PODZEMNI RADOVI 21 (2012) 45-52 UDK 62

RUDARSKO-GEOLOŠKI FAKULTET BEOGRAD YU ISSN 03542904

Pregledni rad

LABORATORIJSKO ISPITIVANJE PARAMETARA SMICANJA

KROZ STENSKU MASU I PO DISKONTINUITETIMA - BRANA
"KOMARNICA"
Majstorović Jelena1, Anđelković Vladimir2, Dimitrijević Bojan1,
Savković Snežana1

Sažetak: U radu su prikazani rezultati laboratorijskih geomehaničkih ispitivanja parametara

smicanja (c - kohezija i ϕ - ugao unutrašnjeg trenja) utvrđenih na reprezentima izdvojenim na
mestu izgradnje betonske lučne brane "Komarnica" u Crnoj Gori. Za ispitivanje parametra
čvrstoće na smicanje kroz stensku masu korišćeni su reprezentativni uzorci izdvojeni iz istražnih
bušotina. Ispitivanja čvrstoće na smicanje po pukotinama vršena su na cilndričnim uzorcima,
koji su izdvojeni u istražnim galerijama. U radu su prikazane metode ispitivanja, analize
rezultata i zaključna razmatranja. Ispitivanja po pukotinama obavljena su u Institutu za
vodoprivredu "Jaroslav Černi" u Beogradu, a ispitivanja smicanja kroz masu na Rudarsko-
geološkom fakultetu u Beogradu.

Ključne reči: stenska masa, smicanje, pukotina, rased

1. UVOD

Lomovi u stenskim masama, pod dejstvom opterećenja izazvanih

građevinskim ili rudarskim radovima po pravilu nastaju prekoračenjem otpornosti na
smicanje. Zbog toga u procesu istraživanja geomehaničkih svojstava radne sredine,
među najznačajnije parametre spadaju parametri smicanja: ϕ - ugao unutrašnjeg trenja
i c - kohezija. Ugao unutrašnjeg trenja i kohezija su elementi unutrašnjeg otpora
čvrstih, plastičnih i rastresitih stena.
Osnovni postupci utvrđivanja parametara smicanja u čvrstim stenskim
masama su: kroz čvrstu stensku masu ili po diskontinuitetima. Ispitivanja se mogu
vršiti laboratorijski ili "in situ".
U radu su prikazani rezultati laboratorijskih geomehaničkih ispitivanja
čvrstoće na smicanje kroz masu i po pukotinama, utvrđenih na reprezentima
izdvojenim na mestu izgradnje betonske lučne brane "Komarnica" u Crnoj Gori.
Kanjon Komarnice pripada grupi veličanstvenih i uglavnom neprohodnih
kanjona rečnih slivova Pive i Tare. Dugačak je 4 km, a njegove strme obale usečene su
na nekim mestima, kao što je Sinjeva kosa, i do dubine od 600 m. Zbog veoma strmih
obala gde je na nekim mestima razmak svega 2 do 3 m (slika 1), sunčevi zraci teško
dopiru do reke, pa se ovaj kanjon naziva i Nevideo (slika 2).
1
Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Đušina 7, 11000 Beograd, Srbija,
E-mail: jmajstorovic@rgf.bg.ac.rs; bodi@rgf.bg.ac.rs; savkovicsnezana@yahoo.com
2
Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi", Jaroslava Černog 80, 11226 Beograd, Srbija,
E-mail: andjelkovicvlada49@gmail.com
46 Majstorović J.; Anđelković V.; Dimitrijević B.; Savković S.

Mesto brane izgrađuju krečnjaci donje krede, bankovite do masivne teksture,

sitnozrne strukture. Prisutni su subparalelni rasedi, subvertikalne pukotine, pukotine
slojevitosti (slojnice) i kontakt krečnjaka i tektonske breče (Anđelković i dr. 2012).

Slika 1 - Nevideo – kanjon reke Komarnice Slika 2 - Izgled kanjona na profilu

buduće brane "Komarnica"

2. ODREĐIVANJE ČVRSTOĆE NA SMICANJE KROZ STENSKU MASU

Za utvrđivanje parametara čvrstoće na smicanje kroz stensku masu, u

laboratoriji se koriste probna tela cilindričnog ili prizmatičnog oblika. Smicanje se
izvodi u specijalnim kalupima, koji omogućavaju smicanje pod željenim uglom α
(slika 3). Uglovi pod kojima se izvodi smicanje treba da budu u intervalu od 30° do
70°.

Slika 3 - Izgled kalupa za smicanje pod uglom

Laboratorijsko ispitivanje parametara smicanja ... 47

Ispitivanja čvrstoće na smicanje kroz masu izvršena su na 20 uzoraka

izdvojenih iz istražnih bušotina na pregradnom mestu brane Komarnica. Uzorci su bili
prečnika od 52,0 mm do 86,0 mm, odnosa h/d ≈ 1,0. Ispitivanja su vršena uz pomoć
prese od 2000 kN.
Kohezija c i ugao unutrašnjeg trenja ϕ utvrđeni su metodom smicanja uzorka
pod uglovima α = 45° i α = 70°, slika 3 (Ljubojev i Popović, 2006). Za svaki od
navedenih uglova α ispitivanje je obavljeno na po jednom probnom telu. Vrednosti
normalnog i tangencijalnog napona u procesu smicanja određene su izrazom:
P
σ = ( cos α − ttr ⋅ sin α ) (1)
A
P
τ = ( sin α − ttr ⋅ cos α ) (2)
A
gde su:
P - sila loma,
A - površina smicanja,
α - ugao smicanja,
ttr - koeficijent trenja u slučaju da ispod kalupa nema valjaka (ttr = 0,15).
Ukoliko ispod i iznad kalupa postoje valjci koeficijent trenja se izračunava iz
odnosa:
1
ttr = (3)
n⋅d
gde su:
n - broj valjaka,
d - presek valjaka.
Sa utvrđenim vrednostima za σ i τ formira se grafik graničnog stanja čvrstoće,
aproksimiran u pravu čiji nagib određuje vrednost ugla unutrašnjeg trenja ϕ, a presek
sa ordinatom definiše vrednost kohezije c, slika 4 (Cvetković i dr. 2005).
a) b)

Slika 4 - a) Granične vrednosti ugla pod kojim se izvodi smicanje pod uglom;
b) Grafik graničnog stanja čvrstoće

Rezultati ispitivanja čvrstoće na smicanje kroz masu na reprezentima

izdvojenim iz bušotina sa desne strane kanjona prikazani su u tabeli 1, dok su rezultati
reprezenata izdvojenih iz bušotina sa leve strane prikazani u tabeli 2 (Rudarsko-
geološki fakultet, 2011).
48 Majstorović J.; Anđelković V.; Dimitrijević B.; Savković S.

Tabela 1 - Parametri čvrstoće na smicanje (desna strana kanjona)

Zapreminska težina Parametri čvrstoće na smicanje
Oznaka bušotine Dubina γ ϕ c
[m] [kN/m3] [°] [MPa]
17,50 26,36 42,5 7,11
BD - 1 37,50 26,50 41,5 10,75
70,35 26,23 37,5 9,00
BD - 2 76,60 26,30 38,0 14,50
BD - 3 52,90 26,29 43,0 8,00
26,25 26,29 42,5 9,20
BD - 4 47,40 26,60 42,0 8,50
75,00 26,51 43,0 10,00

Tabela 2 - Parametri čvrstoće na smicanje (leva strana kanjona)

Zapreminska težina Parametri čvrstoće na smicanje
Oznaka bušotine Dubina γ ϕ c
[m] [kN/m3] [°] [MPa]
10,00 26,19 39,0 11,00
BL - 2 40,10 26,20 40,0 13,00
102,50 26,53 42,5 4,50
29,00 26,52 37,0 6,50
BL - 3
53,60 26,26 39,0 7,50
30,00 26,39 39,0 5,00
40,00 26,54 41,5 2,50
BL - 4
48,30 26,26 40,0 17,00
82,60 26,48 42,0 12,00
17,20 26,49 41,0 8,00
BL - 5 19,00 26,50 40,0 10,00
77,00 26,36 40,0 9,00

3. ISPITIVANJE ČVRSTOĆE NA SMICANJE STENSKE MASE

DUŽ DISKONTINUITETA

Ispitivanje čvrstoće na smicanje duž diskontinuiteta je izvršeno na ukupno 40

uzorka. Uzorci za ispitivanje izdvajani su iz svih galerija na pregradnom mestu
postupkom kernovanja prema pružanju reprezentativnih diskontinuiteta (slika 5).
Uređaj za ispitivanje čvrstoće na smicanje po pukotini prikazan je na slici 6.
Ispitivanje čvrstoće na smicanje po diskontinuitetu obavljeno je ogledima direktnog
smicanja na cilindričnim uzorcima prečnika φ = 200 - 300 mm. Ispitivanja su izvršena
prema dispozitivu i tehničkim uslovima koji su uspostavljeni u Institutu za
vodoprivredu "Jaroslav Černi", slika 6 (Majstorović, 2002).
Ispitivanja smicanja na uzorcima su izvršena u tri faze, i to:
I faza - konsolidacija diskontinuiteta pod dejstvom nominalnog napona;
II faza - smicanje do postizanja čvrstoće na smicanje, i
III faza - ogledi trenja.
Laboratorijsko ispitivanje parametara smicanja ... 49

U prvoj fazi normalni napon je nanošen postupno u stepenicama do postizanja

nominalne vrednosti pod kojom je izvršena konsolidacija pukotinske ispune.
Nominalne vrednosti normalnih napona pod kojima je vršeno smicanje kretale su se od
σ = 0,1 MPa do σ = 1,5 MPa.

Slika 5 - Lokacije uzimanja cilindričnih uzoraka stenske mase

po pukotini za jednu seriju ispitivanja

Posle toga, u drugoj fazi, nanosio se smičući napon postupno u stepenicama

do savlađivanja čvrstoće na smicanje po diskontinuitetu. Posle loma smicanjem,
obavljeni su ogledi trenja. Ovi ogledi obavljeni su pod tri normalna napona na svakom
uzorku, koji su se birali tako da najbolje pokriju opseg normalnih napona predviđen za
smicanje jedne serije uzoraka.
Osnovna karakteristika ovih ogleda bila je u tome da su se ogledi smicanja u
većini slučajeva vršili po veoma neravnim površinama pukotina koje su bile prekrivene
slojem gline, debljine od nekoliko milimetara do nekoliko desetina milimetra, tako da
je u većini slučajeva upravo debljina glinenog sloja u ispuni određivala karakteristike
određenog tipa diskontinuiteta.

Slika 6 - Uređaj za smicanje duž pukotina na cilindričnim uzorcima:

1 - ugibomer, 2 - zglob, 3 - hidraulična presa, 4 - pokretno ležište, 5 - ram, 6 i 7 - uzorak

Rezultati ispitivanja su se prikazivali u opštem slučaju na dva načina i to:

prema serijama uzoraka izvađenih iz određenog pukotinskog sistema u istražnim
50 Majstorović J.; Anđelković V.; Dimitrijević B.; Savković S.

galerijama na levoj i desnoj obali (8 serija uzoraka) i prema glavnim tipovima

diskontinuiteta, nezavisno od lokacija vađenja u istražnim galerijama (rased "Med",
subvertikalne pukotine, slojnice i kontakt krečnjaka i tektonske breče). Rezultati
ispitivanja prikazani su u tabeli 3 (Anđelković i dr. 2012).
Na slici 7 prikazan je ogled smicanja na jednom uzorku, kao i tri ogleda trenja
izvršenih posle smicanja. Uzorak je oznake GL-1/9 (izvađen iz galerije GL-1 i pripada
seriji GL-1/6-10). Po tipu diskontinuiteta pripada slojnicama, bez sadržaja gline u
diskontinuitetu.

Slika 7 - Rezultati ogleda smicanja - dijagrami smicanja i trenja

Na slici 8, dati su dijagrami čvrstoće na smicanje i trenje za tip diskontinuiteta

označen kao slojnice bez sadržaja gline, kome pripada i uzorak GL-1/9. Za ovaj tip
diskontinuiteta dobijene su izrazito velike vrednosti čvrstoća na smicanje i trenje, i to:
φ = 45,3°, ugao čvrstoće na smicanje i c = 0 MPa, trenje: φ = 36,8° i c = 0,025 MPa.

Slika 8 - Dijagrami čvrstoće na smicanje i trenje za tip diskontinuiteta "slojnice"

koji ne sadrži glinu u ispuni

U tabeli 3, date su vrednosti karakteristika smicanja za navedene tipove

diskontinuiteta, razvrstane prema sadržaju gline gde je to bilo potrebno.
Laboratorijsko ispitivanje parametara smicanja ... 51

Tabela 3 - Vrednosti karakteristika smicanja

Pukotinski sistem Opis zidova i ispune Oznaka uzorka Smicanje Trenje
Ispuna od gline i φ = 22,4° φ = 18,4°
Rased "Med" GD-1/1-5
komada krečnjaka c = 0,127 MPa c = 0,078 MPa
Zidovi ravni, bez GD-2/6
φ = 32,9° c = 0,2471 MPa
gline u ispuni GD-2/10
Subvertikalne Sloj gline debljine GL-2/1-5
pukotine φ = 31,4° c = 0,037 MPa
5 - 20 mm u ispuni GD-2/7
Sloj gline debljine GL-1/2-5
φ = 13,9° c = 0,0656 MPa
veće od 20 mm GD-2/9
Neravni zidovi, GL-2/11-15 φ = 45,3° φ = 36,8°
ispuna bez gline GL-1/9, 10 c = 0 Mpa c = 0,025 MPa
Slojnice Sloj gline do
GL-1/6, 7, 8 φ = 38,4° c = 0,06 MPa
10 mm u ispuni
Sloj gline veći od
GD-2/1, 3, 3R, 4, 5 φ = 13,3° c = 0,1431 MPa
10 mm u ispuni
Neravni zidovi φ = 29,5° φ = 26,6°
GL-2/6, 7, 8, 10
Kontakt krečnjka i pukotina c = 0,055 Mpa c = 0,026 MPa
tektonske breče Ravni zidovi sa
GL2/9 φ = 15,2° c = 0,065 MPa
tankim slojem gline

4. ZAKLJUČAK

Posmatrajući rezultate smicanja kroz stensku masu po predisponiranim

uglovima (tabele 1 i 2) uočava se da se vrednosti ugla unutrašnjeg trenja za 20
ispitivanih reprezenata kreću u relativno malom rasponu od ϕ = 37° do ϕ = 43°, a da se
vrednosti za koheziju znatno razlikuju od c = 4,50 MPa do c = 14,50 MPa.
Na osnovu izvršenih ogleda smicanja po diskontinuitetima na cilindričnim
uzorcima utvrđeno je da karakteristike smicanja zavise uglavnom od dva uticaja i to:
uticaj neravnina zidova pukotina i uticaj gline u pukotinama. I jedan i drugi uticaj je
bio izražen, tako da su pri smicanju po pukotinama bez gline dobijene visoke i vrlo
visoke vrednosti čvrstoća na smicanje, dok su kod smicanja koje se vršilo po sloju
gline bez uticaja neravnina, dobijene vrlo niske vrednosti čvrstoća. Kod smicanja koje
se vršilo delom po neravninama, a delom po glini, vrednosti čvrstoće na smicanje se
dovoljno razlikuju, tako da se ne mogu analizirati zajedno sa ovim ekstremnim
slučajevima. Na osnovu ovih karakteristika, rezultati ogleda smicanja su analizirani u
zavisnosti od tipa diskontinuiteta koji je određen kao karakterističan na profilu brane i
u zavisnosti od uticaja gline u ispuni.
Analizirajući dobijene rezultate nameće se zaključak da su vrednosti ugla
unutrašnjeg trenja kroz čvrstu stensku masu približne vrednostima ugla unutrašnjeg
trenja utvrđenim za slojnice sa neravnim zidovima bez glinene ispune i za slučaj da je
glinena ispuna manja od 10 mm. U svim drugim slučajevima nije moguće poređenje i
svaki tip diskontinuiteta se mora odvojeno posmatrati.
Izvršena ispitivanja parametara smicanja kroz stensku masu i po
diskontinuitetima, koji su klasifikovani po tipu ispune i hrapavosti površina, dala su
rezultate koji se mogu sa visokim stepenom pouzdanosti koristiti za proračune ovako
značajnog objekta kao što je lučna brana.
52 Majstorović J.; Anđelković V.; Dimitrijević B.; Savković S.

ZAHVALNICA

Ovaj rad je proistekao iz Projekta TR33039, koga finansira Ministarstvo

prosvete, nauke i tehnološkog razvoja republike Srbije.

LITERATURA

[1] ANĐELKOVIĆ, V. i dr. (2012) Ispitivanje čvrstoće na smicanje po

pukotinama stenske mase na pregradnom mestu za branu Komarnica. Zbornik
radova XIV Simpozijuma iz inženjerske geologije i geotehnike, Beograd,
pp.197-204.
[2] CVETKOVIĆ, M. i dr. (2005) Kritički osvrt na neke postupke određivanja
parametara smicanja kod čvrstih stena. Zbornik radova VI Međunarodno
savetovanje "Kamen 2005", Aranđelovac, pp.1-7.
[3] LJUBOJEV, M. i POPVIĆ, R. (2006) Osnovi geomehanike. RTB Bor, Institut
za bakar Bor, Indok centar, Bor.
[4] MAJSTOROVIĆ, J. (2002) Istraživanje parametara smicanja za potrebe
projektovanja površinskog kopa Majdanpek. (Magistarka teza). Rudarsko-
geološki fakultet, Beograd.
[5] RUDARSKO-GEOLOŠKI FAKULTET (2011) Izveštaj o ispitivanju čvrstih
stena na smicanje kroz stensku masu za potrebe projektovanja HE
"Komarnica". Beograd.