ozakonila јеdnо stanje о medoodnosima

13 О kategorijama odstupanja od obicr1ih zaтjena ~-ta, u smislu pravopisnih uputstava

op!iirno saт govorio u knjizi: Pravopisna pтavila za риаnје ijekavskihglasovnih оЫјIш, Sarajevo 1953•
• 4 Pravilo da se tip glagola izvedenih prema pridjevima sa sufiksom -av (glupav i sl.) рјАс
ва i mjesto zamjene ~-ta utvrdeno је па osnovu preteino preovladale prakse u savremenom pisanom
jeziku (prema preteznom izgovoru сеппalnе Itokavske, i ijekavske i ekavske, dija1ekaske zonej
kosovskoresavska oblast, nasuprot tome роkзzuје пhШЫје stanje); materijal za ovu odluku u
Pravopisnoj komisiji dala пат је rjecni&a grada u Srpskoj akademiji паш i umetnosti, sakupljena
iz tekstova pisaca iz raznih nalih krajeva.
 75

leksickih kategorija, onda Ы Ыо vje:tacki posao dovoditi ove odnose do ;edne geo-
metrijski pravljene harmonije. Ovdje osobito treba obratiti painju па razlike izmedu
Novog pravopisa i ranijih u Belicevim i Boranicevim izdanjima. U svakom slucaju
(treba to i ovdje napomenuti), kad је rijec о ovako komplikovanim pojavama u
istorijskom razvitku jezika i о izukrstanosti njihovoj u dijalektima, za strucnjaka
је vaino:

а) da promjene umije tumaciti u njihovim procesima, da о pojavama rasu-

duje sa stanovista opcelingvisticke teorije, - kad је rijee о odnosu norma i ~ivi
narodni jezik, - posebno i sa stanovista k п ј i z е v п о ј е z i с k е teorije;
Ь) da se u posebnim slucajevima oslanja па normativne knjige, kao sto su
pravopisni rjecnici i sl., i da tu svoju naviku prenosi i па svoje ucenike, ako је struc-
njak zaposlen u nastavi.

В) е mjesto "jat-a" и ijekavskom nатјесјu

Uglavnom receno, tri su kategorije primjera u kojima је staro е u ijekavskom

narjecju supstituisano glasom е:
а) regularno fonetskim putem dobijeno (kao u odnosu Ьтјјее""" Ьтесovј)
Ь) analogijski (kao u primjeru prelaz - duga zamjena ,...., prelaziti),
с) u pojedinim rijecima, gdje је, kojim putem, sa strane infiltriran ekavski
oblik zamjene i ustalio se kao takav па ijekavskom terenu: sa dugomzamjenom.
Od ovakvih slucajeva treba razlikovati primjere u kojima је, kojim putem,
nakalemljeno е (ili kasnija njegova zamjena) а izvorno mu tu nije mjesto (akoje
izvorno Ыlо е, ili koji vokal od koga danasnje е potice: svjestenik - uporedi sve-
cenik i зl.).

а)

kratko > rje; kons. + re kratko > kons. + те.

те
ОЫспо јеpravilo koje vrijedi za jedan dio ijekavskih govora, а sto је uopceno
i kao norma knjizevnog jezika:
1) da mjesto kratkoga е iza s а m о g а r kao suglasnika imamo obicnu
ijekavsku zamjenu - је:
gorjeti, starjeti, rjecica (prema rijeka), 'Ј'евепје (prema rijesiti) - i зl.;
2) da iza dvaju suglasnika od kojih је drugi r dobijamo е, kao sto ga imamo
и ekavskom:
vremena (gen. sg.), vremena (пот. рl.), tako i ostali padezi, prema vrijeme,
- bregovi i зl. (prema brijeg), strelica (prema strijela, brestovina (prema brijest),
greSka i pogreska (prema grijeIiti, pogrijesiti) i tome зliспо; vreca, sreca, sretan 11
srecan - itd., rijeci prema kojima петато srodnih sa Јје.
Od takvih rijeci u kojima ispred zamjene e-ta stoje dva suglasnika najnovija
pravopisna pravila izdvojila зи prefiksalne slo~enice за raz + skracena zamjena
ј ata prema glagolu rijesiti:

razrjesavati, razrjesenje - i зl.

76

Kod imenica Ьо 'VТeCa, ЈТеса пе javljaju se srodne rijeci sa starim dugim

-I-tom, ра njihovo "ijekavsko" porijekl danas пе mofemo raspoznati onako kako је
to оЫl:an slucaj sa drugim primjerima (u crnogorskim govorima prema glagolu
sresti, od cega i ЈТеса, imamo iterativnu izvedenicu srijetati, а u zapadnobosanskim
prema imenici 'VТeca genitiv plurala glasi i vriјёеа); za glagol Tezati i srodne rijea
пешашо nikakvih znakova da је osnova rijeci glasila teZ-, osim ako rijeci upore-
dimo sa ikavskim izgovorima Tizati - i sl.

*
Odgovor па pitanje:
kako је do~10 do toga da se zamjena kratkoga е iza т nekad svodi па е, а nekad
da dobijamo normalnu zamjenu је, - niје lako dati. ОЫспо se polazi od toga:
da је ј kasnije i~cezl0 (grn:ieti > goтeti - ВеНе), а da su izgovori sa је zadrzani u
ponekim ob1icima (lak~e ih је Ыl0 odrzati iza samog т nego iza kakve konsonantske
kombinacije sa njim - gOTjeti: vremena i sl.). Na taj nacin se moze protumaciti
i sva nejednakost u govornim zonama. Medutim, ја mis1im da se svemu tome moze
dati tuшасenје sasvim suprotnoga karaktera:
. а) U svim ijekavskim govorima је те evoluiralo u pravcu upro~eenoga тв
(rle > тё > те: dvije struje sonantskoga karaktera, јеdnа ,,1ikvidna", jaka i trepe-
rava т - i druga шеЬ, palatalna, traZile su upro~Ceniji, olak~avajuei izgovor, ШО
da је prva, dominantnija, potirala drugu, iza sebe, labilniju (proces koji је lako sebi
predociti).
Ь) Paralelizam izgovora bije1iti '" bjelkast - Tijeka '" Tecica (poremeeen
iskliznueem posljednje od ovih komponenata) mogao је biti analogijski uspostavljen
da se dobije Ьоlја ћarшоniја (bije1iti '" bjelkast - Tijeka '" тjecica).
Raz1icito u zonama, ovaj analogijski proces nejedllako је zahvatao kategorije
rijeci: negdje se zaustavljao da obuhvati samo primjere sa samim т (Tjeeica, goтjeti
i sl.), а ngdje је i~ao dalje prenoseei se i па dobijanje sloZenijih suglasnickih kombi-
nacija (pog,,'clka, stтje1ica i sl.).
U korist ovoga tuшасenја ја Ыћ naveo dva osnovna argumenta:
а) U zonama jugozapadnijih ijekavskih govora nalaze se podrucja u kojima
osim rijeei staтje~ina (sta,,'e~ovati i sl.) i osim odnosa kOTijen '" kOTjena пеша ije-
kavske kombinacije sa -тje(goreti, Tecica, uzrecica, pogтe~b, itd., itd., vidi шој clanak:
Оотјесј - сатесј ... - Na~ jezik 11, 1934); napomenimo jo~ da u Ljubi~inu jeziku
i rijeci staтje~ina (i srodne) imamo u izgovoru sa те : staTeSina. Za па~ problem
је vaZno i to ~to u ovim krajevima -тје mjesto те mozemo euti jo~ u ratarskom rjee-
niku kad se u brazdi vikne volovima сотје! То znaci: u emotivnom izrazu uspo-
stavljena је granica sloga izmedu sonanata: сат-је, i samo granica sloga је u tom
slul:aju mogla sal:uvati prvi, zatvoreniji elemenat staroga diftonga. Prirodno је Ьilо:
da se u ovakvim govorima u paradigmi kaтijen - koтjena (nakalemljeno е, vidi
dolje) izuzetno uspostavi ovaj odnos zamjena -e-ta, mjesto да paradigma u singu-
laru disharmonira u obliku kOTijen - kOTena, - а onda је meduuticaj oblika citav
kompleks izgovara ponegdje u govorima sveo па odnose kотјёп - koтjena (iscezla
opozicija dugoga i kratkoga -е), pri cemu se slogovna granica ispoljava izmedu
sonanata: koт-jen - kor-jena. Опо ~to se, kako ја mislim, nije mogl0 ostvariti u
regu1amoj fonetskoj evoluciji sloga rie, bez prirodne evolucije za razdvajanje dvaju
elemenata (r + ie) slogovnom graniсот, mogl0 se је, prirodnijim putem, ostvariti
 77

tek naknadno, kad зто dobili рип izgovor glasa ј и kombinaciji ijekavskog је.
Ovdje treba uzeti и obzir i to: da зе и daljim moguenostima и prosirivanju analo-
gijskog uspostavljanja sonanta iza т и рriшјегiша kao роgтjезka, st1jelica i 81. nagо­
milavanje 8uglasnika, па jednoj, i nagomi1avanje zvuCne 80nantske artiku1acije, па
drugoj 8trani, п е m о ~ е z а m i 8 1 i t i d r и k с i ј е nego da је granica
sloga, formirana izmedu 80nanata: роgт-језka, 8lТ-jeHca, pri сети је т тоrзlо biti
poluvokalizovano: роgт.јеЗkа i 81. Samo 8а tako poluvokalizovanim т mogao је
egzi8tirati i izgovor gтjезkа: gт.јеЗka, и krзјпјој liniji dvoslo~na vrijedn08t 8а рrviш.
nepotpunim (poluvokalskim, defektnim, tako da Ыето) 810gom. Тзkvе nepotpune
slogovne vrijedn08ti и 8tvari iшато i и danазпјim пазim izgovorima 8tranih rijeei
kзо bicikl. (bi-ci-kl.), nikl (ni-kl.) i 81. Na koncu, о redukovanim 810govima i о
njihovu znaeaju za radanje novih pojava и strukturi jezika тога se ozbiljnije voditi
racuna. 1 stara redukcija poluglasa prolazila је kroz faze oblika dьпь , dЬпе i sl.,
koji јоз nisи ЬШ jednoslozni, nego и 8tvari оыпјепо dvoslozni, а vidjeli smo kakve
зи 8ve posljedice iz toga proisticale. Kad је (vidje1i smo kako је to mogl0 biti) stvo-
rena pozicija da bez tезkоСа egzistiraju glasovne kоmЫпасiје -тје (и obliku -r-je-)
и sredini rijeci, onda nije 8asVim tезkо zamis1iti i njihovo ргепозепје па росеtзk
rijeei sa samim r pocetnim: rjecica, rjetkost - i sl.: pocetak rijeci trpi i опе kombi-
nacije koje se и sredini razdvajaju slogovnom pauzom: tkati, - uporedipot-ka
i sl. А ovdje је, opet da kaZemo, Ьarшоniја jezicka iziskivala potrebu novih, сзk i
neobicnijih, glasovnih oblika, kao sto је, ovdje smo vidje1i, st1jelica i 81.
Ь) Nije od тanје vaZnosti argumenat i и tome: зtо su mnoge rijeci koje 8и
ostale izolovane bez srodnih rijeci sa dugom zamjenom e-ta (rezati i 81.) povuk1e
za sobom i опи ро koju која Ы bila изатlјепа за dugim slogom od jata (rez) da
i опе пе pokaZu kakav odbljesak od staroga е (ponegdje и govorima се se јоз cuti
i rijez).25
Ь)
те dugo mjesto те dugo
Qva analogijska pojava se ogranicava па poziciju iza pr и prefiksu рте и gla-
sovnim oblicima imenica tipa prelaz, ртеlот i sl. i kod g1agola izuzetno и obliku
preei. Pod uticajem glagola: prelaziti, prelomiti - prelamati, pregoniti - preganjati,
prevoziti, prepisati - prepisivati (staro skracivanje dugog е и trecem slogu od krзја
i dalje) i sl.
od glasovnih oblika:
prijelaz, ртјјеl0т, prijegon, prijevoz, prijepis i sl. nastalisu(svakako, и novije
vrijeme) oblici:
prelaz, preei, ртеlот, pregon, prepis i sl.
Qva analogijska pojava газiгепа је и Hercegovini (osobito) i и Bosni (s tim
зtо se и шim zonama сије i izgovor ртјјеСј, prijelaz i sl.). Vuk је imao и svom iz-
govoru, i tako knjizevnom jeziku ostavio и nasljede, ijekavske oblike: prijelaz,
prijeei i sl. Qd njegova vremena ра sve doskora ovaj nacin ijekavskog pisanja ostao
је и gramatikama i pravopisima ozakonjen, tako da је i ВеНе и svoj Pravopis od
1954. god. (kad је и pravopisnom гјееnikи dao naporedo i ekavske i ijekavske iz-
govore) unio samo ove forme za ijekavski sistem pisanja. Medutim, bosanskoher-
cegovacka praksa, јоз i od ranijih vremena (uzimamo и obzir i franjevacki паСјп
pisanja), isla је drugim putem: опа је, и stvari, ozakonila oblike sa dugim е. Hrvati
зи se и ovom strogo drzali Mareticeve tradicije (и ыајпјој liniji Vukove), rukovo-

26 О rasprostranjenosti izgovora re (kratko) < r! uporedi тој pomenuti 1!1anak: аотјееј

ili goreti и ijela'lJskom nатеЕјu, Nal iezik 11, 1934. godine.
78

deei зе mozda i time sto и hrvatskim ijekavskim krajevima ima vise uobicajenost
da зе zadrzavaju stariji oblici. Tek је и toku izrade Novog pravopisa ovo pitanje
и ozbiljnijoj formi izneseno da зе о njeтu diskutuje. 1 konacno, rjesenje је done-
seno onakvo kako ga mozemo naei и novim pravopisnim knjigama, usvojeni зи
dubletni oblici, ravnopravno da зе upotrebljavaju (razumije зе, и jednom tekstu
dosljedno jedni ili drugi):
prijeei i preei, prijenos i ртenоз, prijepisi i prepisi i зl.
Posebno зе ovdje izdvaja kategorija imenica и kojoj nije sigurno da li и иро­
trebi preovladuje dugi ili kratki slog prefiksa, pri сети је odabran kraei izgovor:
presjek, prezir - i зl.
Treea kategorija rijeci за ovim prefiksom koji, nemajuei prema зеЫ ocuvanog
glagola (ili је izmedu glagola i imenice r а s k i п и t а bliZa semanticka veza),
nisи ni imale uvjeta da dobiju drugu mjesto prave duge zamjene:
prijesjek - veea posuda и seoskoj kuei za zito, drugo је presjek - geometrijski
termin i зl., direktna veza за presjeei; prijevor (opet kucna naprava, bez оси­
vanog g1agola prevrijeti), prijeklad (па starom ognjistu) i зl.
prirodno cuvaju dugu zamjenu e-ta. Izuzetno се ве tamo naCi i koji зlисај posebno
tretiran, kao, recimo, prijekoran prema prekoriti i prekorijevati i зl. (za pojedine
primjere prakticno treba pogledati и Pravopisni rjecnik).
Novi pravopis је uklonio iz knjizevnojezicke norme i Vukove ijekavske oblike:
grijelka (imenica за dugom zaтjenom jata, koja зе и tom glasovnom obliku izu-
zetno сије ponegdje i и Bosni), zatim i pogrjeska i grjeska, kojih oblika иорее nema
и obicnom narodnom izgovoru. U tom зтiзlи зи postojali razlozi i da зе mjesto
Vukova akcenatskog oblika upotrebiti (kratak glas iza tr, и hrvatskoj sredini је
ovaj izgovor, ро Maretieevoj tradiciji, Ыо ranije sasvim uobicajen) normira iz-
govor upotrijebiti.
DanaSnja praksa пат pokazuje dvojaku situaciju и standardnoj upotrebi
ovih i јов ро koga primjera drugoga tipa:
а) zagrebacka praksa, sada zahvaljujuei nastojanjima strucnjaka i lektora,
strogo odrzava i и ovome tradiciju svoje stare norme: prijenos, prijevoz i зl.; ranije
зе i и оЫспој stampi mogl0 naei primjera за pre-; Ыl0 је i strucnih clanaka koji зи
traZili promjenu sadanjeg taтo normativnog stanja и ovoj kategoriji pravopisno-
-fonetskih oblika;
Ь) bosanskohercegovacka praksa, osim izuzetnijih slucajeva, zadrzava staru
ovamosnju tradiciju: preCi, prelaz, ртenоз i зl.
Od ovakvog pisanja, и svoje vrijeme ја зат izuzeo Ыо rijeei intelektualne
upotrebe (i kao gramaticke termine i kao rijeei и drugom znacenju, osim posljednje):
prijedlog (1. gramaticki termin i 2. ореа rijee prema glagolu predloZiti),prijglas,
prijevoj voka1a (gramaticki termin bez oslonca па odgovarajuci glagol).
U nasoj praksi i prva od ovih rijeci gotovo redovno ide за -е- и ореет zna
cenju (и ijekavskoj upotrebi ove rijeci, kad nije termin gramaticki, ni ја зат зе ne
drzim jednoga pravila).
Kad uzmemo и obzir ovu leksicku gradu за prefiksom i јов niz drugih prim-
jera kao slijedeCi - prema s(fedeci, uslijed prema us(fed, naslijede prema nas(fede
(и Pravopisnom rjecniku dubleti), gdje zagrebacka praksa isto tako ne dоршtа
pomjeranje od svoje stare tradicije, tako da ove razlike и ijekavskom standardu
 79

vidno markiraju jednu i drugu praksu, onda se s pravom moze govoriti о v а r i -

ј а п t а m а, zagrebackoj i sarajevskoj, и ijekavskom pisanju (govorna praksa i
па cisto hrvatskom terenu nije ијеdnасеnа, to se lзkо moze potvrditi podacima
koje imam i pri ruci). АН, da nе bude zabune, ovu konstataciju treba shvatiti samo
и s m i s 1 и п а r ј е с ј а, а nе и риnоm smislu termina kojim se oznacavaju
diferencijacije и strukturi jednoga knjiZevnog jezika, и smislu и kome nат је taj
termin potreban da oznacimo пазе varijante, srpsku i hrvatsku, па naciona1nim
osnovama zasnovane i odrzavane (ili kad se govori о varijantama njemackog jezika,
engleskog и Britaniji i Americi - i sl.).

с)

е mjesto e-ta и usamljenim leksickim jedinicama

Na raz1icite nacine su mog1i па ijekavskom tlu nastajati и pravom smislu
ekavski izgovori pojedinih rijeci. Takve prirode је imenica cesta, koja је и takvom
izgovoru mogla doci sa sjevernih strana, kajkavskih i slovenackih, zatim glagol
obecati « obvet-ia-ti), koji је и tom obliku mogao biti иnезеn sa ekavskog, istoc-
nijeg, terena.

Posebni slui!ajevi u ponasanju е '""-Ј е, е '""-Ј i i1i е '""-Ј ije

а) N а k а 1 е m 1ј е п о е
U crnogorskim govorima nakalemljenu zamjenu e-ta imamo и apstraktnoj
imenici bolest '""-Ј bolijest. Svakako pod uticajem velikog broja imenica па -ijest,'
zapovijest, obavijest, svijest - i sl.
Starijega porijekla је и роnеюm govorima ijekavskim izgovor kostrijet, nа­
kostrijesiti se (pored izvornog izgovora kostret), nakostresiti se, negdje izgovori
egzistiraju naporedo kao dubleti, а negdje raz1iCito ро govornim zonama. Napo-
rednost upotrebe imamo i и rijecima zanovijet i zanovet (vrsta biljke), zanovijetati
i zanovetati. Zatim (ротеnиН smo) i imenica korijen nije iz starih epoha naslijedila
е- nego е.
U priloskim rijecima za prostorne odnose: ovdje, ondje, gdje drugi dio, koji
se dodaje zamjenickoj osnovi (ov-dje) ро porijeklu је stara partikula de. Medutim,
pod uticajem priloskih rijeci za prostor koje se zavrsavaju zamjenom e-ta i ovdje
је zamjena e-ta nakalemljena. Najprirodnije је to mogl0 doci и parale1izmima iz-
govora sa starim lokativnim ob1icima: kQde (danasnji lokalni ob1ik kudije - kuda,
dalje prema сети i gdje, gde, de ili sl.
Bosanski govori, medu kojima i и Sarajevu, i danas imaju stare izgovore:
ovde, onde (аН nе i gde < kъdе).
Posebno јоз imamo slucajeve:
1) Prema starom nazivu za pripadnike slovenskih plemena i naroda: Slovt!nin - Slovt!ni
oёekivali bismo danas razliku ekavskog i ijekavskog izgovora. Medutim. toga nemamo ni u obicnom
govoru ni u pisanom izrazu, uopee u novijem razvitku na§eg knjizevnog jezika. U raznim ukr§ta-
пјјта starih pisanih izgovora formiran је glasovni oblik Sloven - Sloveni itd. Noviji poku§aji
da se restauri§u stariji. izvorno pravilniji. оЫјсј predstavljaju izvje§taёeno interveniranje u smislu
uspostavljanja izumrlih glasovnih оЫјkз. nepotreban istoricizam lingvistiCki, koji uvijek smeta
prirodnom razvitku knjizevnog jezika. U tom smislu пе mozemo smatrati nikako opravdanim ni
Belieevo misljenje kзkо ga је jedanput formulisao: "Ne Ы bilo ;рзk па odmet razmisliti ... da 1i
ое Ы bilo najbolje vaspostaviti za juini izgovor oblik ј u g о s 1 о v ј е п s k i, za koji u obliku
dalmatinskih pisaca starom slОvЋпьskъ ... јтато dovoljno potvrda" (Nai jezik, knj. 111 - nova
80

вerija, str. 290). U mnoitvu BIW!ajeva Ы ве mogl0 postaviti вШ!по pj~je i шј put u rje§avanju
problema izazivao Ы veIike роreшееаје u mijenjanju normativnog stanja u knjiZevnom jeziku.
2) Ima primjera koji ве u ijekavskim govorima nejednako javljaju: i sa pravim ijekavskim
izgovorom i sa ekavskim - odnekud nakalem1jenim (i1i sa ekavske teritoriie iIi sluaajnom reduk-
сјјот g1asa ј). Takvo ulaitanje glasovnih оЬШta javlja se u izgovoru rijea вјеniса (zjena): na
dosta velikom ijekavskom prostranstvu је s а m о zenica. 1 ovdje se uglavnom razlikuju istOCno-
hercegovaёki i bosanski govori. U pravopisnom rjeauku је fiksiran uobiajeniji bosanski izgovor
sa pravom zamjenom !-ta: zjenica, zjёna.
3) Nekad se i пе moze sa sigurnolCu odrediti da 1i је u kakvoj danasnioj morfemi izvomo
postojalo 1 ili е. U rjeQ1icima ве је razlii!ito tretirala јтепјса pтvenac, pтvjenac (pruijenac), koju
mozemo razloziti па morfoloSke sastojke: prv-en-ac. Pored pridjevskog sufiksa -еnъ u prasloven-
skom је fugurirao i sufiks -ёnъ u istoj funkciji. Direktno ili indirekmo, i7govor pтvjenac (ili pтvijenac)
otuda vodi porijek1o. Ne vodeCi mnogo rafuna о zivoj рrakзј u govoru i u knjizevnom jeziku, novi
pravopisru rjel!nik је normirao izgovor prvenac (zэ sva znaёenja - ?).
4) Sa izgovorom е mjesto I-еа u ijekavske govore је dospjela i porodica rijei!i ozlediti, ро­
zlediti i sl. U Rjei!ruku zagreba&e Akademije ove rijei!i su zэЫlје7.епе u ekavskom obliku. Vuk od
njih јта saтo pozlijediti i biljezi ga za 8va tri narjeqa 8а pravilnom zэmјепот ё-ю. Јоl u staritn
nasim spomenicima паlпјто oblike sa е u osnovi, Ьо da tu шје Ыl0 l-еа. АН u staroslovenskom
imamo glagol pozl1iditi - роzlЋdШ. Danas u mnogim ijekavskim govorima i!ujemo Vukove gla-
sovne oblike: ozlijediti, pozlijediti, pozlijeden i 81., ali 8е s tim mijesaju i izgovori ozleda, pozleda
(imenice), poz/edivati i s1. (izvedeni glagoli). Nova pravopisna norma је u8voji1a pravilne izgovore
ва zaтjenama l-ta: poz/ijediti, pozljeda i 81.
5. U pridjevu smed oi!ekivali Ы8то da imamo glasovni ijekavski oblik sa zaтjenom l-ta.
U 8tvari, i јтато ponegdje u ijekavskim govorima samo sтjea. A1i smo u velikoj veeini ijekavskih
govora па neki nai!in dobili saтo !теа. Najvjerovatnije је ovdje Ы1а u procesu disimi1atorna re-
dukcija: velika koli~ina zvui!nosti (od ~etiri 8ug1asnika tri su zvui!ni, od kojih dva Ьо sonanti пове
potenciranu zvu~n08t); uz to је mog1a disimi1aciju, јов jai!e, uslovljavati i meka palataln08t: ј i d
па kratkom rastojanju. U takvim uslovima ј, ро prirodi labilan glas, mogl0 је samo od sebe јl­
i!eznuti. Nema вumnје da је za knjizevru izgovor najopravdaruie bilo ozvanii!iti izgovor sa е: smed.
6) Glas 1 smo imali i u danaSnjim oblicima neodredenih zaтjenica neko, neIta, nеЫ, n,-
kakav, nekoliki i 81.; u prilozima negdje, nekиda i sl.; u izvedenom pridjevu negdaInji i sl. U ро­
пеют arhaiQ1im ijekavskim govorima i danas imamo izgovore njeko (njetko) , njekuda i 81. (na dosta
velikom prostranstvu u Вosпј kod Hrvata i Muslimana). Dugo vremena i Vuk је Ьо svoj domaci
izgovor nosio ove oblike sa pravom zaтjenom I-еа. Qve oblike sretamo ponegdje i u narodnoj
pjesmi (uporedi poznati po~etak рје8те: Njetko Ьјезе Strahiniieu bane..•). Тај arhaii!niji izgovor
nalazimo i kod МaZuraniea: .•• junak пjegda, аl' пе junak viie. А1ј је poodavno u centralnoj i јшпо;
ItOkaV8koj ijekav8koj oblasti nastalo izjednai!avanje prefiksalne топете neodredenoga znaёenja
nl sa morfemom odriQ1og znacenja nе. Druk~ije 8е је u ikavskom narjei!ju izjednaeo izgovor nitko
(niko) sa netko (neko) < nјеко (niko). ТеЗkо је odgovoriti па pitanje: па kojoj osnovi је nastalo
ovo izjednacevanje - glasovnoj ili semanti~koj? U prvom slul'aju bismo morali росј od priloga
negde: nјесаје I neае, toliko rasprostranjeno i u govorima koji inai!e пе znaju za ijekavsko jotovanje
dentalnih suglasnika). U drugom sluaaju Ы Ыl0 potrebno objasniti dodirne sernanti&e veze iz-
medu о d r i с п о g i п е о d r е d е п о g znacenja, Ьо kontrastivnih opozicija prerna pozi-
tivnom, - odnos ovаје '" [negdje '" nigdje]; ko '" [nеko '" niko]; asocijativna veza bliza izmedu
neodredenog (пе zna 8е ko) i odrii!nog (ruko) zna~enja.
7) Dvije stare osnove sv,t- i svёt- ро asocijaciji u kontaminaciji zna~enja uvjetovale su
dvojf.k izgovor u ijekavskim zonarna: sveIteIrik (izvorno) i svjeltenik (1 пШlетlјепо). G1asovni
oblici svесеШk (katolicko crkveno dostojanstvo) i sveItenik (u pravoslavnoj crkvi) razlikuju зе ро
refleksu staroga jotovanja: u prvom slu~aju imamo norrna1no srpskohrvatsko jotovanje dentalnog
suglasnika t: sv,ti-еп-ikъ > svecenik, u drugom је glasovni oblik unesen iz crkvenog jezika (upo-
redi 8tsl. It - rnjesto tj). U ijekavskom izgovoru је је ukalernl!eno asocijacijom prema озпоп
svlt- sa znacenjem "svijetao": svјеltеШk - опај koji osvjetljava i 81. U narodnim govorirna imamo
izraze osvjeItati crkvu, osvjeItati masla, Ito, u 8tvari. znaa posvetiti crkvu - i 81. (Paralelan је gla-
sovni odnos орсinа i opItina.)

ir > er > јјет, јет; pre > ртј.

Posebne ројауе u ponasanjima vokalsko-sonantskih i sonantsko-vokalskih

kombinacija ocituju se u dijalekatskim evolucijama kombinacija: 1) јт, па јеdnој,
i 2 )рт; i рте, па drugoj strani.
 81

1) Na preteinom prostranstvu bosanskih govora glasovna kombinaci;a -јт

ref1ektuje se и vidu -јјет, i па taj nacin se и оуот poloza;u izjednacava sa dugom
zaтjenom I-ta:
тјт > тјјет, pomiriti se > pomijeriti se, ујт > уаЈет, virovi > УаЈeroуј
(Ш vjerovi), sabirati > sabijerati, komandirati > komandijerati; krompir >
> потраЈет (kompijer), vodir > vodijer itd.
Na drugoj strani, и hercegovackim govorima, -јт > јјет reflektuje se saтo
па паји dvosloznih i viSesloznih rijeei:
vodijer, kosijer (domaee rijeCi, аН тјт, ујт - ујroуј i sl.), kumpijer,
dublijer (novae), putijer (еаза), bligadijer (brigadir) i slicno.
Jedini је primjer koji пат pokazuje da је, izuzetno, i kratko јт dal0 kratku
zamjenu I-ta: .
,ueromah (sjeromah), sjeromaSan (и oblicima "na;novijega" ;otovanja
.feromah) i sl.
Као sto smo i inace mogli primi;etiti, sonanti eesto Cine posebna djejstva
па pomjeranje Ьоје и izgovoru pojedinih vokala; sonant т, sa svojim treperenjem
struje, и tome pokazuje posebnu jacinu djejstva. Dijalekatska evolucija јт > ј}ет,
ро svoj prilici, iзlа је paralelno sa pretvaranjem diftonSke vrijednosti dugog е и
dvoslozno јје. Za to se moze naci potvrda и pisanim spomenieima: miет mjesto
miт и 16. vijeku. U izuzetnom primjeru sjeromah тј. siromah тои se ogledati
ona ројауа koju smo konstatovali da se deSava и interlingvistickim kontaktima:
stranei neprirodnije izgovaraju пази kombinaciju sa т, а onda taj neprirodan iz-
govor prihvate i domaCi ljudi.
U govorima и kojima zapaiaтo јјет mjesto јт, nailazimo па slueajeve da se
i dugo тј reflektuje ',1 vidu тјје: prijecati m;esto prieati i sl. (аН и тпозtvu drugih
rijeei, kao зtо је i imeniea ртјса, od istoga korijena, tu pojavu ne primjeeujemo. -
Promjena тј и таЈе, kзkо ја mislim, nastala је kontaminaeijom: и mijeSanju govora
koji јтаји, normalan, izgovor mјт i onih koji takve izgovore pretvaraju и miјет,
pometnjom nastaje, i usta1i se, ро koji primjer i sa таЈе < п.
2) Vokal i mjesto I-ta па dobrom prostranstvu bosanskih govora јтато
и prefiksu рте- (ртј) "
prinositi тј. prenositi, pтici тј. ртесј ili prijeti (ртјСј ртјko mosta = pret.i
preko mosta), p,.idati, pTidavati тј. predati, predavati, pтivuci тј. p"вvul:i
pтibaeiti тј. prebaeiti - i tako redom.
Na drugoj strani, vrl0 је rasprostranjena supstitueija prefiksa ртј njegovim
oblikom рте, ne saтo и ijekav8kim govorima (bosanskim, tipi~o), nego је to 080-
bina dosta raSirena па izvjesnim prostranstvima ekavskih srbijanskih govora:
prenositi тј. pтinositi, presloniti тј. prisloniti••, pтevoditi тј. privoditi,
prelaziti тј. prilazia - i 81.
Кad иzшето јоз и obzir da poneki govori ijekavski imaju obmute transfor-
macije prefiksa pтi i рте:
pтinositi - znaCi prenositi, а prenositi znaci prinositi, - pтia - znaci
ртеСј - а prel:i znaCi pтia (priCi. pтвko mosta, а ртю тostи) - i sliCno,
onda пат se sav оуај kompleks и odnosima рте i pтi јаУlја и veliko; zaтtienosti.
U svemu uzevSi, imamo zone:
а) рrё > pri-: prinositi nekome i pтinositi ртеko neCega, podudarnost sa
ikavskim izgovorom и zaтjeni ~ta иорСе;
6 Iatorija arplkoЬtvatakoI jczlka
82

Ь) pri- > pre-: prenositi nekome i prenositi preko neeega, ujednacavanje

pre = pri и ekavskim govorima;18

с)pri- = pre- а pre- = pri-: prinositi preko neeega, а prenositi nekome.

Kako objasniti svaku od ovih izgovornih slika?
Jedno od tumacenja moglo Ы biti: da se sve ovo stvaralo и procesima шiје­
Aanja тји naSih stokavskih narjeeja, ikavskog, ijekavskog i ekavskog. Medutim,
smetnju takvom tumacenju najvise cini situacija и ekavskim govorima sa izjedna-
cavanjem ртј- i pre- и korist ove druge glasovne forme. Stoga ја mislim da su оblјсј
ртв i pri > pre nastajali regularnim fonetskim putem. U kombinaciji izgovora
ртјв (= pre) и kratkom slogu prvi, nerazvijeniji, dio diftonga mogao se је па raznim
terenima razlicito ponasati:
а) da (kao sto smo иорсе za evoluciju kratkoga re pretpostavili) оп iscezne:
рте > pre (normalna zamjena),
Ь) da, specificno и ovom slucaju, zatvorenija Ьоја citavog diftonga ојаса:
ртјв > prie > ртј.
U govorima и kojima se па ovaj пасјп izjednacilo pre i рт; mogla је mjestimicno
па terenima nastajati potreba za diferenciranjem znacenja: da se ponovo uspostave
znacenjske opozicije pre-pri, ali и obrnutom smislu:

pr~ "рп = / pr~ (ро znacenju) >pr~} = ро obliku.

pr! / '" pr! _ рс!

Na ekavskom terenu proces meduodnosa mogao је јсј drugaCijim tokom: prie >
> prie (kao i gore), а odade и smanjenoj razlici Ьоје izmedu opozicija prie i рт;
moglo је da nastane izjednacavanje - ne и korist zatvorenije Ьоје, kako bismo,
prirodno, ocekivali, nego da proces ujednaeavanja skrene и obmutom pravcu -
dobijanje otvorenije Ьоје:

рrё "ie
pri / -ј /" јеi /'" ёё /" в.

Za ekavsku teritoriju manje bismo zasad mogli imati razloga da pretpostavimo

da је bilo kakvih ukrstanja izmedu ikavskih i ekavskih govora ра da је glasovno
izjednaeavanje prefiksalnih opozicija nastalo kako и procesima ukrStanja. 27

U Uporedi В. Nikolic: О КOfJoru Sreтa, JF ХХ: "Prefiks prk - dilje u Sremu doslovno
pre-... - I mesto izvornog рМ- ~esto se u sremskom govoru javlja рте-: premeCivo, prebIizi!du....."
аН u nekim prim;erima saтo рп: "prlstaj~m, рriрrёm!" i 81. (str. 257-275); kako је Nikolic i u
drugim svojim radovima pokazao, ova cnа (тanје ili viie priblizno u ovoj slici odnosa рте i pn)
rasprostranjena је i u Aumadijskim govorima. Nju Nikolic na1azi ak i u govoru Vukova TrAiea.
Kad паш bude viAe poznata dijalekatska grada iz ekavskih иајеУа, gde se u posebnim zonama
javlja рте- mjesto izvomog рМ-, јтасето viAe moguCnosti da ove pojave tuma~imo u svjetlu nji-
hove uslovljenosti Cup. В. Nikolic: Odnos danaInjeg trШkоg govora ртета Vukoooт jeтkи, ЈР
ХХУ, 1-2, str. 157); zanimljivo је da tamo јтато i pтi- тј. рте С < pri!-): praЪaciti, pтisretni тј.
prebaciti, presretni i sl. Qve osobine mozemo pratiti do dubIje u zonama kosovsko-resavske ob1asti.
17 Ро svoj prilici, песе se тосј potvrditi Niko1iceva predpostavka: da је па ekavskom tlu
poremeceni odnos рте i ртј bosanski import - vidi kod njega па gore роkazanот mjestu u ЈР
ХХУI, - prije се to biti autohton razvitak 8tarijega sloja u lumadijsko-sremskim govorima.
 83

Ana1ogijsko jedugo mJesto јје « е)

Dvije su kategorije pojava и kojima i и normativnom obliku imamo је dugo,

а пе јје, и dugoj zamjeni е-еа:
а) и oblicima promjenjivih rijeci i
Ь) и grupi srodnih rijeci izuzetne pojave da se izvedena rijec, пе gubeCi
kvantitet zamjene е-еа, povodi uticajem osnovne rijeei за kratkom zamjenom.
а) U prvom slucaju imamo posla 1)" за paddnim oblicima: sa genitivom
plura1a i njegovom obaveznom duzinom dvaju krajnjih slogova (vjera prema vjera
- i sl.) i1i sa razlikom osta1ih padeza и оdnози prema nominativu sing. (primjerak
- рrimјёrkа - posljedica sekundamog du1jenja i 2) sa oblikom glagolskog priloga
pro§log, koji kao karakteristicnu glasovnu osobinu nosi rezu1tat sekundarnog du-
ljenja (vidјёv§i - prema vidjeti, - duljenje voka1a ispred sonanta uslovljeno i§ce-
zavanjem poluglasa: vidеvь§i i sl.).

а)

а1 ) Ako је kratka zamjena е-еа и nominativu sing. i osta1im padezima, опа

(;е se reflektovati и vidu dugoga је и genitivu plura1a; Na primjer:
vji.ra ,...., vjera, тј; sto '" тjAsta, dj;Jo '" dji/a, bl:sjeda '" Ьёsјёda,
kudjelja ,...., kudјёlја, пЫјеlја ,...., nёајёlја, pr6htjev,...., pr6htjёva, pr{mjer ,...., ртјm­
jёra - i slicn<:>.
а2 ) Na isti nacin se du1ji је и svim padezima osim nominativa i akuzativa
ednine (ј gen. mnozine зkо је ispred nepostojanog а) и imenicama kao §to su:
primjerak ,...., рrimјёrkа, primjёrci itd.; razmjerak ,...., rdzтjёrka, rdz-
mjёrcj; pridjevak '" pridјёvkа; zdsjenak ,...., zdsjёnka, prispjenak,...., prispjёnka,
pтиpjёncj - i slicno.
U svim ovakvim primjerima nalazi se dug slog ispred sonanta iza koga је
nesta10 poluglasa: razmеrьkъ ... (> razm;erak) ,...., razmerьka > razmјёrkа, - zato
зе kratkoca uspostavlja и genitivu plura1a, gdje је (kзо i и пот. sing.) poluglas
oCuvan i reflektuje se и vidu nepostojanog а: primjer8ka, prispjenaka i sl.
Ь) Као i и ovim prethodnim primjerima, isti зи uvjeti (sekundarno du1jenje)
vladali i и glasovnom obliku pri10ga vremena pro§log od glagola sa infinitivnom
osnovom па -е:
vidjeti ,...., vid.iёv(si), razumjeti ,...., razиmjёv!i, pretrpjeti ,...., pretrpjёvSi,
prezivjeti ,...., prezi'l.jёvsi i slicno.
U slucajevima kada se ро zamjeni e-ta razlikuju prezentska i infinitivna osnova
(razumije-m [< razume-je-m] ,...., razumjtti, prirodno је da se prilog vremena
proslog, koji se prema infinitivnoj osnovi i tvori, upravlja i и zamjeni e-ta
prema infinitivnoj csnovi [-је-] i kad пе gubi зеЫ svojstven slogovni kvantitet).
Ь) Poseban је slucaj kad imrmo razlike и izgovoru zamjene е-еа и aoristu,'
koji se inace svojom osnovom naslanja па infinitiv (infinitivna ти osnova sluZi
za tvorbu oblika). Ти је и pitanju glagol sjeci i prema пјети sl0zeni: pojsCi, zasjeCi,
presjeci i sl. Zato sto је kod glagola sa jednosloZnom infinitivnom osnovom оЫсan
аlисај da se ро зkсепш i slogovnom kvantitetu medusobno razlikuju и aoristu
1. liсе sing. i Нса plura1a, па jednoj, i 2. i з. lice sing., па drugoj strani, nastaju
84

djelimiCne pOOudarnosti i djelimiCne nepodudarnosti izmedu infinitiva i aorista

u izgovoru osnovnog Шје1а... (Uporedi i akcente: реа - pekoh '" ресе - ispeee
- i зl.). Na шј пасш, u euvanju starih slogovnih odnosa medu oblicima i u uktitanju
analogijskih pojava, stvorile su ве neravnomjeme podudamosti:
а) sijeeem '" sjekoh - sjece - inf. sjeci,
. Ь) posijecem '" [posjekoh '" (Юsiјеее] (stari akcenat) '" розјесе (novi,
analogijski prema infinitivu) '" inf. posjeci - i 81.
Novi pravopi8 је utvrdio u aoristu odnos: pOsjekoh - P08jekosmo (plur.) '"
'" posijeee(2. i з. lice sing.), а izgovori р&зјеее ili розјеее ostaju Ьо dijalekatske
forme. Medutim, teSko da је odr~iv i u prostom glagolu akcenat i kvantitet вјё­
koh '" sijeee, prosto zbog toga sto ga пеоЫспо rijetko тo~eтo euti оо оnih ljudi
koji u svojoj praksi cuvaju aorist u meduodnosima i znacenja i izgovora i od per-
fektivnih i od imperfektivnih glagola. Treba napomenuti i to: da Ы u ovom slucaju
Ыо vjestacki postupak da зе kvantiteti pOOudaraju u ijekavskom i ekavskom а­
govoru: p(jsijeee 11 (Юsёсе - i 81.
Koliko је knj~evna praksa razHcita u tretiranju ovih aoristnih oblika, mogu
pokazati ova dva primjera od рiзаса iz istoga kraja, koji је bogat за upotrebom
aori8ta i od imperfektivnih glagola:
..Bojan••. zausti neito da Ые, a1i Мarko podiie ruku i Ьпо ga presijele••• се (Br. Copic:
Pтolom, Bgd. 1952, str. 472) - .. Starica ustade, izvadi iz jednog drvenog zastrulaea ршi!anо zrno,
presjele ga tupom sikiricom.•. " (Р. Koёic: Celokиp"a аеlа, izd. Srpski рјасј, knј. 1, str. 22).

Ь)

Dugo је mjesto oeekivanog ije poeesto dolazi pod uticajem srOOnih пјеа
istoga korijena (Ш i sire zahvaeene osnove). Tu зе javljaju razliciti odnosi ро zna-
~ju izmedu srodnih rijeCi.

1) NajceSCe зе to deSava kad se рreшa osnovnoj rijeei за kratkom zaшјenот

e-ta gradi nova rijee "оо milosti" ("odmila" - hipokoristika), gdje postoji pravilp
da зе dulji osnovni slog (uporedi Реtш '" Pero i зl.). Na taj naеin dobijamo рreшa
djed - djedo, prema dјеvёr - djeso, - djеvбјka - djeva - i зl. Isti odnos ро­
nekad iшато i u ponaSanju deminutivnih imenica prema osnovnim: kOljeno '" ko-
ljence (a1i sijeno = stog sijena - sijence - i sl.). Kod vlastitih НспЊ iшепа ogle-
daju зе raznolikosti, cesto vezane i za teritorijalna podrucja: prema Stjepan iшато
negdje Stjepo а negdje Stijepo, аН prema Ljeposava s а m о Ljepa. Samo dugu
zamjenu e-ta iшато i u osobnom imenu NMjiljko, Nedjiljka (uporedi i prezime
Ned;eljkovic - i 81.).
2) Ima pojedinacnih ri;eei prema kojima зе izvedene ri;eei, kad зе u пјiша
dulji zamjena e-ta, uvijek izgovaraju sa је dugim, а пе за јје. Na taj пасш imamo
imenicu vjestac prema vjestica, prema imenici тјет i glagolu mjeriti) kad 8е god
u izvedenici dulji osnovni 81og, imamo s а m о је: ravnomjёrna, nёizтjeran.
neizmjerno i 81.; prema imenici vjera isto tako: praznovjёrje (Ш praznovj ёrје).
praznovjёran - i 81. Zatim 8уе rijeCi koje kao 8VOjU 08nOVnU imaju glag. djelati
zadrzavaju па ovaj nacin је i u dugim 810g0vima: poljodjelstvo, poljodjelac, zemljo-
djelstvo - i 81.
 85

3) Kad se и imperfektivnim glagolima dulji slog sa е-еот, onda se zadr~ava

odnos је "" јје:
obOljeti '" obolijevati, odoljeti ,..., odolijevati; razumjeti ,..., razumijevati,
razliti '" razlijevati (nakalemljeno е и izvedenom glagolu) - i sli~no.
Medutim, jedna grupa glagola analogijski је taj odnos svela па је '" јё:
тjesto - namjestiti '" naтjeJtati, razmjestiti ,..., razmjeJtati, umjestiti
- umјеЈеаеј i sl.; zasjesti ,..., zasjblati, ртщЫаеј i sl. Си cmogorskim
govorima, ~esto i kod pisaca: zasijedati i sl.).
Zatim, isti odnos kod glagola izvedenih prema imenici mјета:
razmjeriti, иmjeriti - i sl. "" razmjbeti, umjerati i sl.
Као sto se vidi, odnos је (kratko) '" јје, pomjeren је и analogijskom procesu
kod denominalnih glagola izvedenih od lmenica тjesto i тјета, i od glagola sjesti.
U ропеют govorima (i kad nije rije~ о oЫ~oт, dijalekatskom, izgovoru, је mjesto
јје), svi iterativni glagoli izgovaraju se sa је: oboljevati, razumjevati - i sl.
4) Dugoje mjesto јје moze se formirati i na drugi.na~n, da nетато kao оЫ~по
procese analogijskog djelovanja: Na po~etku rij~ kod imenice ijed « М) i se
заита sa ј rekompenzirajuci se оЫ~по и duuni sloga, pri ~eти, тоМа, ulogu igra
i si1azni akcenat: ijed > јМ ili jed. Na taj na~in је и govorima stvorena razlika:
1jed, ijedak, ijediti se, naijediti se i sl., i јМ (ili jed), jediti se, najediti se - i sl.
Pravopis је usvojio dubletne oblike: jed (rjedi izgovor) i ijed (obi~niji) - i slicno.
5) Desi se koji put da se и grupi srodnih rij~ osnovna rije~ upravlja prema
izvedenim, ра se to тo~e reflektovati i и zamjenama e-ta. Imamo, recimo, Ьо
obi~an ijekavski izgovor blijestati i blijesnti, а perfektivan glagol bljesnuti, pridjev
bljestav, imenicu blјёsak sa dugom zamjenom и vidu је (prema tome i Odbljesak),
Qva grupa ijekavskih izgovora se је иоыiilаa па poseban na~in: perfektivni glagol
bljesnuti (i prema пјети bljeskati) uticao је па izvedeni blijestati da dobijemo i
bljestati (analogno i bljёsak pored blijesak), zatim, obmut proces: primarni izgovori
blijestati, blijesak uticu па perfektivni (trenutni) glagol bljesnuti da dobijemo ыi­
jesnuti - ыijsпёm•. (Vidi i и Pravopisu jedne i druge oblike). Qvo Ы Ыо izuzetan
slucaj и k r s t е п е а п а 1 о g ј-ј е. Van ovoga ovakvoga ukrstanja ostala је
imenica blijeska.
6) Prema imenici smijeh imamo normalan ijekavski izgovor pOdsmijeh, os-'
mijeh. Medutim, pod uticajem perfektivnih glagola podsmjehnuti se, osmjehnuti
ве moguce је bilo da se stvore i izgovori РOdsmјёh i оsmјёh (Ш cak i sa kratkocom
podsmjeh, osmjeh); mnogi pisci tako i pisu. U Novom pravopisu је normiran iz-
govor sa -јјећ. U sli~nom odnosu stoje i odnosi kolosijek "" kМosјёk. Izgovori
ovog tipa imenica sa osnovnom leksi~kom morfemom sek- mogu biti vrlo intere-
santni za analizu: da pokafu kako se ukrstaju duune i kratkoce slogova sa е-Еот
и osnovnom slogu povezano sa ukrStanjem akcenatskih oblika. Kod imenica presjek,
иsjek, zasjek - i sl. skraCivanje osnovnog sloga sa е-Еоm nastalo је usljed skraci-
vanja staroga akuta (,,*реrsikъ > pres~k). Medutim, kad jeisti osnovni slog е-еа
Ыо и postakcenatskom polozaju, tih uslova nije bi1o, ра prema tome kзо najprirod-
niјј izgovor ostaje kblosijek (kao i podsmijeh, osmijeh). Na toj OSilOVi akcenatskih
razlika moze se javiti formiranje i dviju leksi&o-semanti~kih jedinica od istog
glasovnog oblika: presjek ,..., presijek (razli~ita zna~enja).
86

Neujedna~enosti u oblicima sa normalnom dugom iIi kratkom zamJenom

1) Као najobicniji slucaj u govorima nejednako formiranog akcenatskog
oblika koji za sobom povlaci i nejednake kvantitete u zamjenama е-са - moze se
zapaziti и produzenom pluralu imenic~ muskoga roda tipa Ьујјес - bregovi (vidi
gore). Prema pravilu da se treci slog od ыаја skracuje (vidi dolje: kasna praslovenska
pojava), najobicniji odnos duge i kratke zamjene e-ta reflektuje se и primjerima:
brijeg - brIjega ,...., bregovi, zlijeb - zЩеЬа ,...., zljёbovi, zvijer -тl­
jera ,...., zvjёrovi,cvljet - cvijeta ,...., cvjetovi, cijep - cijepa ,...., cjepovi,
crijep - crljepa ,...., crepovi, snijeg - snijega ,...., snjegovi, mijeh - mI-
jeha ,...., mjehovi, slijed - slijeda ,...., sljedovi, procijep - procijepa ,....,
,...., procjepovi, stijeg - stijega ,...., stjegovi, korijen - korijena ,...., kOТ­
jenovi - i sl.
Medutim, jedan broj imertica uspostavio је dug kvantitet и trecem slogu od kraja,
uporedi stan - smna ,...., stdnovi i sl. U taj akcenatsko-kvantitativni model se uklju-
сији i ijekavski oblici imenica:
vijek - vljeka - vijekovi, grijeh - grijeha - grijehovi, brijest -
brijesta - brijestovi, dlo - dijeIa - dijelovi, drijen - drijena - dri-
jenovi, Zdrijeb - zdrijeba - Zdrijebovi, lijek - lijeka (/ / lijeka) -
Щеkоvi, lijes ....,.... Щesа - lijesovi, klijen - k1ijena - klijPnovi, рlijеп­
рlijепа - plijenovi, trljem - trijema - trijemovi, pijetao - pijetla
- pijetlOvi i sl.
U povelikoj zoni ijekavskih govora i ovaj drugi akcenatski model и pluraIu
cuva svoj izvorni (normalno nastao Ii јеdnој starijoj eposi) kvantitativni oblik (vje-
kovi, grchovi, djёlovi, drcnovi, Zdrebovi, ljckovi, ljcsovi, k1jcnovi, pljcnovi, mozda
i pjedovi - i sl.). Ovo Ы Ыl0 karakteristicno za jugoistocnu zonu ijekavskih govora,
dok su oblici sa dugom zamjenom e-ta (kako su ih normirala i pravopisna pravila)
osobina sjeverozapadne -ijekavske oblasti; oni se nalaze и podudarnosti sa kvanti-
tetom ekavskih oblika и knjizevnom jeziku: vekovi, grehovi itd. Zbog ovakvih
prilika и govorima, i pisci su razlicito postupali sa pluralskim oblicima svih ovakvih
imenica. Medutim, od pojave Novog pravopisa, osim odstupanja najvise kod crno-
gorskih pisaca, praksa sve vise ujednaeuje normirane oblike, i jednoga i drugog
od ovih dvaju modela.
Jedan, vrl0 таН, broj ovakvih imenica јоз ostaje da se javlja и d и Ь 1 е t -
п i m formama:
vi;ek - vi;eka ,...., vijekovi (оЫспјје) i vjekovi - i sl.
Pri ovome valja zapaziti da и primjerima и dugoj zamjeni e-ta и pluralu, i
genitivni kvantitet:
vijekOvii., diјetбvii., drijenovii. i sl.
ostaje п е р о m ј е r е п iako ве nalazi ispred dva sloga (ulogu igra morfoloski
momenat; uporedi slucajeve и primjerima kao pripovijetka ,...., pripovjedakii, zii-
gonetka ,...., zagonetakii - i sl.).
2) Kad se prema iшепјсата sa dugom zamjenom e-ta tvori pridjev sa su-
fiksom -nј, оп se и kvantitativnom smislu moze dvojako ponasati: ili da nosi kvan-
titet osnovne rijeci (dugi) ili da se оп skraeuje.
а) Prema imenici vijek iшато pridjev vjelni, uporedimo i cvijet ,...., cvjetni, kori-
јеп ,...., korjeni, grijeh ,...., gresni. Medutim, u ponekim se slucajevima javljaju naporedo
 87

i jedan i drugi kvantitet: mlijeko -- mljecan - mljeCna - mljecni i mlljeean -

mПјеСПi,-sniјеg --snjezan-snjezna-snjezni (knjiZevno) i snijezan - sniјdШ
(dija1ekatski), rijeka -- rjecni 11 rijeeni. U prvom od ova tri slucaja razlika izmedu
mПјееan i mljLcan (ek. mlAcan i mlecan) reflektuje se и razlici znacenja: mlijelan
аа osobinom koja оЫlије mlijekom - mlijelna krava, ovca i sl., а mljecan sa oso-
binom koju uslovljava kakva druga veza за mlijekom: mljelni proizvodi, mljelna
zadruga, mljecпe trave i sl.
Ь) Prema imenici svijest ima1i smo dvojake akcenatske oblike svijestan i
svjestan (vidi kod Vuka svijesan). Novi pravopis је usvojio oblik sa kratkom zaтje­
nom e-ta, i оп se је od toga vremena и praksi pisanja и velikoj mjeri stabilizovao.
З) Od akcenatskog oblika jedne iste rijeci ponekad zavisi kakav се imati
akcenat rijee sa prefiksom koja se prema osnovnoj tvori. Prema pridjevu sijed slozen
pridjev moze biti sa starim prenosenjem па prefiks - prosijed ili sa novim prosied
« prosgd). Posto su rasprostranjeni (и raznim zonaтa) i jedan i drugi akcenat,
prirodno је tretirati ih kao d и Ь 1 е t е i и knjiZevnom jeziku: prosjed / / pro-
sijed (kod Vuka зато prosjed). Slican је зlисај i и govornom odnosu dubletnih
akcenata povijest i p6vjest. Prema osnovnom akcentu vijest - vijesti, и slozenoj
rijeei najprirodnije odgovara oblik sa starim prenosenjem (ukljucuje se и kate-
goriju slozenica: zapovijest, pripovijest - i sl.). Medutim, па velikom prostranstvu
itokavskih govora ocituje se sekundarno stanje akcenatskog modela - p6vjest
(ukljueиje se и akcenatski model savjest, prlcest i sl.). Prvi od ovih dvaju akcenata
је rasprostranjen и sjevernijim i istocnijim krajevima. U bosanskohercegovackoj
tradiciji је Ыlа utvrdena praksa pisanja sa izgovorom povjest. Medutim, nova pravo-
pisna pravila su normirala s а m о oblik р о v i ј е s t, iako su pravi razlozi
govorili za dubletnu upotrebu ove imenice. 1 danas se bosanskohercegovacka praksa
teze prilagodava tome da stabilizuje propisani oblik.
4) Ј08 и jednoj kategoriji izvedenih imenica па -ost ukrstili зи зе raz1iciti
izgovorni oblici и zamjenaтa e-ta, praceni raznolik08cu akcenatskih modela:
akcenat па pocetku ili akcenat па zamjeni e-ta (ispred formanta -ost). То su imenice
sa prefiksalnim dijelom bez-. Као najocitiji primjer и tom smislu moze пат ро­
slшiti imenica blzbjednost koja se javlja i и dubletnom obliku bezbijednost. Osnovno
leksicko jezgro и porodici srodnih rijeci ovdje је obezbijediti, zamjena e-ta se,
prirodno, skracuje и derivaciji iterativnog glagola obezbjedivati. Na ovaj izgovorni
oblik se naslanja pridlevska derivacija bezbjedan - bezbjedna i sl. Glagolska јте­
nica па -ost imala је najvise uvjeta da зе glasovnim izgovorom i akcentom naslanja
па pridjevsku formu i otud је nastao izgovor bl:zbjednost. Medutim, semanticki
i morfoloski odnos i prema osnovnoj rijeci (obezbijediti) ucinio је da se stvori i
glasovni oblik bezbijednost, kako је cesto иоЫсајепо и pisanoj praksi па raznim
ijekavskim terenima. U pravopisnom rjecniku је normiran izgovor dubletni bl:z-
bjednost i bezbijednost. Na taj nacin је, pod uticajem tradicije, stvorena dishar-
monija и formiranju akcenatskih modela: ako је normalan izgovor blzbriznost
prema blzbrizan, blsmislenost prema blsmislen, blzvucnost prema blzvucan,
bezivotnost prema bHivotan, bezboznost prema bezbozan, bezglasnost prema
bezglasan, bezglavost prema bezglavan, bezdusnost prema bl:zdU8an, bezimenost
prema bl:zimen, bezlobn6st prema bezloban, bl:zocn6st prema bezocan, bezvodnost
prema bl:zvodan, bezvremen6st prema bezvremen (vidi и Pravopisu), onda normi-
ranje dubletnih izgovora bezbjednost i bezbijednost i d е и r а s k о r а k sa svim
mnostvom ovdje navedenih primjera. U jednom skladnijem tretiranju morfoloskih
88

i gla80vnih odnosa и 8rodnim rijeCima dubletni oblici imenice ovoga ира Ьili ы
opravdani ЙО i и pridjevu iшато dvojak izgovor, kao 8to је, npr., 81иеај 8а pridjevom
bl.siiman i blzuman а imenica ЫzUmnбst i blZumn08t.
Na drugoj, 8llprotnoj, 8trani stoje odn08i kad је и pridjevu 8i1azni akcenat
па ро~etnот 810gu bёskrupulozan - beskrupul6zno8t, bёzizrazajan - bezizra-
zlijnost (vi8eslozne rije~i), ili blzvrijedan - bezvrijednost).
5) Novija imenica и pi8anom jeziku formirana prema glagolu S'Vijetliti, g1a-
sila је S'Vijetlo i S'Vjetlo; prvi оЫт se naslanja па o8novnu rijec, glagolsku, а drugi
- па imenicu 8vjetlo8t. ZnaCi, dovoljno uslova је bilo i za dugu i za kratku zamjenu
I-Ia. Rukovodeei se veeom rasprostranjenoSCu oblika 8vјёtl0, autori Novog pravo-
pisa odabra1i su шј izgovor.
NeSto drukCije stvar stoji sa оdnosот izgovora 8vjetleci i 8vijetleCi. U praksi
i u pravopisnim pravilima su se ukdta1i i jedan i drugi glasovni оыт. Krivom
analogijom 8и gramatiCari i pravopisci uoblicava1i оЫте 8vijetleci, 8lijМес! -
pridjeve nastale od glagolskih priloga: svijetliti - svijetleCi, slijediti - 8НјмеСј.
пе vodeci rarona о tome: da је ovaj pridjevski оЫт dobio s v о ј tipizirani ak-
~at. Ма kakav Ыо akcenat infinitiva па koji se akcenatski na81anja i prilog vre-
тenа sadaSnjeg, pridjev koji prema njemu na8taje јтасе 8 v о ј utvrden modeI:

tipjeti - ttpeci '" (pridjev) trрёсi, pi'ziti se - pi'zeCi se '" przeci

(и narodnom govoru = brizljiv); odgovarati - odgovarajfiCi '" od-
govarajfici; uskr8avati - uskrsavajfici '" uskrsavajfici (problemi i 81.),
zadivljavati - zadivljavajfici '" zadivljavajfici (rezultati i sl.).
АН kod glagola sa infinitivom па -ovati, -iti, ni и pridjevu se akcenat пе mijenja:
kompromitovati - kompromitujfiCi '" (pridjev) kompromitujfiCi
(dokumenti i sl.), mIsliti - mi81eci '" misleci (covjek i 81.).
Ova analiza nam moze pokazati: t r i m о d е 1 а tipiziranog oblickog ak-
centa i kvantiteta:
а) kratki uzlazni akcenat п а t r е с е m 8 1 о g и о d k r а ј а (trpeci).
Ь) kratki uzlazni akcenat п а с е t v r t о m 8 1 о g и о d k r а ј а (od
glagola па -(av)ati: odgovarajfici i 81.),
с) nepromijenjen infinitivni akcenat и ovom obliku, tj. netipiziran, izuzetno
od glagola па -ovati - -uјеm: kompromitujfici, od glagola па -iti: misleci, dobro-
тЈ81ёс! i sl.).

Ро koja novija pojava и gradenju novijih pridjeva ove vrste и vidu 810zenice.
kao sveznajfici (prema 8ve znati - vid novog pren08enja si1aznog akcenta sa drugog,
glavnog, dijela u slozenici), moze iskliznuti iz ovih triju mode1a.
Citava ova analiza nas ирисије па to da glasovni oblici svjetlecI (тесI i 81.).
а1јМёсI (zadaci i sl.), pred8tavljaju najprirodnijiakcenat8ki 8klad и 8istemu grama-
tiCkih kategorija, - i da ih ро izgovoru zamjene е-Са treba razlikovati od odgovara-
јиоЬ glagolskih pri1oga: 8vijetleci (= osvjetljavajuci, - nove putove i sl.), 8!ijedeci
(dobrim primjerima i 81.). Rukovodeci se tradicijom svoga пасinа и pisanju, zagre-
Ьасю ucesnici и sastavljanju novoga pravopisa nisu Ьi1i skloni da se ujednaci nacin
pisanja и vidu sljedeci и pridjevu, iako је dvojak nacin и pisanju S'VijetleCi i S'VjetleCi
ujednacen и korist ovoga drugoga glasovnog oblika (vidi и Pravopisu).
 89

Na sli~nom principu na kome se zasnivaju odnosi dubletnih ob1ika sljedeti

isЩedёCi, u praksi se odomaCilo dvojstvo prijedloga usljed i uslijed. Qvdje иеЬа
шеи u obzir ove vaZne momente: "
а) prijedlozi, osim izuzetnih slu~ajeva kad su u pitanju novonastali prijedlozi,
u sastavu akcenatske cje1ine kojoj pripadaju kao morfolo!ki (пе u pravom smislu
Jeksi~) еlетenи ostaju п е а k с е п t о v а п i;

Ь) kao takvi u sk10pu sa izgovorom dvosloznih i vi!esloznih padeZfiih obНka

s k r а с u ј u s v о ј d u g i slog koji Ы im odgovarao u funkciji saтosta1ne
rij~i, ро ovdje ~esto pominjanom pravi1u starog skracivanja u trecem slogu od kraja.

Као najljep§i primjer ovakvog pona!anja u akcenatskim cjelinaтa moze пат

poslшiti slu~j sa prijedlogom radi, koji, u zavisno8ti od polozaja u redu rije~i,
moze imati i svoj autonomni akcenat: radi t/)gii, radi ~ega (smo se sastali), radi
napretka u poslu - i sl., аН: t/)gii radi i sl. U najprirodnijem izgovoru tome se
podvrgava i prijedlog usljed (ро nastanku vezan za glagolsku osnovu slijed): pod-
lozan је pravi1u skraCivanja prijedlo!kih glasovnih oblika i svom, prijedlo!kom,
bezakcenatskom izgovoru. U zagreba~koj praksi koja, pod strucnim uticajem, odr-
Zava svoju staru praksu treba10 Ы izgovor ovoga prijedloga s imenicom da bude
d v о а k с е п t а п: uslijed t/)gii, uslijed nevremena - i 81., §to, saтo za sebe
kad se uzme, cini prilicno п е s k 1 а d а п izuzetak u formiranju akcenatskih
cjelina. U svakom slucaju, §tokavskom jezickom osjecanju takvi izgovori te§ko mogu
odgovarati. Zato је praksa u juznijim zonama ijekavskog knjizevnog narj~ja Ша
svojim putem, prije pojave Novog pravopisa i poslije toga.
Као иоЫсајеп nacin pisanja oblika о kojima govorimo, koji је prirodniji Ыо
za uk.us knjiZevnika, јо§ od ranije па ovim na§im terenima, mogu пат pokazati
ovi primjeri iz tekstova Branka Copica i МјћаНа La1ica:
"Ulljed nemirnih vremena kosidba је ove godine bila zakasnila" (В. Сорјс: Prolom, Bgd
1952, str. 222). - "Medutim, veze su bile oslabile а i tеlэdi је bilo ponestalo usljed stalnih <!et-
ni&ih rekvizicija" (М. La1ic: Svadba, Bgd. 1950, str. 87); "Dok vezuje sljеdеш dvojku i dok mu
ве konop otima а ruke sve vise drscu, Апос se sve jasnije i do sitnica sjeca tih dogadaja i dana"
(Svadba, str. 105). "Tako ta svada potraje do ve~eri ili najda1je do sljedeceg jutra..... ·str. 164).
Kad u primjerima kao §to је usljed ,....., uslijed, sljedeei ,....., slijedeci u pravoj mjeri
uocimo problem iz dva aspekta:
а) diferencijacije markiraju varijantno stanje па relacijaтa dviju varijanata
u ргуоте redu, а kad se јо§ uzmu u obzir i gotovo striktne razlike u pisanju gla-
sovnih oblika pre6i ,....., prije6i, prelaz ,....., prijelaz, prelom ,....., prijelom i sl. (ve1ik broj
imenica sa prefiksom), I§to, u stvari, uvjetuje varijantno stanje u jednom istom nar-
јесји: bosanskohercegovacka i hrvatska varijanta (samo u izgovoru u zaтjenama
~ta), - vje§tacki se stvaraju razgranicavanja па§Њ" teritorija1nih zona;
Ь) osim toga, tradiciona1no podrazavanje vje§tacki uoblicenih izgovora kao
uslјјеа, i slijede6i, kao §to ујdiшо, r е m е t i h а r т о п i ј u u uoblicavanju
i funkcionisanju glasovnih ijekavskih oblika.
6) Ako se duga zaтjena e-ta паlзzј u ргуот dijelu slozenice i ako је slozenica
potpuno stopljena u jednu akcenatsku сјеНпи, onda 8е, ро prirodi stvari опа skra-
tuje. Pri1o§ka rijec posle u ijekavskim govorima se reflektuje u knjiZevnom obliku
poslije i dija1ekatskom poslje (Cemu odgovara ekavsko РОЈ/е). Qva rij~ se stapa sa
imenicom роаnе (- podneva) i skracujuci zaтjenu ~ta uslovljava izgovor poslje-
р6dnё: Svako posljepodne provodimo u pripremanju ispita - i sl. Qd ovoga se raz-
90

likuje priloski izraz poslije podne: РosЩе podne сето se sastati da pripreтamo
ispit (uporedi ртјје podne). Nasuprot tome, duga zamjena u prilogu poslije mo:le biti
zaddana ako sacuva svoj akcenat. S te strane, mo:le biti opravdan pravopisni oblik
poslijeratni = poslijeratni) ро principu da slo:lenica mo:le imati dva akcenta (iako
је to izuzetniji slucaj). Prema tome, nije dobro fiksiran izgovor u pravopisnom rjee-
niku роs!ijер6dпё. Na isti nacin se mo:le postupati i sa izrazom ртјје podne: u
imenickom smislu prijepodne (= рrijер6dпё).
Od priloga poslije potice imenica posljedak (uporedi i pridjev posljednji).
Iz ovih meduodnosa, glasovnih i semantickih, nastala је i priloska slozenica nа­
posljetku, u kojoj је izgubljena ona bliZa semanticka veza sa imenicom posljedak,
da Ы se u novom izrazu mogao osjecati pade:lni, lokativni, oblik imenice posljedak.
Prema svemu ovome, neprirodan је izgovor ovoga priloskoga izraza kad citamo
pocesce napisano naposlijetku: ni imenica sama za sebe nema taj izgovor, ра пета
nikakva razloga da se ona u tom glasovnom obliku, izvjestacenom, uk1apa u pri-
losku slo:lenicu (uporedi i u Pravopisu, opravdano, posljedak i naposljetku).
 П!

'Li (= JERI - У)

1.
1) Оуај stari vokal praslovenskog porijekla, kao зti вmо vidjeli, dobijen је
od indoevropskog и (dugog);
uporedi stind. sйnus(h), lat. sunus, lit. sunus, gotski sunus, stsl. SYnli (съiпъ),
rшы syn, вЬ. sin; stil. dyтo, lat. !uтus, Ht. duтai (рl.), gr . .&ufL6t;, stind.
dhйтas, вЬ. diт. - i вl.
2) Оуај glas је dobijen (preko dugog и па kraju rijeci) јоз i od -оns:
akuz. рl. *gordo-ns > *gorduns > *gordijs > *gordйs > *gordy (stsl.
grady) i вl. .
U polozaju iza palata1nih suglasnika prsl. "jeri" ве mijenjalo u ј:
*siiiti > зyti > ... вЬ. зiti (Ht. siuti i вl.).
3) Imena mjesta, pozajm1jena prema romanskim izgovorima, pokazuju da је
romansko о dugo ispred sonantnog suglasnika primano kao zatvoreniji vokal,
tako da ви ga пазi preci mogli cuti kao вуој glas "jeri" (у):
romansko Sal6na - пазе SolYnb - danазпјi Solin (а kratko primljeno kao
пазе -о, а о dugo пе kao а nego kao "jeri").

2.
Teze је utvrditi kakvu artikulacionu vrijednost је imao оуај vokal. То је,
vjerovatno Ыо vokal izmedu visokog i srednjega reda, tijesne artikulacije i labijalnog
karaktera (njegovim labijalnim karakterom moze se tumaciti to зtо је оп sprecavao
ргоmјепи velara ро trecoj palatalizaciji):
*kuninga > kъп~gа (gen. sing.) > kъп~zа, аН kn~gyni i sl.
Neki su pretpostavljali da је to Ыо diftong ui ili t'i. Na to ирисији grafije
(znaci slova) и оЬјета starim azbukama - glagoljici i cirilici - cirilsko ъi (ъи),
ali to nije ubjedljiv dokaz kad znamo da је ро grckom uzoru i inace и starosloven-
skom mogao jedan vokal biti pisan sa dva znaka (оу i вl.). Medutim, i pored toga зtо
uporedni gramaticari, i u novije vrijeme osobito (ирог. Возkоviс, Stieber i dr.),
s ргауоm tvrde da raniji dokazi о diftonskoj vrijednosti prsl. у-а stoje па nesigurnim
nogama, ima овпоуа da posumnjamo u njegovu ргауи mопоftопзkи vrijednost.
Sama cinjenica da је оуај stari vokal sprecavao promjenu velara ро trecoj palatali-
zaciji navodi da pretpostavimo јоз njegov izrazitije labijalizovan izgovor. А dugi
92

vokal koji se је pomjerao od и do i а zaddavao svoju labijalizaciju tde mozemo

zamisliti u jednostavnom (monoftonSkom) izgovoru (и, - to рпје moze biti izgovor
flј: prvi eIemenat predstavlja labijalizaciju, а drugi karakter glasa ј). Osim toga,
evoluciju indoevropskog й i nastanak prsl. у moramo zamisliti i u procesima
citavog vokalskog sistema; зkо је е nastalo kзо novi diftong u periodu kad se ostva-
riva1a tendencija ka upsoreavanju indoevropskih diftonSkih izgovora (а to је, kao
sto зто vidjeli, za veeinu autora najvjerovatnija pretp~stavka), onda је najprirodnije
pretpostaviti opoziciju dvaju diftonSkih izgcvora fli -Iа (u vertikalnoj artikulaciono;
perspektivi opozicije). Iscezavanje starih diftonskih artikulacija за neslogovnim
postpozitivnim elementom (О1}, ei i зl.) u sistemu је zlЩ1iјепјепо nastajanjem novih
- за istim еlетentiша u prepozitivnom polozaju (Vi i Ја - vidi о tom i u odjeIjku
о е-tп).

О razlicitim tumacenjima izgovorne vrijednosti prsl. "jeri-a" uporedi kod

Вoskoviea(op. cit. str. 30), -vidi zakljucak: а) da оуај vokal nijemogao biti р r а v i
d i f t о п g, - Ь) da se mogu pretpostaviti teritorijalne razlike. Лkо зе za prvu
konstataciju shvati da је vrijednost fli u stvari nepravi diftong, аН i р а k diftong.
onda је опа potpuno prihvatljiva. 1

3.
Posebnu glasovnu vrijednost "jeri" је zadrzal0 u ruskom i u sjevernom dijeIu
zapadnoslovenskih jezika, dok је u jиznoslovenskim jezicima zamijenjeno glasom
i (uporedi u ruskom syn (сьiн), u poljskom syn, u sh. sin). U staroslovenskim зро­
menicima kasnijega vremena pokazuje se da је u izvjesnim polozajima Ыlо izjed-
nacavanja izgovora у i i - iza r, npr., kryti i kriti i зl. Тзkо је pisana i rijec Rimъ
(1/ Rymъ, prema latinskom Roma, - sravni gore Sаlбna : Solin).
Na srpskohrvatskom terenu "jeri" је јтalо poseban izgovor do druge роl0-
vine 12. vijeka. Stranci su ga biljezili znacima и, иј ili ић: Nomuslo (858. god.),
Muislav (prve polovine 9. vijeka; to su vlastita јтenа за glavnim dijeIom -mysl-),
Liudumuhslus (852) i зl. (vidi Belie: OIstShJ, str. 74). Miroslavljevo jevandeIje nam
pokazuje da је па humskom terenu, gdje је опо pisano, јоз postojala razlika izmedu
у i ј, u drugoj polovini 12. vijeka,osim iza zadnjonepcanih suglasnika (k, g, Ь).
Iza ovih suglasnika nedosljedno зе upotrebljava znak za "jeri", nekad kзо i nekad
kзо у (и i1i Li). Cinjenica da u ruskom i poljskom jeziku u ovom poloiaju iшато у
promijenjeno u i:гинуть(ruski), ginae (роlј.) аН мыь,тусјзl•. (podudarnost sa
па§iш stanjem u 12. vijeku) - ukazuje па to da је proces ujednaeavanja "јеп"
sa i iza velatnih suglasnika starijega porijekla (proces disimilacije: ky > ki; сеПiu
1 S pravom moiemo prihvatiti i rezonovanje Petra Skoka (JF ХII, str. 82): .. Кad Ы se
i -е u bilo vec u praslav. doba izgovara1o bez zaokruiivanja usnica u pa1ata1nom poloiaju,
onda Ы zacijel0 glasilo уес u st. с. slov. (starocrkveno slavenskom, primj. Ј. У.) jeziku ј". Лkо је
i izgovarano ikoliko u zadnjoj zoni, ono је, svakako, nosilo od svog izvornog glasa (u), та koliko
umanjenu, osobinu labija1nosti, а to Ы u krajnjoj liniji znai!ilo da је ono evoluralo preko svoje dif-
ton§ke vrijednosti.
S dosta razloga se moze otkloniti pretpostavka, od mnogih autora na оуај ili опај nai!in
izrei!ena (uporedi i Horalek: UStSlj, str. 82, gdje зе о promjeni и > у, 11 > ъ kзiе: .. Star~ и
:ztтatilo postupnllabialni (podvlaam ја) komponent v oЪou pfipadech, dlouchy i!len kоrеlэi!пiсhо
r4zu Ьуl nahrazen samoh1askou у, kratky samoh1askou ъ ... "), da је proces ii , 11 > у, ъ rezu1tiran
i§(!ezavanjem zaokrazivanja usana, - odnosi *kъп«:zь ,.... kъп«:gyni (ako Ы зе i mogao kako druga-
i!ije objasniti odnos lice ,.... likъ) i зl., to jasno opovrgavaju. Zanimljiv pretres raznih moguCnosti
da se i ova ројауа protumati - uporedi i kod Натта: StslGr, str. 71-76; upor. i Seli§i!ev: StslJ.
зtr. ]20.
 93

па вуој пасin, odgovara kasniji proces disimilacije: palatalni suglasnik + i > pala-
talni suglasnik + у: u poljskom szyc [siti], szydlo [silo] i вl.
Ро Киlinоуој povelji, spomeniku priblizno istog vremena, mogl0 Ы ве zak-
I;ul:iti da је па zapadnijim (Ш sjeverozapadnijim) stokavskim terenima mogla Ыи
vr8ena zamjena у u i i u doba kada ве pisal0 Miroslavljevo jevandelje, пе saшо iza
уеlarnш suglasnika (pored bosLnski i вl. imamo i тис~ка - stsl. tysQ8ta).
BaIcanska ploca pokazuje da пјеп pisac (ili klesar) niје znao za razliku izmedu
"jeri" i i u izvjesnim glasovnim pozicijama joS i ranije (kraj 11. ili pocetak 12. vijekaj
тј mjesto ту). Ј08 stariji zapadnojuZnoslovenski spomenik Briiinski odloтci (вlо­
уепасю spomenik, najstariji saeuvani spomenik srpskohrvatskog i slovenaCkog te-
гenа) рошије da, osim iza lаЫјalnш suglasnika (pisano buiti = biti, тиј = шi),
па slovenackom tlu уес u Х vijeku nije bilo razlike izmedu "jeri" i ј. Moze se рш­
postaviti da је, kad ве uzme u obzir Citava zapadnojuZnoslovenska teritorija, proces
izjednacavanja "jeri" ва i duZe trajao i da se kretao ва sjeverozapada i zapada prema
istoku. Osim toga, u zavisnosti od роlоија, proces је mogao iCi od kombinacije
velar + "jeri" do kombinacije labijal + "jeri", koja је, sasvim prirodno, mogla
biti kasnije promijenjena.1I
U prvoj polovini ХIII ујјekз imamo уес zavr&en ргосев оуе zaшјenе u зviпl
poloZajima: u зротеniсща зе mije!laju znaci za "jeri" i ј, јег pisci i pisari nisu mog1i
znati gdje је kome ргауо mjesto, - ali ве znak za "jeri", ро tradiciji, upotrebljava
u Cirilici sve do Vukove reforme pravopisa. Na taj пасјп је cirilicka azbuka za јednи
fonetsku vrijednost (ј) щаlа tri znaka: dva starija: i i и i noviji: ьј.

• Uporedi, izmedu 08ta10g, Ramovii: ZgSl, str. 38: ••• Tako пат tudi ta beaeda poarcdno
prita za to, da ае је proc:ea:y > i vriil v шејаЬ XI. 8tojetja" i dalje uporedi kod Koncskoga (l.tMJ,
8и. 34-35) о proccsima zamjena :у-а, koji su se пIili tamo i u XIlI-оm stoljeeu. Uporedi i А.
Вclic: Galilki dijalekat.
 IV

NAZALNI VOKALI
Као зtо smo ranije vidjeli, nosni vokali su nastali па praslovenskom tlu od
kombinacije:
tYJrdi vokal ili poluvokal + m ili D
ispred konsonanta,
ili meki vokal ili poluvokal + m ili D
ispred konsоnanеа.
Da је vokal с; nastao od е i1i ь + kons. т ili п, lako se moze utvrditi upore-
divanjem slovenskih rijeei istoga indoevropskoga postanja sa drugim indoevropskim
jezicima, i uporedivanjem srodnih rijeci и slovenskim jezicima:
1) stsl р~tь (ПАТ"), r. петь, sh. рее, gr. ?ttIL1C't'Ot; (рёti), - lit.
penld, penktas, stind. рабса (рабса, an < en), got. finf, sve od *penktis ...)j
stsl. tetiva, lit. temtjva prema glagolu temti - еетрјu - zatezati, - itd.;
и asc. рl. *kone-ns > konc; - i sl.; и part. prez. *znaje-ns > znajc; - i sl.,
uporedi i glasovne odnose и oblicima stsl. рорьnезь - popc;ti « *рорьnti ili
*popenti), sh. рорпез - popeti; vъzьmезь - V'ЬzC;ti (sh. uzmез - uzeti) i sl.
2) Isto tako, da је vokal Q nastao od о ili ъ ispred konsonanta, рошасе пат
primjeri:
stsl. Qglъ, sh. ugao, lat. angulus;
stsl. rQka, r. ryka, sh. ruka, lit. ranka (prema glagolu renkti - sabirati, zbi-
rati);
stsl. РQtь, sh. put, lat. роns - pontis (most);
stsl. ZQЬЪ, sh. zub, lit. zambas (gubica), grcki 8oIL<pot; (klinac), stind. jlimbhas
(sve od ie. *g'ombhos);
u оыiiшаa З. 1. и prezentu: *реkо-ntь « -nti > ntь) > pekQtъ (stsl.), peku (sh.) ј
па kraju rijeei -ат> -Q: *ronkam > rQkQ, *dшат > dиЗQ (- асс. sing.) i sl.

З) U mnозtvu srodnih rijeci ogleda se i prijevoini glasovni odnos и korela-

ојаша с; '" Q:
korijenska osnova prc;g- « *preng-) '" prQg- « *prong-),
prsl. V'Ьpr~gnQti, sh. upregnuti '" sQprQgъ, sh. suprug) (onaj koji је upregnut
и zajednicki rad) <*k'umprongos > sъmрrQg'Ь; - glasovni oblici ZQЬЬ
i zC;bQ (zub i zebem [prezent]) vode porijeklo od iste semanticke osnove: *g'ombh- ,..",
,..,,*g'embo(m);- nаза razlika и prijedlogu s ili sa « sъ prsl.) i su (dijalekatski
prijedlog i alternativan prefiks) < ie. *k'um (uporedi latinski сит) zasniva se па
 9S

polohju otvorenog ili zatvorenog sloga u kome se је nail0 т iza tvrdog polug1asa
(-ът + vokal + konsonant):
sъ оvьсеiQ < *sьm оvьсеiQ (> sъ оvьсеiQ), - SQidriЉьпа (kobi1a, зh. т­
idrebna) < *sumz(d)redЬьпа;
uporedi i su sedaт binjiiah (kod Njegoia); analogijskim uopcavanjem nastajali su
naporedni oblici kao saglasan 11 suglasan, sagovornik 11 sugovomik (vidi kod polu-
glasa).
Proces ет (diftong) > ~, от (diftong) > Q - i sl. moie se zaтisliti u sklopu
opceg procesa рrзl. monoftonbigacije diftobga.
Ovi procesi su se odigravali u sredini rijeci, dok su па kraju rijeei Ыli drug
uslovi za postanak nazalnih vokala. Tako, u nekim slueajevima kombinacije vokal +
+ nazalni konsonant daju па kraju rijeci nazalni vokal: zena + т > ienQ (akuz.
sing.), dok se u drugim slucajevima slicna kombinacija sa kratkim vokalom denaza-
lizovala: *gordo + т > *gordom > *gordum > grаdъ (svakako, preko *gоrdъ).
4) Od pravila da se uopce kombinacija vokal + naza1ni suglasnik ispred
suglasnika nazalizuje izuzimaju se kombinacije sa dugim i i dugim и:
lit. gysla odgovara naiem zila « *zin/s/la)?
lit. {nkstas (bubreg), stsl. isto-istese, - ; upor.
lit. glinda (*gninda), зћ. gnjida (vidi Vondrak: Vergl. Отаmm. 1, str. 49);
uporedi i gore: *gordons > *gorduns > ... grady - svakako preko *gordy.8
Napomena: Svega dva-tri primjera koji u lit. pokazuju јп u pretkonsonantskom polozaju
u sredini mogu se i druk6je protumal!iti: da sonant п ovdje predstavlja dijalekatsku baltijsku infik-
laciju, ра, prema tome, ne bismo mogli ni imati sigurnog materijala je;;o:i&og da пат danas pokaZc
kako se је u praslovenskom ponaSala kombinacija - јп + kons. u sred;ni rijel!i, а za slul!aj un + kon-
lonant mogli su vladati specifil!ni uslovi kraja rijel!i; za ovu kombinaciju primjeri kao lit. lunkas.
prsl.lyko- sh.liko (v. Vondrak: Veтgl. С7Татт. 1, str. 133) i za primjere tipa iila (str. 49) moze ае
uzeti u obzir I!ista pojava infiksacije.
(О zaтjenaтa nazalnih kombinacija na kraju rijel!i uporedi i kod Boskoviea).

5) Da su зе ovi glasovi (Q i ~) izvjesno vrijeme izgovarali nazalno i па јшпо-

slovenskom terenu, pokazuju пат:
а) glagoljske grafije,

Ь) пава јтепа u stranim i

с) i strana јтепа u павјт tekstovima i uopce u павјт izgovorima.
U gIagoljskim grafijaтa (ЭоС, :)ОС) јтато jedan zajednicki znak za оЬа
nazala, а gIavnim dijeIovima i u jednom i u drugom slucaju obiljezena је vokalska
Ьој а е ili о.

Ь) Poseban dokaz је pisanje павЉ јтепа u stranim tekstovima: MouV't'L(J.71POC

(Muntimeros, паве МQtimyrъ) - kod Konstantina Porfirogenita (Х vijek), ZevTLv~
(Centinas, пава rijeka Сеипа), - Narentanorum (Neretljana), Centena u lat. tek-
stovima toga vremena.

• u stsl. spomenicima је te!iko r87.1uciti primjere u kojima зе dubletno mijesa -9 i и, f i •

u tom smislu: sta је u tom slul!aju naslijedeno praslovensko dvojstvo (altemacije па koji nacio
u ukrStanju fonetskog i fonetsko-analogijskog procesa), а sta је u mlade spomenike ulazilo od v~
izvrsenih zaтjena na juinoslovenskim terenima. U tom smislu uporedi Т. Lehr-SрlаwiD.ski:
О dubletach sJowiamkjh z q ј u (StSkW. str. 191-195), - i tamo citiranu literaturu.
96

Stranci su, dak1e, пазе nazalne vokale slша1i јМ kao posebne glasove naza1nog
karaktera, ра su ih mogli zapisivati samo ро svojim kombinacijama: vokal odgova-
гајисе Ьоје + naza1ni suglasnik.

A1i vec и Х vijeku и stranim tekstovima imamo пазе nazalne vokale pisane sa
и, odnosno sa е, sto znaci da је to doba njihovih zamjena. То sve znaci da su stranci
ро tradiciji (kako su se nasi izgovori mog1i sIшаti u IV vijeku i dalje) posebno оЫ­
ljeiava1i naza1ne vokale, а da su ih ро sluhu и ovo doba prima1i kзо оЫcnе njihove
zamjene sa и i е.
с) Dokaz za njihov nazalni izgovor i па пазет sh. terenu jesu јоз i imena
mjesta, npr.: Supetar, Sutivan, Susak i зl., пазет jeziku prilagodena romanska
iшenа. Slusajuci od romanskog stanovnistva tadanji izgovor lat. pridjeva sаnctш
(sveti), prilagodavajuci svom izgovoru glasovnu kombinaciju vokal + п ispred
suglasnika, naSi preci nisи ovu rijee drukcije mogli primati nego u glasovnom obliku
sQtc. > SQtь > sQt, sto се u Х vijeku dobiti danasnji glasovni oblik тс-). Na taj
nacin smo dobili toponime Supetar, Sutivan, Sustipan, SuSak - u kojima зе ViJe
пе raspoznaju znacenja Sveti Petar, Sveti Ivan itd.

Prvi пазј spomenici znaju јоз za grafije starih nazalnih vokala. U Мiroslav­
ljevu jevandelju рјзе зе јоз i Jf. i А, а1ј se upotrebljavaju i gdje im је ranije bilo тјesto
i gdje nije, mjesto obicnoga е, odnosno и. А to sve znaci da su зато znaci pisani ро
tradiciji, а da se vec odavno nije озјесао poseban izgovor ovih glasova.
Od slovenskih jezika naza1ni izgovor vokala zadriao је роlјзю jezik: пщi
- m~ia (тиz - тиza), piQty (peti). Od glasovnog poloiaja u rijeCi zavisi Ьоја (v.
prvi рriшјег), а porijek1o starog tvrdog ili mekog naza1a trdieemo рсemз prethod-
пот, tvrdom ili mеkom, vokalu i uporedivanjem slovenskih jezika, koji su ih сзz­
licito zamjenjivali:

1.
Tvrdi nosni vokal (Q) razlicite је supstitucije dobio и jиznoslovenskim је­
zicima: slovenaCki о (рос, Toka < РQtь, rQka i sl.), зЬ. и (рис, тиlш), makedonski а
(рас, тalш), ili u zapadnijim govorima о (Ш ај рос, TOka)f., bugarski Ъ (pъt, nka) ј
u srpskohrvatskom зе u najsjevernijim govorima, kзјkзvзkiш i сзkavзkiш, nalazc
i podudarnosti за slovenaCkimj u jednom broju lшemз зе i umakedonskom nalazc
korijenske podudarnosti sa srpskohrvatskim (leksicke infiltracije, - ili p091jedice
starijih etnickih ukrStanja).

2.
Meki naza1ni vokal (~) ne&to ujednaCenije је zaшiјenјеп и jиznoslovenskim
ezicima, osim izuzetaka и govorima, ~ > е (и dija1ektima i poziciono е'; i sl.).

з.

Jиznoslovenska орСјја zamjena naza1nog е и vidu е prosarana је teritorijalnim

odstupanjima и pravcu otvorenijeg izgovora:

, Uporedi i Lehr-Sp1awif1ski: Kilka lIfIНJ6 о n0a6wkach praвlowWUkich. SISkW••и.

168-174.
 97

а) u sjeverocakavskim govorima iza pa1atalnih suglasnika imamo а mjesto е:

zaja < *Z~dia (zed), jazik (Ш zajik - metateza) < ј ~zykъ, pocat < poc~a
(росеа), cakati < c~kati (cekati) - i sl.;
Ь) u bugarskim dija1ektima se na1azi i mijesanje u zamjenama Q i ~ (~ > Q
iza pa1ata1nih suglasnika [о u srednjobugarskim spomenicima, redakcije staroslo-
venskog jezika, od cega se danaSnji ref1eksi ogledaju u istocnobugarskim dija1ektima,
vidi kod Boskovica, str. 63-64]).
U ponekim makedonskim i bugarskim govorima na1azimo naza1ne izgovore:
zqp (zub), c~do i sl., - ili u dekompoziciji naza1nog izgovora: zomр, rъnkа, pentok,
cendo - u razlicitim makedonskim govorima (vidi Boskovic ОИат, str. 61-63).
Saeuvanu naza1nost mozemo razumjeti kao prirodnu pojavu arhaicnijih crta u
periferijskim govomim zonama; dekompoziciju (od prostijega iduci ka slozenijem
izgovoru) moramo shvatiti kзо po;avu balkanskih dodira inojezickog sa slovenskim
Zivljem.

4.
Pitanje је: kako treba protuma~iti zamjenu , > а iza pa1atalnih suglasnika u Bjeveroa-
kavskim govorima. Najjednostavniji odgovor Ы Ыо: rezultat d i s i m i 1 а с i ј е:
prednjonepёani suglasnik + prednjonep~ani vokal > prednjonepani suglasnik + zad-
njonepani vokal.
Medutim, kad se uzmu u obzir i druge zamjene u slovenskim jezicima (u ruskom f > ја
mjaso < m4<so, pjatь < Р4<tь i вl., - а u ~eikom i slova~kom ве ukrStaju zatvorenije i otvorenijc
zamjene, dobija se drukcrja slika. Кako Bolkovic pretpostavlja: "Osnovna vrednost praslovenskoga
f u ~elkom i slova&om bila је ista - 8, koje је posle denaza1i7.8cije da10 ii dugo i kratko" (ор. cit.,
str. 64). Na osnovu svega ovoga moze se pretpostaviti otvoreniji izgovor staroga е (4< ili 8), ili,
јо§ dalje iduCi, kao lto ве је i raniје pretpostavlja1o, otvoreniji izvogor svih dugih vok81a овјш onih
visokoga reda (ј i и).
OslanjajuCi se па izgovore tipa lendo, zamp (makedonsko dija1ekatsko) i sl., Trubeckoj је
pretpostavljao diftoniki izgovor praslovenskih Q i ,; па slabosti ove pretpostavke (па svoj na~in
izraZcne i kod Vaillanta), vrl0 oltroumno је ukazao prof. Boikovic (vidi kod njega str. 60-61).
ЈоlI jedno zanimljivo pitanje Ы se mogl0 postaviti u vezi ва izvjesnim leksi&im pojavama
nazalnih izgovora starog Q u zapadnijim srpskohrvatskim govorima. Na ~akavskom terenu postoji
toponim Daтbrooica; па ostrvu Кrku od jedne starije zene ват zabi1jezio u narodnom stihu:
Rasl0 drvo dambravica, - u Imotskoj krajini zabiljezeni su primjeri guпditi I < gQdi!ti I i (М. Si-
mundic u svojoj doktorskoj disertaciji)"; u Crnoj Gori: ran~ica (rucrca). Na prvi pogled kao da Ы
8С mogl0 govoriti о kakvim periferijskim govorima koji su safuva1i naza1ne vokale (bar tvrdi vokal),
ра da је u mije!lanju ва ostalim govorima ta pojava il~z1a, а da se u ovim navedenim leksemama
nalaze razasuti ostaci toga starijega, periferijskoga stanja. Medutim, mozemo dati drugo, mnogo
uvjerljivije tuma~njc: kao i u drugim sli~ slul!ajevima (vidi kod l-ta odnos Еш" lI11јјen i зl.),
nazalnc izgovore 8U mogli primiti na!li ljudi od starosjedilaca, koji BU ih u nazalnom obliku, pri-
kladnom za njihov izgovor, ~uva1i duZe, i predava1i ih na!Iim ljudima u svom izgovornom obliku.

• М. Simundic: GotJor lтotJu 1wajin, i В,Ыј, (rukopi8 8tr. 87. - u izdanju Akademije
ааш i umjctnosti BiH. - Saraicvo).
 VOKALNO r i 1 (г, 1)

U praindoevropskoj zajednici su postojale vokalne likvide r i 1, i to razlicitog

kvantiteta: kratki i dugi (г, f, 1, ј, vjerovatno izgovarani i sa kakvim prizvukom
poluglasa, а mozda i sa raz1ikom и Ьојј и vezi sa susjednim suglasnicima). U indo-
evropskim jezicima su se razlicito reflektovale ove slogotv01-nе sonantne vrijednosti
i razlicito su se glasovne vrijednosti slile и danasnje srpskohrvatsko r vokalno
starije 1 vokalno, koje se 1 kao takvo јов moze naCi и павјт dijalektima.

Ј. r vokalno (г)

1.
r~l!~t_aJ:"Qr. voka1no iruЮevгорski
jezici su оЫспо razvija1i sa kakvim vokalskim
dijeloЦb _-pretpozitivnim ш. postpozitivnim (ispred sonantskog јlј iza sonantskog·
dijela), negdje и zavisnosti od polozaja и rijeci. Samo је staroindijski эасиvао kratko
r vokalno: mrtas (mrtav, umro), а ostali su ј ezici dobij аН r sa vokalskim dij еlот
- npr.: lat. mors - mortis, starovisokonjemacki Mord (ubijstvo), litavski mirtis
(smrt), mirtas (mrtav), stsl. sъmгьtь (о izgovoru vidi nize). Medutim, dugo vokalno
r је и staroindijskom ~zdvojil0 рипј, i to dugi, vokal: purvas (prednji), -lat. primus
(prvi), lit. pirmas; stsl. pyьvyj.
J1a1tijskoslovenska zajednica је razvila pretpozitivnu vokalsku vrijednost
ispre.4 soniinta u vidti i Ш и. Posto је и praslovenskom jeziku svako kratko i ш·u
zamiie.Iljsn~. sa ь i1i Ъ, onda smo dobi1i mjesto prastarog vokalnog r glasovne "Ф~Ј­
nosti (6:;' i1i ЪУ (bez stare raz1ike и kvantitetu, kao sto se иорсе izgubila razlika izmedu
dugih' indoevropskih i kratkih diftonga).
Osim diftonskih kombinacija (ьr, ъr) zajednickoslovenski је јтао i kombinacije
гь, rъ od starih уј, ru: vъskrbsnQti, - krъvъ - асс. sg. (lat. cruor - krv, itd.),
grъmeti i sl. (uporedi gгоmъ i sl.).
U ргasl0vепskощ su se, svakako, raz1ikovale ро izgovoru kombinacije ьу,
ЪУ i уь, УЪ. Medutim, и staroslovenskom ро l1аСјпи pisanja пета razlike izmedu
ЪУ i УЪ i izmedu ьу i уь: jednako se рјви sve vokalske vrijednosti и rijeCima kao:
krbstъ (krst) i sъmrьtь (smrt) ili krъvъ (т) i skгъЬь (skrb) < sъkъгЬь (uporedi
ruske glasovne oblike ovih. i srodnih rijeCi).
U staroruskom пасinи pisanja ta se razlika jasno vidi: smьrtь, skъrЬь i 81.
аН krъvь. Da је, јрзk, u 8taroslovenskom izgovoru P08toja1a razlika izmedu уь i
ьу i УЪ i ЪУ, imamo jasan dokaz:
 99

и mladim spomenicima, gdje se koji put (kad se odstupal0 od tradicije и pi-

sanju) poluglas и jakom polozaju (zatvoreni slog) zamjenjuje vokalom е, odnosno о,
nalazimo pisane primjere kao: krovъ i krestь (poluglas zamijenjen и pune vokale),
npr. и Klocevu zborniku:
krovъ, slеzъ, mjesto slьzъ - gen. рl. od imenice slьza, i вl., ali nikad nemamo
takvu· zamjenu poluvokala и rijecima tipa sъmrьtь i skrobL (и kombinaciji ва роlи­
glasom prepozitivnog porijek1a). То znaci da и rijecima tipa sъmrьtь, skrъbL nije
Ыl0 poluglasnicke vrijednosti, da smo, u stvari, imali neko vokalno r, а da su znaci
sluzili вато kao grafije da obiljeze slogotvorni karakter sonanta. Kijevski misal,
najstariji saeuvani staroslovenski spomenik, mijesanjem и pisanju srLdLce i sгъdьсе,
sъmгьtь i sъmгъtь, pokazuje da и staroslovenskom izgovoru nije Ыl0 razlike и boji
izmedu br i or.
2.
Na citavom srpskohrvatskom terenu sve cetiri stare kombinacije br, ъr i
rb, ro « ir, ur i ri, rб) potpuno su se izjednacile, tako da smo dobili danasnje nase
slogotvorno r:
smrt, krst, krv, skrb i sl. (mjesto starog: sъmьrtь, krLstъ i sl.).
Porijek1o danasnjeg naseg r vokalnog najlakSe mozemo utvrditi uporedujuCi
nase rijeci sa ruskim:
smrt, r. smertb; krv, r. krovb; krst, r. krest; skrb, r. skorbb itd.
Ruski jezik је potpuno sacuvao razliku izmedu starih kombinacija br, rb,
or, ro i ро boji vokalskoj i ро polozaju poluglasa, па taj naCin sto је od br i or dobio
er, or, а od rb i гъ - re, ro
(dobio је mjesto svakog poluglasa punu vokalsku zamjenu па istom mjestu, bez
obzira па polozaj и zatvorenom ili otvorenom slogu).

3.
Iz svih ovih ovdje dosad pokazanih cinjenica mozemo izvesti zak1jucak о
evoluciji starih (ranijih praslovenskih) grupa: ir, ur i ri, ru.
р r v а sljedeca faza:
Lr, ъr (diftonske vrijednosti) ,...., rL, rъ (sonant + poluglas);
d r и'""g а kasnija:
Ьг, ъг (poludiftonzi) ,...., rL, rъ (reduciran poluglas и prepozitivnom pol0zaju);
t
t'""r е а - и doba razdvajanja jezickih i dijalekatskih grupa:
а) staroslovenska i иорсе juznosl0venska:
r « ьr, ъг) i rL, rъ (smrtL, аН krъvъ i sl.;
Ь) istocnoslovenska i dr.:
~, ~ ,...., rb, ro (zadrZano stanje iz prethodne praslovenske faze);
с е t v r t а - и posebnom zivotu jezika i grupa:
а) јшnоsl0vеnska:
r « ьr, ъг), rb, ro > r;
Ь) istocnosl0venska:
Ь.,!, ~> ъ, ъг (punavrijednost poluglasa, regresivan proces) > er, or, -
rb, ro > re, ro (puna vokalizacija poluglasa).l
1 Uporedi N. van Wijk: Les groupes ъг, ЬГ, ъl, ыl вn slafJB et еn rшsе, JF XVHI, str. 39--47;
8а dosta uvjerljivijih podataka se tamo govori о glasovnim vrijednostima i о evoluciji ovih prsl.
diftonga; uporedi izmedu osta1og па str. 40 о u stvari slogotvornoj vrijednosti: т,l sa prizvucima
tvrdog ili mekog poluglasa.
100

4.
Strane rijeci sa kombinacijaтa voka1 + r ili r + voka1 и starijem stanju
naseg jezika primane su sa r voka1nim:
Grk od lat. Graecus (сзk i sa dugim voka1om), Grgur - grcki Gregorios,
trpeza - trapesa, mrginj - uporedi tal. margine, Trst - Tergeste; crkva
ир. пјет. Кirche (starogornjenjemacki Kircha i sl.).
Stranci, kad su slusa1i паЗе r voka1no, posto ga nisu ima1i и svom izgovoru,
pisaH su ga sa ет, јт, тј i sl.:
Terpimir, Tirpimirus, Tripimir (Trpimir), Virbica (Vrbica) i sl. (uporedi
kod ВеНса, ор. cit., str. 75).
(stari tekstovi јоз prije nasih pisanih spomenika). Na sHcan nacin se r vokalno
obi1jezava1o i и nasim docnijim tekstovima pisanim latinicom sa ет ili ат: kerst
- karst, parvi (krst,~prvi):i sl.
U starim Cirilskim tekstovima pise se r vokalno sa ГЬ, rjede ро pravom iz-
govoru saтo sa т: srdce, skrbb i sl., а ponekad, и zapadnijim krajevima, pod uticajem
pisanja и latinskim tekstovima, i sa ат ili ет: karstb, Serbinb, tverdi i sl., аН svuda је
izgovorna vrijednost Ыlа saтo r voka1noga. Od ruskoslovenske knjizevne skole
и 18. vijeku и cirilickim tekstovima vlada ruski nacin pisanja - SerЫпь, cerkva
i sl. - sve do Vukove reforme i konacne pobjede Vukova pravopisa.
U nekim cakavskim govorima mnogo kasnije se је od zajednickog srpsko-
hrvatskog r vokalnog razvija10 negdje ат negdje ет: parst, karv, ili drugdje pers,
kerv i sl., pojava, svakako, nasta1a и procesima medujezickih dodira i и situacijaтa
biHngvizma.

п. 1 vokalno (l)

1.
Na isti nacin kao i r voka1no razvija10 se i 1 vokalno od praindoevropskog
do najstarijeg stanja naseg jezika, i па isti nacin smo od zajednickoslovenskih kom-
binacija:
ы1' ъl; lь, lъ postalih od Јl, иl; Н, lи
dobiH staro пазе 1 voka1no.
Od indoevropskog *vlkuos dobiH smo, preko *vilkus (Htavski vilkas) prsl.
*vы1ъъ (stsl. vlьkъ, pisano cesce vlъkъ), сети odgovara и staroindiskom vfkas
(и stind. se cesto jednaCilo 1 sa r - dija1ekatska pojava, koja је preovladavala и knji-
zevnom jeziku), grcki liikos (лuхо~), lat. lupus; od *pJnos, preko *pilnos (Ht. pllnas,
stind. рйrnаэ, uporedi i lat. plenus) dobili smo praslovensko *ръlпъ, sh. pun -itd.
Опо sto је reeeno za паСјп pisanja r vokalnog i za glasovnu vrijednost и stsl.
vrijedi i za kombinacije poluglasa sa 1.

2.
Као i kombinacije ьт, ьт; ть, ть izjednaCile su se od najstarijih vremena па
srpskohrvatskom terenu kombinacije ы1' '61; lь, 1'6 и vrijednosti jednog 1 vokalnog.
То takvo 1 vokalno sacuva10 se и timoCkom govoru istoCne Srbije nepromijenjeno:
vlk, slza, vlna i 'эl.
 101

u luZni~koj varijanti isto~nosrbijanskih govora razvio se uz ovakvo 1 jedan

postpozitivni poluglas
vlbk, slbzs, vlbna i 81.
(ovo su sve govori, kao 81:0 znamo, koji ~vaju i stari poluglas).
U рrizrenskо-јшпоmоrаvskој zoni пазih, и mnogom smislu najarhai~nijih,
stokavskih govora vrl0 rano su se dobile zamjene lи i и:
sluza, slunce, ali6yuk, ~ut, ј abuka i sl.
Mogla је biti prvobitna zamjena и zavisnosti od kvantiteta (п а k п а d п о s t v О -
r е п о g): i > lи, (> и ра da se розlijе и шiјеSanји govora taj odnos poremetio.
Interesantno је to зtо se и najstarijim cirilickim spomenicima javlja koji put pisano
slunce - tako i и Мiroslavljevom jevandelju, zatim i и Vukanovu, pisanom и Zeti
(isto tako i и jos ponekom spomeniku), зtо Ы upucival0 па to da је prelaz l(mo~da
samo dugog) и lи vrl0 starog vremena.
Ја mislim da је to stara pojava prenesena sa prizrensko-moravskog terena, i da је ona otuda
dol1a u tekst svih spomenika koji је, Ьо izuzetnu, јтаји. Stjepan Kuljbakin је u svoje vrijeme,
sa dosta raz10ga pretpostavio da је Мiroslavljevu jevandelju (pisanom negdje па Limu, u tadanjem
Нити) prethodio stariji tekst srpskohrvatske redakcije pisan u jugoistol:!nijim krajevima, u priz-
rensko-moravskoj zoni, vjerovatno. То тј је vjerovatnije nego da је ova pojava,kako је pretpostavljao
rrof. Beli~, bila nekada raSirenija prema zapadu; treba imati па umu i kasnija migraciona strujanja.·
Cisto 1 vokalno ili izgovor sa jos kakvim vokalskim dijelom nalazi se jos и
cakavskim govorima Kvarnerskih ostrva, па Krku npr. (zatim se nalaze i promjene
1 vokalnog и vrijednosti 'е! ili о! ili al): jablko, slzi, mlzen i sl. и mjestu Riznu; ЬelЬe
(ЬиЬе), jabelko и Vrbniku i и Omislju; - solzi, pomolzi [pomuzi] и Omislju, а па
ostrvu Losinju al: '{Ја/па [vuna], mаЩ [mu~i] itd.; vidi kod Be!ica: OJstShJ 1
str. 76.
Iz svega ovoga vidimo da su nasi periferijski govori krajnjeg istoka i krajnjeg
zapada jedni sa~vali 1 vokalno, јеdni dobili 1 sa јоз kakvom postpozitivnom ili
prepozitivnom vokalskom vrijednosCu.

З.

Velika oblast centralnih govora i vecine periferijskih razvijala је zamjenu

и pravcu obicnih vokalskih vrijednosti, i и vecini ovih govora razvice se cisti vokal
и. Zamjenu 1 и и mozemo па raskom terenu konstatovati sredinom 14. vijeka:
bugare (1349), d8ge, p8no - и poveljama. Bosanske povelje pokazuju razlicite
zamjene: u (kao и raskim), i posebno: ио ili о: dНzanь, h8mьskа; рНоtь ,homLske
i sl. Svakako је Ыl0 teritorija sa zamjenama 1 dugo и ио, 1 kratko и и, kako to cesto
pokazuje pisanje imena: v80kL (Vuk), ali V8kась (УШас). Тоте odgovara i Div-
kovicev jezik (po~etak 17. vijeka) iz istocne Bosne, v80k, оЬ80Ю (obuci); toma~iti,
konuti (kuniCi) i sl. 1 danas mjestimicno и bosanskim govorima iшато ио mjesto
1 voka1nog и dugim 81ogovima (zouc и centralnoj B08ni i 81.). U dubrovackim ро­
veljama, ра i kod dubrovackih pisaca, na1azimo sve ove vr8te zamjena. Sto и Ьо-
8anskim i dubrova~kim poveljama nalazimo i рiзanје /и, nece to biti kakav uticaj
raski, iz istocnijih krajeva, nego se to mogl0 desavati pod uticajem tradicionalnog
• Stj. Kuljbakin: Paleogтafska i јепОш ispitifJanja о MiroslafJljefJu jefJan4elju, Sremski
Karlovci 1935.
 102

pisanja 16. vijeka i pisanja ро sluhu и (Н) - nastajale su kontaminacije: pisalo se

nekad, npr., vlьkась а nekad vНkась, ра odatle se koji put moglo napisati i vlНkась.
Ruski jezik је razvio stare kombinacije 1 sa poluglasom па slican nacin па
koji је, vidjeli smo, razvio kombinacije r sa poluglasom, samo nije sacuvao razliku
izmedu starog bl i 'Ol. U ruskom је svako nepalatalno 1 (l iza koga nije Ыо palatalni
vokal) dobilo tvrdi izgovor (zadnjonepcani), koji је izazivao izjednacavanje mekog
. sa tvrdim poluglasom ispred sebe: volk (vuk, uporedi lit. vilkas), dolg (dug, gotski
dulgs). Onda пат је razumljiva i razНka u evoluciji bl i l'О: bloha (buha, lit. blusa),
sleza (suza), - uporedi - volk i sleza.
 VI
METATEZA GLASOVNIH KOMBINACIJA от, 01, ет, еl

QUkvida ~etateza)

1
Glasovne grupe or, 01, ет, еl ispred konsonanata (upravo kombinacije diftonske
vrijednosti reda r i [), Ыlе su, svakako, u procesu mijenjanja јов u шој slovenskoj
zajednici, ра su svoj definitivni razvitak dozivjele razliCito u grupama slovenskih
jezika. Drugi indoevropski jezici su sacuvali odnos ро polozaju vokal + sonant,
kao sto to pokazuje uporedivanje najobicnijih primjera: lat. porcus - srpsko-
hrvatski prase, njemacki Berg - sh. breg (brijeg) i sl.
Pri uporedivanju rezultata dobijenih u procesima ove glasovne pojave moze
~ирazШ: '
1) da su istocna i juznoslovenska grupa jezika, svaka za sebe, dobile svoje
posebne rezultate, jedinstvene za svaku od ovih dviju grupa ponaosob, а da se и
zapadnoj grupi razlikuju sjeverni jezici (poljski i srodniji) i juZni (ceski sa srodnim)
- pored izvjesnih slicuosti i u krugu ovih dviju podgrupa;
2) da је samo juznoslovenska grupa dobila jednaku zamjenu i па pocetku
i u sredini rijeci i pod razlicitim uslovima intonacije, dok se u оЬје ostale grupe
zamjene razlikuju u zavisnosti od 'polozaja, i па pocetku rijeci u zavisnosti od in-
tonacije;
3) da su pod odredenim uslovima intonacije (stari slovenski akut па pocetku)
svi slovenski jezici u ovoj promjeni jedinstveni.

1. Sredina riJe~i

U istocnoj grupi:
-от- > -ото-: ruski gorod < *gогdъ, korova < *korva;
-01- > -010-: ruski golova < *golva, s010тa < *solma;
-ет- > -ете-: ruski bereg < *berg, Ьетemја < *berm~;
-е1- > -010- (-еlо)-: ruski m010ko < *melko, polova < *pelva;

- metateza sa "polnoglasijem", s tim sto је priroda glasa 1 uslovi1a о mjesto е.

U juznoj grupi:
-от- > -та-: sh. grad, krava;
-01- > -lа: sh. glava, slama;
-ет- > -тё-: sh. breg (brijeg) , Ьreme;
104

-el- > -Il-: sh. mleko (mЩеko), pl8'lJa (plj8'lJa);

metateza sa duljenjem (or > то > та, 01 > 16 > lа itd.).

U zapadnoj grupi:
а) u poljskom
-or- > -то-: gr6d (izgovor grud, kaзniје mijenjanje Ьоје), krowa;
-01- > -10-: glowa, sloma;
-ет- > -r'e-/-rze-/: Ьrzeg (izgovor Ыес), Ьrzemi~;
-еl- > -Ie-: mleko, рlешу (plur., -mеkinје);
metateza оЫспа, bez duljenja (izumrli polapski jezik је imao i or bez metateze:
vorna = vrana i sl.).
U ceskom, Ьо i u juZnoslovenskim jezicima:
hrad « grad), krdva; hlava, sldma;. bfeh (brij eg), Ыemeno; mleko, pl8'lJa:
metateza sa duljenjem.

2. Na po~etku rije~i

1
1) Pod starim slovenskim, iz indoevropskog nas1ijedenim, uzlaznim akcen-
tom (') svi slovenski jezici imaju metatezu sa duljenjem:
ruski ralo; sh. ralo; poljski radlo; ceski rddlo < *6rdlo (uporedi от- u glagolu
orati).
2) Pod raznim drugim uslovima intonacije, samo јщпоslоvепski jezici imaju
metatezu sa duljenjem (dakle, u svim polozajima metateza sa duljenjem), а svi
osta1i jezici - оЫспи metatezu:
ruski rovnyj , poljski rowny, ceski rovny; sh. ravni;
ruski 10dъja; poljski lod'; sh. lada (*оldьјi) i sl.

II
Копасап razvitak u procesu likvida-metateze, kao sto se vidi, zaVlSlO је
od uzajamnih teritorija1nih odnosa medu slovenskim jezicima poslije raseljavanja,
- zajednicka osobina јщпоslоvепskih i јшпоg dijela zapadnoslovenske grupe
jezika - metateza s а d u 1 ј е п ј е m svakako је i posljedica starije teritorija1ne
veze ovih еtniсюЬ grupa (i ova pojava, kako ја mis1im, итanјије vrijednost dokaza
za nekadaSnji јщпоslоvепski prajezik).

III
Izvjesna odstupanja od ovako date slike u zamjenama u pojedinim slovenskim
jezicima i njihovim ще ili sire srodnim grupama, mogu se tumaciti:
1) јоз neizvrsenim procesom u doba raseljavanja slovenskih etnickih grupaj
2) njihovim mijesanjem sa starosjediocima i novim susjedima;
3) а nekad posebnim polozajem koje od ovih glasovnih grupa u vezi sa gla-
sovnim kombinacijama u rijeei.
 105

Sematski pregled:

dif-I
tong praslovenski I ruski poljski Ceski 1srpskohrvatski
1) *gordь, 1) ото: g6rod, 11) то: gr6d, 1) та: hrad, та:
or
'-'
*огvьпУi kor6va I
krowa, rowny krava, radlo ~ •
grad, krava,
2) *6rdlo 2) та: ralo 2) та: radl0 2) то: rovny ralo, ravni

'
*Ь егgь, *mertl'Ieтe: Irze: (= ze): те:
'I
re: ?~egllbrij~g~
ет
bereg, иmегеtь brzeg, mrzec ЫеЬ, mi'iti IImret1 11 mrlJetl
lа:

'
l ' * 6lm 1010: golova,
* 110: la:
01 1 go va, s а so16та glowa, sloma h1ava, зlата glava, sHlma
010 (еЈо): lе: lе:
mleko, lе: mleko 11 тli-
el *melk~, *pelva
'-' molok6, po16va mleko, plewy pleva( < рlеуа) jeko, pleva,
pljeva

Tako, и staroslovenskom jeziku odstupanja od juZnoslovenskog pravila za

likvida-metatezu kao albdii (pored lаdьја), albkati (biti gladan) i зl., mogu doci
otuda sto su izvjesne rijeei Ыlе па Balkanu pozajmljivane prije likvida-metateze,
ра su ih i juZni Sloveni mogli sluSati od stranaca kao svoje rijeei и drugom obliku
i nekad ih па nov пасјп prilagodavati svom izgovoru - aldii - albdii i sl. Na пе­
kakav slican nacin, и vezi sa mijeSanjem izgovora i и vezi за pozajmljivanjem nasih
starih rijeci, moze se tumaciti i srpskohrvatsko odstupanje и rijeci rob (i и staro-
slovenskom ponekad гоЬъ mjesto оЫспо гаЬъ). Posebne prirode зи odstupanja
kao и grupi 01 iza izvjesnih pa1ata1nih suglasnika, gdje se pokazuje nesaglasnost:
stsl. сlепъ i сlanъ « *сеlпъ); зЬ. clan i(dija1ekatski Ыеn,-Щаn иlјјеn, slovenac-
ki clen; сезю Ывп i (dija1ekatski) сlаn; poljski czlon, ruski clen (iz staroslovenskog), а
staroruski сеlепь; ukrajinski сеlвп; pored pravi1nog srpskohrvatskog z1ijeb «*zelbъ)
и сеЗkоm је ШеЬ i ШаЬ; и poljskom zlob i dija1ekatsko zleb i sl. Ruski oblik celooek
i poljski clowek odgovaraju starom сеlvеkъ (kako se moze pretpostaviti), a1i пазе
cooek - covjek (od clovekъ), и сеЗkот Clovek, daje metatezu bez duljenja. U svakom
зlисаји grupa сеl - pod uslovima metateze mora1a је imati izvjesne specificnosti
и izgovoru, makar dijalekatske.

4.
U ranije vrijeme зи пазј preci pri1agodavali svom izgovoru glasovne
oblike stranih rijeei за grupama vokal + sonant 1 ili т:
Мlеtь prema Melita (ј и slabom polozaju);
Sremb - grcki Sirmion (O"LP(.LLOV ), lat. Sirmium;
Mratin - Martinus (uporedi Mratinj dan, Мтасјnје - јте sela - i sl.),
RaЬ - АтЬа, klak - пјеm. kalk,
a1i dosta rano su зе bez metateze mogle izgovarati i strane i',_domace rijeei:
svakako је ranoga porijekla geografsko ime Durmitor (pretpostavlja se naziv
prema latinskom_dormire) primljeno i osta1o bez metateze;
lО6

u nasem glagolu plandovati - ogleda se metateza i и vezi sa gubljenjem p~lи­

glasa - polbdbn-ovati (jedini primjer, - oko pola dana biti и hladu - poldnovatt >
> plandovati), аН mnogobrojni primjeri rijeci: toponimi kao OlSava « *Ol~­
hiava i sl., zatim сornјј, donji (dolnji) i 81., poslije gubljenja poluglasa, роkazщи
јов i и 10. i 11. vijeku normalan izgovor bez metateze. Od toga vremena su se mogle
nesmetano primati izgovori и 8tranim rijecima kao Матko, Матејn i 81,1

1 О prirodi izgovora pras10venskih kombinacija or, 01, er, еl ispred konsonanta i о procesima
do rezu1tata koji su dobijeni u slovenskim jezi~kim grupama napisano је dosad mno§tvo studija
i dato dosta razliCitih оЬјаilпјепја u istorijskim gramatikama. Izmedu ostalih tuma~nja, vrijedno
је uputiti па raspravu Т. Lehr-Splawinski: О trw. pTzestawce pJuпnych w jt;zykach sЈаwiашkiсh,
StSkW, зП. 231-249; manje ili ујilе, ukazival0 зе је па osnovno po1aziilte od diftonilke vrijednosti:
or, 01- sl.; dalja evolucija је јМа, svakako, od ja~anja sonantskog karaktera glasova т, 1, - Ito је,
iC8srЩе, izdvaja10 voka1sku boju i u postopozitivnom po10zaju (or > о[ > or:l) - odat1e je%dolazilo
do potpune metateze, sa odrzavanjem punog (dugog) slogovnog kvantiteta (juinos10venska, i
~ilkos10va&a grupa, оуа druga sa posebnim razlikama па po~tku rije~i) ili bez toga odrzavanja
(poljska grupa, izuzimajuCi kasnije sekundarne duiine), - dok је па drugoj strani ruska grupa,
osim po~etka rije~i (akcenatski poziciono), ravnomjerno usaglasila pretpozitivni i postpozitivni
~isto vokalski elemenat. Uporedi kod Splawinskog tabelu па str. 248-249. О karakteru diftonilko-
80natskih kombinacija uporedi i kod МeiJIe(t)a: SICmm, 8tr. 57.
 VП

PROMJENA L U О

Na kraju sloga i па kraju rijeci nasao se је glas 1 poslije gubljenja poluglasa

(dаlъ > dalъ > dal; mоlъЬа > тоЉа i sl.). Као sto smo prije vidjeli, poluglas је,
gubeci se, ostavljao izvjesne posljedice i па izgovor sonanata ispred njega ili vokalske
glasovne vrijednosti ispred njih (vidi gore kod poluglasa). Moze se pretpostaviti
da је 1 ispred poluglasa koji se gubio, ostajuCi па kraju sloga, moralo biti vokalizovano
do izvjesne mjere (dаlъ > daJ). Ako је 1 и tom slucaju Ыl0 па kraju suglasnicke
kombinacije, onda је ono, kao i ostali sonanti, razvijal0 ispred sebe sekundarni
poluglas (оblъ > оblъ > оыl > оЬъl > оЬаl i sl. - vidi gore), а ako је ispred
njega Ыо kratki vokal, ро орсет pravi1u duljenja kratkih voka1a и ovakvoj poziciji,
morao se је taj vokal du1jiti (uporedi Ьusёnъ - busena < Ьиsenъ ... > Ьusёn -
busena i sl.). Medutim, kao da do ovoga duljenja nije dolazilo saтo kada se и ovak-
voj poziciji nasao о v а ј sonant, nego је, mjesto toga, 1 zadrzal0 izvjestan vokalski
karakter (kao, recimo, kad danas izgovaraтo pozajmice nikl, bicikl i sl.). (U stvari,
moze se, sa dobrom vjerovatnocom, pretpostaviti da smo јтаli diftonsku vrijednost
и kombinaciji vokal + 1 па kraju sloga: dalb > d~ - diftonski izgovor sloga,
slicno danasnjem slovenackom izgovoru Ыц - mjesto pisanog biI - naSe то.)
Stoga su nastali usl0vi: а) ili da se ovakvo 1 vokalizuje јасе i promijeni и pun vokal,
Ь) i1i da se devoka1izuje i izjednaci sa obicnim 1. Ovo se prvo desilo и centralnim
stokavskim govorima а drugi slucaj је postao oznaka svih arhaicnijih govora i os-
tala dva nasa dija1ekta. Ako se 1 и о mijenja10 iza dugog vokala, ovaj vokal ispred
njega se morao skratiti, - to znaci da је njegovo kvantitativno jacanje u pravcu
punog vokalskog izgovora isl0 па stetu kvantiteta prethodnog voka1a (dva puna
kratka sloga zahtijevala su skraCivanje prvog elementa и ranijem jednom diftonskom
sI0gu): Ьеl - bela > Ьео - ЬёН! (> bela, Ыје!а); diil - diilll > dCio - dala
« diilll) i sl.
Izgovorna Ьоја novog voka1izovanog 1 је svakako Ыlа drukCi.ja od starog 1
voka1nog, tako da зто и ovom зlисаји dobili njegovu zamjenu U vidu voka1a о:
dal > dao (a1i dala - dalo), deIba > deoba C/I dioba); prilnuti (staro *рri1ърПQti >
> рrilЪПQti > prilnuti) > prionuti (danas se ne osjeca vise odnos ро srodstvu
lepiti, lijepiti : prionuti).
Slucaj sa glasom 1 па рости rijeci iza koga је iscezao poluglas u primjeru
lъzicа > lъzicа, pokazuje interesantnu nestabilnost u boji vokalizovanog 1: и go-
vorima јтато oblike:
а) ozica, 1 > о; kao i inace па kraju sloga;
Ь) шicа (и Crnoj Gori, VasojeviCi - i drugdje): 1 (potpuno vokalizovano)
daje и, kao obicno 1 unutar rijeei);
108

с) zlica, - metateza i, prirodno је, devokalizovano 1 (uporedi kod poluglasa).

Promjena 1 и о па ыаји rijeci i па kraju sloga иорее moze se konstatovati
krajem 14. vijeka: konavaoski (od kоnavalьskyi >konavalski), napisano и Bosni
1391. godine, власте(,), gen. рl. 1397). Od pocetka 15. vijeka ovakve primjere
sve сезее sretaтo i и zetskim, raSkim i dubrovaCkim spomenicima: де(,), весе(,) ,
изпи(,)-itd. (vidi ВеНе: OlstShJ 1, 87.). Moze se pretpostaviti dajepromjena sa
bosanskog terena iSla postepeno prema jugoistoku.
Od druge polovine 14. vijeka do druge polovine 15.-og proces ove promjene
је Ыо zavrsen па velikom dijelu stokavske teritorije. Da ovaj nov proces nije Ыо
teritorijalno ogranicen па centralnu Stokavsku oblast, koja је, otprilike и isto vrijeme
razvijala proces stvaranja novog akcenatskog sistema i dr., pokazuje to sto su ga
doziv;eli govori danaSnje zetsko-novopazarske oblasti, i dalje, koji su inace ostali
па starijem stupnju razvitka.

Ne mozemo reci koliko је vremena па ovom terenu trajala bezizuzetna za-

konitost: 1 па ыаји rijeci ili 1 + konsonant daje 0(+ kons.), jer se и spomenicima
mijeSaju tradicionalno pisani oblici: дiшь i pravi glasovni izgovor: ДЋ(,) - i sl.,
аН је, svakako, rano glasovni zakon ove promjene izgubio svoju vrijednost, tako
da se 1 ponovo mogl0 naci i па ыаји rijeci i иорсе па ыаји sloga. Otuda su nastale
razne mogucnosti za analogijski proces uspostavljanja glasa 1 па kraju rijeei i па
ыаји unutarnjeg sloga и rijeci.

Лkо је ispred promijenjenog 1 и о Ыо vokal о, onda se udvojeni vokal saZimao

и dugo о: sоlь > sol > soo > 50; аоlъ > dоlь > аоl > аоо > do i sl.

Svako danaSnje 1 па kraju sloga: а) ili је и domaeim rijecima uspostavljeno

pod uticajem drugih oblika promjenljive rijeCi, Ь) ili је и stranim rijecima prim-
ljenim kaзniје kad zakon promjene nije Ыо vise па snazi, с) i1i је и starim pozaj-
micaтa uspostavljeno и starom glasovnom obliku pod uticajem crkvenog jezika.

А) U doma~im rlJe~ima

1) Dosljedno ovu promjenu је saeuvao oblik radnog pridjeva kao obiljezje

za тиЗld rod:
dao : dala - dalo; Сио : еиlа; рlео : рlеlа; nosio : nosila - i sl.
2) Imenice mшkоg roda sa nekad promijenjenim 1 и о ili ga tako euvaju
(orao i sl.), ili su, pod uticajem zavisnih padeza, uspostavile 1 i и nominativu: Zdral :
: zdrala i sl., ili se javljaju dvojaki oblici: val : vala (obicnije) i vao : vala; odjel : odio
- odjela i 81. Na 8litan natin 8е ропзSаји i pridjevi 8а promijenjenim 1 па kraju
и muskom rodu: topal i topao, оЬаl i оЬао (пеоЫCniје); cio i cijel, ali и ekavskom
saтo сео; Ыјеl (zastarjel0 Ыо) : Ыјеlа, аН ekavski saтo Ьео - bela i 81.
Imenice sa о ispred 1 danas пат se и knjiZevnom jeziku javljaju isto tako sa
dva oblika: vo i vol, do i dol, so i sol i sl. Ovi oblici sa uspostavljenim 1 и nominativu
singulara, ро[ svoj prilici, nisu nastali па оЫсan nacin: vracanjem glasa 1 iz zavisnih
padeZa (njih i пета и centralnim i istocnijim krajevima koji imaju ovu glasovnu
promjenu), nego su uneseni и knjiZevni jezik iz zapadnijih govora, iz govora koji
иорсе nemaju promjene 1 и о.
 lО9

3) U unutarnjim slogovima kod imenica: а) negdje se promjena dosljedno

wva u kategorijama izvedenih rijeci, i Ь) а negdje зе 1 mogl0 unositi pod uticajem
srodnih rijeei ili drugih padeznih oblika:
а) и izvedenicama tipa praonica « рralьпicа), 10zionica, topionica i 81.
imamo dosljedno saeuvanu promjenu;
Ь) imenice zenskog roda за sufiksom -Ьа (ьЬа) isto tako cuvaju ovo stanje:
dioba (deoba), зеоЬа, тоЬа i зl., ali је stvorena moguCnost da nastane i novi oblik
за 1: тоЉа (nova пјес i novo znacenje);
с) imenice srednjeg roda tipa зеосе « зеlьsе), krioce, podgroce i зl. imaju
nekad i uspostavljeno 1: зе/се, krilce i зl. за mogucnoscu nijansiranja и znaeenju
(uporedi krioce i krilce); sjesti и krioce, аН krike od pi1eta i зl.;
d) imenice muskog roda за zavrsetkom -Јас « lьсь) и ovom smislu зе пе­
jednako ропа§аји:
Лkо su izvedene prema glagolima за znacenjem vrsioca radnje (Ш n08ioca
radnje), onda im је knjizevni ob1ik за promijenjenim 1 па kraju sloga: тоlilас : то­
Носа « тоlilьсь : тоlilса) - gen. рl. тоlilаса; rukovodilac: rukovodioca,
rukovodilaca; spasilac : spasioca; imalac : imaoca. U narodnim govorima је rasiren
glasovni oblik за analogijskirn о i u nominativu sg. i и genitivu plurala: nosioc : по­
sioca : nosi6ca i зl. Pod uticajem ovakvog izgovora uobieajen је Ыо i izgovor за
о i u dalje izvedenim imenicama sa -stvo « -c-Lstvo < *-k-Lstvo): stvaraostvo,
tuziostvo i зl. U рiзanот izrazu пат зе javlja pravi1no stvaralastvo, pregalastvo,
ali је Ыl0 pogresno иоЫсајепо tuZiostvo - и пазој administrativnoj praksi. 1 u
najnovijim pravopisnim pravilima utvrden је ob1ik: tшilа§tvо, tuzilacki, branilaCki
i зl. Novi pravopis је stvarno uticao da isceznu izgovori tuZioc, tшiоstvо, - i зl.
Imenice па -lас izvedene od pridjeva за znacenjem nosioca озоЫпе usta1i1e
ви oblik за analogijskim 1 mjesto oeekivanog о: nevaljalac : nevaljalca; Ыјеlас
(Ьеlас) : bijelca (belca) i зl.

Poneke ovakve imenice, i kad znace овоЫпи, imaju о, zato sto зе oddava
odnos izvedenih rijeei i glagola: pregalac : pregaoca - prema ртеgnuсј, ali па drugoj,
strani, imamo: pogorjelac, pogorelac: pogorje/ca, pogorelca, prema росorесј
pogorjeti, zato sto зе osjetil0 znacenje osоЫпе - stanja. Prema ovome Ызто oceki-
vali i oblike starosjedilca (starosjedilac - nosilac stanja), ali imamo зато: staro-
sjedilac : starosjedioca - gen. рl., starosjedilaca. Dvojak pravopisni oblik је ut-
vrden za ovakvu imenicu prema glagolu znасј: znalac : znaoca i znalca, gen. рl.
znalaca. U ројеdiniт imenicama danas kзо bezizuzetno imamo: palac : ршса -
palci, аН paoci и drugom znacenju, а па drugoj strani: talac : taoca, gen. рl. и­
laca itd.
е) Kod pridjeva за izvornim 1 и unutarnjim slogovima imamo raz1icite вlи­
eajeve ref1ektovanja ove glasovne promjene ili odstupanja od пје: predioni (prema
predio, predjel), ugaoni i зl., - ali umilni, оЬИan - оЬИni i зl. Na ovaj drugi паCin
зи иоЬНсeni pridjevi tipa stalan - stalna - stalno (stalьпъ : stalLna) - u п е­
s е п о 1 i z п о m i п а t i v а m u s k о g r о d а, silan: silпа i зl. (ali је
pridjev опon : опоna uopcio о iz zavisnih padeZa); suprotno ovakvom unoSenju
1 iz nominatiga singulara mшkоg roda pridjevi tipa: тiзаon : miзаопа dobili ви о
iz zavisnih padeZa (i zenskog i srednjeg roda) i u nominativu. Као 81:0 vidimo.
procesi analogijskih uopcavanja ви ве odigravali unakrsno u suprotnim pravcima.
Ceste pojave и jeziku.
110

В. U stranim rije~ima

Mno§tvo је stranih rijeci и§10 u па§ jezik od perioda kad је za nas centralni
§tokavski izgovor Ыlо оЫспо da se 1 izgovara па kraju sloga (kad је опо u mnogim
sIucajevima vec Ыlо uspostavljeno u domaCim rijeCima): konsul (starija pozajmica
u Dubrovniku se pisalo i konzuo); general, admiral i sl. Samo па krajnjem jugo-
zapadu §tokavske teritorije i strane rijeci' su se podvrgavale nasoj promjeni (Du-
brovnik i dr.): kanao (kanal), konzuo i sl. Stara strana rijec oltar (stsl. оlъtагь),
koja је u 15. vijeku pisana ытарь, pod uticajem crkvenog izgovora dobila је rano
opet stari gIasovni oblik oltar. (Posebne oblike normirane za nacin pisanja - vidjeti
u Pravopisu).
 VIIl

PRIJEVOJ VOKALA

Mnoge danasnje medusobno srodne rijeci и svojim osnovnim dijelovima imaju

razliCite vokale, sto predstavlja prastaru pojavu takozvanog vokalskog р r i ј е -
v о ј а: loazliCiti voka1i и istoj glasovnoj kombinaciji srodnih rijeci i зl.: reCi : rok,
teCi : tok i зl. Zatim, cesto и korijenu rijeci ili nastavku nedostaje vokal koji se и
drugim oblicima ili srodnim rijeCima nalazi: umro, umrijeti i sl.
Ova озоЫпа zasniva зе па praindoevropskim pojavama mijenjanja јасinе
vokala pod odredenim uslovima, i опа зе па razne nacine reflektuje и indoevropskim
jezicima. Svi uvjeti pod kojima зе vrsil0 mijenjanje vokala пе mogu зе ustanoviti,
аН uglavnom moze зе utvrditi da је jaCina vokala, koja зе odrazavala и boji i kvan-
titetu, и srodnim rijecima zavisila od intonacija, da зи glasovi svojim iscezavanjem
mogli uticati па kvantitet vokala (indoevropski poseban glas h nije nas1ijeden u
zivim grupama indoevropskih jezika, аН је odskora pronadeni izumrli hetitski
jezik, и Маlој Aziji, pokazao da је i ovaj glas postojao, i da је оп svojim iscezavanjem
uticao па јасапје - duljenje - susjednog vokala). Zatim, ima pojava koje pokazuju
da је suglasnik svojom prirodom и suglasnickoj kombinaciji mogao uticati па duljenje
prethodnog vokala (s i ј, vidi nize).
Najvise зе stari prijevoj vokala zasniva па uslovima koji зи vladali и odnosima
akcentovanog (jaci polozaj) i neakcentovanog sloga (slabiji polozaj vokala). Epoha
kojoj pripadaju prijevoji vokala uslovljeni intonacijom, kako зе pretpostavlja, sta-
rija је od mlade epohe, iz koje зи indoevropske grupe jezika ponijele akcenatski
sistem за razlikom silazne i uzlazne intonacije и slogu (tonska intonacija, tri зk­
centa ", 1, \ ). Naime, slabljenje i redukcija vokala и neakcentovanom polozaju
najvise је uvjetovano ekspiratornom intonacijom (akcenat bez razlike u tonu) ,
kao sto to pokazuju akcenatski sistemi staroindijskog, ruskog jezika i пав akcenatski
sistem timocko-juznomoravskih govora. Takvo indoevropsko slabljenje vokala
и neakcentovanom polozaju Нјеро pokazuju ovi primjeri: и stind. prezent 1. liса
singulara emi « *eimi), 1. Нсе plurala imas « *imos) - korijen i nasih glagola
imati - uzeti - uzimati i зl.; grcki 7tocт1jp - genitiv 7tOC't"Pol; (i sa starim вуа vo-
kalom и prvom slogu, koji је, opet, uslovljen slabljenjem vokala u neakcentovanom
slogu - и smislu prijevoja) itd.
Prijevojni stupnjevi зе odrazavaju:
а) и smislu kvalitativne razlike о е i 81.,
Ь) и 8mi81u kvantitativne razlike:
е : ё, а : а i sl.,
112

с) и smislu kvапtitаtivпо-kvаIitаtivпе razIike:

и : вЈЈ, i : вА - i sl.
U mnogim slucajevima su se odnosi indoevropskog prijevoja па prasloven-
skom tlu izmijenili, zato sto su to uslovljavaIe promjene praslovenskog vokalskog
sistema: tako ј е npr. nastao odnos о : а (kvaIitativni):
roditi : *гбdiаti > roditi : *riid'ati i sl. kvalitativno-kvantitativni).
VokaI se moze javljati па ро nekoliko stupnjeva ро jacini: od odnosa saтo razlike
и boji в (stari jaci stupanj) : о (slabiji) i sl., do odnosa vokaI : diftong, ili и smislu
slabljenja do nultog stepena (и praslovenskom preko redukcije ;) - sva vokaIa)
itd., itd.
Primjeri:
гоkь : *rekti > ... *ret'i (rok : rea), tok : teci, i sl. (о : в);
slovo : slava
(о : 6 > о : а), -
slusati : presli(sa)vati « *sleuhiati : *perslyhia[va]ti (еи : и)
- и citavom skupu (о : 6 : eu : u);
gorjeti : grijati; zeravica : zar : gar (ugarak i sl.) < goreti : *gьre-iati : *ge-
ravika : *gёгъ : *g6rъ);
vrtjetiI: vreteno : vrat (*vьrteti : *verteno : *vortъ;
mrem : mrijeti « mЬГQ : *merti);
aorist stari: bodQ : *badsъ > Ьаsъ (jacanje vokala uslovljeno pozicijom su-
glasnika s);
јвsmь (i daIje) : sQtъ ( < SQtь);
sупъ : synove I < *sfinus : *syneV-es
(и : ви);
*kon-ьkъ (i sl.): *ро-kьn-ti: *роkьп-е-si > kопьсь:
poc~ti : росьnesь > konac(kraj, pocetak, uporedi: od iskona): poceti: poCnes.
Itd., itd.
Glasovne promjene koje su dovodile do mijenjanja Ьоје vokaIa па praslo-
venskom tlu (koje svoje zacetke nisu imale и indoevropskom jeziku) sasvim su
drukcije prirode ро nacinu dobijanja novih odnosa: *рьсi : pesti u st81. i 81.
 IХ

ASIMILACIjA, DISIMILACIjA 1 SAZIMANjE VOKALA

1.

Labilan izgovor glasa i и intervoka1nom polozaju i njegovo gubljenje и post-

praslovenskoj eposi uslovljaval0 је eest dodir dvaju vokala, njihovu asimilaciju,
ako su Ыli razliCiti, i па koncu saZimanje. Da је ovakvog dodira bilo i и prasloven-
skom, pokazuje staroslovenski imperfekat: mоlјааhъ > mоlјаhъ (и kasnijim spo-
menicima). Tako, prema starijim оыiјтаa dobrajego (stariji stsl. spomenici) iшато
novije dobraago (redиkcija glasa ј i progresivna asimilacija vokala, i sl.).
Na nasem terenu su poznate mnogobrojne ovakve pojave: radni pridjev и
dija1ektima: dosб ili dosa < dosao i sl.
Tako i и pojedinim slucajevima: stojecak > stecak (gubljenje glasa ј, regre-
sivna asimilacija i sazimanje - i sl.).
Nas knjizevni jezik trpi udvojeni vokal saтo и sl0zenicaтa: crnooka, пее­
lastican i sl.
Voka1i se mogu asimilovati i па rastojanju и slogovima: dija1ekatski апато
mjesto опато i sl.

2.
Suprotno asimilaciji vokala, oni se mogu i razjednacavati. Jedan od voka1a
se mijenja prema vokalu istog ili bliskog izgovora и susjednim slogovima, tako da оп
dobije izgovor drugog kog vokala, uda1jenijeg od onoga prema kome зе оп mijenja:
Grrnecern, jezern, padezern, zecern i зl. Се и dva иzastopna sloga) > Grrnecorn,
jezom, padezom, zecorn Cdanas utvrden knjizevni izgovor).

3.
Poznata пат је praslovenska (progresivna) asimilacija vokala ртemа sugZas-
nicima pa1ata1nim kad зи se ovi drugi nalazili ispred пјЉ:
ра1. sugl. + о > раl. sugl. + е;
раl. sugls. + ъ > раl. sugl. + Ь;
pal. sugl. + ъј > pal. sugl. + i
(nisu зе, dakle, od tvrdih vokala тјјепјаli а, и, Q):
*gordomb : *koniomb > *gогdоmь: konemb; 1<gогdъ : *kопiъ > *gordo
: konb; *8iuti > syti > Siti, i 81., аН је o8tajao odnos: zena : dusa, zenQ
: dusQ ј зl.
114

Odnos ove stare glasovne promjene је sacuvart u mnogim danaAnjim kate-

gorijama:
instr. sing. gradom, јеlеnоm ,...., konjem, тасem, kovacem (аН је odavno izmi-
јеnјеn stari odnos zenojQ : dшејQ > [dana§nje] zenom : dШоm).
Cesto је stari odnos sacuvan i onda kad praslovenski pa1ata1ni suglasnik odavno
nije palatalan: selo : Нее « *liсе < *liсо), vokativ drugarice (prema zeno), gospo-
rarem i gospodarom (staro r pa1atalno) i sl. U mnogim kategorijama starog odnosa
tvrdi : 7rЮki vokal vi§e nета: tamnovati : ucite(jovati i sl., i1i su nasta1i dvostruki
knjizevni ob1ici: trecorazredni i trecerazredni, srednjo§kolski i srednje§kolski i зl.
(vidi gore: тасem : du§om i зl.). U govorima ima i mnogo vi§e ujednacavanja:
vruco (mjesto vruce, prema dobro i sl.), јајо mjesto јаје), pod рanјот, таСот i sl.
Proces voka1ske asimi1acije imamo i danas u govorima: od staroga nocьsь
dobili зто glasovno nосав, аН se и govorima cesto щје noces, §to nije nikakva
zamjena poluglasa glasom е, nego pomjeranje voka1skog izgovora prema prethodnom
suglasniku u pa1ata1nu zonu. Na taj nacin сијето i izgovore jerebica mjesto jare-
Ыса i sl
 х

POKRETNI VOKALI

U danasnjem nasem jeziku imamo mnostvo slucajeva kada se krajnji vokal

и rijeci javlja, tako reCi, fakultativno: i1i се glasovni oblik biti sa njim i1i bez njega:
(ovog : ovoga; dobrog : dobroga; sad : sada), dobrom : dobrome : dobromu -
i tako slicno.
Razliciti su Ыli uslovi za ovu glasovnu pojavu.
1) Izgovor jednoga vokala па kraju moze biti oslabljen и sintagmi, gdje se
vise rijeei spajaju и jednu UZll izgovornu сјеliпu. Dvojak praslovenski izgovor liспе
zamjenice prvog lica azb (jazb) i ја « jaz) moze se protumaciti jedino па taj
nacin sto је poluglas па kraju rijeCi и sintagmi mogao biti slabijeg izgovora i isce-
zavati (tako da је ostao izgovor i jaz i jazъ - pokretni poluglas), mnogo prije nego је
nastupil0 poznato iscezavanje poluglasa и otvorenom slogu. Na taj пасјп se mogu
lako protumaciti mnogi danasnji primjeri sa pokretnim vokalima. Tako је slabilo
е и staroj partikuli ze. Oblik jeze dobijao је izgovor jere (z и intervokalnom polozaju
cesto daje r, uporedi moze > more, и dijalektima kaze > kare i sl.), ра smo dobili
veznik jer, а pored njega i dijalekatsko jere. Iz slicnih situacija smo dobili pokretno
е kod zamjenica: tom(e) , njim(e), dijalekatsko kim(e), nasem(e) i sl. (uporedi
staro nikadara sa mogucnoscu i nikadar).
2) Вilо је starih partikula koje su и zavisnosti od akcenta dobijale dvojak
vokalski zavrsetak: ka i kb, па i nъ, ра kad se poluglas izgubio, moral0 se а osjecati
kзо pokretno. То se ogleda и dijalekatskim oblicima priloga: ovdjeka: ovdjek,
ovjdena: ovdjen i sl. Ovo pokretno а se prenosilo i па druge priloge ра smo dobivali
i ovakve odnose: sad: sada: (dijal) sade i sl.
Kad је rijec о partikulama, treba zapaziti da su опе uvjetovale: а) nastajanje
pokretnih vokala, Ь) nove morfoloske oblike kod pridjevskih zamjenica (uporedi
ovaj < ovLj < ovLi i sl.) i priloskih rijeci (uporedi gdje < kъde > kde > gde >
> gde - jat nakalemljeno, - vidi kod e-ta). Uz oblike promjenljivih rijeci parti-
kule su se priljepljivale samo uz vokalski zavrsetak: OVb + i i slicno; prema tome,
sasvim је pogre8no misliti da и dijalekatskim oblicima zamjenica ovi, oni, ovo i
imamo ро porijeklu od partikula, - to је, - и stvari, analogijski oblik prema upit-
пој zamjenici koji: ovъ соvеkъ ,....., koji covek > ovi covjek 11 koji covjek - i sl.
3) Cesto је pokretno а nastajal0 raznim ujednacavanjima padeZnih oblika.
Pod titicajem dvojakih oblika и genitivu plurala и 14. vijeku: gradov: gradova
(dok se krajnje а mogl0 ј08 osjecati kзо pokretno) nastajale su razne moguCnosti
za prenosenje pokretnoga а i и druge padezne kategorije. Ujednacavanje padeznih
116

oblika dativa i instrumenta1a: zenam : zenami : zenama (dua1ski) iilo је preko situ-
acije ovako stvorene sa pokretnim а i i (danaSnji dubrovacki оЫш zenam i zenama
i sl., u stvari, predstavlja situaciju sa pokretnim vokalima). U ovakvom stanju,
sa оЫlјет pokretnih vokala и padeinim oblicima nastali su i danaSnji genitivi
singulara zamjenicke i pridjevsko-zamјeniCkе promjene: ovog(а), onog(а), visokog
(а) i tako slicno.
 ХI

AKCENAT
1. KVANТIТET, ЈЛСINЛ 1 TON

Svaki slog izgovoren u rijeei ima: а) svoju d u ~ i п u trajanja, Ь) ј а с i п u

ekspiracije i с) t о п.

а)

Ро dшini trajanja slogove klasifikujemo: па 1) d u g е, 2) k r а t k е i

З) р 01 u k r а t k е. Takvu strukturu kvantiteta imali smo u praslovenskom је­
ziku (dugi, kratki vokali i poluglasi). U najobicnijem izgovoru nosilac trajanja је
vokal kao slogotvorni elemenat.
Jezici u оЫспот izgovoru mogu imati: sva t r i ova kvantiteta, mogu imati
d v а (duge i kratke slogove, kao 8to ih ima па8 knji~evni jezik, - i, па koncu,
poznati ви пат jezici, ili saтo dijalekti, koji imaju saтo kratke slogove (makedonski,
npr., govori istocne i ји~пе Srbije - i sl.). ОЫспа srazmjera u kvantitetu jeste:
dugi slog је jednak dvaтa kratkim (а = а + а), kratki је jednak dvama polukrat-
kim. (Sluzeci se mиzikol08kom terminologijom, akcentolozi upotrebljavaju mjere:
kratki slog = jedna m о r а, dugi = dvije m о r е). Mo~e se govoriti i о razlici
dugih slogova: о Ь i с п i (d v о m о r п i) i duzi (tromorni) dugi slogovi (takvo
stanje se pretpostavlja za indoevropski prajezik: razlika izmedu izvorno dugih i
dugih koji su nastajali putem s~imanja). Osim toga, i kad је saтo jedan dugi
kvantitet, normalan odnos izmedu пјЉ i kratkih тo~e da bude i drиkciji: da dugi
bude jednak trima kratkim du~inama (takav Ы Ыо slucaj и dana8njem ceSkom је­
ziku). Uvijek treba imati па uши i to da jednu mjeru za kvantitet moramo imati
kad је rijec о akcentovanim slogovima а drugu kad govorimo о neakcentovanim:
kratki akcentovani slogovi su du~i od neakcentovanih. ОЫспо u jezicima koji
петаји obicnog odnosa d u g i ,...., k r а t k i slog akcentovani slogovi (kao 8to је
to slucaj sa ruskim jezikom kad је akcentovan koji unutarnji slog) imaju stvarno
trajanje normalnih duzina.

Ь)
Jacina izgovora u jezicima koji imaju vidnije izrdene sve tri osobine (kvan-
titet, jacinu i ton) kombinovana је ва tonom (mиzicka strana u izgovoru). ]ezici
koji петаји razlike u tonu akcentovanih slogova, оЫспо imaju jedan, е k s р i-
r а t о r п i, akcenat (pri сети је tonska strana njegova svedena па minimum);
takav је, npr., slueaj sa ruskim jezikom, makedonskim, naSim srbijanskim dijalek-
tima - i sl.
118

с)

Ро kretanju muzickog tona akcentovani slogovi mogu imati: а) и z 1 а z п и,

Ь) s i 1 а z п и i с) и z 1 а z п о - s i 1 а z п и intonaciju. Ova treca se и potpu-
nijem vidu ocituje и dugim slogovima. Izmedu ovih triju tipova оЫспо зе javljaju
prelazni - п е t i р i с п i и jednom, drugom ili trecem smislu. 1 Sistem jezika
и kome зе ocituju opozicije uzlaznih i silaznih akcenata, osobito kad postoji razlika
i и kvantitetu akcentovanih slogova, kao svoju izrazito markantnu овоЫпи nosi
р о 1 i t о п i ј и. Nas novostokavski, cetvoroakcentni, sistem (i nasa akcentuacija
knjiZevnog jezika), за dva uzlazna (' i ') i dva silazna ( - i ") akcenta, vidno зе od·
likuju politonicnoscu. Za nase uzlazne i silazne akcente uglavnom mozemo reci
da su t i Р i с п i: od pocetka do kraja (iako nejednako kod dugog silaznog) do-
minira silaznost, odnosno uzlaznost (glavni udari jaeine, iktusi, nalaze зе па pocetku,
odnosno па kraju sloga). Napomenimo da i neakcentovani slogovi imaju вуоји
uzlaznost ili silaznost. Normalno su slogovi i р r е d а k с е п t а (protoniean
poloZaj) uzlaznog, а slogovi iza akcenta (posttonican polozaj) silaznog karaktera.
ОЫсan је slucaj da su slogovi blize akcentu izrazitiji ро izgovoru, ali to пе mora
biti: intonaciona linija moze biti ravnijeg oblika ili krivudava (dosta cesto i ovo
drugo).1I Uostalom to moze zavisiti i od prirode затјЬ vokala: оЫепо се kratko а
(sa svojim sirokim izgovorom) biti izrazitije izgovoreno nego visoki vokali i i u.

2. AКCENATSKA CJELINA 1 l\qESTO AКCENATA

U najobiCinijem slucaju rijec је akcenatska сјеНпа, аН и svim indoevropskim

jezicima postoje i neakcentovane rijeci; to зи оЫспо ротоспе (tzv. gramatikalne)
rijeci (prijedlozi, veznici, сlап и jezicima koji ga imaju), - zatim enklitieki oblici
zamjenica, - i sl. U prepozitivnom polozaju neakcentovane rijeci, putem preno-
senja, mogu primati akcenat od rijeci koje im slijede i kojima ove prve slше kao
ротоспе (uporedi naSe prenosenje akcenta па prijedloge: kuca - u kucu, рЫје
- ргёkо роlја, пароlји - i зНСпо). U posebnim slucajevima i akcentovane (рипо­
znaene) rijeci и nenaglasenom sintaksiekom polozaju mogu gubiti svoj akcenat
(uporedi и pozdravu: dobar dan, ili dobllr dan, tetka Mara, diib6gda
- nastalo od: da Ьбg dd - i зl.). 1 osim toga, javljaju se cesto а t о п i r а п е
ројmоупе rijeci kad su и posebnom podredenom polozaju recenicne intonacije
(таН Рёtаг mjesto m:1li Рёtаг - i зl.).
Ako smo rekli da је rijec sama ili sa kojom rijecju bez svoga akcenta jedna
akcenatska сјеНпа, to пе znaci da niје eest slucaj da viseslozna rijec pored jednog
moze imati i drugi, s р о r е d п i, akcenat. То se desava оЫепо kod slozenica
visesloznih (knjizevnoistorijski = sto pripada knjiZevnoj istoriji, - antropogeo-
grafski i зНСпо). РозеЬпо је to karakteristicno za njemacki jezik, за mnostvom
dugih i slozenih rijeci.
Ovdje је rijee о najobicnijoj, za jezik tipicnoj, slogovnoj intonaciji. Medutim,
slogovna intonacija i akcenatske сјеНпе зе uklapaju и strukturu recenicne intonacije
i и пјој cesto gube svoja оЫспа svojstva: i1i (kao sto зто rekli) postaju atonirane
Ш, sto је obicniji slucaj, podlijezu zahtjevima ekspresivne izraZajnosti, kad mogu:

1 Za prirodu indocvropskih akcenata vidi Н. Hirt: - IndGrmm У; dalje, na§ I!akavski

akcenat ima u osnovi izlomljenu linoiu tona, itd.
• Neosnovano је pretpostaviti da protonil!na intonacija neakcentovanih slogova mora
biti uzlazna а postonil!na - зНazna, Ьо Ito је to u svoje vrijeme pretpostavljao Ј. Kuritowicz
(uporedi njcgove studije u RSl 9, 10).
 119

а) mijenjati svoj prirodni akcenat (b6~e 8~Ciivaj тј. b/)~e 8~Ciivaj), Ь) dobijati ро
dva ili tri akcenta Си francuskom jeziku, osobito), с) neakcentovane rijeei postati
за svojim aktivnim akcentom (ргМ шс6т, тј. ргМ kuc6m ili pred kuc6m; и
пјета&от jeziku је ova osobina posebno izrdena).
S obzirom па mjesto akcenta, jezici se tipoloski mogu razlikovati ро tome
јтаји li v е z а п ili s 1 о Ь о d а п akcenat.
U prvom slucaju akcenat је vezan za odredeni polozaj sloga и rijeei: k r а ј
rijeci Си francuskom), d r и g i о d k r а ј а Си poljskom), р о с е t а k (и
ceskom), t r е с i о d k r а ј а Си makedonskom) i tome slicno. 1 и takvim slu-
cajevima зи dopusteni izuzeci, morfoloskog ili morfolosko-leksickog karaktera
(и makedonskom i и poljskom posebni slucajevi). ОЫспо и jezicima sa vezanim
akcentom и recenicnoj intonaciji znatnu ulogu igraju pomocni akcenti, ili se os-
tvaruje ekspresivna dislokacija obicnog akcenta (za francuski jezik posebno karak-
teristicno: оЫсап akcenat chanson - ekspresivan chanson, magistral, ekspresivno
magistral - i sl.).3
U potpunosti slobodan akcenat imaju jezici ili dijalekti kad se akcentovan·slog
тo~e паСј п а т а k о т т ј е s t и od pocetka do kraja rijeci Cruski jezik,
bugarski ili nasi istocnosrbijanski i juznosrbijanski govori, staroindijski jezik takode).
Мапје ili vise о g r а п i с е п о slobodan јтаН su i imaju mnogi jezici i dijalekti.
U klasicnom grckom jeziku akcenat se је mogao kretati и t r i posljednja sloga,
и latinskom је "sloboda kretanja" Ыlа ogranicena па d v а pretposljednja sloga
и zavisnosti od toga је li pretposljednji Ыо dug ili kratak (dominus - пот. sg.,
аН domin6rum - gen. plur.). Ograniccnu vezanost јта i njemacki jezik: akcenat
па pocetku osnovnog dijela prefiksalne rijeci Cverglekhen), zatim па izvjesnim su-
fiksalnim dijelovima Cpolarisieren, - strane rijeci). Nas knjizevni jezik ima и
osnovi slobodan akcenat, аН sa ogranicenjem: da dvoslozne i viseslozne rijeci пе
mogu trpjeti akcenat krajnjega sloga; uz to dolazi jos i to: da si1azni akcenti mogu
8tajati samo па pocetnom slogu и rijeci i па jednosl0znoj; uzlazni пе mogu imati
mjesto и jednosloznoj rijeei. Osim toga postoji ogranicenost mjesta za neakcentovan
dug sl0g: moze se nalaziti s а т о i z а а k с е п t а.
U jezicima sa slobodnim akcentom оЫспо је akcenat i р о k r е t а п: и
oblicima promjeljivih rijeci moze stajati па r а z п i т mjestima: и nasem jeziku
прг.: sin - sinovi - sin6va; Мтёп - па kamenu, zapisivati - zapisuj ёт - i sl.;
и ruskom jeziku doska - d6sku, voda - v6du, znajh - znajes - i sl.

3. RAZVOJNA PERSPEKTIVА

1. R е k о п s t r и k с i ј а praindoevropskog akcenatskog sistema uspos-

tavljena је па osnovu komparativnog proucavanja onih jezika koji su, neki vise
neki тапје, saeuvali osnove starijega, indoevropskoga, stanja, ili su и kakvoj тапјој
mjeri saeuvali kakve i neznatnije reflekse te starije slogovne intonacije. U tu svrhu
su dragocjeno poslиzili klasicni tekstovi grcki i staroindijski, sa fiksiranim akcentima,
zatim zivi jezici: slovenski Cposebno гшю i srpskohrvatski) i, sa posebnim znacajem
za te svrhe, zivi litavski jezik. Izvjesne fonetske osobine starogermanske CVernerov
zakon) pomogle su rasvjetljavanju и pojedinostima ргзstзге situacije. Uporedivanje
svih оуљ jezika шзzalо је па veliki broj podudarnosti. Svi ovi jezici pruzaju obilje
• Poznati su пат i u jezicima koji поnnaJпо nemaju razlike tona (ekspresivan akcenat)
sluёajevi emotivnih uz1aznih akcenata, ekspresivni а kcenti u sintagmi, ekspresivna ротјегanја
redovno u гјјесјта koje su saтe ро sebi ekspresivne - i sliCno. То пат u поујје угјјете sve vise
otkriva literatura koja ае Ьауј proubvanjem lingvisti&og zvuka.
120

materijв.Ja da se utvrduje staro т ј е s t о akcenta; gr~ki, litavski i srpskohrvatski

zauzimaju centralno mjesto u rekonsttUisanju р r i r о d е akcenta. Za evoIuciju
praslovenskog sistema prouCavanje ruskog, srpskohrvatskog, slovena~kog, bugar-
skog i litavskog zauzima centralno 111.jesto.
Na osnovu svih mogucih podataka moglo se utvrditi da је praindoevropski
jezik u posljednjoj fazi svoga razvitka imao akcenatski sistem s 1 о Ь о d а п,
р о k r е t а п i р о 1 i t о п i с а п u t r о а k с е п t п О ј strukturi akcenat-
skihopozicija: dva duga akcenta-silazni i uzlazni i jedan
k r а t k i, za koji se moze pretpostaviti priblizno uzlazni karakter: " r-. i " one
prirode otprilike kako ih је saeuvao gr~ki jezik; nazivamo lh а k u t, S i r k u т­
f 1 е k s i gravis (znaci 1, '-. i '). Ovo akcenatsko trojstvo saeuvao је i litavski jezik
(obiljeZavanje istim znacima), s tom razlikom sto se је odnos duge silaznosti i uz-
laznosti formirao u obrnutom smislu (' = silazni, '-. = uzlazni akcenat) .. U ovom
smislu postoji veea podudarnost izmedu gr~ke i srpskohrvatske intonacione situ-
acije, а litavske akcente u uporedenju sa naSim (i grckim) treba rekonstruisati u
obrnutom smislu, da Ы se dobila stara slika (uporedi lit. ranka - rafikq - пот.
i асс. 8g. - rafikq uzlazna intonacija, - i 8h. ruka - nlku - i 81.). U osnovi uzeto,
naSa dva silazna akcenta па nlnogim mjestima gdje se danas nalaze vode porijeklo
od praindoevropskog stanja (npr. асс. sg. i пот. i асс. plur. v()du е' <', stari
паtЮ akcenat indoevropski] - v()de, ruku - ruke - i slicno), - vidi niZe.
2. Е v о 1 u с i ј а prastaroga, troakcenatskog, sistema do danasnjeg nasega
stanja, srpskohrvatskog, imala је svoje periode:
а) Ь а 1 t i ј s k о s 1 о v е п s k i (и kome se је, u procesu tzv. baltijsko-
slovenskog р о т ј е r а п ј а starog kratkog ['] i starog dugog silaznog ~ [bilje-
zeno '-.], dozivjela vidna promjena intonacione stсЩtuге u okviru jos odrzanih
troakcenatskih odnosa),
Ь) р r а 8 1 о v е п s k i s t а r i ј i period Си stvari, modifikacija naslije-
denog baltijskoslovenskog stanja),
с) k а s п i ј i р r а s 1 о v е п s k i period (и stvari, markiran т е t а -
t О П i ј s k i т promjenaтa koje su izmijenile citav sistem: od t r о а k с е п t -
п о g dobija ве obilje politonije u vidu sest akcenata), .
d) р r е 1 а z п i period (и kome se vrse izvjesne modifikacije metatonijskog
stanja u razvijanju tendencije ka s и z а v а п ј u politonije),
е) s t а r i ј е s t а п ј е s r р s k о h r v а t s k о g а r а z v о ј а (svo-
denje па troakcenatski sistem, kakav se danas ogleda u starijim ~akavskim govorima:
~, ./' i " = dugi silazni, cakavski akut [= dugi prelomno uzlazni] i kratki silazni),
f) п о v i ј е s t а п ј е s r р s k о h r v а t 8 k о Csvodenje trol.lkcenatsnog
па dvoakcentni sistem: ~i "), јшnосakаvski i najstariji stokavski govori koji ви
ocuvali razliku akcenata),
g) р е r i о d п о v о s t о k а v s k о g, ~ е t v о r о а k с е п а t п о g,
s i s t е т а (kakav se danaS ogleda u nasem knjiZevnom jeziku).
h) U periodima srpskohrvatskog razvitka, и kojima ве jasno mogu oznaciti
dijahroni prelazi iz jednog sistema и drugi i dalje (troakcentni > dvoakcentni >
> cetvoroakcentni sistem), posebnu svoju evoluciju је imao dijalekatski kompleks
istocnosrbijanskih i јшnоsгЫјanskih govora, koji је izgubio akcenatske i kvanti-
tativne razlike, sveo 8е па jednoakcentni sistem, а zadrZao saтo staro mjesto akcenta.
 121

1.
Ba1dJskoslovenski period

Jedna od vidnijih oznaka и podudarnostima jezickog razvitka baltijske i

slovenske zajednice jeste р о m ј е r а п ј е d v а ј и s t а r i h а k с е п а t а
( ~ i ') п а s 1 ј е d е {; i s 1 о g а k о ј е о v а ј s 1 о g Ь i о d и g i и z -
I а z п е i п t о п а с i ј е (а оп је uzlazne intonacije Ыо ako је njegov vokal
imao duzinu primarnog porijekla, tj. ako niје nastao saiimanjem prvobitnih dvaju
voka1a). Kako se pretpostavlja, razlika izmedu primarnih i sekundarno nastalih
vokalskih duiina bila је и smislu uzlaznosti i silaznosti. Na taj nacin је postakcenatska
uzlazna intonacija privlaCila prethodni silazni akcenat i pretvarala ga и uzlazni:
odnosi tipa *rШtkii (п. sg.) - ra'nkq (асс. sg.) mijenjali su se и *ranka - r~kq
(tako i vьdii - *vOdq mijenjalo se и *vod:i - *vOdq). Intonacionu sliku mozemo
predociti ovako:
,
оk,.nlоlЮn
IA;1i ,, .101. ;zo akc.n 111
"og '0" ;Ii \ \
- I
UZ IIzn; - dUII;-

riin
\
Ira:
"о dtt

.1011 ;.p'.d
okc.nla I-L';/i,. ~"I
»
~ I akc.ntoran .1.,
ran Irrf
..i
"о d5
Napomene; Ovdje bismo morali pretpostaviti:
а) da је indoevropski kratki akcenat (') u шој ba1tijskoslovenskoj zajednici dobio karakter
silaznoga (та koliko da se dana§nji litavski mogao razlikovati od njega), jer drukёije ne bismo
mogli-razumjeti u ovom slucaju jednako njegovo ponaSanje sa dugim silaznim akcentom: silaznost
i uzlaznost (та kakve one prirode Ыlе) oёitova1e su se kao k о п t r а s t i v п е о р о z i с i ј е);
Ь) moguce је (nasuprot Кшilоwiczеvu misljenju) da је intonaciona konstelacija bila
takva, indoevropska i baltijskoslovensks, и kojoj su postakcenatski dugi slogovi mogli imati uz-
1aznu intonaciju (vijugava linija tona u akcenatskim cje1inama), - па шј nacin mozemo zamisliti
јасеЪ'rаzепе slogovne dшiпе u vidu neke vrste р r а t i 1 а с k i h akcenata; raz1ika и kvantitetu
dugih slogova (dvomorni uzlazni i tromorni silazni) mogla је, па taj nacin, igrati znacajniju ulogu
tim Еатјт 8to је mogla kombinovano djelovati i razlika и kvantitetu i razlika u kva1itetu (kontras-
tivne opozicije, i kvantitativne i kvalitativne, i neakcentovanih, kao i akcentovanih, slogova);
с) i za baJtijsku i za slovensku situaciju morali bismo pretpostaviti r а z 1 i k u u ponabnju
difton§kih nazalnih (ј likvidnih takode) kombinacija u п u t r а i п а k r а ј u r i ј е с i (*rankii
- *rankq - tnonoftongizacija diftonga па паји u otvorenom slogu), kako se ona оёјшје danas
u litavskom (ranka а rankq);
d) эkо Ызто i mog1i razliku u akcentu nominativa i akuzativa u odnosima voda - v~du
i sl. objasniti starijom (indoevropskom) situacijom (Kurilowicz), tesko Ы bilo па шј nacin оЬ­
jasniti i sve druge ba1tijskoslovenske podudarnosti па ovom planu posmatrane (odnos, npr., da-
nasnjeg naseg pisati [< pisiti] > РЈilёт i sl.), mnoiltvo obliВcih kategorija u kojima se осјшје
jos i danas baltijska i slovenska podudarnost ро mjestu akcenta.
е) Qva pojava baltijskoslovenskoga postanja izmijeni1a је staru akcenatsku strukturu,
kako se vidi, zadriavajuCi prirodu (troakcentnu) saтoga sistema; pod odredenim uslovima iz-
vrilena је m е t а t е z а (progresivna, premjeiltanje akcenta naprijed) i m е t а t о п i ј а (тј­
jenjanje saтe prirode эkсenш (silazna > uzlazna). U razvitku uporedne nauke о razvitku ba1tij-
skih i slovenskih jezika utvrdivanje ovog akcenatskog procesa, koje su u svoje vrijeme ucinili poz-
nati lingvisti F. de Sаиssше i F. Fortunatov (nezavisno jedan od drugoga) znacilo је veliki prodor
u nauCnim istrdivanjima. Upravo jednu ероЬи u upoznavanju indoevropske akcentologije.
122

Ba1ti;sloslovensko pomjeran;e akcenta (i1i, da kazemo, baltijskoslovenske

specificnosti) ogledaju se u danaSnjim nasim kategorijama pokretnog akcenta:
а) Ogleda se kod imenica starih -а osnova sa primarnim silaznim akcentom
па pocetku:
пот sg. vodii « *voda [praslovensko] < *vodii [predbaltijskoslovenacko])
vMu « *vodam > vMQ), riikii, gliivii
f"OOOI ruku, glavu i зl.
f"OOOI

Nasuprot tome, bez ovih razlika nominativ akuzativ (sekundaran i prima-

f"OOOI

ran akcenat) ostaju ostale kategorije starih -а- osnova:

kriiva - kriivu (*k6rva - *k6rvQ, ziiba - zabQ - i sl.); ир. zenii « *ze па»
... > zena - zenu > zenu i зl.
U danaSnjem пазет knjizevnom jeziku samo manji broj imenica (onih koje
imaju najfrekventniju upotrebu) saeuvao је rezultate ove baltijskoslovenske pojave
(djelovao је snazno analogijski proces ujednacavanja prema nominativu). ОЬјаз­
пјепје za podudarnost akuzativa singulara, nominativa i akuzativa plurala kod ime-
пјса sa baltijskoslovenskim pomjeranjem (opozicioni odnos prema ostalim pade-
zima - uporedi ruka - гukё '"" ruku, рl. ruke; voda - vооё vMu; rukama '""
f"OOOI

'"" ruke; vOda, vodama v/)de - i sl.) moze se паСј u tome: da akuzativ plurala
f"OOOI

- *voda + ns - nije prиzao uslove za ostvarivanje uzlazne intonacije па kraju

rijeei, isto tako, ni stariji oblik nominativa plurala - *voda-es > *vodiis > *vo-
dбs > *vodiis > vody - nije imao uslova za takvu intonaciju krajnjega sloga
~vidi u morfologiji о formiranju ovih padeznih oblika).

Ь) Baltijskoslovenska pokretnost akcenta u imenickim paradigmama ogleda

se i u razlici lokativa singulara prema ostalim padezima kod imenica mшkоg roda
tipa grad - grada '"" u gradu « u griidu). Naime, imenice starih -и- osnova
u ovom padezu (bez nastavka) imale su zavrsni dio osnove -ёи (dug diftong kзо
jaci stupanj osnove): *dOlёu > *doIeu > dolu (dolu). Qve imenice su mogle pro-
siriti ovu akcenatsku razliku i па imenice -0- i -jo-osnova (tim prije sto se па taj
nacin povlacila razlika izmedu lokativa i dativa, izjednacenih ро glasovnom sastavu).
U kasnijem razvitku ova osobina lokativnog akcenta se ogranicila па vecinu imenica
predmeta i stvari (grad - grada u gradu, glas - glasa
f"OOOI ро glasu - i sl.),
f"OOOI

а imenice za Ziva Ыса su ujednacile lokativni akcenat ва ostalim padezima (sin

- sina - о sinu ili /) sinu - i sliCno).
Analogijom је ova razlika lokativnog akcenta mogla ЫП prenosena i dal;e па kate-
gorije koje ga ranije, prema odredenim uslovima, nisu mogle imati. Za imenice
zenskog roda starih -i-osnova mogli su vladati isti uslovi koje smo ротепиli kod
-u-osnova: k/)sti (gen. sg. < *kosties ili sl.) -Iос *k/)stёi > k/)sti (gen. sg.) '"" *ko-
stёi (10С.) > kosti kosti (> kosti > .. Јос. kOsti (па kosti i slicno). Medutim,
f"OOOI

danaSnji slicni odnosi рНimёп - рlатепа '"" u рlатепи, kаmёп '"" па kamenu
(stare konsonantske osnove) mogli su nastati samo putem analogije. Onda се пат
biti razumljivija ova pojava i kod imenica z. roda sa zavrsetkom па danasnji konso-
nant (stare -i-osnove): pregrst - u pregrsti, zapovijed - ро zapovijedi i sl.
Od svih pomenutih slucajeva sзmо jednoslozne imenice (grad - u gradu
i sl.) ovu opoziciju lokativnog akcenta prema ostalim padeZima sacuvale su dosl;edno,
а ostale saтo u nasim zapadnijim govorima (stokavskim i drugim), а u istocni;im
опа зе vecinom izgubila (па kiimenu, u pregi'sti, па k/)sti - i зl.). Vuk i Danicic
su fiksirali розеЬап akcenat lokativa u mnostvu ovakvih kategorija. ali је knjiZevni
 123

jezik (upravo izgovor veCine Ijudi sa odnjegovanom ku1turom govorne rijecr) pre-
vazisao ovu situaciju da Ы se опа odrzala kao normativno stanje. Odnos akcenta
па kamenu i па Мmеnu (Ш па kamenu), па kosti i па kosti (па ovoj kosti - i sl.)
fungira па stilistickoj osnovi i kod ljudi koji zadrzavaju ovu lokativnu posebnost;
dubletni se, dakle, akcenti odnose jedan prema drugom kao neutralan i ekspresivni
markiran izgovor (kao sto сеmо taj slucaj vidjeti i и ponekim drugim akcenatskim
kategorijama).4
с) Isti uvjeti koji su se ocitovali и praslovenskoj pojavi modela *voda ,...., vody,
*rQka ,...., rQky (sing. ,...., рl.) morali su и baltijskoslovenskoj eposi dati i odnos *роl' а
(plural) ,...., рOlје (singular), јес је рlисаl od imenica srednjeg roda ро porijeklu
stari singularski oblik zbirnih imenica. Рсета tome, mосаli smo dobiti baltijsko-
slovenski odnos:
*рOl'е ,....,*роl'а > (dalje) паз odnos рOlје ,...., роlја i najnovije рOlје ,...., рOlја,
m~so ,...., *m~sa, *z@to ,...., *zolta i slicno.
Ovdje treba odbaciti Belicevo tumacenje: kao da se и danasnjoj razlici рOlје ,...., рOlја
(Vukov i DaniCicev akcenat) ogleda odnos metatonijskih akcenata).;; Odnose рlЩе ,....,
,...., рOlја, па jednoj i seIo ,...., scla (isto Vukov i Danicicev akcenat) ро porijeklu treba
razlikovati: tek ovaj drugi odnos mozemo postaviti па osnov metatonijskog pro-
cesa (vidi niZe).
d) Dalje, direktno ili putem analogijskog ujednacavanja, baltijskoslovenska
pojava: -Ш" (') + f > f Ш f +' (upravo и tom smislu formiran odnos и sistemu
oblika) ogleda se и mnogim glagolskim kategorijama sa infinitivnom osnovom па-а
па -ј:

pitati « pitati < *pitati), - рisёm - pisati,

skасёm ,...., skakati, pitam ,....,
pricati, zapovijedam « zapovijedam) ,...., zapo-
slаzёm ,...., slagati, pricam ,....,
« moliti), branim ,...., braniti, radim ,...., raditi,
vijedati; mоНm ,...., moliti
zadovoljim « zadovOljim) ,...., zadovOljiti « zadovoljiti), i slicno.
U onim slucajevima gdje је danas isti, kratkosilazni, akcenat, па starom dugom
vokalu - Ыо је tamo akut ('), tako da su uslovi jednakog prezentskog i infinitivnog
akcenta ostali isti:
рћаm - pitati « рitајеsь - pitati), sIpam (siplj ёm) - sipati, vIdim -
vIdjeti (stare e-osnove infinitivne), gazim - gaziti - i slicno.
Gdje se и ovakvim i slicnim odnosima (jednakost i nejednakost infinitivnog
i prezentskog akcenta) stvarno reflektuje staro baltijskoslovensko stanje, а gdje
је kakvo razlikovanje ili ujednacavanje nastalo kasnije putem ana1ogija, to је u роје­
dinacnim slucajevima tesko utvrditi. Primjera radi da uzmemo, и odnosu 10mјm
• Vidi gore fusnotu 3.
• Vidi А. Belie: AkcSt - о kategorijama koje su tamo svrstane u red metatonijskih pra-
slovcnskih pojava.
О ёitаvоm spletu pitanja da se, izmedu ostalog, razgraпiёе pojave koje vode porijeklo od
ba1tijskoslovenskog vremena potrebno је uёiпiti veliki napor danas: da se sumiraju i осјјепе raz-
liёitа rjesenja. Vondr8k је (Vergl. Gramm., str. 217-328) dao sirok pregled i dotadanjih tuшаёепја
i moguCih zaklјuёakaј Vai11ant Gramm. сотр., str. 221-279) upucuje па mnostvo problema i
rjesava ih sa пејеdnзkот uvjerljivosCuj osim studija posveeenih posebno ba1tijskoslovenskim јп­
tonacionim odnosima (De Saussure, Fortunatov, Meillet i dr., - vidi i u spisku literature), korisno
је za оуај momenat uputiti ёitaоса па pog1avlja i posebne studije: Van Wijk: Zur Betonuпg der
Veтba mit stambildenden ј, ЈМсЬ XXXVII, str. 1--46; Nahtiga1: Slj, str. 17-32, 128-151; Ra-
mov§: SlSt, JArch XXXVII, зkсепаШе prilike па viAe mjesta; Е. Fraenkel: BltSlSpт, str. 73-81.
 124

- lbmiti (jednakost) treba10 Ы da ве reflektuje stari odn08 10IПiзь (i1i 10mlsb) -

10mlti, a1i slozeni glago1i ириеији па ba1tijskoslovensku razliku:
вl/)IПiт /"ОЈ slomiti « slomiti < *slomfti), роl0IПiт /"ОЈ polomiti, raz 10-
тlт '" razlomiti i зНСпо.

Na toj osnovi ве koji put raz1ikuju i nasi teritorija1ni akcenti: и пеkiш kraje-
vima, npr. volim - voljeti (jednakost) а и drugim volim "" voljeti (nejednakost),
и nekima је rOdim - rOditi а и drugim rodim '" roditi, аН и slozenom glagolu
redovno razlika porodim « porodim) '" porOditi « poroditi), 5to ирисије па
primarnost modela rodim - rOditi (roditi). Znaci, и odnosu rodim - roditi "" ро­
rodim "" porOditi poremecena је stara harmonija akcenatskog modela па relaciji
prost i slozen glagol.
Baltijskoslovenski odnos prezent /"ОЈ infinitiv ogleda se i kod izvjesnih kate-
gorija sa орсот i infinitivnom osnovom па suglasnik. АН su и ovim slucajevima
dosta poremeceni stari odnosi. Npr., ргета prezentima mrem i umгёm (i sl., и
slozenom obliku staro pren08enje и vidu silaznog akcenta pokazuje primarni akcenat
па poeetku) infinitivni akcenat se javlja, razlicito teritorijalno, и vidu umrijeti
i1i umrijeti. Odnos mrem - иmгёm '" mrijeti ~ (Ш ~ umrijeti) pretpostavjlao Ы
staro *mIresi",*mert~i (ba1tijskoslovensko) > *miresi - *mertei > (praslovensko)
> mb"re5b '" *merti, 8to је kasnije, teritorijalno, remeceno ujednacavanjima, а
ј05, dodajmo, i metatonijskim uvejtima. Na toj bazi su stvoreni odnosi teritori-
jalnih razlika, а и knjizevnom jeziku dubletnih oblika:
[donijeti '" donijeti] "" [dопеsёm '" dопеsёm], [dovesti "" dovesti] /"ОЈ [do-
vеdёm "" dоvеdёm] i slicno. (Uporedi i odnose: prosti ресёт - peCi, аН
slozeni isресёm '" isресёm, а stabilna 'razlika Ш~ёm [1е.gпёm] /"ОЈ leCi.)
Ovo је sve omoguCi1o i dalju veiiku 8arolikost и nasim govorima (uporedi i
dija1ekatsko leCi ијеdnасепо sa lеgпёm - i slicno).
Kod glagola sa odnosom: и prezentu stari akcenat pocetnog sloga и osnovnom
dijelu rijeci (pitiim i sl.) а и infinitivu sa osnovom па а akcenat pomjeren prema kraju
(pitati > pftati i sl.) trece lice plurala и prezentu ostaje sa infinitivnim akcentom:
pftajii. То znaci: pitam, pita5, pitiimo ... ali pftajii kao i kod infinitiva pitati. Ovdje
se postavljaju pitanja: prvo - kako objasniti ovu nesaglasnost prezentskog ak-
centa? - drugo - па kojoj osnovi је zasnovana dijalekatska razlika pitajii (zapi-
tajii i sl.), gadajii (pogadajii i sl.), vrijedajii (izvrijedajii i sl.), zapovijedajii - itd.
- и istocnohercegovackim govorima ujednacen prezentski akcenat, - i pitajii,
zap{tajii, zapovijedajii - rasprostranjen akcenat infinitivnog oblika, i и knjizevnom
jeziku normativan? Da Ы se citav taj kompleks meduodnosa objasnio, potrebno је
poci od cinjenice: da је и kategorijama sa -а i и prezentskoj i и infinitivnoj osnovi
(pita§ < pitajclb) razlika izmedu prezentskog i infinitivnog akcenta sekundarna,
analogijski nastala: Ako smo imali *pitati > *pitati, onda је isti taj uslov Ыо da se
od *гitајеsi (baltijskoslovenskog) dobije pitajesb i dalje (saZimanjem) pitiiSb (sto
Ы redovnim putem dalo danasnje *pftas), а toga igovora пета. Prema tome,
mora se poCi od kategorija kao pisati '" pises (gdje и prezentu nije Ыl0 dugog vokala
iza silaznog akcenta), 8etati ,..." зесез, i sl. Prema odnosu *pbsati - (sh. pisati) ,..." pi-
зе5 i dobi1i smo citav kompleks odnosa pitati '" pitas (uporedi и ruskom pitatb -
pitajes i sl.). Znaci, паз akcenat pitaju i sl. starijega је porijek1a, пе podlegao
procesu ujednacavanja (kao 5to је to slucaj sa novijim (dijalekatskim) oblikom pi-
tajii - i sl.). Da akcenat (kao stariji) isk1izne iz prezentske paradigme, uzro ke
treba traZiti и morfoloSko-fопеtskim procesima.
 Zanirnljivo је јов pomenuti da u akcenatskom mode1u svitati - sviсё, pfl-
cati - рuсат, pitati - pitam - i sl. istoenije и hercegovackim govorima imaтo
sacavanu staru duzinu vokala а и infinitivu: svitati, puciiti, zapucati, pitati i sl. 8
е) U vezi sa baltijskoslovenskom pojavom и opozicionim odnosima silazne
(primarne) i uzlazne duge (sekundarne) intonacije mozemo dovesti i prezentsku
razliku prvoga lica и singularu и odnosu prema ostalim licima singulara. U na&em
jeziku to se moglo sacuvati kod glagola sa zavrsetkom ovoga Нса па -и: mogu « то­
gfl) '" m~zes, Мси '" hOсеВ. U ruskom jeziku koji је ovaj stari prezenatski oblik
saeuvao, to se ogleda и mnostvu kategorija: pisu '" pises, znaju '" znajeS itd.
Da Ы se i ovdje objasnio primarni odnos: s i 1 а z п i а k с е п а t i i z а п ј е g а
р r i m а r п о d и g s 1 о g, potrebno је posebno оЬјаВпјепје, vezano za mor-
foloski proces и dobijanju ovoga Нса sa zavrsetkom па -Q. Mozemo poci od pret-
postavke da, osim kod atematskih glagola, prvo Нсе prezenta и praindoevropskom
jeziku niје imalo posebnog formanta, nego ти је kao morfoloski znak slшiо рго­
dшen vokal osnove: *bhero. Zhaci, зkо је ispred ove dшinе stajao silazni akcenat,
postoja1i su uslovi da se stvori ova opozicija:
*bheri5 - *bheresi (indoevropsko) > ber6 '" beresi (baltijskoslovensko) '"
> berQ - ЬёгeSЬ (praslovensko).
Ргета ovome, mogu пат biti potvrdene pretpostavke: da и staroindijskom
odnosu bharc:imi - bharasi (а dugo i а kratko, - uporedi i gr. срер6>, lat. fero)
mozemo uoCiti starije stanje и vidu *bhero - *bheresi,ada је licni nastavak -тј
kasnije nakalem1jen od atematskih glagola. Оппјеп (sporadicna redukcija kratkog
vokala па krзји rijeci), оп је mogao biti nas1ijeden i na'praslovenskom tlu:
*bero - *beresi > *bero~ « *Ьего + т(ь) - Ьегезь > berQ - ЫгеВь.
Ргета tome, otpala Ы Beliceva pretpostavka о sloveruikoin prvom Нси pre-
zenta na -Q kao nekom obliku prenesenom iz druge kзkvе (konjunktivne) рага­
digme. 1
f) U slucajevima gdje se razlika и oblicima reflektuje kao pojava baltijsko-
slovenskoga porijekla, а niје ротјегanје neposredno па sljedeCi slog akutskoga
karaktera, najvjerovatnije је tumaciti kao sekundarnu, analogijsku pojavu: kaтen "':
'" па kзmепи, pregrst '" и pregrsti, jezero '" jezera (odnos sing. i plur. na liniji
рМје - рOlја - i sl.).

2.

Praslovenski stariji period

U razvijanju diferencijalnih tendencija slovenske ше dijalekatske zajednice
do perioda kad опа iz osnova mijenja svoj sistemski karakter (troakcentni > sesto-
зkсепtni sistem), mogu se konstatovati ројеdina ротјeranја kategorija1no-morfo-
loskoga karaktera. Iz tog perioda, vjerovatno, mogu poticati posebne nepodudar-
nosti izmedu baltijskih i slovenskih kategorija, kao 81:0 se to ogleda и razlici: lit.
• Ovu pojavu nije teiiko objasniti tim iito је prirodno ofuvana duiina iza starog " akcenta•
• danaiinji standardni izgovor pucati, svItati dobijen је analogijom prema pitati « pitati), рfзап
i аl., gdje је infinitivno а skraeeno pod starim a1cutom ('); о tome uporedi тоје obja§njenj~ u stu-
diji AkcPDт, gdje ве govori о kategorijama infinitivnog akcenta (DZbX, зtr. 303-304).
, Uporedi argumentaciju u korist primarnog prs1. iZgovora *ьero « *ЬherO) ва пaknаdnо
dodatim тј kod МеШе(t)а: SlCm• •п. 310-311.
 126

sUnus (stari akcenat kraja potvrduje i staroindijski - siinus) - sh. sin - sjnl1,
ruski syn - syna (akcenat pocetka); -lit. duktl (stind. duhitd, gr. &uya:r7Jp - akce-
nat паја ili (gr.) prema kraju - sh. k{:i - kc~ri (akcenat роСеtkз).
U ovoj fazi konstelaciju sistema mozemo oznaciti sa odnosima ~ : ': dva duga
akcenta (а indoevropskog naslijedene kvalitativne opozicije) и artikulacionoj formi
silaznoj i шlзzпој ( ""/ ), zatim ~:" kontrastivna (kvalitativna) opozicija dvaju
silaznih akcenata. 8

1~i1i/I"1
dug slog kratak
Ovdje treba primijetiti: da se kratki akcenat nejednako ропазао па росеtnоm
i па перосetnот slogu; sa pocetnog sloga, kao izrazitije si1azan, prenosio se па pro-
klitiku, i to и nepromijenjenom si1aznom obliku: vOdQ - ро vodQ, isto kao i dugi
silazni *gоrdъ - otъ *gorda (grad - grada - od grada - р r а s 1 о v е п s k о
р r е п о s е п ј е п а р r о k 1 i t i k е). BuduCi da se prelaz si1aznog akcenta
vrsio па prethodni slog, mozemo pretpostaviti: da је prethodni slog prиzao uslove
i za uzlaznu akcenatsku situaciju, аН da se kao takva docnije izjednacila sa silaznom:
vMQ - *ро vodQ > vodQ - ро vodQ i sl. Dok se dugi silazni akcenat, u svim ovim
procesima, ogranicio па pocetni slog, tako da је morao prelaziti па prethodni slog:
da Ы Ыо па pocetku akcenatske сјеНпе, ovdje је zanimljivo to sto se је i kratki
akcenat isto tako prenosio па prethodni slog proklitike iзkо је inace mogao stajati
i па kome bilo перосеtnоm slogu. Najvjerovatnije је pretpostaviti: da је kratki
akcenat и ovom periodu (kзо i u prethodnom baltijskoslovenskom) Ыо п е t i -
р i с п о si1azan, da se је kao takav mogao pona8ati kao dugi silazni (и baltijsko-
slovenskoj eposi isto tako netipicno silazan, а kasnije је formiran kao slovenski
tipicno silazni akcenat), аН da su u slovenskoj eposi izvjesno vrijeme postojale i
razlike и karakteru silaznosti: tako da se kratki akcenat drukcije mogao ponasati
и перосеtnот slogu; iz toga Ы moglo proizilaziti i to: da njegovo prenosenje па
proklitike пјје moralo vremenski nastajati paralelno sa dugim silaznim, da је to mogl0
biti izvrSeno tek u kasnijoj eposi, kad је оп dobio tipicno silazan оЫш, kad је eg-
zistirao kao prava kontrastivna opozicija п о v о m kratkom akcentu, metato-
nijskom (vidi nize).

З.

Period praslovenske metatonije

U kasnijoj eposi praslovenskog razvitka s v а t r i s t а r а akcenta эи se,

pod odredenim uslovima, mijenjali па taj nacin 810 su od njih п а s t а ј а 1 i
п о v i а k с е п t i: od tri stara akcenta и procesu te promjene dobi1i smo ј о s
п о v а t r ј, tako da se formirao п о v s i s t е m а k с е п а t а: ~,',"
+ ~,....., '? (kako novije metatonijske akcente mozemo obiljeZiti). Novonastali
akcenti ЫН su: 1) do danas sacuvani Си sjeverocakavskim i slavonskim arhaicnijim
govorima) tzv. с а k а v s k i а k и t Си stvari, bolje reeeno s 1 о v е п s k i
• Uzimam grubo linije uzlllZl101ti i lilaznosti, iako one, kao ito lто vidjeli gore, mogu
biti i netipil!ne.
 127

а k и t (/ ),
7а razНl u cd jtcc~vrcrs~c~ B~uta ['Ј, 2) tn е t а t о п i ј s k i (druk-
сјје reeeno slovenski) sirkumfleks [........ ] i З) metatonijski
(slovenski) kratki [?].
Као ~to se vidi, и procesu praslovenske metatonije vidno је i z m i ј е п је п а
struktura slogovne intonacije. Stari akcenti su sacuvali svoju silaznu i1i uzlaznu
strukturu,ostajuCi па onim mjestima koja nisu zahvacena uslovima metatonije.
Silazne akcente predmetatonijskog porijekla mozemo i danas raspoznati и ve1ikom
broju slucajeva kad posmatramo nacin njihova prenoSenja (mjesto i pomjeranje
и nakm i и ruskom jeziku - i slicno); uporedujuCi evoluciju svakog od пјЉ и
posebnim ~vim slovenskim jezicima (ruskom, srpskohrvatskom, ce~kom i dr.),
mozemo utvrditi tragove пјЉоуе kasnije supstitucije i kad је rijec о novim, meta-
tonijskim, akcentima (vidi и tome smislu nize).
U s 1 о v i za promjenu prirode starih i dobijanje novih akcenata Ыli su:
1) Metatonijski akut ( 1) nastajao је:
а) па prvom slogu rijeci (i1i пјепа оЫikз) prostom promjenom starog dugog
silaznog:
~+-iliu> \ +-iliu, ili
Ь) зkо је stari kratki akcenat и metatonijskom ргосеви prelazio па prethodni
dugi slog:

с) зkо је, и
-+"->"-+ u,i
izvjesnim slucajevima, dug slog nastajao putem sazimanja (kзs­
niji razvitak, pri сети је teZe razlikovati primamo i sekundarno, analogijsko, П88-
tajanje ovog akcenta, па nepocetnom slogu).
Metatonijski se odnosi danas najprozracnije ogledaju u formama pridjevskih
оыiз neodredenog vida uporedenim s оыiјтаa odredenog; formiranje odredenoga
vida: imenicki oblik neodredenog (mоldъ i sl.) + i (i od zamjenice id > ј) bilo је
jedan od najizrazitijih uslova za metatonijske promjene starih akcenata.

1.
Odnos
*mClfdъ - *moJdo "" *m@dy. i - mOtdo је
pretvorio se .је u odnos
*m@dъ - *mOrdo .-- *mбldъii - *mбldо;е;
daljc: јтаmо dana~nju sje\'crocakavsku вјшасјји:
m1ad - mliido .,..... ml'di - m1'dб.
Ako је pridjevski akcenat imепiёkе promjene Ыо па drugom kratkom sl~gu
dvoslozne rijeei, оп је .. rюd metatonijskim uslovima, skakao па pocetrii slog ј, ako је
ovaj Ыо dug, opet вто па pocetnom slogu dobija1i ~ • Odnos
*ЬёЈъ''-- bllo -- ЬёЈъ"Н - Ьеl&је
шiјenјао ве је U odnos
ЬёЈъ"- Ьёl& (danasnjeёakavsko bёl(,) .-bёtlъii-ъe~loje (dana§nj~c8lcavsko
bЁ1i - Ь~IO, kao i ml'di - m1'do).
Dana~ji bkavski odnosi: .
mlid - m1ido f"OOJ mlidi - m1'dO, a1i Ьо1а (muJki rod iZiUbio dvoaloi-
noat) ....., ЬВо
128

jasno ukazuju па stare razlike и neodredenom i па iz;ednacavan;e и odredenom vidu.

Ovdje saтo da пароmепеmо da је drukcija situacija Ыlа и oblicima zenskog roda:
*m@da (neodr. vid) и baltijskoslovenskoj eposi moralo је biti pretvoreno и *molda,
dana8nje m1ada i knjiZevnojeziCko m1ada. (Detaljnije tumaeenje dana8njih oblika,
izvornih i analogijskih, ostavljamo uz tumacenje morfoloskih kategorija.)

2.
Drugi metatonijski dugi akcenat ( ..... ), koji и svom starom obliku niје nigdje
o~van, nastajao је od starog akuta (,), koji и metatonijskom ргосези isto tako nije
mijenjao svoje mjesto. U пазет jeziku ga raspoznajemo па osnovu Cakavskog та­
terijala и odnosima pridjeva neodredenog vida koji su па kom od svojih slogova
и odredenom vidu dozivljavali metatoniju akuta:
/ + 'и i1i - , u + / + u ili - > '-о + u i1i - , u + '-о + u Ш-.
Рriшјеп:
*sitъ - *sita - *sito ,...., *sitъii - *sitoje - *sitaja - > *sitъ - *sito -
*sita ,...., *sit'Ьii - *srtoje - *sitaja > (и dana8njem cakavskom) sit - sito
- sita « *sit - *sito) ,...., siti - sito - sita ('-о se је izjednacio sa starim ~).
Napomenimo da је cakavski ovu razliku izmedu odredenoga i neodredenoga
vida sasvim Нјеро saeuvao (uporedi taтo јоз i bogat - bogato, ali bogati - bogato
i sl. - јasan odraz starijeg stanja: *bogato,,,,,, *ЬоgЗtоје). U ovom akcenatskom tipu
staru razliku neodredenoga i odredenoga vida stokavski govori зи izgubili: sit
- slta i зЈн - зћа, bOgat (starije bogat) i bOgati (starije bogati) - i зliСпо.

3.
Кratki metatonijski akcenat (9), koji се зе kasnije (и пазеm jeziku) izjednaciti
за starim kratkim ("), mogao је biti dobijen s а m о od kratkog starog, i to putem
prenoSenja па prethodni ako је Ыо па posljednjem ili па sljedeCi ako nije Ыо па
krajnjem sl0gu:
u + ~ > ~ + u ,Ш ~ + u > u + ~.
(Ne zaboravimo da зи kratki slogovi mogli biti зато за vokalima о ili е i sa роlи­
glasima ъ, ь.) Na taj паСјп зто ргеmа dobrъ" - dobrl'> и odredenom vidu dobi1i
*d()brъii - dl'>bro, сети danas odgovara оdnоз dobro dijete (dobro < dobrl'» ,....,
,...., ovo d()bro dijete. (О akcentu nominativa m. roda dl'>bar vidi niZe.) Obrnut odnos
pomjeranja imaтo и ргосези *ЬОзъ - Ьозо ,...., *bosъ"ii -*bosl'>je (vidi gore razliku
и pren6Senju па d и g i па k r а t а k slog) > Ьбs (kasnije du1jenje розНје gub-
ljenja poluglasa) - boso ,....., Ьоз! - Ьоsб (и cakavskom). (U зtоkаvskоm nastal0 izjed-
nacavanje tipa dobar i Ьбs: dobra - ЬОза - i зl.)
Kako vidimo, cetiri pridjevska akcenatska tipa, kako зе oni и cakavskom ref-
lektuju и neodredenom i odredenom vidu, akcentolozima зи ргиzШ mogucnost
d8 se "rekonstruisu metatonijski procesi. Formiranje starog odredenog pridjevskog
vida, и pocetnoj fazi zajednicki baltijskoslovenski (i зато .njegov) ргосез, а и kas-
пјјет razvitku зресЮспо uoblicavanje (potpuno stapanje) и praslovenskom jeziku,
Ьо uslov za akcenatske promjene jeste morfolosko-glasovne prirode: и mогfolоз­
kom зmislи stapanje dviju rijeei за розеЬnim akcentima (prije toga), а и fonetskom
smislu glasovno uoblicavanje (*dobros is > dоЬгъ i > dоЬгъii).
 129

2.

Da se u osta1im kategorijaтa rijeei i njihovih oblika otkrivaju rezultati sta-

rijega, predmetatonijskoga, i novijega, metatonijskoga stanja, teze је vгзiti razgra-
ni~enја i iznalaziti uslove. Sa ровеЬпот siguгпозCu moze ве govoriti о g е п i t i v u
plurala, koji је vis-a-vis ostalih padeza pruzao uslove za ovu intonacionu promjenu.
Qvaj padez, formiran пеоЫспо ва poluglasima па kraju (mjesto ocekivanoga -у:
*gordo-om > *gordom > *gordfun > *gordy i вl.), u nekakvom procesu skraCi-
vanja formantskih elemenata, роslшiо ве slogovnom intonacijom kзо mогfolозkim
sredstvom. .
Ako podemo od iшеniса srednjega roda staroga tipa selO - (plur.) *sela,
moraтo u gen. plur. pretpostaviti sеlъ"> *sе9 lъ > веl (kasnije),zatimimenica огlъ
(orao) u gen. plur. dozivljavala је isti proces - огlъ" > *о9гlъ. Na taj nacin пат
moze potpuno biti razum1jivo kad u dijalektima nademo odnose selo (Пi вЫо) - sela
(seIa, - plur.) а gen. plur. sela i kad ove akcente uporedimo sa odnosom orao
« огlъ") - 6rla « *orla) '" orlova (prema starom, 8vakako, *09rl < *огlъ"). (Upo-
redi јоз: top - topa, рор - рора, kao model koji ве saeuvao, аН: topova, popova;
isti odnos koji вто vidjeli u primjeru dobro '" dobro). Sve specifiCnosti u velikim
raznolikostima dапазпјеg genitiva plurala, kao зtо su, npr., sinovi - sin6va, rebro
- rebara i вl., mozemo shvatiti kao rezultat metatonijskih pojava, direktno nastalih
ili u djelovanju analogija. Nije tako lзkо utvrditi: koliko se specifi~nosti genitivnih
akcenata u pluralu kao зtо su kosti « kosti) - prema kбst - kosti, stvari (upo-
redi stvar - stvari '" stvari) - r е d о v а п а k с е п а t k r а ј а - ро ро­
rijek1u zasnivaju па uslovima baltijskoslovenskog ргепозепја, ili koliko i ovdje
mozemo gledati posljedice metatonije. Kako su ве mogli ukrstati rezultati baltijsko-
slovebskih i metatonijskih pojava, пајlјерзе пат moze pokazati odnos singulara
i plurala u tipu selo - sela (singular - plural, Vukov akcenat), sto је simetricno
antiponirano tipu рOIје '" рOlја. U stvari, nije tesko naei оЬјазпјепје ovoj pojavi:
genitivni akcenat u pluralu, koji је prethodno Ыо ograni~en вато па ovaj paddni
oblik, kasnije је uticao da se svi pluralski padezi ро mjestu akcenta antiponiraju
singularskim, i da se stvori situacija: akcenat singu1ara ,...". akcenat plurala, ва sup-
rotnim rasporedom mjesta. 9

З.

Metatonijska nastajanja akcenta se mogu razotkrivati i u tvorbi rijeci. U

atkavskim akcentima, npr., suh - suho ,...". s'uhi - s'uh5 i prema tome imenica
ЗЋза ukazu;e па to da вто I dobili istim putem ko;im втС> ga dobi1i u odredenc>m vidu.

4.
ВеНе је i u оdnовiша singular - plural prezentskih akcenata kao pe~eт
- рееето, вјМiш - skedimo (Vukov i Danicieev akcenat) vidio metatonijske
pojave. Medutim, to је neprihvadjivo iz dva razloga:
а) пе znamo zaSto Ы i z u z е t п о prezent stvarao te uslove а пе i drugi
ob1ici i
• Ovakvo tuшаёеnје, koje sаш ја i prije toga prika1:ivao svојiш studеntiш'1, izlozio тј је
u jednom usшеnот razgovoru pok. prof. Stjepan Iviiic, dokumentujuci ga svojim m'1terijalom iz
Oikavskih i kajkavskih govora, ali to, na zalОзt, za zivota nije o~javio. Веliееуо tumlёenje vidi
Zam., str. 41.
 130

Ь) uporedna indoevrorska gramatika пат moze pokazati da su se prezentski

singular i plural и ponekim glagolskim kategorijaтa razlikovali ро mјeэtu akcenta
(и pluralu akcenat krajnjeg sloga). Као sto niје odnos singulara i plurala davao
uslove za metatoniju и tipu imenica srednjega roda sеШ - *sela (vidjeli smo),
nije ga davao пј и glagolskim kategorijaтa broja. Medutim, odnose lomim '" ро­
lomim « lотЈт '" роlётim - razlicito mjesto akcenta, vidi kod Веliса) mozemo
postaviti па osnov metatonijskih relacija: lотјзь - рOlошiз (starije slovensko
stanje) > lrmisb '" роlстјз (novije - metatonijsko); od ovoga odnosa mogla је
biti паsЩеdепа razlika izmedu prostoga i slozenoga glagola, а stari akcenti su pod-
li;ef1:ali i izukrstanim analogijaтa. Prost glagol, koji је primarno imao akcenat
pocetnog sloga dozivljavao је baltijskoslovensko pomjeranje и infinitivu (*lOтјзј
- *lёmiti > *lётјзј > *lomlti), ра је docnije mogl0 nastajati iskliznuce: pre-
zent pomjera akcenat pod uticajem infinitiva (lomisb - *lomlti) iako to пјје ро­
stalo pravilo: ostaje stari odnos и tipu nosis - nositi « *noslti) - i sl. Slozeni
glagoli sa dugim slogom u prefiksu (*perlomisb) ujednacavali su se sa onim koji su
imali па tom mjestu паш slog i dozivljavali (analogijski) metatonijsko pomjeranje
akcenta:
*рOlотјзь - *регlотјзь > (dva metatonijska akcenta i па razlicitim mjestima)
роlотјз '" perlomisb > poloimsb - prelomIsb > pOlomIsb - preIomlsb
- i sl. 10
Tim putem iduci, mnogo stosta mосј сето lзkSе objasniti и danasnjim vrlo
slozenim akcenatskim odnosima glagolskih kategorija. Uslovima metatonijske
transformacije akcenata Ыlе su izlozene i mnoge kasnije transformacije fonetske
и oblicima: и formiranju, npr., oblika mojej~ > тоје javlja se '\ (cakavsko тој'е),
ра analogijski i vod'e - itd.

*
Metatonijska praslovenska situacija, sa cetiri duga dva kratka akcenta,
moze biti predocena и ovakvoj shemi:
akcenti dugi kratki

I I
sil:zni uzlazni
"
silazni I}stari

IuZl~zni luzlazn:silazni I ?
uzlazni '} novi

Neposredne artikulacione OPOZlClJe su postojale:

а)stari akcenti (" '" ,.../) i z r а z i t i ј а silaznost i manје izrazita uzlaznost;
novi akcenti ( <ј>, '\ - _) П е t i р i с п i ј а i uzlaznost i silaznost;
Ь) stari dugi akcenti, па јеdnој, i novi, па drugoj strani, medusobno se оро­
niraju и izrazitije kontrastivnom vidu:['" ...... ']_[' ...... '->]; kratki akcenti morali su
ве oponirati kontrastivno: " ...... ? и odredenoj mjeri.

10 Kad se, koliko se јоlе to moze uёiniti, razlike u оЬЈјсјта prostih i prefiksa1nih gtagola
razjasne па p1anu postmetatonijskih, i da1je пјјта uslov1jenih, odnosa, onda сето 1ak1e doei do
zakljuCka da odnosi (stariji) prezentskog akcenta tipa sj~dimo ,.., sjedimo « si!dimo ...... si!dimo),
lllmImo ...... lотiJПо i sl. пе vode porijeklo od pras1. metatonije, nego da su оni stariji indoevropski.
gdje su u izvjesnim kategorijama postoja1e raz1ike u prezentu singutara i p1urala (uporedi kod
Hirta II tom njegove indoevropske gramatike; za nale ovdje рјtanје veoma је poucno, izmedu
ostaIog, uport:diti u stind. opozicije singuIarskog i plura1skog akcenta fumi ,.., smas - prvo lice
sng. i p1ur., - vidi str. 214 i dr.).
 131

Мапја razlika artikulaciona izmedu '"' i ..... (vrsta sirkumfleksa) dovodi do

njihova izjednacavanja ( ..... > ..... );
razlika izmedu ' i '\. Cuva se i dovodi do stvaranja opozicione razlike и kvan-
titetu: и srpskohrvatskom se ' зыаеије i izjednacava за " (*mati > mati i sl.)
dok и ceSkom cuva stari kvantitet (krava, sh. krnva - i sl.).
Konstrativne opozicije ",...8 (kao §to је to cest зlиеај за ыаtЮт akcentima).
gubeei opozicioni karakter, и srpskohrvatskom se izjednacavaju: 9> "(*dobro >
> d&bro i sl.), dok se и ceskom metatonijski ыаtЮ reflektuje и vidu dugog kvan-
titeta: *vo91'a (para1elan odnos prema pomenutom cakavskom primjeru s'usa) > *v61'a,
ho se ogleda и ceskim primjerima Ьо 'Vule (volja) - i sl.; ovo ukazuje па cinjenicu:
da је и artikulacionom meduodnosu kratkih akcenata pored silaznosti i uzlaznosti
postojao i opozicioni odnos и kvantitetu: " = norma1no kratki, = poludugi «
ыаtЮ akcenat, - da1ja evolucija и ceskom i srpskohrvatskom isla је и suprotnim
pravcima.

4.

Period pojava u najkasnijem praslovenskom razvitku

1. K'Vantitativпe slogo'Vne ртоmјеnе

Dvije kvantitativne transformacije зи konstatovane и slogovnoj intonaciji

najkasnijega zajednickoslovenskoga perioda: skracivanje dugih slogova па ыаји
rijeci otvorenog sloga i па trecem i dalje pocevsi od kraja: zena >*zena; *synove
> synove - i sl. Ovom pojavom је poremecena stara slovenska vezanost
Ьоје i slogovnog kvantiteta: svaki, dakle, vokal, ako је Ыо и ovim odredenim pozi-
cijama, mogao је biti kratak (пе samo, Ьо prije, voka1i о, е i poluglasi). Zanimljivo
је primijetiti i to: da su se, i и ovo vrijeme kad su svi vokali mogli biti kratki, strane
rijeci и boji vokala adaptirale prema starijem slovenskom stanju (uporedi romanski
toponim Sаlбпа > Solin, Parentia > Porec « Роrееь) - i зl., osim apsolutnog
ыаја rijeei. Posljedica skracivanja voka1a и trecem slogu od ыаја i dalje и nasem
jeziku зе ogleda и mno§tvu oblika i и mnostvu izvedenih rijeci: brijeg аН bregovi
(uporedi 'Vukovi, sinovi ali, kad је dvoslozni oblik, onda се biti dug slog - vuci
- i зl.) itd.; drug, ali driIgiir - drugara - prema drugovi, drugarica - i sl. U
розеЬпот razvitku nasega jezika stvarane зи nove mogucnosti za dobijanje поујЬ
dugih kvantiteta i па kraju rijeCi i и trecem slogu od kraja (uporedi danas zena
аН zеПё, vUkovi, ali stanovi i зl.). Negdje зи ti uslovi Ыli direktno fonetsko-morfo-
loskog karaktera а negdje - ana10gijske prirode (uporedi toj~ > tојё > tё -
pokazna zamjenica; gen. sg. *zene (analogijski od zeny mogao је evoluirati и izrazu
tf zenf (> tf zепё), аН и pluralu ostaje tf zene, uporedi stare istovetne obHke gen.
sing. i ak. рl. zeny). '
Kad је rijec о uslovima skracivanja starih dugih vokala, ovdje smo se zadrzali
паnajmarkantnijim, i danas jasno uoCljivim, pojavama. Medutim, dalje ana1ize
dovele Ы nas i do drugih specificnih uslova и smanjivanju previse opterecenoga
kvantiteta и praslovenskom jeziku.
132

2. Redukcione jzтjene akcenatskog sistema

u ovom kasnijem periodu ispoljavale su se i tendencije akcenatskih izmjena

koje се se па posebne natine kasnije realizovati u grupaтa slovenskih jezika i ро­
;edinim njihovim jezicima.
1. Као §to је napomenuto, osjetila ве је labilnija opozitivnost izmedu dvaju
kratkih akcenata i prema njima staroga akuta ('), sa kojim је metatonijski паtЮ
imao kao zajednicko komponentu uzlaznosti. Ovo trojstvo opozitivnih odnosa do-
velo је: do izjednaeavan;a dva;u kratkih u grupaтa jezika (uporedi njihovu jed-
nakost u srpskohrvatskom jeziku); nestalo је, recimo, starije razlike izmedu akcenta
kOlo (staro preno§enje рМ kolo) i *vo91ja> vlЩа (novo preno§enje od volje), - u
ostalim jezicima, kako to danas роkзzоје l:eski, nije dolazilo do izjednal:avanja
metatonijskog kratkog за зtariш akutom (uporedi u te§kom krava - vtile, od sta-
rijega *k6rva '" *vot?l'a- i зl.).
2. Labi1nija opozicija izmedu'" iC ..... stari silazni i novi sirkumfleks) u srpsko-
hrvatskom зе gubi ( ..... > ,... , uporedi cakavsko od *siti > siti); u ce§kom зе izjed-
nacavanje ispoljilo u skracivanju 'kvantiteta (uporedi sh. grad - grada, t. hradj
sh. tak. siti, bogati, с. kravly, bohaty - i зl.).
З. Vezanost akcenatskog kvantiteta за njegovom prirodom, kзо ranija ten-
dencija, ispoljila зе kasni;e i u ce§kom i u srpskohrvatskom:
а) u teskom (vidjeli smo)"" i ..... postaju kratki: hrad, bogaty i зl., а metatonijski
kratki зе izjednal:ava за dugim akutom: krava, vtile (= vйle); u sh. jeziku, obmuto,
stari dugi"" , 1 i ..... akcenti ostaju dugi: mlado '" mllаdб, tak. siti, bogati, - ali зе
skracuje, i izjednacava за kratkim si1aznim i metatonijskim kratkim, stari akut:
krava, brat /1 kblo, рOlје 11 vlЩа, dоЬгб - i зНСnо.
U svemu ovome jasno se ispoljava kasnija praslovenska tendencija da је
rastereti i suvilnosti kvantiteta i suvilnosti politonije.

5.

Srpskohrvatski razvitak akcenatskog sistema

Te§ko је od kasnijeg praslovenskog perioda razgraniciti stanje posebnog
~ivota u srpskohrvatskoj dijalekatskoj zajednici, sta је od promjena u akcenatskom
sistemu izmijenjeno u §iroj zajednici јшnoslоvеnskih dijalekata, а §ta u najranijem
vremenu posebnog srpskohrvatskog razvitka. Zato §to зе mozemo posluziti pisanim
tekstovima, kad је rijet о ostalim fonetskim pojavaтa i о morfolo§kim, ta razgra-
nil:enja је lakse utvrditi. Medutim, koliko god је sto nejasno da зе vremenski utvrde
prelazni periodi starijega stanja kad govorimo о akcentima, uporedno proucavanje
dijalekata, starijih i шlаdШ, omoguCil0 пат је da utvrdimo razvojnu Нnјјо: od tro-
akcentnog, koji se kзо nајзtзrјјј moze fiksirati, do danasnjeg tetvoroakcentnog,
knjiZevnog sistema.

1. Troakcenatski sistem (,..., 1,")

Као§to smo iz prethodnih izlaganja mogli vidjeti, nа§ danaSnji troakcentni
sistem (sjeverocakavski i najarhaicniji slavonski govori) nastao је: а) izjednatavanjem
 Н3

kratkih akcenata i sa пјiша starog indoevro pskog akuta Ст starija akcenta svedena
па jedan) i Ь) izjednacavanjern dvaju dugih ( .... i ..... ) akcenata. Od metatonijskih ксе­
nata је ostao u :livotu samo jedan (1, tzv. сзkavзю akut).
silazni uzlazni silazni uzlazni

kratki
U zoni najarhaicnijih srpskohrvatskih govora, sjeverocakavskih, kojima је
troakcentno stanje jedno od najmarkantnijih obiljezja arhaicnosti, novine pred-
stavljaju izvjesne promjene u slogovnoj intonaciji (izvjesna, i teritorijalno razlitito
iзроlјепа, skracivanja postakcenatskih dшiпа, i teritorijalno ogranicene transfor-
macije starih akcenata: dobijanje novih, poludugih akcenata - i tome slitno).

2. Dvoakcentni sistem ( ...., ") i prelazne вonе

Јшпосakavski govori, ogranitene teritorije zetsko-novopazarske i ogranitene
zone k080vsko-гesаvskе govorne oblasti - predstavljaju dvoakcentni sistem u
с i s t О m о Ь 1 i k и. U procesu izjednatavanja ,~ i 1, ho је mogla usloviti i
netipicna uzlaznost cakavskog киш, dobijene su opozicije s а m о s i 1 а z п i h
akcenata, dugog i kratkog.

ОЬа silazna akcenta se mogu nalaziti па ша kome mjestu u пјеСј, od potet-

noga do krajnjega sloga: voda, selo; рЫје, pcljani; niirl'd, drugarica, gosrodin;
vode, dјеvбјkа (divбјkа); brijezi - brlgovi - i sl.; dugi neakcentovani slogovi
jednako egzistiraju i ispred akcenta i аа njega (niirld, krаvё i slicno).

[з. tewoтoakcentni sislem ( .... , " , ' , ')

1. Pomjeranjern silaznih akcenata sa nepocetnog sloga па prethodni (Ј'госеа
koji је росео negdje јоз u 14. vijeku) nastao је umnozen sistern: sa јоз dva,i to
uzlazna, akcenta; i па taj natin је dobijena nova, potpunija, sirnetrija i uzlaznosti
i 8ilaznosti i u kvantitetu dugom i kratkom:

( r\
dugl
!",0'.;' I > [-~-J-~-]=,
ај/аn'; .~AJ

а) - + "Ш .... >' + u ili - : rii~ > rйka, riike > гukё;
Ь) u + "i1i .... >' + u ili - : :leni < :rena, :lene < :reпё; potok < р6 ok -
i sl.
 IЗ4

2. Р r е 1 а z п е z о п е зе ogleda;u па dosta rasprostranjenom terenu

zetsko-novopazarske (ijekavske) i kosovsko-resavske (ekavske) teritorije, u ikav-
skim stokavskim .govorima, u ijekavskim srednjobosanskim i sjeverobosanskim
govorima - i drugdje. Pri;e svega, postoje zone (cmogorske рosеЬпо) u kojima је
pomjeranje izvrseno: а) за krajnjeg otvorenog kratkog sloga (sira teritorija) i Ь) uopee
за krajnjeg kratkog sloga, a1i bez promjene u intonacionoj prirodi silaznih akcenata: а)
zena < ~епа, ali nar&d, pot&k; Ь) iena, narod, potok, i slicno. Као sto vidimo, i ove
zone su zahvacene procesom pomjeranja (ораја tendencija stokavskih govora)
a1i bez promjene u uzlazne akcente u prethodnom slogu. Dalje prema centrallnoj
stokavskoj teritoriji (i izшiје§апо u пјој) ostvareno је prenosenje за kratkih slogova
krajnih i за promjenom intonacije:
~епа, voda, rШа, strana; potok, narod, ali: stranica, drugarica, - iene,
stranё, okopava i slicno.

Na taj nacin smo stvarno i u ovim govorima dobi1i cetvoroakcentni sistem, ali u
odnosu prema govorima koji su ostvari1i р о t Р u п о prenosenje si1aznih зkсе­
nata, - п е р о t Р u п sist ~т cetvoroakcentnog karaktera. U јасој mjeri је
ostvareno prenosenje u ропеkiш zapadnijim zonama gdje su procesu prenosenja
podlegli samo kratki silazni akcenti: voda, ali vоdё, drugarica, gospodin, ali oko-
pava, uvjeibava i slicno. U mnogim ovakvim govorima javljaju se naporedno пе­
preneseni i preneseni akcenti: okopava i okopava, аН se evrsto drii neprenesen
dugi akcenat за krajnjen sloga, narocito u dvosloinim rijecima (za srednjobosanske
govore је ovo karakteristicno). U istorijskim pri1ikama mnogobrojnih i mnogostranih
migracija uvjetovana је velika ispreplitanost akcenatskih sistema за arhaicnijim
i najnovijim akcenatskim osоЬinата. Upotpunjen cetvoroakcentni sistem dopro
је i ocuvao зе па izvjesnim sirim teritorijama okruienim govorima kajkavske i са­
kavske teritorije (ijekavski govori u Hrvatskoj). 1 stariji istorijski uslovi i noviji
razvitak drustvenog iivota (mije§anje stanovnistva sve vise, skola i razvitak kulture)
uticu (ponegdje veoma зпзiпо) па transformiranja i stari;ih akcenatskih sistema.
Van svih tokova (оо sto је veC reeeno) u evoluciji srpskohrvatskog akcenatskog
sistema ostali su istocnosrbijanski i јшпosrЫјапski govori, ciju strukturu govomu
karakterisu: а) izvjesne najarhaicnije fonetske osоЫпе (cuvanje poluglasa, Cuvan;e
1 vokalnoga, cemu doprinosi i potpuno ocuvano staro m;esto akcenta) - i зl. -
i Ь) primanje izvjesnih balkanskih osoЫпа neslovenskoga porijekla (gubljenje de-
klinaci;e, dobijanje analitickog pridjevskog poredenja, i зl. - s cim ide saglasno
i gubljenje akcenatskih razlika i raz1ika u slogovnom kvantitetu).
З. R а z п о 1 i k о s t i u g о v о r п i т z о п а m а koje su svoje зkсе­
natske sisteme sukcesivno razvijale od troakcentnog do cetvoroakcentnog, пајпо­
vijeg, ogledaju se ;08 u dva pravca:
а) и dooojanju novih kvantiteta и vezi за gubljenjem poluglasa i

Ь) и gubljenju izvjesnih naslijedenih озоЫпа и pogledu mjesta akcenta и

akcenatskim cjelinama за vi8e od jedne rijeci.
а) Kad зе poluglas gubio, оп је па razlicite nacine (и zavisnosti od prirode
glasova koji su ти prethodili) mogao uticati па duljenje kratkih slogova koji зи ти
prethodili. Imа znakova da зи z v и с п i suglasnici ispred izgubljenog poluglasa
uticali па stvaranje du7ine u prethodnom slogu за silaznim akcentom (uporedi
vбz - voza. Ьбg - boga, - i зl., аН t&p - topa, зпор - зпора - i зl.). Naravno
 135

da је kasnije nastupalo i nejednako ujednaeavanje nominativnog i kvantiteta и

zavisnim padezima. Na ve1ikom prostranstvи jezicke teritorije ogleda se kao redovna
pojava: duljenje sloga ako је ispred iscezlog poluglasa Ыо s о п а п t: и najsiroj
zoni takvih govora ova pojava зе ref1ektuje и odnosu imenickog nominativa sing.
prema ostalim padezima: govor - govora, stоzёr - stozera, Ьusёn - busena,
jiisёn - jiisena i зl. Nesto manје rasprostranjenosti је s1icno duljenje з10gз (ak-
centovanog i neakcentovanog) ako је poluglas iscezavao iz kog unutarnjeg sloga:
starac '" starca, klinac '" k1inca, djevojka (uporedi djevojaka), jezero '" јezёrski
i s1icno. Ova pojava зе kao tipicna ref1ektuje и istocnohercegovaCkom i cmogor-
skom govornom tipu (uvijek treba raeunati i sa izuzetnijim odstupanjima dobijenim
putem analogija). Na jednom ne malom prostranstvu, Ьо sto је za tu priliku repre-
zentativna srednjobosanska i sjeverobosanska teritorija (uko1iko и nju nisu inkor-
porirani govori najnovijega stokavskoga tipa), ovo, s е k u п d а r п о, duljenje
vokala u unutamjim slogovima nije ostvareno:
starac - starca, k1inac - k1inca, borac - borca - borci, odbornik, дс­
zavnik - i зl.
Лkо i u ovim krajevima postoje leksicke jedinice ва sekundarnim duljenjem
(djevojka pored djevojka), to је mogl0 biti uneseno (kao leksicka infiltracija) iz
drugih govora. Ova pojava, nedostatak sekundarnog duljenja u unutarnjim вlо­
govima, vidno markira srednjobosanski govorni tip и odnosu prema istocnoher-
cegovackom.
Ь) Као sto зmо vidje1i, prenosenje starih silaznih akcenata па prok1itike vrl0
е stara, praslovenska pojava i Ьо takva donesena па juZnoslovensko tlo. Osim iz-
vjesnih analogijskih ujednacavanja и cistijem obliku зе ova pojava ogleda u Vukovu
i Danicicevu akcentu (odak1e ји је normirala strozije starija gramatika). АН u kon-
tзktimа за stranim jezickim kompleksima, dobar dio nase teritorije (Vojvodina
narocito, maevansko podrucje и Srbiji i dalje, - zatim, mnostvo drugih perife-
rijskih govora) izgubio је ovu osobinu, i1i је u manjoj mjeri saeuvao: idem u grad,
- i зl. U procesu novostokavskog prenosenja si1aznih akcenata па prethodni slog,
dobi1i зmо п о v о р r е п о s е п ј е па prok1itike: mati « *mati) - od mа­
tеrё, brat «*bratrъ) - od brata, - зеlа «*зе91а - plur. - analogijski akcenatski
oblik) - u веlа - i зl. Uz1azno prenosenje od brata < od brata ponaSa зе kao i
unutar rijeci zena < zena.
Uporedujuci s t а r о i п о v о prenoSenje, и tipicnim slueajevima mozemo
raspoznati porijek1o nasih danaSnjih akcenata kada зи oni па pocetku rijeei. Pri
tome treba imati па umu:
а) ako је danaSnji kratki silazni akcenat па vokalima koji зи u praslovenskom
morali biti dugi (svim osim о, е i poluglasa), onda је оп nastao od starog akuta (')
i redovno зе prenosi ро zakonu п о v о g prenoSenja: brat( < *bratrъ)-Od brataj
Ь) ako је оп па vokalima о i1i е staroga porijek1a i1i па а od poluglasa,a pre-
nosi зе u vidu uzlaznoga, onda је оп nastao od kratkog metatonijskog akcenta (9):
vOlja « *v091ja) - od vоlјё, navolju i зl. (uporedi kOlo - i1 kolo), nejac - od
nejaci - i зl.;
с) ako је па poeetku rijeei silazni nastзо od koga metatonijskog dugog ak-
centa ("\. i1i -), onda се i prenosenje па prok1itiku biti uzlazno, tj. п о v о: mlаdб
Zlto - od mladoga Zita (uporedi namIado - staro prenoSenje s neodredenog vida),
starl « *stari) - od staroga i s1.
136

Pri 8Vemu ovome treba imati и vidu i to da 8и 8ilazni akcenti па jednosloi-

nim rijeёima (ј njihovim oblicima) nastajali prilikom gubljenja poluglasa koji је
prije toga Ыо pod akcentom: dobrъ"-dobra > dobr (Ш do9br) -dobra > do-
Ььr - dobra > dobar - dobra > dobar - dobra, - рrепозепје: za dobar pnt;
sъnъ" - sъna > 8Ь"П > 8па > 8ао - 8па - prenoSenje: il 8пи - i 81.

(Detaljnija analiza, koja јоз и ovom пјје vrзепа, pokazala Ы: gdje 8и, Ьо §to је to
81uQij и ovim primjerima, oCuvani rezultati prirodno razvijenog procesa, а gdje 8и
и paradigmaтa vrзепа ujedna<:avanja.)

Kad је danas rijeё о рrепозепји па proklitike и оdn08и prema 8tandardnoj

normi knjizevnog jezika, onda 8е moraтo (kao зtо је i reёeno) 081 о Ь а d а t i
t r а d i с i о п а 1 п е k r и t о 8 t ј. U 08novi uzeto, рrепозепје па proklitike
п е m о r а 8 е и z е t i k а о о Ь а v е z п о. Dva momenta ovdje treba imati
и vidu:

а) р r е п о з е п ј е i 1 i п е р r е п о з е п ј е dоЬiја i 8 VО Ј и
s t i 1 i s t i <: k и f и п k с i ј и (zavisnost od оdnоза е ksрrеsivа п '" п е -
е k s р r е s i v а п izraz) i

Ь) mora зе imati и vidu i zavisnost od sredine и kojoj pisani tekst nastaje

(isto<:na i zapadna teritorija) i и kojoj зе рјзапј tekst govomo reprodukuje (иоЫ<:а­
jenost ili neuobi<:ajenost djelovanja па зlић sredine koja slша ovakve ili onavke
izgovore).
Kad је rije<: о neakcentovanim kvantitetima, onda treba imati и vidu i kate-
gorijalne razlike и oblicima. U novije vrijeme зе snaZnije odraZavaju meduuticaji
kulturnih sredina i и njima kulturnih centara. Tendencije зе jasno o<:ituju и зтјзlи
rastereeivanja nagomilanog neakcentovanog kvantiteta. U rijetkim sluQijevima.
npr., egzistiraju tri postakcenatske dиzine. U tom зтјзlи је и novi pravopisni
rje<:nik unesena korekcija starog pravila: da зе рiзе i izgovara prIpovijed8ka (prI-
poved8ka), - prema najnormalnijem izgovoru normirano је pripovjed8ka, ziigo-
net8ka - i зН<:по. Prema Dalmatinac, omladinac - najnormalniji izgovor се biti
Dalmatiniica, omladinacii; prema predstavniStvo - рredstаvniзtiivii (ili pred-
stiivпiзtiivа) - i зl. U isto<:nijim krajevima пајоЫ<:пјјј је зlи<:ај da зе i od dvije
postakcenatske dиzine па kraju rije<:i ј е d п а s k r а с и ј е: mjesto gramca.
b6riica, stёtiпа, mOstбvа - graoica (ili graruca), stotinii (ili stotina), b6raca (ili
b6raca), mOstovii (ili mOstбvа) i зН<:по. Ova pojava, redukcija јеdnе od dviju пај­
пјјћ dиzina, и dobroj је mjeri zahvatila i centralne пазе govore, пезtо зtо зато оо
аеЬе, spontano, ide proces redukcije nagomilanog kvantiteta (и ропеkiш је bosan-
skim govorima najobi<:niji izgovor, npr.; b6riica, а пе b6riicii - i зl.), а пезtо зtо
ас тј proces pospjcluje uticajem isto<:nijih izgovora. 11

Za utvrdivanje normativnog зtanја vaZno је shvatiti <:јпјenјси: da р о s t О ј е

р r е d п о s t i Vukove i Dani<:iceve govome baze knjiZevnog jezika и <: и v а п ј и
п е а k с е п t о V а п о g k v а п t i t е t а, koji <:esto ima ulogu i d i f е r е п­
с i ј а 1 п о g m о r f о I о з k о g z п а k а (uporedi: suze пјје pustila - i:

11 Pojava lilavanja iedne od dviju uzastopnih neakcentovanih duzina вtvэто ве ostvaroje

kao tег.dеж:сiја, l<oja n:cze rп.аti uticaja i spclia, ali koia ве i spontano u jeziku rэzvјја - kao procea
intcr.acicre rilmizlicije. Ztr п-.lјi,о је vJc7criti i па slill1c roiavc u slovalkom jeziku, gdje ве
javljaju slula;evi da, za llizlil<.u cd lflkcg, jCdl18 od dveju duzil1a illezne. (Vidi: 1. Ruiitkв: Sou-
lesn)1 SIOfJ spisGf;ne s/(;'t'enCine, ~lanвk u rukopisu u Dаюј ediciji Rвdovi).
 f 137

sf}ze nije ршtilа - S1lzё gen. sing., а suze асс. рlш.), а, s druge strane, neakcentovani
kvantiteti шзktеnsо i muzikalnost naSegа knjiZevnog jezika, razvijenije bogatstvo
zvukз. Ovo najjasnije тo~eтo primijetiti рrШkот izgovora poetskih (i оорее
literarnih) tekstova: bez neakcentovanih dшinа koje su karakteristicne za oblike
promjenljivih rijeei svaki literarni tekst, kad se izgovori, Ыо Ы osiromaSen. О tome
posebno treba da vodi racuna normativna gnunatika. Izuzimajuci pojave kvanti-
tativnog rastereeenja, о сето је та10 prije bilo govora, п а s п е а k с е п t 0-
vani kvantitet treba da bude jedna od ksrakteris-
ticnih oznaka jeziCkog 8tandarda.
Kad govorimo о neakcentovanom kvantitetu u kategorijama oblika imenickih,
pridjevskih, glagolskih - itd., treba razlikovati kvantitete od davnina naslijedene,
primame ро Р08tanku u 8tarijim fazama, i one koji 8О kojim puteт sekundarno,
u kasnijim fazama nastali. Za poneke od kasnijih kvantiteta nije relevantno Ьосе li 8е,
Ш neee, izgovarati. DШiпе, npr., genitiva plurala, genitiva singulara od imenica
ienskoga roda, pridjevske odredenoga vida osobito, relevantne 8О i kao morfemske
oznake 8vojih oblika. Medutim, mnoge dшinе glagolskih oblika, nekad, iako 8О
8О stare, nestabilno ocuvane (radni pridjev Cesto), nekad 8ekundame ро porijeklu,
ni8U опе 8ve па јednзkот nivou relevantnosti. Npr., prezentske dшпе sa а i i
(citam, molim - i sl.) 8tabilno 8О formirane i u centra1nim govorima 8tabilno осо­
vane, а1ј dшiпе па е Ш је (peeёm, zovёm, Cojёm, zapisujёm i 81.), ana1ogijskog
porijekla (izvorno е naslijedeno Ьо kratko), - nejednako su nastaja1e u govornim
zonama, i mnogo t~e ih је u knjiZevnom jeziku 8tabilizovati.
Savreтena normativna gramatika u razradi akcenatskog standarda ima Ьо
primarni zadatak:
а) da vodi raeuna о odnjegovanoj lјероа govorne rijeCi kod obrazovanih ljudij

Ь) da svoja pravi1a zasniva е 1 а 8 t i с п о

i kad је rijee о d u Ь 1 е t i m а u leksickoj gradi i kad se imaju u vidu pre-
~ja па proklitike i neal-:~entovani kvantiteti,

i, posebno, kad 8U u pitanju о d 8 t U Р а п ј а о d р r а v i 1 а: d а I i-

1• z п i а k с е п t i uvijek тоrзјо зtaјаа па роCetnот 810gu.
 DRUGI DIO

KONSONANTI
1
OPl:I POGLED NA STARIJE ЕРОНЕ

U svom razvitku nas konsonantski sistem odrahva ref1ekse starijih ероЬа:

а) starije i п d о е v r о р s k о п а s 1 ј е d е; Ь) posebnosti s а t е m s k е
g r и р е i п d о е v r о р s k i h ј е z i k а; d) ref1eksi posebno izdvojenog
praslovenskog sistema; d) р r е 1 а z п е о s о Ь i п е u starijoj zajednici ј u ! -
п о s 1 о v е п s k i h d i ј а 1 е k а t а - i е) osobine dobijene и posebnom rзz­
vitku s r р s Wh r v а t s k е d i ј а 1 е k а t s k е z а ј е d п i с е.

А.

Indoevropska zajednica је kasnijim jezicima iz nje proisteklim ostavila и

nasljede suglasnicki sistem и vidu: 1) е k s р 1 о z i v п i: а) о Ь i с п о g а
izgovora i Ь) а s р i r о v а п о g а, 2) s t r и ј п i obicni, i З) kako ве то!е
utvrditi s а m о ј е d а п а f r i k а t (~'), i to palatalnoga karaktera ро тјевш
izgovora; 4) uz to је egzistirala grupa sonanata, и јасој тјеп izraZena. Za еЬрlо­
zivnu velarnu grupu moze ве јаЗ obiljeziti posebnost и раги praindoevropskih (ie.)
1 а Ь i ј а 1 i z о v а п i h izgovora (k!l i g"').

1) Eksplozivna grupa:
а) р, t, k obicna; Ь) ph, t\ k h (aspirovana)
Ь, d, g obicna bh , d h, (aspirovana)
gh

с) k' i k'h d) k 1J , (labija1i -

к' i g'h gfl; zovana);
2) strujna ктuра:
s i z;
З) afrikat (zvucni palatalni) ~';

4) sonantska grupa:
т, п (nazalni), 1, r (1ikvidni), v (labjjalno dentalni) i i, 1Ј. Си sastavu diftonSkih
kombinacija kao drugi, nerazvijeniji, dio).
Iz ovako витато date s1ike mozemo izvuci karakteristicnije osobine opCijega.
tipoloskoga, karaktera:
14U

1) Niz aspirovanih suglasnika, kad штето u obzir јоз i varijacije: aspirovani

obiCni i aspirovani umekSani, - predstavlja vrlo v е 1 i k u s 1 о z е п о s t U
f u п k с i о п i s а п ј u а r t i k u 1 а с i о п о g а р а r а t а. Ova pojava ima
svoje а п t r о р о 1 о s k о - fi z i о 1 о s k о оЬјазпјenје: u periodu јoS neraz-
vijenog oblika donje vi1ice, grlena zona је mogla biti т п о g о а k t i v п i ј а,
zauzimajuci mjesto jednog od glasovnijih сenша u funkcionisanju izgovornog
aparata; tim se, donekle, dii objasniti i manji znacaj pa1ata1ne zone (јеdan mеЮ
afrikat i umekSani velari), koja се posebno dobiti artiku1acioni znacaj u praslo-
venskoj eposi fonetskog i fonoloskog razvitka. 1
2) Zanim1jivo је sto poznatiji indoevropski jezici nisu naslijedili saтostalnu
fonemu ћ, sto је nije naslijedio ni staroindijski i pored toga sto је sacuvao sve fonemske
kombinacije aspirovanih eksplozivnih konsonanata. Medutim, upoznavanje sa
glasovnom strukturom hetitiskog jezika uvjeri10 је uporedne gramaticare da је,
u jednoj starijoj fazi vjerovatno, u indoevropskom prajeziku i ovaj glas postojao,
da se је оп u vecini dija1ekata ranije izgubio, ostavljajuci tragove u slogovnomkvan-
titetu.
3) Gubljenjem spirantskoga ћ, u velarnoj glasovnoj grupi nesta10 је opozicija
па liniji odnosa е k s р 1 о z i v п i ,..., s t r u ј п i; gubljenjem aspiracija u veCini
indoevropskih starih jezika nestalo је opozicija па liniji о Ь i с а п ,..., а s р i r о v an
suglasnik (eksplozivni).
4) Opozicije z v u с п i ,..., Ь е z v u с п i suglasnik ропе. su funkcio-
nisa1e saтo utoliko ukoliko su ih uslovljava1a prirodna jednacenja ро zvuCnosti:
zvucno z, niје postoja1o kзо i z v о r а п glas, vec је nastaja10 saтo u procesu
јednасепја prema sljedeeem bezvuCnom suglasniku.

Sonanti т, п, /, r (vidi gore) mogli su biti: а) оЫспе konsonantske ili Ь) slo-

gotvorne fcneme).

В.

U procesu razdvajanja dija1ekatskih grupa (kasnijih jezika i jeziCkih grupa)

па satemsku i kentumsku nastajal0 је u р r о s с а v а п ј е velarne konsonantske
grupe: putem razlicitog ujednaeavanja t r i reda u opozicionim fonemskim od-
nosima k i g ,..., k' i с' ,..., kl' i gl', U ovim dvjema jezickim zajednicaтa sveli su se
па ро d v а; па јеdnој strani su se ujednaCili velari k' i с' sa оЫсnim k i g (ken-
tumski), а па drugoj - k'l i g'l sa k i g (satemski jezici (uporedi zasad saтo prsl.
sъto i lat. сепшm « *kentum od izvomog *k'mto(n), zatim рrзl. cetyre < *ke-
ture, lat. quatuor). Ova markantna razlika izmedu dvije stare zajednice, zasnovana
па zajednickom principu uproscavanja konsonantske strukture, pracena је raznoНko
i drugim diferencija1nim pojavaтa, јасе i1i slabije izrliZenim u raznim grupama i
jezicima.1
С.

U uzoj zajednici ba1djskoslovcnska grupa predstavlja veoma ve1iku р о­

ј е
d п о s t а v 1 ј е п о s t U odnosu prema sistemu indoevropske zajednice.
Na prvome mjestu, (о se ocituje u i s с е z а v а п ј u а s р i r а с i ј а. О d
1 Кunеnэ: lzhTr, зи. 30-32.
Uporedi:
I О иееој
grupi је. jezika. sa tri reda velamih suglasnika (ofuvanih), postoje razne рт­
postavkej uporedi, izmedu ostalog, М. Budimir: GтC; i Pelasti, Beograd 1950.
 141

prastarog fonetskog obIika *dhfunos u stind. зе reflektuje stari oblik р u п е аз­

piracije dhfimah, gr. .&u(J.o~, lat. fiimus (u sva tri jezika ili рunа aspiracija iIi пјen
refleks: latf mjesto dh), - nasuprot tome stsl. dymъ, lit. dШnаi (рl.). U ovoj (i u
јов siroj, vidjeli зто) zajednici od tri reda velarnih suglasnika (mozemo ih zamisliti
we kao guturalne [grlene] nego kao velarne): 1) k (i k!'), g (i gh), 2) k' (i k'h) i З) k9 ,
glJ - dva зе izjednacavaju (prvi i treci), а jedan se (ovdje drugi) znatno d i f е -
r е п с i r а prelazeci d а 1 ј е и palatalnu zonu (otprilike dobijamo l' I : k '" k'
(dvije foneme) > k (jedna fonema); namjesto k '" k' (dvije foneme) dobijamo k --1'
(dvije medusobno и d а 1 ј е п i ј е foneme) - i tome slicno).
Primjeri: а) *k'mto(n), bsl. *S'mto (priblizan izgovor), lit. szimtas (sz = В),
prsl. sъto (uporedi stind. ~atam, stir. sat:)m, satemska izgovorna osnova; lat. сen­
tuш, gr. Excx.'rO\l (е prefiksalni elemenat ) - itd.; Ь) *ktlettlor-, bsl. ketur-, lit.
keturis, prsl. cetyre «*keture, stsl. четъiре), - lat. quattuor, gr. TE't"t'cxpe~ (ј U
grckom ispred е pomeranje velara и prednju zonu ustnog prostora).
Dalje је za baltijskoslovensku ероЬи karakteristicno зtо зи slogotvorni so-
nanti izdvajali ispred sebe vokalski elemenat (uporedi lit. vilkas, prsl. *vыkъ od
*vilkos); lit. sziтtas, prsl. sъto (denazalacija јт > ј) i asimilacija ь > ъ).
U ovoj eposi imamo i uргозсеп stari meki afrikat (~): *~'ugom, gr. !;uyo'V
(starije stanje), stind. yugam (= jugam), lat. јиguш, stsl. igo « jLgo < jugo).
Nasuprot jednom broju indoevropskih jezika, baltijskoslovensku staru za-
jednicu karakterise posebno jedna osobina konsonantske strukture: stvaranje
п о v i h suglasnickih grupa uzrokovano gubljenjem sva-vokala. Ova se pojava
пајlјерзе ogleda и primjeru glasovne evolucije staroga izgovora rijeci dhиghэtёг:
lit. duktl, prsl. *dъkti и odnosu prema stind. duhitar- (d i h dobijeni и procesu
disimilacija), gr. ~uусхтУјр. Ova pojava је uslovila izvjestan stepen и s 1 о z п ј а -
v а п ј а glasovnog izgovora и rijecima: р о v е с а п Ь r о ј d v о с 1 а п i h
i viSeclanih suglasnickih kombinacija и sredini
r i ј е с i.
Nasuprot osobinama koje pokazuju zajednicnost (ili paralelizam) u razvitku
konsonantskog sistema i strukturnih osobina u njegovu funkcionisanju baltijsko-
slovenske zajednice, postoji jedna m а r k а п t п а r а z 1 i k а и procesima
suglasniCkih promjena: dok је praslovenski, јов iz neke sire starije dijalekatske
zajednice, ponio t е п d е п с i ј и ka asimilacijama nepalatalnih suglasnika
prema palatalnim samoglasnicima, dotle је 1itavski jezik јоз i do danas sacuvao
izgovor velara ispred i i е (uporedi sh. ziv < zivъ < *givos < *gtlivos, - lit. gyvas
(= givas) - i slicno. Ova tendencija i njeni procesi stvarali su bogatu grupu pala-
talnih suglasnickih izgovora, uz to i afrikatskih (uporedi i kasnije palatalizacije.
dalje i jotovanja) и posebnom praslovenskom razvitku, dok је и litavskom (ј sa
nastajanjem 1 od starog k') ovaj artikulacioni prostor ostajao siromasniji.

D.
Praslovensku epohu, koju, kad је rijec о konsonantima, teze mozemo
specificirati ро иzim vremenskim periodima, obiljezicemo pojavama:
а) п а ј s t а r i ј а и vidu р r v е р а 1 а t а 1 i z а с i ј е (asimilacija
velarnih konsonanata prema palatalnim vokalima koji iza njih slijede);
142

Ь) па ovu pojavu зе nadovezuju kasnije р а 1 а t а 1 i z а с i ј е, do~vlja­

vane јеdnakо па asimilacionom principu promjene suglasnika, zatim р r о с е s i
ј о t о v а п ј а (slivanje nepa1atalnih suglasnika sa glasom ј - neslo~no i - i) ј
с) u kasnijim periodima sistem зе uveeava п а s t а п k о m g 1 а s а hj
VIii зе upro~cavanje sug1asnickih kombinacija, iz cega proizilazi opet jedna izrazito
markantna osobina u funkcionisanju konsonantske strukture: r е d u k с i ј е
suglasnika su uzrokovale z а k о п о t v о r е п о g s 1 о g ај od posebnog
znacaja се biti i formiranje р r о t е t i с k i h g 1 а s о v а (posebno proteticno ј) ј
d) najzad, пеЬа imati u vidu nezavr~ene procese, koji се зе izdiferencirano
razvojati i stabilizovati tek u posebnom razvitku slovenskih jezickih i dijalekatskih
grupa (treea palatalizacija, jotovanje zubnih eksplozivnih suglasnika - i зl.).

Posebna poglavlja

(raspodjela proucavane materije)

1. SpecifiCnijega karaktera u razvitku: а) k о п s о п а п t s k i h g r u р а
i Ь) р о ј е
d i п i h k о п s о п а п а t а jesu: 1) р а 1 а t а li z а с i ј е (pra-
slovenskoga розtanја) i 2) ј о t о v а п ј а, koja su jednim dijelom praslovenske
pojave, а drugim posebno srpskohrvatskej З) nastajanje glasa h (praslovensko)
i njegova egzistencija u posebnom ~votu srpskohrvatskog jezika, nastajanja glasa
f (srpskohrvatska pojava) i njegova egzistencija, nova nastajanja glasOVa 'lJ i ј (i
njihova stabilnost i nestabilnost).
2. Opcijega karaktera su jednacenja suglasnika (ро zvucnosti, ро mjestu
i nacinu tvorbe), redukcije (praslovenske i kasnije), d i s i m i 1 а с i ј е (i disi-
milatorni procesi) - itd.
 II

PALATALIZAClJB
Sklonosti ve1arnih suglasnika da se asimiluju prema susjednim mekim samo-
glasnicima аа njih, osobina је praslovenskog jezika od najstarijih vremena. Moze se
s pravom pretpostaviti i kao opcija osobina umekSavanja svih nepa1ata1nih suglasnika
ispred pa1ata1nih voka1a (osobina koju је naslijedio i da1je rзzviо, npr., ruski jezik),
а da su velarni suglasnici и smislu takve adaptacije Ыli najaktivniji, ротј erajuCi
svoj izgovor potpuno и pa1atalnu zonu. Interesantno је konstatovati da s10 venskoj
najsrodnija ba1tijska zajednica ne роkзzије ove osobine, аН tendencija umekSavanja
ve1arnih suglasnika ispred voka1a prednjega reda moze biti i starija od posebnog
Zivota slovenske zajednice. Do izvjesne mjere promjene slicne ndoj prvoj pa1ata-
lizaciji velara dozivio је i staroindijski jezik, а one se, па svoj nacin, mogu konsta-
tovati kao pojava и indoiranskoj jezickoj zajednici (uporedi stind. jivas [izgovor
dZivas(I:J.)], stsl. ziv, lit. gyvas; stind. catvaras(p), stsl. cetyre - i tome slicno).
Asimilacijom velarnih suglasnika prema prednjonepcanim samoglasnicima
obiljeZena su tri perioda и razvitku suglasnickih promjena:
а) najstarije promjene и smislu р r v е pa1ataНzacije,

Ь) prilikom dobijanja novih prednjonepcanih samoglasnika nastajale su ро­

novo promjene velara ispred njih: d r и g а pa1atalizacija, i najzad
с) isti suglasnici se prema mekim vokalima mijenjaju и postpozitivnom ро­
lozaju (progresivno djelovanje vokala): - t r е (; а pa1atalizacija.

А. PRVA PALATALIZACIJA
1. OЫ~na promjena (ki > сј i 81.)

Pomjeranjem izgovora iz zadnjonepcane (velarne) и prednjonepeanu (ра1а­

ta1nu) zonu, velarni suglasnici k, С, h ispred prednjonepcanih (pa1ata1nih) voka1a
i (ъ), i; е, ё (> е) i се «en, ет i sl.) mijenja1i su se и с, dz (> z), §. Po§to је pra-
slovensko h kasnijega porijekla, onda је i njegova promjena pod istim uslovima
kasnija, и istom smislu rea1izovana. Shema:

kg Ј + i,_ 6, е_ I> zс «си) + i, 6, itd.

h е,а«е) <1
144

Qva promjena se ogleda:

а) иosnovnom dijelu rij~i, Ь) и oblicima promjenljivih rij~i, с) и polo!aJu
ispred nastavka za tvorbu rij~ koji је роanјао palatalnim vokalom.

а)

Svako danа5пје росetnо с ili i, ako је и rij~i naslijec1enoj iz praslovenskog

jezika, dobijeno је kao rezultat ove promjene. Takvi rezultati se ogledaju и рriшје­
rima kao sto 8и ziv, iut, cedo, ceSati i sl.:
Treba uporediti:
lit. gyvas (izgovor givas), Ziv, stind. jivas (= dzivas[h]); lit. geltas, sts1.
8t81.
~ьtь « *zыъ),' 8ћ. zut; пјет. das Кind, stsl. c~do (german8ka pozajmica и prs1.),
sh. cedo; 8tsl. cbto « *kvid > *kid > *cid > сь + to), lat. quid - i 81.
Лkо se dana8 с ili z
nalaze ispred nepalatalnog vokala stare slovenske rij~,
onda је тј dodir kasnijega porijekla: ili је теЮ vokal певто и procesu redukcije
(covjek < сelоvlkъ, uporedi ruski), ili је tvrdi vokal ро porijeklu od starijeg mekog
(cas < *kёsъ, uporedi 8taropruski kisman, vrijeme; car - carati, lit. kerii1 - kerdti
[vracati] i 81.).
z
Da је promjena g и isla preko 8tarijega ;и, јтато dokaz и dijalekatskim
izgovorima izvje8nih 810zenih rijeci: prema glagolima dognati, izagnati i 81., и Crnoj
Gori iшато prezente dozenem, izazenem - i 81. То vodi porijeklo od оdnosa
gъnati-*gепеsь (prevojni 8tupanj o8novnog vokala) > gъnati '" *d.fепeSь > gnati ,..,.
> zenes, ali izgъnati '" *izd1eneS > izgnati '" izzenes (redukcija eksplozivnog
elementa и afrikatu ii) > izgnati (Ш izagnati, - nakalemljen poluglas и prefiksu)
'" izenes, - otuda analogij8ki i dozenes, - i 8licno).

Ь)
U оЬНсiша promjenljivih rijeci, rezultati prve palatalizacije ogledaju 8е dan 18
dosljedno:
1) и vokativu 8ingulara i8pred izvornoga е:
junak - јипасе, Ьос - boze, vrag - vraze, duh - dwe i 8НСПО;
2) и prezentu glago18ke promjene i8pred nastavka za prezentsku 08nOVU:
peci « *pekti) '" рееез, lеСј « *legti) '" lezes, vrijeci « *vrhti) '" vrIel
i sl., ali З. 1. plur.: peku « pekQtъ), lеси (lеспи), vrhu - i 81.;
i8pred nastavka i i и prezentskoj i и infinitivnoj osnovi: lozim - loziti, mu-
сirп - muciti, bjezim - bjezati, du1im - udu1iti i 81. (uporedi 10С, muka, duh,
Ыјес);
З) и obliku imperfekta па -ah: рееahъ « рееаahъ < реееаћъ) - i 81.

с)

U mnostvu kategorija izvedenih rijeci ciji 8и 8ufiksi росinјali kojim od mekih

vokala odnos velar '" palatal, dobijen па ovaj пасјп, daje markantno obiljcljc
glasovnih struktura u 81oven8kim jezicima:
 145

1) Prije svega, posebna је pojava (vidi о vokaIi;lmu): dvostruka promjena

i prethodnog konsonanta i voka1a iza njega kad se је velarni suglasnik nalazio ispred
ё: promijenjen velar (с, dz, S) uticao је da mjesto ё, koje ga је mijenja1o, dobijemo а:
*Ьёgёti > blzati i sIiCno. Na taj nacin smo dobili kategoriju odnosa prezentske
i infinitivne osnove i ,...., а: treim ,...., trcati, kriCim ,...., kricati, bjdim ,...., bjeZati
(uporedi trk, krik, bijeg) i slicno. (О prirodi procesa vidi и voka1izmu i kod joto-
vanja). Na ovaj nacin smo od jednog tipa glagolske promjene *vidёti ,...., vidi§L,
*Ьёgёti ,...., *Ьёzi§ь - i sl. dobili d v а: viditi - vidi§ f"OOJ blzati - blzis.
2) VeIiki је broj izvedenih rijeei и kojima је ispred i ref1ektovana ova promjena:
ispred -јnа: junak ,...., junaeina, drug ,...., druZina, povrh ,...., povr.fina i 81. ј
ispred -јса: ruka ,...., ruё'ica, noga ,...., nozica, тиЬа ,...., mu.fica i sl.;
ispred pridjevskog sufiksa -јn « iпъ): majka ,...., majcin, djevojka '" dje-
vojcin, - i sl.; tome odgovara i odnos с ,...., с kad је ovaj prvi afrikat dobijen
ро trecoj pa1atalizaciji: otac( < otLcL < *otьkъ) '" oein. U primjerima pridjeva ocev,
knezev i imeniCkih pluralskih oblika oeevi, kneievi i sl. ргета otac, knez i 81. pa~
lata1ni suglasnici figuriraju kao ref1eksi promjene k i g ро prvoj pa1atalizaciji (stari
oblici *otьkъ i *kъщ~gъ), аН је ovaj odnos mogao biti stvoren putem naknadnih
adaptacija morfoloskih.
3) Ispred е kratkoga promjena se ogleda и obliku sa augmentativnim sufik-
som: -etina: ruka ,...., rucetina, noga ,...., nozetina - i sl. (otud, ana10gijski i rUёU";'
rina, nozиrina - i sl.).
4) Ispred ~ promjena velara ро prvoj palatalizaciji ref1ektuje se и primjerima
Ьо mjezimce od mezimьс~ < *mezimLk~, haljince, - i 81., zatim и primjerima Ьо
poeeti < poc~ti i sl.
5) Ispred а koje potice od mekog poluglasa јтато slicne primjere kod ime-
nica i pridjeva sa nepostojanim а:
1 иеас ,...., luk, lиас ,...., lagati, krusac ,...., kruh; muean ,...., muka, snazan ,...., snaga,
povr.fan (uporedi vrh) - i slicno.
6) U svim slucajevima gdje se mjesto velarnih 8uglasnika danas na1azi с,
ј, .f i s р r е d s и g 1 а s п i k а - promjena је izvr§ena, opet, ispred mekog
poluglasa. Najobicniji 8и primjeri Ьо lисас -luё'ca, snaian - snaZna i s1icno. U
izvedenim rijeeima to se ogleda i ispred 8ufiksa -stvo i -ski, koji potieu od -ьstvo
i -ьskyj. U ргуот slueaju afrikat с је redukovan и .f. Primjeri: juna.ftvo « junac-
stvo < *junakьstvo; redukcija strujnog s poslije ispadanja poluglasa), neznabo.f-
tvo « neznabOZLStvo) i 81.; junacki « junaeьski), ubo.fki « ubozьski), vra.fki
(vrazьski < *vragьski) i sIicno.

Analogijsko uspostavljanje velara

Sama cinjenica §to se је и posebnom razvitku 8rpskohrvatskoga jezika ve-

larni 8uglasnik mogao naci ispred i dobijenog od "jeri" (у) i ispred е ana1ogijskoga
porijekla, omoguCila је lak§e uspostavljanje оvш 8Uglasnika i ispred izvomoga i
ili е. Najbrojniji su primjeri ispred sufiksa pridjevskog -јn i imenickog -јса. Volja
zapaziti da se, па jednoj strani, с u odnosu na k ј, па drugoj, z, .f u odnosu na,
i h nejednako pona§aju: ova dva druga suglasnika pokazuju mnogo veeu sklonost
ka analogij8kim 8UP8titucijama prethodno dobijenih paIata1a iz ргуе pa1atalizacije.
Jedna vr8ta ovakvih analogija zasniva 8е па 8 е m а п t i с k о ј osnoVi, а druga
је Ci8tO f о п е t 8 k о g kзrзktега:
 146

а) Iзргed sufiksa јn и vlastitim liCnim imenima imamo и knjiZevnom jeziku

i з k 1ји с i v о analogijsko k mjesto с iz prve palatalizacije: Ankа - Anki~
Мi1ika -Мi1ikjn, Маса -Magin - i sl.; isto tako и pridjevu od imenica Ыро­
koristicnog karaktera: seka - sekin, Ьзkа - Ьзkјn - i sl. U ovom smislu podudar-
nost vlastitih imena i hiроkогiзtikа зasvim је razumljiva: и porodicnom Zivotu
hipokoristicne јтеniсе оЫспо funkcionisu Ьо vlastita licna imena. Valja primije-
titi da se ponegdje и dijalektima Cuva starije stanje ako је и pitanju promjena k
и с i ako зи и pitanju imenice zenskoga roda: Savka '" Savein, Ankа '" Ancin i sl.
(аН hipokoristika sekin, Ьзkјn).

Ь) U mnogim govorima se javlja analogijsko с m;esto с и vlastitim imenicama,

i пе заmо и njima, па -јса: Мi1jca - Mi1icin, Stanica - Stanicin, - drugarica -
drugaricin, poznanica - poznanicin - i зl. Medntim, normativni зи oblici knji-
zevnog jezika: Mi1iCin, Staniein, drugariCin - i зl.
с) Suglasnici g i h se u ovom polozaju sasvim drukCije ропазаји kad је u
pitanju prisvojni pridjev od орсЉ imenica: sluga - slugin, duga - dugin(dul!'ine
Ьоје); snaha - зпahiп (uporedi тајkз - majcin) - i sl.

d) Ako је па zavrsetku osnove dvojna suglasnicka kombinacija -ek, zg, sh,

onda је razum1jivo uspostavljanje velarnih suglasnika па fonetskoj osnovi zasno-
vano: тасkз - mackin, тзzса - mazgin, pasha - pashin (с, в, Ј и ovom slueaju
isuvise Ы deformisali osnovu imenice).
е) Osim зvih ovih slucajeva, ako danas nalazimo k, С, h ispred palatalnih
vokala (ј i е), oni su se tu пазН ispred i ро porijeklu od у (kisa, kisnuti, - uporedi
kvasiti i sl. - od зtarоgа kysa [stsl. kъisa]), - i1i је iza пјЉ nekad Ыl0 у ра је mor-
foJoskim putem zamijenjeno vokalom е (junake, bubrege - асс. plur.) starije ји­
пзkу, bubregy - i зНСпо). Frekvencija velarnih suglasnika ispred palatalnih vokala
sve se vise poveCava и procesima pozajmljivanja stranihri jeci: kil0, keза, maski-
саи i sHcno.

2. Promjena sk, zg + i i1i ё; ko, g'O + i ili ё i sl.

Kad su se dvojne glasovne kombinacije sk, zg пазlе и poJozaju da se k i1i g
шiјепјаји ро prvoj ra1ata1izaciji, proces је isao svojim posebnim putem, tako da smo
и srpskohrvatskom jeziku dobili alternacije и vidu: а) Је, и; Ь) Је, zd i1i с) Је, Zj,
od kojih зи dvije prve stokavske (istocna i zapadna) а treca cakavska. Normalno
dobijeno е i1i dz и primjerima kao iskati - *iskeSЬ > ... iЈс'еsь, l'uska - *luskiti-
*!'uskiSь> ... lшс'iti - lшс'isь, *zvizgeti - *zvizgisь > zviZd'ati - *zviZd'iS,
- па velikom prostranstvu пшЉ istocnijih stokavskih govora аа strujnog pa1ata1a
redukovani зи glasovni e1ementi strujnih suglasnika (оЫспа pojava disimi1atome
redukcije). 1 па taj nacin su mjesto Је, i zii (роЗtо su pa1atalni umеЫаnј afrikati
ocvrsli) nasta1i izgovori Је i zd (јЈеез, Iju1titi, zvizdati i зl.). Medntim, и zapadnijim
i sjeverozapadnijim stokavskim, Ьо i и cakavskim, govorima do takvog redukovanja
afrikata nije dosl0, nego su зе oni reflektovaH и vidu potpuno теюЬ suglasnika
(с i d, odnosno и cakavskom с i ј). Qvo se da objasniti tim sto su palatalni afrikati
i strujni suglasnici и praslovenskom ЬШ и m е k s а п i е' ii' (1', в', i sl.). Umek-
Аanа priroda afrikata је oCuvana и ruskom i и slovenaCkom jeziku. Srpskohrvatski
jezik је doziveo potpuno oevrscavanje afrikata i palata1nih strujnih suglasnika и
оЫCnот polozaju и rijeci (eovjek, Jest i sl.), prema сети su Је i zdi dozivljavali
.voj razvitak u istocnoj zoni stokavskih govora. АН su zapadnije govorne grupe
 147

izgovore ovih glasovnih kombinacija razvijale и suprotnom pravcu: mjesto pot-

punog oevrscavanja (8tO Ы neminovno uvjetovalo afrikatsku redukciju), rezultiralo
је potpuno и m е k 8 а v а п ј е: lјшс'iti > ljus' eiti i sl. Posto cakavski и svom
glasovnom sistemu nije imao afrikata d (uporedi kod jotovanja suglasnika
t i d), prirodno је Zdz' evoluiralo do Zj. Na taj nacin su se medusobno
diferencirali zapadniji stokavski i cakavski govori: zvizdati (zapadn08tokavsko) а
zviZjati (cakavsko), pored zajednickog l;шсiti i sl. Ро ovo; se osobini grupa stokav-
skih govora па zapadu naziva 8 с а k а v s k о т. Ро rezultatima kako su se
refIektovali па juznoslovenskoj teritoriji, izjednacile su se glasovne grupe sk, zg
ispred i i е i skj, zgj (> ЈЕ ili Је, Ы, zd ili zj). (Vidi kod jotovanja dentalnih suglas-
nikа, i uporedi izvjesne poremecaje и procesu tzv. podmladenog jotovanja.) Tek
ротоси uporedivanja sa srodnim rijeeima, ili putem uporedivanja sa drugim је­
zicima (ponekad i neslovenskim) mozemo danas razlikovatgi ЈЕ i zd da li је ро ро­
rijeklu od prve palatalizaci;e ili је dobijeno и procesu jotovanja istih velarnih su-
glasnika (kj, gj). Na taj nacin сето saznati da su imenice па -јЈсе (isee), tipa og-
njiste, kueiste od - iskio (jotovanje), da imenica dazd (dъZdь), isto tako, potice od
*dъzgiо-; da, па drugoj strani, dana8nja imenica stica роисе od deminutivnog оЬ­
lша od rijeCi dъskа - *dъskiса > *dъsCiса > *dьstiса > ... stica; da је, рсета tome>
odnos daska - daScica nova glasovna formaci;a.
Razumljivo се пат biti da је и novijim prilikaтa moguca glasovna kombina-
cija Јс, kao puska - ршсicа, njuska - пјшсicа, и slozenim rijecima rafciniti, иси­
pati i sl. (glasovna kombinacija poslije gubljenja poluglasnika).
U pridjevima vostan, mozdan, mozemo pronaci staro pridjevsko formiranje
ва sufiksom *-ёn : *vоskёпъ > vоsё'апъ > vostan, *mоzgёп > ... *mozd'ian >
> mozdan. 1
Ореа slika

sk }] i, 6, е 1 {SC~i>> zd8t } stokavsko

zg 5. ~, ё ( < а) s'c'
~ '" {s' с }scakaVSkO
I > z' &, / z:d 8tokavsko
I
Ј
{s'~jс (st')} cBkavsko
В. DRUGA PALATALIZACIJA

1.
U vremenu mijenjanja velarnih suglasnika ро zakonima prve palatalizacije
praslovenski jezik је imao jos diftonge - reda -ј i reda -и. Svi .diftonzi reda -:.ј,
kao 8to znamo, sveli su se па -oi ili -ei. Ispred prvog od ova dva ~lftonga, razUffi1Je
se, nije bilo ј08 nikakvih uslova za mijenjanje velarnih suglasnika. Kad se velar
nalazio ispred diftonga еј, proces prve palatalizacije је тогао prethoditi njegovu
uproscavanju umonoftongi(ei >ј). Z а с i t а v и р r а s 1 о v е п s k и.е р оЬ и
Ь i 1 о ј е k а r а k t е r i s t i с п о i z r а z i t О Р r i 1 .а g. о d а v а п Ј е ': е -
larnih suglasnika ргета samoglasnlclma prednJeg
-- 1 Refleksi pridjevske tvorbe pomo{;u sufiksa - т, para1elno pri~je~ima vostan! тo~~an,
ogledaju se i u dija1ekatskim oblicima vun.ien « vЈпепъ < vЈп-ёпъ), sukпJen, 1 sl. u СrnОЈ Gorll Ш.
 148

r е d а, ра је i period и kome зто od diftonga ој dobili samoglasnike prednjeg

reda i ili в (1)) = јА, 'doZivio njihovo novo pomjeranje naprijed, mijenjanje и suglas"
nikе prednjega reda. Ali зи se ovi novi suglasnici prednjega reda razlikovali od ра­
latalnih dobijenih и procesu prve palatalizacije. Naime,
ispred novih тekШ vokala -ј i в, dobijenih od diftonga oi, mjesto k, g, h,
dobili smo afrikate с i,3 (docnije strujni dental z) i mjesto h glas s (*rQkoi-
dat. sg. > *rQke > rQce - i sl.).
Mora se pretpostaviti da зи prvobitno i ovi novi glasovi Ыli umek§ani (за
izgovorom vi§e и palatalnoj nego и zubnoalveolarnoj zoni), ali su vrl0 rano, vjero-
vatno јо§ и kasnijoj praslovenskoj eposi, pomjerali mjesto izgovora и zubnoalveo-
larnu zonu, tj. d е р а 1 а t а 1 i z i r а 1 i s и s е. U ovom slucaju odnos mijenjanog
glasa i od njega novo dobijenog - velar eksplozivni: afrikat (prvobitno palata1ni):
k: с', g: ~' i и zvucnoj altemaciji saeuvao se dше nego stariji odnos k : с, g : "3
(iz prve palata1izacije), tako da se zvuCna afrikatska altemacija tek kasnije upros-
ti1a (z < ~). ОЬје staroslovenske azbuke razlikuju ~ i z, ali и kasnijim staroslo' en-
skim tekstovima razlike и pravilnoj upotrebi jedne i druge grafije vi§e nema. U па
Јiш najistocnijim govorima јо§ postoji zvucni zubni afrikat а';, и stvari ~. То do-
voljno pokazuje da зе i па srpskohrvatskom podrucju razlikovalo staro z izvorno
i а; iz druge palatalizacije.
Promjene velara ро drugoj palatalizaciji ogledaju se и kategorijama oblika,
padeznih i glagolskih, kod promjenljivih rijeci:
1) и nominativu plurala imenica m. roda starih -о osnova (promjena ispred ј):
*junakoi > *junaki > junaci; *vlkoi > vlki > vlci (stsl. vlьсi), *bogoi >
> *bogi > Ьо,3ј > bozi; *duhoi > *duhi > dusi i sl.
Тзkо isto kod pridjeva и neodredenom vidu (stara imenicka promjena):
*dorgoi > *dorgi > drazi - i sl.
Kod zamjenica:
taci (od *takoi) - prema nom. sg. takъ; сј (koji) prema sloZenoj promjeni
kyi (uporedi i instr. sing. od zamj. kъto: сеmь od *kоimь - с mjesto k iз­
pred glasa е);
2) U lokativu singulara istih imenica (stare -о osnove):
*vlk~i> *уlМ > vlce (stsl. вльдt), boze « bo~e) (od *ЬОбој);

З) иdativu i 10kativu sing. imenica z. roda starih -a-osnova (ispred е):

*rQkoi > *r(Jke > rQce, *nogoi > *noge > noze « no~e) i sl., tako i и по-
minativu, зkш. i vok. starog duala: rQce, no~l - i sl.;
4) и imperativu glagola за konsonantskom infinitivnom osnovom па k, g, h:
*peko-i-s > *pekoi> *peki> peci - *pekoite> *pekete >pecete > (dana§nje
nase pecite); *legoi(s) > *legi > lezi « le~i), - *legoite > *legete > lе­
zete (le~ete, - danas lezite); *vrhoi(s) > *vrhi > vrsi, - vrhoite > vrhete >
> vrsete (stsl. врьс1>те);
5) и imperfektu за zavrsnim dijelom -еаћъ (= ејаЬъ):
*реk-еаhъ > ресеаЪъ ... ; *zеgеаhъ > *zеzеаhъ «
Zе~еаhъ ... ); *vгhёahъ>
>vгsеаhъ, sh. pecijah, vrsijah
(и оуом obliku primarnije gradenje: *реk-ёаhъ <*ресааhь > рееаhъ i 81., а kas-
nije naporedni oblik реk-еаhъ (sa glasom "jat"), iako ne potice od diftonga, izaz-
valo је drugu palatalizaciju);
 149

6) и sredini rijeci, и njenoj osnovi, mnogo пазе danasnje о, z,s, vodi porijek1o
od velara ро promjeni koja se vrsi1a ро zakonu druge pa1ata1izacije, npr.
*koilos > *kеlъ > сеlъ, gotski hails; *koina > *kena > clna (stsl. ЦЋна),
sh. cijena (cena), lit. dijal. *kaina (= cijena); gr. 1tOLV1j (роiпё), lat. poena
(kazna),
za pridjev serъ (upor. danasnje sjera, sijeriti se i sl.) pretpostavlja se da vodi porijek1o
od pozajmljene germanske osnove haira- (и engl. har - siv, v. А. Vai11ant: Gramm.
komp., str. 50).
Umeksani suglasnici iz druge pa1ata1izacije с', ~', s', kao sto је receno, raz-
likova1i su se od pa1ata1a starijeg postanja, ра su и kasnijem periodu и slovenskim
jezicima mogli otvrdnuti potpuno, pomjeranjem izgovora и a1veolarnodentalnu
zonll. Medutim, pa1ata1no s od h nije и tom pomjeranju isl0 paralelno и svim slo-
venskim jezicima: и zapadnoslovenskoj grupi smo dobili Ј, зtо se ogleda, izmedu
ostalog, и ovakvim odnosima izgovora:
а) Ceh - plur. Cesi и srpskohrv.; СесЬ - Cesi и ceskom, Czech - Cze8zy
(izg. Ceh - Сезу) и staropoljskom (и modernom poljskom Czech - Czesi, i и
slovackom [Cesi] novija је pojava - morfolosko-ana1ogijskog porijek1a (uporedi
ptidjev ceski i и srpskohrvatskom); uporedi и ceskom moucha: 10k. i dat. mоше,
poljski тисЬа: 10k. i dat. musze (= тизе) i sl.);
Ь) и glasovnoj kombinaciji sh, zg velari promijenjeni ро drugoj pa1atalizacij
preko sc, zs и izgovoru su mogli razlicito evoluirati:
1) па juznoslovenskom i istocnoslovenskom terenu smo dobijali alternacije
sc i st, zd:
pridjevu lјиdьskъ (ljudski) и stsl. odgovara nom. рl. ljudьsci i ljudъsti,
prema drezga (sibljak) и 8tsl. dat. i lok. sg. drezde; uporedi i izceliti i iz-
teIiti, и srpskohrvatskom imamo redovno odnos vojska: vojsce > vojsci (putem
ana10gije prema odnosu dша: dшi - i sl.); upor. i staroruski въ СмолеНСЦЋ, prema
Смолен(ь)ск(ъ) i sl.,-
а и rijeCima па -zga (mazga), drozga i sl. imamo и sh. uspostavljeno g:
mazgi, drozgii sl. ;
2) и zapadnoslovenskim jezicima sc, z~ (upravo sc, zd';) mogl0 је evoluirati
i и pravcu disimi1atorne redukcije strujnog elementa и sastavu palata1izovanog
afrikata:
и ceskim: nebesky - nom. рl. nebesti (preko nebeSCi, kako је и staroceskom);
и poljskom: Polska: stari lok. 8g. w Polszcze (v РоlЗСе). (О evoluciji skl, ski, -
zgl, zgi и procesima druge palatalizacije и slovenskim jezicima v. Vaillant: Gram-
тајуе сотр. str. 50-51).

2.
Asimilativno djelovanje prednjonepcanog voka1a е i i od ој и procesu druge
pa1ata1izacije ogleda se па zajednickoslovenskom tlu i и tome sto su па jednoj siroj
dija1ekatskoj arei velari podvrgnuti ovoj promjeni i и kombinacijama kv, gv, hv
ispred е, tako da smo konacno и istocnoslovenskim i juznoslovenskim jezicima do-
Ьi1i promjenu kve, gve и cve-, zvl-, dok је zapadnoslovenska jezicka zajednica
ponijela ove glasovne kombinacije neizmijenjene. Ove diferencijalne oznake је­
zickih grupa oCituju se и ovim odnosima izgovora:
150

stsl.: cvbsti - cvetъ; ~ezda 11 zvezda;

sh.: cvasti - cvatem, cvijet (cvet); zvijezda (zvezda) ј
sI0ven.: суези, cvёt; zvezda;
ruski: цвет (Ьоја); звезда;
ceski: kvesti; kvet; hvezda (h < g);
poljski: kwisc, kwiat, gwiazda.

lzuzetnije 81oven8ka rijec ва hv koja moze рошаа от promjenu jeste vlьhvъ (vrac), 8ta-
roвl. пот. рl. ima vlьsvi (вльсви), cemu u staroruskom odgovara volsvi; staroslovenski vokati...
sing. vlъsvе (вльшве) i pridjev vlъ.fvьnъ (вльшвьнь) moze Ыа protumacen uticajem glasovnog
odnosa duh: duIe i dusьnъ, (up. Vaillant: Graтт. сотр. 1, 8tr. 56).

u glago1skim оЬНсiшa cvasti - (upor. i imenicu cvast) za ref1eks druge ра1а­

ta1izacije mozemo pretpostaviti morfolosko dje1ovanje, polazeci od glasovnog ob1ika
eYetь i prema toj imenici izvedenog glagola cvetati - i sl. (sto znaci, kako i prof.
Vai11ant pretpostavlja, da је u periodu prve pa1ata1izacije suglasnicka kombinacija
kv + meki vokal mogla biti saтo umekSana: *k'v'ьsti i sl.). Ima svoga osnova pret-
postavka da su glasovne kombinaci;e kv, gv, u procesu palatalizovanja mogle biti
zahvacene Си izvjesnoj mjeri umeksavanja) i u фЬа prve palatalizacije, da је dobijen
odnos: *kvoitъ: *k'v'ьsti ра da је u vremenu druge palata1izacije па jednom prasl.
podrucju izjednacen otprilike izgovor *k'v'etъ i sl. sa *с'еЈъ i sl. (proces: *k'v'etъ:
k'еlъ, sto је jacim umeksavanjem u istocno; i ;иzпо; zoni u na;kasni;em periodu
slovenske za;ednice mogl0 dovesti do izgovora c'vetъ > ... cvetъ (ро;асапа pa1ata-
1izaci;a ра poslije alveolarna depa1atalizaci;a), а u zapadno; slabi;i stepen umekSa-
van;a је mogao isceznuti.

3.
Odstupanjima od starih promjena ро drugoj palata1izaci;i nisu, razuml;ivo ;е,
mog1i biti izlozeni glagolski oblici - imperativ i imperfekt, posto se osnovnivelari
u njima rijetko javljaju u citavu sistemu oblika: pekoh - aorist, peku - prezent
u рl. - i sl.), аН је prirodno u mnogim slucajevima, i u dijalektima ne;ednako,
doslo uspostavl;anje velarnih suglasnika u padeZnim ob1icima, pod utica;em padeza
ko;i nisu pretrp;e1i оуи glasovnu prom;enu. Glasovna u;ednacavanja (i inace ра­
dezna u;ednacavan;a) izmi;enila su па ta; nacin umnogome staru sliku ро odnosima
velarni '""""' а 1 v е о 1 а r п о - d е п t а 1 п i suglasnik kao rezultat druge раlа­
talizaci; е:
1) Nominativ plurala im. т. roda zadrzao ;е stari rezultat promjene, uko1iko
iшепјсе nisu prosirile osnovu, pod uticajem starih -и osnova (stari odnos gradi ......
'""""' synove):
junaci (junak), vuci, p08jek - posjeci, prvaci, otoci - i 81.;
bubrezi (bubreg), prebjezi (prebjeg) - i 81.;
dusi Cduh), poslusi (posluh), uzdasi (uzdah) - i sl.
Morfoloski odnos ovako ref1ektovan ostao ;е evrst tako da nigdje nije pore-
mесеп ni u pozajmicaтa iz stranih ;ezika, stari;im i novijim:
patri;arh : patri;atsi, padisah : padisasi, strateg : stratezi, diftong : diftonzi
- i sl.
Medutim, kajkavski ;е di;alekat pom;erio ova; odnos u korist analogijskog
u;ednacavan;a paradigme: macek : macki - i sl. (tako ;е i u slovenackom jeziku).
 151

U procesu stokavskog formiranja pluralskih padeznih oblika, poslije gubljenja

duala i pod uticajem dua1skih оЫша, iz nominativa suglasnike с, z i1i s primili su
i novi padeZni oblici dativa, instrumentala i lokativa plurala: junacima, bubrezima,
dwima i sl. (upor. staro јunakотъ - dat., junaky - instr., јunасеhъ - lok.).
Za razliku od imenicnog plurala, u pridjegskoj promjeni neodredenog vida
malo је sta ostalo od ovoga odnosa i kad padezni oblici јоз odgovaraju imenickoj
promjeni:
јзk, - n. рl. jaki, drag - dragi, suh - suhi (upor. staro jak : jaci, drag
«*dorgъ) : drazi i sl.
U dijalekatskom izgovoru imaтo јоз ostatke od staroga stanja: jednaci pored
jednaki i sl. U starim pisanim spomenicima - u dubrovaekim i sjevernijim dalma-
tinskim tekstovima ovi oblici sa refleksom druge palatalizacije - obicni su.
Uspostavljanje velara u pluralu pridjevske promjene neodr. vida uslovljeno
је, razumljivo, uticajem odredenog vida.
2) U lokativu sing. i plurala imenica т. roda (junace - јuпасеhъ) stari
odnos је morao biti izmijenjen saтom izmjenom padeznih oblika u procesu ujed-
naeavanja; mogli su ga cuvati saтo dijalekti i stari tekstovi, ukoliko su cuvali, i
saeuvali i stare padezne zavrsetke.
З) Najvise је bi10 uslova da se stari padezni odnos velar : rezultat druge раlа­
talizacije - izmijeni u kategoriji imenica zenskog i тшkоg roda starih -a-osnova,
gdje su u singularu па jednoj strani stajali dativ i lokativ, sa izmijenjenim velarom,
i па drugoj - ostali padezi, за glasovno neizmijenjenom danaSnjom osnovom
(rиka, ruke """ ruci itd.). Glasovno ujednacavanje osnove razlicito је zahvatilo
govore па citavom jezickom prostranstvu, tako da imaтo i u centralnoj stokavskoj
oblasti, па jednoj strani, ne saтo bezizuzetno ruka """ ruci, noga """ nozi i зl.,
nego i:
Luka : Luci, plavka : plovci, Srbijanka : Srbijanci (govori istocne (crnogorske)
Hercegovine npr.),
а па drugoj strani kao obicno:
па nogi, па ruki, u vojski (redovno), u banki i sl.
{u mnogim zapadnijim bosanskim i hercegovackim govorima).
Odstupanja od rezultata dobivenih u procesu druge pa1atalizacije ffi()gu se,
u vidu gramatickih pravila, formulisati u nekoliko tacaka, pri сети treba razlikovati:
а) slucajeve zasnovane па cisto glasovnoj osnovi (neophodnija potreba da se
glasovno ocuva osnova od deformisanja Ь е z о Ь z i r а п а s е т а п t i с k е
Ј' а z 1 i k е u k а t е g о r i ј а т а; r i ј е с i);
Ь) slucajeve zasnovane па semantickim razlikam:t u imenickim kateJ()rijama
(Ье]; vece glasovne potrebe za glasovnim ujednacavanjem ро zavl'snom velarnom
suglasniku) ;
с) strane rijeci nep()dloznije adaptaciji u оуој promjeni.

а)

U prvu kategoriju spadaju dativ i lokativ ој im~nica sз zavrsetkom osnove па

1) ck, zg, sh:

mazga : mazgi, kocka - kocki, dr()?:ga : dro?:gi, pash:l : pl,hi
(uspostavljanje velara ovdje narocito cuva osnovu ој prevelikog deformisanja,
pri cemu Ы staro stanje vodilo do udvajanja i sаfimи.ја suglaS;'lika):
 ]52

2) ck:
maeka : maeki, taё'ka : talki, kvoeka : kvoeki i sl.
(u govorima јтато i oblike sa sacuvanim с iz druge paJatalizacije: таСеј, kvoeci
- i.sl.; teZak izgovor afrikatske kombinacije се uslovio је uspostavljanje gJasa k).j
З) tk:
patka : ratki, motka : motki, pritka : pritki i sl.;
и оуот posljednjem s]ucaju kolebIjivcst и govomcm jeziku uslovljavala је
kolebIiivost i и pravorisnim praviIima; пајпоујје rjesenje је nadeno и tome da se
u dvosloznim iшепјсаmа уеејпст ozakoni gIasovni obIik sa tk (ali naprama: bitka :
: bitki i Ыеј - иоЫсајепјјј пасјп pisanja), а и trosloznim i visesloznim је ozakonjen
dvojak izgovor i пасјп pisanja:
pripovijetka : pripovijeci i pripovijetki, zagonetka : zagoneci i zagonetki,
zavrtka : zavrci (пеоЫспо) i zavrtki - i sl.
(u visesloZnim rijecima su razum1jivija dopustanja i obIika sa е, zato sto se и пјјта
osnova lзkве raspoznaje);
4) Ь:
mali broj јmепјса sa osnovom па ћ, i kad је velar sam, lakse је mogao biti
prilagoden uspostavljanju velarnog suglasnika и оујт padezima, ра та koliko da se
za knјаеупј izgovor dopustaju glasovni оЫјсј:
muhi i musi, snahi i snasi, Нјећј i Iijesi, strehi i stresi (prema тића, snaha,
Нјећа, streha) -
оЫсniјј su поуј, analogijski oblici;

5) strane rijeci sa оујт suglasnikom оЫспо se primaju bez оуе promjene:

psiha : psihi, epoha : epohi (аЈј se и оуот drugom slucaju сије i рјве i eposi)
- i sI.
6) g:
i dvoslozne јтеniсе sa osnovom па -с tde trpe deformisanje osnove ра i kod
njih imamo севсе g и dativu i Iokativu:
sluga - slugi, kuga - kugi, duga - dugi, druga : drugi (ali uvijek: поgз '"""'
'"""' nozi, sIoga '"""' sIozi, snaga '"""' snazi i sl.), и stranim rijecima: liga -ligi i sl.

Ь)

Drugu kategoriju, polazeCi od vlastitih licnih imenica, koje su poslиzi1e kao

osnova za glasovno ujednacavanje osnoye и svim padezima, mozemo razvrstati
u nekoliko podkategorija danasnjeg knjizevnog izgovora sa nepromijenjenim (ир­
ravo analogijski uspostavljenim) velarom и оуа dva padeza:
1) sva vlastita Нспа јтепа, bez obzira па rod i glasovnu kombinaciju sa уе-
Jarnim zavrsetkom danasnje osnove:
Mika - Miki, Mi10jka - Mi1ojki, Luka - Luki; Zaga - Zagi, Lijerka-
Lijerki, Joka - Joki, Jovanka - Jovanki i sl.;
2) imenice hipokoristicnog znacenja пајујве za oznacavanje srodnickih odnosa:
baka - ЬЗki, seka - seki, majka - majki (razlikuj majka - тајсј), ијkз
- ujki, cerka - cerki
(оузkуе imenice su markirane dugim uzlaznim akcentom);
 153

З) imenice 8а znaeenjem pripadnosti mjestu, zem1ji, ddavi i 81.:

Sarajka - Sarajki, Srbijanka - Srbijanki, Jugoslavenka - Jugoslavenki,
Мakedonka - Makedonki, Belgijanka - Belgijanki i 81.;
4) imenice za lica i ~ivotinje 8а znaeenjem nosioca o8obine ро tjelesnom 8voj-
8tvu, ро vrsenju radnje - i 81.:
plavka - plavki, crnka - crnki (Нсе ili ~votinja), partizanka - partizanki,
uciteljka - uciteljki, bogomoljka - bogomoljki, evropejka - evropejki
(ро vaspitanju, npr .), crvenperka - crvenperki, dugorepka - dugorepki - i 81.;

5) imena mjesta зе razlicito tretiraju u ovom pogledu i u knjaevnom jeziku

(polazi 8е obiCno od domaceg izgovora, kako 8е оп reflektuje u kraju gdje 8е mjesto
nalazi):
Ovdje шо~ешо razlikovati tri kategorije:
а) зато за promijenjenim velarom:
Banjaluka '" Banjaluci (i Banja Luka '" u Banjoj Luci);
Ь) за jednim ili drugim glasovnim oblikom:
Lika '" u Lici ili u Liki, Pozega '" u Pozezi ili u Pozegi;
с) зато за k i1i с:
Boka : u Boki, Kreka : u Кreki i зl.

Za posebne slucajeve u ovim kategorijama potrebno је pogledati pravopisni

rjecnik.

С. ТКЕСА PALATALIZACIJA

Pod posebnim uslovima, u prilagodavanju velarnog suglasnika prema шеюш

vokalima па praslovenskom terenu, negdje u jednoj kasnijoj eposi, nastala је i
'теса ртоmјеnа suglasnika k, С, h: u prvobitno palatalne suglasnikec, 5', s, koji su
docnije, kao i slicni glasovi iz druge palatalizacije, otvrdnu1i presavsi u abveolarno-
-dentalnu zonu ро izgovoru. Dok su u procesima prvih dviju promjena prednjo-
nepcani samoglasnici regresivno djelovali па prethodne velare, u ovoj novoj promjeni
шею vokali progresivno djeluju па sljedeci suglasnik (dobili зшо, dakle, progre-
sivno djelovanje prethodnog glasa - vokala па sljedeei konsonant i regresivno
prilagodavanje sljedeceg glasa - konsonanta prema prethodnom glasu - vokalu).
U ovom slucaju uticaj mekog vokala па sljedeci velarni suglasnik Ыо је ogranicen
tim sto su iz procesa ро njihovu uslovljavanju promjene Ьi1i isk1juceni vokali е i ё.
Prema tome, promjena se vrsila u polozaju: velar (k, С, h) iza vokala ј, ь i ~. Osim
toga, promjena је ogranicavana postpozitivnim polozajem izvjesnih glasova: а) koji
od konsonanata i Ь) vokali у (ъi) i, kako se moze pretpostaviti, и i tvrdi poluglas.
Promjena зе, dakle, moze formulisati ovako:
ј, ь, ~ + k, с, h + vokal(osimy, ъ, и) > с, ~\, S (kasnijec, z, з) + vokal (osim
у, ъ, и).

Sto ё nije uticalo па 81jedeei velarni 8uglasnik, razumljivo је kad зе u njegovoj

diftonskoj vrijednosti pretpostavi drugi dio otvorenijeg izgovora. Ali da su se u
pogledu pojaeanog asimilativnog djelovanja razlikovali уоkзli е i ~, tde је objasniti.
154

Моra1а Ы зе pretpostaviti zatvorenija Ьоја u nazalnom vokalu, Зtо је u dobroj

тјел u suprotnosti за cinjenicom da зе meki nazalni vokal kretao па dobrom dijelu
<
slovenskog роШuсја u pravcu otvorenijeg izgovora (upor. ruski тјазо т~o i зl.,
Cakavski zaja < z~'a, - i зl.). Ргета tome, ~ + k, g, h > ~ + с, ;;', з, mozemo
tumaciti kao d i s i m i 1 а t о r а п ргосез, i mozda kao malo kasniju pojavu.
Ako је labija1ni izgovor vokala у i ъ ogranicavao ovu promjenu, moralo Ы зе pret-
postaviti da је takav i u ovom ргосезо ро svojoj prirodi Ыо i vokal u. Као sto је
i гaniје pretpostavljano, ја stvamo mislim da је i njegovo djelovanje stajalo па iзtо;
liniji за glasovima у i ъ, а da зе to danas ne moze vidjeti usljed analogijskog ujed-
nacavanja, - kao i u mnogim slucajevima, vidjeeemo, i ispred tvrdoga poluglasa.
cak је prirodno da је tu istu тос imao i nazalni tvrdi vokal - Q ...
1.
Promjenu velara iza mekog poluglasa naljepse рошојо imenice Zenskog
roda за sufiksom -са od starijeg -ika (-bka):
*ovika > *ovbka > odьca, зtзl. ovLca (upor. stind. avikii, lit. avis, аvikyuё,
zgrada(tor)za ovce); *doitika > detьca, зћ. deca 11 djeca < deca « detьca)j
zatim, imenice kao:
*stbga > stbza, зtзl. stL~a 11 stьza, зћ. staza (upor. gotski staiga [put]); nj~
macki steigen (penjati зе), grcki aтeL:J(,(,) (penjem зе) od *steigho;
takvoga је postanja i с kod svih danaSnjih imenica па -ас, за neposotjanim а:
*voinikos (lit. 'vainikas) > *venbkъ > *vепы:ь > *venbcL, - зћ. vijenac
(venac); *otikos > *otLkъ > *otbcL > otьc, sh. otac; *starikъ > *starьCь >
> *starbcL, - зћ. starac (direktna izmjena u zavisnim padeZima).
Promjena u nom. sing., iako зто rekli da је tvrdi poluglas ogranicavao uticanje
mekog vokala па velar, moze se lako objasniti preko drugih padeza:
odnos *otbkъ : *otbca > otьeL : осьса (i tako u mnogim slucajevima).
Ovogaporijekla је i с kod imenica srednjeg roda па -(ь)се:
*sirdiko > *sьrdbko > *srdLco > *srdbce > srdьce, - sh. srce; - *sul-
niko > *sъlnbko > *slnbCo > *slnb6e, - sh. sunce, i sl.;
u oblicima zamjenice:
*vLhL - *vLha - *vLho (nastalim od indoevr. *visos - *visa - *visod,
vidi kod glasa h) -
dobili smo izgovore:
*vь!љ - *vbsa - *vьSo > *vьhъ - *vLsa - *vbse > ... vse (= sve),
ра рosНје uticaja zenskog i srednjeg roda (i zavisnih padeZa т. r.) i u nom. т. roda,
*vЬSL, - па koncu:
VЬSL - vьsa - vьse, itd.

2.
Iza i (staro dugo i i еј) ovu promjenu imaju:
а) imenice sa starim sufiksom ika:
*rankika > *rllcika > rQci6a, *ovikika > *ovьeika > ... *ovLcica - i sl.
(sh. rucica, ovcica).
Od glasovnog oblika *liko dobili smo па taj nacin *liсо, ра dalje Нсе, sh. lice, -
а danasnji odnos liсе : 1ik mozemo tumaciti starim odnosom - о : ъ u nom. sg.
 155

Prema gIagolima tipa niknQti, stignQti, dvignQti, gdje је suglasnik spreeavao

promjenu, u izvedenim imperfektivnim glagolima na -ас; imaтo redovno odnose
stvorene ovom vrstom palatalizacije:
od *nikati, *stigati, *dvigati i sl. dobili smo ni6ati > nicati, ... stizati, dvizati
С> dizati).
Ovaj odnos је postao morfoloSki produktivan za glasovno uob1icavanje im-
perfektivnih glagola prema osnovnim glago1ima sa k ili g kao zavrsnim suglasnikom
u korijenskom dijelu:
taknuti С < tьkПQti) : ticati, Cpo)maknuti С < роmьknQti) : Cpo)micati; Cza-
reknQti) - zareci se: zaricati se Cmjesto zarekati).
G1asovni ob1ik -(ј)сасј stupao је u odnos ne saтo sa osnovnim -k iza odredenih
mekШ vokala nego i sa -yk- (-уkПQti) i -ek-, sto је moguce bilo saтo putem morfo-
loskog ujednacavanja. Na taj nacin smo i prema slozenim glago1ima sa osnovnim
'DyknQti dobili izvedene sa -icati:
obvyknQti ,...... obvicati, navyknQti ,...... navicati Csh. obiknuti se : obicati se,
naviknuti se : navicati se).
Produktivnost u tvorbi imperfektivnih, i primarno iterativnih glagola, ogleda
se i u odnosima:
tuci С <*tlkti) - tucati i sl.
Ргета kompozitima od glagola *tekti (te6i), *pekti СреСј), analogno glagolima
па -јсаеј Cv. gore), dobi1i smo glagole па -јсаи:
sh. uticati, zaticati 11 utjecati, zatjecati (ргеmа zateci), prepicati, upicati Cprema
prepeci, upeci) 11 prepjecati, upjecati - i sl.
Na taj nacin su se glasovno podudarali kompoziti prema tekti i ргеmа tbk-
nQti Сиејсае; - znacenje ргеmа иее6ј i uticati ргеmа utaknuti < vъtьknQti). Izvjesna
morfoloska ukrstanja mogla su imati svoj zacetak па praslovenskom terenu, а nji-
hov dalji razvitak u raznim pravcima mogao је biti kasnijega рогјјеklа. Prema
vъtesti imaтo, npr., u staroslovenskom glasovno pravilan oblik vъtekati. АН је
veC ranije stvarni odnos nareci : naricati (morfoloski stvoren ргета ni6i : nicati)
uslovio tek kasnije noviju formu vъticati (uticati, danasnje). Medutim, djelovao је
odnos ni6i (niknuti) : nicati i u drugom pravcu (ogranicenije), tako da је morfo-
loski nosilac u stvaranju diferencijalnog odnosa Ыо saтo glas с (:k), ne saтo је
(ik) - pored glasovne komponente u sufiksalnom dijelu -а. Na taj nacin smo, pored
odnosa uteci : uticati, dobili i drugi, novi, odnos ute6i : utecati Cpored, svakako
јов tada zivog, odnosa uteci : utekati, koji је, poslije ovoga svega ukrstanja, i usljed
njega, mогао isceznuti). Na taj nacin su пат sasvim objasnjivi dvojaki glasovni
oblici uticati i utjecati, uticaj i шјесај i sl.; prepjecati i prepicati, ozakonjeni kзо
dvojni (dubletni) izgovori u knjizevnom jeziku. Govorna perspektiva, u stvari,
jeste:
а) u istocnijim krajevima u upotrebi је oblik samo (Ш gotovo saтo) uticati,
Ь) u jugozapadnijim i uticati i utjecati; а

с) u zapadnijim saтo utjecati (stabilna osobina hrvatske varijante).

3.
Iza е nosnoga (~) rezultati trece paIatalizacije se ogledaju:
а) u izvjesnom broju imenica muskog roda,
156

Ь) и glasovnom odnosu imperfektivnih glagola prema perfektivnim (kao i

gore kod glagola па -јсаи).

а)
Od germanske pozajmice
kuning (kunings и vidu prsl. *kuningь) dobili smo *kъn~gь, gen. kъп~gа itd.
U zavisnim padezima kao kъn~ga i sl. ЫН su uslovi za promjenu ove prirode,
ра је putem morfoloskog ujednaeavanja prenesena i и nominativ (v. gore *оtьkъ :
: *оtьса i daIje). Na taj nacin је svoje z и zavrSetku (danasnje) osnove dobila i
druga jedna germanska pozajmica vitez (prema viking), sa drugim izvjesnim gla-
sovnim ротјеranјiша, и procesima sugIasnickih asimiIacionih, а mozda i disimiIa-
cionih, promjena и kombinaciji slogova.

Ь)

Prema glagolima zat~gnQti i sl. imperfektivni glagol *zat~gati i sl. dobio је

glasovni оЫш zate~ati i sl. (sh. zategnuti : zatezati - i sl.); prema vъpr~gnQti
оо *vъpr~gati - dobijeno је vъpre~ati - i sl. (sh. upregnuti : uprezati).

4.
Da su, osim suglasnika (upor. dvignQti : *dvigati) prvobitno ogranicavaIi
promjenu velara и procesu trece paIataIizacije i vokaI у ("jeri") i ъ (tvrdi poluglas)
и postpozitivnom polozaju, imamo sigumijih dokaza:

а) prema kъп~zь imenica zenskog rod 1 kъпеgyпi (stsl. kHAr"'~HH) ostala је

ва neizmijenjenim g (sh. knez : kneginja, knj eginj а).
Ь) Primjeri и kojima је tvrdi poluglas ostajao и citavom padeZnom sistemu
Iijеро pokazuju ocuvan velarni suglasnik; to пајlјерзе рошији pridjevi:
lьgъkъ i m~gьkъ (sh. lм, mek, upor. ruski мяgkий, лёgkиЙ.

Kad је tvrdi poluglas Ыо и stanju da dopusti anaIogijsko ujednacavanje

suglasnika ispred zavrsnog vokala padezne osnove, onda se је, kйо se to оЫспо
dogada, ujednacavanje kod imenica starih о osnova т. roda mogl0 vrsiti и dva
suprotna pravca. Npr. imenica јјее nije imaIa dobrih uslova da anaIogijski uspo-
stavlja staro k, аН је imenica lik iшаЈа рunе uslove da odrzi k ispred tvrdog роlи­
glasa i da ga anaIogijskim putem unese и zavisne padeze: Iika, mjesto ocekivanog
Н6а > Неа. Ovakva koja imenica mogla је poslиziti i kao obrazac za шiјепјапје
odnosa k : е и novi odnos k : k (и stvari, uspostavljanje starog odnosa - prije
trece paIatalizacije). Tako su i mnogobrojne imenice sa danaSnjim sufiksom ik
i dalje - nik ujednaci1e padeznu osnovu и korist velamog suglasnika kao opoziciju
prema imenicama, prema пјiша gradenim, па -јеа, -nјеа:
jarik (јесат) : јасјеа, brezik : breziea i sl., vjerenik : vjereniea, bolesnik : Ьо­
lesniea, buntovnik : buntovniea i sl.
Prema uspostavljenoj osnovi па ik mogle su se graditi nove imenice z. roda:
crvenik : crveпka (vino, npr.), i crveniea (zem1ja) i sl.
Na taj nacin su se ujednacavaIi i stari sufiksi -yka: vladika « vladyka),
motika « motyka i sl.) - i -ika: bodljika i sl.
 157

U procesima razlicitih ukrstanja medu ana10gijskim pojavaтa, и gradenju

novih imenica и razlicitim okolnostima, pri сети su se javljali и posebnom odnosu
suglasnik osnove i suglasnik izvedene rijeci па njegovu тјезш, stvara1e зи se moguc-
nosti za nastajanje razlicitih oblika sa razliCitim znacenjima, - ako је pratip ime-
nicke tvorbe Ыо osnova па -ikъ(ili -ika). U tim O8lovima su nasta1e jedna pored
druge i imenice konjic i konjik sa razlikom и znacenju prema glasovno diferenci-
ranim sufiksima, а sa istim pratipom ро nасјnи gradenja.
Ana10gijska djelovanja зи umnogome, sto је sasvim razumljivo, izdiferencirala
razlicite glasovne odnose и srodnim rijecima и raznim slovenskim jezicima. Dok је
u srpskohrvatskom ostao evrst i postao tvoracki produktivan odnos osnovnih i od
njih izvedenih glagola, stvoren и O8lovima trece palata1izacije, ruski pokazuje
drukcije stanje. Prema odnosu dici (dignuti) : dizati r08ki dvigаtь pokazuje 08-
postavljeno С; poljski takode: dZwigac.
Srpskohrvatska imenica podvig nе mora biti staroga postanja, sa uopcenim
g i и zavisnim padezima. U kompleksu glasovnih pojava, rezultiranih djejstvovanjem
trece palata1izacije i kasnije nasta1ih glasovnih oblika u srodnim rijeCima, mnogo
stозtа је u slovenskim jezicima tезkо objasniti. АН је teSko opravdati pretpostavku
da se и stvaranju uslova za ovu promjenu moze razlikovati i dugo staroga porijekla
i i dugo nastal0 od diftonga еј (v. Vaillant: Gramт. сотр. 1, str. 53), koje kao da
nije uslovljava1o ovu promjenu.
Na ovoj osnovi su objasnjivi i primjeri sa danasnjim nedostatkom glasovnih
oblika sa refleksima trece pa1ata1izacije u kategorijRIIla pridjeva i zaтjenica, i u
starijim periodima dok se јоз jasno ogleda1a glasovna diferencijacija и neodredenom
i odredenom vidu:
vеlikъ, lihъ, kоlikъ, аН sicь (od *sikъ) i sl.
(uporedi па naSem terenu и drugoj jednoj kategoriji glasovnih odnosa slicna ujed-
nacavanja:
stalan : staona > stalan : stalna, ali misalan : misaona > misaon : misaona.
Prije svega, та kako pretpostavljali evoluciju diftonga еј do izjednacavanja
за starim dugim i (Vaillant - ор. cit., str. 118), tesko је vjerovati da u vremenu
kad smo ima1i јоз jedno; i od diftonga о;, koje је moglo O8loviti drugu palata1izacij~,
nismo ima1i veC potpuno иоЬНсеnо ; i od diftonga еј (za jednu evoluciju ој u е = lA
mozemo pretpostaviti diftonSku vrijednost sa prvim zatvorenim dijelom, koji се
biti nosilac poznatog djelovanja prema prethodnom suglasniku, а1ј nј takav ш­
tonski karakter novoga glasa, ni takvu poziciju otvorenij(~g dijela u dugom voka1u,
nemamo dovoljno razloga da pretpostavimo kad је u pitanju evolucija diftonga
еј do glasa О.
Da1je, nетато dovoljno razloga ni da u na5ет odnosu stignuti (stici): stizati
ne tumacimo fonetski sacuvano staro stanje glasovnih oblika (da i ovdje traZimo
uslove koji su da1i odnos navyknQti : navicati (v. gore), kao sto је tesko posumnjati
da и glagolu $t;gnuti nетато korijen и starijem glasovnom obliku *steigti - vidi
gore grcki aтet):bl i dr.), па зtо ирисији, i ba1tijski odnosi: letonski stiga (= staza),-
lit. steigti-s (zuriti se), зtо i prof. Vai1lant navodi па istom mjestu.

Palatalizacije u sukcesivnom hronoloskom redu

Nesumnjivo је da promjena velara и с, z, s pripada jednoj od starijih faza
posebnog zajednickog slovenskog zivota. Za vremensko razgranicenje sa promjenom
u с', $', ispred i i е mogu пат Щеро posluZiti uproscavanje diftonga ој, njegova
 IS8

evolucija do izgovorne vrijednosti koja је mogla usloviti novo mijenjanje prethodnih

velara и nove palata1ne izgovore.
Dok је lako utvrdivati da izmedu ovih dviju promjena vremenski stoji razvitak
diftonga i njihovo, иорсе uzevsi, uproscavanje, teze је odrediti vremenski Odn08
izmedu procesa promjena ро рсуој palatalizaciji i nastanka glasa h. 1 nastanak ovoga
glasa, treceg velara, uvjetovan је djelovanjem susjednih glasova (v. taтo pobliie
uslove) па suglasnik (s > з'). Starije pozajmice и kojima se је germansko h reflek-
tovalo и vidu slovenskog k (kao kad danas nasi obicni ljudi koji и domacem izgovoru
петаји glasa h primaju ga iz knjizevnog izgovora Ьо svoje k: prikod, тј. prihod
i sl.) pokazuju da је morao biti i dиzi period praslovenskog razvitka и kome su
postojala saтo dva velarna suglasnika, k i g - eksplozivni velari. U tom periodu
smo mogli imati rezultate рсуе Palatalizacije и vidu с i z а da јоз nije bilo i strujnog
palatala Ј od velarnog h. Nastanak ovoga glasa је svakako prethodio drugoj Pala-
talizaciji, i tako se оп saтo prije druge palatalizacije mogao podvrgavati zakonu
starije promjene reda velarnih suglasnika, tj. uvjetima рсуе palatalizacije. Zakonitost
stvaranja posebne vrste palatalnih suglasnika и vidu rezultata рсуе palatalizacije
ima, svakako, svoju granicu vremensku и praslovenskoj eposi prije pojave druge
palata1izacije. Prema tome, ni promjena hi и Јј i sl. nije mogla prelaziti tu odredenu
vremensku granicu. Nije saтo dodir k i i ili е od diftonga i sl. Ыо jedini uslov
promjene ро drugoj palatalizaciji. Svaki dodir velar + meki vokal i ovdje је, Ьо i
и eposi рсуе palatalizacije, Ыо uslov mijenjanja, saтo зtо se и domacim glasovnim
kombinacijaтa to moze vidjeti и glasovnoj vezi k + novo i ili novo е. АН pozaj-
m1jenice iz ovog perioda mogu ilustrovati zakonitost promjene и pravoj i и punoj
mjeri; dok se и gennanskoj pozajmljenici c~do (prema kind-, kako se s рипоm
mjerom vjerovatnoce pretpostavlja porijekl0 ove rijeci) ogleda zakon рсуе palata-
lizасјје, и kasnijoj pozajmici iz gotskog clta (vrsta novca, prema gotskom kintus)
promjena se reflektuje и smislu druge palatalizacije. То pokazuje i pozajmica iz
germanskog, svakako, crky (stsl. црькъј), sh. crkva, - starosaksonski kirika).
Dok пат jeziCka fakta za utvrdivanje redoslijeda i vremenskog razgranicenja
и pojavaтa рсуе i druge palatalizacije stoje и cistoj svjetlosti, treca је palatalizacija
(za koju је i naziv ЕТеса иоЫсајеп kod nas [ј па strani tek и kasnije vrijeme vise]
od gledista koja је и nasoj nauci utvrdio pokojni prof. Belic) pruZala razne moguc-
nosti i za odredivanje uvjeta и njenim promjenaтa i za odredivanje vremenskog
mjesta za пјепе procese и odnosu prema osta1im dvjema palatalizacijaтa (v. Irena
Grickat: ЈоЈ о ЕТесој palatalizaciji, ЈШпosl. filolog XIX2 • Njoj se vremenski mjesto
odredival0 i uporedo sa рсуот (jedno паиспо glediste) i uporedo s drugom (drugo
glediste, koje se odrzava i и novije vrijeme). 1 pored vrlo ubjedljivih argumenata
prof. Beliea (Najmlada [етеса] ртоmјеnа zadnjenepcanih suglasnika k, g i h и praslo-
fJenskom јетkи, ЈР 11), ротоеи kojih је оп ovu promienu odredio kao treeu, naj
kasniји ро vremenskom redoslijedu, јоз i danas је prof. Vaillant tumaci kao pojava
l:iji su se procesi simultano odigravali sa promjenaтa k, С, h ispred i i е nastalih

• U svojoj raspravi Grickat је iscrpno dala istoriju literature а zamriienom pitanju hrano-
loJkog redoslijeda u kome su se kretali procesi triju paJatalizacija. Izmedu ostaJag, uporedi i dis-
kusiju pok. prof. ВеНеа sa N. Trubeckim: Tтubetzkoj Prinz N, Essai sur la chronologie de sertains
faits du slave commun, RESllI i Belicev prikaz u JF 111. U novije vrijeme uporedi i К. HoraIek:
'OStS1J, str. 81, dalje 102-109, i tamo citiranu literaturu; <!esto se misli i па istodobnost dviju
kasnijih palatalizacija (vidi tamo); tome odgovara i HoraIkovo obiljezavanje prvobitnih rezultata
druge palatalizacije (ispred! < ој) : с « k), .3' ( < g), s « Ь), <!emu su stvarno odgovarali samo
luglasnici iz treee (progresivne) palatalizacije.
 159

оо diftonga oi (ор.
cit., vidi posebno па str. 55: "Lз pa1atalisation devant 1, i ес
1а pa1ata1isation apresf sont un т~e fait, de тёте epoque, du тоins approxi-
matuvement, dont lе point de depart est identique: lе developpement des guttu-
rales mouillees nouvelles").
Izmedu mnogih cinjenica vaZnih za odredivanje odnosa promjena
а) k, С, h + stari meki vokal,
Ь) k, С, h + novi meki vokal i
с) meki voka1 (ograniceno) + k, С, h (ogranieeno pozicijom) najvami.je је,
kзkо ја mislim, izdvojiti dvije i podvrgnuti ih posmatranju.

1. GlasO'lJni odnosi
'asno pokazuju da su ove promjene razlicite i ро vremenu i ро rezultatima, i da
smo u vremenu stvaranja odnosa *otbkъ - otbce (vokativ) јоз imali promjenom
nedirnuto *otbkoi: *otbka i sl., tj. da su pojave i mijenjanja k, С, h ispred prvobitnih
mekih vokala i njihovo jotovanje prethodile njihovu mijenjanju аа vokala ь, i i ~.
2. Izgovome vrijednosti u promjeni k, С, h ispred novoga i i ё i u njihovoj
promjeni аа ј, ь, ~ nisи bile iste, iako је dalja evolucija novih glasova с', z' s' i С,
5, s dovela do njihova izjednacavanja u vidu sh. с, z, S.
ТО роkaшје cinjenica зtо је роnазanје svih imenica i zamjenica sa suglasnikom
iz trece pa1ata1izacije u deklinaciji jednako sa imenicama starih -io, ia osnova i sa
zamjenicama takozvane meke promjene: togo '" vьsego, naSego, i sl., а ео proistice
iz poiave: da su suglasnici iz trece palata1izacije, по jako palatalni, uvietovali
esimilaciju odredenog broja tvrdih vokala prema njima: исе < *liko, isto Ьо ть­
feшь < *тьсоть, dok se suglasnici iz druge palatalizacije u tom pogledu ne ро­
naiaји Ьо pravi palatalni (uporedi vlcl '" otьci (lос. pl. i sl.).

U citavu sistemu deklinacije nigdje nije osta1o kakvoga traga izgovome jed-
aakosti с iz trece с iz druge pa1atalizacije, gdje se to moze raspoznati.
 ПI

JOTOVANJA

Svi nepa1atalni suglasnici u dodiru sa glasomj (i) mijenja1i su se jos па zajed-

nickoslovenskom zemljistu, i па taj nacin smo dobi1i nove palatalne glasove pored
onih koji su dobivani u procesima 1. palata1izacije (djelimicno i identicne s njima,
v. gore). Jotovanja su se, pod novim uslovima, vrsila i па nasem srpskohrvatskom
terenu, tako da imamo:
а) р r а s 1 о v е п s k а ј о t о v а п ј а

Ь) п а s а (п о v а) ј о t О v а п ј а.

STARA(PRASLOVENSКA)JOTOVANJA

U stapanju glasa i sa prethodnim suglasnikom dobijeni su i1i glasovi pa1ata1ni,

ili glasovne kombinacije sa izdvojenim novim palatalnim suglasnikom (kod lаЫ­
jalnih suglasnika).
Prirodno је pretpostaviti da је proces jotovanja velarnih suglasnika vremenski
isao i zavrsavao se naporedo sa procesom prve pa1ata1izacije. Ne moze se znati
da 1i su ро njihovom pocetku simultana jotovanja raznih vrsta ро mjestu izgovora,
ali је ocigledno da promjene svih vrsta, osim zubnih eksplozivnih suglasnika, ро
definitivnim rezultatima procesa, pripadaju praslovenskoj eposi. Medutim, joto-
vanje suglasnika t i d, praslovenski proces ро pocetku i izvjesnom trajanju, nije
praslovenski i ро zavrsetku. Krajnji rezultati jotovanja ova dva glasa reflektovace se
razlicito u grupama slovenskih jezika, ра cak i и dijalektima naseg jezika.
Dodir prethodnog suglasnika sa glasom i па praslovenskom tlu mogao је biti:
а)u kategorijama glagolskih oblika,
Ь) u komparativu pridjeva i priloga, kracem ро nacinu gradenja, - i
с) и izvedenim rijecima gdje је u dodiru osnove i sufiksalnog dijela mogao
biti formiran izgovor i neslogovnog.
а) GLAGOLSKI OBLICI u kojima је nastajao uslov za praslovenska јо­
tovanja Ьi1i su:
1) prezent glagola sa tematskim dijelom -је: *pis-ie -sь « ... -sь) > рiSеsь, i sl.;
2) trpni pridjev glagola sa infinitivnom osnovom па -i: *поsi-епъ > *поsiепъ
(poslije skraCivanja glasa i и polozaju ispred vokala) > no.fen, i 81.;
 162

З) imperjekt:
*поsi(jа)аhъ > ... поsааhъ (Ш sl.) > поsаhъ - i sl.;
4) particip prezenta i particip perfekta 11 (prilog yr. proslog):
*nesont-ia (gen. sg. i dalje) > *nesQt'a; - *пesъs-iа i dalje nesъ.fa - i sl.
(jotoyani glasoYni oblici su, u styari, nakalemljena promjena palatalnih osnoya,
u deklinaciji);
5) infinitiv glagola sa starim glasoYnim oblicima па -kti, -hti:
*pekti > peci - u srpskohrvatskom (posebna yrsta "jotoyanja", У. niZе).

1. Velarni suglasnici

kako smo уес rekli, u procesu jotoyanja dali su rezultate identicne njihoyoj promjeni
ро pryoj palatalizaciji:
ki > с, gi > z (preko dz), ћј > s, ski > sc' > (sh.) st, sc; zgi... > (sh.)
и, zd zj (У. dolje):

а) prezent
*plakiesL - plakati > рlаеезь : plakati > sh. рlасез : plakati;
*lъgiеsь : lъgаti > lъzеzь : lъgаti > sh. laieZ : lagati;
*dyhiesL : dyhati > dysesL : dyhati > sh. dises : dihati (i diSes : disati prema
odnosu рИез : pisati);
*iskiesL : iskati > *Ш' езь : iskati > sh. istes : iskati (centr. i istocni stokayski),
Исез - zapadnostokayski i cakayski);
*nikiesL : *nikati > nicesL - *nikati, i kasnije > nicesL : nicati (treca ра­
latalizacija).
Danas с, z, s iz prye palatalizacije, па jednoj, iz jotoyanja, па drugoj strani,
mozeno razlikoyati ро trecem licu plurala:
pecem ... peku, аН plaeem ... plaё'u - i sl.;
Ь) komparativ
јakъ : *jakibl (*jak-iL-i) > jaei;
*dorgъ : *dorgiLi < *dогg-iL-i) > *dorzi > sh. drazi;
suhъ : *suhibl (*suh-iL-i) > susi;
с) izvedene пјесј
*plak-ib > рlась > sh. рlае; - *lъg-iь > lъzь (lai), - *duh-ia > dusa,
*koz-ia > koza, i tome slicno.
N а р о m е п е:
1) Ne mozemo utvrditi sa sigurnoAeu Аш је starije od dviju praslovenskih ројауа - postanak
glasa h od indoevr. s ili jotovanje zubnih suglasnika s i z. Prema tome, isto је tako moguCno da smo
u starijem odnosu dysati : *dYs-iеАь (upravo baltijskoslovensko *duA'ati : *dшiеsi, у. nize) dоЬШ
jotovano s (odnosno stapanje 1'i) u prezentu, ра tek docnije, u uslovima nastajanja glasa h, da је
dobijen odnos h-1: dyhati : dy1ei, - kao 8to је mogucno da se jotovanja strujnih glasova s, z,
h пАПо naporedo, tek poslije nastanka ovog posljednjeg suglasnika.
2) Jedina moguCnost da se ј (neslozno i) nade iza palatalnog suglamika Ыlа је u trpnoт
pridje'IJu od glagola sa infinitivnom osnovom na -ј, ispred koga је Ыl0 promijenjeno k ili g ро ргуој
pa1atalizaciji:
*toCi-епъ > *tоt"enь > tоt'епъ; *lо!i-епъ > 10z1епъ > lоzепъ i 81.
Staroslovenski oblici tipa lozenr. pokazuju da је i iza starog palata1nog 8ug1asnika na pra-
аlоуеnskот tlu ill!ezavalo (kзо Ito је i docnije u вћ. ј se gubilo iza mekog palatala: notu od noCjи.
а praslovenski su palata1i ЬШ вуј umekiani, ukoliko koji od njih nije Ыо potpuno mek).
 163

2. D е D t а 1D i s t r uј D i s u g 1а s D i с i s, z

аи и stapanju sa i prelazi1i и odgovarajuce pa1atalne izgovorne vrijednosti ВЈ i

(prvobitno в', z'):
а) pblati : *рisiеsь > оо. рiSeвь (pisati : piBeB);
liiati : *lizieB > оо. lizевь (lizati : 1iZes);
Ь) nositi : *поsiепъ > оо. *поsiепъ > ... позепь (> ... позеп);
paziti : *раziепъ > оо. *рaziеnъ > ... рзZепъ (... pazen);
с) *nоsi(i)ааhъ > *nоsiааhъ > nовahъ (nositi : nosah);
*рazi(i)ааhъ > оо. раzahъ (paziti : pazah);
d) *nesъs-ia (gen. m. r. part. pret. 11 i dalje) > пesъ.fа i dalje (nakalemljena
promjena pa1ata1nih osnova); tako i и komparativu:
*novei-sia (gen. m. r. komparativa, i dalje) > noveisa - i dalje (naka-
lemljena promjena pa1ata1nih osnova);
е) *vodonos-ia > vodonoBa; *koz-ia > koza; *pernositi : *pernosia-ti -
... *pernaSati; *pervoziti : *pervoz-iati > ... *pervazati > зћ.
prenositi - prenasati, prevoziti - prevazati (danasnji arhaicniji
glasovni oblici ovakvih iterativnih glago1a).

3. А 1v е о 1а r D i s u g 1а s D i с i п i 1
sa glasom i davali su izgovor nј (п), i lj (1'):
а) z~ti : *zьniеsь > ... *ZЫ2еsь (zeti : zanjes);
*melti : *mеliеsь > *melti : mеl'еsь > (juznos1.) mleti mеlјезь (mljeti
"mleti : me1jes);
*kolti : *kоliеsь > *kolti : kоl'еsь > k1ati : ko1jes;
Ь) modliti : *mоdli-епъ > modliti : *mоdliепъ > ... modl' епъ (moliti
: mo1jen);
*borпiti : *Ьоrпi-еnъ > ... *Ьоrniепъ > ... *Ьотепъ (braniti : branjen);

с) сьrnъ : сьrпiьi </'" *сьrп-iь-i/> ... crni (crn : crnji, - sh. stok.);
d) mnostvo izvedenih rijeci:
sъklоniti : *sъklбn-iа-ti > ... sъklапаti (skloniti : sklanjati )- i sl.

4.SuglasDik r
па praslovenskom terenu је mogao biti umeksan u procesu ј otovanj а :
а) orati : *oriеsь оо. > *оr'еsь (ores);
*sir-iь-i > *sШi (komp. prema sirok) > siri - itd.,
siriti - *siriеnъ > siriti - *sirienъ > оо. *sifеnъ (sh. raSiren is1.).
Upor. 1at. caesarius па slov. tlu сеsаr'iь > сеsаrь (srpskohrv. сат) - i sl.
(U srpskohrvatskom od ranih vremena r је otvrdnul0 i izjednacilo se за obicnim
izgovornim т.)
 164

5. L а Ь i Ј а 1п i s u g 1а s п i с i р, Ь, т, v

5. Labijalni suglasnici р, Ь, т, v jotovali su se па poseban nacin. Njihovo

mjesto izgovora, и zoni usana, lokalizovano је stabilno, tako da је mogucno njihovo
pomjeranje i umeksavanje а da se пе poremeti опо sto је za njihov izgovor пај­
bitnije - aktivno исевсе usana, koje ide i do hermetiCnog zatvaranja vazdusne
struje. Zato је и njihovu prilagodavanju prema izgovoru susjednog, postpozitivnog
glasa ј (i) Ыl0 mogucno formiranje glasa lj (1'), tj. pritjubljivanje prednjeg dije1a
jezika па prednje персе, mjesto labavijeg dodira pri izgovoru glasa ј. Prividno, ро
rezultatu promjene, kao da imamo posla sa formiranjem glasa 1 (epentheza) ра tek
onda sa jotovanjem 1 epentheticnog. U stvari, proces se mora pretpostaviti и jedno-
stavnijem smislu: jotovanje labijala је nastalo kao posljedica evrsce vezanog, sljub-
ljenijeg, da tako kazemo, izgovora kombinacije рј, тј, i sl.; jedan zatvor usta ото­
gucuje gotovo simultano stvaranje pregrade, da Ы se mogle и jednom otvoru usta
pojaviti dvije eksplozije, obadvije gotovo simultano nastale (zato sto 8и razlicite
ро mjestu, i zato sto su pribliZno istovremene, оЬје su nerazdvojne, i uvijek и jed-
пот slogu). Izgovor пазе kombinacije plj, blj (рј', Ы') i sl. ја tretiram kao istovremeno
zatvaranje jedne vazdusne struje па dva mjesta (и zoni usnoj i и zoni palatalnoj),
sto, svakako, cini suglasnicku kombinaciju jedinstvenijom nego sto to moze ikad
biti kombinacija рј, Ьј i 81.
Primjeri:
pi > рјј (рl'):
а)
kapati : *kapiesh > ... kapl'esh (kapati kapljes);
bi > Ыј (Ы'):
zobati : *zobiesh > ... zobl' еЗь (zobati zobljes);
vi > vlj (vl'):
dozyvati : *dоzУviеsь > ... dоzуvl'еsь (dozivati : dozivljes);
mi > тјј (ml'):
nadymati : *паdутiеsь > ... паdут['еsь (nadimati : nadimljes);
Ь) kupiti : *kирienъ> ... *kирiепъ > ... kирl'enь (kupljen); drobiti : *dro-
Ыепъ > ... *drоЬiепъ > ... drоbl'епъ (drobljen);
javiti : *јаviепъ > ... *јаviепъ > ... јаv!епъ (javljen);
lomiti : *10тiепъ > ... *10тiепъ > ... 10[т'епъ (lотlјеп);
с) glupъ : *glир-iьii> ... glupl'i (glup : gluplji); gгQbъ : *gГQЬ-iL-i >
grQbl'i (grub : grublji);
d) *kaPia > kapl'a, zQbia > zubl'a, zemia > zeтl'a (zemlja);
okupiti : okup-ia-ti > ... okupl'ati, (okupljati) i sl.

6. D е п t а 1п i е ks р 1о z i v п i s u g 1а s п i с i t i d
nisи zavdi1i па zajedniCkoslovenskom tlu svoje procese jotovanja.

а) Kombinacije ti, di
и procesu jotovanja su dale, kao sto је gore receno, razlicite rezultate и slo-
venskim jezicima. То znaCi da зе proces izmjene ovih suglasnika и vezi s glasom
i (ј) niје Ыо zavr8io и slovenskoj шој zajednici, nego da зи зе konacna uoblieavanja
izgovora vriila u рoseЬпот iivotu s10venskih dijalekatskih grupa i jezika.
 165

1. Ruska i zapadna gтupa slO'lJenskih jezika

pokazuje zajednicku crtu u tome sto је u stapanju kombinacije ti, odnosno di,
razvijena palatalna frikacija (t's', d'z' otprilike) koja је, sljubljujuci se s eksplo-
zivnim elementom ispred эеЬе, uslOvi1a pa1atalne afrikate (~', d~'), odak1e эе iz-
govor mogao kretati u dva pravca:
1) u pravcu izvjesnog oCvrscavanja u pa1ata1noj zoni, i da1;e sa uproscavanjem
zvucne alternacije gubljenjem eksplozivnog elementa, u ruskim zamjenama:
z:
ts' > с (polumeko rusko с'), (h' > ii) > ruski sveea (= svec'a) < *svet-ia
prema starom svetiti (svijetliti);
meza « *mecWa) < *media (prijedl. *mediu, lok. od iste imenice);
2) u pravcu potpunog otvrdnjavan;a afrikata (prebacivan;e izgovora u den-
talno-alveolarnu zonu), эа mogucnosCu i uproscavan;a zvucne altemaci;e, u zapadno-
slovenskim zamjenama:
+ ts' > с, + ј;' > d~ (= ~ [da1;e i z]:
poljski: swieca ... < *svetja,
miedza ... < *media;
luzickosrpski: sweca, meza;
ceski: svice, mez (staroceski, meza [slovacki medza]).l

11. ]uZпoslO'lJenska jezieka grupa se је јов mnogo prije zaposjedanja danasnjih

balkanskih sjedista ро ovom glasovnom procesu znatno izdiferencirala:
1) istocna grupa dijalekata је razvi1a It, zd, novu glasovnu kombinaciju sa
prepozitivnim palata1nim strujnim glasom (oCvrslim - kasni;e), - ili Је, Zdz:
s t s 1.: sveIta, mezda (mezdu, prijedlog),
Ь u g а r s k i: sveIta, mezdu (prijedlog),
ј u z п о m а k е d о п s k i: sveIea (sves'c'a), mezdza (mez'dZ'a);

2) zapadna grupa, ukljueujuci i sjevernomakedonski, пе zna za prepozitivne

palata1ne strujne izgovore; neujednacena i u pogledu razvijanja afrikatskog iz-
govora bezvucne i u pogledu uproscavanja, ili neuprosCavanja, zvuCne varijante,
dobila ;е ove rezultate:
slovenacki: с (umekSano) ij,
s r р s k о h r v а t s k i: с (е' cakavski) i d (stokavski) ili ј (cakavski),
m а k е d о п s k i: k' i g' - izgovor palata1nih velara:
uporedi:
s 1 о v .: sveea (izgovor svec'a), mеја,
sh. (stok.): svijeca, sveea, - meda,
эЬ. (cak.): svica (= svit'a), sveea (= svet'a), теја,
mak.: svek'a, meg'a.

1 Nasuprot mi!iljenjima: da је slivanje kombinacije ti i d1 neposredno dalo t', d' (saтo

umek!iani eksplozivni dental, - uporedi kod Ramov!ia i Boikovib), ја mislim da se mora poCi
od afrikatskog izgovora: t7, d7! Ьо praslovenske baze, odakle se moze objasniti <!itava varijabilnost
u daljem razvitku ovih glasovnih vrijednosti: od <!akavskog t' (gubljenje afrikativnosti u јо§ nera-
zvijenom afrikatu) i !itokavskog c,d(ravnomjerno pojaцna afrikatska vrijednost obaju konsonanata).
Teze је dokazati da se od jednog saтo umek!ianog eksplozivnog dentala spontano rэzvјја afrikat,
osim эkо to пјје u interlingvisti&om kontaktu sa jezicima koji ne posjeduju takve umek!iane su-
glasnike.
 166

о posebnim razlikama u ovim podrucjima vidjece se u pregledu dija1ekata. Zapadnojuino-

slovenske alternacije ~ (i t') - srpskohrv. i [' (~) - sloven. пјје telko svesti na stariji izgovor t;
umeklano, odakle је slovenaёki mogao ujednaciti ovu izgovornu vrijednost i ва rezultatom bez-
vuёne alternacije iz prve palatalizacije. Medutim, zvucna antipozicija di' вато је u srpskohrvatskom
litokavskom Ша u razvoju najprirodnijim putem i овШа dosljedna antipozicija bezvuёnoj, da ве
па koncu пјеп izgovor uoblici u vidu d. U slovenaёkom i srpskohrvatskom ёakavskom razvijala
ве postepenim slabljenjem obaju afrikatskih e1emenata, cuvajuci izrazito meku palatalnost, da ве,
na koncu, sav izgovor svede па slabu sonantsku, palatalnu struju i da se izjednaci sa оЫёniт
glasom ј.

Prirodno је pretpostaviti medusobnu vezu, и smislu uze dijalekatske zajednice,

izmedu srpskohrvatskog cakavskog dijalekta i slovenackog jezika (starijeg kajkavskog
dijalekta u uzoj srpskohrvatsko-slovenackoj zajednici) ref1ektovanu u а';' > ј, -
starija faza; i isto tako uzajamnu vezu izmedu cakavskog i stokavskog dijalekta -
ref1ektovanu u t? > 6 - kasnija faza u razvitku uze srpskohrvatske zajednice
(Belie).2 Cakavski izgovor glasa 6 predstavlja, u stvari, slabljenje strujnog elementa
u afrikatu, i nije bez osnova pretpostaviti da је ovo kasnija evolucija starijeg za-
jednickog srpskohrvatskog izgovora i da је tu igrao ulogu odnos prema glasu ј
od di, sa kojim se 6 i ј javljaju kao opozicije па bazi zvucnost '" bezvucnost и kate-
gorijama oblika i rijeci srodnih ро nacinu gradenja: mutiti : ти6еп, graditi : gra-
јеп i s1icno.
Talas tendencije ka ujednacavanju starih afrikatskih vrijednosti dobijenih u procesu prve
palatalizacije i u procesu jotovanja zubnih eksplozitivnih suglasnika (posto se u starijem stanju
izgovara nisu, kao umeksane, isuvise mnogo razlikovale), koji se vidno odrazio u slovenackom с
(ј za prvu palatalizaciju i za jotovanje glasa е), - u dobroj mjeri је zapljusnuo i zapadniji stokavski
teren. Samo, suprotno slovenaёkom, ujednacavanje је iiП0 u obrnutom pravcu izgovora - u korist
glasova с i d (up. bosanske izgovore tlaeen : tlaeiti i sl. i vra~en : vratiti i sl.). Na drugoj strani sto-
kavske teritorije ista tendencija podstakla је razvitak u suprotnom pravcu -с i di u timoёkim govo-
rima: sveca, media i sl.
Мakedonski izgovor jotovanih zubnih eksplozivnih suglasnik8 - u vidu k' i g' u njegovoj
evoluciji пе moze se zasnivati па staroj osnovi makedonskog izgovora - sts1. It, id. Genezu ovog
izgovora moramo traiiti u vezi ва starim stokavskim ~,d.3 Опа se mora sastojati u jednostavnom
prebacivanju izgovora iz cisto palatalne zone unazad (u stvari је to mek izgovor kombinovan sa
zadnjonepcanom eksplozijom, pri ёетu је morala stradati prednjonepcana frikacija). Treba
ispitati koliko је па metastazijski fluktuantnom makedonskom terenu bilo uslova da danaJn;i
izgovor k' i g' prema srpskohrvatskom stokavskom ~ i d rezultira u uslovima stranih izgovora,
kako su u raznim etnickim simbiozama strani еlетепп koji su se pretapali u slovenski zivalj mog1i
asimilovati izgovor stokavskih afrikata - ~ i d.

Ма od koje zajednickoslovenske izgovorne baze da se pode, vrlo је tesko

objasniti istocnojuznoslovenske izgovore st i id mjesto starih kombinacija tj, ај.
ВеНе је, oslanjajuCi se posebno па juznomakedonski izgovor i uzimajuei ga kao
sacuvanu stariju fazu istocnojuznoslovenskog razvitka, proces protumacio, uglav-
пот, па ova; nacin:
ti>c>sc>st,
sto Ы se moglo i ovako predstaviti: ti > t1' > s't's' (anticipacija strujnog pala-
talnog elementa, sa njegovim zadrzavanjem i u postpozitivnom polozaju, tj. stva-
ranje и sиkcesivnoj antipoziciji antiponiranog strujnog elementa) > st (proces:
јасапје prvog strujnog i disimi1atorna redukcija postpozitivnog strujnog elementa,

I Uporedi kod Beliea: Dijalekti srpsko-hrvatskog јепм, StEnckl 1, Kajkavski dijalekat,

StEnckl II; malo се јтап vjerovatnoce da se dokaie: kako danasnja kajkavska teritorija u sastavu
hrvatskog dijalekatskog prostora svoje maticno jezgro пета u nekadaJnjem kajkavskom dijalektu
u ilirem sastavu srpsko-hrvatsko-slovenacke zajednice.
8 Uporediti иеЬа: St. Novakovic: С i D и makedonskim dijalektiтa.
 167

depalatalizacija eksplozivnog palatalnog glasa, kojim se oslobodio postpozitivne

frikacije, i oevrscavanje prepozitivnog, sada punog, suglasnika). Potvrdu za ovo
tuшасenје и dobroj mjeri daje juznomakedonski izgovor: sc, Zdz (в'с', z'dZ'): sveS'C'a,
mez'dz'a. Prirodno је pretpostaviti i to da је, kao periferijski istocnojuznoslovenski
dijalekat, juznomakedonski ostao па arhaicnijem зtирпји izgovora ovih glasovnih
kombinacija, dok је glasovni kompleks istocnojuznoslovenskih dijalekata, vec
do druge polovine IX vijeka, па sasvim prirodan nacin mogao uprostiti ove slozene
izgovore.
АН, izgleda, ima i jeWla slaba tacka и ovakvoj interpretaciji glasovnog pro-
сеза. Naime, nije sasvim shvatljiva pojava па prelaznom stupnju ts > sts
(sve јов
итеkЗапо). Лkо Ызто јој naS1i opravdanje и tada postojeCim izgovorima zdi sc,
(umeksano) od kombinacija ski, sti, zgi, zdi (i od sk, zg ispred mekog vokala), ovak-
vom razvitku kombinacija od ti, di ipak зе protivi Ьав to sto зи i vec gotove kombi-
nacije sc, zdz teZПе da зе uproste, опе зи зе stvarno па ovom terenu uprostile prije
druge polovine IX vijeka, kada пат staroslovenski vec pokazuje st kao rezultat
razvitka i ti i ski, sti - i зl.
Ovakvo shvatanje evolucije starog izgovora ti, di и bugarsko-makedonskoj
(staroslovenskoj) zajednici зе ogledal0 i и bugarskoj nauci. Medutim, kod паз је
objelodanjeno јов jedno interesantno tumacenje ove pojave. Petar Skok (О bugar-
skom jeziku и svjetlosti balkanz·stike, Juzn. fП. ХII - [JF ХII] pretpostavio је
ovakvu evoluciju: "ti > tx' > с' х' i odatle а) с, С, с (znaci зћ., slovenacki,
ruski i zapadnoslovenski izgovor, - prim. Ј. V.), Ь) ti > х'с' > x't' > st - "за
metatezom palatala". То znaci, kako Ызто mogli preciznije objasniti Skokovu
zamisao, iza eksplozivnog dentala mjesto i razvijala зе palatalna frikacija и smislu
glasa h' (koja је, svakako, morala jednako biti adaptirana i zvucnom i bezvucnom
izgovoru prethodnog glasa), i dalje Ы па prirodan nacin mogla nastati metateza
strujnog palatalnog e1ementa (njegova prirodna anticipacija). Jиznomakedonski
izgovor sc, idi Skok је protumacio kao mladu pojavu: iz stadija s't' (h't', otprilike
(- primjedba тоја - Ј. V.) razvПо зе sc. U ovako zamisljenoj evoluciji (kojoj зе
mogu naci paralele i и drugim jezicima - v. tamo) najslabija је tacka оЬјавпјепје
za juznomakedonsku alternaciju ovih izgovora, а ovaj izgovor је Ьав i polazna tacka
za koncepciju BeIicevu i bugarskih naucnika. Kad зе uzme и obzir:
а) da nije uverljiv zamisljeni stadij 8' (с) > sts (proces od lakSega ka tezem
izgovoru) i
Ь) da розlijе metateze (koja Ы i morala nastati и smislu olaksanja izgovora,
i koja је, зата ро зеЫ, dovoljno shvatljiva) glasovnakombinacija evoluira ka 810-
zenijim sc (juznomak.), onda је, ipak, potrebno оkшаti зе за srecnijim izlazom и
rjesavanju ovog slozenog glasovnog problema.
Osim svega, I!itav kompleks procesa u mijenjanju glasovnih kombinacija: nepa1atalni su-
glasnik + ј-, u njihovu postepenom razvoju do definitivnih rezultata, zajedni&ih i1i razliatih
u slovenskim jezicima, moze se tuma~iti, i tuma~i se, na rаzliёitе naёine. Izmedu ostalih, prof.
Vaillant pruza sasvim drukёiju sliku starih jotovanja, ра i jotovanja zubnih suglasnika (Graтт.
сотс., str. 67 i dr.). Pretpostavljen је razvoj еј>ееј, sj > ssj - stvaranje geminata i da1je uproilta-
vanje. Medutim, тј smo blize vremenski procesima jotovanja koja su vrilena па nailem terenu u
istim ovim glasovnim kombinacijama. Za nase ijekavske procese tj > с (tjerati > cerati) ili sj > Ј
(sjekira > sekira) nista se drugo ne moze pretpostaviti nego prosto pomjeranje nepalatalnog su-
glasnika u palatalnu zonu i njegovo prozimanje pa1a~nom strujom glasaj (tj > t = t8'), i1i prosto
slivanje prethodne milte sa sljedeoom labilnijom strujom (sj > Ј). Izvjesni procesi uprostavanja
idu preko stupnja geminacije (prasl. t1 > II > 1, nase dija1ekatsko: dn > пп: jedna > *jenna > jenna
i 81.), а1ј za slovenske kombinacije ва g1asom ј - таl0 је to vjerovatno.
 168

Kad se vodi гаёuпа о svim mogucnostima koje su mogle usloviti ovakav razvoj, onda Ы зе,
kao dosta uvjerljivo, moglo pretpostaviti:
а) е! > е':р (umeklavanje nepalatalnog prethodnog dentala u procesu slivanja dvaju gla-
sova i dobijanje а f r i k а t s k о g (mekleg) i z g о v о r а u palatalnoj zoni, - stadij kome,
ug1avnom, odgovara ruski i slovena~ki izgovor bezvu~ne kombinacije);
Ь) е':Ј, « tD > t Ф (poja~na frikacija drugog afrikatskog elementa i dekompozicija afri-
kata) > tI - isto~nojuinoslovenska сш, dobijena, moida, u dodiru s neslovenskim elementom
па Вalkanи, kome је izgovor slovenske kombinacije t'l' mogao biti пеоЫёan. Ne vidimo razloga
za Skokovu zamisao t'x', mjesto vjerovatnijeg t'1'); daljё' slijedi - ts > It (metateza, lakle metatezu
mozemo zamisliti kad је pretpostavimo sa sastavnim dijelovima kombinacije glasova koji vise
nisu теЮ). U stvari, i ovdie postoji jedna ozbiljna smetnja da Ызто mogli sasvim lako па ovaj
паёiп rekonstruisati stari proces: promjena t Ф u еI' predstavljala Ы evoluciju izgovora od 1 а k § е g а
ka t е i е m u. Ako је vec i do toga doSlQ; onda Ы sasvim bilo razumljivo da u p~etku tI > It
(metatezu) dobijemo prirodniju glasovnu harmoniju: kombinacija eksplozivni + strujni sug-
lasnik Ы1а је sasvim strana tadanjem (а tI, а! i danasnjim) slovenskim glasovnim sistemima.
АН ovdje postoji jedan, u lingvisti&o-sociololkom smislu, vrlo zanimljiv momenat da ga (pri
tumaёепјu svih ovako slozenih lingvisti&ih pojava) ne bismo зтје1ј zaobiCi. Naime: izgovor
ovdje gore pretpostavljene dekompozicije afrikata tI mogao је nastati s а m о u ustima еlе
menta neslovenskog porijek1a, а adaptiranje prema ~istije slovenskoj strukturi glasovnoj (те­
tateza tI > It) mogla је kasnije nastati u ustima ёistiјеg slovenskog elementa. Kako ја rnislim,
па toj osnovi зе najprirodnije moze ргоtumаёiti istоёпојuiпоslоvепskо It i id kao rezultat
jotovanja dentalnih eksplozivnih suglasnika. Na toj osnovi, iпtегliпgvistiёkih i Ыliпgvistiёkih
dodira balkanskih, najsigurnije сето protuma~iti i makedonsko k' i к' prema srpskohrvat-
skom с i d (vidi niie). ]uinomakedonski izgovor mozemo zamisliti kao mladi, ali ne u ona-
kvoj evoluciji u kojoj је pretpostavljena u Skokovu tumаёепјu. Periferijski, juznomakedonski
izgovor mogao је, sasvim је prirodno pretpostaviti, u vremenu razvoja od tf (vrsta ~) ostati
sa starijim stanjem izgovora. Kasnije, u rnigracionom mijesanju starog makedonskog sta-
novniAtva, mogao је, sasvim prirodno, nastati danasnji (ili pribliino danasnji) juinomakedonski
izgovor I'ё'. Мijesanje izgovora Iе i Ic mogl0 је usloviti nov izgovor IС. Rezultati па ovakav naёin
dobijeni, putem ukr!itanja raz1iёitih izgovora unesenih па jedan odredeni teren, nisu rijetki. Pod
uslovima slabijeg rnije!ianja stokavskog izgovora u vidu It, id mjesto starog sti, zdj - sa ёаkavskim
Је, zj па otoku Braёu se mogao formirati izgovor grozde, gvozde mjesto starog grozdbje, gvozdbje,
dana§njeg opste~kavskog groz(d)je, gvoz(d)je, i pored iskonski ~vskog ognjiIee, daZja i sl.
U svakom sluёајu, kad је rije~ о bugarskim i makedonskim jeziёkim pojavama koje је tesko
dovesti u sklad за оЫёnim slovenskim evolucijama, prirodno је traiiti uzromu vezu i sa prilikama
koje su vladale, иорсе uzevsi, u dodiru slovenskih i neslovenskih jezi~kih osobina, - i kad su
u pitanju fonetske pojave, taj se dodir mоgэо ovako odraziti u kasnijem razvitku.
Prema ovome sto је ovdje kazano, i istomojuinoslovenska evolucija g1asovnih sројеvз
'ј, di - do It, id i sjevernomakedonska do k', к' ima1a Ы u svom uobliёavanju izvjesne uzrome
ycze sa balkanskim etniёkim i јеziёkim medudodirima, iz ~ga su proiziAle mnoge druge јeziёkе
osobine ёitаvоg ovog u osnovi slovenskog jezi&og роdruёја.

7. К о m Ь i п а с i Ј е sti, zdi

и ргосези jotovanja ро rezultatima и slovenskim jezicima izjednacile зи зе

sa zamjenama starih grupa *ski, *zgi (jotovanje kombinacija sk, i zg) i sk, zg ispred
primarnih palatalnih suglasnika (prva pa1atalizacija):
prsl.: pustiti : *pustiQ : (1.1. praes.) - *ршпепъ > *рustiепъ > зЬ. pusten
(part. pass.);
ruski: пусmиmь : пущу: пущенный,
poljski: puJcic : puszcz~, puszczeny;
ceski: pustiti : ... ри§сеп < (staroc. puscen);
starosl.: pustiti : pu§tQ : рwtепъ;
sh. - Stok.: pustiti - pustim : рwсеп; zapadnost. - puscen;
зЬ. - Cak.: pustiti - pustim : рwCen;
sI0ven.: piskati : рисen, mastiti: ... ma.fcen.
 16~

Izgovorna osnova је, svakako, Је' « stj), zdz' « zdi), odakle su semogli
razviti svi danasnji slovenski izgovori ovih glasovnih kombinacija. U srpskohrvat-
skom stokavskom је zajedniCko to sto је и razvitku naporedo isla i bezvucna i zvucna
alternacija (kao i и razvoju tl, dl, i kao и istocnojuznoslovenskim dijalektima),
аН је istocnija veca stokavska oblast isla putem ocvrscavanja afrikatskog dijela
(i citave kombinacije), sto је dovel0 do izjednacenja sa zamjenom skj, zgi Ос, Zdz),
i dalje do zajednicke redukcije postpozitivnog frikativnog dijela и ocvrslom afri-
katu. U cakavskom i zapadnostokavskom, gdje је i zaтjena grupa ski, zgi isla и
pravcu umeksavanja, prirodno su se sa njima identifikovale i zaтjene grupa sti,
zdj, da, па koncu, daju poznate пат vec alternacije Јс, zj cakavsko, odnosno sc,
zd zapadnostokavsko.

Podmladeno jotovanje
Stokavske zamjene grupa sti, zdi и Jt, zd (*риstiепъ > .оо pusten, *zabraz-
diепъ > ... zabraZden) poremecene su jednim 'novim procesom zasnovanim па
morfoloskoj osnovi, pojavom takozvanog podnovljenog (podmladenog) jotovanja.
U kategorijaтa oblika (trpnom pridjevu i komparativu, 1l osnovi), gdje su se na-
poredo javljali с i d od ti, di i Је, zd od st1, zdi:
mutiti : mucen, gladiti : gladen i krstiti : krften, zabrazditi : zabrazden,
odnosi t : с, d : d stvara1i su mogucnost za mijenjanje odnosa st : Jt i zd : zd и od-
nose st : sc, zd : zd. Na taj nacin, ukrstanjem starih i novih oblika, dobi1i smo и
kategoriji glasovnih oblika trpnog pridjeva danasnju govornu sliku:
а) krstiti : krsten (staro jotovanje), аН
castiti : caScen Crezultat "podmladenog" ј otovanj а) ;
Ь) krstiti : krsten i krstiti : krJcen Си istim govorima i stari glasovni odnos
i rezultat "podnovljenog" jotovanja), аН samo caScen, zabrazden i sl.
_ Knjizevni jezik је и dobroj mjeri iskljucio iz upotrebe naporednost i starih
i novih ob1ika, аН i njih ima и jednom тапјет broju primjera. Na taj nacin knј­
zevni jezik, mijenjajuci samo do izvjesne mjere govornu sliku svoje stokavske
baze, normirao је (ne moze se reci da је јоз и potpunosti izdiferencirao sve ob1ike
od svih glagola):
а) oblike samo sa .Jt:
krJten, ршtеп, oprosten i sl.;
Ь)
oblike samo sa .Јс, и:
caScen, isposcen, ugoscen, zabrazden i sl.;
с) oblike i sa jednim i sa drugim izgovorom:
ovlaSten i ovlaScen, iskoriSten i iskoriScen, uproJten i upro.Jcen i sl.
2) U komparativu pridjeva па -st (па -zd ih пета) oblici starog jotovanja
su potpuno iscezli (*ceSti od *сеst-iъ-i > *ceJtii i sl.), tako da danas imamo, za
razliku od trpnog pridjeva, samo oblike sa Јс:
evrst : evrШ, gше : gшсi i sl.

8. Glasovne grupe kti, hti, ktъ

su se па poseban nacin, па praslovenskom tlu, razvi1e tako da smo dobili od kt, ht
iste rezultate koji su se и procesu jotovanja reflektcvali od сј > с Си sh.), с Си
ruskom) itd. Primjeri:
 170

*pekti:
stsl.: pelti, bug.: pelt, sh.: peci, sI0V.: рес, ruski: печь: neky, poljski: piec,
ceski: peci itd.;
*lekti < *legti > leii - srpskohrv., stsl. lelti itd.;
*pektL, gen. *pekti > рес - рёсi;
*noktL [<*noktis] (Ht. naktis, lat. пох - noctis) > sh. пос, noci,
- itd., itd.
U tumacenju ovog glasovnog procesa ВеНс (Juzn. fil. П) polazio је od umek-
sanosti glasa t (с') pod uticajem sljedeceg mekog vokala i i1i ь do umekSavanja pret-
hodnog k (> k'), koje се se, sa slabijom eksplozijom, izjednaciti sa ј, poslije cega
nastaje proces progresivnog ј otovanj а :
*pekti > pekt'i > pek't'i > pejti > peii, sh., ресь ruski, - itd.
U svakom slucaju, treba poci od cinjenice da је u eposi redukcije eksplozivnog
suglasnika ispred eksplozivnog (to znaci па kraju sloga) izgovor morao biti *pe-kti.
Posto је pekti mogl0 prezivjeti redukcije suglasnika па kraju sloga, znaci da је k
moral0 biti u dobroj mjeri redukovano, tako da se mogla pomjeriti granica sloga
(tako је izgovor -kti pripadao jednom slogu). Redukovano k se mogl0 svoditi па
jedne vrste frikaciju. Frikacija је mogla biti prvobitno u vidu izgovora strujnoga
h (uporedi evoluciju obHka lLgLka > lLgka > lьkka > lLhka - srpskohrv. dijale-
kratsko lahka i sl.):
pe-kti > pehti > pes't"i,
pri сети dolazi u obzir umeksksavanje citave kombinacije h't' djelovanjem glasai.
1 bez izjednacavanjа umeksanog h (h') sa frikacijom glasa ј, moglo је doci do pot-
punog izjednacavanja kombinacije *s't' (+i) sa kombinacijom nastalom iz izgovora
сј. 1 u toHkoj mjeri, samo uslovno, ima opravdanja ovu glasovnu pojavu uvrstiti
u stare procese jotovanja zubnih eksplozivnih suglasnika. (U kombinaciji *s't'
па sasvim. prirodan nacin је umekSano t mogl0, stapajuCi se sa prethodnim s',
primati od njega frikaciju i svoditi se па izgovor ts', sto је, prema svemu sto
је gore receno, роslшilо kao izgovorna baza za sve kasnije slovenske zamjene kom-
binacije kti i sl. Na poseban nacin је (do izvjesne mjere sHcno) obiljezio proces
hti > Ш (i dr.) Р. Skok (JF ХН, str. 109-110). Nemamo dovoljno razloga da
ovdje izlozenim tumacenjima pretpostavimo proces u ovom vidu -kti > -t't'i > сс;
(stupanj geminacija) > с; - srpskohrv. i druge slov. zamjene и tumacenjima prof.
Vaillan(t)a (Gramm. сотр. 66)·4
, Os1anjajuCi se па izvjesne pojave u romanskim dijalektima, Petar Skok је opravdano
podvrgao preispitivanju tumatenja titavog procesa -ј tj, ај > st, id i kti > sti, odnosno stb i 51.
u kontekstu starih istotnojuinoslovenskih dijalekata. U јоз neprecizno usag1ailenom izlaganju,
kad 8е posebno govori о jednoj (ti) i drugoj (kt') pojavi, i оп је ispustio iz vida da preciznije vidi
artikulacione momente, ра da dode do prihvatljivije slike u prikazivanju titavog procesa. Ako
prihvatimo da "razvitak sc koji nalazimo u Makedoniji nije mogao nastati iz prvotnoga 8tS ....
nego iz 8't' > зё" (ор. cit., str. 109), ostaje nam ipak preciznije objasnjenje za proces ti > s't'.
Оп ga (u vezi sa kti), malo nize objasnjava: "Iтато, dakle, najprije, asimilaciju kt' > k't' da
opet nll!ltane asimilacija i disimi1acija zajedno: st. Takav proces morao se dogadati i u konsonatskoj
grupi tl > tx' > t'x' i odatle а) с, ё, с bez metateze, ili x't' > x't > st sa metatezom palata1a"
(str. 109-110).
Koliko god ovo Ыl0 inventivno zaтisljeno, ipak tesko mozemo pratiti proces ka9 sponta,,!
da је јlао ovim putcm. Prvo, ti > tx' neuvjerljivo пат djeluje, pored prirodnijega tl > ts' (1
dobija stepen frikacije, sasvim prirodna pojava), а odatle polazeci, tek mozemo zaтisliti t S ' > t8
(o~r8Cavanje mekog elementa s') > st (te8ko је zamisliti metatezu u stadijumu dok su sastavni
dijelovi konsonatske kombinacije оЬа Ыli meki). Nemaтo razloga da i u ovom sluёaju pretpostavimo
frikaciju u vidu h (Skokovo х) а ne u obliku s'; ne mozemo uvjer jivo da pretpostavimo kompli-
kovaniju (za prirodu 81ovenskog izgovora otezaniju) artikulaciju.
 171

9. Posebne pojave starih jotovanja i njihovi refleksi

1. Ро svojoj sklonosti suglasnici 1 i п su se mogli pokazivati kao vrlo podlozni
asimilacijama u smislu palatalizovanja (njihova osobina koju dobro prikazuje паз
)ezik sa na8im novijim jotovanjima, v. dolje). (А ima izvjesnih, teze objasnjavanih
pojava i u vezi sa umeksavanjem i јоз ро kojega suglasnika.) Posebno glas 1 је па
praslovenskom terenu imao sklonost da se umek8ava (и procesu neke vrste jotovanja)
i ispred mekog samoglasnika. Moze se, sasvim prirodno, pretpostaviti da ти је
i ispred i izgovor Ыо, bar do izvjesne mjere, palatalizovan, аН, svakako, razlicit
od potpuno mekog I} (1') dobijenog putem jotovanja. Izvjestan broj rijeci pokazuje
da је mogl0 biti potpuno umek8ano ispred diftonga еу, 8to Ы upuCival0 па to da su
opozicije diftonskih dijelova u ovoj dvoglasovnoj boji vokala reflektovale visok
izgovor i jednog i drugog dijela - u jednom periodu koji је prethodio јасапји
drugo.5' dijela (stjesnjavanje prednjonepcanog diftonskog dijela) i uproscavanju
diftonga. То је, osim toga, ј08 jedan dokaz da је kratko praslovensko е Ыlо zatvo-
renije, kao opozicija ranijem dugom е nastalom od ovog dugog vokala.
Glasovni razvitak pluralskog oblika I}udi poCiva па prvobitnom glasovnom
obliku usnove *Ieud - (8to znaci u glasovnoj evoluciji: */eudbie « */ieudeie) >
> *1'cudie > 1iudbie > liudbie (= l'udbie).
Koliko је ovo mogla biti praslovenska dijalekatska pojava, koliko је 8ta u
ovoj promjeni mogl0 zavisiti i od akcenatskih uslova, tesko је danas sto sigurno
reci. Analogijska ujednacavanja su i ovdje, kao i u mnogim drugim slucajevima,
poremetila glasovne odnose starog stanja. АН је najinteresantnije konstatovati
da је diftong еu mogao, kako se to danas рэkаzuје, nedosljedno, izazivati i proces
u smislu starog jotovanja glasa 1 iza usnenih suglasnika р i Ь. То se dosljedno оеј­
tuje u ovom primjeru:
*plu-a-ti : *pleu-ie-sb (slabiji i jaCi stupanj u infinitivnoj i prezentskoj os-
novi) > рlъvаti : *pleuie8b (S mjesto s analogijsko) > ... pliuiesb > рlъ-
vati : pl'ujesb (sh. pijuvati : pijuje8 - glasovno izjednacavanje infinitiva prema
prezentu; upor. stsl. pljujQ, rus. плюю, slov. pijujem, роlј. plujc;, i sl.; [lit.
spiauiu]).
Kroz isti proces promjena је pro8ao i glag. k{iuvati : kijujem. Medutim
rijeci sa starom kombinacijom рl (Ы) mogu pokazivati i dvojake glasovne oblike,
sa nejotovanim ili jotovanim 1:
*pleut-ia > plut'a > pluca,
аН пазе dijalekatsko pl}uca pokazuje i alternaciju jotovanog/u sastavu kombinacije pl.
2. U kombinaciji plj i вl. od jotovanog usnenog suglasnika vrlo rano ви ве
mogli pokazivati dejotovani glasovni oblici:
kapijq (kapati) аН i kapb}Q u stsl.), а bug. каия, rus. каплю, аН poljski kapic;,
staroceski kapi (od kapiu); stsl. zeml}a i zemb}a, sh. zemija, rus. земля,
аН bug. земя, роlј. ziemia, ceski zeme.
----
D r и g о, medutim, za evoluciju kti sasvim је prirodno zamisliti Skokovo formiranje
elementa х' (Ь') - pekt'i (slogovna kombinacija pek-ti) > pe-kt'i) > pehti > pes'ts'i > а) peIti
(balkansko isto~nojuZnoslovensko o~IiCavanje konsonantske kombinacije - i disimilatoma re-
dukcija frikativnog e1ementa u sastavu afrikata) ili Ь) с (stapanje prepozitivnog frikativnog ele-
menta ва afrikatom: t? i potpunije umekSavanje).
т r е с е, proces tj > е7 > ts' > е1 mogao је u ovom obliku rezultirati u interlingvisti~­
kim dodirima (potpun izgovor ras~lanjeno е1), odakle tek mozemo zamisliti metatezu u vidu Iе.
Nemajuci јоз svojih kombinacija tI, slovenski zivalj је lako ovaj, nelagodan, izgovor, preobratio
u vidu 1е (metateza, uslovljena drugoja~ije nego sto su to mogli pretpostaviti i Веliс i Skok).
 172

U srpskohrvatskim dijalektima (с. Gora, Hercegovina i drugdje) оЫспа је

pojava da зе naporedo за оЬНсјта starog jotovanja usnenih suglasnika javljaju
nejotovani, odnosno dejotovani, glasovni оЬНсј:
zemja pored zemf.ja, zobje pored zobf.je, divji pored divji i sl.o
Moze se postaviti pitanje: koliko је ргосез jotovanja labijalnih suglasnika
i па praslovenskom tlu Ыо stabilan ро svojim rezultatima, koliko је Ыо definitivan.
Uporedivanje sa situacijom па srpskohrvatskom zemljistu, gdje su labijalni su-
glasnici ЫН u mogucnosti da dodu u dodir saj iza пјјЬ u dva razdoblja (jedan dodir
opCi sh-ski, а dva samo па ijekavskom podrucju), pokazujuci sklonost za jotovanje
(iste prirode kao sto је bilo i praslovensko), - moze biti vrlo poucno. Na istom te-
renu, u istocnoj Hercegovini, гесјто, gdje је pojava dejotovanja labijala u pozicijama
praslovenskog porijekIa u dobroj mjeri zastupljena, vrsena su i jotovanja tipa
grobje > groblje i jotovanja ьра pjesma > рНезта, а i u јеdnот i u drugom sIucaju
Cu prvom тапје, а u drugom vise - kao kasnijem procesu) imamo naporednost
izgovora grobf.je : grobje - pjesma : pljesma.
Dejotovanje starih jotovanih oblika sa labijalnim suglasnicima postalo је,
najzad, karakteristicno za savremeni bugarski, za makedonski i za zapadnoslo-
venske ј ezike.
Оdnоз glasovni imenice kогаblјь (lada) i deminutivnog glasovnog oblika
kогаЫсь « *kогаЬiьсь) u starosl., gdje је u osnovi pozajmljen grcki gIasovni
obIik korabion ()(OPOC~LOv), ukazuje па to da је moglo biti glasovnih pozicija u ko-
jima Ы nedostajali uslovi za jotovanje labijalnih suglasnika (-bibcb i sl.), ра se moze
postaviti pitanje da li пјје oblik lok. sg. zemi (pored zemf.ji) u staroslovenskom па
praviIan glasovni nacin nastao (а zemQ·i da је analogijsko)- v. Vaillant, Gramm.
соmр., 70.

3. Posebnoj asimilaciji su ЫН podvrgnuti i dentali t i d kad su se nalaziI

ispred r i v а kad su ovi зопапь podlijegali uslovima praslovenskog jotovanja.
Stariji glasovni odnos oblika:
ostriti : *оstri-епъ (infinitiv i trpni pridjev) рготјјепјеп је glasovnim putem
u odnos:
ostr1t1 : (*ostrien » *оstr'епъ > ... *оst'r'епъ > ostriti : оs't'гепъ > sh.
o.ftriti (analogija) : o.ftren.
Oblici sa str, gdje пјје Ыlо uslova za jotovanja glasa т, saeuvani su kao dija-
lekatski u srpskohrvatskom jez. (ostriti - o.ftar i sl.), а јпасе iz glasovnog polozaja
о.ftr'епъ i sl. uopcena је grupa .ftr u citavu kompleksu srodnih rijeci: o.ftriti, ostar
(staro ostrъ), o.ftrica itd.
Medutim, u sh. пета tragova od starog glasovnog odnosa koji se javlja u
stsl. odnosu:
sъmоtriti : sъmо.ftГQ « sъmоtriQ, sh. smotriti : smotrim);
mQdriti : (izvedenica) premQzdrati;
umrьeviti : umrь.ftvf.jati (izveden imperf. glagol. i sl.).

• Ovdje treo. uporediti i Bersteinovo tumаёеnје ovog procesa: Ьј, рј i 81. > bl, рl i 81. > а)
Ы', рl' (puna artikulacija novona8talog pa1atalnog elementa) ili Ь) р, Ь i sl. (depalatalizacija kombi-
nacije, tj. gubljenje novog palata1nog elementa: "Zdеsь utratilsa ne l-epentheticum, а ftоriёnуј
ра1аtalьnуј elemeIlt, kotoryj nerazvi1 v dannom 81uёae sаmоstојаtеlьnој artiku1acii" (OSrGgSl],
Btr. 170). Ovakvo tuщaёеnје zа81шuје punu painju; ја bih radije pretpostavio evoluciju: рl' > рl',
odakle 8U moguCna Ы1а dva kretanja: а) pl' > pl' (iIi р, gubljenje pa1ata1nog elementa saтo u
izuzetnim pozicijama, zem!i> zemi, па pr.) ili Ь) pl' > Р (орсјја pojava u posebnim grupama di-
jelakata).
 173

Da је afrikatska priroda prvobitnog /1, dobijenog palatalizovanjem glasa t

ispred mekoga У, m'Jgla dopustiti dekompoziciju i prebacivanje palatalne struje
ispred eksplozivnog elementa, moze se shvatiti kao sasvim prirodna pojava:
sъmоtriQ > sъmоtr'Q > sъmоts'r'Q Cneprikladna za izgovor kombinacija
meki afrikat + meko У) > sъmоst'г'Q > sъmоstГQ i sl.
4. Izvjesnom umek8avanju, i па praslovenskom tlu i u nasem razvitkujezika,
podlozna је glasovna kombinacija gn u dodiru sa zatvorenim palatalnim vokalom
(i i ь), tako da se п u ovom polozaju reflektuje u vidu palatalnog nј (п), dobijenog
u procesu jotovanja:
Prema:
stidn. agnis(~), lit. ugnis, - lat. ignis
u slovenskim ј ezicima imamo:
sh.: oganj, ruski: огонь -ОГНЯ (i ОГНЬ iz crkvenog ј.), stsl.: оgnь i оgnјь
(koliko ро паБпи pisanja mozemo razlikovati nepalatalni nazal), bug. оgъп
- sve od *ognis;
let.: gnida, lit.: glinda( < gninda), - sh.: gnjida, vjerovatno u etimoloskom
srodstvu sa gnjiti; upor. i gnjusan dijal. pored gnusan.
Imenica gnezdo u ikavskom i ekavskom izgovoru оЫспо ima umek8ano п: gnjizdo
Cod ie. nizo, lat. nidus - slovensko g nastal0 u glasovnoj poziciji *vъппёzditi> vъg­
nezditi - ugnijezditi).
U alternacijama stsl. agnt:, аgnьсь : sh. jagnje, slov. jagnje treba vidjeti mor-
folosko (апзl0giјskо) porijekl0 jotovanog glasa п: prema denominalnom glagolu
jagniti se - jagnjQ, imperfekt jagnjaase sc; mogl0 se morfol08ki uopCiti па ograni-
cenim podrucjima praslovenskog jezika nј тј. n.
5. Rezultati jotovanih glasova u praslovenskom jeziku, kao 8tO smo ovdje
vidjeli, mogu se nekad, prirodno је, prenositi i morfoloskim putem. Као 8tO је,
recimo jos, prema izgovoru glasovno pravilnim putem dobijenO djevojcina Cprva
palatalizacija), nastao i izgovor sa с : rucetina, rucurda - i sl.), takO su se u nasim
mnogim govorima prema рlаси, skacu razvili oblici реси, sijecu, - i sl. (upor.
odnos рlасет : реСет). Prema glasovnom pravilnom najstarijem odnosu
iskositi С < izkositi) : *izkos-ia-ti Cv. gore) > iskositi : iskasati i sl.
- odnos nejotovan suglasnik u perfektivno m i jotovan u izvedenom imperfektiv-
пот glagolu - pren08en је morfol08kim putem u raznim kategorijama:
zazidati : zazidivati, zamutiti : zamucivati, zabrazditi: zabrazdivati (refleks
podmladenog jotovanja), zamrsiti : zamrSivati, zakupiti : zakupijivati
- i sl.
Sufiks -iva(ti) је poznijeg porijekla, nastao iz procesa sbkryti : sьkгу-а-ti,
perf. i prema пјети izvedeni imperfektivan glagol (> sъkryti : sьkгуvаti, inter-
vokalno 1}) - i odatle -yva- (> -iva -) shvaceno kao formant za gradenje imper'-
fektivnih glagola. Zadanasnje stanje knjizevnog izgovora mogu se utvrditi izvjesna
pravila:
а) prema glagolima па -iti redovno imamo refleks jotovanja Canalogijski
nakalemljenog) :
zamrsiti : zamrsivati, zakupiti : zakupijivati Си govorima i zamrsivati, аН заmо
zakupUivati) - i sl.;
 174

tako i glagoli па -avati:

naglasiti : naglasavati i sl.;
Ь) prema glagolima па -асј ро pravilu imamo nepromijenjen 8uglasnik ispred
na8tavka za infinitivnu osnovu:
zakazati : zakazivati, zavezati : zavezivati, preskakati : preskakivati - i sl.;
аН, ako је u istom polozaju eksplozivni dentalni suglasnik, оп se u izvedenom glagolu
javlja kзо jotovan:
zazidati - zazidivati, zavrtati: zvrcivati - i 81.;
с) prema glagolima па -nисј opet 8е javlja g1a80vni oblik 8а analogijskim
refleksom ј otovanj а :
08vanuti : 08vanjivati, predahnuti : predahnjivati, zgranuti se : zgranjivati se
(pored obicnijeg zgranjavati 8е) - i 81.
6. Starom jotovanju koje 8е ogleda u trpnom pridjevu glagola па -јсј (no-
пп : no.fen i 81.) prirodno odgovaraju i glasovni oblici imenica па -nје ili се, jer su
ove imenice i gradene prema trpnom pridjevu:
*поsi-епъ ... > *по.fепъ : поsепьiе (vidi i kod novijeg jotovanja) ." > no-
sепьје > no.fenje i 81.

Medutim, u kasnijem razvitku jezika g1ago18ke imenice 8и gradene ро utvr-

denom jezickom kalupu i od glagola koji пеmаји trpnog pridjeva, kao neprelazni,
- npr. zice, umrce (umret:i), 8vanuce (svanuti), sedenje 11 8jedenje (sedeti) i 81.
То је mogl0 biti kad 8е u jeziCkom osjecanju izgubila evrsca veza izmedu glagolske
imenice i trpnog pridjeva, g1ago18kog оЬНkз prema kome је gradena. Ne08jecanje
te evrsce veze mogl0 је usloviti i pojavu da 8е g1ago18ka imenica i ро glasovnom
obliku vise udalji od trpnog pridjeva, а da se vise veze uz infinitiv. Na taj nacin
8mо dobili danasnje dijalekatske glasovne oblike: branenje, mоЈепје
(prema glagoHma sa п i Zispred nastavka za infinitivnu osnovu, - u istocnoj Sr-
Ыјј i dr.), аН no.fenje, mиСепје i sl. - pravilno.
Otuda dolazi pojava da se i u govoru obrazovanih ljudi i u stampi nadu ne-
knjiZevni glasovni oblici:
odjeZenje (: odijeliti : odijeijen, odeliti : odeijen), molenje i sl.
1 drugdje, u kategorijama oblika i rijeCi, razvijaju se dejotovani glasovni оЬ-
1ici: iste је prirode ро nacinu nastajanja i izgovor imperfekta
nosah, kosah, pazah i sl.,
u ponekim nasim govorima.
Na drugoj strani, u jednom sasvim obrnutom procesu analogijskog ujedna-
cavanja kategorija rijeci, refIeksi starog jotovanja u trpnom pridjevu preneseni
su iz kategorije i-infinitivnih osnova i па kategoriu e-osnova. Prema odnosima:
gladiti : gladim : gladen
pomjeren је stariji odnos
vidё'ti : vidim - viden (ek. viden, ijek. vidjen)
do morfoloskog ujednacavanja u vidu:
videti : vidim : viden, odnosno (ijek.) vidjeti : vidim : viden.
 I7S

Trpni pridjevi, dak1e, glagola sa odnosom i : е u prezentskoj i infinitivnoj

osnovi imaju danas, dosljedno sprovedeno, nakalemljene reflekse starog jotovanja
glasovnim putem dobijene u kategoriji glagola sa odnosom i : i u infinitivnoj i
prezenatskoj osnovi:
videti (vidjeti) : viden; pretrpeti (pretrpjeti) : pretrpljen, voleti (vo{;eti) : vo-
Цеп, preziveti (prezivjeti) : prezivljen itd.

Medutim, glagolske se imenice nisu sasvim dosljedno prilagodile ovom novom

obliku trpnog pridjeva, ра јmаmо:
а) videnje, zivljenje, trpljenje, bledenje (blijedenje) prema bledeti (Ыјје
djeti) i sl.;
аН:
Ь) sedenje (sjedjenje), lееепје
(dvije glagolske imenice koje nemaju prema sebi trpnog pridjeva). U kategoriju
ovdje oznacenu pod а), svakako ide i oblik:
oboljenje, prema oboleti, ili oboljeti.
Izmedu svih ovih glagolskih trpnih pridjeva i glagolskih imenica treba iz
dvojiti:
zaposlen i zaposZenje, prema zaposliti : zaposZim, jer је ovdje preovladaval0
osjecanje za пасin gradenja оЫспјћ pridjeva:
рсеmа besposlen mogao је prirodno nastati izgovor zaposlen, uposlen, ра
prema tome i zaposlenje, sto је danas mnogo obicnije nego zapo.fljen,
zapo.fljenje (ovo drugo, iako istorijski pravilnije, stvarno losije 2vuci
danas).

В. NOVA(SRPSKOHRVATSKA)JOTOVANJA
1.
Podnovljeno jotovanje
(joS о njemu)
U posebnom razvitku sh. jezika nastajali su novi uslovi za glasovne procese
jotovanja. Gubljenje poluglasa u otvorenom slogu omogucaval0 је па mjestima
nov dodir glasa ј sa prethodnim nepalatalnim suglasnikom, - nastajanje novog
ј kojim putem (skraCivanjem vokala i ili u ijekavskoj kratkoj zamjeni glasa ё), isto
tako, uslovljaval0 је nove dodire ovoga glasa за kojim nepalatalnim suglasnikom.
Posebnu pojavu predstavlja takozvano podnovljeno jotovanje, koje је, kao Stosmo
vidjeli (upor. gore krstiti : krsten i castiti : саЈсеп), morfoloskog, а пе obicnog
fonetskog karaktera.
О morfoloskom procesu tzv. podnovljenog jotovanja vec smo govorili kao
о specificnoj pojavi stokavskog dijalekta, ј, ро definitivnim rezultatima, заусеmе
nog knjizevnog jezika. Kraci komparativ pridjeva па st (Ce.f6i i sl~), stabilizovan,
svakako, odavno u glasovnim oblicima ovog jotovanja, dovoljno govori о starosti
ove pojave, tako da u hronoloskom redu moze zauzimati prvo mjesto u promjenama
koje su vezane za izgovor zubnih glasova t i d па nasem terenu.

2.
Nepalatalni suglasnici su па sh. terenu mogli imati u tri slucaja uslove da sc
nadu u dodiru sa glasom ј u glasovnom sastavu proste rijeci:
 176

а) kad se i moglo skratiti i promijeniti и ј и dodiru sa vokalom (а и drugon1

susjedstvu sa suglasnikom);
Ь) kad se poslije gubljenja poluglasa и slabom polozaju nepalatalni suglasnik
па§ао ispred ј, i

с) samo и ijekavskom izgovoru, kad se nepalatalni suglasnik павао ispred ј

kao zamjene kratkoga ё.
Ргета sukcesivnom redu kako su se javljala (пе sasvirn vremenski razgrani-
сепо ро jotovanju svih suglasnickih grupa, v. nize), jotovanjirna koja su nastajala
и ovirn prilikama оЫспо dajemo nazive novo, novјје i najnovije jotovanje.

1. NOVO JOTOVAN.JВ

а) U uslovima novog jotovanja павli su se samo glasovi t i d, i to samo и

sastavu glagola slozenih ргета starom obliku glagQla јсј : ideIb. Kad se и slozenom
glagolu i od osnovnog glagola naBlo iza vokala kojim se zavrBavao prefiks, ono se
skraCivalo i dobijal0 izgovorni oblik glasa ј:
doiti : dоidевь > dojti : dojdes,
*periti : *регidеsь > prliti : ргеidеsь > prejti : ргејdе§ь-(ргеfiks pг~
- analogijom prenesen iz polozaja pred suglasnikom) i sl.
Ovakav izgovor (dojti : dojdes) moze biti vrl0 star u па§еm jeziku, motda
od najstarijih vremena njegova posebnog zivota. АН tek od XIV vijeka mozemo
konstatovati рготјепе, koje su nastupile samo u centralnim stokavskim govorima,
i prenosile se nejednako u pravcima periferijskih stokavskih govora. Izgovorni
obHci
dojti : dojde§; prejti, prejdes i sl.
u procesu progresivnog jotovanja dali su oblike
doei, dodes; ргееј, predes i sl.
Ranija tumacenja (Maretie i dr.) da је jotovan;u prethodila metatezajt,jd > сј
dj, раtek onda da se izvrsilo ;otovanje, obesnazio је и svojim tumacenjima ВеНе
(Jиzn. fil. 11). Cakavski оыiјi па ostrvu Cresu i arhaicniji stokavski oblici и Bosni
doc infinitiv, а dojdem prezent (па velikom prostranstvu govorne teritorije) poka-
zuju da је u ovo; po;avi odlucnu ulogu igrala granica sloga. U jednoslozncm obliku
infinitiva (upravo supina kojim је veeinom zamijenjen infinitiv па -сј и ovim kra-
jevima) izmedu ј i t nije moglo biti granice sloga, ра је и tjesnjoj izgovomoj vezi
izvrseno stapanje dvaju glasova и vidu jotovanja (ро Belieevu tumacenju proces је
u posljednjoj fazi slican staroj promjeni pekti > pejti > рееј i sl.). Ргеmа tome,
i u prezentu је Ыо uslov za pomjeranje granice sloga da је mogao nastupiti proces
jotovanja:
poj-des > po-.ides > pode~.
Osnovni glagol iti : idem ostao је и prezentu neizmijenjen, а и infinitivu је
dobijeno с, analogijom ргета slozenim glagolima. U zapadnijim govorirna је ana-
logija djelovala idalje, ра је vrlo rasprostranjen i izgovor јеј : idem.
U naporednom ukrscanju starijih izgovora dojdem : dojti i tresem : trest(i)
i sl. u izvjesnim bosanskim govorima mogli su nastati оЬНсј ројс : ројеm > рос :
: ројет i sl. (ili, mozda, ukrstanjem jotovanih i nejotovanih izgovora i, u posljed-
пјеm stepenu, glasovnim putem:
 177

po;dem > po;:tem > ро;ет ?).

Od oblika
sъ-iti : sъ-idеsь; obъ-iti : оЬъ-idеsь
dobili smo pravilne glasovne oblike
sьјti > sьјdеs; оЬьјп > оЬьјаез, ра dalje saci : sad'es; obaci, obades.
Medutim, pod uticajem osnovnog glagola nastali su i naporedni oblici:
siCi - sidem; obi6i - obidem (obiCniji danas u knjizevnom jeziku), pored
cega su razumljivi ро nacinu nastajanja i dijalekatski izgovori sici -
sidem; obici - obidem.

2. HOVIjВ JOTOVANJВ

Poslije gubljenja poluglasa u otvorenom slogu dugo se mogao oddati neiz-

mijenjen kontakt izmedu nepalatalnog suglasnika i glasa ј iza njega, i tek poslije
niza stoljeca jotovanja su obuhvatila, s malim izuzetkom, sve suglasnicke grupe,
opet u centralnim stokavskim govorima. Hronoloski је ovoj promjeni odredeno
mjesto u pocetku XVII vijeka (podrazumijevajuci, svakako, i kraj XVI-og), аН се
pojava, ро svoj prilici, biti i starija. Za kombinacije nј i lj moze se pretpostaviti
i velika starina ove promjene, ро tome sto su suglasnici п i 1 veoma podlozni joto-
vanjima (kako to najljepse pokazuje najnovije jotovanje ovih glasova rasprostranjeno
па citavom ijekavskom podrucju). Stari nacin pisanja posebno ovih glasova i gJasa
ј ne dopusta da ро starim spomenicima utvrdimo vrijeme ove promjene. Novo
jotovanje se javlja:
а) u izvedenim zbirnim i apstraktnim imenicama (i drugim slicnog gradenja)
па -ьје;

Ь) u instrumentalu sg. imenica starih -i-osnova -ьiQ;

с) u pridjevima prisvojnim sa starim sufiksom -ьiь (-i);
d) u izvedenim imenicama т. roda sa sufiksom -ьjak'Ь;
е) u rednom broju prema tri (i slicni oblici).

Rezultati ovog sh. jotovanja isti su, uglavnom, sa rezultatima praslovenskog

jotovanja. Razlika је samo u dijalekatskom jotovanju suglasnika s i z i u grupama
st, zd.
а)Zbirne јmenјсе i sl.:
1) nј> nј (п'), lј> lј (1'):
prema trn - zbima im. trn-je « tьгn-ьје) > trnje, prema kol-ac zbirna
im. kol-je « kоlьје) > kolje.
Sve glagolske imenice па -nје dobile su svoje nј па ovaj nacin:
огаnьје > oranje (izgovor orane), сitаnьје > citanje i 81.
Samo su se zadrZali iz crkvenog jezika primljeni nejotovani· primjeri ovakvih
imenica:
PreobraZenije (praznik), pored narodnog oblika Preobrazenje; Va8kre8enije
pored Vaskrsenje i 81.
2) сј « tьј) > с, ај « dьј) > d:
prema cvijet (cvet) - cvijetje (cvetje < cvеtьје) > cvijece (cvece);
prema zit- (fI Zivt) - zitje « zitьје) > zice (glag. im.);
prema milosrd- - milosrdje « milоsгdьје) > milosrde, - i 81 ..
 178

u glasovno; grupi stj, zdj ;otovali su se suglasnici t i d kao i оЫспо, а pret-

hodni strujni suglasnici su se prema njima jednacili ро mjestu izgovora (v. razliku
sa starim stokavskim jotovanjem u ovim grupama):
listъје > 1istje > Љсе > Шсе,
grоzdъје > grozdje > grozde > grozde.

3) рј « ръј) > plj, Ьј (Ьъј) > blj, vj « vъ;) > vlj, тј « тъј) > mlj (ml'):
prema trup - trupje « trQръје) > truplje,
prema grob - grobje « grobb;e) > groblje,
prema zdrav - zdravje « sъdrаvъје) > zdravlje,
prema роliт-- РоНтје « Роlimъје) > Polimlje; tako i:
kоръје > koplje, vъzglаvъје > uzglavlje i sl.

Ь) lnstrumental јтеnјса z. roda:

а) bezdan : bezdanju, so(l) : solju;
2) smrt : smrcu, glad : gladu, kost : koscu (koscu u procesu kоstъјQ (kostijQ) >
> kostbju > kostju > koscu, i tako sliCno).
3) kap : kaplju, zob : zoblju, krv : krv(ju.
с) Prisvojni pridjevi:
Posto su prisvojni pridjevi u starijim fazama praslovenskog jezika gra~eni
па dva nacina - ротоси sufiksa -јь i ьј, tesko је u danasnjem stanju naseg jezika
razlikovati oblike sa starim, praslovenskim i novim, sh. jotovanjem. Raspoznajemo
samo u nejotovanim glasovnim oblicima, sa s i z (pasji, koz;i) drugi od ova dva
nacina gradenja. Medutim, u primjerima govedi, kraviji, bivolji isto toliko mozemo
imati praslovensko koliko i пазе novije jotovanje. Posto u stsl. nalazimo gоvеzdъ,
а ni u nasim arhaicnijim govorima пе сијето goved-ji, onda је vjerovatni;e za mnoge
ovakve primjere da smo imali u njima staro jotovanje.
d) lтеnјсе па -bjakb:
rоdъјаkъ > rodjak > rodak; пеtъјаkъ > necak, dъјаk (dijak - pozajmljena
rijec) > ... djak > dak.
е) Redni ЬУој:
trеtъјi - trеtъја - trеtъ;е
razvio ј е glasovne oblike
treti (-ъјi > i) - tretja - tretje > treti - treca, - trece
(pod utica;em zenskog i srednjeg roda i zavisnih padeza т. roda, dobili smo i mjesto
treti - tret;i > treci);
tako isto prema osnovi vel- imali smo (pored vеlikъ i dalje) oblike
vеlъ;i - vеlъја - vеlъје > veli - veija - velje (па isti nacin dalje) velji -
velja - velje.
U dijalektima (cakavskom i nekim arhaicnijim stokavskim govorima), pod
utica;em muskog roda u nominativu, dobili smo i u zenskom i u srednjem rodu
nejotovane oblike, ра imamo
treti - treta - trete; veli - vela - vele
Си nekim stokavskim crnogorskim govorima tteti - treta, аН veiji - velja).
 179

U novijem jotovanju su ostale nepromijenjene suglasnicke veze sj, zj, i rj:

а)klasje, lozje, borje;
Ь) vla,uu (prema v1as - vlasi, - instr.), 8tva1ju;
с) pasji, kozji;
d) pasjak, i 81.
Samo и ponekim govorima mozemo cuti izgovore k1ase, kozi i sl., а suglasnik
т, depalatalizovan odavno па stokavskom terenu, nije imao uslova vise da se ра­
lata1izuje.
U slozenim rijecima kontakt nepalatalnog suglasnika sa glasom ј ostao је
nerpromijenjen:
odjaviti, odjezditi, nadjacati, po4iariti; objediniti, objaviti - sjaviti « sъја­
viti > sьјаviti > sjaviti), razjasniti - i sl.
Zanim1jivo је primijetiti da labija1ni suglasnici nisu podlegli ove vrste joto-
vanju kad su seispred ј nавН па pocetku proste rijeci:
dija1ekatsko Ьјеn, trpni pridjev prema biti « Ььјеnъ); рјаn, pridjev prema
piti « рьјаnъ), zavjen, trpni pridjev prema zaviti, obavjen - prema obaviti
(knjizevni oblici: bijen, pijan, zavijen, obavijen i sl. dobili su svoje i pod uticajem
infinitiva i oblika sa i и korijenskom dijelu rijeci).
Nasuprot sacuvane kombinacije ,u, zj и oblicima zbirnih imenica (k1asje i
sl.), osim и rijetkim govorima, i nasuprot nepromijenjenih oblika Ьјеn i sl., - и
govorima naiIazimo па jotovanje glasa s па pocetku proste rijeci:
sajiti se (sjajiti se), вајаn, zasajati se (i и govorima gdje је redovan izgovor
kla,ue, lozje i sl., аН kozi, pasi i sl.).
U dodiru starog pa1atalnog suglasnika sa glasom ј poslije ispadanja po1uglasa
ostale su nepromijenjene kombinacije ocvrsli palatal + ј:
klobucje, razvrsje, podnoZje, рађi, guscji « *gQsьk-ьјi ili *gQsьkii) i sl.,
а samo је meka kombinacija uproscena:
роmосји > роmоеи, nосји > nоси - i sl.

3. NajnoviJe JotovanJe
Dodir nepalatalnog suglasnika sa ј и kratkoj .zamjeni "jata" mogao је nastu-
piti tek od ыаја XIV vijeka, kad је diftonsko е па ijekavskom podrucju evoluiral0
do izgovora ije, је.
1. Tada је i morao poceti proces jotovanja suglasnika п i 1 i и ovim novim
pozicijama:
l-jepota > (jepota (l'epota), obl-jepljivati > ob(jepljivati; n-jezan > nJezan
(nezan), n-jegovati > njegovati (upor. ekavski: lepota, oblepljivati; nezan,
negovati - i sl.),
koji је odavno mogao biti zavrsen па citavom ijekavskom podrucju, tako da su
njegovi rezultati i jedno od obiljezja ijekavskog knjizevhog izgovora јов od prvih
pocetaka kad је Vuk KaradZic росео uoblicavati knjizevni izgovor i nacin pisanja.
Takozvano "novije" jotovanje suglasnika t, d, Ь i sl. (cvijece, groblje i sl.) mladega
је datuma, te је samo s obzirom па citav kompleks procesa и ijekavskim jotovanjima
opravdan naziv najnovije jotovanje. Valja napomenuti i to da izgovorna kombinacija
iso

lj, i nј, koja је kao inovacija poznata и zapadnijim nasim krajevima kod skolovanih
ljudi: {iubav (izgovor 1 + ј), kolje (izgovor 1 + ј) i sl., па ijekavskom terenu postoji
samo и govorima gdje је i duga zamjena glasa е jednoslozna, i to samo djelimicno:
ljepo (izgovor lјеро) pored l'epo i sl.
2. 1 osta1e sug1asnicke grupe su se podvrgle procesu ijekavskog jotovanja,
заmо и nejednakoj mjeri i и nejednakom rasprostiranju па sirem ijekavskom pod-
rucju (zadnjonepcani suglasnici nisu mogli imati ovaj kontakt, а glas r је, razumije
se, i ovdje morao ostati van procesa).
а) Veee ijekavsko prostranstvo је zahvaceno najnovijim jotovanjem dental-
nih eksplozivnih suglasnika t i d:
terati > tjerati > cerati; devojka > djevojka > devojka;
desti > djesti > desti (sadesti : sadedem, udesti : udedem),
dever :> djever > dever; dete : deteta > dijete : djeteta > dijete : deteta
(detinjiti, deeur1ija) itd.
Zanimljivo је primijetiti da u govorima sa isklj~ivim izgovorima: cerati, devojka, dever,
u kojima se odavno nije mogao roti izgovor nejotovanog oblika оујћ riјеёi (prije nego је mogao
do1aziti iz knjige, па ito se poteAko privikavaju i pismeni ljudi), postoji u dosta velikoj mjeri nedo-
sljednost u upotrebi jotovanih oblika. U nejednakoj mjeri i kad је rijel! о alternacijama еј i ај i
kad је rijec о govorima u kojima је u punijoj mjeri izraien оуај proces ёuju se, i bez ikakva uticaja
pisane rijeёi, nejotovani oblici:
Ејјеl0 : tjelesa, tjelesni, tjelesina, - razdijeliti : razdjeljivati, - ајо, dijela : ајеlоуј, - Su-
tjeska, tjeskoba, pritjeinjivati (- prema Ејјезап), - utjeha, utjeAiti - i 81.
Ovdje treba nag1asiti jasnu nnjenicu da је, i bez ikakva uticaja knjige, oddan u sistemu
glasovnih kombinacija izgovor Еј i ај (osim slo~enih riјеёi) saтo u pozicijaтa: suglasnik + ј
u zamjeni "jata".
Drugo је уа~по primijetiti da је kombinacija tj, ај vezana za odnos duge i 1cratke zaтjene
u srodnim rijeёima (ili u oblicima jedne rijeёi): izgovor tjelesa уеzan је za osnovnu rijel! tijel0,
razdjeljivati za razdijeliti, - ајеlоуј - za ајо - ајјеlа - i sl., - јво оуај odnos kзо si8tem nije
dosljedno sproveden: sadesti, sadenuti, зadеуеп prema sadijevati. Net.to u izgovoru rijeёi i obIika
mo~e biti oddavano i pod uticajem crkvenog izgovora: ајеl0 sa diferenciranim znatenjem -
pored del0 (iziCi се del0 па videlo; uёiniо krvno delo, - samo u ustaljenim Сrazэта). 0810пса u
ovdje роЬzanот principu пеша ро koja rijel! (ili grupa riјеёi): шјећа, utjeiiti - vjerovatno iz
crkve i iz knjige поујјј izgovori, pored Шећа, uceiiti (kako 8е vrlo obil!no l!uje), Тjentiite - i 81.
U mnogim primjerima gdje nije Ыl0 uslova da зе odriava Еј i ај vezano za t i d ispred duge zэтјепе
glasa I! i пеша nikad nejotovanog оЫikэ: cerati, videti, leeeti, izblijedeti (van uticaja crkve i knjige),
- to је vaino nag1asiti.
Uglavnom uzevsi, с i d mjesto ijekavskog еј i dj obuhvata veci dio ijekavskog
prostranstva, tako da se moze reCi da su nejotovani izgovori odrzani и Dubrovniku
i (јов ne znamo koliko и najuzoj okolini) i и zapadnijim krajevima ijekavskog pod-
rucja - najvise kod Mus1imana, i drugdje.
Sa ovim jotovanjem suglasnika t i d potpuno paralelno idu i ј otovanj а afrikata:
1) afrikat с i
2) kombinacija СТЈј, dvj (upr~cavanje i ;otovan;e):
1) сјераniса > cepanica, сјерkзи > cepkati, cjedil0 > cedilo, ocjedit >
> oeedit i sl.;
2) ct.ifetast > cetast, C'l.!ietko > Cetko, medvjed > meded (izuzeci su
rijetki i kad и srodnim rijeCima postoji odnos јје: је: ucvjeljivati, аН uvijek isce-
divati).
Ь) Teritorijalno su manje proSireni oblici sa jotovanim suglasnicima s i z:
sjekira > .fekira, sjerljiv > .ferljiv (vuna i sl.),
sjever > kver, sjesti > .festi, i.вjезti > itesti.
 l!ј 1

Samo do izvjesne mjere se podudara novije i najnovije jotovanje u пеkiш

govorima ovoga tipa: Јеша, futra (od sъјutrа > sbjutra), kozi, аН k1a~e, lozje,
- sjatiti зе i зl.
с) Na шеm ijekavskom podrucju (crnogorska Hercegovina i Crna Gora
i dr.) за nejotovanim izgovorima ukrstaju зе i jotovani за usnenim suglasnicima
ispred kratke zamjene "jata":
pljesma pored рјезта, vljerovati pored vjerovati, uтljeti pored uтjeti; оЫје
pored оЬје, zivljeti, trpljeti - i зl.
Glasovni oblici ziv~ieti, trp~ieti, utvrdeni kao morfoloska kategorija, vrl0 su
rasprostranjeni i u govorima koji петаји izgovor pljesma, vl,jera i зl.
Naporednim oblicima pljesma i pjesma i sl. odgovara i naporednost divlji -
divji, kravlji - kravji i 81.
182

и sheтaтa predstavljeno:

1 Stara (praslovenska) jotovanja

Kategorija ОЫјЬ i rije~i: 1) prezent glagola па -је-,

Glasovi 2) trpni pridjev glagola -i-osnova, 3) imperfekat, drugi jezici
4) komparativ, 5) izvedene rijea

1) *pьsati
- *ри-јеАь > .•• piiles, lizati - .•• *liz-j
" Ј//, h еsь> lizes, dyhati - *dyh-jes > ••• dyles; 2) nositi 1,z, .f' i ostali slovenski
+ј> iI, - *nоsi-еnъ > ... *nosjen > nо.f'еnъ > no.f'-еnь > jezici: ruski: piles, poljski
1, I > nolen; isplaziti (...::: *izplaziti) - *izрlazi-еnъ piszes, ceski pi.f'eii itd.
> ... *isрlazјеnъ> ... isplazjenb > ... isplaZen; 3)
*nоs-јаahъ > ... noiiah; 4) *brz-ji > •.• brzi, tih
- *tih-ji > tili .•• ; 5) *suh-ja, > sU§a, *duh-ja-
duila, koza - *koz-ja > •.• kola.

k,g +ј> Ј) lъgati - *lъg-јеsь > laies, plakati - plak-jeilь> ruski: ё, 1: laies, 101ь,
С!,1 рlаС!ез, *nikati - *nik-је.f'ь > nјсаеј (treca раlа­ poljski, ceski i dr.: ё,
(z<dZ') talizacija) - niёеsь ..• nicati - niC!es 4) *d!gь - di ili 1
*dlg-ji > *dlii > duii, 5) plakati - *рlak-јь > р1а­
kati - рlаС'ь > ... рlаС!, lъgati - *lъg-јь > lъgati
1ы
ь > 1agati - lal.

п
1, +
ј 1) *melti - *mel-jes > mJi!ti (mleti, m1'eti) - osta1i slovenski jezici
>п, Ј' теЈ'ез (pisano m1jeti - те1јеэ); z~ti - *ZЬD-е§ъ l' i п' (razne umekiianosti)
> ... zьn'езь > ... Znез (zanes); 2) modliti - *modli-
-еnъ> modliti - mоd1'еnъ > •.. moliti - mol'en,
raniti - *rаni-еnъ > raniti - ranen; •.• 3) *тod­
li-аhъ - modlјаhъ > ... то!аЬ - i sl. 4) tьnъkъ -
tьn-јi > •.. tьпi > tanak - taбј (pisano tanji);
5) vo[i!ti - vol-ja > ..• vo!a, i sli~no.

р, Ь, т,
1) kapati - *Ьр-језь > ..• kapl'es, zobati - *zob- ostali jezici: рl', рј itd.
језь > ... zobl'eii, dozyvati - *dоzyv-јеsь > •..
v +ј > dozivl'es; 2) kQpiti - *kQpi-епъ> ... kupl'en;
pl', Ы'
vJ' droblti - *drоЫ-еnъ > ••• drob-јеnъ > drob-
l'en, slaviti - *slavi-еnъ ... slavl'en; 3) slaviti
- *slаvјаhъ ... > slavl'ah i 81.; 4) glupъ - *glup-ji
> ••• glupl'i, grQbъ - *grQb-јi > ..• grUЬ - grubl'i,
zivъ - *ziv-ji > ... zivl'i

t, d + ј 1) kretati - *krеt-јеsь > .•. kre~s, glodati - *glod- ruski: ёј " poljski c,dz(z)
c,d(stok.) јеsъ > ..• g104es (~ak. glo'eii); 2) *mo1titi - *то­ сеiiЮ: с, z i sl. ; sl0venacki:
с (t'),j lti-еnъ > •.. mlaCen, sQditi - *sodi-еnъ > ... su4en ё, ј, stsl.: lt, id, bugarski:
cak. (cak. su'en); 3) •.• m1aCah, su4ah i sl.; 4) *тоМъ lt, id, makedonski: k', g'
- *mo1d-ji > •.• m1ad - тlа4ј (~. m1aji); 5)
srеtьnъ - sretja > •.. sreca, *med-ja > ..• те4а
(cak. теја)
 183

Glasovi Кategorije 81ov. jezici

sk, zg, 1) iskati - *iskiеsь > iskati - јЈеез (zapadno iItes), razne evolucije od Jl
st, zd + 2) *krstiti - *krsti-епъ > •.. *krstjen > kriiten, umekSanog; istoёпојшпо-
ј> iit, Э) gQstъ - *gQst-јi > .•. gQst'i > guiici ("podnov- slovensko (starije) It, и ...
fd; iic, lјево" jotovanje, nase), 4) vrisьka - *vrisk + jati >
fd; зс, ••• vriiitati itd., *zvizg-jati > ... zvifdati (ёakavski:
fJ Је, Јј, zapadnoStok.: Је, Ја (upor. zvizdati
zapadna Bosna i zvЩаti ёakavski)

I
kt, ht *pekti - реёезь(prva pa1atalizacija) - stsl., bug.: Jt.: peJti i 81.,1
ispred i pekQtъ), *legti > *lekti - lеzеsь - lеgQtь, vrhti - ruski l: реlь i 81. poljski
i Ь> с VrSеsь - vrhQtь > ... рееј, lесј, vrci; реktь > ... i dr.: с: рјес, ёе§ki: ресј,
реС, поktь « noktis) > ... поеь > пос рес - itd.
\

Nova (srpskohrvatska) jotovanja

kategorije: а) g1agoli slozeni prema" glagolu iti (> Ш); Ь) zbirne imenice, с) instr. sing. z. roda,
d) imenice na -јаkь i dr.; е) ijekavski оЫјсј tipa l'epota; cerati; sekira; i 81.

G1asovi Kategorije Dijalekti

----
а)
jt > с, g1agoli slozeni prema iti (јсј): ро-јает > pojdem
id>d (рој-ает > ро-јает) > росЈет, po-iti > pojti sredisnji stok. govori;
(14.vijek) > росј (ana1ogijsko ujednaёavanje kod glagola u dija1ektima: а) рос -
iz-iti i sl. i u infinitivu јС.) - poJdem i Ь) pojt(i) -1
pojdem i dr.
----
1,n+j>1 1) kоlьсь - kоlьје, grana - granьје, trпь ( < u Bvim govorima proces\
1', п', trпъ) - trпь;е > ... kol'e, granJe (grane), tmJe- izvrllen
(17. v.) (trne); 2) sоlь -·801ьјQ > ... 80(1) - sol'u, (pisano
solju); З) kорanьје > kopanje > kopan'e, 4) vеlьја
> velja > vel'a

t, d +ј 1) рrutьје> prutje> pruce, 2) 8mrtь - smrtьјQ u centralnim govorima i

> с, d > ... вmrtьјu > smrtju > smrCu, •.. gladьјu > gladju da1je(up. dijal. prutjei 81.)
(17. v.) > g1adu, З) пеtьјak > ... neeak, rоdьјak > ... roctak,
4) trеtь;а > tretja > treea
-----
р, Ь, v 1) snopъ - sпорьје > ... snopl'e; grobъ> .•• (dijal.: snopje i sl.)
т +ј> grobl'e; 2) zоЬь - zоЬьјQ > •.. zobl'u, З) sьdrаvьје
рl', bl', > .•. zdravl'e i 4) sъdrаvь;akъ > ••• zdravl'ak јзl.
vl' тl'
184

I
Кategorije Dijalekti
Glasovi ]

,,z+j>.J kl8lьје, kоzьјi > kla.'e, kozji i s1., sъјајanъ > ... u dijal. i klaJe, koii, (ј
zj i (dij.) .Jajan i 81., 10%8 - 10zьје > 10zje kodi), 8'ajan (ili klasj' •
/,4 а'ајan)

It,zd+j> listъ- listьје > lise - НlCе, grоzdъ - grоzdьје dijal. liseje i lisje, grozdje
1cS, 14 > ..• grozd - groz4e i grozje
--
Ь) 1, n+ј Ii!pъ- li!pota > ... 'јјер - l'epota, mi!g - mUьnъ u зујт ijekavskim govo-
od i! > 1', > mijeg - sп'eian, dijal. In'eian (uporedi rima
п ekavski lep - lepota)
--
е, с, CfI,
d ti!rati > tjerati > eerati; ci!panica > cjepanica > s а т о u govorima (vidi
+iodi! (dija1.) cepanica; Cfli!tati > cvjetati > (dijal.) се- i tamo izuzetke)
> с,4 tati; di!vojka > djevojka > (dija1.) 4evojka (upor.
еЬУ8Ю terati i 81.)

----
1,z + ј si!me> Јјете> а'ете, izi!sti > izjesti (vidi kod s а т о u govorima (ша
od i! i! (> (dija1.) iz'esti i sl. zona nego prethodna)
Ј, i
_._--
p,b,v,m pi!sma > pje8rna > (dija1.) Plesma (pored pJe8rna), u јоl шој dijalekatskoj
+jodi!> ... роЬјеа> (dijal.) роЫ'еСј) 11 роЬјеа), ... mjera zoni
рl' Ы' > (dija1.) ml'era (pored mjera); vjerovati > vl'ero-
уl', ш1' vati - i 81.
----1 --
с) st, zd + ј krstiti - kr.feen > kriCen (kr.feen prema mutiti kr.fcen i 81. dijalekatski
>16, z4 - mucen), ... go§cen, blcen (bez go§ten, ~as~- oblici, golCen i sl. knji-
(analogij- ten, u knjizevnom jeziku naporedo iskoriiten i zevni
sko) i8koriICen i 81.)
 IV

SUGLASNIK h

1. U PRASLOVВNSOM јЕПКО

Slovensko h је nastalo па zajednickoslovenskom tlu, - od indoevropskog s

и poziciji iza i, и, r i k, ako iza ovog s nije Ыо koji eksplozivni suglasnik (пе podra-
zumijevamo ovdje eksplozivne sonante т, п i sl.), - tj. pozicija i, и, r i1i k + s
(indoevr.) + та koji glas osim eksplozivnih - mijenjala se и i itd. + h + koji
suglasnik osim eksplozivnog sumnog:
ie. *sашоs, stsl. suhь, lit. sausas, grcki IXOO~ « *sашоs) i sl.
Iako је promjena indoevropskog glasa s и slovensko h и ovom polozaju zajednicko-
slovenska pojava, pomjeranje izgovora od dentalnog do zadnjonepcanog и ovako
odredenim uslovima mnogo је starije i od posebnog zivota praslovenske zajednice.
Ovo pomjeranje se zacelo и dijalekatskoj oblasti indoevropske zajednice, odak1e
su ga, kao jednu od najvidnijih osobina njihove srodnosti, ponijeli kasniji indo-
-iranski i baltijsko-slovenski jezici. Naime, и ovoj uzoj indoevropskoj, i uzoj sa-
temskoj, zajednici izgovor glasa s и pomenutim uslovima pomjeren је negdje и
palatalnu zonu - и obliku jedne vrste glasa Ј'. Na ovom stupnju promjene, ili
priblizno па ovom stupnju, ostale su stara indo-iranska i stara baltijska zajednica,
а tek kasnije su Sloveni izgovor palatalnog glasa pomjerili unazad i lokalizovali
ga и zadnjonepcanoj zoni. Baltijski jezici su и kasnijem razvoju izmijenili starije
stanje utoliko sto је letonski ponovo izjednacio Ј (па ovaj nacin dobijeno) sa glasom
s, а Htavski је saCuvao razliku Си vidu I '" s), аН је usljed analogija umnogome
poremeceno starije stanje (и mnogim slucajevima је analogijski uspostavljeno
starije s).

1.
Najtipicniji primjeri staroslovenskog, litavskog, staroindijskog i staroiranskog
avestiCkog (istocnoiranskog) jezika Нјеро mogu i1ustrovati ovu pojavu и praslo-
venskom i и indo-iranskoj i baltij sko-slovenskoj grupi ј ezika :
а) i + s: stsl. mЊъ (sh. mijeh, meh), lit. mшsаs / / maiJas (pisano maiszas, -
velika vreca), (letonski maiss), stind. me~as (~ = В, е od diftonga reda i,
znaci O'lJan). avest. maesa- (ovca);
Ь) и + s: slovenski juha, lit. јше (jusze), stind. УЩ, yи~aт (= jиIam), lat.
ius,; grcki ~u1L1I (dtume);
186

с) r + s: stsl. vrbho « vьгhъ), lit. vir.fiIs, stind. vr~an (jak), var~ma(visina),

lat. verruca « versuca, - guka, izbocina);
d) k + s: stsl. hudo (таН, krzljav), stind. k!;ludras(lJ) (таН), k~udhyati
(оп tuca, mrvi);
(u stvari, slucaj ks > h mozemo protumaciti u procesu ks > kh > hh > h;
da su eksplozivni suglasnici sprecavali promjenu s u h « в'), pokazuju prim-
jeri kao:
iskati - iskiesb [Ht. jeszk6ti - jёszkau pociva па posebnoj baltijskoj evolu-
ciji indoevr. ks];
r + s: *mегhъ < *mersom > (stsl.) mгehъ - aorist, аН *merste > mreste
е)
(drugo Нсе plurala: s ispred t neizmijenjeno; > sh. mrijeh - mrijeste,
mreh - mreste).
Pojedini litavski primjeri sa s mjesto starijega § mogu se objasniti analogij-
skim uticajima srodnih rijeci i sl., - u odnosu prema slovenskim i indo-iranskim
primjerima, - npr.:
stsl. suho, lit. sawas - prema: susti, prez. sшtu (postajati suh), - stind.
so~as (isusivanje), uporedi grcki cx.Oo~ (haiios < *sausos, - suh),
аН је tesko objasniti mnoge slucajeve, kao:
Ht. blша, stsl. blъhа, sh. Ьма, r. блоха; Ht. visas (sav), stsl. VbSЪ itd. « vьhъ
- vъћa poslije trece jalataHzacije).1

2.
u praslovenskom је h, iz pozicija gdje је imal0 uslova da nastane, prenoseno
morfoloskim putem i postajalo karakteristicno za pojedine oblike promjenljivih
rijeci. Iz starijih odnosa:
а) u lokativu plurala:
*gогdеhъ « *gordoisu), sуnъhъ, рQtьhъ, mаtегьhъ -- *zenasъ, *dusаsъ
(nije bilo fonetskih uslova za promjenu s);
Ь) u aoristu: *merho, тЊъ i sl. « *mersom > *merhъ, *reksom > *гehъ) --
-- baso « *bodsom > *ЬОdsъ); ciso « *citsom ... ) i sl. - sigmatski
aorist od glagola *merti, *rekti, bosti « *bod-s-ti), cisti « *cit-s-ti
- znacenje: raeunati, brojiti);
u prezentu: (modliti -) mоdШь (s iza i > h, а poslije ispred i [ь] > В)
с)
- drugo Нсе prezenta -- *nese-sь, *dvignesb, *рisiеsъ (- si > -sъ) -
ujednacavanjem oblika nastali su novi odnosi:
а) *gогdеhъ (stsl. gгаdehъ) itd. (glasovno pravilno) // zenahъ, i sl. (analogijsko
ujednacavanje) ;
Ь) *mегhъ (stsl. mrehb) itd. // Ьоdоhъ i sl. (mladi aorist), vidеаhъ i sl. (h iz
aorista preneseno i u imperfekat);
с) mоdliSъ (stsl. mоШi) i sl. /1 nese.fb, dvigne.fb, рiSе.fъ (stsl. nese.fi, dvigne.fi,
pise.fi i sl.): .f umjesto s analogijski prema prezentu i-osnova.
1 Razliёitasu twnaёепја u pogledu situacije u litavskom jeziku. Pojave kao visas - visa
- viso (up. prsl. *vьhъ -*vьhа -*vьhо, а tek poslije trece palatalizacije vыь - vыа - vые) na-
vode па mШјепје da su sluёajevi u kojima se ogleda nepodudarnost slovenskoga h i litavskoga 1
dolli па koji drugi паёin.
 187

U 1itavskom је, obrnuto, morfolosko ujednacavanje isl0 и korist starog ј:

lok. virsusu (virszusu), prema rankasu - i sl.
Odnos promijenjenog s и h и aoristu (docnije preneseno h i и imperfekt, у.
tamo) i zadrzanog starog s ispred eksplozivnog suglasnika - sacuvan је i do danas
и srpskohrvatskom jeziku: pekoh : pekoste (2.1. plurala); iz drugog Нса па srpsko-
hrvatskom terenu s је preneseno i и prvo Нсе plurala: rekosmo; aoristna situacija
је па nasem terenu prenesena i па imperfekt (у. kod aorista i imperfekta).
Uopcavanje glasa h vrsilo se i и sufiksima: prema imenicama tipa sтehъ
« *smoi-sos) iz pozicija iza starijeg i ili u glas h зе prenosio mjesto s i и pozicije
iza а i sl., ра је па taj nacin dobijan i izgovor таhъ, ра dalje i denominalni glagol
mahati i sl. (па taj nacin se moze objasniti i jahati i sl.).
Iako nije Ыl0 fonetskih uslova za mijenjanje s и h ispred eksplozivnog su-
glasnika, и kasnijoj praslovenskoj eposi h је mogl0 biti analogijskim putem mjesto
s uneseno i и ovakav pol0zaj:
prema оblјсјта *vьrhQ < *virhQ dobijen је i izgovor *verhti mjesto starijeg *versti (sh.
vrlem : vrijeci; -Сј od -hti, u praslovenskom dobijeno).

3.
U ranijim kontaktima s Germanima Sloveni nisu mogli prenijeti и svoj iz-
govor germansko h (ch), nego su ти и pozajmicama davali oblik glasa k (kao sto
danas и srpskohrvatskom obicni ljudi koji ga nemaju и domacem izgovoru - iz
knjige primaju rijeci sa k mjesto ћ: prikod - тј. prihod, dиka - gen. sg. тј.
dиha i sl.). Kako se pretpostavlja, iz starijeg, јов baltijskoslovenskog, perioda је
pozajmica iz gotskog: hails (zdrav), prsl. *koilos > *kеlъ > сеЈъ, sh. cio (сео) -
cijela (сеlа). Medutim, kasnije pozajmice iz gotskog (otprilike za vrijeme najezde
Gota па slovensko tl0, и IП i IV vijeku prije nase ere, imamo rijeci sa pozajmlje-
nim germanskim h: got. hlaifs, prsl. *hl0ibъ > ЫеЬъ (hlјеЬ). Iz kasnog vremena
moze biti i pozajmica sa iranskog terena Hrbvatъ - od sarmatskog imena, kako su
ga Grci pisali (uporedi· XPO~IX.'t'[1X. - Hrvatska, zemlja - kod Porfirogenita, -
vidi Vasmer: Еtш Wtb - III, str. 261).2

4.
Suglasnik h па pocetku rijeci, uорсе uzevsi, и rijeCima naslijedenim iz praslo-
venskog moze biti trojakog porijekla:
а) и rijecima sa indoevr. ks па pocetku:
hudъ, od *ksud(r)os i sl. (vidi gore);
Ь) и pozajmicama iz stranih jezika, kao:
hlеЬъ prema gotskom hlaifs, Hrvat (у. gore) i sl.;
с) и rijecima, najvise glago1ima, gdje је pocetno h mogl0 nastati iza prefiksa
sa zavrsnim i, u ili r:
hoditi, hva1iti i sl.,
h uopceno iz slozenih glagola:
*prisoditi > prihoditi, *persoditi > *perhoditi (stsl. prehoditi), vъhо­
diti i sl.) (indoevr. korijen *sod- је prijevojna alternacija korijena*sed-:
sёdёti > sedeti i sl.).
----porijeklu
I О iшena Hrvat napisano је mnostvo raznolikih tumaёenja. (Ovdje)e~ uzima
jedno od najvjerovatnijih, uporedi i kod Vasmera u REtтW). О ranijim pretpostavkama za еи­
mologiju naziva Hrvat uporedi Т. Il'ьiпskiј: Къ эtiтоlоgiјu јтеnј сhrъvаt "horvat", ЈР 111 (1922-
-1923), str. 26-30.
 18~

Napomene:
1.
Osim indoevr. kombinacije ks koja је u pocetnim stadijima jednako tretirana u baltijsko-
slovenskoj i indoiranskoj prvobitnoj dijalekatskoj grupi, postojala је i kombinacija k's, koja је od
starijih epoha dobila розеЬап razvitak u staoindijskom, za razliku od staroiranskog i baltijsko-
slovenske zajednice, Ito se, па koncu, reflektovalo u staroind. ks, u avestickom 1 i u sI0venskom.s:
stind.: tak~ati (оп tese, radi sjekirom), avest. taIati, lit. talyri (taszyti, infinitiv), 8tsl. tesati
(uporedi grCki 't'EK't'6)V , drvodjelja);
stind.: ak~ah, avest. а/а-, lit. a1is (aws), stsl. OSb (080vina);
lit. пе/u - пелј, stsl. nesQ - nesti, aor. п!љ (od *nek's-) i sl.
U staroindijskom, dakle, prastaro k' u ovom polozaju пјје reflektovano па оЫёап satemski пасјп
(је. k' > [satem.] 1, s i sl.), u staroiranskom i starobaltijskom је od 11' dobijeno 1, а u prsl. ss > s
(*ak'sis > *assis [preko baltijskoslov. - 1'1'] > озь.

2.
Namece se рјtanје da se povuce vremenska granica
а) izmedu praslovenskog jotov;anja u suglasniCkim kombinacijama sJ i .ВЈ i evolucije Ьаl-
tijskoslovenskog *1' u ћ; .
Ь) izmedu upro!cavanja diftonga u monoftonge ili u glas 1 i evolucije s > ћ;
с) izmedu evolucije baltijskoslovenskog l' (od s) > h i stvaranje slovenske situacije otvo-
renog sloga.
а)
Ako Ы jotovanje u kombinaciji sJ, .ВЈ pripadal0 starijoj eposi (kao Ito mozemo pretpostaviti
da је jotovanje suglasnika k i g НПо paralelno за prvom palatalizacijom, а ova је pripada1a starijoj
praslovenskoj eposi), onda moramo pretpostaviti dvije alternacije palatalnog strujnog sug1asnika
(kзо Ato зто kззпјје mogli imati, vidjeli зто, dvije alternacije suglasnika с, dz [z] i S palatalizovanih
kao rezultate druge i trece palatalizacije) - prije nego Ato је dobijeno h u poziciji тI' (> TS) i зl.:
(eventualno) l' od sj а 1 od ћј.
Ь)
Poiito ае, па osnovu pozajmica, s pravom pretpostavlja da nastanak slovenskog h pripada
kasnijoj ерозј, prirodno је pretpostaviti da njegov nastanak pripada situaciji: у « й), и (еи i 81.)
+ l' - , i « 1 i1i ВЈ) + А' - , ъ « й), ъ « ,) + §' - , 1 (od diftonga) + l' (prema indoevr. si-
tuaciji ш, TS, ks, is - за poznatim ogranicenjima).
Ротјеranје prednjopenёanog s' (ili 1', mozda) u zadnjonep~anu izgovornu zonu lзkо је
shvatiti: iza и i k proces је dobijao prirodu asimi1acije, а disimilacioni proces тI > тћ lзkо је razum-
jeti kad јтато u vidu prirodu glasa r (vece razdvajanje strujnog sonanta i palatalnog strujnog
g1aза iza njega). Iza glasa 1 « сп) рomјеranјё palatalnog l' (1') moze biti dvostruko оЬјаАпјепо i
kad pretpostavimo hronolo§ki redoslijed: mijenjanje diftonga u monoftong, odnosno u е, i tek
розЩе toga l' (1) (u poziciji еl' i 81.) > ћ: а) neposredno asimi1aciono djelovanje otvorenijeg dif-
ton§kog ~jela i Ь) disimi1aciono djelovanje prvog - zatvorenijeg dijela u glasu 1 (iiis' > iiih).
Izvan asimi1acionog procesa prirodno је mogl0 ostati novo 1 (umeklano 1) nastal0 od sJ (putem
jotovanja) iza и, а, - i radi jaceg diferenciranja antipozicija l' (baltijskoslovensko) i 1 (slovensko).
Disimi1acioni proces ;1' (baltijskoslov.) > јЬ moze biti podstaknut Ьа§ ovom tendencijom ka јасет
diferenciranju glavosnih vrijednosti l' i 1. Citav proces, prema tome, moze biti u uslovnoj vezi за
dva lingvisticki opravdana тотепtз: а) g1asovne asimi1acije ро mjestu izgovora i Ь) tendencije
ka јаеет diferenciranju dvaju glasova ро mje8tu izgovora тапје razlicitih (па kojoj osnovi, bez
sumnje, роСјvз i iltokavska evolucija praslovenskog с' ... > с, U odnosu prema с, nasuprot. npr
ruskom (ј dijalekatskom 8rpskohrvatskom) ujednacavanju prasl. l i t? od ф. .
с)

Izgovorna situacija М' (baltijskoslovenskog karaktera) u ерозј koja је vodi1a ka otvorenom

slogu, uslovi1a Ы kona~u redukciju glasa k. Medutim, ovdje је moglo nastupiti slabljenje suglas-
nika k, i u prilagodavanju prema sljedecem l' mogli зто imati izgovor Ы: *rеklь > *rёh1ь, ili је,
Ito је јо! vjerovatnije, moglo slabiti 1 i svoditi svoj izgovor па kakvu laku popratnu aspiraciju
prethodnog k: *rekl'ъ > *r~kl'r. (Ito је dopustilo granicu sloga ispred k) > *d-kh'b), razumljivo
је da iza baltijskoslovenskog l' пе mozemo јо! pretpostaviti asimilaciju -Iъ > lъ; uza sve to пе
znamo vrijeme evolucije -оm > um (ъ) > rс'!hъ, pri cemu Ы se moralo racunati i sa analogijoskim
stimulusom; *тетћъ, modlih. > mоdlihъ 11 r~hъ.
 Н. u POSE.BNOM 2IVOTU SRPSKOHRVATSKOG JВZIКA

1.
Srpskohrvatski jezik је od najstarijih vremena svoga posebnog zivota primao
glas h и mnogim tudim rijeCima ро porijek1u, kasnije narocito и mnogobrojnim
pozajmicama iz turskog; dobijao ga је i па svom terenu и rijeCima onomatopejskog
porijek1a (hrakati, hrkati i sl.). A1i kasnije па dobrom dijelu svoga prostranstva
nije ga sacuvao.
Nismo utvrdili kad је и јасој mjeri росео и istocnijem dijelu teritorije proces
slabljenja i iscezavanja ovoga glasa, аН пат је poznato da ga па pocetku XVH vi-
jeka vec niје bilo i и jednom dijelu centralnih stokavskih govora (Divkovicev jezik
и istocnoj Bosni, i dr.).

U izgovornom pomjeranju od sirega raspona: grleno do izrazito zadnjenep-

сапе lokacije - glas h moze imati izrazitiju ili slabiju aspiraciju (сћ - h _ Ь),
Р r v о, и zavisnosti od polozaja и glasognim kombinacija jedne rijeci, - d r и g о,
и zavisnosti od орсЉ tendencija koje se ispoljavaju и evoluciji suglasnickog sistema
и jednom jeziku. Njegovo орсе slabljenje и pojedinim dijalektima (i1i citavim је­
zicima) moze dovesti i do opceg ili djelimicnog iscezavanja, dje1imicnog iscezavanja
i dje1imicne supstitucije и vidu kakvog drugog frikativnog glasa. Za razvitak naseg
jezika karakteristicna је Ыlа tendencija ka slabijem izgovoru, koja је zahvatala
istocnija podrucja. S tim se mogu povezati i pojave njegova gubljenja па sirim ро­
drucjima и bugarskom jeziku, iscezavanje ili pozicione supstitucije и makedonskom
jeziku. Јаса otpornost па zapadu i jugozapadu dil se objasniti: i оЫспот pojavom
da su periferijski govori ро prirodi konzervativniji, и ovom slucaju јов vise (kad se
ima и vidu dalmatinska i sire zapadnohrvatska teritorija) uticajem crkve (katolicka
sluzba па latinskom jeziku i sl.). Kad sve to imamo и vidu, jasnije се пат biti:
da nije slucajno sto su Mus1imani (posebno Muslimani и Bosni i Hercegovini)
ovu fonemu sacuvali и svim glasovnim pozicijama (osim slucajeva kad је iscezavanje
nastajal0 и morfoloskim anal0gijama): veliki pri1iv turskih rijeci, medu njima dobar
broj religioznog karaktera (Аlаћ, Mиhamed, dzehenem i sl.), cinio је da vjemici
јасе vezu sluh za izgovor ovoga glasa, i da, па taj nacin, па najvecem prostranstvu
Bosne i Hercegovine (i Sandzaka, takode) ovim izgovorom bude m а r k i r а п а
glasovna strиktura muslimanskih govora vis а vis katolickih i pravoslavnih. Gla-
sovna osobina, svakako, podstaknuta intimnijim dodirima izrazito nesrodnih jezika,
domace i sa strane donesene kulture, и odredenim politickim i kulturnopolitiCkim
prilikama. (Obavjestenja о tumacenjima: koliko su impulsi za cuvanje glasa h kod
павЉ Muslimana и Bosni i Hercegovini posebno dolazili pod uticajem turskog
ј ezika i и povezanosti sa орсот muslimanskom kulturom citalac се naci и novijoj
dijalektoloskoj literaturi: Р. Ivic, Ј. Vиkovic, А. Ресо i dr.; sasvim naivno djeluje,
и posljednje vrijeme, nastojanje da se dokaze kako је muslimanska osobina и Cuvanju
foneme h kod Muslimana и Bosni i Hercegovini cisto а и t о h t о п а pojava
- knjiZevnik Mak Dizdar i Ismet Smailovic, profesor sh. jezika па pedagoskoj
akademiji).
Zaslиzuje рзZпји pretpostavka S. в. 1f Bernsteina (OSrGr, str. 277-278):
da је srpskohrvatsko, makedonsko i bugarsko gubljenje glasa h jedna od опЉ pojava
kojoj иzrocnost treba traziti и konstelacijama neslovenskih i slovenskih jezickih
struktura па Balkanu. Pored ostalih momenata koji se mogu uzeti и obzir kao jedan
od impи1sa koji su и tom pravcu mogli djelovati и vremenskom razmaku nekoliko
190

vijekcva, i ро тот misljenju, mora se i Qva Bernsteircva pretr:ostavka imati и

vidu radi boljeg razjasnjavanja cve [ојауе. Ро тсте misljenju: i ~2rra rrircda
ovoga frikativnog suglasnika (kao sto sam rekao, cesto sklona ka slabljenju i isce-
zavanju), i fonoloska situacija и jeziku: nedostatak zvucne opozicije medu parovima
fonema (сети prof. Bernstein и ovom slucaju nе pridaje vaznost, - vidi tamo),
i medujezicke balkanske simbioze jezickih pojava - sve tri ove komponente mogle
su ispoljavati svoju istodobnu aktivnost и datoj evoluciji, koja је dovela do ovih
rezultцta па prostranstvu naseg jezika kakve danas јтато i kakve ih razmatramo. 3

2.
U raznim fazama iscezavanja h је imalo i svoj slabiji i svoj јасј polozaj и gla-
sovnim kombinacijama. Jos и XV vijeku moze se konstatovati izgovor: nе оси i
па cakavskom terenu, gdje је inace jos i danas uglavnom cvrst izgovor ovoga glasa.
U intervokalnom polozaju је h bilo najvise па udaru za njegovo slabljenje i isce-
zavanje. То pokazuju i danas mnogi govori koji ga јnасе bolje cuvaju, а gube ga и
ovom polozaju. Inасе, cvrsci ти је izgovor ispred suglasnika (hraniti, - аН njiov,
i1i njihov, duhan - и ponekim cak i muslimanskim govorima). Samo, veza hv se
izmijenila и f gotovo и svim nasim govorima, i onim koji ovaj glas cuvaju i onim
koji ga nе еиуаји (h је prenosilo svoju frikaciju па sonant iza sebe i s1ivalo se s njim).
АН i inace ispred ponekih suglasnika h se rado gubi - ispred п и infinitivnom nas-
tavku za osnovu -nu: dunuti, usanuti (тј. duhnuti,: usahnuti) i sl.
Vuk KaradZic, koji је prvobitno и svojoj azbuci imao h samo za rijeci stranog
porijekla (termine i sl.), иnјо ga је и knjizevni izgovor tek posto је proputovao
Dalmaciju sa Dubrovnikom i Crnu Goru (tada је knjizevni ijekavski izgovor obilje-
zio i оЬНсјта sa tj, dj mjesto с i d и primjerima najnovijeg ј otovanj а : tjerati, djevojka
i sl.; i jedno i drugo је pocivalo па njegovoj trezvenoj ideji usmjerenoj ka jedinstvu
naseg srpskog i hrvatskog knjizevnog jezika). Princip koji је Vuk postavio, da se h
pise i izgovara ondje gdje ти је mjesto ро etimologiji, sproveden је i и najnovijim
pravopisnim pravilima. АН и slucajevima gdje se је mjesto h, poslije njegova gub-
lјеnја, razvio drugi koji glas - v ili ј и intervokalnom polozaju - dopusteni su
dvojaki izgovori i dvojak nасјn pisanja, kako је izgovor sa ј i1i v па ve1ikom dijelu
naseg jezickog prostranstva ukorijenjen. Ponegdje је odabran samo jedan glasovni
oblik: sa ј, ili sa v, zato sto је izgovor sa etimoloskim h sasvim nеоЫсаn, ili је, и
s1icnom slucaju, i bez naknadne zamjene glasa h, uzet оЫсаn danasnji izgovor,
koji је odavno иоЫсајеn i и krajevima koji inace cuvaju glas h. Najvaznije sto treba
oznaciti za danasnji knjizevni izgovor i upotrebu slova h moze se sazeti и neko-
liko tacaka:
3 Sa пеоЫспо uproscenom, nedokumentovanom argumentaciom Ismet Smailovic је u
c1ank u Triput mjeri,jedanput sijeci, Odjek IХ, - 1971, suprotstavio svoje miSlјепје о suhoj autoh-
tonosti sacuvanog h u govoru bosanskohercegovaёkih Muslimana. Ovdje mogu upozoriti citaoca
posebno па vrlo роиспи (pomenuta gore) raspravu Pavla Ivica: Dva glavna pravca razvoja kon-
sonantizma u srpskohrvatskom jeziku, GFF NS II (1957). Ivic tamo siroko zahvata problem inter-
jeziёkih dodira u periferijskim i u drugim sociolingvistickim uslovima: оп s рипјт pravom moze
tvrditi da se i па sjeveroistocnoj teritoriji glas h пјје sacuvao saтo stoga sto оЫспо periferijski
govori cuvaju arhaicnije jezicke osobine (vidi tamo па str. 168); za sIuёaj nasih Muslimana kad
ni8и u pitanju periferijske zone, оп (str. 173) sasvim umjesno kaze: "U pitanju su govori koji su
u toku dosta dugog niza vekova Ыlј podvrgnuti snaznom orijentalnom, pre svega turskom uticaju.
Njihov vokabular prepun је elemenata preuzetih iz turskog - sto је opste poznato - , а i u nji-
hovom fonetizmu ogIedaju se rezultati istog kontakta sto dosad nije dovoljno иоёепо ... " Smailovieu
u datom slucaju nedostaju osnovni pojmovi о problematici interIingvisticickih uticaja; osim toga,
оп se nije potrudio da konsultuje noviju literaturu kad govori о situaciji saёuvanog ili nesaёuvanog
h u bugar8kom, makedonskom jeziku, u nasim dija1ektima i 81. (о tome viSe drugom prilikom).
 191

па kraju rijeci, gdje ga u mnogim govorima i1i nikako пе­

1. h se uvijek pise
тато, i1i је zamijenjeno glasom k ili g:
aorist: pisah, rekoh; gen. рl. zamjenicke i pridjevske promjene: ovih, onih,
dobrih i sl.
(па velikom dijelu bosanskohercegovacke teritorije i ljudi koji inace izgovaraju
ovaj glas и ovim oblicima ga петаји, zato sto su ga izgubili morfoloskim putem:
а) u aoristu: pisa, - 1.1. sg. prema drugom i trecem Нси - proces ujednacavanja
singularskih oblika (upor. ја тесе, - prema: ti, оп тесе, - i sl.); Ь) и gen. рl. ovih
ljudi i sl. ujednacavanjem izmijenjeno је и: ovi ljudi - i sl.).
2. Kombinaciju hv svuda treba pisati i izgovarati tako, iako је odavno, vid-
јеli smo, и narodu izvrseno govorno uproscavanje ova dva glasa:
hvala, hvatati, uhvatiti, hvat i sl.
З. Glagolsku kategoriju dahnuti, duhnuti, mahnuti i sl. treba zadrzati и ovom
glasovnom obliku, iako se rado ovi glagoli izgovaraju bez ћ; аН samo: trunuti i sl.,
zato sto su neobicni poneki glagoli sa "etimoloskim ћ".
Tako i и glagolu miljeti.
4. U grupama rijeCi gdje se и mnogim nasim govorima razvi10 intervokalno
v ili јizdiferencirane su tri kategorije:
а) rijeci koje treba pisati samo sa ћ,

Ь) rijeci koje se mogu pisati i1i sa h ili sa v, zato sto Ы па velikom dijelu пазе
jezicke teritorije Ыl0 sasvim пеоЫспо da se utvrdi samo oblik sa ћ, i
с) rijeci koje treba pisati samo sa v i1i samo sa ј, zato sto su и starom obliku
sa h danas neobicnije i и krajevima gdje se h Ьоlје Cuva.
а) U prvu grupu dolaze primjeri kao:
ёоћа (provincijalno соја, - ј iz dativa sg. cohi > coi > coji), tiho (i tih,
tiha itd.), streha ,snaha, kuhinja, ruho, pazuho, zadihati se, njihov, i sl.;
tako i imenice sa h па kraju и kojih se u zavisnim padezima moglo razviti v ili ј:
kruh (provincijalno kruv, iz gen. kruva - i sl.), grah, kozuh i sl.
Ь) Drugu grupu rijeci mozemo podijeliti opet па dvije podgrupe:

1) rijeci za koje se u pravopisnim pravilima kaze da ih treba pisati sa ћ, ајј

moze da bude i sa njegovom sekundarnom intervokalnom zamjenom (to znaci,
prvi se obHci preferiraju kao bolji), i
2) rijeci и kojima sasvim ravnopravno treba tretirati jedan ili drugi oblik
(и pravi1ima oznacene znakom =):

1) ићо, аН i uvo; тића, аН i muva; Ьића, аН i buva; protuha, аН i protuvaj

duhan, аН i duvan; pastuh, аН i pastuv i sl.;
2) suh, suJi = suv, suvlji; gluh, gluJi = gluv, gluvlji;leha = lеја (ek., ijek.
samo lijећа); kuhati = kuvati, kuhar = kuvar; dinduha = dinduva.
с) U trecoj grupi su rijeci:
1) samo sa v, i1i samo sa ј:
1) sa v: buzdovan, marva, tvor, ismijevati, zijevati (v mjesto h raz-
vijeno morfoloSkim putem - pod uticajem glagola па (a)vati,
(i)!lati) ;
192

2) 8а ј: proja, azdaja, promaja, jendek.

5. Poslije iscezavanja glasa ј и intervokalnom роl0Zзји cesto је nastupalo
sa:limanje dvaju vokala, tako da su пат se и praksi odrzala ро dva glasovna oblika:
muhur i mur, probuhao i probuo, njihan i njin (arhaicniji oblici mjesto
njihov), tanahan i tiшап, сећаја i саја, - i 81.
Samo sazet oblik је и imenici sat od sahat, osim и nazivima: sahiit-kula i
и izrazima sa provincijalnom Ьојот. АIi knji:levnom izgovoru ne pripadaju pro-
vincijalni oblici sna, тј. snaha, san тј. sahan i sl.
6. U rijeeima stranoga porijekla glasovne oblike sa h ili bez njega iшато prema
tome kojim putem su пат rijeei dolazile (iz grckog, latinskog i dr.) i prema tome
kзkо su Ijudi iz istoenijih iIi iz zapadnijih krajeva Ыli skloni da ih prilagodavaju
svome izgovoru. Na taj naCin su пат odavno utvrdeni и praksi oblici:
istorija i historija, istoricar i historiear i sl.
АIi и ponekim rijeCima su sasvim arhaicni oblici bez ћ:
Omir тј. Homer, i sl.
Na slican nacin se postupa i sa lienim imenima i prezimenima i sa geograf-
skim imenima, - pisu se и glasovnim oblicima и kojima su odomacena:
1) Mihat i Mijat (prema паји и kome se lieno ime upotrebIjava), Herce-
govac i Ercegovac (prezime), Hristo 4. Risto, Hristic i Ristic, Zaharija
i Zarija;
2) Livno(a ne Hlivno ili ffiijevno), Grahovo, Avala(a ne Havala), Hercegovina
(geografska imena, dak1e, и oblicima kako su odomacena и knjizevnom jeziku).
7. Mijesanjem glasovnih obIika sa h i bez njega (и govorima и kojima је ро­
mijesano stanovnistvo sa nejednakim izgovorom rijeci gdje postoji etimolcsko ћ)
и ponekim krajevima nakalem1jeno је h ondje gdje ти nije mjesto:
hrda тј. rda, hrvati se тј. rvati se, vehnuti тј. venuti, hadet тј. adet,
halat тј. alat, hametom тј. ametom i 81.;
razumije se da ove rijeei treba pisati bez ћ.
8. Rijeei lak, laka, - mek, meka и ponekim zapadnijim govorima izgovaraju
se и оыiјтаa sa ћ: lahak, lahka, - mehak, mehka. Ovo su агћајCnјјј oblici и gla-
sovnoj evoluciji ovih dvaju pridjeva:
lьgkъ-lьgъkа,- ffi~gъka> lьgьkь - *lьgkа, - ffi~gьk - *m~gka> lьgьk­
-*lьkkа, - теgьk - *mekka (proces jednacenja ро zvucnosti: gk > kk)
i dalje slabljenjem eksplozije prvog dijela udvojenog glasa prelaz k и ћ:
kk > hk > lьhьk - lьhkа, mehьk-mehka (analogijsko h тј. g i и пот.
sg. т. roda) > lak - laka, mek-meka (iseezavanje glasa h ispred k i ana-
logijsko uoblicavanje пот. sg. т. roda).4
Stariji oblici за h odavno ne pripadaju knji:levnom jeziku. Provincijalan је i glasovni
oblik kahva тј. kafa ili kava (strana rijeC: ро porijeklu).
& Kad јтато slucajeve da se prema bezvul':nom suglasniku (ovdje је u pitanju h) forri1ira
zvul':na alternacija, onda је teze odrediti kad ova nova ројауа ostaje u stadiju samo fonetske (saтo
artikulacione) vrijednosti, а kad dobija i fonolosku vl·ijednost. U slucaju npr., ојса, Trifkovic u
govorima koji nemaju slobodnoga glasa f jasno је da tu јтато saтo artikulaciono-asimilativnu
pojavu; аН, u slul':aju gro!!de < groZde, kod Muslimana koji imaju рunе izgovore i punu frekven-
ciju glasa h - stvar mora stajati drukl:ije: koliko tu pojava dosti:le stepen fonoloik.ih opozicija.
о tome .е шога raspravljati.
 v
SUGLASNIK V

Porijeklo praslovenskog v је raznovrsno, pored паsЩеdепоg indoevropskog

na;vise pociva па alternacijama и i џ (slogotvorno i neslogotvorno и) и srodnim
ri;ecima.

1.
1. Jedan od najobicnijih polozaja ти је Ыо и diftonskoj kombinaciji reda
и, gdje је оуај drugi dio diftonga dobijao heterosilabican polozaj, ispred vokala:
*ko1,!.potJ-аti > kupovati - i sl., *sune1,!.-es > synove i sl., *пеtJо-s > поvъ,
*k'letJo-d > slovo, *k'lёџа > s16tJii > slava (uporedi *k'leusos [ie.] >
> sleus'os [baltslov. s iza и > $'] > slиhъ [prslov.], grcki ХЛЕОС; [od хлr::f()с;,
izg. klevos, slavan], - itd., itd.
2. Prijevojna alternaci;a kratko и ргеmа dugom и i diftongu еu, и polozaju
izmedu suglasnika i vokala, mogla је, skraeujuCi se, svoditi se па izgovor и : v:
*tuo- (и altemaci;ama korijenskog di;ela tu-, tu-, teu-, teue) > tvo-(jb)
- и sistemu prisvo;nih zamjenica tvoj, svoj - (ргеmа *tu > ty, *tetJc-s >
> *tetJes (tebe), - i sl.
3. Osim toga оЫсап паСјп nasta;an;a ovog glasa Ыо ;е и intervokalnom ро­
loza;u iza и - razvijanje prelaznog glasa od и do sljcdeceg vokala:
*du6 > *dutJii > dъvа (ирог. lat. du6, grcki М6) izgovor dii6) ,
*kru-es - *krU1,!.es > krъye (gen. sing., ирог. lat. сгuог, krv) i sl.
4. Na principu stvaranja intervokalnog v pociva i nastanak proteticnog v
(оЫспа ројауа proteticnih sonanata ј i v и praslovenskom jeziku):
ie. in (prijedlog - uporedi и latinskom in) > ъn (sa analogijskim ъ mjesto
ь) > Џьп (џ razvijeno и sintagmi, и intervokalnom polozaju) > v'ь >
(srpskohrv.) уь > и - i sl. (и dijalektima v, va i sl.).

2.
U polozaju iza suglasnika sonant v ;е cesto ispoljavao labilnost izgovora, и
svim epohama, pocevsi od uze indoevropske zajednice, do savremenog srpskohr-
vatskog stanja.
194

а)
То pokazuju glasovni ob1ici rijeci indoevropskog porijek1a koji зе u raznim
indoevropskim jezicima javljaju negdje за v, а negdje bez njega:
stsl.: svekry (зЬ. svekrva), stind. §va§rsrM), got. svaihra, staro-
visokonjemacki swihur (uporedi njem. Schwieger.) - за v; 1it. szeszii.ras
- svekar (izgovor sesuras); grcki ~xupo<;; lat.: socer - bez v; зtзl. sestra,
lit. ses..l (gen. sеsёrs), lat. soror - bez v; stind. svasar, got. svistar, staro-
visokonjemacki svester (njem. Schwester), за v; stsl. зъnъ« *sьрnъ,
upor. иsърnQti, uspavati, sъраti, spavati), lit. siipnas (san), grcki б'ItVо~
(blipnos, san), lat. somnus « *sopnos) - bez v; stind. svapnas - за v ..

Ь)
Gubljenje ovoga glasa iza suglasnika imamo cesto i posebno па praslovenskom
terenu. Tako зе v gubi u drugom dijelu slozenice iza prefiksa оЬ:
srpskohrv. oblak (rusю облако, ceski oblak) od *obvolkos (upor. njem.
Wolke), oblaciti, obuci i зl.

с)
U posebnom zivotu srpskohrvatskog jezika slicna зе pojava ispoljava.
1) Takvи redukciju primjeeujemo и primjeru:
dvizati, dvigQnti > dizati, dignuti (аН podvig, upor. ruski двигать,
poljski diwigac i зl.).
Stari cakavski pisci Cuvaju v и ovom polozaju, а to зе ocituje i u cakavskim
govorima.
2) Na taj nacin v зе izgubil0 u starom оЫжи зьvъзьmа > svasma > зазта
(Шјаl).

3) Ispred lj glas v зе vrl0 rano gubi u ponekim govorima nasim: u poveljama

(bosanskim, zetskim, raskim i dubrovackim) citamo cesto primjere:
sa'ltaljeno, ostaljena, postaljeni, opraljamo, praljase i зl.
Ovo se ocituje i и danasnjim govorima, narocito jugozapadnim:
zabaljati, rastaljati (tako зто dobili naporedne glasovne oblike: blagosiljati
pored blagosivljati).
4) Gubljenje glasa v izmedu s, с, d i glasaj u kratkoj zamjeni "jata" uslovilo
је kao dijalekatsku pojavu najnovije jotovanje s, с, d и ovom polozaju:
svjetovati > "~ietovati > setovati; Cvjetko > Cjetko > Cetko; medvjed >
> medjed > meded - i sl. (v. najnovije ј otovanj е).
5) Ovaj glas зе gubi cesto и interkonsonantskom polozaju, па primjer:
Neretljanin тј. Neretv(ianin, Budljanin тј. Budv(ianin i зl.
Mjesto krvnik и govorima se еије krnik (и Вою), тј. mrtvac, mrtvaca
тl"еас, ттса (ist. Hercegovina) - i зl. (о ovom зlисаји vidi и odjeljku
о l"edukcijama konsonanata).

з.
1) U jeziku sjevernodalmatinskih i dubrovackih pisaca XV i XVI vijeka па­
lazi se c~sto mjesto sv - sj: sfete (Bernardinov lekcionar), sfojoj (Marulic) i sl.,
i inace тј. v - ј: ofci (ovci) ispred izvjesnih suglasnika. Neki зи ovo smatrali
ortografskom osobinom (Budmani), а drugi - glasovnom (Maretic, ReSetar).
 195

Prirodan је ovdje glasovni prelaz tI u/: tI је od glasa s dobijalo frikativnost (ВеНе),

а izgovor о/са је rasiren ргШroо u govorima. Nalazimo u zapadnijim knjiievnim
spomenicima / mjesto tI i па kraju гјјеа: ljubaj (Мarulie), naraj (Gradie) - i sl.
Оуа crta је poznata i па зјгет prostranstvu u savremenim govorima (u Стој Gori
i drugdje). Ona moze biti izraZena kao ореа ројауа slabljenja zvuroosti kod zvuc-
nЊ suglasnika па kraju гјјеа.

Lako је shvatljiva evolucija kombinacije ћ'О u/: Јаlа mjesto htlala,/atati mjesto
hvatati i sl. (па velikom prostranstvu nase jeziCke teritorije, - vidi kod ћ): suglas-
nicka asimilacija u kojoj је tI od glasa h primal0 frikativnost i mjesto izgovora,
sve u procesu posebnog iscezavanja glasa ћ.
Мiје§anјет altemacije 'о : / moze biti ispoljeno i promjenom tI u / i па ро­
Cetku гјјеа: /uga,/rba (тј. vuga, 'Orba, u govorima С. Gore), /rijes, /rba u istoenoj
Srbiji.
U jednom dijelu stare istocne Hercegovine (ј drugdje) mjesto glasa Ј u sva-
kom polozaju imamo 'О:
Vilip (РШр), Vilotije (Filotije), 'Oes (fes), Sooija (Sojija), 'Vorinta (forinta)i зl·
Na drugoj strani, u govorima, ispred suglasnika ili inace, 'о u mijenjanju
moze alternirati за р:
captjeti, Captat « ca'Otjeti, Cavtat), РШр (ННр), i obmuto: 'Otica (тј.
ptica), ра dalje tvica (u Bosni).
2) U glasovnom obliku ujati od staroga upvati < uрьvаti, upor. poljski
ufac, staropoljski upwac, sloven. upati - јтаН smo izvjesnu vrstu progresivnog
jednacenja ро zvuroosti upJati, ра da1je asimПасiјоm uJ/ati ј, па koncu, saZimanjem
ufati.
3) U pridjevima Ьшо'О, smoko'O (prema Ьш'Оа, smok'Oa) imamo prema osnovi
buk- (jezicki shvacenoj) gradenje pridjeva pomoCu sufiksa -0'0 (ра da1je i izvedene
imenice buko'Oina i sl.).
4) U primjerima zamjenica tipa taka'O, tak'Oa, - takO'O, takO'Oa, - taki, taka
јтато trojak nacin gradenja zamjenickih rijeci, а nе redukciju glasa tI u oblicima
taki, taka.
5) U stranim rijecima starijega porijekla tude и primano је cesto Ьо пазе
tI: Vrbac od Urbas, Vrbanj od Urbanus.

6) Cesto је strano 'о izgovarano kao Ь: birtija, birtas -

prema njemackom Wirt, siIjbok (Schildwache) i sl.
Kako је moglo u starija vremena strano 'о biti primano kзо nase Ь, to па svoj
nacin pokazuje glasovna evolucija geografskog imena Venecija do danasnjeg naseg
izgovora Мlесј:
Venecia - Вьnеtьсi - Ььnеtьсьki (u starijim nasim spomenicima) >
> (dalje) Bneci > (dalje) Mneci (asinu1acijom ьn > тn; ovaj oblik se
nalazi cesto kod pisaca - Divkovie, Posilovie i ш.) > (da1je) Мlесј (оЫroа
pojava тn > ml, - uporedi mnogo : mlogo - u govorima) i sl.) - da-
naSnji glasovni oblik od ХУН vijeka.
7) Dvojstvo izgovora i nасјnа pisanja imamo u slucajevima kad је staro Ыа­
siroo Ь preneseno u nas jezik u novogrckom izgovoru kao 'О' а Ь u oblicima rijeci
smo primali najvise preko latinskog jezika:
196

Vavilon i Babilon, Vizantija i Bizantija, varvari i barbari - аН samo ТеЬа,

simbol (samo и crkvenom smislu simvol), па jednoj, i samo Vasilije, Vlado
- prema novogrckom izgovoru, па drugoj strani.
Nase v mjesto и imamo koji put и tudoj voka1skoj kombinaciji аu ili ги:
Evropa (Europa), Zevs (Zeus), avgust (Augustus);
ро savremenom naCinu pisanja uobicajen је i naporedan oblik:
Zeus, august, Europa (ova rijec samo и znacenju mitoloskog ЫСа).
Ove razlike, usvojene kao ravnopravni pravopisno-fonetski dubleti, ref1ek-
tuju se ј08 i danas kao strogo markirana obiljezja nasih dviju varijanata. АН је
veliki broj primjera, i svakim danom takve oblike pozajm1jujemo, gdje и и ovakvoj
kombinaciji ostaje nepromijenjeno:
augment, eufemizam, neutralan, Кlaudije i sl.
8) Promjena и и v и sHCnoj poziciji poznata је и starom na8em periodu -
ј 08 pre pisanih spomenika, и glasovnoj evoluciji starog instrumentala a-osnova:
zenojQ > zenov (promjena Q и и i gubljenje intervokalnog ј) > zenov
(и najstarijim spomenicima pisano женовь) > zenom (т dobijeno mor-
foloSkim putem, prema imenicama mшkоg roda).
 VI

SUGLASNIK F

Praslovenski jezik nije imao ovog suglasnika; па na§em terenu smo ga dobili
U: stranim rijecima, najvi§e kasnije iz turskog jezika:
e/endija, he/ta, /es, /ratar, fin, je/tin, filozo/ija, finansije i sl.
Kod pravoslavnog zivlja stare grcke rijeci, usvojene preko crkve, iшаlе зи
dvojak izgovor: а) crkveni па/ота i Ь) narodni: navora ili napora. Na toj osnovi se
danas razlikuju mnoga imena i prezimena: Filotijevic i Vilotijevic, Ste/anovic,
Stepanovic i Stevanovic. Zatim,ovaj glas se mogao formirati и rijecima onomato-
pejskog porijekla:
/rktati, /rkati, /uckati i sl.
Као §to и pozajmicama od starina imamo na§e Ь mjesto tudega v (v. gore), tako је
i prema stranom / mogl0 nastati па§е р:
Scepan (grcki ~'t"&fotvo~), Рiliр (qНЛЕ7tot;)i sl.
Ukr§tanj е oblika sa р i sa izvornim / nastal0 ј е otuda §to ј е crkveni izgovor uglavnom
cuvao izvorne oblike, а obicni ljudi su vi§e mijenjali glasovni oblik:
Ste/an i Stepan, Tri/un i Tripun, Faraon i Paraon, /ratar i pratar (оЫспо
и bosanskim govorima), Ra/ail (Ra/ael) i Rapai1 (и bosanskim poveljama
- Рапаил {el, - i sl.
Starog porijekla su takvi izgovori post (Fasten), biskup (staronjemacki bisko!),
pasulj (phasoleus) i sl.
U bosanskim govorima сијешо izgovore:
pildzan (fi1dzan), rap (ra!) i sl.
 VП

GLAS Ј

Oga; glas ;е specifiean i ро пасinи nasta;an;a, - razlicitog pori;ek1a, i ро

razno1ikim zavisnostima izgovora od veze u raznim glasovnim kombinaci;ama.

1) U diftonskoj kombinaclji heterosilabi~kog pololaja

Na;obicni;e n;egovo mjesto nasta;an;a па praslovenskom t1u ;este u diftonzima reda
i u heterosi1abickom pol0zaju:
а) nominativ plurala imenica muskog roda starih i-osnova:
*gostei-es (vokal osnove па ;асет diftonskom stupn;u) > gоstьiе / / gos-
Ще) > gоstьје (gostije, stsl. гостыв /1 ГОСТИЈ8) i sl.;

Ь)u graden;u ri;eci pri1ikom kontakta sa sufiksom vokalskog росеtkз:

*doi- : *doi-t~- > det~, аН *doi-i-ti > dojitij *vei-a-ti > vejati (vijati,
i;ek. - ve;ati, ek.), - upor. *voi-t-ros > vetrъ > vetrь > vetы > vltar
(vjetar, vetar).
Iz polozaja kзо ve-ja-ti, ј је u novom sufiksalnom obliku ве mogl0 prenositi i,
stupajuci u postkonsonantsku pozici;u, posta;ati karakteristicno za graden;e imper-
fektivnih glagola:
roditi : *rOd-iа-ti > ... rad'ati; donositi : *donosiati > dona.fati i 81..
Veza primarnog tematskog vokala -е u prezentskoj osnovi ва prethodnim i dala је
sekundarnu tematsku kombinaci;u -ie (је), uporedi:
*реk-е-sь : *пik-iеsь > ресезь : пiсеsь i sl.
Na зliсап пасinј;е mogl0 nastajati i kao pocetni glas sufiksalnog di;ela u izvedenim
rijecima, i1i u nastavku za ob1ik u promjenljivim rijecima: -iь « -ios) nastavak
za gradenje prisvo;nih pridjeva, isto tako јь za gradenje komparativa, - ја, јо u
inekim imenickim tvorbaтa, - itd.

2) U vokalnoj kombinacij; 8kra~ivaDJe voka1a i

Nije rijedak зlисај nastanka ovog glasa putem skraCivanja glasa i u dodiru
.а vokalom. Takav зlиеај пат је poznat:
а) u vezi за starim ;otovanjem u ob1iku trpnog pridveja glagola за infinitiv-
пот озпоуот па ј:
*позјепь > *поsiепь > пo.fепь
i i зl.
Ь) u vezi sa novim jotovanjem па nasem terenu tipa:
do-iti > dojti > doa; do-idem > dojdem > do4em i .1.
 199

~) Intervokalm razvitak gtasa ј

Jedan od najprirodnijih nacina па koji и izgovoru nastaje ovaj glas jeste и

meduvokalskom polozaju kad је jedan od vokala и dodiru s glasom ј. Na taj паan
smo glas ј dobijaH и skorije vrijeme и govorima poslije gubljenja suglasnika h:
snahi > snai > snaji, prohi > proi > proji (ра otud analogijski snaja,
proja i sl. - dijalekatski izgovor - snаја, streja, medutim proja - knji-
~еvni).

Mo~e se reCi da svaki dodir vokala i sa susjednim vokalom razvija neku vrstu
prelaznog glasaj а, slabijeg ili jaceg izgovora). Takvo sej izgovara и radnom prid-
jevu sa infinitivnom osnovom па ј, nosijo, Ыјо i sl. S druge sttane, danasnje паАе
ј ako је и dodiru sa i и intervokalnom polo~ajи, и narodnom izgovoru toliko је jako
i stabilno koliko ga iziskuje izgovoma potreba od vokala i do sljedeceg vokala, ili
obrnuto, od prethodnog vokala do vokala ј. Obicni izgovori: Ыјо, nosijo, аН kop,
moii i sl. (sa vrl0 slabim ј и prelazu od о do ј, i sa vrl0 jakim izgovorom и prelazu
od i do о).
Ne igra ovdje, dakle, nikakvu ulogu etimolosko ili neetimolosko svojstvo
ovoga glasa. Medutim, пасјп pisanja, gdje vodimo raeuna о etimoloskom svojstvu
ovoga glasa, moze uticati, i treba da utice, па izgovor obrazovanih ljudi da se stvamo
zgovara koji, тојј, аН позјо, vodio (sa neprimjetljivim prelaznim ј, svakako).
Pod ovim:uslovima stvaranja neetimoloskog ј mi zavrsetak -ја и stranim rije-
сјта i izgovaramo kao -јја: historia - historija (i istorija), materija, misterija i зl.

Ро kojej nastal0 па ovaj nacin и intervokalnom polozaju~mogli smo naslijediti

i iz zajedniCkoslovenskog jezika. Neetimolosko ј је naslijedeno и glasovnim oblicima
glagola javiti. U staroslovenskom nalazimo i stariji oblik aviti. Iako зе ovaj slucaj
moze tumaciti i sa nastajanjem proteticnog ј (koje se, kao sto сето vidjeti, и kraj-
пјој liniji svodi па istu osnovu sa intervokalno nastalim), Ысе uvjerljivije da smo
ovo ј mogli dobiti и slozenom glagolu pri-aviti > pfiiaviti > prijaviti, ра da зе
otuda intervokalno ј prenijel0 i и prost glagol, i и ostale slozene.

4) Proteticno ј
Na istoj osnovi па kojoj se dobija intervokalno ј и vezi s vokalom ј, ovaj
ви glas dobijale mnoge rijeci koje su se pocinjale vokalom. Лkо је rijec росјпјаlа
vokalom i ili ь « i), onda ј е и sintagmi (izgovor и sandhiju) cest dodir sa zavrsnim
vokalom prethodne rijeci izazivao izgovor glasa ј, - ili ako se prethodna rijec za-
vr§avala glasom ј, onda је izgovorni prelaz do та kog pocetnog vokala sljedece
rijeCi isto tako stvarao glasj(kao kad izgovaramo: ја i оп = ја Н-оп i sl.). Iz takvog
polozaja зи takvo neetimolosko ј па praslovenskom terenu mnoge rijeci роniјеlе
i uevrstile ga kao svoj stalan sastavni dio. Prirodno је da su mnoge od njih mogle
imati i dvojaki izgovor - sa protetiCnimj ili bez njega; neke su sa jednim od dvaju
izgovora mogle biti karakteristicne za sire i1i uze dijalekatske skupine, i tome slicno.
1. U ропеkiш primjerima rijeci за praslovenskim proteticnim ј rasclanji-
vanjem glasovnih oblika и porodici srodnih rijeci mozemo lako doCi do izvomog
stanja osnove bez proteticnog ј. Na primjer, glasovnim оыiјтаa staroslovenskog
j~ti : imQ odgovara izvorno *imti : *imQ (> *ibmti : *ibmo > j~ti : imQ
ПЬ > ј), аЩи slozenom gl., gdje пета glasaj imamo odnos: vъz~ti : vъzьmQ
« *vbzbmti : vъzbmQ) > uzeti : uzтem.
200

Tako i odnos:
jutro : sutra (od soutra < sъ utra, slozenica od prijed10ga i genitiva os-
novne јmепјсе) pokazuje izvorno utro, *ustro « *austro i sl.);
danasnji zapadniji izgovori sиета - regularno fonetski - i sjutra - analogijski
- funkcionBu naporedo. То znaci da se iz osnovne rijeci ј proteticno mogl0 апа-
10gijskim putem prenositi i u slozenu rijec.
Kako svako proteticno ј пјје bilo svojina citave praslovenske zajednice, mote
Нјеро pokazati primjer:
аgn~-аgщ;tаiјаgп~ -~ta, - agnbcb, jagnbcb u stsl.; јаgnје - u sh.j
ир. ruski ягненок-ягненка , ceski јеЬпе, роlј. jagni~ (lat. agnus).
2. Staroslovenski је јmао oblik liспе zamjenice аzъ, а ostali slovenski jezici
vecinom su ропјјеli oblik sa proteticnim ј : ја (jaz, dijalekt.), а prema indoevrop-
skom obliku nastanak samoga ја - moze se protumaciti najsigurnije samo u vezi
sa proteticnim ј Ш:
*eg'(h)on > еzъ > ёzъ (du1jenje kratkog е nasta10 па neki пасјп апаlо­
gijom, mozda pod uticajem Еи [> еу] > iёzъ > jazb (upor. staroindijski
аЬam, avest. az~m, lit. ев (esz), ав (asz), grcki ~"yЫ, 1at. ego).

(G1asovna a1ternacija az је mogla rezultirati iz naporedne upotrebe јаzь - еzь, по gla-

sovna kombinacija starijeg i m1adeg izgovora, а1ј је moglo biti i iSёеzavапја ргоtеtiёпоgј).S

з. Pras10venska dijalekatska razlika ogleda se u citavoj grupi rijeci koju је

ruski izgovor nas1ijedio u obliku sa pocetnim о, а ostali slovenski jezici su ih ро-
nijeli sa proteticnim ј: -
sh. jesen, polj. jesien, с. jesen, ruski осецъ « *osenis > iosenb > је­
senb); sh. јеlеп, роlј. јеlеп, с. jelen, ruski оленъ (uporedi lit. elnis) - itd.
Sve razlike ruskog pocetnog о i је u drugim slovenskim jezicima пе moraju
biti iste prirode: odnos 6зеро, оленъ (ruski) : jezero, jelen (sh.), kako pokazuje
litvanski ezeras (= ezeras), elnis, moze pocivati па starijim razlikama prijevojnog
stupnja osnovnog vokala.

5) ј indoevropskog porijekla
Rjede је u slovenskim rijecima pocetno i naslijedeno iz praindoevropskog
;ezika, а ako је takvo, опо moze, opet, biti dvojako:
а) а) osnova indoevropske zamjenice is jav1ja se u obliku је-/јо-, ј-:
staroindijski yds (= jas, od je-s), grcki 1)(; (= hOS, (indoevropsko i u grc-
kom daje spiritus asper), litavski jis- (genitiv) јо, staroslovenski i(ze),
- i od *јъз, sa razvijenim protetiCnim ј - jego i dalje (за indoevropskim
i i osnovom па stupnju ie-);

1 О ргоtetiaшn 80nantima f} јј - nastajanje i izgovor - vidi - posebno јов - u odjeljku

о glasu f}.
I Uporedi i kod Мeille(t)a (SlCm, str. 452): koliko је о sluёaju prsl. evolucije od *egho(m)
(uporediti 8tind. аыim) do stsl. azъ teiko naа uvjerljivo ђеilenје: ..La lоngue initia1e. etant propre
au slave. ne ве laisse expUquer que par hypotblse& incertaine8".
 201

Ь) iz indoevropskog vodi porijek1o jedne vrste pocetnoj i и rijeci јиЬа «*јиА'а

baltslov., vidi gore pod h), litavski jusze (= јизе), staroindijski уиз -
уизат (у = ј), latinski jiis, grcki ~ij(L7I (kisel0 tijesto).

U grckom ј eziku posebna vrsta zvucnog afrikata prema ј и ostalim indoev-

ropskim jezicima, - pokazuje posebno porijekl0 jednog kasnijeg glasa ј (mozda
је taj afrikatni palatalni glas, ро izgovoru, otpri1ike, dz', nastajao и sandhiju);
takvo pocetno ј је Ыlо i и starom glasovnom obliku imenice
igo (jaram) < ibgo < iъgо, - и stind. yugam, lat. jugum, grcki ~uy6v
(diiigon).
с) Predslovenskoga staroga porijek1a је pocetno ј i и starom pridjevu јипъ
- mlad-, i izvedenim rijeCima junostb, јипъсъ, junakb, - upor. litavski jaunas
(mlad), jaunikis (mladozenja).

6) Stapanje konsonanta s proteticnim ј

Pocetno ј se mogl0, stapajuCi se s njim, vezati za izgovor zavrsnog suglasnika

iz prethodne (prokliticke) rijeci, i odatle se mogao prenositi nov glasovni oblik
rijeCi sa pocetnim suglasnikom kao rezultatom starog ј otovanjа. Izrazit primjer
za tu pojavu imamo и prijedloskim ob1icima stare demonstrativne zamjenice i(ze),
ja(ze), je(ze):
*kon iego > *konjego (= *ko nego) i sl., odatle i otъ njego, kъ nјети i sl.
Stvoren је odnos besprijedloskih i prijedloskih ob1ika, kakav је vladao и
staroslovenskom jeziku:
jego, јети i sl.: otъ njego, kъ nјети i sl.
Tako је i iz prijedloskih konstrukcija vъn ldra, vъn ldгеhъ dobijen izgovor
vъ nedra, vo nedгеhъ, а odatle nedra (njedra, nedra) - spajanje sa proteticnim ј
(и staroslovenskom јоз postoji oblik bez п pocetnog: Mrъ tvоihъ - Sinajski ps.,
ир. i и cakavskom nadra).

7) Izgovor proteticnog ј ispred е

U mnogim rijecima slovenski jezici su ucvrstili izgovor proteticnog ј, kao

npr. и prezentu glagola
jesmb - jesi i dalje < *es-mi - *es-si, - i dalje.
Ko1iko јеј bilo izrazito ро izgovoru kad se nalazilo ispred е, moze se postaviti
pitanje, kad se zna: и Cirilovoj azbuci и prvo vrijeme (и glagoljici) nije bilo posebnog
znaka za izgovor је : l је sluZilo za оЬје vrijednosti: i l ije, аН kasnija kombinovana
grafija (и cirilici) pokazuje da је i па makedonskom staroslovenskom tlu izgovor
ovoga glasa ovdje postojao.

8) Alternacije proteticnog ј ui 'lI

U ponekim rijecima su se mog1i ukrstati glasovni obHci sa proteticnimj ili v:
staroslovenskom obliku јаје « *aie) odgovara: sh. јаје, slov. јајсе, рођ.
jajko, ruski јајсо, аН ceski 'lIejce - od vojce).
U srpskohrvatskom imamo prema cakavskom japno stokavski izgovor 'lIapno.
 202

9) Ijekavsko ј

Poseban паап и nastajanju glasaj и павет jeziku jeste и ijekavskim zamjenama

glasa е. Od diftonske vrijednosti iii > ie i sl. razvijao se и dugom slogu potpuniji
diftong ie da se, па koncu, jednoslozna diftonSka vrijednost и dugim slogovima
razbi;e и dvosloznu sa glasomj kao prelaznim od izgovora vokala i do е, i sa tolikom
јаCinот kolika је potrebna da se и takvoj poziciji dobije intervokalni konsonant
prelazne prirode: rijeka, Ыјеli i sl.; а и kratkom slogu је prvi diftonSki dio suZava-
п;ет svoga izgovora neposredno supstituisan glasom ј, punog konsonantskog iz-
govora.

10) RedukciJe i saiimanJa

Od tri poloZaja koja је mogao imati glas ј
а) predvokalski па росеtШ ri;eci,
Ь) postkonsonantski i predkosonantski ј, па koncu,
с) intervokalni, и sredini rijeCi:
а) Ova; glas, varijabilan ро ;acini izgovora (prema tome i ne;ednako
stabilan), Ьо poseban glas na;evrsce se drZao па pocetku rijeci.
Ь) Sudbina n;egova и postkonsonantskomipredkonsonantskompoloza;u vec
пат; е dobro poznata, kako se glas sacuvao i kako se ona ocitovala u procesima
ј otovanjа.

Stapanje sa prethodnim suglasnikom (njegov postkonsonantski polozaj)

ne mora svjedociti о njegovo; labilnosti izgovora koliko to moze biti jacina prema
cijoj se asimilacionoj snazi mogao povinovati prethodni konsonant, sto se па prvome
mjestu ogleda и pom;eranju m;esta za izgovor citave glasovne kombinacije.
с) Njegova labilnost izgovora и intervokalnom polozaju, i јаЬ zavisnost
od prirode susjednih vokala, ocitovala se и dobroj mjeri и vidu brojnih redukcija.
Vec odavno starosl0venski' imperfekat niје imao intervokalnog ј и оыiјтаa
ресааћъ, vidеаhъ i sl. « *реСајаћъ, *vidејаhъ i sl.),
kako mozemo pretpostaviti - ;аћъ Ьо konacan formantski dio и uoblicavanju
slovenskog imperfekta,
ј, isto tako, pored starijih оыika и slozenoj pridjevsko-zamjenickoj promjeni:
dobrajego, novajego, dobrujemu, novujemu i sl.
staroslovenski је dobio vec и dobroj mjeri zastupljeno dobraago itd., uslovljeno
redukci;om intervokalnog ј.
Na terenu srpskohrvatskog jezika proces redukcija intervokalnog ј odrazio
ае u mnogim kategorijama oblika, i uslovio mnoge dalje promjene - азјшilасјја,
vokalskih sazimanja, i tako slicno. Najteze se ј moze drzati izmedu vokala istoga
izgovora. Staro jej~, пјеј~ lakSe se mogl0 drzati и рипот izgovoru dok је postojala
razlika izmedu е i ~. Kasnije је doslo do redukcije gIasa ј i do sazimanja dvaju е,
itd. Rano gubljenje intervokalnogj usloviIo је i gIasovnu promjenu и instrumentalu
singulara imenica starih -а, -ја -osnova:
zenojQ > *zenQQ> zenou > zenov (odatle analogijski zenom, ХIII vijek)·
Zamjenicki oblici шоја, tvoja sveli su se odavno па oblike та, tfJa u zapadnijim
naOim govorima (те, tve < шое, tvoe < шоје, tvoje - и zavisnim padeZima).
 203

~visni pade* mojega, tvojega, kojega i dal;e, zadrh1i зи intervokalno ј јоз i u

knjiZevnom izgovoru, vise kзо arhaicniji oblici pored novijih moga, tvoga, koga
« moega < mojega i dalje).
Ima nasih govora koji u mnogim роl0Zзјiша ispred vokala (ispred е) i izmedu
vokala redovno gube glas ј:
едап, esam - i зl.
1 gubljenje pocetnog ј зе za5niva па njegovoj redukciji u intervokalnom роl0-
ији: esam - pod иасајет пје5ат (nijesam), edan : niedan (nijedan) i 51., Зtо
pokazuje njegova Cvr5tina izgovora u rijecima kзо јеlеп, jesen i 51.

N а kraju i и sredini тјјеВ:

ј је mog1o naei 5е па паји rijeci
1) u 5tarim pozicijama РО5lijе gubljenja polugla5a:
*mоi-јъ, *tvоi-јь > тојь > тој, tvoj i 51., i
2) kad је iza njega krajnji vokal ј, 5azimajuei 5е 5 njim, iscezao (upravo, ва
njim 5е 5topio, preno5eci kvantitet па prethodni vokal):
kroi-i > kroji > kroj - imperativ prema krojiti - i 51.
РО5lijе gubljenja polugla5a mogao је nastupiti i njegov pretkonsonantski
роl0Zзј u 5redini rijeci - ара zmijski - i sl.
Kako 5е g1a5 ј tesko odrzava u izgovoru izmedu vokala iste vrijedno5ti ро
Ьојј, prirodno је sto 5е оЫсап izgovor komparativa па -iji svodi па -i:
stari, novi, krvavi (narodni izgovor mjesto knjizevnog stariji, noviji, kr-
vaviji);
Ш u prisvojnim pridjevima па -јјјn:
sudin, popadin (mjesto sudijin, popadijin) i 5Ј.,
i u deminutivu: u deminutivnim imenicama па -јјјса:
kutica, сеиса, tepsica (kutijica, ce1ijica, tep5ijica) i 51.;
u zamjenickim oblicima:
сј, песј, nici (ciji, neciji, niciji);
ili samo iza vokala i
1) па паји rijeci:
kri, ubi, popi (mjesto krij, иЫј, popij) i 51.,
2) u sredini rijeci:
krite, ubite, popite (krijte, ubijte, popijte) i sl., istoriski, spahiski (тјезtо
istorijski, spahijski prema istorija, spahija) i 81.

Pravopisna рrаvПа za IшЈizеvni izgovor

Ovakva priroda glasa ј kakvu smo је ovdje mogli predstaviti, ро пеstзЫl­
nosti njegovoj, izuzetnoj ро varijabilnosti izgovora, пе moze omogueiti d051jedno
5provodenje osnovnog principa naseg fonetskog pravopisa, koji ве za5niva па za-
konitosti: da se rijeci pisu onako kakav је njihov glasovni sastav u izgovoru, а пе
ро bliZem i1i daljem porijek1u. Zato pi5anje (i prema tome uglavnom usk1aden
izgovor obrazovanih ljudi) g1asa, - odnosno 510va ј, iziskuje posebno poglavlje
u pravopisnim рrsvШmа. аоз od Vukove reforme naseg pravopisa Ыl0 је umnogome
kolebanja i u pravopisnim propisima i u praksi pisanja). Ро поујјiш pravopisnim
propisima:
204

а) glas ј se uvijek pise и rijecima gdje etimoloski postoji od starina, bez оЬ­
zira kako njegov izgovor moze zavisiti cds usjednih glasova и intervokalncm ро-
10Zзји:
koji, kojega, оЬојјса (оЬоје), zadojiti (zadajati), dvojica, dvojiti, kalajisati
(kalaj), izdajica (izdaja), gujin (guja), Grujo - Grujic i sl.;
Ь) prema tome, i izmedu dvaju ј:
1) и deminutivnim imenicama prema osnovi па -јј: kutijica, rakijica, saksi-
јјса (koji posebni izuzetak пасј се se и pravopisnom rjecniku);
2) и komparativu па -јјј:
noviji, stariii, bogatiji;
3) и zamjenicama Ciji i slozenicama:
neciji, kojeciji, svaCiji i sl.;
4) иprisvojnim pridjevima prema imenicama па -јја:
I1ijin, sudijin, spahijin, pustahijin i sl.;
с) prema domacim rijecima i oblicima па јја, gdje ј i etimoloski postoji,
i еије se и рunот izgovoru, pisu se i pozajm1jene rijeci sa izvornim zavrsetkom -ја:
zmija, Srbija, inadZija, svacija i sI. - tako i:
historija, terapija, апотаНја - itd.;
iz nominativa ulazi u sve padezne obIike, и Ыl0 kome intervokalnom pol0zaju:
historija, historijom, historije, historiji i sl.;
d) u prezimenima gradenim prema јтепјсата ovakvog zavrsetka ј је izmedu
dva i potpuno iscezl0:
ШС, Terzic, Popadic i sl., -
(rjede se nalazi i koje prezime и nesazetom obliku: I1iјјс i sl.);
е) u pridjevima izvedenim od imenica па јја nastavkom -ski ј ostaje, iako
ти и ovoj poziciji, izmedu i i suglasnika moze biti samo slabiji izgovor:
komSijski, istorijski, spahijski i sl.
(и ranijim pravopisnim pravilima је vladala neujednacenost и nacinu pisanja ove
pravopisne kategorije: ро beogradskim pravilima Ыlа su dopuStena оЬа паСјпа
pisanja - komSiski i komsijski; pisal0 se gotovo redovno и posljednje vrijeme па
prvi nacin, а ро zagrebackim samo sa ј - komsijski);
f) апаlоgnо imenicama па јја, gdje se ј и stranim rijecima pise ро роlоZзји
izmedu а i ј, redovno se рјзе ovaj glas i и unutrasnjim slogovima, tako i izmedu
iiu;iie:
dijalekat, dijaverza; higijena, hijerarhija; magnezijum (Ш magnezij) -
magnezija, trijumf, trijumvirat; (domace rijeci i starije pozajmice): povi-
јша, pijuk, spijun i sl.;
od ovoga se izuzimaju slozene rijeci:
prianjati (prema prionuti od prilnuti < priILpnQti), iako, arhiepiskop,
antiamericki i sI.;
g) izmedu е i а (dolazi samo u pozajmljenim rijeCima) ј se рјзе samo и slogu
па kraju rijeci и nominativu singulara zenskog roda:
ideja, matineja i sl.,
ali:
 205

kupea (prema kupe, genitiv singulara), defilea (defile), idealan i зl.;

h) nije mjesto ovom suglasniku izmedu i i о ni и domaCim пј и stranim ri-
jeCima:
prionuti, позјо, vidio, radionica, dioba, biologija, пасјопаlап, stadion,
biblioteka, radio, studio, studiozan, pretenciozan i зl.;
kod imenica tipa radio, studio и zavisnim padezima ј dolazi ро polozaju izmedu
i - а, i - и:
radija, studija, radiju, studiju, аН radiom, studiom;
i) ako је i па drugom mjestu od dvaju vokala, onda glasu ј пета mjesta
пј ро porijeklu пј ро izgovoru:
zaista, doimati зе, neimar, heroizam (prema heroj), kais, seiz i sl.;
озјт ako ти је tu mjesto ро etimoloskoj gradi rijeci (vidi gore):
tajiti, krojiti, Рејјс (Рејо) i зl.; .
ј) и kategorijama prisvojnih pridjeva, i ро nacinu njihova gradenja i ро оЫс­
пот izgovoru, ј зе moze javljati ili
1) и postkonsonantskom роl0Zзји:
kozji, разјј, bozji, vucji, djecji (decji), covjecji (covecji), kokosji i зl.,
ili
Ь) и intervokalnom polozaju izmedu dvaju ј:
koziji, pasiji, boziji, vuCiji, djeciji, covjeciji, kokosz}"i - i зl.;
(zasada su utvrdeni Ьо pravilni i јеdan i drugi glascivni oblik; ро ranijim pravopisnim pravi1ima
u zagreba&om podru~u Ыо је dopwten saтo prvi na~in pisanja, а u beogradskom i jedan i drugi);
ovi pridjevi su se g1asovno razvija1i sli~no razvoju rednog broja tretbji i dija1ekatskog prid-
jeva velji (vidi novije jotovanje):
*Ьоgь-јi - Ьоgьја - Ьоgьје > Ьо:lьјi - Ьо:lьја ... > bo:li - bo:lja - bo:lje > bo:lji -
bo:lja - bo:lje
(ana1ogijsko ujedna~avanje oblika putem uno§enja g1asa ј i u muski rod), - па jednoj strani, ј,
na drugoj:
boziji, bozija, bozije
(јо§ јednо ujednaQvanje unolenjem prvobltnog i iz mu§kog u zenski i srednji rod, па drugoj 8trani).

k) па ovaj пасin је nastala mogucnost postpozitivnog dodira glasa ј за pret-

hodnim palatalnim suglasnikom, koji јоз јтато, pod зНспјт uslovima stvoren,
и instrumentalu singulara imenica zenskog roda за palatalnim suglasnikom па kraju
и nominativu singulara:
rec - recju (rijec - rije~;u), raskos - raskosju, srz - srZju - pored
rijeci, raskosi, srzi) i зl.,
аН зе ј nije mogl0 odrzati iza palatalnog mekog suglasnika:
cad - cadu, пос - поси, тос - mоси i sl.;
1) па nekakav, nedovoljno оЬјазпјеп nacin, ovaj glas зе и ропеkiш пазјт
govorima infiltrirao и glasovne oblike brojeva 11-19: dvanajest, cetrnajest i зl.;
ni etimoloski пј ро glasovnoj poziciji - izmedu а i е (bez dodira за i пета и пазет
оЫспот govoru novog vokala ј) - пета ovdje mjesta glasu ј, ра, prema tome,
to зи sasvim provincijalni izgovori;
т) о pravilima za izgovor i pisanje ovoga glasa и kratkim zamjenama glasa
е iza r vidi u odjeljku о glasu jat.
 VIII

ЈВDNЛСВNЈЛ SUGLASNIKA
Suglasnici se u medusobnom dodiru prilagodava;u ро izgovoru, tako da svaki
izgovor suglasnika u sastavu ri;eci zavisi od poloZa;a ko;i оп ima u sus;edstvu sa
drugim glasovima. U dodiru sa vokalima оЫспо modifikovan;e suglasnika ide u
smislu pomjeranja mjesta, а ta promjena mjesta uslovljava i izvjesnu promjenu
u пасшu izgovora. Medutim, mnogo је ;aci uticaj suglasnika па suglasnik da ти
ogranici опа; na;obicni;i izgovor kojim оп kao takav izaziva auditivnu predodZtu
u па§о; svi;esti. Suglasnik u dodiru sa suglasnikom ;е sklon пе samo da mi;enja
m;esto nego i da u ;асо; m;eri modifiku;e i nacin izgovora, prema сети se, опо
§to је na;va~ni;e uociti, ogranicava n;egov izgovor potpunog glasa svoje vrste.
U raznolikim ni;ansama izgovorne vri;ednosti ;ednog suglasnika (§to иорсе vri-
;edi za sve promjene u izgovoru glasova) potpun prelaz u izgovor drugoga suglas-
nika do~ivl;avamo od onog momenta kad se potpuno promi;eni njegova auditivna
predodZba (akusticka slika) i kad dobi;emo auditivnu predodzbu drugoga (ро iz-
vjesnim osobinama пјети srodnoga) suglasnika (kvalitativni skok). U ovim pro-
cesima mogu postojati i znatne razlike izmedu Jonetske (fiziolo§ko-akusticki то­
menti) i Jonoloske vrijednosti (~ta osjecamo pri njegovu izgovoru) promijenjenog
glasa. U suglasnickoj kombinaciji, razunljivo је, stabilniji је izgovor u postpozitiv-
пот suglasnickom poloza;u, dok је оп u prepozitivnoj poziciji оЫспо па udaru
promjene, to znaci, оЫспо se prilagodava prethodni suglasnik prema sl;edecem.

1.
U prilagodavanju ро m;estu i nacinu izgovora na;vi~e sklonosti za promjene
pokazuju:
а) zubni stru;ni suglasnici s i z, i sa n;ima velarno h - ispred palatalnih
suglasnika;
Ь) nazalni suglasnici п i т - U pomjeran;u ispred labi;alnih (п) ili velarnih
(т) suglasnika ili palatalnog lj (п);
с) dolaze u obzir i po;edinacna ;ednacenja.

а) Jedna~enja suglasnika s, z, i h
Као stalna pojava, cim se stvore uslovi za dodir strujnih s, z, h sa sl;edeCim
palatalnim suglasnikom, pom;eran;em u palatalnu zonu ovi suglasnici se mi;enjaju
u palatalne tipa Ј, z, Ј; to ;е bilo karakteristicno i za praslovensku ероЬи, to ;е ta-
kode karakteristiCno i za ероЬи posebnog razvitka srpskohrvatskog jezika.
 207

1) Praslovenskoj eposi ро tipu pripadaju promjene u danasnjim kategorijama:

iskati : iftem. mozak (od mozgь) : mozdani. pomisliti : роmЩiаti. raz-
mjestiti : razmjeftati. izmisliti : izmiSljen. objasniti : оЬјаSnјеп. drhtati :
: dr.fcem i зl. (vidi gore о jotovanjima i palatalizacijama).
2) Kroz розеЬап razvitak је prolazila glasovna kombinacija kt. dok зто dobili
danasnji dijalekatski izgovor .fci• .fcer• .fceri i зl .• gdje зе ref1ektuje јеdnе vrste mije-
пјапје k u ћ. ра onda h u .f:
*dъkti - *dъktеrе i dalje > *dъkt'i > *dъtсi (-*k't'i > ci u srpskohrvat-
skom) - *dъktere > *dbci - *dbktere > *dci - *dktere (poslije gub-
lјепја poluglasa) > *tci - *tktere (јеdnасепје ро zvucnosti) > ci -
*ktere (disimilaciona redukcija glasa Е. - oblik ci imamo u dijalektima) > kci
- kceri (k iz zavisnih padeza ulazi i u nominativ singulara. а с iz nomina-
tiva ulazi u zavisne padeze kao supstitucija izvornog с); ili (drugi raz-
vitak) > hci. hceri (eksplozivno k зlаЫ i mijenja se u ћ. to је mogl0 biti
па stepenu pozajmljivanja glasa k u nominativu - kci > hci i зl.) > sci.
sceri (jednacenje glasa h prema palatalnom suglasniku).
Proces jednacenja se odigrao па пазет dijalekatskom terenu. аН оп dosljedno
pokazuje nastavak praslovenskih glasovnih pojava.
З) Као sto znamo. dodir ovih strujnih glasova (s. z. ћ) па паз"еm terenu mogao
је biti uslovljen gubljenjem poluglasa. i kasnije ј otovanjет - novijim ili najnovijim.
АН i bez jotovanja dodir prethodnog strujnog glasa mogao је biti neposredno розlijе
iscezavanja poluglasa u prefiksima ispred osnovnih rijeci koje su pocinjale pras1c-
venskim palatalnim glasom u osnovnim rijecima:
*sъlаti : *sъliеSь. роsъlаti : роsъliеsь > sblati : sbl'esb. posblati : роsыlesьь
(пазе izjednacavanje poluglasa) > slati : заlјез (poluglas u prezentu u
jakom polozaju - pod akcentom u prvom slogu dvoslozne rijeci). аН
poslati : posl' ез (poluglas u slabom polozaju iscezao - akcenat па prefiksu)
> poslati : роЩез (паз proces - jednacenje ро mjestu izgovora). ра pod
uticajem slozenog glagola i odnos slati : .faljes u prostom glagolu (odat1e
daljim јеdnасепјет i slati• .fljes - naporedo sa slati : .faljes. i poslati : ро­
lаlјез - naporedo sa primarnim poslati : роЗlјеЗ).
Uko1iko su prefiksi ima1i poluglas па kraju. bilo izvorni. Ыl0 vecinom da su
ga analogijski doW1i (оЬ : оЬъ. iz : izъ i зl.). izgovori tipa Ucasiti. Uceprkati.
Uetati i sl.. pripadaju ovom vremenu i nacinu promjena.
4) Kasni;a su jednacen;a оуе iste vrste za ko;a su stvoreni uslovi procesom
novijeg jotovanja:
listbje > lшје > lisce > lUСе. grozdbje > grozdje > grozde > groZde.
kostbjQ > kostju > kosCu > ko.feu. mъislьјQ > mislju > misl'u > misl'u.
i sliCno.
Uslovi za jednacenja ove prirode stvoreni su i u procesima najnovijeg јо­
tovanja:
snijeg : snjegovi > snijeg : fujegovi Спј = п). ht;eti > hceti > lceti i sl .•
аН su svi ovakvi glasovni oblici ostaH van knjiZevnog jezika kao dijalekatski.
5) Knjize'lJni оЫјсј. ро odnosu prema ovim pojavama u nvom narodnom
govoru. imaju poneka odstupanja. kao sto ih ima. vidjecemo. i u jednacenju ро
zvucnosti. Zato је potrebno i ovdje formulisati jednacenja suglasnika s ili z u smislu
utvrdenih pravopisnih pravila:
 208

1.

Лkо se suglasnici s i z nadu ispred prednjopencanih suglasnika (d, С, с, dz,

lј, пј), oni se mijenjaju u strujne персапе 1 ili z:
IiSсе, gorZde, ko1cu, mШјu i sl.
Ako se u ovakvom slucaju nadu suglasnici nejednaki ро zvucnosti, onda
ovom jednacenju ро mjestu obrazovanja, prethodi jednacenje ро zvuCnosti:
izcupati > iscupati > iscupati i sl.
Ako se s ili z nade ispred 1 ili z,onda poslije jednacenja nastaje stapanje
udvojenog glasa:
izzivjeti > izzivjeti > izivjeti, iz1etati > issetati > Шеtаti > iSetati i sl.

2.
Od pravila datog za promjenu s i z u ovom polozaju imamo dva odstupanja:
а)u prefiksu raz i iz пе mijenja se z ispred lj i nј:
razljutiti, izljubiti, iznjihati i sl.;
Ь) s i z se пе mijenjaju ni ispred prednjonepeanog suglasnika koji је u ije-
kavskom izgovoru postao stapanjem suglasnika п ili 1 sa glasom ј od jat-a (и krat-
kom slogu је):
snjezan (ekavski snezan), bjesnjeti (ekavski besneti), bezljeban i sl.
U оЫспот govornom, narodnom jeziku suglasnici s i z i и ovom polozaju
se jednace: izljubiti, Snjezan i sl., аН је pravopisna tradicija utvrdila oblike bez
jednacenja. Nacin pisanja, naravno, utice па izgovor, tako da obrazovani ljudi i
izgovaraju ove glasovne oblike onako kako se oni i pisu.
Pravilo Ы se mogl0 i па ovaj паСјп formulisati:

3.
Suglasnici s i1i z, ako se nadu ispred prednjonegcanih suglasnika, d, с, с,
dz,1, z (to znaci osim lј, nј,ј), шiјепјаји se uvijek и prednjonepcane suglasnike
1 ili z, а ispred suglasnika lј i1i nј пе mijenjaju se samo и dva slucaja:
а) и prefiksima raz i iz i
Ь)ispred pomenutih suglasnika kad su oni и ijekavskom govoru nastali
putem najnovijeg jotovanja.
Razumljivo је da ispred palatalnog suglasnika ј, gdje пета jotovanja, пета
ni jednacenja: razjediniti, klasje itd., isto tako је razumljivo sazimanje novonastalog
1 i z sa s i z, ispred kojih su па pokazani nacin nastali.

Ь) jednacenja suglasnika п i т.

1. Pomjeranju mjesta izgovora је podlozan i suglasnik п kada ве nade ispred

labijalnih suglasnika р ili Ь. Dvije glasovne eksplozije па bliskom odstojanju, kao
!to su alveolama zona (za suglasnik п) i usnena(za suglasnike р i Ь), nisu пајро­
godnije za lak izgovor suglasnicke kombinacije, iako glas п, kao sonant, јта i svoju
slobodnu, повпи struju. Zato је prirodno sto п ispred р i Ь dobija mjesto za izgovor
glasa т, i stvarno se mijenja и taj glas. ZadrzavajuCi nosnu struju (koja је zajednicka
i glasu п i glasu т), kombinaciJa nЬ i sl. па ova) nacin upro§~ava lzgovor dviju ek-
splozija, tim sto se па prost nаБn kombinuju u izgo\'oru mЬ; implozija (momenat
zatval'anja vazdu§ne struje) sa nosnom strujom + eksplozija glasa р (odnosno Ь).
Na ovaj nacin se, mjesto dviju implozija, i gotovo dviju eksplozija, javlja samojedna
implozija (и smislu prethodnog glasa) i jedna eksplozija (и smislu sljedeceg glasa).
Ovako и оЫсnот izgovoru svaka kombinacija nЬ, odnosno пр, prolazi kroz ovaj
proces jednacenja. Medutim, ovdje su pravopisna pravila i tradicija pisanja unijela
ogranicenja za knjizevni jezik. Postojale su razlike и beogradskim i zagrebackim
pravilima (stambeni - zagrebacki nacin, а stanbeni - sa dopu§tenim i stambeni,
inace dosta neujednaceno, ро Belicevu Pravopisu). Razumljivo је da osnovnom
(fonetskom) principu odgovaraju glasovni oblici sa jednacenjem, kako se to сије
i и izgovoru. 1 najnovije rje§enje је dato и tom duhu, аН sa ogranicenjem samo па
proste rijeCi, а и slozenim је zadrzan oblik bez jednacenja. Poseban postupak sa
slozenim rijecima moze imati svoga opravdanja tim sto је и slozenoj rijeci, sa pauzom
izmedu nјеnЉ sastavnih dijelova, lak§e ро zvucnoj vrijednosti osjetiti izgovor
izvornog glasa.
Pravopisno pravilo za ovaj slucaj moze biti ovako formulisano:
Ako se zиbnj suglasnik (sonant) п nade ispred иsnenос р ili Ь, onda se
а) u prostim iZ'Vedenim rijecima mјјеnја u nјети srodan иsnenј suglasnik т:
stanbeni > stambeni, zelenbac > zelembac, Cinbenik > cimbenik i sl.;
Ь) ali u slozenim тјјесјmа п se nе mјјenја:
jedanput, crvenperka, stranputica i sl.
2а. Na nacin slican suglasniku п ispred lаЫјаlnЉ suglasnika р i Ь, и оЫсnот
govoru cesto se pomjera labijalni suglasnik т kad se nade ispred velarnog k. Prema
slama и izvedenoj rijeci slamka cest је izgovor slanka (eksplozija glasa п sa nazalnom
strujom koja и dobroj mjeri nazalizuje i prethodi vokal slllnka). Tako сето u ро­
nekim govorima cesto cuti: monka « momka), krnka « krmka) i sl. Medutim,
таnје stvarne potrebe za olak§avanje izgovora ima ovakvo jednacenje kombinacije
mk, jer se оnа moze izgovoriti samo sa jednom, gotovo slivenom, implozijom (glasa
т) i sa eksplozijama lako i dovoljno razdvojenim, tako da se lako razgranice slo-
govi. Zato и mnogim govorima i nета ove promjene.
2Ь. Kad se suglasnik п nade ispred lj (to biva u dodiru 8а sufiksom -ljiv),
оЫсnо se jednaci ро mjestu i nacinu izgovora:
hranljiv, hraпljivost > hranljiv, hran{iivost, zbunljiv > zbun(jiv i 81.
Iako Ы, prema najobicnijem izgovoru, bilo dosta opravdanja da se pise hranj-
ljiv (gotovo koliko i za primjere tipa zelembac), ipak pravopisna pravila jos nе do-
puStaju drukcije pisanje nego hranljiv i sl.

2.

JedDa~eDje suglasnika ро zvu~Dosti

а)

Ро zvucnosti se suglasnici dijele па Z'Vucne i beZ'Vucne (mukle). Ova podjela

је uslo'Vljena treperenjem tzv. glasnih zica ili odsustvom toga treperenja pri njihovu
izgovoru.' То znaci: ovaj glasovni organ pri prolazu vazdusne struje ostaje pasivan
 21О

pri izgovoru (bezvucni suglasnici: р, f, t, с, з, С, с, k, Ь) ili treperi (zvucni -

pravi suglasnici: Ь, d, z, dz, d, g; svi sonanti [sa jacim treperenjem]: ј, r, lј,
т, v, п, пј; i svi vokali [sa visokim stepenom treptaja]). Nema prepreka и izgovoru
ako se prelazi od bezvucnog konsonanta па izgovor sonanta: sva, !ljiva i sl. (ako пе
nastaju smetnje ро nacinu izgovora), а јоз тапје kad је и pitanju izgovor bezvuCnog
konsonanta ispred vokala ili iza njega. АН ako se nadu и neposrednom kontaktu
dva р r а v а suglasnika razlicita ро zvucnosti, опј se т о r а ј и adaptirati
jedan prema drugom, zato sto је teSko prekinuti treperenje gl. zica (i vibracije
vаzdизпе struj е) kad se и lапси glasova prelazi od zvucnog do bezvuCnog suglasnika,
ili obratno: tезkо ј е da se uspostavi bezvucnost pri prelazu od bezvucnog do zvuCnog
konsonanta. Stoga se kзо najprirodnija pojava adaptacije zvucne javlja и ј е d п а­
с а v а п ј е р о z v и с п о s t i, i to dominira drugi od dvaju glasova razliCitih
и tom pogledu (vrabac - vrapca i sl.). Izuzetne supojavedaovojednacenjebude
regresivno (jednacenje и korist prvoga suglasnika: staro upvati (se) > uрЈаеј>
> uJati). Izuzetne su pojave и strukturi jezika kakvi su slovenski (иорсе i indo-
evropski) da jednacenje и izgovoru izostane (raz1ikujmo nacin рiзапја): da зе и
slozenoj ili izvedenoj reci formira раша јаса od slogovne, ра da se оЬа glasa iz-
govore ро zvucnosti svaki па svoj nacin (uporedi пазе Podtekija i sl.). Jednacenje
se vrsi па taj nacin sto se suglasnik ispred svoga susjednog mijenja и зеЫ odgo-
varajuCi parni glas ро zvucnosti:
kobac - kopca (Ь > р), tronozac - trono!ca (z > з) i tome slicno.
SuglasniCki parovi su:
Ь s g h
р f с z d k
Као зtо vidimo, bez svoga parnoga zvucnog ostaju bezvucni с, h iJ (osim
зtо ти ро zvucnosti odgovara sonant v). Лkо пета zvucnih glasova 3; у (prema
с i h и пазет jeziku kao foпоlозkih jedinica), to пе znaci dQ ih тј и stvarnom iz-
govoru петато (и dijalektima: gvoHde, зiра i sl., озvоniti =
odzvoniti i sl.). (U
prvom slucaju, dijalekatsko 8 se oponira prema h fonol0Ski: puhCiti ,...., gvo8de i
sl.; и drugom је samo fonetska pojava, а пе i fonoloska озvопiti ,...., odzvoniti).
Da se nadu ova tri bezvucna glasa ispred zvucnih, пе postoje primjeri, а ispred
njih se zvucni ропазаји kao i ispred svih drugih bezvucnih (izhraniti > ishraniti,
izcijediti > iscijediti, isforsirati i sl.).

Ь)

Buduci da ј е praslovenska fonetska struktura и pogledu zvuCne usaglase-

nosti konsonanata Ыlа istovetna kakva је danas и пазеm jeziku (uporedi ie. *dhиghэ­
tёг > [prsl.] *dъkti), razumljivo ;1" ~a и domacim rijeCima nismo mogli naslijediti
dva prava konsonanta razlicita ро zvuCnosti а da su и neposrednom dodiru. Svako
takvo neposredno dodirivanje и s 1 о v 1 ј е п о ј е k а s п i ј е g и Ь 1 ј е -
п ј е т р о 1 и g 1 а s а. Nазi stari spomenici (oni koji nisu crkvenoga karaktera)
od prvih vremena pokazuju primjere gdje је pisar ро sluhu pisao ро koju гјјес
sa ovim ovakvim jednacenjem. Nаза, dakle, danaSnja pojava jednacenja ро zvuc-
nosti stara ј е koliko i glasovni oblici bez poluglasa koj i se ј е izgubio и slabom роl0:!аји.
Izmedu ostalog, zanimljivo је primijetiti da se neke kategorije iшеniса :!.
roda raz1iCito ропазаји и genitivu plurala и izgovoru dvaju sugIasnika koji зи пе-
 1Н

posto;anim -а - razdvo;eni. U primjerima као sv;edcdzba - svjedodiaba imamo

promijenjenu zvucnost i razdvojenih glasova (uporedi svjedcCiti), а, medutim,
и primjeru pripovijetka taj odnos ро zvucnosti пе ostaje: pripovijedaka (uporedi
pripovijedati). Prvi је primjer analogijskoga karaktera (rijec kasnijega postanja),
а drugi pravoga fonetskoga postanja.

с)

Nasuprot istorijskim i etimoloskim pravopisima, koji mапје i1i vise vladaju

u svjetskim knjiZevnim jezicima, пав knjizevni jezik se odlikuje fonetskim nacinom
pisanja glasovnih оыiаa unutar jedne rijeci (ројаm rijeCi uzimamo и najsirem smislu:
i gramatikalne rijeci: prijedlozi, veznici i sl.): iako, u stvari, izgovaramo: glaz
ga izdao (= glas ga izdao), pot киеоm (= pod киеоm), pisemo svaki suglasnik
па kraju rijeci bez јеdnаСепја. Nas fonetski pravopis је, као sto znamo, zasnovao
i sa zestokom borbom izvojevao Vuk Stefanovie Karadzic. Jednacenje ро zvuCnosti
је krajnje markirana oznaka njegova, do cega је Vuk dosao paralelno principu:
da svaki izgovor glasa imа saтo jedan jedini slovni znak (prostu grafiju). U ovom
drugom pogledu је potpuna podudarnost principa bila izmedu Vukove cirilice i
Gajeve (ilirske) latinice. Ova konvergencija ideja isla је ukorak sa tadasnjim idejama
о павеm srpskohrvatskom jezickom jedinstvu. Kasnijega su porijekla danasnje
razlike и tome sto latinica ima tri dvojne grafije: lj, nј i di. Potpunije fonetiziranje
naseg pravopisa (i и smislu odstranjivanja etimoloski pisanih oblika i sa izvjesnim
drugim pojavama jednacenja, i u smislu jednacenja ро zvuCnosti) i и Hrvatskoj
ј е prihvaeeno devedesetih godina prosloga stolj ееа (Maretieeva: Graтatika, Bro-
zov, kasnije Brozov i Boranieev: Pravopis, Brozov i Ivekovieev Rjecnik i sl.), sa
јов izvjesnim neznatnijim neujednacenostima.

d)
Danasnja norma jednacenja ро zvecnosti, utvrdena и Novom pravopisu
(od 1960. god.), svedena је па р о t Р и п о ј е d i п s t v о, tako sto su uklo-
пјепе sve dotadanje razlike које su se па ovom рlапи pisanja praktikovale. Odstu-
рапја od potpunije primjene ovog principa mogu se svrstati и pet kategorija:
а) пејеdnасепје zvuCnoga d ispred bezvucnih strujnih: s, Ј,
Ь) пејеdnасепје и stranim vlastitim imenima,
с) u izvjesnim strogo naucnim terminima,
d) и slozenicaтa gdje Ы se suglasnik izjednacen udvajao sa identiCnim 8и­
glasnikom па poeetku drugog dijela slozenice,
е) u izuzetnim slucajevima geografskih imena,
f) u muslimanskim vlastitim imenima, gdje је, u ovom posljednjem slucaju,
dopuSteno dvojstvo.
Radi sireg оЬјаSnјепја svih ranijih divergencija које su se па ovom vrlo osjet-
ljivom рlапи odigravale па podrucjima knjizevnog jezika, о v е р о ј а v е treba
detaljnije prikazati:
1) Prvo, nejednacenje zvucnoga d ispred bezvucnih strujnih suglasnika s, s
naslijedeno је od Vukova nacina u sprovodenju fonetskoga principa. Оп је u svoje
vrijeme dao i svoje objalinjenje: u prefiksima d ispred s, ! u narodnom izgovoru
оЫспо nije ni izgovarano: osetati, ostraniti, а иКоliко је toga izgovora i Ыl0, Vuku
и tadanjem stanju паше о glasovima nije bilo jasno kakve prirode је suglasnik
krajnji и prefiksu Ыо ро zvucnosti, - zato sto је, stvarno, njegov izgovor, kad ве
212

u spontanom govoru izgovara, jako reduciran: otstraniti. tJsljed te i takve redukcije

Vuk sluhom nije mogao utvrditi је li taj redukovani dental d ili t. Оп је to оЬја&­
njavao konkretno па primjerima tipa sredstvo, gospodstvo i sl. Tri glasovna oblika
i danas cujemo u оЫспот govoru: srestvo (sa redukcijom eksplozivnog d), srectvo
u ponekim govorima) sa prirodnim stapanjem t (od d) i s u afrikat с, i sretstvo,
sa jako redukovanim eksplozivnim dentalom. P08to mu је Ыl0 najprihvatljivije:
da zadrzi glasovni sastav leksicke osnove, а, kako sam kaze, nije Ыо nacisto је li
zvucni ili bezvucni izgovor njenog krajnjeg suglasnika, odlucio se za formu sredstvo.
Kako, opet, sam kaze, daleko mu је Ыl0 u fonetiziranju da uzme srestvo ili srectvo.
Razumljivo је 8to је Vukov nacin pisanja ovih suglasnickih kombinacija u&ao u
praksu otkad је ovladao uopee njegov pravopis. Ј08 је razumljivije 8to ga је Maretie
kodifikovao kao pravilo u svojoj gramatici devedesetih godina. Medutim, ВеНе је
1923. godine u prvom izdanju svoga pravopisa (i inace u svojim fonetskim analizama
iduCi radikalnije u sprovodenju principa) sproveo i ovdje skroz fonetski princip:
potsi8ati, pretsednik, sretstvo, vocstvo i sl. Na taj је naCin nastala jedna dosta upad-
ljivo vidna razlika izmedu beogradske i zagrebacke pravopisne prakse (pored ostalih
izvjesnih i vidnijih razlika kao &to је pisacu i pisat си i sl.). Poslije toga је 1929.
godine tadanje Ministarstvo prosvete formiral0 komisiju da se donese ujednacen
pravopis. Na toj osnovi su pisci pravopisa ВеНе i Boranie u svojim novim izdanjima
izvr8ili svaki svoju reviziju pravopisnih pravila. Za ovo jednacenje, odnosno nejed-
пасепје, ta komisija је donela polovicno rjе8епје : jednacenje se пе vr8i u prefiksima
аН vr8i ispred sufiksa: predsednik аН sretstvo i sl. KoHko је to 10gicno (u stvari
nelogicno), nije te8ko ocijeniti. Prakticno su ova pravila vladala u udZbenicima i u
8kolskoj praksi. U Srbiji i u na8im krajevima prihvatila ih је i ореа praksa u dobroj
mjeri. АН izvjesni krugovi osobito oko nauke о knjizevnosti davali su vidan otpor.
Npr. Knjizevni glasnik, najuglednije glasilo u Srbiji tada, nikad nije prihvatio ove
nacine pisanja, ni ВеШ:еv od 1923, ni od 1929. godine. Za vrijeme drugog svjetskog
rata u Hrvatskoj је izraden takozvani Korijenski pravopis (sa dobrom mjerom cu-
vanja etimolo&kog oblika - promicba, pripovijedka i sl.). U Srbiji, slicno, revidiran
је Belieev pravopis vraeanjem па Vukov nacin pisanja. Zajednicka tendencija је
Ыlа, i па jednoj i па drugoj strani, nacionalisticka, 8to vi8e udaljavanja. Poslije
rata su Belie i Boranie nastavili svoja izdavanja pravopisa; u ovom jednacenju
Belie је zadrzao stanje iz 1929. godine; а Boranie је htio da uskladi pravila za пе­
jednacenje u prefiksima, ра је ostavio pisanje d i ispred afrikata: пе samo pred-
sjednik i sl. nego razcijepiti, podcistiti i sl. 1 to nije Ыl0 nimal0 neopravdano, jer
su uslovi za jednacenje isti, samo &to se ispred afrikata javlja puniji izgovor pret-
hodnog suglasnika. Kad је poslije Novosadskog dogovora Pravopisna komisija
imala da rje8aga pitanja, sa zadatkom da se ide 8to vi8e ka ujednacavanju, oko ovog
pitanja nije Ыl0 mnogo spora. Ni ВеНе ni ko od druge strane nije insistirao da se
d mijenja ili u prefiksu ili unutra rijeci; sa zagrebacke strane, opet, nije se ni pomi-
пјаl0 da se, па novi Boranieev nacin, pi8e razcijepiti, odeupati i sl. Praksa је i па
јеdnој i па drugoj strani prihvatila ovo kao normu i do danas to uglavnom nije
poremetila. Na srpskoj strani, npr., iako роsЩе rata niko nije pomisljao da se vrati
па staru praksu Knjizevnog glasnika, оdшаћ poslije pojave Novog pravopisa, bez
izuzetka ј е prihvaeeno da se pise predsednik, odSetati i sl.; па hrvatskoj strani,
isto tako, nije se vi8e pisal0 podcrtati, odcijepiti i sl.
2) Prirodno је Ыlо ostaviti bez jednacenja ро zvuCnosti pisanje stranih vlas-
titih imena i kad se inace pisu fonetski prema пазет izgovoru (transkripcija):
Vasington, Blumington, Habsburgovci, Habsburska Monarhija, - Jakobson,
Bergson i sl. Da se u tom smislu izdvoje vlastite imenice i nazivi, liспе i geografske,
 213

и odnosu prema opcim imenicama, i1ustrativan је priinjer и imenu Rencgen (pro-

nalazac aparata) - аН medicinska sprava prosto rendgen. Odsustvo ovoga jedna-
сепја dоршtепо је и јоз kome зlисаји ako је и pitanju koji isиviзе strucni termin,
npr.: adsorbovati 11 adsorbirati, adsorpcija (vidi ovdje neujednaceno ds а ujedna-
сепо рс < Ьс), adhezija, adherentan, subpolaran (аН supskripcija, supstanca 11 -јја,
supstitucija) itd. Kriterij је: ostale зи bez jednacenja rijeci usko strucne upotrebe,
а sa jednacenjem опе koje зи sire rasprostranjene и naucnim disciplinama, ра па
taj nacin lakse prelaze i и siru upotrebu и javnom zivotu.
3) U novije vrijeme и intelektualnom zivotu пазе jezicke prakse ulazi и ирс­
trebu sve vise slozenih rijeci и kojima и zavrsetku prvoga dijela i па pocetku drugoga
и slozenici dolaze и dodir ili istovetni suglasnici ili jednaki ро nacinu i ро
mjestu izgovora а raz1iciti ро zvucnosti. Озјеса зе potreba jezika da зе izbjegne
sazimanje (da Ы se saeuvao netaknut prvi dio slozenice). Zato se озlапјато па pauzu
izmedu dijelova i, ako је и pitanju promjena ро zvucnosti, iskljueujemo је: podtip,
pred-turska vremena, Podtekija i зl. (uporedi poddijalekat i зl.). Za raz1iku od svih
prethodnih slucajeva, gdje mi od fonetskog principa odstupamo s а т о и nacinu
pisanja (izgovori svi idu за jednacenjem: pretsednik, sretstvo, Vasinkton, athezija
i sl.), - ovdje jaka pauza cini da se sasvim prirodno moze izgovoriti d ispred t:
pod-tip i sl., а зата pauza i potreba drzanja јасе granice izmedu dijelova и sloze-
nici uzrokovala је da prvi dio (и stvari vise prijedlog nego prefiks) dobije i svoj
akcenat: рМdiјЗ1еkаt, precttilrska vremena i зНСпо.
4) Da зе muslimanska vlastita imena, iako зи stranoga porijekla (пата пе­
posredno dolazila iz turskog jezika) izdvoje iz pravila о pisanju stranih јтепа,
Ыl0 је razloga: 1) to зи imena nasih gradana; 2) опа зи urasla и пав jezicki sistem
tako da зи, koliko god озјесато njihovo tude porijekl0, to пазе rijeci и svakcdnev-
пот drustvenom saobracaju; 3) па drugoj strani, пе mozemo ih izjednaciti potpuno
sa obicnim rijecima turskoga porijekla (kafa, duhan i зl.); njihovo strano porijekl0
озјесато drukcije nego, recimo, и imenima Aleksandar, Pavao ili Pavle, Stjepan
ili Stipe - i sl.; 4) naslijedena је Ыlа dvojaka praksa: Muslimani и Srbiji pisali su
svoja imena за ujednacenom zvucnoscu, и Bosni i Hercegovini, naprotiv, bez jed-
паСепја. Bilo је najprirodnije da зе ostavi sloboda samim тизНтапзют gradanima
da svoja imena (ako је и pitanju ovaj momenat) pisu ро svojoj volji kako ih ljudi
sa tim imenima sami рјЗи. U pitanju зи imena kao: Midhad, Edhem, Subhija,
odnosno Mithad, Ethem, Suphija i зl.
5) U posebnim izuzetnim slucajevima odlucuje tradicija kako је ko navikao
da pise (i da ти зе pise) vlastito ime ili prezime, ili kad је rijec о kome geografskom
imenu: Dabcevic, Ivanicgrad i зl.
 IX
DISIМILACIjВ SUGLASNIKA

Dva suglasnika ро nekoj osobini srodni, nisu uvijek pogodni za lak izgovor
i za skladan akusticki utisak. Zato se cesto, suprotno asimilaciji, javlja promjena
и smislu razjednaeavanja dvaju glasova - d i s i m i 1 а с i ј а.

1.
Na jednom dijelu sredisnje teritorije и nasem jeziku disimilaciji su cesto
podlozni nazalni glasovi mn, и teznji da se dobije izgovor sa nazalnom strujom
samo za jedan glas.
а) Ako је ova kombinacija па pocetku rijeci, onda se mijenja drugi od ovih
glasova п и sonant 1:
mnogo > mlogo (и govorima) i sl., mniti > mliti, mlim (dijalekatski iz-
govor), (vidi i gore Mleci < Mneci ...);
Ь) ako је mn и sredini rijeci, onda se obicno mijenja prvi od ovih dvaju gla-
sova, т и 'О:
tamnica > (dijalekatski) ta'Onica, obramnica > (dijal.) obravnica i sl.
Promjene kombinacije тn ne pociva samo па disimilacionom momentu.
Ро srijedi је i vrsta uproscavanja jedne suglasnicke kombinacije koja zahtijeva pri-
lican napor da jednom nazalnom strujom razgranici dvije eksplozije и vrlo malom
odstojanju, za koji је teze formirati i dvije sukcesivne implozije. Zato su, ро тот
misljenju, ove promjene vise obican proces и uproscavanju suglasnicke kombi-
пзсiје, а vise је prividna njegova disimilaciona priroda. 1 dobijanje glasa 1 mjesto п,
и prvom, i dobijanje v mjesto т, и drugom slucaju, predstavlja znatno ublaZavanje
napora potrebnog za izgovor kombinacije mn, zato sto su i 1 i v sonanti sa mnogo
manjom eksplozijom.:Jzgovora.

2.

Mnogo сезсе su disimilacije suglasnika па rastojanju и susjednim slogovima

rijeci, koje pocivaju viзе па momentima akustickog djelovanja. Isti glas ponovljen
moze biti izmijenjen и jednom od dvaju svojih polozaja, tako da se, и smislu raz-
ј ednacavanj а, mjesto njega dobije drugi srodan glas:
и litavskom jeziku јтато, npr., glinda od gninda, prema пазој rijeci gnjida;
и nasim dijalektima slebro mjesto srebro, lebro шј. rebro - i sl.
 215

АН se пај(:еАСе u stranim ri;eama gd;e se isti suglasnik ponavlja ogleda;u

ovakve disimilacione рсотјепе, zato sto је takve rije(:i teze prilagoditi domacem
izgovoru:
bligadir (dija1.) тј. brigadir, poklisar prema mladogr(:kom ~7tOX.)M~?LO;
Gligori;e тј. Grigori;e, arapsku rijec meimar рriтШ smo u obliku nе­
imar i 81.

3.
Disimilacijom moze biti obuhvacen i odnos istih i1i dva;u medusobno slicnih
glasova u јеdnој rije(:i tako da se jedan od n;ih gubi (disimilaciona redukcija su-
glasnika; vrlo cesta pojava u ;eziku):
(:lovekъ > cov;ek (dva sonanta па bliskom rasto;an;u),
bratrь > bTatъ, Мiroslav > Мirosav, Miroslavijev > (di;al.) Мirosaijev,
blagoslov > (dijal), blagosov, blagoslivijati > blagosiijati i sl.
Na osnovi disimilativne redukcije, ove prirode, da Ы se izb;eglo i suvi8e
ponavljan;e dentalnih eksplozivnih suglasnika, sveo se nekadasnji izgovor broja
dъvа па dest;te па danasnji - dvanaest (dva па desete > dvanadeste > dvanaest
- kombinovane i vokalske i konsonantske disimilacione redukcije) - i sl.

4.
U disimilativnoj redukci;i, 8to smo vise puta mogli vidjeti, cesto stradaju
i dijelovi afrikata:
сыо > cto (= t§to) > sto, ;unacbstvo > junactvo > ;unastvo, l;usCiti,
(= lјшts'iti) > lјшtiti, cresnja (= urefuja) > tresnja (ovdje i uproscavanje
u kombinaciji afrikat, sa strujom u drugom dijelu, ispred posebne vrste
strujnog sonanta т).1

1 Za tumacenje asimilacionih, disimi1acionih i dлlgЉ (i vokalskih i konsonantskih) procesa

bogatstvo instrukrivnog materija1a citalac moze naci kod Ramvo§a: SlSt OArch ХХХУII); о
upro§(:avanju kombinacije tl, dl vidi kod njega: Konsonantizm, str. t 91; о transformacijama su-
glasnickih kombinacija Clit. arklas = ralo, gurkliY8 = grl0, i 81.) па i8tom mjestu; о intervokalnom
i (nik:ьtо~е > nigdor i dalje) bogat dijalekatski materijal.
 х

METATEZA SUGLASNIKA

Suglasnici koji put mijenjaju mjesto izgovora, u susjednom dodiru, ili па

тапјет ili па уесет rastojanju.

1.
Nekad ovakvu ројауи iziskuje potreba uskladivanja razjednacenih oblika,
ili опа nastaje и smislu olaksanja и izgovoru, kao sto је to зlисај:
а) за oblicima stare zamjenice
уьзъ - уьза - уьзе > vьs - vsa - vse - da Ы se izbjeglo razjedna-
сауапје озпоуе и muskom rodu (nominativ), па jednoj strani, i и zenskom
i srednjem rodu, па drugoj > vьs : иза - use i dalje (v ispred suglasnika >
> и), - nastalo је uproscavanje putem metateze glasova vs и zenskom
i srednjem rodu: sva, sve, - а kasnije analogijom vas < зау); dijalekatske
raz1ike usa - use i sva - sve lako зи mogle dovesti do izjednacavanja iz-
govora и korist druge od ovih dviju kombinacija, tako da зи зе izgubi1i
tragovi nekada postojeceg izgovora usa - use (glasovni oblici koji se ро
neki put mogu паСј zаЬЩеzепi и poveljama);
Ь) isto tako radi uklanjanja napora и izgovoru imamo i и starom pridjevu
vеtъhъ (star) - vetъha > vetbh - vetha > vetag - vetga (dijal.) > уе­
tag - vegda > vegd - vegda, konacan ob1ik dobijen putem metateze.

2.
Metateza suglasnika imamo starijih i novijih, svakidasnjih ројауа и dijalek-
tima, розеЬпо и drukcijem razmjestaju glasova и stranim, pozajm1jenim rijecima:
pol(b)dbnovati > pladnovati > plandovati; lъzicа > liica > Zlica (и
zapadnijim krajevima тј. ozica и istocnijim); kъtо > kbto > kto >tko;
Ьајтат i bajrak (turske rijeci) - Ьа1јат, barjak (оЫсап izgovor kod пе­
muslimana i naporedan izgovor и knjizevnom jezikll; glasovna grupa
јт је пеоЫспа, nepoznata и domacim rijecima); njemacki Btichse - pu.fka
i зНСпо.
3.
U procesu metateze suglasnickih izgovora mogu strujni i eksplozivni зи­
glasnik iza njega promimeniti mjesto, ра da poslije toga nastane зliуапје takvih
dvaju glasova и jedan afrikatski izgovor:
 217

stLklo > stklo (пеоЫспо nagomilavanje suglasnika) > tskl0 > cklo
(d.ijalekatsko), а staklo od pluralskog akcentnog oblika stъ"kla; do
kъsъtьпь > dokstan > doktsan > dokcan > dockan (kako зе ovaj
glasovni razvoj tumacio u павој naucnoj literaturi).
Medutim, оуе ројауе mozemo i drukaje (kako ја mislim uvjerljivije) objasniti:
stьkl~, рlша1 stь"kla > situacija poslije naseg gubljenja poluglasnika stkl& (stь "kla)
- ot stьkla (genitiv ili koji drugi padez s prijedlogom sa zavrsnim t ili d: ot (> od), nad,
pod i 81.) > stьklо - ot skla (disimilatorna redukcija glasa ') > stьklo - ockla (' + $ >
с) > cklo (ana1ogijski prema izgovoru u padezu s ovakvim prijedlogom) - ckla - od
ckla (uporedi proces kon jego > ko n'ego > kon n'ego) > (ana1ogijski) i plural ck1aj па
taj nal!in su se mogli ukrstati dija1ekatski izgovori: а) staklo - (plural) stakla - izjedna-
l!avanje u korist рlша1ај Ь) сЫо - сЫа - izjednal!avanje u korist singulara ovako dobijenog.
Teze se moze zamisliti dekompozicija afrikata da Ы se izmila metateza njegovih sastavnih
dije10va (obrnut slul!aj prethodnom), kao sto se pretpostavlja u primjeru Stana > Cana (Вене).
Ovdje је ро srijedi drugi momenat - psiholoske, а пе izgovorno fizioloSke, prirode: u tepanju,
apostrofiranju odmila l!esti su glasovi с i dz (3), kojima se u v1astitim јтепјma supstituisu
$, $t, z i sl.: Cako mjesto Savo, зekо mjesto Zeko, ра kad је u pitanju с, moze јте odmila dobiti
i samostalan оЫЖ. Ali, u posebnim slul!ajevima, moze nastati i dekompozicija afrikata, ра onda
metateza njegovih sastavnih dijelova (i to narol!ito u ukrstanju stranog izgovora naАЉ rijel!i sa
domacim izgovorom)j zato smo тј mogli u staroslovenskom procesu 'Ј' > ts > it pretpostaviti,
Ьо jednu od mogucnosti, prvo dekompoziciju afrikatske kombinacije, ра tek onda metatezu
vidi kod jotovanja).

4.
Razumljiva је i metateza suglasnika u s u s ј е d п i m slogovima, а naro-
cito је опа оЫспа u pozajmljenim rijecima:
mogila (stariji oblik i danas u govorima) : gomila, kopriva : pokriva (di-
jalekatski izgovor, - metateza zasnovana i па narodnoj etimologiji, vidi
d61je); kapral : kaplar, cvatjeti : cavtjeti (dijalekti mijenjaju mjesta vokal
i konsonant), ovdje : vode - dijalekatski), manastir : namastir (d.ijale-
katski) i 81.
 ХI

NARODNA BТIMOLOGIJA

U narodnom govoru cesto strane rijeci, ili rijec knjiZevnog porijekla, svojim
zvucnim utiskom izazivaju asocijaciju sa pojmovima obicnih rijeci, па osnovu iz-
vjesnog sazvucja nepoznatije rijeci sa оЫспiш rijecima. Tako је rijec НПendат
u narodnoj pjesmi dobila oblik Vilindar (asocijacija: vilin dar); kladenac : hladenac
(prema hladan), privatan : prifatan (prema prifatiti), potpora : potpara (шiјепјапје
vokala, asocijacija sa рата, роерата: slabija para, mala ротос); proleter: Covjek
lako pokretan, koji lееј; cirkulacija : cirkuzacija i tome slicno.
Na ovaj nacin rijeci, u svom nepromijenjenom obliku, dobijaju druga znacenja:
moralno = опо sto se тота uciniti; priтitivan se cuje u znacenju: koji Нјеро ljude
ртјта; pridjev privatan, knjizevnog porijekla, u narodu се se euti u znacenju:
prenosan, koji se prihvata, ра se tako za bolest koja se р r е п о s i (zarazna) sa
osobe па osobu kaze privatna bolest; itd., itd.
 ХII

RBDUKCIJB SUGLASNIKA

u suglasnickim kombinacijama za koje је potrebno vise artikulacionog парога

cesto sttadaju pojedini suglasnici. Posto је najslobodniji, najpuniji suglasnik ispred
vokala, to је па udaru redukcije uvijek suglasnik u pretpozitivnom suglasnickom
polozaju. Лkо jezik пе omoguci laksi, prostiji izgovor suglasnickog skupa, kombina-
cije, putem kakvog jednacenja, disimilacije, metateze i sl., onda је redukcija ро­
sljednji momenat u procesu uproScavanja suglasnickih skupova. Priroda еkзрlо­
zivnog suglasnika је takva da је оп uvijek u pretpozitivnom suglasnickom polozaju
ogranicen (оЫспо па imploziju, samo zatvaranje vazdusne stru;e i unutarnji зит),
i u takvom polozaju је uvijek do izvjesne mјеге redukovan. Medutim, strujni su-
glasnici su u takvoj poziciji uvijek cvrsCi - kombinacije strujni + eksplozivni
(ukljucujuCi tu i eksplozivne sonante) uvijek su pogodne za izgovor (prilagodavanje
se "гзј u smislu рготјепа ро zvucnosti ili mjestu i пасјпи izgovora, - v. gore):
po§ta, lasta, trska, zvezda - i sl.; sonanti, ро svojoj prirodi i sa vokalskim osobi-
паmа (ukoliko па smetnje пе nailazi izgovor dvaju sonanata: tamnica > tavnica
i sl.), lako se prilagodavaju izgovoru i prethodnog ili sljedeceg suglasnika; kombi-
nacija eksplozivni + strujni suglasnik u паЗет jeziku nastala је роsЩе gubljenja
poluglasriika (olakIati, opsovati - i sl.; u rij есјта kao opfti, орftinа imamo staro-
slovensku glasovnu kombinaciju) ili је eksplozivni + strujni u rijecima stranoga
porijekla (indeks, sufiks, insan, malaksati, lipsati i sl.).
Praslovenski jezik је mnogobrojnim redukcijama do velike тјеге uprostio
glasovne oblike rijeci, liSivsi ih svih otezanih izgovora u suglasnickim skupovima;
medutim, kao sto пат је p()znato, gubljenje poluglasa u пазет jeziku (i ostalim
slovenskim) uslovi1o је i suglasnicke grupe komplikovanije za izgovor. Otuda su
nastajale i nove redukcije suglasniCke.

А) Praslovenske redukc1je
Teznja ka uproscavanju suglasnickog izgovora dovela је praslovenski jezik
do poznate situacije u kojoj је vladao zakon otvorenog sloga, cime se оп u znatnoj
mjeri izdvajao i u grupi пајше povezanoj - baltijskoslovenskoj. Gdje god nije
moglo pomoci pomjeranje granice sloga u suglasnickim vezama, suglasnik isr.ed
suglasnika је stradao. Bez obzira па polozaj suglasnika isred suglasnika, svaki
suglasnik па kraju rijeci је stradao, tako da је ostao svuda (пе samo u sredini rijeci)
samo otvoren slog, u svim rijecima i njihovim oblicima imali smo vokalske zavrsetke.
 220

1.

Na taj nacin se naroCito izmijenio kraj rijeCi.I tako su mnogi oblici prom-
jenljivih rijeci ostali bez svojih starih morfoloskih oznaka, а Ьо diferencijalni
morfoloski znaci postali su vokalski zavrseci i njihove glasovne kombinacije, а osim
toga moral0 је cesto nastati glasovno ujednacavanje mnogih oblika promjenljivih
rij eci, dotada razlicitih:
*gordos (пот.) > *gordus > *gогdъ > gгаdъ) ,-.., gordom (akuz.) > *gor-
dum > *gогdъ (> gгаdъ); gordons (ak. рl.) > *gorduns > *gordy (gra-
dy) ,-.., *gordo-is (instr., kako se moze pretpostaviti) > *gordois > *gor-
dбs > *gordus *gordy (grady);
*pleto-i-s (optativ, 2. Нсе sg.) > *pletoi > pleti; *pleto-i-t (3. liсе) >
> *pletoi > pleti (danasnji imperativ) i sl.

2.
U sredini i па pocetku rijeCi su se gubili suglasnici р, Ь, Е, d ispred suglasnika
sa kojima nisu mogli ici zajedno u slogu:
*sърпоs (: sъраti) > sъпъ (san : spavati) - uporedi grcki: б7tVОI; i sl.;
*nasupti : паsъреsь : sypati > nasuti - паsъреsь : sypati (sh. nasuti : nas-
pes : sipati);
~gybnQti : pogyblb > gYnQti : pogyblb (> pogybl > роgyьы1 > pogibal) >
ginuti : pogibao (iza р i Ь mogli su ici samo sonanti bez јасе eksplozije
- т, [,ј);
*svЬCnQti : svitati > sVLnQti : svitati (sh. svanuti : svitati);
*perkydnQti : *perkydati > prekYnQti : prekydati (prekinuti : prekidati);
*cьeQ : *сitsъ (aor.) > cLtQ : *cisъ;
bodQ : *badsL « *bodsL - aor.) > bodQ : Ьаsъ;
dadmL, *dadsi > damL, dasi, - itd.
U prefiksima i prijedlozima koji su ро porijeklu bez poluglasa па kraju imamo
praslovensko analogijsko kalemljenje poluglasa (оЬ > оЬъ; ot > otъ; iz > izъ,
ра је mjesto otkryti > *okryti nastal0 otъkryti ( ... > otkriti), аН se jos i u staroslo-
venskom jeziku јауlјаји i oblici sa redukcijom eksplozivnog suglasnika ispred ро­
eetnog kog drugog suglasnika u drugim dijelu slozenice: osLdL (part. akt.),pored
оtъSьdъ (uporedi i iStistiti od izcistiti).

Kombinacije pl, Ы, tl, dl ostale su nepromijenjene do jedne kasnije dijale-

katske epohe, kada је tl, dl u istocnoj i juznoj slovenskoj zoni uprosceno u 1 « 11):
ruski ralo, sh. ralo; ceski i poljski radlo (с. radlo, р. radlo) i sl.
Posebno za kombinaciju сn, ст, dn, dm imamo dovoljno dokaza da se reduk-
cijom eksplozivnog dentala uproscavala u п, т. Tako se mijenjal0 i
*vertml; (: *vLrteti) > *verml; > vreme > vrijeme (vreme);
*pledml; (: ploditi) > рlетl; > pleme - i sl.
Me<!utim, u jednoj розеЬпој poziciji gubljenje suglasnika d ispred т nije
ореа slovenska osobina. Veeina jezika је saeuvala stari izgovor broja sedmL, sedmyi
(d + т):
sh. sedam « sedLm < sedmL); роlј. siedem, si6dmy itd., аН ruski сем,
семий (od najstarijih tekstova).
 221

1<.ао da је u izuzetno ovom polozaju d Ыlо asimilovano ргета sonantu т,

рosЩе redukcije prethodnog glasa Ь - u starijoj kombinaciji bdn: *sebdmis > sеdть
(uporedi grcki ~1t'rOC, lat. septem, uporedi i Љ. septyni, stind. sapta, пјет. sieben
i sl.), аН d se mogl0 odrzati па jednom (vecem) dijelu praslovenske teritorije.
2. Eksplozivni k i g su se mogH prilagoditi sljedecem eksplozivnom sonantu:
dvignQti, tbknQti i sl.,
da sa пјimз pocinje slog i tako da izbjegnu redukciju: za slucajeve kao pekti > ...
peCi; dъktеге i sl. - тогато pretpostaviti evoluciju kt > ht - i dalje; аН su u
grupama skn, zgn eksplozivni velari тогаН dozivjeti potpunu redukciju: *stisknQti
(: stiskati) > stiSnQti (sh. stisnuti), *zvizgn}ti (:*zvizgiati) > zviZnQti ... >
> zviznuti : zviZdati (sh. stokavski) - i tako sHcno.
Ima znakova da i kombinacija kn, СN nije Ыlа bezizuzetno ocuvana od ир­
roscavanja. Staropruskoj rijeci lаgnо (> lаknо < 10kuno) odgovara stsl. lono «
< 10kno).
U uproscavanju kn, СN proces је mogao ici preko пп (п nazalna implozija),
medutim, nije tako vjerovatno da је i proces рс > t i sl. isao istim putem. U nasem
novijem ptica > tica (dijal.) пе mozemo nikako pretpostaviti prelazni stupanj:
ttica, - izrazitiju geminaciju - najprirodnije је zamisliti postepeno iscezavanje
lаЫјаlпе eksplozije, polazeCi od izgovora u sandhiju.

Poznato пат је da se kombinacija *k's (ie.) > ks' (baltijskoslovensko) upros-

cavanjem svodila па h « hh): *reksom > геksъ > гећь i sl. (aorist, danasnje
dijalekatsko rijeh = rekoh).

В) Novije redukcije
Na nasem terenu se odrzava kombinacija od dvaju prostih suglasnika, bez
ЬгојпЉ redukcija.
1) Najvise stradaju eksplozivni suglasnici па poeetku rijeci ispred eksplo-
zivnih:
pьcica > ptica > (dij.) tica,
ili ispred afrikata ili samo ispred strujnih glasova:
*Ьъсеlа > Ььсеlа > *Ьсеlа > рсеlа > (dij.) сеlа i sl., *dъfticа « *dъs­
kica) > *dSt:ica > *tftica > ftica; kadsto > katfto > ka.fto (dij.) i sl.
2) Mnogobrojna su disimilatorna redukovanja afrikatskih dijelova u dodiru
sa strujnim ili eksplozivnim suglasnikom:
сыо > ссо > fto; junacbstvo « *junak-bstvo) > junacьcvo > junaCtvo >
> juna.ftvo; pocьcovati > poctovati > po.ftovati; cьcivo (опо sto se cita) >
> ctivo> .ftivo (iz crkve); посса > (Шј.) појса, redukcija eksplozivnog
dijela u mekom afrikatu).
З) Redukcija koga dijela u afrikatu prosiruje se i уап polozaja ispred dental-
пЉ suglasnika: macka > (Шј.) ma.fka, tacno > (Шј.) ta.fno i sl., kueni > (dij.)
kutnji - otud potkutnjica, noCnji (Шј.) notnji, петоCnа < (dij.) ne-
тосnја (otud i петосаnј = bolestan), i tako slicno.

4) Dva su polozaja u kojima је u trojnoj suglasnickoj kombinaciji redukcija

zahvatila eksplozivne suglasnike, kao ореа ројауа u nasem jeziku:
 а) t i1i d izmedu kog strujnog 1. koga eksp1ozl.vnog sug1asnika (raCunaju~i tu
i eksplozivne sonante) i~cezava:
radostna > radosna (uporedi radostan), unakrstan : unakrsna; nuidna >
> nиZna; ustmen > usтen; kostljiv > kosljiv > ko.fljiv (prema kost) i sl.,
аН и rijecima prema pozajmljenim osnovaтa па st pi~emo i izgovaraтo grupu stk:
komunistkinja, pijanistkinja i sl.
i и domacim saтo radi diferenciranja и znacenju:
naprstni (prema prst) za raz1iku od naprsni (prema prsa);
Ь) glas s и sиfiksu -ski « -ьskyi), kad је iza glasova с i с (afrikati и kojima su
sadr~ni elementi suglasnika s i s', strujni, srodni glasu s ро nacinu izgovora),
iAcezava:
junacski « junacьskyi) > junacki, peCski > pecki; bjelopavlicki; siro-
maSski > siromaSki; vraSki (od vrazьski, prema vrag) i sl.
Medutim, s и sиfiksu -stvo dobro se cuva i kada је iza afrikata:
prisutstvo, pokиestvo, preimucstvo i sl.
Da se ustale и
knjiZevnom izgovoru (i pisanju) glasovni oblici tipa prisutstvo
(poluredиkovanio tod osnove), uvjet је Ыо taj: Ato su to rijeci pozajmljene "iz stari-
jeg crkvenog jezika.
5) U dosta velikom dijelu namh govora ne odrZava se suglasnicka kombina-
cija st, st, zd па kraju rijeCi, redиkcijom glasa t svodi se па izgovor samo glasa s:
kost > (dij.) kos; vlast > (dij.) vlas; prst > (dij.) prs; priSt > (dij.) priS;
dazd > (dij.) daz i s1.1
(О redиkcijama glasova v i ј и intervokalnim poloZajima i о redиkcijama dru-
gih suglasnika govori se па drugim mjestima).
6) Koji put и jeziku nastaje iACezavanje sloga ako dode da se оп ponovi и
istoj rijeci:
bremenonoAa > bremenoAa; kamenonosac > kamenosac, ikononoAa > iko-
no§а i sl.

Ova pojava se naziva haplologija.

" 1 Razli~ite pretpostavke se mogu donositi о posebnim procesima koji su se па prsl. terenu
odigravali u suglasnil:kim redukcijama, kao §to se to moze vidjeti u uporednim gramatikama i
posеЬnim studijama о konsonantskim skupinama. Ako se mogu pretpostaviti gеmiпаte u slubju
dl > 1, to пе zna~i u drugim posebnim slu~ajevima da mozemo traiiti istovetne prirode. Sonantske
prilike, uopce шепо, posebnoga su karaktera. U tom smislu uporedi interesantnu raspravu R. Bol-
kovil:a: О nskim slulajlfJima cuЬJjenja sonanata па kraju тесј, PrKnjJIF, ХХХII, 1-2 (1960), ви.
69-72.
 ХIII

"UMETANJE" SUGLASNlKA

Poznati su nam mnogobrojni slucajevi nastanka glasova v i ј u intervokalnom

polozaju (vidi kod ovih glasova).
Medutim, u izuzetnim slucajevima, moze nastati i interkonsonantsko "ume-
tanje" novih suglasnika. Osnovni uvjeti za ovakav nacin nastajanja novog suglas-
nika jesu:
а) da izmedu dviju eksplozija nastake suglasnicka struja, izgovor novog
strujnog glasa, i
Ь) da izmedu strujnog Ш sonantskog glasa i glasa r ili 1 nastaje eksplozivni
glas, sto Ы se moglo uopcenije reCi da se stvori eksplozivni suglasnik da Ы razgra-
nicio dva slobodnija prolaza vаzdшпе struje .
.Prvi sluatj imamo ј08 od praslovenske situacije u nastajanju glasa s u infini-
tivu glagola tipa plesti, presti (i sl.):
*plet-ti > *pletsti > plesti (kasnije, ро zakonu otvorenog sloga), *pr~d-ti >
> .*pr~t-ti > *pr~tsti > pr~ti - danasnji odnos plesti : рlееет; presti : predem
(izuzetak је cinio glagol id-ti (idеsь) > је-еј > јеј i slozeni glago1i).
Prema s koje је па ovaj nacin dobijeno u glagolima tipa plesti, analogijski
је uneseno i s u infinitivu glagola zivsti, crpsti, dupsti i sl.: *zivti (: zivеsь) > Ziti
(zakon otvorenog sloga) - stari ob1ik glasovni (uporedi zitije i sl.) > zivti (kad
vec niје Ыо па snazi zakon otvorenog sloga) > zivsti (! prema glago1ima tipa presti,
i sl.); u frazi: оп zna duti i kovati, imamo stari glasovni ob1ik па stupnju ziti : du-
ti < dlti < *dlbti, *glbti.
Nastanak glasa s u glagolima tipa presti, рlет vrl0 је star, dijalekatskog ро­
rijekla, reklo Ы se, i u praindoevropskom jeziku - potvrduje ga i staroindijski.
Nasuprot izvjesnim hipotezama о prastaroj evoluciji tt > st, uporedi Nahtigal:
SI], (1it. mesti, vesti i sl.).
Ь) Drugi slueaj se ocituje u sporadicnom nastajanju eksplozivnog d izmedu
jednog strujnog sumnog suglasnika i glasa т, sonanta koji па svo; naCin udarima
jezika formira isprekidanu i djelimicno slobodnu suglasnicku struju.
Prema starom glasovnom obliku *zerb~ u slovenskim ј ezicima imamo od-
govarajuce izgovore:
stsl. Ыb~, bug. ЬеЬе; slovenacki ЬеЬе; ruski жеребёНОК, аН u sh.
idrebe (idrijebe)
sa razviJenim d izmedu i i т.
224

Prema оЫспот izgovoru sre::1a, ruski середв i sl., и makedonskom је streda.

Na slican nacin smo dobili dijalekatske nase izgovore:
zdraka od zraka; zdraknuti (pogledati izrazitije); zdreo, zdrela i sl.
Na taj naCin је nastajal0 и mnogim rijecima t ili d jos и praslovenskom jeziku:
struja, 1it. srauja, letonski strauja; stind. sravati (= tece);
оstrъ, 1it. a§trus, аН grcki &xpo~, lat. асет, аета - acrum, sve od *ak'r\)s,
nase danasnje опат, О§ЕТО;
stsl. ръstгь « *ръsгь, osnova glagola pъsati + pridjevski sufiks тъ,
- saren), prema сети imenica pastrmka;
nozdra, nozdrva - prema nos (sa posebnim jednacenjem ро zvucnosti).
Na ovoj osnovi sIrio od· razresiti > razdresiti dobi1i alternativni glasovni
oblik razdresiti, ра se onda izdvojio ob1ik osnovnog glagola drijesiti (dresiti), -
sa novim odnosom glasovnih ob1ika izdiferencirala su se i znacenja.
Za nal!in nastajanja interkonsonantskih suglasnika moze se pretpostaviti i prethodno udva-
janje suglasnika ра dalje (disimilacijom) stvaranje novog suglasnika: razzrije§iti, §to Ы moglo
biti manje nevjerovatno nego da se u razrijesiti iza раше pojal!aju prvi udari glasa r do moguc-
nosti da se stvori nov eksplozivni glas.

Rjede su pojave da se eksplozivni suglasnik stvori и kombinacijama тт, nт

sl., sto pokazuje ро koja nasa stara rijec:
1) s~brъ > sebar, ruski сябёр (od *semrъ),
2) uporedi i *j~tra od *jentra < *jenra (sh. јеЕта) i sl.
с) Poseban slucaj predstavlja umetanje suglasnika u slogu rijeci iimedu vo-
kala i suglasnika. Kod nas је ta pojava cesta и narodnom govoru kad se izgovaraju
neobicnije rijeci stranoga porijekla. Neobican izgovor stranih rijeci cini nekad utisak
i glasova koji и пјој пе postoje. Najcesce se osjeti kao da nazalna struja prati vokal
ispred suglasnika. Tako imamo dijalekatske izgovore:
komendija тј. komedija; oktombar тј. oktobar; komensija тј. komi-
sija i sl.
 XIV

UDVOJENI SUGLASNICI (geminate)

Udvojeni suglasnici mogu nastajati па vise naCina.

1) Moze biti izjednacavanje dvaju razliCitih suglasnika kao и nasem slucaju
dijalekatskog izgovora dn > пп:
;edna > јеџпа; podne > роџпе i sl.
Preko ovoga procesa, kako se moze pretpostaviti, isla su mnoga uproscavanja
kombinacija od dvaju glasova: radlo > rallo i sl., ali za mnoga druga uproscavanja
i1i mijenjanja и izgovoru dvaju suglasnika пета sigurnijeg osnova da se и prelaznom
stepenu pretpostavljaju geminacije (vidi gore kod ј otovanj а).
2) Poseban naCin ј edne vrste geminantnog 8uglasnickog izgovora moze biti
takav da se и izgovoru sonanta ројаса udar jezika za stvaranje implozije sa jednom
vecom paиzoт do stvaranja praska, kao sto је slucaj sa dijalekatskim izgovorom:
jedalJnest, Аџпа Си Mostaru i sl.), i1i Си srednjoj Bosni) vol16vii i sl.
3) Najobicniji naCin udvajanja suglasnika је kad se izmedu identicnih su-
glasnika izgubi koji glas ili kad se dva identicna glasa nadu zajedno и slozenoj
rijeCi. U nasem se jeziku и ovakvim slucajevima vrse sazimanja udvojenog suglasnika:
izьzivеti « izъZiveti) > izziveti > izZiveti > izivjeti; Ьеzьziсьпi «
< ЬеzъZiсьпьii) > bezzicni > bezZicni > beZicni; izъsetati > izьsе­
tati > izsetati > Шеtаti > iSetati.
U danasnjem knjizevnom izgovoru imamo svega nekoliko slucajeva 8а udvo-
ј enimsuglasnikom:
superlativi tipa nai.iaci, naJiuzniji i sl.,
zatim и naucnim, najvise terminoloskim, rijeCima:
poddijalekat, nuzzarada i 81.