POEMAS EN Q'EQCHI'
Li q’oqyin
Lintzoleb’aal
Jo’ le sa’ li najtil k’iche’
aran sa’ li rax ru pim
sa’ linloq’laj k’aleb’aal
wan jun eetalil nakutanob’resink.
A’an li eetalil re li chaab’il na’leb’
a’an li eetalil re li rahok
a’an li na’ajej b’ar nake’xk’uub’ rib’
eb’ li poyanam re moqon.
A’an, a’an lintzoleb’aal
a’an linch’ina tzoleb’aal
jwal cha’q’al ru xb’onol
a’an, a’in linch’ina tzoleb’aal
li saqenk ch’oq re jun ak’il kutan…
Nab’ej
Ninaw naq ka’aj wi’ laawaatin
A’an li tz’aqal yaal
Bar wankat laa’at
Esil ut na’leb’
Junelik nakaye..
Ju ch’ina maatam
Li k’ok uutz’u’uj aatin
Xinch’ina molk’a chaq
Chi ru li loq’laj tzuul taq’a
Cho’q re linkaaxil na’
At ink’aaxil na’
Jwal nakatinra
Xb’aan naq chaab’ilat
Ut xak’anjela link’iisirinkil
Li ch’ina ochoch
Laa’in wan jun inch’ina ochoch
Nach’ chi xk’atq li pumpukil ha’
Aran wan linna’chin
Sutunb’il xb’aaneb’ li kok’ peepem.
Chi ru li q’oqyin
K’a jo’ naq naraho’ inch’ool
Naq nawil naq, li chaq’al ru
Saq’e, ak xmuqun chik ´
Ut toj wulaj chik
Naru twil ru.
Ch’ina’us aj wi’ li q’oqyin xb’aan
Naq nake’b’ichan li chili’
Ut nake’lemtz’un chaq li
Loqlaj chahim.
LI LOQ’LAJ CH’OCH’
At loq’laj ch’och’, rik’in laawankilal yo’yooko laa’o li
poyanam.
Xb’aan naq li qayu’am aajel ru cho’q re li loq’ laj ch’och’,
Chawu laa’at nakoowank chi hulaj hulaj laa’o li poyanam.
At loq’laj ch’och’, laa’at li qayu’am, wi’ maak’a’at laa’at,
Maak’a’aq aj wi’ li qayu’am. K’ajo’ rusilal nakab’aanu re
xyu’ameb’ li poyanam,
b’anyox at loq’laj tzuul taq’a.
LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.
At in loq’laj na’,
Nawaj xk’eeb’al xsahil laach’ool
Sa’ li loq’laj kutan a’in,
Laa’at jun na’b’ej jwal tz’aqal
Laatuulanil.
At in loq’laj na’, ninb’anyoxi chawu
Naq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inal
Toj chalen toj sa’ li honal a’in.
At in loq’laj na’, maak’a’ junaq chaab’il
maatam tink’e cho’q aawe sa’ li kutank
a’in, ka’aj b’an wi’ re xb’anyoxinkil cho’q aawe
li usilal li xab’aanu chaq we rik’in link’iiresinkil,
b’anyox a na’.
LAJ TZOLONEL
Xhulak li honal, wakliiqo, ut t-ajq taxaq qu
Xb’aan naq xhulak xhonalil naq tooxik
Rik’in laj tzolonel, xb’aan naq ok re xk’eeb’al
Li chaab’il na’leb’ cho’q qe sa’ li honal a’in.
Aran naqil ru laj tzolonel rajlal li kutank
Yook chi oyb’enink rajlal xb’aan naq naraj
Naq tootzoloq sa’ komonil, jo’ chan ru xb’aanu a’an.
B’anyox at tzolonel rik’in li qakaawresinkil li
Nakab’aanu rajlal li kutank, laab’aanuhom xkana sa’
Li qach’ool li reetalil laak’anjel ut maajun wa tatsachq sa’
Li qach’ool.
LI KAQLA
K’ajo’ ch’ina’usil li xb’onol li kaqla,
Ut li xwuqub’ ru chi b’onol ha’an li
Wuqub’ kutan kixkanab’ chi ru li
Xamaan.
Xb’aan naq wuqub’ ru li wajb’
Naxtoch’ laj wajb’anel, jo’kan li
Kaqla naxk’ut li xb’onol naq nachal
Lo loq’laj hab’.
Naq nanume’ li kawil hab’
Nalemtz’unk ru li loq’laj saq’e
Naq nak’utunk chaq sa’ li tzuul taq’a.
AT XSUM LI WAAM
At xsum li waam,
K’ajo’ laatuulanil
Jo’ jun li mukuy naq narupik
Chi ru li loq’laj choxa, laach’ool
Chan chan tawi’ li tuuxil noq’,
Ut li xnaq’ laawu nalemtz’unk jo’
Junaq li ch’ina’usil uutz’u’uj.
Li xnaq’ laawu chan chan
Tawi’ li xkji’al li kab’
Xb’aan naq naxsahob’resi li waam.
Ut li waam napisk’ok sa’ xna’aj
Naq nakatwil, xb’aan naq maa’ani chik
Junaq jo’ laa’at, jo’kan naq nakatinra
Ut nank’e laaloq’al.
LI LOQ’LAJ CHE’
Ex loq’laj che’ li yo’yookex chi ru li loqlaj tzuul taq’a
Laa’ex li xk’aj ut maril li qayu’am laa’o li poyanam.
Laa’o li poyanam yo’yooko rik’in leemusiq’
Leeraamn a’an ajwi’ li qaamn laa’o.
Li qaamn laa’o jwal nake’pitzok chi xajok rilb’al
Naq nayo’la junaq li loq’laj che’ jwal kach’in.
Li loq’laj che’ jwal kach’in naq nayo’la
Ab’an naxram jun li nimla na’jej sa’ li yu’am
Li qayu’am chan chan jun li chahin nalentz’un
Ab’an yal sa’ xk’ab’a’ jun li loq’laj che’
TZUUL TAQ’A
At loq’laj tzuul taq’a
xch’aq’alil tawi’ xaq aawu
Xch’aq’alil aawu naq nasaqew
Najaq’aq’nak tawi’ aawu xb’aaneb’ li uutz’u’j
Xb’aaneb’ li uutz’uj numtajenaq laach’ina’usal
Naq nahik’e’ chaq li kutan
Naq nahik’e’ chaq li kutan neke’ok chi b’ichank li ko
k’ xul
Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’
Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’ rilb’al laach’in
a’usal
Xb’aan naq maajun naru nakatinjuntaq’eeta wi’.
LI NIMA’
At loq’laj nima’, mak’ajo’ laaloq’al
Mak’ajo’ laawankilal, ut laarahom.
Mak’ajo’ laarahom qik’in laa’o li poyanam
Naq nakak’e li qa yu’am chi anchal aach’ool.
Chi anchal aach’ool, naq nasaweqk li kutan
Naqaye naq laa’at maa’ani chik jo’kan.
Maa’ani chik jo’ laa’at naq na’ilok chaq li saq’e
Nalemtz’uno’ sa’ xyanq li pek laayu’am.
Laayu’am jwal xnimal xloq’al ut xwankilal
Ut wi’ laa’at tatkamq, tookamq chiqajunilo.
LAJ K’UTUNEL
At chaab’il k’utunel
Chi ru li tzoleb’aal nakatwoyb’eni rajlal kutan
Nakatwoyb’eni rajlal kutan chi sa inch’ool
Xb’aan naq numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaq
Numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaq
Re naq tqawotz sa’ komonil.
Tqawotz sa’ komonil li jo’nimal jo’ch’inal xatzol
Ka’j wi’ chi jo’kan too’elq chi ub’ej.
Too’elq chi uub’ej wi’ tqak’e qach’ool
Roxloq’inkil li k’anjel nakab’aanu qik’in.
LI SAQ’E
At loqlaj saq’e laa’at jun li jwal chaab’il winq
Jwal nahulak chawu li k’anjelak rajlal kutan.

Rajlal kutan nakawil li ruuchich’och’

Ut nakak’e reetal li junjunq chi poyanam.

Li junjuq chi poyanam neke’wakli naq nakatch’uukin

chaq
Sa’ xb’eeneb’ li k’iila nimqi ch’ina’usil tzuul.

Li ch’ina’usil tzuul neke’bichan chi jwal saheb’ xch’o

ol
Ut neke’xye naq laa’at jun li xnimal ru aawa’b’ej.

Jun xnimal ru aawa’b’ej q’axal loq’ ut xuwajel ru

Xb’aan naq sachb’ach’oolej li xlemtzunil xsa’ laawu.