Slobodan Sadzakov
Filozofski fakultet, Novi Sad
FILOZOFIJA SEKSUALNOSTI
(Suvrernena filozofija seksualnosti, priredio Igor Primorac,
KruZak, Zagreb, 2003.)
U Hrvatskoj .Ie tokom prosle godine vcliku
paznju filozofske javnosti izazvalo objavljivanje
zbornika pod nazivom "Suvremena filozofija
seksualnosti", Zbornik, cije se objavljivanje us-
koro ocekuje i kod nas, priredio jc Igor Primorac,
profesor na Hebrejskom univerzitetu u Jerusali-
mu. Primorac, koji .Ie dugo bio predavac na Uni-
verzitetu u Beogradu, gdc .Ie i doktorirao 1980.
godine, poznat je nasoj filozofskoj javnosti pre
svcga po svojoj knjizi "Kazna i prcsiup" u kojoj
.Ierazmatran problem filozofskog utemcljcnja ka-
zne (Bekaria, Kant, Hegel, Bentam). Tokom de-
vedesetih godina nastavio je sa objavljivanjcrn
radova iz oblasti etike, politickc Iilozofije i filo-
zofijeprava, a kao rezultat njegovog interesovan-
ja za oblast filozofijc seksualnosti j seksualne eti-
ke objavio je i knjigu "Ethics and sex" (London
i Njujork, 1999) te priredio zbornik "Human
Sexuality" (1997).
U svom instruktivnom predgovoru za zbornik
"Suvremena filozofija seksualnosti" Primorac
je ukazao na probleme utemeljenja filozofijc
seksualnosti kao svojcvrsne tera nove filozofi-
.Ie. Temom seksualnosti filozofi su sc, general-
no govorcci (ukoliko su je se uopste i doticali},
bavili gotovo po pravilu uzgredno i bez prida-
vanja veceg znacaja. Za razliku od onoga sto bi
sc moglo nazvati filozofijom porodice, koja je
imala znacajno mesto u delima mnogih prvo-
razrednih filozofa (Platon, Aristotel, Kant, He-
gel), tema seksualnosti nije smatrana "po-
slom" filozof1je sve do prve polovine 20-og ve-
ka. Izuzetak u izvesnom pogledu predstavlj,\ju
Platonova "Gozba" i Sopenhauerova "Metafi-
u
zika polne Ijllbavi" iako ni ta dva dela pre-
vashodni interes nije seksllalnost. U I'latonovoj
"Gozbi" seksualna zlIdnjaje prikazana kao pr-
vi korak ka kontemplaciji idpje lepog koja se
otkriva s onu straml telesnosti. Po Sopenhaue-
rovom videnju, seksllalna zudnja .Ie specificni
286
izraz iracionalne volje kao terneljnog onto-
loskog nacela, Znacajnije doprinose u 2()-om
veku, na koje se savrerneni filozofi seksualnos-
ti u velikoj meri i nadovezuju, predstavljaju
promisljanja seksualnosti u delima Zan-Pol
Sartra ("Bitak i nistavilo, 1943), Morisa Mer-
lo-Pontija (" Fenornenologija percepcijc ",
1945), Simon de Bovoar ("Orugi pol", 1949)
tc u Raslovom spisu "Brak i moral" (1929) ko-
.Ii je bio usmeren ka liberalizaciji ustanove bra-
kn, te seksualnog morula uopste.
Zbornik "Suvremena filozofija seksualnosu"
sacinjavaiu dve tematske celine. Prvi deo odnosi
se na tcmatsko polje filozofije seksualnosti dok
Sll u drugom ternatskom dclu zastupljeni tekstn-
vi vezani za probleme seksualnc etike, U okviru
prvog dela, kroz tekstovc autora poput Oz. Es-
kornba ("Mozete imati spolne odnose bez dje-
ce"), OZ. Tajhmana CNamjera i seks"), R.
Skrutona ("Seksllalna zudnja"), R. Solomona
("Seks kao jezik "), A.Goldmena CSeks i nista
vise), Dz, Prista (' 'Seksualna pcrverzija") i dru-
gih autora, razmatraju se cctiri temeljnc koncep-
cije seksualnosti. Te cetiri koncepcije imaju po-
sve razlicito shvatanje seksualnosti te .Ie u
tekstovima zbornika uocljiv polemicki karakter
izmedu zastupnika suprostavljenih pozicija. Te
diferencirane koncepeije predstavljajll seksllal-
nost kao pripadnll, pre svega, ljlldskoj repro-
dukciji, zatim kao narociti vid ljuhavi, treca kon-
cepeija odnosi se na shvatanje seksualnosti kao
speciticni govor tela dok cetvrta (poplilarno naz-
vana "hedonisticka") seksualnost vidi, pre sve-
ga, kao izvor uiitka.
Prva koncepcija seksualnosti se odnosi pre sve-
ga na hris6ansko shvatanje koje je tokom dye
hiljade godina 1I bitnom odreltivalo evropskll
koncepeijll seksualnosti. Anahronost i ne-
dostatnost te koncepcije kritikoval1a.ie od stra-
l1e brojnih alltora koji Sllzastupljeni svojim tek-
 stovima u zborniku. Karakteristike hriscanskog
shvatanja su heteroseksualnost, rnonogamnost,
vezivanje seksa iskljucivo za ustanovu braka,
te krajnja restriktivnost u pogledu seksualnog
odnosenj a. Seks, kao nuzni i neizbezni ustupak
telesnom, po hriscanstvu je opravdan, ukoliko
ga sc vee nc mozc odreci, jedino u funkciji re-
produkcijc, Dopustcni su iskljucivo oni odnosi
mcdu supruznicima koji su "po prirodi odre-
dcni" za radanjc. Svaka druga seksualna aktiv-
nost smatrana je za moral no nedopustivu i kao
napustanje bitno askctskog stava hriscanstva,
Osnovno hriscansko shvatanjc je tokom vrcmc-
na donckle korigovano dodatkom da jc do pus-
tiv i opravdan bracni seks kao utelovljenje bra-
cne Ijubavi. To je i ozvaniceno u enciklici "I-Iu-
rnanac vitae" (1968). Cak i ovakvi iskoraci
unutar hriscanskog shvatanja okarakterisani su
kao nedovoljni te su i kritikovani zbog svoje
restriktivnosti od stranc vccinc autora, U tom
smislu, po svom polcmickom tonu, najmar-
kantniji jc tckst Elizabet Eskomb "Mozetc
imati spolnc cdnosc bez decc" koji jc usmercn
na problem kontracepcijc i pokusa] rcdcfinisa-
nja term ina "prirodno" .. 'ncprirodno" te pita-
nic opravdanosti i opsega intervencije u tzv. pri-
rodni (bozji) porcdak stvari (odnos bozanskih i
ljudskih ovlastcnja i mogucnosti).
Drugo shvatanje, koje jc od strane kriticaranaz-
vano "romarnicnim", vezuje seksualnost preva-
shodno za ljubav kao jcdnu od vrhunskih zivot-
nih vrcdnosti. Skruton, koj i jc eminentni pred-
stavnik tog shvatanja, izlozio je svoje postavke u
tckstll ., Scksualna zudnja". Skruton kroz analizu
fenomena z.udnje, kojoj najpre nedvosmisleno
odriee zivotinjski karaldcr u smislu pukog na-
gonskog implilsa, zeli da istakne speeifieno ljud-
ski karakter seksualnosti. Seksualnost, po Skru-
tonu, ne treba biti shvaeena kao slepi zivotinjski
retleks vee kao rel1eks citavog biea odnosno kao
ncsto bitno viscslojno i posredovano. Slieno
Merlo-Pontijevom ukazivanju da scksualnost ni-
je "samostalni ciklus" vee daje "iznutra vezana
uz say spoznajni i delatni bitak". Scruton tvrdi da
je zudnja "dio nase karakteristicne Ijudske inten-
cionalnosti" te da su svi osnovni fenomcni seksu-
alnosti (seksualno uzbudenje, seksualna zudnja i
erotska Ijubav)-specifieno ljudski fenomeni. Oni
pripadaju specifjeno Ijudskom naeinu odnosenja
prema drugome koji je utemeljen napojmu oso-
be. Seksualna uzbudenost nije reakcija na drugo
tclo nego na utelovljenje drugoga kao individual-
nc neponovljive osobe koja u svojoj izdvojenosti
od drugih biva - nasorn fascinacijom, U seksual-
noj zudnji na delu je "Individualiziraiuca inten-
cionalnost"; njen cilj nije puki telesni uzitak ne-
go sjcdinjcnje sa drugom osobom. Skruton i zas-
tupnici ove koncepcije cilj zudnje vide u us-
postavljanju sjedinjenja s neopisivim duhom iza-
brane osobc preko kontakta sa njenim utelovljen-
im ocitovanjem. Scruton govori 0 zudenoj osobi
kao "jedinstvenom i nezamenljivom duhovnom
bicu karakteriziranom osobitim unutrasnjim
zivotom koji sc samo ocitujc na povrsini tiela".
Trcca konccpcija seksualnosti predstavljena je
tekstom Roberta Solomona •'Seks kao jezik" ko-
ji je usmeren na poteneiranje "komunikativnog
potencijala Ijudskog ponasanja". Nadovezujuci
se u odrcdenoj rneri na odredena Sartrova
zapazanja iz "Bitka i nistavila", Solomon razvija
vlastitu teoriju seksa kao specificnog vida jezika
tela. Solomon se zalaze za otklon od koncepcije
seksa kao ultimativnog uzitka iii reproduktivne
funkcije i smatra da je sustinska odlika seksa
mogucnost saopstavanja osecanja kao sto su
neznost, naklonost, povercnje ali i ljutnja, sram,
nadmocnost, zavisnost iii posesivnost. Takva
duboka i pre svega licna osecanja izrazavaiu se
kroz seks na mnogo prirodniji, sazetiji i
upecatljiviji nacin no sto je to moguce izraziti
rccima Ova koncepciia seksu odrice intrinzican
moralni znaeaj. Shvatanje seksa kao jezika tela ne
treba, i ne moze, utemeljiti nikakvu seksualnu
etiku. Kritiku Solomonove koncepcij<: kao
"fonocentricn<: i instrumentalne" izlozio je Hugo
Vajlder utekstu "Jezik seksa i seksjezika".
(:etvrtu koncepeiju zastupaAlan Goldmen kojije
svoje stavove izneo u tekstu "Seks i nista vise".
Goldmenovo videnje karakteris.e staY 0 seksu
kao onome sto ima vrednost po sebi (unutrasnju
svrhu) cak i mimo spoljasnjih ciljeva (npr. repro-
dukcija). Seks sluzi zadovoljstvu i nema nikakve
druge ciljeve. "Ne poricem da seks moze zado-
biti veeu vrednost i znacenje kada postane sred-
stvom izrazavanja osee,-\ja ljubavi iii !1icznosti,
ali se ti oseeaji mogu izmziti i mnogim drugim
obienim zcmaljskim aktivnostima kao sto j<: ranD
ust'-\ianje nedeljom da bi s<: priredio dorucak,
287
ciscenje kuce itd" (str. 144). Polernisuci sa Solo-
monom, Goldmen istice da "analizirati seks kao
sredstvo komunikaeije znaci previdjeti intrin-
zicnu prirodu i vrijednost samog cina, Seks nije
kretnja iIi niz kretnji, on zapravo nije nuzno sred-
stvo za bilo koji drugi cilj, vee fizicka aktivnost
kojaje sama intenzivno ugodna" (str. 147).Gold-
men, razmatrajuci odnos Ijubavi i seksa, izrice
zanimljive i provokativne teze-"Na dubljoj razi-
ni, unutrasnja napetost nuzno proizilazi iz identi-
fikacije seksa, koji sam opisao kao fizicko-psi-
holosku zudn]u, s Ijubavlju kao dugotrajnirn.
dubokim emocionalnim odnosom izmedu dvoje
pojedinaca". Goldmen istice da je Ijubav kao po-
seban vid ljudskog odnosenja-trajna te "bar u na-
mjeri, vise iii rnanje iskljuciva" dok se "prolaz-
na seksualna zudn]a rnozc pojaviti prerna razno-
likom mnostvu pojedinaca koje netko smatra
seksualno privlacnim". Obicna osoba mozc "du-
boko voljeti samo nekolicinu pojedinaea, cak i u
eijelom zivotu" dok seksualna zudnja "prirodno
tezi razlicitosti". Goldmen izvodi zakljucak da
"rnonogamni seks, cak i akoje opravdan, gotovo
uvijek predstavlja zrtvovanjc ili vjezbanje
samokontrole od strane supruznika, dok to
opcenito ne vrijedi za monogamnu Ijubav" (str.
145). Ljubav je iskljucivija od seksualne zudnie i
Goldmen smatra da ima "vise snage u argumen-
tu da bi raspoznavanje jasne razlike izmedu seksa
i ljubavi" pomoglo u slabljenju represivne scksu-
alne ctike te otklanjanju konlLlzije i ljubomore
koja jc vezana uz prolazne seksualne ludnje.
.,Ljubtivse obicno razvija kroz dugotrajni odnos;
dok njeni uziei mogu biti manje intenzivni i fizi-
cki, oni imaju vecu kumulativnu vrednost. Vaz-
nost ljubavi za pojedinca mozda je sredisnja u
raeionalnom sustavu vrijednosti. Ona mozda ima
cak i dublje moralno znacenje s obzirom na po-
istovecivanje s interesima druge osobe, koje pro-
siruje i moguce odnose s drugim". Goldmen ne-
dvosmisleno tvrdi da seks moze biti lisen ma ka-
kve odredene poruke pa ipak biti dobar i odredu-
je ga kao izvor vrste zadovoljslva dok su sve druge
odrednice vezane Za radanje dece, brak, Ijubav,
interpersonalnu komunikaeiju moguce svrhe iii
tLlllkcijc seksa ali nikako i njegova sustinska i
neizostavna odret1enja.
Problem utemeljenja seksualne etike razmatran
je u drugom delu zbornika. Takode, u 10m kon-
288
tekstu, ukazano je na povezanost seksualne ctikc
i principa tzv. klasicnc etike. Kao bitna referenca
za ovu problematiku interesantna jc i jcdna Kan-
tova napornena. Kant istice da "seksualna ljubav
cini od voljene osobe objekt nagona: cim se taj
nagon stisa, osoba se odbacuje kao sto se odbacu-
je iscedcni limun. Scksualna ljubav mozc, daka-
ko. biti pomcsana sa Ijudskom ljubavi i tako ima-
ti obelezia ovc druge, ali uzeta po sebi i za sebe.
ona nije nista drugo nego nagon. Uzeta po sebi,
ona je degradacija ljudske prirode; jer cim osoba
postaje predrnet nagona drugoga, svi motivi mo-
ralnog odnosa prestaju funkcionirati zato sto dru-
ga osoba kao objekat nagona postaje stvar i mozc
biti tretirana kao takva od strane bilo koga". Po
Kantu, seksualna zudnja jeste vrsta nagona i pot-
puno jc nevezana za osjecaje koje osobe gaje
jedna prema drugoj tc kao takva nema intrinzic-
na obelezja odgovornosti iii ljubavi. Kantjc od-
bacuje smatraiuci je kao degradaciju jcr verujc da
je ona ncki zivotinjski zaostatak. Goldmen isticc,
povezujuci pravila seksualne etike sa opstim eti-
ckim kategorijama, da "opcenita moralna pravi-
la vrede za ponasanje prema drugima u seksual-
nom cinu, kao sto vrijede i u svim ostalim Ijud-
skim odnosima (...) seks po sebi nije moralna kat-
egorija, iako nas poput posla, neizostavno dovo-
di u odnose sa drugima gdje vrijede moralna pra-
vila. Omogucujc nam da radirno ono sto se inacc
smatra ncispravnim, da povrcdujerno druge,
varamo ih iii manipuliramo njima protiv njihove
voljc...". C;oldmen dodl\je cia "seksualno pona-
sanjc moze biti vodeno odredenim pravilima ko-
ja se odnose samo na seks. No, te propise mora-
ju implicirati opsta moralna pravila kada se pri-
menjuju na speeificno seksualne odnose iii ti-
pove ponasanja". Kao primer uzetje krajnji s]u-
Cl1i - silovanje. Silovanje je uvek seksualni cin i
uvek je nemoralno. Pravilo protiv silovanja je
evidentan deo seksualne moralnosti i zasnovanje
na osudi silovanja kao ekstremnog nasilja nad te-
10m druge osobe te povredi prava njene licnosti.
Silovanje in praxi jeste krsenje prava da se ne bu-
de ponizavan i opste moraine zabrane 0 koristen-
ju drugog mimo njegove volje. Tekstovi koji raz-
matraju temu silovanja su tekstovi 19ora Pri-
morea "Shvacanje silovanja u radikalnom femi-
nizmu", Kejt Bardzis-Dzekson "Mans rea u kaz-
nenom djelu silovanja" i Tomasa Mapesa
 "Seksualni moral i pojam koristenja druge
osobc",
U okviru razmatranja problema seksualne etike,
vrcdan paznjc jc tekst Elison Dzegar "Presti-
tucija". U okviru tog teksta Dzegar upoznaie sa
tri najznacajnija shvatanja 0 pitanju prostitucije.
Liberalno stanoviste karaktcrise stay da prostitu-
ciju treba dekriminalizovati jcr je, u osnovi, rec 0
specificnoj poslovnoj transakciji odnosno ugov-
oru poput svakog drugog ugovora u gradanskom
drustvu. Marksisticki autori nastojc prostituciju
povezati sa sirim drustvenim kontekstom i ops-
tim nacinima reprodukcije zivota u kapitalisti-
ckom sistemu. Cak i brak biva degenerisan u pro-
stituciju tamo gde je upletena svojina, a ne uza-
jamna naklonost, Po Marksu "prostitucij a (u obi-
cnorn smislu) je samo spccifican izraz univcr-
zalnc prostitucije radnika" (" Rani radovi"), U
vizuri radikalnog feminizma prostitucija se shva-
ta u naisirem srnislu i to kao "arhetipski minos
zena prcma muskarcima", Prostitucija se nc sma-
tra moralno neutralnom instituciiom te se odba-
cuje liberalni argument da jc "konvencionalna
prostitucija zlocin bcz zrtava". Kao problcmi
seksualne etike razmotreni su i sporazumni seks
u tekstuRobin Vest "Skodljive posljedice spora-
zurnnog seksa", preljub u tekstu Ricarda Vaser-
stroma "Je Ii preljub ncmoralan?" to homoseksu-
alnost u tekstovima Dzona Finisa "Zakon, moral
i scksualna orjcntacija", Ricarda Mora "Ono os-
novno 0 homoseksualnosti" i Endrjua Kopelma-
na "Homoscksualno ponasanje".
Na kraiu, moze se primetiti da je poseban
kvalitet zbornika i visestrano razmatranje proce-
sualnog karaktera seksualnosti i problema sek-
sualnc ctikc, odnosno, brojne rnetamorfozc koje
ta sfera ljudskog zivota neizbezno dozivljava.
Vecina autora se usprotivila upotrcbljivosti i
smislenosti pojma "konveucionalnog seksual-
nog morala" koji je, po opstoj oceni, temeljno
"zaljuljan" modernorn pozicijom subjektivnosti
kao onog bitno "Iebdeceg" i samorukovodeccg
u pitanjima koja se ticu sfere onoga licnog sva-
kog individuuma. Kako jc istaknuto, "vccina
propisa i zabrana sto tvore konvencionalni sek-
sualni moral zapravo nemaju racionalno uterne-
ljenje, te ih ncmamo razloga prihvatiti". Kon-
vencionalni seksualni moral ocenjen je u mno-
gim tekstovima kao "ncdostatan", "proizvoljan
i klimav".
289